YUGOSLAVYA’NIN DAĞILMA SÜRECİNDE TÜRKİYE’NİN İÇ SİYASİ DURUMU ve DAĞILMAYA YAKLAŞIMI

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 139-156

Halil AKMAN1

YUGOSLAVYA’NIN DAĞILMA SÜRECİNDE TÜRKİYE’NİN İÇ

SİYASİ DURUMU ve DAĞILMAYA YAKLAŞIMI2

Özet

Türkiye, bulunduğu coğrafi konum ve stratejik özelliklerinden dolayı, dünyada

olan gelişmelerden ve değişimlerden en fazla etkilenen ülkelerden biridir. Nasıl ki

II. Dünya savaşı sonucunda iki kutuplu bir dünya oluşunca, komünist blokla çevrili

olan Türkiye, oluşumdan oldukça etkilenmiş, yerini belirlemek için çaba sarf etmiş,

Sovyetler Birliği’nin tehditkâr tutumuyla kendisini Batı Bloğunda NATO

şemsiyesi altına sokmak için gayret göstermişse, İki kutuplu dünyanın

yıkılmasından da oldukça etkilenmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının

akabinde Yugoslavya’daki problemlerin patlak vermesi ve Bosna Savaşı’nın

başlaması, Türkiye’nin, iç siyasi baskıların da etkisiyle, dini, kültürel ve tarihi

bağları olan bölgeyle ilgilenmesini zorunlu kılmıştır. Çalışmamızda Türkiye’nin

1990’ların başlarındaki durumu, Yugoslavya’nın parçalanmasına karşı tutumu,

Bosna savaşına yaklaşımı incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Bosna-Hersek, Türkiye, Bosna, Bosna Savaşı.

DURING THE YUGOSLAVIAN SEPERATION PERIOD, TURKEY’S

DOMESTIC POLITICAL SITUATION AND APPROACH TO

DISINTEGRATION

Abstract

Because of its geographical position and strategic characteristics, Turkey is one of

the countries affected by the development and changes in the world. With the

formation of a bipolar world as a result of World War II, Turkey, surrounded by

the communist block, was greatly influenced by this formation and made great

efforts to determine its location. Together with the Soviet Union's threatening

approach, it tried to put itself under the umbrella of NATO in the West Block and

was also heavily influenced by the collapse of bipolar world. After the seperation

of the Soviet Union, the problems occured in Yugoslavia and the Bosnian War

1 Yrd. Doç. Dr., Çanakkale Onsekizmart Üniversitesi, İİBF, [email protected]

2 Bu çalışma, “Uluslararası Türkiye ve Balkanlar Kongresi”nde sunulan sözlü bildirinin gelişmiş halidir.

The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 139-156

140

Halil Akman

began. With the effect of the domestic political pressures as well, Turkey has to be

interested in the area since it had religious, cultural and historical ties. This article

examines the situation of Turkey in the beginning of 1990s, its approach to the

disintegration of Yugoslavia and Bosnian War.

Keywords: Bosnia Herzegovina, Turkey, Bosnia, Bosnian War

GİRİŞ

İkinci Dünya Savaşı sonrası Tito’nun önderliğinde bünyesinde farklı etnik yapıları

birleştiren, çok uluslu bir devlet görünümündeki Yugoslavya’da, 1980’de Tito’nun ölümünden

sonra etnik çekişmeler ve ekonomik anlaşmazlıklar ön plana çıktı. 1990’ların başlarından

itibaren SSCB’nin yıkılışı sonrasında Asya’da ortaya çıkan devletlere ek olarak, Balkanlarda da

yeni yapılanmalar meydana geldi. Bölgedeki bu değişimde de, en kritik ülke konumunda olan,

etnik anlaşmazlıkları, ekonomik ve siyasi zorlukları ciddi şekilde hisseden Yugoslavya,

dikkatleri üzerine çekti.

Türkiye’nin 1990’lar öncesindeki konumu, iki kutuplu dünya süresince batı dünyası

yanında, ABD safında olmuştur. Tehdit unsuru olarak SSCB görülmüş, bu yönde atılan

güvenlik ve siyasi adımlarında kendisine düşen rolü oynamıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrası

gelişmelere bakılınca, Türkiye için Yugoslavya bir tehdit unsuru olarak algılanmamış olduğu

göze çarpar. İtalyan tehdidine karşı 1934 yılında yapılan Balkan Antantında, iki ülke ortak

tehdide karşı bir araya gelmiştir. İkinci Dünya Savaşında Balkanlardaki Sovyet etkinliğine

maruz kalan Yugoslavya ile SSCB ilişkileri, Tito’nun SSCB etkisine karşı durmasıyla bozulmuş

ve oldukça gergin bir sürece girmiştir. Ortak tehdit olan SSCB’ye karşı 1954 yılında Türkiye ve

Yugoslavya yeni bir Balkan ittifakında yer almışlardır. Genel olarak da bakıldığında Türkiye

tarafından, 1991 yılı sonrasındaki etnik çatışmalara kadar Yugoslavya; Türkiye’nin güvenliğini

tehdit edici bir unsur olarak görülmemiş ve bu sebebin de etkisiyle ülkenin bütünlüğünün

korunması yönünde politikalar izlemiştir.

1. 90’ların başında Türkiye

1991 sonrası SSCB’nin tarih sahnesinden çekilmesiyle ABD ve SSCB arasında

rekabetle şekillenen Uluslararası sistemde yeniden şekillenme sancıları olmuştur. Oluşan güç

boşluğunda yeni yapılanmalar meydana gelirken, özellikle Türkiye’nin çevresinde yeni

çatışmalar ardı ardına görülmeye başlandı. (Baharçiçek 2003, 7)

SSCB’nin yıkılması ile Türkiye 1990’lardaki yeni oluşuma, galip Batı tarafının

imkânları ile girerken, aynı zamanda geçmişten getirdiği birçok sorunlara ek yeni sorunlarla da

girmiştir. 1991’de Körfez Krizi, aynı yıl SSCB’nin dağılışı, 1992’de Yugoslavya’nın dağılışı

uluslararası belirsizliği beraberinde getirdi. Yeni oluşumlarla birlikte Türkiye’nin komşularının

sayısı %50 artış gösterdi. (Kut 2001, 5) Bağımsızlığını yeni elde eden ülkelerdeki sorunlar ve

etnik çatışmalar, Türkiye’nin mevcut Dış politika sorunlarına ek olarak yüklendi. Dönemin

dışişleri bakanı Hikmet Çetin’in de belirttiği gibi, “Türkiye Cumhuriyeti, İkinci Dünya Savaşı

dışında hiçbir zaman, çevresinde, yakınında böylesine önemli, ağır ve karmaşık olayların

süregeldiği bir dönemi yaşamamıştır.” (TBMM Tutanak Dergisi 1992, 30)

Soğuk savaş döneminin kapanmasıyla, Türkiye geleneksel hale gelen ve alıştığı

ABD/NATO müttefikliği ve savunma korumasına artık kesin gözüyle bakamayacağı bir sürece

girmişti. Bunun yanında birçok bölgeden gelen yeni sorunların üstesinden gelip gelemeyeceğine


141

Yugoslavya’nın Dağılma Sürecinde Türkiye’nin İç Siyasi Durumu ve Dağılmaya

Yaklaşımı

şüpheli bakılıyordu. Türkiye’nin Batı yanlısı geleneksel dış politikası devam edeceği, ya da yeni

düzeni fırsat bilip, yeni açılımlara yönelebileceği ihtimali arasında bir bekleyiş vardı.

Türkiye için, önemini ve kıymetini batı dünyasına ve ABD’ye kanıtlayacağı gelişmeler

elzemdi. Yönü batıya dönük olan Türkiye’ye, Avrupa Birliği tarafından sıcak bakılmaması, çok

bölgeli bir yaklaşım geliştirmesine yol açmıştır. (Rubin 2002, 375) SSCB’nin dağılması ile

özellikle Orta Asya bölgesinde, Yugoslavya’nın dağılmasıyla ise Balkan bölgesinde Türkiye’ye

uluslararası alanda aktif politika izleme imkânını vermiştir. Kendisini geliştiren, ekonomik

alanda gelişmeler kaydeden Türkiye, bölgesel güç olma adına önemli bir fırsatı, Balkanlarda da

Yugoslavya’nın dağılışı ile yakalamış oldu.

Türkiye’nin yeni konjektürü değerlendirip, yönünü bağımsızlığını yeni kazanan

devletlere çevirip onlarla birlikte bir güç olmayı denemesiyle birlikte, süregelen batıya

yönelişini ve batı ittifaklarındaki durumu merak edilmekteydi. Dönemin siyasi ve milliyetçi

entelektüelleri, sosyalizmin etkisini kaybetmesiyle birlikte Türkiye’nin, sosyalizmden

kapitalizme geçen Balkan ve orta Asya toplumları için model ülke konumunda olduğu

söylemini yinelemekteydiler. (Sancaktar 2013, 634)

1989’da Cumhurbaşkanı seçilen Turgut Özal, 1993’te vefatına kadar olan dönemde,

Türk Dış Politikasının en etkin aktörü halinde çalışmıştır. (Balcı 2013, 186) Türkiye’de etkili

konumda olan Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın dış politika anlayışı, Türkiye Cumhuriyeti’ni

değişim ve dönüşüm kavramlarıyla ekonomik ve siyasi olarak dönüştürme üzerineydi. Hedefi,

Türkiye’yi en gelişmiş 15 dünya ülkesi içine sokmak olan Özal; 21. yy’ın Türkiye ve Türklerin

yüzyılı olacağı söylemini tutkulu şekilde savunmuştur. (Gürbey 2010, 84) Geleneksel dış

politika üslubuna riayet etmeyen Özal (Gözen 2009, 75) daha hızlı hareket etmek için

bürokratik yavaşlığı engelleyici önlemlere ve sorunlara doğrudan müdahale edici bir konumda

duruyordu.

