OSMANLI DEVLETI ZAMANINDA KURULAN VAKIFLARDA<MEKTUBIYUTU MESELESI VE BUNUN HUKUKI DURUMU

Mtilhat Sertoilu

osmanh devletinin sosyal hayatrnda vakdlarrn pek miihim birrolii ve mevkri olmugtur. Bir taraftan dini ve iimi mi.iesseseleri ya-

gatmak ve devamfulklarrnr saflamak, iite yandan insanlara muhtag

olduklarr baska hizmetleri sunmak, bu arada meseli onlarrn bazr

vergi miikellefiyetlerini kargrlamakl, aylca fakir ve muhtaglarr do-

yurmak, hasta hayvanlarr ted"avi etmek, $ehri temiz tutmak gibi ga-

yelerle kurulmug olan bu vakrflarrn da]na azr para ve bina gelirleri(murabaha ve rnusakkafat), daha goiu ise zirai gelirler (hastl) sek-lindeydi. osmanh devletinde mevcut ve mahsul veren topraklarm-biilgelere giire - % 20-30 unun vakrf oldufu diisiiniiliirse bu ikincigeklin ehemmiyeti daha iyi anlagtlrr.

osmanhlann kurmug olduklan vakflar, bunlan kuranlara giiregenel olarak ikiye ayrrlabilir :

1 - Evkaf-r Seldtin, yani padigahlarla hi'ikiimdar ailesine

mensup kimselerin kurrnug olduklarr vakflar.

2 - Evkaf-r amme, bunlar drgrnda kalan kimselerin kurmug

olduklarr vakflar.

1 OsmanL devletinde vergiler kadimen Riisum-r Ser'iyye ve Riisum-r Or-

fiyye diye ikiye ayrrlrrdr. Adlarrndan da anlagrlacai'r gibi bunlann birincisi ger'an

ikincisi ijrfen ahnan vergilerdi. Riisum-r Orfiyye'den daimi olarak ahnanlar Te-

k6,lif-i Orfiyye, F evkalAde zamanlarda ahnanlar Avd.nz-r Divaniyye diye anr-

lrrdr. Bir krsmr zamanla daimllegen AvAnz-r Divd,niyye'nin b6zrlarrnrn ytikiiniibiilge halkr i.izerinden kaldumak igin Avdru Evkafr adh ve hdsrh bu vergiyikarqrhyacak vakrflar kurulmugtur'

774 MIDHAT SERTOeLU

Evkaf-r Seldtin'de, vakrf miiessesesinin ana gayesinden bagkabir maksat yoktur. Evkaf-r amme'de ise, miilklerin tecaviiz ve mii-sadereden korunmasr gayesini de sezmemek mi.imkiin defildir. Bun-larda gelirin <<Zev6,id> denilen fazlasr, yani sarf mahallinin ihtiyacrnrgiderdikten sonra artanr vakfedenin aile ve evldd.rna aid bulunur vebazan bu ziyade asrl hizmet giderini gok agardr. Bu gekilde bir vakrfkurmak biiylece hem mal ve miilki.in her tiirlii tecaviiz ve musade-reden masun kalmasrnr, hem de sahibi ve varislerinin gelirinden en-digesizce faydalanmalarrnr temin ederd"i. Bunun igin Osmanh mem-leketlerinde mi.ilk topraklarm nisbeti, tanzimat devrimine kadar-biilgelere giire- ancak % 5,-tO olarak kalmr$ ve bu nisbet, bu devri-min getirdi{i mal masuniyeti dolayrsiyle bundan sonra artmrgtrr.Yine tanzimattan sonra grkanlan arazi kanttnnameleri (18bS), genigtopraklarda tasarruf siste,mini miilkiyet sistemine gevirmig olduiugibi, H6,srl'a dayanan yeni vakrflarm kurulugunu hemen hemen dur-durmugtur.

Aslrnda vakrflar:da Zevdid'in H6,srl'rn go$unu tegkil etmesi,vakrf kurmayr gayesinden uzaklagrtrran bir sistemdi. Bu yiizden va-krf kurma sosyal bir hizmet olnr*aktan grkrp 6deta gelirinden belli birfedakdrli$a kargr mal ve miilkiin tamamrnrn tecaviz ve musadere-den koruma vasrtasr haline gelmig bulunmaktaydr. $unu da istidra-den arz etmek isterim ki biiyte bir istismara mani olmak igin, Ka-nuni devrinde yaprlan tahrirler:de, bu gibi vakrflara <<Cebel6,> mii-kellefiyatr konulmug oldu$unu giiriiyoruz.

