XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Ayntab Kazasında Ermeni Milliyetçiliği ve Amerikalı...

1

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINAERMENİLER

– CİLT 3 –

1978

2

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 3

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ YAYINI-163

KİTAP ADIHOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER Cilt-3

YAYINA HAZIRLAYANLARProf. Dr. M. Metin HÜLAGÜDoç. Dr. Şakir BATMAZYrd. Doç. Dr. Gülbadi ALAN

ISBNTakım no : 978-9944-0664-1-9Kitap no : 978-9944-0664-4-0 İLK BASIMOcak 2009

KAPAK TASARIMIDeniz Doğan

MİZANPAJ VE BASKI ÖNCESİ HAZIRLIKBilge Grafik (352) 232 29 05

BASKIKardeşler Ofset (352) 331 61 00

3

YAYINA HAZIRLAYANLARProf. Dr. M. Metin HÜLAGÜ

Doç. Dr. Şakir BATMAZYrd. Doç. Dr. Gülbadi ALAN

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA

ERMENİLER– CİLT 3 –

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ–NEVŞEHİR ÜNİVERSİTESİ

II. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR

SEMPOZYUMU [EUSAS–II]

22–24 Mayıs 2008

§

1978

5

İÇİNDEKİLER

İçİndekİler

ZEYTUN’DA MİSYONER FAALİYETLERİ ............................................................................................................. 9Latif DİNÇASLAN

EMPERYALİZMİN ERMENİ PİYONU KARABET TOMAYAN .......................................................33Prof. Dr. Mahir AYDIN

XIX. YÜZYILIN SON ÇEYREĞİNDE AYNTAB KAZASINDA ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİ VE AMERİKALI MİSYONERLER .................................................................................51Öğr. Gör. Mehmet Ali YILDIRIM

ERMENİ MESELESİ VE İNGİLİZLERİN ERMENİ POLİTİKASI ...................................................65Yrd. Doç. Dr. Memet YETİŞGİN

OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E MİSYONER, ERMENİ, TERÖR VE AMERİKA ÇERÇEVESİNDE TÜRKİYE................................................................................................................................................95Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ

AMERİKA VE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN BU SORUNDAKİ ROLLERİ ..........159Yrd. Doç. Dr Metin KOPAR

İNGİLİZ BÜYÜKELÇİSİ SIR HENRY LAYARD’IN, OSMANLI DEVLETİ’NDEKİ ERMENİLER VE DİĞER MİLLETLER HAKKINDA LÂYİHASI ...................................................177Doç. Dr. Muhittin ELİAÇIK

OSMANLI DEVLETİ’NDEKİ ERMENİLERİN AHVALİ HAKKINDA LONDRA’DA ERMENİ KOMİTESİNCE LORD SALİSBURY’E SUNULAN LAYİHA ..................................201Doç. Dr. Muhittin ELİAÇIK

ADIYAMAN’DA PROTESTANLIK FAALİYETLERİ VE PROTESTAN ERMENİ KİLİSESİNİN KURULMASI .............................................................................................................................................217Arş. Gör. Murat Gökhan DALYAN

6


HANS BARTH’IN ‘TÜRK KENDİNİ SAVUN’ ADLI ESERİNE GÖRE ERMENİ MESELESİNİN DOĞUŞU VE AVRUPA .............................................................................................................233Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÇOLAK

ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİNİN DOĞUŞUNUN EKONOMİK NEDENLERİ: KAYSERİ ÖRNEĞİ ...................................................................................................................................................................251Prof. Dr. Mustafa KESKİN

ERMENİ MEKTEPLERİ VE ULUSAL KİMLİK OLUŞUMU .............................................................263Yrd. Doç. Dr. Mustafa Murat ÖNTUĞ

FRANSIZ YAZAR P.B. DALOH’UN “ERMENİSTAN HAKKINDA HAKİKATLER” ADLI ESERİNE GÖRE MÜSLÜMANLAR VE ERMENİLER ..........................................................289Prof. Dr. Mustafa OFLAZ

ERMENİ MESELESİ ÜZERİNDE OSMANLI-İNGİLİZ DİPLOMATİK MÜCADELESİ (1878-1894) ..........................................................................................................................................309Doç. Dr. Mustafa Sıtkı BİLGİN

BİRLİKTE YAŞAMADAN AYRIŞMAYA ERMENİ MESELESİ (SOSYO-PSİKOLOJİK BİR DENEME) .................................................................................................................333Yrd. Doç. Dr. Necmettin ALKAN