Adriyatik’ten Çin seddine söylemleri, iç siyasetin de söylemleri arasındaydı.

Sovyetlerin dağılmasıyla beraber, “Bir ucu Adriyatik Denizinde, Bir ucu Çin seddinde bir

Türkiye meydana geldi” demeçleri verilmeye başlandı. (Milliyet 1992, 10) Türkiye’nin özellikle

Türk dünyası ile yakından ilgilenmesi, yerli ve yabancı uzmanlar tarafından Turancılık olarak

eleştirileri beraberinde getirdi. (Kara 2012, 160) Türkiye, Adriyatik’ten, Çine; Çeçenistan’dan

Ortadoğu’ya kadar geniş bir alanla alakadardı. Ülkenin yıllardır Avrupa Konseyi, İslam

devletleri organizasyonları, Karadeniz Ekonomik Organizasyonu gibi birçok alana dâhil olmak

istemesine rağmen hiçbirinde tamamen ait olamaması, birçok zorlukları beraberinde getirmiştir.

(Cornell 2001, 3)

1990 sonrası Türkiye’nin aktif dış politika uygulaması alanındaki önemli bir girişim

Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ) olmuştur. SSCB’nin çöküşünden bir yıl önce 1990

Aralığında, Ankara’da çokuluslu kurucu toplantı yapılmıştır. (Brown 2000, 201) 1991’de

Türkiye, Karadeniz’de serbest ticaret alanı oluşturmak için inisiyatif kullanarak yoğun şekilde

çalışmıştır. (Simić 2008, 69) Yapılan çalışmaların Haziran 1992’de meyve vererek projenin

gerçekleştirilmesi, hak ettiği ilgiyi görememesine rağmen, dış politikadaki aktivizmin

göstergesiydi. (Kut 2001, 6) Bir Özal girişimi olan projede Türkiye’nin asıl amacı Sovyet

pazarına girmek ve Sovyet hammaddelerine ulaşmaktı. (Brown 2000, 202)

İki kutuplu dünyanın dengesinin birden çökmesi üzerine, NATO’nun anlamı, önemi, dış

politikadaki yeni anlayışlar ve düzenlemeler sorgulanmaya başlamıştı. Yeni dünya düzeninde


142

Halil Akman

NATO’nun rolü, Türkiye açısından da değerlendirilmiştir. Ancak Türk dış politikasının yeni

duruma uyumu ve ani farklılıklar yaşanmamasında 1990-1991 körfez savaşının ciddi etkisi

olmuştur. (Sönmezoğlu 2006, 480) İki kutuplu dünya dengelerinde SSCB’ye karşı ihtiyaç

duyulan Türkiye’nin, bu önemini Körfez savaşında da koruması, ABD için Ortadoğu’da

stratejik olarak ihtiyaç duyulan bir unsur olması, Türkiye’nin yeri konularındaki belirsizliği

ortadan kaldırmıştır. Dolayısıyla ABD’nin, Irak’a karşı başlattığı körfez harekâtında, kadim

müttefiki olan Türkiye’nin desteğine ihtiyaç duyulması, Batı için Türkiye’nin önemini arttırıcı

bir unsur olmuştur.

Körfez savaşında ABD tarafında yer alan Türkiye, 2 ve 3 Ağustos’ta yapılan

açıklamalarla Irak’ın eylemlerinin karşısında yer aldı. Milli Güvenlik Kurulunu olağanüstü

toplayan Özal, kesin tavır koyarak, Kuveyt’ten Irak askerlerinin geri çekilmesi gerektiğini

savunarak, bu yönde hareket etmeye çağırdı. Aynı zamanda Türk merkez bankasında Irak ve

Kuveyt dinarı işlemleri durduruldu. (Milliyet 1990, 1) 7 Ağustos 1990 tarihinde, BM kararlarına

uyarak, yumurtalık petrol boru hattını kapatan Türkiye, BM’nin kara ve deniz ablukasını da

desteklemiştir. Bu ambargolarla sorun çözülemezse, Özal’ın tavrı nettir. Irak yanlış yaparsa

savaşın kaçınılmaz olduğu ve Türkiye’nin gerekeni yapacağıdır. (Milliyet 1990, 1) 17 Ocak

1991 tarihinde TBMM’de, NATO üslerinin Irak’a yönelik operasyonda kullanılabilmesi için

karar çıkarılmıştır. (TBMM Tutanak Dergisi 1991) Türkiye, bölgede çıkan çatışma ile büyük

ekonomik kayıplarla karşı karşıya kalmıştır. Yıllık 2,5 milyar dolar tutarında ticaret hacmi olan,

Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattının çalışmalarını durdurmuştur. (Öztürk 2010, 8) Irakla

olan ticaret bitmiş, bölgedeki Türk firmaları savaşın çıkmasıyla alacaklarını tahsil edememişler,

batı dünyasından da beklenen miktarda ekonomik yardım elde edilememiştir. Bunun yanında

savaştan kaçan önemli oranda sivillerin bakım ve iaşeleri Türk devleti tarafından karşılanmıştır.

Türkiye, Ortadoğu’daki karışıklıklardan sınır komşusu olduğu için doğrudan

etkilenirken, Balkan bölgesindeki gelişmelerden ise dolaylı olarak etkilenmiştir. Türkiye’nin

balkanlar politikasına etki eden en etkili unsurlardan birisi, bölge toplumları ile olan ortak

değerleri ve akrabalık bağlarıdır. Balkan ülkelerinin hemen hepsinde önemli oranda Türk ve

Müslüman toplum mevcuttu. Bağımsızlıklarını yeni kazanmış Balkan devletleri için ABD’ye

yakın duran ve NATO üyesi olan Türkiye, oldukça cazip halde gözükmekteydi.

Balkanlarda, Türkiye için oluşacak fırsatlar ve imkânlara gözlerin çevrilmesinden sonra

kısa zamanda istikrarsızlıkların ve belirsizliklerin ortaya çıkması, durumun hassasiyetini

göstermekteydi. Yugoslavya’nın yıkılması ile savaşların, çatışmaların meydana gelmesi, etnik

milliyetçiliğe dayalı siyasetin gelişmesi, bölge ile etkili bağları olan Türkiye’yi oldukça tedirgin

etti. (Sancaktar 2013, 634-635) Bu karışıklıklar elbette ki bölge Müslümanlarıyla alakadar olan

Türkiye’ye bir şekilde yansıyacaktı.

SSCB’nin dağılmasını izleyen dönemde meydana gelen aşırı milliyetçi duyguların

“etnik temizlik” noktalarına varabildiği, istikrarsızlığın ne derece büyük yıkımlara yol açtığı,

Balkanlarda Bosna örneğinde görüldü. Bölgede güvenliğin ve istikrarın önemini bilen ve iç ve

dış tehditlerle karşı karşıya geçmişi bulunan, mevcut durumda da bu tehditleri yaşayan ülke

olarak Türkiye, bu durumun hassasiyetini bilen ülkeler arasında en başta gelmekteydi. (Kutluay

2013, 27) Bu yıllarda Türkiye, kendi sınırları içinde etnik ayırımlı bir devlet kurma teşebbüsüne

karşı, yoğun bir mücadele de vermekteydi.

Milli Güvenlik Kurulu toplantılarında ülke içi olduğu kadar uluslararası durum

hakkında da görüşmeler yapılıp kararlar alınıyordu. Alınan kararlar ve hükümetlerin politikaları


143


Yaklaşımı

doğrultusunda Türkiye, bir taraftan Bosna için sesini yükseltmeye çalışırken diğer taraftan da

özellikle 1992-1994 arası dönemde artan Karabağ konusundaki Azeri-Ermeni çatışmalarında

Azerilerin yanında olduğunu göstermek istiyordu. (Gökçe 2011, 1120) Türk kamuoyunda

Azerbaycan ve Bosna’daki olaylarda, Müslümanlık ağırlıklı söylemler hâkimdi. Osmanlı

devletinin çöküşüyle Türk elitistlerinin çoğunun dedelerinin Kafkasya’dan ve Balkanlardan

göçmeye zorlanması, bu konudaki hassasiyeti arttırıcı bir unsur olmuştur. (Pope 1994)

Türkiye-Avrupa Birliği ilişkileri de bu dönemde çok parlak geçmemiştir. Avrupa

Birliği’nin lokomotifi olarak nitelendirilen Almanya’nın, PKK faaliyetlerine dolaylı desteği iki

ülke ilişkilerinin gerilmesine sebep oldu. 1991 yılında TSK’nın PKK terör eylemlerine karşı

Kuzey Irak’ta başlattığı kapsamlı harekât, Almanya’nın tepkisini çekti. Alman baskısıyla 1992

yılı için Türkiye’ye verilmesi planlanan 250 milyon marklık askeri yardım, Alman

Parlamentosunda askıya alındı. 1992’de Türkiye’nin güneydoğusunda Nevruz’da çıkan

olayların ardından, Türkiye’nin sert tutumuna karşı Alman hükümeti, Türkiye’ye yönelik

gerçekleştirdiği askeri yardımı durdurdu ve aynı zamanda meseleyi AB’ye taşıyarak

Türkiye’nin kınanmasını sağladı. (Sönmezoğlu 2006, 534)

Türkiye, aynı zamanda komşusu Yunanistan’la ilişkilerinde de iyi bir dönem

yaşamamaktaydı. Askeri tehdit algılamalarında Yunanistan öne çıktığından dolayı, Türk Silahlı

Kuvvetlerinin ateş gücünü arttırıcı hamleler yapılmıştır. Bu amaçla İsrail’den Popeye füzeleri

alınmıştır. (Sönmezoğlu 2006, 481) Yunanistan’ın karasularını 6 milden 12 mile çıkarma

açıklaması iki ülke arasında büyük gerginlik oluşturdu. Bu sebepten dolayı, sürekli biçimde

Türk ve Yunan askeri birimleri arasında havada ve denizde tehlikeli savaş oyunları ve

yaklaşmalar meydana geliyordu. (Hepburn 1994, A1)

Türkiye, aynı dönemde Rusya ile de sorunlar yaşamaktaydı. En büyük sorun,

Türkiye’nin Çeçenlere destek ve silah yardımı sağladığı yönünde Rus yaklaşımıydı. 1991

yılında Dudayev’in bir darbe ile Çeçenistan’da komünist yönetimi devirerek devlet başkanlığını

ilan etmesi, Rusya tarafından tanınmadı. (Kamel 2014, 184)11 Aralık 1994’te Rus birlikleri

Çeçenistan’a girmeleriyle kanlı bir savaş başladı. Bu çatışmalarda da Türkiye hem dini, kültürel

yakınlığı, hem de içindeki Çeçen vatandaşlarının baskıları ile bölgeyle ilgilenmek durumunda

kalmıştır.