Ashnda Isldml vakrflarda gelirin bir krsmrnrn vdkrfrn evl6dve ailesine tahsisi c0izdir. Ancak, bunun bir hududu vardrr. $iiyleki : islAmda ilk vakrf kuran Hz. Peygamber (S.S.) hicretin 32 nciyrhnda Medine'de kendisine ait yedi hurma bahgesini vakfedip ha-srhnr <<havddis-i dehr>>e, yani isldmrn miidafaasrnr icabettirecek ha-diselere, miibrem ihtiyaglara tahsis etmigtir. tr'edek hurmarrfinr daibnii's-sebil'e, yani yiyecek ve igecefi tiikenmig, parasu kalmrg yol-eulara ve Hayber hurmahfrnr iige taksim ederek iki hissesini miis-liimanlarm ihtiyaglarrna ve bir hissesini ehl ii iyd,line ve bundan birgey artarsa fakirlere ve muhacirlere tahsis etmigtir. Biiylece de, birvakfa ait gelirin bir krsmrnrn vikrfrn ailesine tahsisi hakkrnda cevdzmeydana gelmig bulunmaktadrr. Aynr zamanda aynr hddise ile buceviz bir hudud altma ahnmrg bulunuyordu. Bu hudud da gelirini.igte biridir.

VAKIT'LARDA MEKTUBTYET MESELESI 7].5

Vakrflarrn mevcudiyetini ve intifa' gartlannr tesbit eden bel'gelerin bagrnda giiphesiz ki Vakfiyeler gelir. Vakfiye, vakfr kuranrnbunu kurduiunu ve kurma gayesini ayrmtrlariyle ve kesin gekilde

bildiren ve gahidlerle te'yid eden eski deyimle <Levazrmii'l-ittiba>yani gartlarrna uSrulmast gerekli belgelerdir. Bundan sonra da <Ku-yud-r Miidewere>>, yani vakflar hakkrnda cereyan etmig muamele-leri giisteren resmi kayrdlarla.tapu ve argiv kayrdlarr, ktsaca <PublicRecords> denilen otantik milli kayrdlar gelir ki bunlarrn hepsini yineeski deyimle <Mektubiyet> diye anabiliriz.

Konumuz ise, Osmanh devleti zamanrnda kurulmug olan vakrf-larda Mektubiyet Meselesi ve bunun hukuki durumudur.

Konunun daha iyi aydrnlanabilmesi igin her geyden ewel Os-

manhlardahi vakrf mtiessesesinin tArifini yapmak ldzrmdrr. Mektu'biyet meselesinin hukuki durumu ise ancak bundan sonra aydrnhiakavugabilir.

Osmanh Imparatorluiu devrinde kurulan vakflar Hanefi ftk-hrna, yani Osmanh Devletinin resmi mezhebi olan Hanefi mezhebi-nin kurallarlna ve im6,meyn Kavline, yani Ebu Hanife'nin iki meS-

hur talebesi ve tilmiz ve muakkibi olan imam Ebu Yusuf ve imamEbu Abdullah Muhammed'in icdihadlarrna giiredir.

imam Ebu Hanife, vakfr giiyle tarif etmigtir :

<Bir miilkiin aynr, sahibinin miilki.i hiikmiinde kalmak iizeremenfaatinin bir cihete, fukaraya veya viicuh-r Birre ( yani her ba-krmdan hayrrh kimselerin iinde gelenlerine) sadaka edilrnesidir.>

Osmanh Devleti zamanrnda muteber tutulmug ve vakrf miiesse-sesinde esas ittihaz edilrnig olan Imame5ln'in ictihadlarrna gdre ise

vakrf <Bir miilkiin menfaati halka ait olmak ve Allahrn miilkii hiik-miinde bulunmak iizere temlik ve temelliikten ebedi olarak men' ve

menfaatini halka sadaka> etmektir.