ERMENİLERİN AVRUPA VE AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ’NDE YÜRÜTTÜĞÜ PROPAGANDA FAALİYETLERİ .........................................................................................351Okt. Dr. Nejla GÜNAY

ERMENİ AYRILIKÇI HAREKETLERİNDE AMERİKAN PROTESTAN MİSYONERLERİNİN EĞİTİM VE SAĞLIK FAALİYETLERİNİN ROLU ...........................381Arş. Gör. Neşe TOZKOPARAN

ERMENİ RÛHİYYÂTINDA BAĞIMSIZLIK FİKRİ ......................................................................................391Arş. Gör. Onur ÇELEBİ

AMERİKAN MİSYONERLERİNE ERMENİ PATRİKHANESİ’NİN TEPKİSİ ...................405Prof. Dr. Ömer TURAN

7

İÇİNDEKİLER

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA MİLLET SİSTEMİNİN ÇÖZÜLMESİ BAĞLAMINDA ERMENİ MİLLETİ NİZAMNAMESİ ..........................................................................439Yrd.Doç.Dr.Özen TOK

ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİNİN OLUŞMASINDA YASA DIŞI ERMENİ ÖRGÜTLERİNİN ROLÜ: HINÇAK CEMİYETİ ÖRNEĞİ .................................................................455Arş. Gör. Özlem KARSANDIK

AYASTEFANOS VE BERLİN ANTLAŞMALARI’NIN ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ........................................473Özlem ŞAHİN

ALMANYA’NIN ABDÜLHAMİT DÖNEMİNDEKİ ERMENİ OLAYLARINA YAKLAŞIMI ...................................................................................................................491Doç. Dr. Ramazan ÇALIK

51

Öğr. Gör. Mehmet Ali YILDIRIM

XIX. YÜZYILIN SON ÇEYREĞİNDE AYNTAB KAZASINDA ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİ

VE AMERİKALI MİSYONERLER

Öğr. Gör. Mehmet Ali YILDIRIMKilis 7 Aralık Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Kilis-TÜRKİYE

Tlf.: 0 348 8222350-3013, e-posta: [email protected],

52


ÖZETAnadolu’nun Ermeni ahalisi ile Müslüman-Türk ahalisi arasındaki

sosyal ve kültürel bağı koparmak için faaliyete girişen Amerikalı misyonerler, Ermeni isyanlarının alt yapısını hazırlamakta önemli bir rol üstlenmişlerdir. Özellikle Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde okullar ve kiliseler açarak ayrılıkçı fikirleri toplumsal iletişimin güçlü olduğu bu yerlerde Ermeni ahaliye aşılamak için çaba sarf etmişlerdir. Nitekim XIX. yüzyılın son çeyre-ğinde nüfusunun yüzde yirmiye yakını Ermeni olan Ayıntab kazası, ayrılıkçı Ermenilerin en büyük destekçileri ve teşvikçileri arasında yer alan misyo-nerlerin oldukça faal olduğu Anadolu kentlerinden biri durumundadır. Din kisvesi altında faaliyet gösteren misyonerler ülkelerinin desteğine, teşvikine ve güçlü pozisyonuna dayanarak Ermeni ahaliyi isyana yönlendirmek için her türlü vasıtayı kullanmışlardır. Okullarında Ermeni tarihi okutarak gençlere milliyetçilik ihtirası aşılamış, kiliselerinde ise mezhep farkı gözetmeden ayrı-lıkçı vaazlar vermişlerdir. Ayrıca dışarıdan sağlanan her türlü maddi yardım da yine misyonerler vasıtasıyla şehre sokularak Ermeni ahaliyi isyana teşvik için kullanılmıştır.

53


GİRİŞ

Amacı, dinsizlere Hıristiyanlığı tanıtmak ve yaymak olan misyo-nerlik, zamanın akışı içerisinde sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi çıkarlarla bütünleşerek dönüşüme uğradı. Zira misyonerler Osmanlı topraklarında ilk olarak imparatorluğun Müslüman ve Yahudi ahali-sini Hıristiyanlaştırmayı hedeflemişlerdi. Ancak bunun imkânsızlığını anladıkları andan itibaren amaçları değişti ve bu defa Hıristiyanlığın farklı mezheplerine yönelik çalışmalar başladı. Fransızlar ile Almanlar dindaşlarını Katolikleştirme, İngiliz ve Amerikalılar Protestanlaştırma faaliyetlerine giriştiler. Misyonerler içerisinde en aktif çalışanlar ise Osmanlı Devleti’nin 1815 yılında Mısır’da tanıştığı ve yüzyıl boyunca devletin topraklarını adeta ablukaya alan Protestan misyonerler oldu. 1821 yılında Anadolu’da başlayan Protestan misyoner faaliyetlerinin odak noktasını XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Ermeniler teşkil etmeye başladı.