Türkiye, dış politika açısından hareketli dönemlerde olduğu gibi, iç politika açısından

da problemli günler yaşamaktaydı. İslami siyasal akımların güçlü hale gelmesi ve etnik

ayrılıkçılık olan bu unsurlar, Türkiye’nin geleneksel kimlik anlayışında farklılık istemektelerdi.

İslamcı akımlar, İslami değerlerin Türkiye’nin yönetiminde etkili olmasını istemektelerdi.

Bunun yanında terör silahına sarılan etnik ayrılıkçılar, devlette hâkim anlayış olan “Türk” ve

“Türklük” anlayışına karşı çıkıyorlardı. Bu dönemde, İslami kimliğini daha çok ön plana

çıkaran Refah Partisi, 1984 yerel seçimlerinden sonra her katıldığı seçimlerde daha fazla

büyüyerek, dikkatleri üzerine çekmiştir. Özellikle 1994 ve 1995 seçimlerinde Refah Partisinin

büyük başarısı, devletin resmi güvenlik kurumlarınca tehdit unsuru olarak görülmüş ve bu

yıllardan sonra, daha ciddi tepkiler verilmeye başlanmıştır. 30 Temmuz 1992 tarihinde

Türkiye’nin genel dış politikasının şekillendirilmesi adına “Türk Milli Güvenlik Siyaseti

Belgesi” değerlendirilerek, son şekli verilmiştir. Terörün etkinliğinin bitirilmesi ve güvenlik

kuvvetlerinin etkinliğinin arttırılması için görüşmeler yapılmış ve kararlar alınmıştır.

Gazetelerin 1 Ağustos sayfalarında yer alan haberlere göre, SSCB’nin yıkılmasıyla birlikte bu

ülke, belgede tehdit olmaktan çıkarılmıştır. Bu politikaya göre SSCB’nin yıkılmasından sonra,


144

Halil Akman

SSCB ve sonrasında PKK terörü ve irtica başlıca tehdit olarak görülmüştür. (Cumhuriyet 1992,

17) (Milliyet 1992, 13),

Türk dış politikasına yeni bir soluk getiren Turgut Özal, hem Milli Selamet Partisi

geçmişinin yansıttığı İslami değerlerin sosyal hayata yansıtılması düşüncesinden, hem de diğer

İslam ülkeleriyle ekonomik ve politik işbirliğine gitmekten çekinmiyordu. Fakat bunu yaparken,

bir İslam dünyasıyla askeri ve politik bir birliktelik düşünmemekte, batı dünyası ile işbirliği

fikrindeydi. (Aykan 1993, 110) Dış politikanın daha aktif bir anlayışla yürütülmesini savunan

Özal, savunmacılığın yerine gerektiğinde kuvvet kullanımının da tercih edilebileceği faal bir

politika yürütülmesi kararındaydı. Ancak Yugoslavya’da krizin başladığı, Bosna’daki

çatışmaların alevlendiği 1991-1993 döneminde, Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın dış politikayla

aktif olarak alakası, başbakanlarla, özellikle de Süleyman Demirel arasında sorun oluşturmuştur.

(Sönmezoğlu 2006, 493) 1993 yılında Turgut Özal’ın ani ölümü ise Türkiye’de iktidar

sorununu doğurmuş, koalisyonlar dönemini başlatmıştır. Bu durumun olumsuz etkisi dış

politikada da kendini göstermiştir.

2. Yugoslavya’nın Dağılma sürecinde Türkiye’nin Yaklaşımı

1463 yılı bahar ayında Fatih Sultan Mehmet komutasındaki Osmanlı ordusu Bosna’yı

fetih niyetiyle harekete geçer ve 20 Mayıs’ta kralın kalesi olan Bobovac düşer. (Yılmazata

2012, 31) Aynı tarihinde Osmanlı yönetimine geçen Bosna Hersek, yaklaşık 400 yıl Osmanlı

yönetiminde kalmış ve bu süreç içinde Türkler ve bölge insanı arasında çok yakın ilişkiler teşkil

edilmiş, din ve kültür açısından ortaklık sağlanmıştır.

Osmanlı Devletinin yıkılmasından sonra bölge, uzun süreli bir huzura kavuşamamıştır.

Bunda Osmanlı sonrası yeni siyasi oluşumlarda, bölgeyi genel olarak şekillendiren yeni bir

oluşumun meydana gelmemesi etkilidir. (Baharçiçek 2003, 9)

Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinden itibaren Yugoslavya bölgesinden Türkiye’ye

yoğun göçler olmuş, Türkiye devleti ve halkı bu göçmen dindaşlarına kucak açmıştır. 1812-

1826 arası Rus kışkırtmalarından 30.000, 1826-1830 arası Sırp baskılarından 150.000, 1867-

1870 arası gene Sırp baskılarından 150.000, 1908-1923 arası baskılardan 300.000, 1923-1930

arası baskılardan 350.000, 1946-1961 arası baskılardan 160.000, 1962-1970 arası asimilasyon

uygulamaları neticesinde ise 50.000 kişi Yugoslavya bölgesinden Türkiye’ye göç etmek

zorunda kalmıştır. (TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu 2015, 42) Özellikle 1953 sonrası

Balkan Paktı’nın oluşturulması ve Türk Parlamento heyetinin Yugoslavya’ya ziyareti

neticesinde, 1939-1950 arası Yugoslav hükümetince yasaklanan göç yasağının kaldırılmasıyla,

Türkiye’ye göç hızlanmıştır. (Zaim 2005, 364)

Görüldüğü gibi Türkiye, bölgede meydana gelecek problemlerde, bölge Müslümanları

için başvurulacak ilk ülke durumundaydı. Tarihi açıdan göçlerle oluşmuş ciddi oranda Boşnak

nüfusunun da ülke içinde bulunması, Türkiye’nin, Bosna-Hersek olaylarından en fazla

etkilenecek ülkelerden biri olacağını göstermekteydi.

Osmanlı devletinin mirasını taşıması, coğrafi, sosyo-kültürel, siyasal ve tarihsel

yönlerden de bir Balkan ülkesi olmasına, balkanlardaki gelişmelerden önemli oranda

etkilenmesine rağmen, Türkiye’nin, iki kutuplu sistemde (1945-1991) Balkanlarla ilişkileri

oldukça düşük seviyede kalmıştır. (Sancaktar 2013, 619) Bunda, bölge ülkelerinin ağırlıklı

olarak sosyalist düzen içinde olmasının, Türkiye’nin de karşı cephede bulunmasının payı

büyüktür.


145


Yaklaşımı

Soğuk Savaş döneminde Türkiye’nin Balkanlar politikası belli unsurlar etrafında

oluşmuştu. Bunlardan önemlisi, Türk orijinli azınlıkları korumaydı. Aynı zamanda

Yunanistan’la Kıbrıs, Ege ve Batı Trakya Müslümanlarının sorunları diğer önemli unsuru

oluşturmuştur. Bunun yanında balkanlardaki ideolojik çatışmalarda, Türkiye önemli rol

oynamıştır. (Uzgel 2001, 50)

Türkiye’nin, Tito sonrası dönemde de Yugoslavya’yla ilişkileri aynı seviyede devam

etmiştir. İki ülke arasında resmi ziyaretler dışında önemli bir faaliyet gözükmedi. Türkiye’nin

geleneksel bakışı bu ülkeyi etnik ya da dini ayrımları gözetmeden bir bütün olarak görme

üzerineydi. 1980-1990 arası dönemde olduğu gibi 1990-1991 yıllarında Türkiye,

Yugoslavya’nın bütünlüğünü savunmaktaydı ve uluslararası platformlarda bu ülkenin

parçalanması aleyhinde duruşunu gösterdi. Bu duruşunun arka planında, balkanlarda meydana

gelecek huzursuzluğun, Türkiye’yi doğrudan tehdit edeceği endişesini vardı. (Sancaktar 2013,

647)

Tito sonrasında da Yugoslavya’nın bütünlüğünü destekleyen Türkiye’nin, Yugoslavya

ile özellikle ticari açıdan ilişkilerini geliştirme yönünde girişimleri olmaktaydı. 8. Türkiye-

Yugoslavya Ekonomik İşbirliği Toplantısı’na katılmak üzere devlet bakanı Cemil Çiçek,

Belgrat’a gitmişti. 1990 Ekiminde ise TOBB başkanı Yalım Erez ve Yugoslav Ekonomi Odası

başkanı Milan Paviç arasında gerçekleşen Türkiye-Yugoslavya ikinci iş Konferansında

mutabakat imzalandı. Bu mutabakatta ortak yatırım yapma ve üçüncü ülkelere açılma

konularında anlaşmaya varıldı. (Milliyet 1990, 5)

Sovyetler Birliği’nin dağılması ve doğu Avrupa’daki müttefikleri üzerindeki gücünü

kaybetmesiyle birlikte, ABD ve batı dünyası, Türkiye’yi yeni potansiyel bölgesel aktör olarak

görmüşlerdir. Fakat Türkiye, bu durumda riskleri tek başına almaya taraftar değildi. (Cowell

1992) Bu durumun da etkisiyle 1991 yılı başlarında, Yugoslavya’dan gelen dağılma ve

huzursuzluk haberlerine Türkiye’nin yaklaşımı, sorunun Yugoslavya’nın bir iç işi olduğu,

ülkenin toprak bütünlüğünün korunarak şiddete dönüşmemesi yönündeydi. (Kamel 2014, 242)

Hırvatistan ve Slovenya’nın bağımsızlık ilanına ve akabinde Sırp ordusunun iki ülkeye girmesi

sonucunda, Türkiye’nin yaklaşımı değişmemiş durumdaydı. Türk kamuoyu da,

Yugoslavya’daki mücadelelerin ilk yıllarındaki Slovenya ve Hırvatistan’daki çatışmalara

kayıtsız kaldılar.