Gririildiiiii gibi, aradaki en miihim fark, miilkiin a5mt, yani ra-kabesi meselesinden qrkmaktadtr. fmam Ebtr Hanife, rakabenin sa-

hibinin miilkii hiikmtinde kalacafr, Imameyn ise bunun Allahrn miil-kii hiikmiinde olacafr kanaatindedirler. Birinci ictihada giire miil-kiin aynr sahibinin mi.ilkii hiikmiinde kalacair igin vA.krfrn vakrfdanriicuu miimkiindiir. ikinci ictihadda ise, miilkiin aynr Allahrn miilkiihiikmiincte oldufu kabul edildiiinden vakrfdan riicu' miimki.in de-

fililir. Nitekim Osmanh fakihleri, eski Adliye Nazrn Ali Hayclar

716 MTDHAT SERTOGLU

Efendi'nin bila,hara Imameyn kavline dayanarak Su Sekild"e formiile

ettiii gekli kabul ve tatbik etmiglerdir :

<Menfaati iba,de (yani Allahrn kurallarrna) rA,ci' olmak iizere

ayn-r memttrkii (yani bir miilkiin rakabe denilen grplak miitkiyetini)

Att"t rn miitkii hi.ikmi.inde olara'k temlik ve temelliikden (yani ba$-

kasrnamiilkolarakverilmekveyamiilkolaraksahibolunmakdan)un "".r'-'

te'.bid (yani ebedi olarak) kavlen (yani sd,zle) habs (yani

tutma) ve rnenfaati sadaka veya s'arfetmektir>'

Butarifdeengokdikkatigeken<sadakavesarf>>tdbiridir.Sa-daka,gelirinhayrriglerineayrrlanktsmt,sarfiseserbestqeharca-nacakkrsmrdrr.Biiylece,zev6'idiqinbirhududkonulmamrgveneti-cede Osmanl vakrila'nda zeviidin istenildiii kadar arttrrrlmasrna

yol agtlmtgttr.isl0,m frkhrnda bir vakfrn kurulugu igin sadece <<Meelis-i ger'-i

enverde ve gu'hud-r miislimin huzurlarrnda ikrar> yani kanuni yet-

kisi olanlardan kurulu bir meclisde ve miisliiman sahidlerin huzur-

larrnda bunu siiylemek kifi giiriilmiigti.ir. Bu kifayetin dayanair ise

isl6,mila-ilk vakfr kuran Hz. Peygamberin (S'S') Medine'deki hur-

mahklarrnr bu gekild"e, yani siizlii olarak vakfetmesidir ki Ali Hay'

dar Efendi'nin tarifinaeki (t<avten) siizirniin mesnedi de budur.

osmanh fakihleri biitiin bunlara dayanarak bir vakfrn sahih

ve mu,teber olabilmesi iqin agairdaki gartlarm mevcudiyetini ara-

mrglar ve kifi giirmiiglerdir :

1 - Vakfedilecek geyin, vakfedenin kencli oz mab olmasr'

2 - Yakf.edilecek geyin maltrm ve muayyen olmasr'

3 - Vakfedilen seyden bir menfaat hasrl olabilmesi'

4 - Vakfedenin buna razr olduiunu ikrar etmesi'

5_Vakfedeninvakfetmesrrasrndavakrfveyateberri,eehil(yani ikrl, balig, hiir, miimeyyiz v'b') bulunmasr'

6_Vakfrnsiibutunungartamualldkvevakfedeninilkvakrfgartlartna deiigtirmekte muhayyer olamamasr'

7 - Vakrf Sartlarmrn hayr6't veya sevibr istilzam etrnesi'

8 - Vakfedenin borg veya sefahat yi.iziind.en hacr altrnda bu-

Iunmamasr.9 - Vakfedilen geyin vakrf srrasrnda mevcu'd bulunmasr'

10_Vakfedilengeyinyokolmryamahktrmbulunmamast.11 - Vakfrn ebedi olmast.