Ermenilerin yoğun olduğu bölgelerde faaliyet gösteren en etkili mis-yoner ekibi ise Amerikalı Protestanlar oldu. 1810 yılında Boston’da kuru-lan American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM)

54


veya American Board adıyla da anılan misyoner oluşumu, çeşitli isimler altında örgütlenen Amerikan misyoner teşkilatlarından en etkilisiydi. Osmanlı topraklarında en faal olarak çalışan misyoner teşkilatı da yine American Board idi. Bu teşkilatın ilk faaliyeti 1820 yılında İzmir’de baş-ladı. Ardından Amerikalı Protestan misyonerler Anadolu’ya yöneldiler. 1830 yılında Osmanlı Devleti ile Amerika arasında imzalanan ticaret anlaşmasıyla da imtiyaz kazandılar. Bu imtiyazdan sonra Osmanlı topraklarındaki faaliyet noktaları, Bulgarlar üzerinde çalışan Avrupa Türkiye’si Misyonu ile Ermeniler üzerinde faaliyeti öngören Batı, Merkezi Türkiye (Orta) ve Doğu Misyonu olarak belirlendi. Nihayet misyonerler, hızlı bir şekilde görev aldıkları coğrafyalara yöneldiler. XIX. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı topraklarındaki Amerikalı misyonerlerin sayısı 223’e ulaşmıştı. Ayrıca 1094 Protestan misyoner de yerli Ermeniler arasından seçilmişti1.

Misyonerlerin faaliyetleri, tabiatıyla toplumsal iletişimin kuvvetli olduğu alanlarda yoğunluk göstermekteydi. Bu alanların başında ise taze beyinlere nüfuz etmenin en etkin yolu olan eğitim gelmekteydi. Zaten ayrılıkçı düşünceler, misyonerlerin ve Ermenilere ait şirketlerin elinde bulunan eğitim kurumlarında yeşermiş ve buralardan yayılma imkânı bulmuştu. Nitekim Merkezi Türkiye Misyonu’nun kapsamı alanında olan Ayntab şehrindeki ayrılıkçı hareketlerin merkezi de yine okullardı. Özellikle Hınçak örgütlenmesinin yoğun olduğu şehirde bu cemiyetin en faal üyeleri hatta liderleri okul hocalarından oluşmaktaydı. Ermeni komitacıları misyonerlerle koordineli bir şekilde çalışmaktaydı-lar. Bunların bazılarının yetiştiği yer Amerika idi. Birçoğu ise Ayntab’daki kolejden mezun olmuş ve şehirdeki Ermeni okullarında eğitimci olarak görev üslenmişlerdi.

1.AMERİKALI MİSYONERLERİN AYNTAB’A YERLEŞMELERİAmerikalı misyonerlerden Ayntab’a ilk gelenler, Hamilton ve New-

man olmuştu. Bu misyonerler 1830 yılında Bağdat’a giderken şehre uğramışlardı. Bu tarihten itibaren ileride Merkezi Türkiye Misyonu’nun

1 Bilal N. Şimşir, “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu, Erzurum, 8-12 Ekim 1984, s.99. Misyoner faaliyetleri ile ilgili ayrıca bkz. Ayten Sezer, “Ermeni Meselesi ve Misyonerler”, Yeni Türkiye, C. II, S.38, Ankara 2001, s.964. Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, İstanbul 2005, s.61-67.