9 Temmuzda Makedonya Cumhurbaşkanı Kiro Gligov, (Milliyet 1991, 10) ardından da

15 Temmuz’da Bosna Hersek Cumhurbaşkanı Aliya İzzetbegoviç Türkiye ziyaretlerinde,

(Gürek 1991, 10) Cumhurbaşkanı Turgut Özal’dan sorunların çözümü için yardım talep ettiler.

Görüşmelerde, bu talebe karşı Turgut Özal, sorunun kuvvete başvurulmadan çözülebileceği

inancını dile getirdi.

Türkiye, bir taraftan dost olan ve kendisinin desteğini isteyen iki ülkeyle bağlarını

zedeleme, diğer yandan da Yugoslavya’nın dağılmasını destekleyen ülke olma konumuna

düşme riski ile karşı karşıya kalmış olmasına rağmen, ihtiyatlı politikasından ayrılmamıştır.

Aynı şekilde 17 Eylül’de Makedonya’nın bağımsızlık ilanında ve 15 Ekim’de Bosna-Hersek’in

egemenlik ilanında, mevcut politikasını değiştirmemiş, ihtiyatlı davranmaya devam etmiştir.

3. Türkiye’nin Bosna Savaşına Yaklaşımı


146

Halil Akman

Bir ölçüde yapay şekilde kurulan ve soğuk savaşın dengeleriyle, yaşama imkânı bulan

Yugoslavya (Baharçiçek 2003, 11), Tito’nun ölümü ve soğuk savaş ortamının son bulmasıyla,

varlığını kaybetti.

Türkiye, Bosna savaşında olduğu gibi bölge problemlerine hazırlıksız yakalanmış

durumdaydı. Osmanlı Devleti’nin bölgeden çekilmesiyle oluşan güç boşluğunun oluşturduğu

problemlerle, Cumhuriyetini kurmasından itibaren seksen yıl geçtikten sonra ciddi şekilde

karşılaştı. (Baharçiçek 2003, 15) Türkiye’nin Yugoslavya ile olan en önemli bağı, bölgedeki

Müslümanlar, özellikle de Boşnaklardı. 1964 yılında ilk kez kendi kaderini belirleme fırsatı

tanınan Boşnaklar, Yugoslavya’nın 1974 anayasasında kurucu unsurlardan biri olarak

tanınmışlardı. (Akgün 2011, Ocak, 120) Tito’nun 1980’de ölümü, sistemde mevcut

olumsuzlukların ve yeni huzursuzlukların gün yüzüne çıkmasını doğurmuş ve aşırı milliyetçilik

kendini göstermiştir. Aşırı milliyetçiliğin de kaçınılmaz sonucu, çatışma olmuştur.

Yugoslavya’da çatışmaları ateşleyen Slovenya meselesi ve Hırvatistan-Sırbistan

savaşları, Türk çıkarları ve bakışını doğrudan etkilememiş durumdaydı. Fakat Bosna-Hersek,

Türk çıkar ve endişeleri açısından çok farklı bir yerdeydi. (Brown 2000, 187) Çatışmaların

Bosna-Hersek’e yayılmasına, Türk kamuoyu yoğun bir tepki vermiş, daha önceden pek de

alakadar olunmayan bölgeye, kendinden bir parça şeklinde yorumlar yapılmaya başlanmıştır.

1991 Ekiminde bağımsızlığını açıklayan Bosna-Hersek konusunda Türkiye, hem

geleneksel politikasını devamı, hem de iç kamuoyunun baskısı arasında kalmış durumdaydı.

Bölgeye yönelik dış politika açısından ihtiyatlı davranarak, tek başına davranmak istemiyordu.

Bosna-Hersek ve Makedonya, Türkiye tarafından tanınmayı bekleseler de Türkiye, 1991

Temmuzunda Hans Van den Broek arabuluculuğu neticesinde Brioni anlaşmasının ardından

müzakereleri bekledi. Hague’de Lord Carrington tarafından önerilen asimetrik federasyon

teklifini Sırp lider Miloseviç reddetmesi, olayı iyice çözümden uzaklaştırdı. Türkiye ise,

azınlıkların korunmasına ilişkin bu teklifi desteklemiştir. Batılıların plana yeterince destek

vermemeleri dolayısıyla Sırplar, ülkenin üçte ikisini ele geçirdiler. Almanya’nın, Hırvatistan ve

Slovenya için nitelendirdiği, “tehdit altındaki meşru ve egemen devletler” (Mandacı 2012, 823)

anlayışıyla 15 Ocak 1992’de Avrupa Topluluğu Hırvatistan ve Slovenya’yı tanımış, akabinde de

Bulgaristan; Hırvatistan ve Slovenya’nın yanında Bosna-Hersek ve Makedonya’yı tanımıştır.

Türkiye ise bu tarihten sonra, 6 Şubat 1992’de, ilgili dört ülkeyi tanıdığını açıklamıştır. Bu

durumda Türkiye, Bulgaristan’dan sonra Bosna Hersek’i tanıyan ikinci ülke olmuştur. Ağustos

ayında ise tanınan bu dört ülke ile diplomatik ilişkilere başlanmıştır.

Bosna-Hersek’te çatışmaların çıkmasıyla yönünü bu bölgeye çeviren Türk kamuoyunda

batılı-liberal unsurlar, balkanların istikrarsızlaşan durumunun Türkiye’yi bölgesel bir güce

dönüştüreceği vizyonu ile olaylara bakmaya başladı. Milliyetçi-muhafazakâr unsur ise daha çok

Türk ve Müslümanlık yönlerine değinerek, Osmanlı ve İslam temasıyla olaylara yaklaştı. (Bora

1994, 276)

Türkiye’de, iki kutuplu dünyanın sona ermesinden sonra yeniden şekillenecek

dengelerde bölgesel güç olma hedefindeki özellikle milliyetçi söylemlerde Balkanlar, önemli bir

nüfuz bölgesi olarak görülmekteydi. Bu nüfuz alanının en önemli noktası ebetteki Bosna-

Hersek’ti. Bosna-Hersek’te yaşanan çatışmalar Türkiye için, arzuladığı bölgesel güç olma

düşüncesi için önemli bir test sahası niteliğindeydi.


147


Yaklaşımı

Dolayısıyla, Bosna-Hersek’teki gelişmeler ve savaş durumu, askeri açıdan Türkiye’yi

ne coğrafi yakınlığı, ne de tehdit etmesi bakımından, doğrudan etkileyecek ve güvenliğini tehdit

edecek büyüklükte değildi. Bu açıdan bakıldığında asli olarak ilginin sebebi, ülkenin

belirleyeceği kimlik saptaması ve göçmen sorunuyla karşı karşıya kalınma tehlikesi gibi

sebeplerden ileri gelmekteydi.

Bosna-Hersek olaylarına yaklaşım, bölgeye olduğu kadar iç kamuoyu için de önemli

mesajlar getiriyordu. Boşnakları, Osmanlı bakiyesi olarak gördüklerini ve onlara karşı

mesuliyetimiz olduğunu söyleyen Turgut Özal, aynı zamanda Bosna problemini ülkede ihtiyaç

duyulan milli birlik ve beraberlik için önemli bir fırsat olarak görmüştür. Bu doğrultuda Turgut

Özal 12 Ocak 1993’te, Bosna-Hersek olayları gibi konuların Türkiye’nin birlik ve beraberliğini

perçinleyen konular olabileceğini vurgulamıştır. (Cumhuriyet 1993, 8)

Türkiye’nin, Bosna Müslümanları ile olan tarihi bağları ve akrabalık ilişkileri

bakımından Bosna-Hersek’te gerçekleşen ve Müslümanların maruz kaldığı katliamlara karşı

sessiz kalması beklenemedi. Bu sebeple, aktif bir politika izlemiş ve sorunun uluslararası alanda

çözümü için yoğun girişimlerde bulunmuştur.

Sırp liderler, yaptıkları katliamlardan dolayı kendilerine gelecek tepkileri engellemek

için, mevcut savaşın bir din savaşı olduğu yönünde propaganda yaparak, diğer Hristiyan

dünyayı kendi yanlarına çekme gayreti içinde girmişlerdi. 1389 Kosova meydan savaş ile

birlikte Sırplar arasında Türk ve Müslüman düşmanlığının başladığı, Sultan Murat’ı şehit eden

Miloş’un kahraman olarak anlatıldığı, Anne Jugovic olayında olduğu gibi her doğan 9 erkek

çocuğun Sırp krallarınca vaftiz babası olması gibi efsaneler, bu ayrımı kuvvetlendiriyordu. Bu

ayrımı güçlendirmek için, Sırplar savaş yıllarında özellikle dini motifleri ve cami minarelerini

harap ediyorlardı.