VAKIFLARDA MEKTUBIYET MESELESI 7t7

Biitiin bunlardan bir geyin vakrf olduiuna dair deliller mevcudolduktan sonra, bir vakfiyenin veya tapu kaydtnrn bulunmamastnrnvakfrn sihhatine miiessir olmadrfr anlagrlrr. Qi.inkii, vakfrn sahih ol-masr igin <Mektubiyet>>, yani yaztb olma hali gart defildir. Isl6,,m

fikrhrnda bir vakrf ashnda ikrar ile, yani siizlii olarak teSekkiil eder.Mektubiyet ise, onun, gelecefini hukuki teminat alirna almak iginbag vurulan bir tedbirden ibarettir. Ancak, bu arada vakfrn mevcu-diyetinin ispatr ldzrmdrr. Bunun ilk sahih delili, vakrf srrasrnda,bunagahid olanlardrr. Ancak, bunlar goktan vefat edip gitmig ve kendi-lerinden mevsuk bir delil veya muteber olabilecek bir rivflyet kalma-mrg olabilir. Bundan sonra vakfiye ve sonrada vakfin mevcudiyetinedair kuyud-r Miidewere, tapu kaydr veya devlet arsivlerinde otantikbir belgenin bulunmasr aranrr. Yani, milli kaytdlara baq vurulur.Buralarda o vakfrn mevcudiyetine dair bilgi varsa, onun mevcudi-yetini kabul etmek zaruridir, ap\ca vakfiye alanmaz. Esasen Yar-grtay I. Hukuk Dairesinin giiriigiine g6re, biiyle bir kaydm mevcu-diyeti kdfi delil hiikmiindedir. Ancak, bunlartn hiq biri mevcud de-

Silse, vakfrn mevcudiyeti iddiasmr ispat ve kabule imkAn kalmaz.

Bundarr sonra baska bir mesele bahis konusudur. Vakfiyelerde<$art-r VAkrf> denilen ve vakfedenin vakfa dair gartlartnt agrklayanhususlar kayrdhdrr. Bu gartlarrn da mer'i ve muteber olabilmesiigin, vakrf miiessesesinin gayesine ve vakfrn srhhat gartlarrna uygunolmasr aranrr. Bunlarrn varhfi halinde ise, gart-r vAkrfa tamamenu5rulmasr mecburiyeti dofar. Elde bir vakfiye yoksa, difer kaytd-larda mevcut gartlara uyulur. Kayrdlarda da -vakftn mevcudiyeti an-lagrlmakla beraber- bu Sartlardan bahsedilmiyorsa, o zaman vakfrnmenfaati, yani tahsis ve sarf mahalli ortada kalr. Ancak, vakfrnesas gayesi sosyal bir hizrnet oldu$una giire, btiyle bir durumdadevrin hiikiimetleri iqin bu menfaatlere el koyup onlarr okul, has-tahane, agevi, yetimhane, kimsesizler 5rurdu gibi sosyal hizmetleretahsis etme yetki ve gdrevi hasrl olur. Esasen vakfiyelerin sonla-rrnda daima vakfr idare veya bundan intifa' edecek kimse kalmadrirtakdinde, idare ve tasarruf yetkisi <Sultain-r Zaman>> a brrakrlmtg-trr ki bu da cumhuriyet idarelerinde dewin siyasi iktidarrdrr. Ustelikmeselenin bundan ba5ka hal garesi de yoktur.

$u halde, durumu giiyle 6zetliyebiliriz :

718 MIDHAT SERTOGLU

1 - Osmanh Devleti zamanrnda kurulan vakflarrn sahih ola-bilmeleri igin mektubiyet gart deiildir.

2 - Elde vakfiye yoksa, bir vakfrn milli kayrdlardaki varhfr,mevcudiyeti iqin yeterli hukuki delildir.

3 - Vakf miiessesesinin gayesine ve vakfrn srhhat gartlanna,ayrlca kuruldufu devirde cAri ger'i hiikiimlere uygun olmasr gart-rvikrfa tamamen uSrulmasr zamridir.

4 - Elimizde vakfiye yoksa, gart-r vdkrfrn milli kayrdlardamevcud gekline uyulur.

5 - Milli kayrdlarda da gart-r vakfa aid hiikiimler mevcut de-iilse, yaprlacak gey dewin hiikiimetinin vakfrn menfaatine el koyupbunu vakrf miiessesesinin esas gayesi olan sosyal hizmetlere tahsisetmesidir.

6 - Biitiin bunlara aykrrr tasarruf ve uygulamalar ise -her neolursa olsun- bunlar ile ma'ltrldiir.