Bu durumda Türkiye’nin rolü de önem kazanmaktaydı. Hem bölge içinde bir Müslüman

devlet olması, hem Osmanlı mirasçısı olması, hem de barındırdığı 2 milyon civarı Boşnak

unsurunun olması bakımından olaylarla yakından alakalıydı. Sırpların olayı bir din savaşı olarak

yansıtmaları, Türkiye açısından kabullenilmemiştir. Türkiye içinde o dönemde devlet sistemi

tartışmaları ve ülkenin dini bir devlet değil demokratik ve laik bir devlet olduğu vurgularından

dolayı, din içerikli bir savaş söylemlerinin ülke içinde rahatsızlık oluşturacağı bilinmekteydi.

1992’de Bosna-Hersek’te yaşanan çatışmalar ve dramlar dünyanın gündemine

oturmuştu. Bu ülkede meydana gelen hadiselerden en çok etkilenecek ülkelerin başında gelen

Türkiye’de olaylar endişe ile karşılanmış ve yakından takip edilmişti. Sırp saldırılarının artacağı

endişesiyle Türk Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin, 1992 Ocağında Türkiye’nin BM Barış Gücü’ne

(UNPROFOR) asker gönderebileceğini açıkladı. (Ekinci 2009, 41) 1992 Mart ve Nisan ayında,

Sırpların Bosna-Hersek’in bağımsızlık kararını tanımayarak saldırıya geçmesi, Türkiye

tarafından tepkiyle karşılandı. Bir yandan Sırpların saldırılarını kınayan Türkiye, diğer taraftan

da Bosna-Hersek’e uluslararası destek arayışlarına giriyordu. Bu doğrultuda 15 Nisan’da AGİK

ve İslam Konferansı Örgütü (İKÖ)’ne, 5 Mayısta da Birleşmiş Milletlere başvuruda bulunarak,

Bosna Hersek’in bağımsızlığının tanınması yolunda teşebbüste bulundu. Bosna-Hersek,

Türkiye’nin de desteğiyle 29 Nisan’da AGİK, 22 Mayıs 1992’de de BM’ye üye oldu. Bu

tanınmalar Türkiye tarafından hoşnutlukla karşılandı. Ancak BM üyeliği ve tanınmalar, Sırp

saldırılarının sonlanması konusunda etkisiz kaldı.


148

Halil Akman

Türkiye’nin, Bosna-Hersek’e yönelik politikasında, Boşnak lider Aliya İzzetbegoviç’in

şahsı çok önemli bir yer tutmaktaydı. Türkiye’de Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın,

İzzetbegoviç’e ve Bosna’ya yaklaşımı oldukça yakın ve alakalı bir seviyedeydi. İzzetbegoviç;

yazdığı kitabında, “Türkiye’de, Bosna’nın büyük dostu Turgut Özal’la buluştum” demekteydi.

Devamında da, Cumhurbaşkanı Özal’ın, Boşnak bir kökene sahip olduğunu dile getirdiğinden

söz etmiştir. (İzzetbegoviç 2003, 101) İzzetbegoviç’in güvenliği, bu dönemde büyük bir önem

arz etmekteydi. 1992 Mayısında Sırpların İzzetbegoviç’i tutuklaması üzerine, Türkiye hemen

tepki vererek, Belgrat büyükelçisini çağırmış, durumu kınmış ve kabul edilemez olarak

nitelendirmiştir. (Milliyet 1992, 17) Aynı zamanda konu Türk meclisinde gündeme gelmiş,

Türkiye’nin aktif duruş sergilemesi konusunda görüşler bildirilmiştir. (TBMM Tutanak Dergisi

1992, 248)

Türkiye, Bosna-Hersek savaşı süresince ülkenin toprak bütünlüğünü ve bağımsızlığını

destekledi. Boşnak sivillere karşı girişilen katliamların sona erdirilmesi için birçok uluslararası

kuruluşlarda konuyu gündeme getirdi. Bu yönde, BM, NATO, İslam Konferansı Örgütü,

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK) ve Avrupa Konseyinde yoğun diplomatik

girişimlerde bulundu. Bosna-Hersek konusunda uluslararası kamuoyunun desteğini almak için

yoğun çaba harcayan Türkiye, bu uluslararası topluluklardan, ABD ve AB’den bu konuda acil

önlemler alınmasını talep etti. (Sancaktar 2013, 649)

Türkiye, uluslararası alanda Sırp saldırılarının önlenmesini sağlamak amacıyla, BM ve

AT tarafından Sırplara yönelik silah ambargosunun ciddi biçimde uygulanmasını sağlama

yönünde gayret etmiştir. Diğer taraftan da bu ambargonun Sırplara yaradığını anlatarak, Bosna

Sırplarının kolaylıkla Sırbistan’dan silahlandırıldıklarını, ancak Boşnakların silah alabilecekleri

bir yer olmadığını, kendilerini savunmak için dahi olsa silahları olmadıklarını ve silahsız

durumda bırakıldıklarını savunmuştur.

Bosna-Hersek’teki olaylara tek taraflı müdahaleden kaçınan Türkiye, sorunun

uluslararası kurumlarla birlikte çözülmesi konusunda irade göstermiştir. Sırp kuvvetlerinin

işgalini ve katliamlarını engellemek için uluslararası bir askeri operasyonun zorunlu olduğu

düşüncesi, Türkiye’nin temel tezini oluşturmuştur. (Balcı 2013, 223) Uluslararası çözüm

beklerken, inisiyatif almaktan da kaçınmamış, Bosna-Hersek’teki çatışmaların durdurulması

için oluşturulacak askeri güce ve müdahaleye destek vereceğini açıklamıştır. Bu doğrultuda

Sırbistan’a yönelik uygulanan ambargoyu denetleyen Adriyatik’te bulunan uluslararası deniz ve

hava kuvvetlerine 13 Temmuz 1992’de destek için asker göndermiştir. (International Business

Publications 2014, 114)

İslam Konferansı Örgütü’nün (İKÖ) bir üyesi olan Türkiye, bu platformda Bosna

Hersek konusunda aktif çaba göstermiştir. İKÖ’nün diğer üyelerinden, Bosna’ya yönelik olarak

uygulanan silah ambargosunun kaldırılması yönünde batılı devletlere baskı yapılmasını talep

etmiştir. Bu platformda Türkiye’nin liderliğini yaptığı işbirliği grubu, diğer uluslararası işbirliği

gruplarıyla temasa geçerek savaşın bitirilmesi hususunda girişimlerde ve temaslarda

bulunmuştur. (Kramer 2000, 151) Bu hususta Türkiye, sadece Müslüman ülkelerin

uygulayacağı bir askeri harekâtı arzulamamaktaydı. Hristiyanlara karşı Müslüman yardımı

olarak algılanacak harekât, laik sistemli Türkiye için olumsuz bir durum oluşturacaktı.

Dönem başkanlığını yaptığı İKÖ’yü Bosna konusunda inisiyatif almaya iten Türkiye,

örgütün dışişleri bakanlarını olağanüstü toplantıya davet etti. Bu davet neticesinde 17-18

Haziran 1992 tarihinde Beşinci Olağanüstü İslam Konferansı Örgütü toplantısında, İslam


149


Yaklaşımı

ülkeleri dışişleri bakanları İstanbul’da biraraya geldiler. (Aykan 1993, 117) Konferansta Bosna-

Hersek, dışişleri bakanı Haris Silavjdzic tarafından temsil edildi. (Karčić 2013, 323) Konferans

sonuç bildirgesi, Türkiye’nin ve Bosna’nın arzularını anlatır mahiyetteydi. Dışişleri bakanları,

Sırbistan’ı Müslümanlara yönelik katliam yapmakla suçlamışlar ve BM’ye çağrı yaparak

ambargo etkili olmazsa askeri müdahale yapılması yönünde çağrı yapmışlardır.

Türk dışişleri bakanı Hikmet Çetin, Bosna konusunda yoğun temaslarda bulunmuş,

konunun özellikle Batı platformlarında gündeme getirilmesi gayretinde olmuştur. Bu doğrultuda

Temmuz ayında yapılan AGİK zirvesi için İzzetbegoviç’le buluşup, görüşmeler yapıp

Helsinki’ye beraber gitmiştir. 12 Temmuz 1992’de Helsinki’de ABD başkanı Bush ile görüşen

Türkiye Başbakanı Demirel ise, Bosna-Hersek’te yaşanan trajediye dikkat çekerek, Irak benzeri

bir askeri harekâtın Bosna-Hersek için de yapılması konusunda kendisini ikna etmeye

çalışmıştır. (Turan ve Ertuğrul 2005, 199)

1992 Ağustosunda diplomatik ve askeri önlemlerden oluşan “eylem Planı” Türkiye’nin

önemli bir girişimidir. BM Güvenlik konseyi üyelerine sunulan planda, öncelikle Sırp silahlı

milislerine karşı diplomatik önlemler alınması isteniyordu. Diplomatik önlemler sonuç

vermediği durumda ise askeri önlemlere geçilmesi gerekliliği ifade ediliyordu. Planda,

saldırganları ödüllendirecek ödünlerden kaçınılıp, Bosna-Hersek’in toprak bütünlüğünden taviz

verilmemesi hedefleniyordu.

Türk Dışişleri bakanı Çetin, oluşturulan eylem planı için Londra, Paris ve New York’ta

yoğun temaslarda bulunarak eylem planını anlattı. Çetin, Bosna-Hersek konusundaki pasif

tavrıyla, BM ve NATO başta olmak üzere tüm uluslararası örgütlerin güvenirlikleri tartışılır

hale geldiğine değinerek, etkili önlemler alınması gerektiğini vurguluyordu.

Bosna-Hersek konusunda uluslararası kurumların, sorunun çözümünde etkisiz kalması,

Sırpların saldırılarına karşı etkin bir önlem almaması üzerine Türk hükümeti, askeri müdahale

konusuna daha olumlu bakmaya başlamış ve desteklemiştir. Bu durumda öncelikli olarak

ABD’ye yönelmiş ve ABD’den hamle beklenmiştir.

Askeri seçenek konusunda Türkiye iç politikasında da farklı sesler çıkmaktaydı.

Bölgede çatışmaların başlamasından itibaren Türk hükümeti konuya daha mesafeli davranarak,

durumu uluslararası kuruluşların gündemine aldırma gayretinde olmuşken, Cumhurbaşkanı

Özal, en baştan beri askeri müdahale düşüncesine olumlu bakmıştır. Bu durumda hükümet ve

cumhurbaşkanı arasında görüş ayrılıkları ve huzursuzluklar olmuştur.

1 Temmuz 1992’de başbakan seçilen Sırbistan doğumlu bir Amerikalı işadamı olan,

Sırbistan başbakanı Milan Panic, (Bethlehem ve Weller 1997, xxxvii)12 Ağustos’ta Türkiye’nin

ağustos ayındaki aktif diplomasisinden rahatsızlık duyarak Türkiye’ye ziyarette bulunmuş ve

Bosna-Hersek’te olanlara karışılmaması mesajını vermiştir.

Sırp saldırıları tahammül edilemez seviyelere gelince, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin

de olağanüstü toplanması gündeme gelmiştir. Bu doğrultuda, hükümet pasif tavır takınmakla

suçlanmış, Kütahya milletvekili Mustafa Kalemli, Konya milletvekili Necmettin Erbakan ve

136 arkadaşı kararıyla verilen Bosna-Hersek başta olmak üzere dış politikadaki gelişmeler

sebebiyle meclisin olağanüstü toplanması talep edilmiştir. Bu talep kabul edilmiş ve 25

Ağustos’ta meclis olağanüstü olarak toplanmıştır. Hükümet adına Dışişleri Bakanı Hikmet

Çetin, hükümetin gerekli adımları attığını, aktif politika izlediğini, güç kullanarak müdahale

edilmesi düşüncesini her platformda savunduğunu, silah ambargosunun kaldırılması gerektiği


150

Halil Akman

düşüncesini savunarak, Saraybosna’yı ilk ziyaret eden dışişleri bakanının kendisi olduğunu

belirtmiştir. (TBMM Tutanak Dergisi 1992, 31) Kamran İnan ise konuşmasında, yapılacak işin

Sırplara ültimatom verilip, 24 saatte ateşi kesmedikleri takdirde askeri tüm kuvvetlerini imha

edip Boşnakları kurtarmak olduğunu savunmuştur. (TBMM Tutanak Dergisi 1992, 46)

26-27 Ağustos 1992’de Avrupa Topluluğu’nun Bosna probleminin çözümü için

Londra’da düzenlediği Londra Konferansına, Türkiye’nin de davet edilmesi, Türk Dış

Politikasının etkili olduğu yorumlarına sebep olmuştur. Türkiye’nin İKÖ’de etkin olması,

İKÖ’nün de Avrupa’da temsilcisi olmasını getirmiştir. 26 Ağustos’ta İKÖ Genel Sekreteri

Hamid Algabid, İKÖ’nün Bosna Hersek’in toprak bütünlüğünü desteklediğini ve Bosna’ya

desteklerini açıklamıştır. (Karčić 2013, 324) Konferans’ta bir araya gelen Türk ve Boşnak

yetkililer, iki ülke arasında diplomatik ilişkilerin kurulması konusunda protokol imzaladılar.

İmzalanan protokol gereği, Türkiye Saraybosna’da büyükelçilik açan ilk ülke olmuştur.

10-11 Eylül 1992’de yapılan Avrupa Konseyi’nin Dışişleri bakanları toplantısında,

Bosna-Hersek konusunu gündeme getiren Türkiye, Sırplara yönelik askeri operasyonu

destekleyen karar alınması konusunda muvaffak olamamıştır.

9 Ekim’de BM güvenlik Konseyi’nin 781 sayılı kararıyla BM yardım için destek

uçuşları hariç, Bosna-Hersek hava sahasını tüm uçuşlara kapattığı açıklandı. Türkiye bu kararın

alınmasını için uzun süre gayret gösterdiği için, kararı destekleyerek memnuniyetini bildirdi. Bu

kararın uygulanması ise 1993 Nisanına sarkmıştır.

Türkiye’nin çekindiği diğer bir konu ise savaşın Tüm balkan ülkelerine yayılma

tehlikesiydi. Böyle bir durumda Balkan ülkelerinde gelebilecek göçler, Türkiye’yi zor duruma

sokacaktı. Bosna-Hersek konusunda Balkan ülkeleriyle sık sık görüşen Türkiye, 25 Kasım

1992’de İstanbul’da, Balkan Ülkeler ve Komşular Dışişleri Bakanları Toplantısı‘nı

düzenleyerek savaşın balkanlara yayılma ihtimali ve askeri müdahale konusunu gündemde

tutmuştur.

Kasım ayına Saraybosna’yı ziyaret eden Hikmet Çetin, savaş sürecinde Saraybosna’yı

ziyaret eden ilk dışişleri bakanı olmuştur. Aktif dış politika izleyen Çetin, özellikle İKÖ’nün

BM içinde Bosna çalışma grubu oluşturup diplomatik çabalarda bulunmasını savunmuştur.

(Karčić 2013, 325)

TBMM, 8 Aralık 1992’deki toplantısında, BM Koruma Gücü’ne (UNPROFOR) destek

vermek ve BM Güvenlik Konseyi Kararı dâhilinde yapılacak askeri operasyona katılmak üzere

anayasanın 92. Maddesine dayanarak yurtdışına asker gönderme yetkisi verdi. Bu karara karşı

aynı gün Sırbistan, Türkiye’yi NATO ve BM kararlarından sorumlu tutan resmi açıklama yaptı.

Türkiye 9 Aralıkta ise BM sekreterliğine başvurarak etkili önlemler alınmasını talep etmiştir.

1992 sonunda Brüksel’de yapılan NATO Dışişleri bakanları ve NATO Savunma ve

Planlama Komitesi Toplantılarında, Türkiye askeri seçeneği ve Boşnaklara yönelik silah

ambargosunun kaldırılması gerekliliği talebini yinelemiştir.

Müslüman ülkeler, Bosna’daki mağduriyete tepki vererek ciddi miktarda siyasi, askeri

ve maddi yardımda bulundular. (İzzetbegoviç 2003, 223) 1993 Ocak ayında Senegal’de yapılan,

Bosna-Hersek Cumhurbaşkanı Aliya İzzetbegoviç’in de katıldığı İslam Konferansı Örgütü’nün

toplantısında Turgut Özal, Bosna-Hersek’e gereken önemin verilmesi için çalıştıklarını

belirterek, Türkiye’nin takındığı öncü tavrın diğer İKÖ ülkelerince de kabullenildiği ve takdir

edildiğini belirtmiştir. (Cumhuriyet 1993, 9)


151


Yaklaşımı

10 Ocak 1993’te Türkiye devlet bakanı ile görüştükten sonra UNPROFOR nezaretinde

kente dönerken Sırp milislerince Bosna-Hersek Başbakan yardımcısı Hakkı Turalyiç’in

saldırıya uğraması ve öldürülmesi üzerine UNPROFOR’un varlığı ve işlevi tekrar tartışılmaya

başlandı. Türkiye olayı kınadı. Uluslararası toplum, Boşnak sivillerden silahlarını toplarken,

ağır silahlarla donanmış Sırp milisler onların gözü önünde rahatça operasyon yapma

kapasitesine sahip oldukları bir kez daha dünya kamuoyu tarafından görüldü.

1993 Martında ABD yönetiminde, havadan insani yardım indirme operasyonu yapıldı.

Operasyona ilk katılan devlet Türkiye oldu. Harekâtın ilk gününde Türkiye, bölgeye dokuz ton

yardım gönderdi. Aynı zamanda BM’nin 9 Ekim 1992’de almış olduğu uçuşa kapatma kararının

uygulanması 12 Nisan 1993’e sarkmıştı. NATO, BM Güvenlik Konseyi kararıyla 12 Nisan

1993’te uçuş yasağını denetleme operasyonu başlatınca Türkiye, bu operasyona 18 adet F-16

savaş uçağı ile katıldı. (Cumhuriyet 1993, 1,14) Operasyon için Yunanistan hava sahasını Türk

uçaklarına kullandırma izni vermeyince, Türk uçakları Akdeniz hava sahasını kullanarak

İtalya’daki NATO hava üssüne ulaştı.

1993’ün Nisan ayında İKÖ’nün 21. Dışişleri Bakanları konferansı Pakistan’da yapıldı.

Bu toplantıda örgütün yöneticiliği, Türkiye’den Pakistan’a geçmiştir. Toplantıda Hikmet Çetin

İKO’nün Bosna olaylarına uluslararası kamuoyunun dikkatlerini çekmek için büyük katkısı

olduğunu vurgulamıştır. Pakistan Dışişleri Bakanı Farooq Ahmad’da yaptığı konuşmada, Bosna

konusunun İKÖ’nün en öncelikli konusu olması gerektiğini vurgulamıştır. (Karčić 2013, 328)

25 Nisan’de Karaçi’de başlayan İKÖ toplantısında Bosna-Hersek’e ilişkin karar oy birliğiyle

kabul edilmiş ve Bosna Hersek’e silah ambargosunun kaldırılması konusunda İKÖ ve

uluslararası topluluğa üye ülkelerin işbirliği yapmaları gerektiği çağrısında bulunulmuştur.

(Milliyet 1993, 15)

Savaş ortamında kaçan mültecilerin ilk başvuracakları ülke Türkiye idi. Kasım 1993

itibariyle Türkiye’ye gelen Boşnak mültecilerinin sayısını, TBMM yayınları 7000 olarak

vermekteydi. Bu mültecilere Türkiye Cumhuriyet tarafından Tekirdağ’da üç ayrı kamp

kurulmuş, İstanbul, Kırklareli, Ankara gibi illerde kamp ve misafirhanelerde konaklayan

sığınmacıların her türlü ihtiyacının giderildiğine değinilmiş ve kamplarda Boşnakça eğitim

imkânı sağlandığı belirtilmiştir. Aynı zamanda İstanbul’da 75 yataklı Bosna hastanesinin

faaliyete geçtiği, Çorlu’da 3000 konutluk kamp projesinin de devam ettiği bilgisi verilmektedir.

(TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu 2015, 49)

Bu yıllarda Türkiye’de, resmi ve gayrı resmi birçok kanaldan toplanan yardımlar Bosna-

Hersek’e iletildi. Türkiye’de bulunan sivil toplum örgütleri, özellikle de Balkan göçmen

dernekleri büyük çaba sarf ettiler.

Türkiye, Bosna-Hersek için önerilen, etnik olarak bölünmeyi getiren planlara karşı

durmaktaydı. Ülkeyi etnik olarak kantonlara bölecek, fiili olarak Sırp ve Hırvatlar arasında

paylaştıracak, saldırganların ödüllendirildiği düşüncesinde olan Türkiye, Vance-Owen ve

Owen-Stoltenberg Planlarına karşı çıkmıştır. (Mandacı 2012, 824) Etnik olarak ülkeyi on

kantona bölecek olan Vance-Owen planı ve üç parçaya bölen Owen-Stoltenberg Planlarını,

Bosna-Hersek’in bütünlüğünü engelleyen, saldırgan Sırp ve Hırvat güçlerini meşru hale getiren

planlar olarak görmüştür.

1993 Haziranında Türkiye Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, BM daimi üyelerine

mektup göndererek, Bosna-Hersek’te Boşnaklara dair silah ambargosunun kaldırılmasını talep


152

Halil Akman

etmiştir. Demirel, bu yönde birçok uluslararası görüşmeler yapmış, dünya liderleriyle temas

halinde olmuştur. (Cumhuriyet 1993, 1,8)

Türkiye’nin girişimleri sonucu, 13-14 Ağustos’ta BM İnsan hakları komisyonu özel

oturum düzenlemiştir. Oturumun ardından 24-25 Ağustos 1993’te BM güvenlik konseyi de 859

numaralı kararı ile tüm savaş suçlarını, uluslararası insan haklarına karşı işlenen şiddeti

kınayarak, Bosna-Hersek’te güç kullanılarak toprak elde edilmesini ve insan hakları ihlallerinin

derhal durdurulması taleplerini kabul ettiler. (Bethlehem ve Weller 1997, 50)

Savaş şiddetli şekilde devam ederken Türkiye, Boşnaklarla Hırvatların mücadelesini

bitirerek barış yaptırma arzusuyla iki tarafla temaslarda bulunmuştur. Böylelikle hem stratejik

olarak gücün dağılmasını engellemek, hem de Hırvatlarla da görüşerek, sadece Müslümanların

haklarını koruduğu yönündeki imajdan sıyrılma imkânını yakalamıştır. 1994 Şubatında

Boşnaklarla Hırvatlar arasındaki ateşkesin ilanında ve Mart ayında ABD’nin gözleminde

Boşnak-Hırvat Federasyonu’nun kurulmasında, Türkiye’nin temasları etkili olmuştur.

Sorunu bir Avrupa sorunu olarak gören ve sorunun çözümü için inisiyatif almayan ABD

(Mandacı 2012, 821), Avrupalıların sorunun çözümünde yetersiz olmaları üzerine inisiyatifi

eline almıştır. 1994 Martında Türkiye’nin de desteklediği Washington’da Boşnak-Hırvat

federasyonu kurulmuştur. Aynı zamanda bu doğrultuda, 1994 Temmuzunda, 1400 kişiden

oluşan bir Türk birliği de Zenica’ya yerleşip Boşnak-Hırvat ateşkesini gözlemlemeye

başlamıştır.

Sırpların Srebrenica ve Zepa’yı ele geçirip, Boşnaklara yönelik katliama girişmeleriyle

ABD, 1995’te Sırp mevzilerini NATO’yu kullanarak vurmuş, Sırpları görüşmelere zorlayıp,

Dayton’a giden süreci başlatmıştır. Türkiye, başından beri Sırplara yönelik askeri önlemlerin

alınması ve bu yönde kendisinin de destek vereceğini yinelediğinden bu opereasyonları

memnuniyetle karşılamıştır.

21 Kasım 1995’te Dayton Anlaşmasını destekleyen Türkiye, anlaşmanın

uygulanmasında da görev almıştır. Bu doğrultuda Bosna-Hersek’e yönelik askeri araç ve eğitim

yardımı yapmıştır. Bu yardımların ABD ile birlikte yapılması, diğer bölge ülkelerinin tepkisini

engellemiştir.

Dayton Anlaşması’nın imzalanması, sorunu tamamen çözememiş olsa da, savaşı sona

erdirmiş, masum insanların daha fazla katledilmesini engellemiştir. Barış sürecini denetlemek

üzere 1995 Aralığında “Barışı Uygulama Konferansı (Peace Implementation Conference-PIC)”

oluşturulmuştur. 55 ülkenin destek verdiği bu kuruluşun yürütme kurulunu ABD, Almanya,

Fransa, İtalya, Rusya, Kanada, Japonya, Avrupa Konseyi, AB Başkanlığı ve İKÖ

oluşturmaktaydı. İKÖ, bu yürütme kurulunda Türkiye tarafından temsil edilmektedir.

(Sancaktar 2013, 651)

Sonuç

Türkiye, 1990’ların başlarına Sovyetler Birliği’nin yıkılıp, etki alanlarının kaybolmasına

hazırlıksız şekilde yakalanmıştır. 1990’ların hemen başında Sovyetler Birliği’nin yıkılması,

Körfez krizi ve Yugoslavya’daki huzursuzluk, uluslararası bir kaosu da beraberinde getirdi.

Taşların yerinden oynaması özellikle ilgili bölgedeki devletleri, dolayısıyla Türkiye’yi oldukça

etkilemiştir.


153


Yaklaşımı

Yugoslavya problemlerinin ilk yıllarında, ihtiyatlı politikasını devam ettiren Türkiye,

başka devletlerin iç işlerine karışma, problemleri tırmandırma, oluşacak sorunlardan etkilenme

durumları ile karşı karşıya kalmamak için Yugoslavya’nın bütünlüğünü savunmuştur. Slovenya

ve Hırvatistan ayrılığında ve çatışmalarında çok alakadar olmayan Türk kamuoyu ve karar

alıcıları, durum Bosna’ya sıçrayınca aynı kayıtsızlığı gösteremeyeceklerinin farkındaydılar.

Çünkü Türkiye’de ciddi oranda bir Boşnak nüfusu mevcuttu ve herhangi bir savaş halinde

Boşnakların ilk sığınacakları ülke Türkiye olacaktı. Dolayısıyla bölgedeki çatışma haberlerine

hem başlardaki kayıtsızlık, hem de zamanla iç kamuoyu baskısı arasında kalan Türk karar

alıcıları, tek başlarına hareket etmekten kaçınmışlardır. Bosna-Hersek’in tanınmasında dahi

önce Avrupa ülkelerine yüzünü dönen Türkiye, Avrupa topluluğunun Sırbistan, Hırvatistan’ı

tanımasından sonra, Bulgaristan’ın da Bosna-Hersek’i tanımasından sonra Bosna Hersek’i

tanıdığını açıklamıştır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin Bosna Hersek’te yaşanan savaşa yaklaşımında iç dinamiklerinin

önemi büyüktür. Dini hassasiyeti olan tabana sahip partiler ve liderler, Müslüman kardeşlerinin

katledilmesine karşı gereken önlemlerin alınmasını isteyerek din kardeşliğinden yola

çıkmışlardır. Bu doğrultuda yardımlar toplanmış, organize edilmiş, konunun önemini

vurgulamak için mitingler düzenlenmiş ve ülke yönetimini, etkin olarak olaylara müdahale ve

mücadele etmemekle suçlamışlardır. Ülke içindeki siyasi mücadeleler, siyasal islamın yükselişi,

buna karşılık Milli Güvenlik Kurulunda ilk en önemli tehditlerden biri olarak bu durumun

vurgulanması, ayrılıkçı PKK terörünün artması gibi ülke içindeki problemler, Türkiye’nin dış

politikasına da etki etmiş ve Türkiye tek başına ciddi hamleler yapmaktan kaçınmıştır. Bosna

Savaşında müttefiki olan ABD ve AB ile sonuç almak isteyen Türkiye’nin temel stratejisi, biran

önce savaşı durdurmak için olayı Uluslararası boyuta taşımak ve bu önemli güçlerin harekete

geçmesini sağlamak olmuştur.

KAYNAKLAR

AKGÜN, Sibel, (2011) "Dayton Anlaşması Sonrası Türk Dış Politikasında Süreklilik ve

İstikrar: Bosna Hersek", Stratejik Araştırmalar, Ocak, s.117-150.

AYKAN, Mahmut Ali, (1993), "Turkey and OIC: 1984-1992" The Turkish Yearbook,

vol. XXIII, s. 101-131.

BAĞCI, Hüseyin (1992), "Bosna-Hersek “Soğuk Savaş Sonrası Anlaşmazlklara Giriş”"

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih

Araştırmaları Dergisi, cilt 16, sayı 27.

Yeni Güvenlik Politikalari ve Risk Analizi Çerçevesinde Balkanlar (1991-1993), (1994),

Dış Politika Enstitüsü, Ankara.

BAHARÇİÇEK, Abdulkadir, (2003), "Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Türkiye'nin

Balkanlar Politikası", (ed.Hasan Hüseyin Çevik, Abdulkadir Baharçiçek, Ali Şen

Turkut Göksu), 1980-2003 Türkiye'nin Dışl, Ekonomik, Sosyal ve İdari

Politikaları, Siyasal Kitabevi, s. 7-25, Ankara

BALCI, Ali, (2013)Türkiye Dış Politikası, İlkeler, Aktörler, Uygulamalar, Etkileşim

Yayınları, İstanbul


154

Halil Akman

BETHLEHEM, D., WELLER M., (1997),The Yugoslav Crisis in International Law,

Cambridge University Press, Cambridge

BORA, Tanıl, (1994), Yeni Dünya Düzeni'nin Av Sahası,Birikim Yayınevi, İstanbul

BROWN, J.F., (2000), "Türkiye Yeniden Balkanlar'a mı?", (ed. Graham E. Fuller, & Ian

O. Lesser), Balkanlardan Batı Çin'e Türkiye'nin Yeni Jeopolitik Konumu,s. 181-

208, Alfa Yayınları, İstanbul

CORNELL, Erik, (2001), "Turkey in the 21st Century, Opportunities, Challenges,

Threats .

COWELL, Alan, (10.07.1992), "Turkey Faces Moral Crisis Over Bosnia", New York

Times,

Cumhuriyet, (31.12.1992), "Bosna İçin Çankaya Devrede"

Cumhuriyet, (13 01 1993), "Bosna'ya manevi sorumluluğumuz var"

Cumhuriyet, (13 Nisan 1993), "Bosna'ya Türk Filosu".

Cumhuriyet, (01.08.1992), "Mit Müsteşarı Veda etti".

Cumhuriyet, (14.01.1993),"Türkiye Senegal'de Takdir Edildi"

EKİNCİ, Didem, (2009), "The War in Bosnia-Herzegovina and Turkish Parliamentary

Debates (1992-1995): A Constructivist Approach", Uluslararası İlişkiler Dergisi,

Volume 6, No 22, 37-60.

GÖKÇE, Mustafa, (2011), Yukarı Karabağ Sorunu ve Türkiye-Ermenistan İlişkileri

Üzerine", Turkish Studies, vol. 6/1

GÖZEN, Ramazan, (2009), İmparatorluktan Küresel Aktörlüğe Türkiye'nin Dış

Politikası, Palme Yayıncılık, Ankara

GÜRBEY, Gülistan, (2010), Arızalı Demokrasilerde Dış Politika, ODTÜ Yayıncılık,

Ankara

GÜREK, Harun, (17 Temmuz 1991), "Özal'a Bir Konuk Daha", Milliyet

HEPBURN, Bob, (24 November 1994), "Feud simmers in the Aegean Turkey, Greece

face off over territorial claim", Toronto Star.

International Business Publications, (2014), Turkey,Intelligence, Security Activities and

Operations Handbook, International Business Publications, Washington DC.

İRGE, Nadire Filiz, "Balkanlarda Jeopolitik Bölünmeler ve Türkiye", (ed. Caner

Sancaktar, Hasret Çomak), Uluslararası Balkan Kongresi Bildiriler Kitabı,

Kocaeli, 2011.

İZZETBEGOVİÇ, Aliya. (2003),Tarihe Tanıklığım. Klasik

KAMEL, Ayhan, (2014), 1923'ten Günümüze Türk Dış Politikası, İstanbul, İnkilap

Kitabevi

KARA, Abdulvahap, (2012),Turgut Özal ve Türk Dünyası, IQ Yayınları, İstanbul


155


Yaklaşımı

KARčIć, Hamza, (2013), "In Support of a Non-member State: The Organisation of

Islamic Conference andthe War in Bosnia, 1992–1995" Journal of Muslim

Minority Affairs, 33:03, s.321-340.

KRAMER, Heinz, (2000), A Changing Turkey: The Challenge to Europe and the United

States, The Brookings Institution, Washington D.C

KUT, Şule, (2001), The Contours of Turkish Foreign Policy in the 1990's" (ed. Barry

Rubin, & Kemal Kirisçi,)Turkey in World Politics: An Emerging Multiregional

Power, s. 5-12, Lynne Rienner Publishers, London

KUTLUAY, Muzaffer, (Haziran 2013),İki Dünya Arasında Türkiye'nin Balkanlar

Politikası, Analist, s. 26-32.

MALCOLM, Noel, (1999) Bosna, (çev. Aşkım Karadağl), Om Yayınevi, İstanbul.

MANDACI, Nazif, (2012), "Balkanlarla İlişkiler", Türk Dış Politikası, 1919-2012,

(ed.Haydar Çakmak), s.819-831, Barış Kitap, Ankara

Milliyet, (14.10.1990), "Üçüncü Ülkelerele Yatırım Yapalım", s. 5.

Milliyet, (12 08 1990), "Kaçınılmaz olursa, Harp"

Milliyet, (03 08 1990), "Ankara'da endişe"

Milliyet, (04.05.1992) "İnönü: 'Bosna' da Durum Vahim"

Milliyet, (01 08 1992), "MGK, Yeni güvenlik politikasını saptadı"

Milliyet, (12.071991), "Özal-Gligorov Görüşmesi"

Milliyet, 24 02 1992."Sovyetler'in dağılması Türkiye'yi büyüttü"

Milliyet, (28.04.1993," Türkiye Çatışmaların Ortasında"

ÖZTÜRK, Mehmet, (2010),"1. Körfez Savaşından (1990-91), 11 Eylül sürecinde

ABD'nin Irak Politiksı ve bunun Türk-Amerikan İlişkilerine Etkileri", Akademik

Bakış Dergisi, sayı 19, s. 1-27.

POPE, Hugh, (06 December 1994), "General admits Turkey sent arms to Muslims", The

Independent.

RUBIN, Barry,( 2002), "Türkiye'nin Dış Politikasını Anlamak", (ed. Kemal Kirişçi Barry

Rubin) Günümüzde Türkiye'nin Dış Politikası, 374-381. Boğazçi Üniversitesi

Yayınları, İstanbul

SANCAKTAR, Caner, (2013), "Türkiye'nin Balkanlar Politikası: 1990 sonrası Balkan

Açılımı",(ed. Caner Sancaktar Hasret Çomak), Türk Dış Politikasında Yeni

Yönelimler, s.619-688, Beta Yayınları, İstanbul.

SHARON L. Wolchik, Jane Leftwic, (2011),Central and East European Politics: From

Communism to Democracy Rowman&Littlefield Publishers, Inc., Lanham.

SİMİć, Predrag, (2008), "After the cold war: Europe, the Balkans and Yugoslavia" The

International Spectator:Italian Journal of International Affairs, s.58-80.

SÖNMEZOĞLU, Faruk, (2006), İkinci Dünya Savaşından Günümüze Türk Dış

Politikası, Der Yayınları, İstanbul.


156

Halil Akman

TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu, (26.04.2015), "Türkiye'ye Göç", TBMM.

http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/yayinlar/yayin073/073_00_010.pdf.

TBMM Tutanak Dergisi, (25 Ağustos 1992), (94. Birleşim, 19. Dönem, 1. Yasama Yılı),

vol 16.

TBMM Tutanak Dergisi, (17.01. 1991), (66 ncı Birleşim Dönem 18, Cilt: 55 Yasama

Yılı: 4).

TBMM Tutanak Dergisi, (05.05.1992), 72. Birleşim, Dönem:19, cilt: 10, Yasama Yılı:1.

TURAN, Sibel, Sevil Ertuğrul, (2005), "A Study for Turkey's Bosnia&Herzegovina

Policy in the Post Cold War Period", International Symposium Bosnia

Herzegovina from Past to the Present, Canakkale Onsekiz Mart University, 189-

211. Pozitif Printing House, Ankara

UZGEL, İlhan, (2001), "The Balkans: Turkey's Stabilizing Role",(ed. Barry Rubin, &

Kemal Kirisçi) Turkey in World Politics: An Emerging Multiregional Power, s.

49-71, Lynne Rienner, London.

WOODWARD, Susan, L., (April 2009), A Case for Shifting the Focus: Some Lessons

from the Balkans", Berghof Research Center for Constructive Conflict

Management.

YENİGÜN, M. Cüneyt, (2004), Soğuk Savaş Sonrasında TBMM ve Dış Politika,

Belgeler-Yorumlar, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.

YILMAZATA, Mehmet, (2012), Savaşa Giden Yol, Doğu Kütüphanesi, İstanbul.

ZAİM, Sabahattin, (2005), "Son Yugoslavya Muhacirleri Hakkında Rapor", (ed.

Sabahattin Zaim) Türkiye'nin Yirminci Yüzyılı içinde, İşaret Yayınları, İstanbul.

YUGOSLAVYA’NIN DAĞILMA SÜRECİNDE TÜRKİYE’NİN İÇ SİYASİ DURUMU ve DAĞILMAYA YAKLAŞIMI

Documents

Transcript of YUGOSLAVYA’NIN DAĞILMA SÜRECİNDE TÜRKİYE’NİN İÇ SİYASİ DURUMU ve DAĞILMAYA YAKLAŞIMI