55


başşehri olacak olan Ayntab’ın misyonerlerce kuşatılması başlamış oldu. Misyonerler şehre daha ilk gelişlerinde Ermeni harfli İnciller dağıtmaya başladılar. 1822 yılında Malta’dan İzmir’e taşınan matbaa 1831 yılında Ayntab’a getirildi2. Takip eden yıllarda Latince, Osmanlı Türkçesi ve Ermenice İncil ile kutsal yayınlar basılmaya başlandı. 1844 yılında Dr. Azariah Smith, Ermeniler üzerinde çalışmalarını sürdürdü. 1847 yılında ise Boston Ermeni cemaatinin tavsiyesiyle Van Lennep isimli misyoner Ayntab’a gönderildi. 1848 yılında kente gelen Lennep ilk iş olarak bir Protestan kilisesi oluşturdu3. Aynı yıl Osmanlı Devleti’nin Protestanları ayrı bir millet olarak tanıması misyonerleri daha faal hale getirdi4. Hızla Protestanlaştırılan Ermeniler ayinlerini yapabilmek için kilise yapımı ve tamiri konusunda Devlet-i aliyyeden de bir engelleme ile karşılaşmıyorlardı5. 1856 Islahat Fermanı’yla mezhep değiştirmenin kolaylaşması ise eğitim alanındaki faaliyetleri hızlandırdı6. Önce kilise yanına açılan sıbyan mektebini ardından çeşitli derecelerdeki okullar izledi7. Misyonerlerin eğitim sahasına yönelişi, cemaatin genişlemesinde en önemli faktör oldu. Öyle ki, öğrenci sayısındaki artış artık mektep-lerin dar gelmesine neden olmaktaydı8.

Bir yandan Ayntab’daki çalışmalar devam ederken diğer yandan civar şehirlerle de koordinasyon sağlanmaktaydı. 1860 yılına gelindi-ğinde artık Ayntab şehri, Merkezi Türkiye Misyonu’nun merkezi olmuş, misyonun yeni adı Güney Ermenistan Misyonu olarak değişmişti. Böl-

2 Uğurol Barlas, Gaziantep Basın Tarihi, Karabük 1972, s.77.3 Uygur Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, Arba Yayınları, İstanbul

1991, s.93.4 İlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ankara 1993,

s.121.5 Ayntab’da mütemekkin reaya-yı devlet-i aliyyeden Protestan taifesinin ayinhaneleri

olmamasıyla mukaddemce vaki olan isti‘tâf ve istirhamlarına mebni müceddeden inşa-sına ruhsat-ı seniyye erzân buyurulan bir bâb kiliseyi inşâ ve ta‘mire mübâşeret iyledikleri beyânıyla… Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), C.ADL., Belge No:42/2517-3.

6 Sezer, “Ermeni Meselesi ve...”, s.963.7 1850 yılı sonunda Protestanlara ait ilk mektebin 3 öğretmeni ve 114 öğrencisi,

orta mektebin ise 1 öğretmeni ve 14 öğrencisi bulunmaktaydı. BOA.,İ.HR., Belge No:194/10988-1; Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle..., s.94.

8 Ayntab kazasında mütemekkin Protestan milleti sıbyanına mahsus olan mekteb pek zıyyık (dar) olduğundan tahtani ve fevkani iki bab odanın ilâve ve inşâsına ruhsat-ı seniyye erzân buyurulması istidâsına padişah tarafından mekteb-i mezkûrun istizân-ı tevsi‘ine irâde buyrulmuştur. BOA, İ.HR., Belge No:194/10988-2.

56


gede 12 Protestan kilisesi ve buralara kayıtlı 600 üye bulunmaktaydı. Protestan cemaatin sayısı ise 3690’a ulaşmıştı9.

1865 yılında Ayntab’daki Protestan cemaatin iki kilisesi bulunmak-taydı10. XIX. yüzyılın son çeyreğine gelindiğinde ise şehirde bulunan ve Ermenilere ait beş kiliseden üçü Protestanlarındı11. Cemaatin sadece Ayntab’daki sayısı 3700’i bulmuştu. 87000 civarında nüfusa sahip kazada Ermeni ahalinin toplam nüfusu 16000 kadardı (bkz.Tablo:1). Üç mezhebe bölünmüş olan Ermenilerin en yoğun olduğu mezhep, nüfusun 3/4’ünün dahil olduğu Gregoryen mezhebi idi. Mezhepler içerisinde en az yoğunluğa sahip olanı ise Katolik mezhebi idi. Ayntab’daki Katolik Ermenilerin sayısı da tüm mezheplerde olduğu gibi yıllara göre değiş-kenlik göstermekle beraber ortalama 400 kadardı12.

Tablo:1 XIX.Yüzyılın Sonlarında Ayntab’ta Müslüman ve Ermeni Nüfusu13

Yıl MüslüMan ahali ErMEni ahali

1313/1895 67054GrEGorYEn ProtEstan KatoliK

11540 3529 3341318/1900 68531 12342 3796 383

2.AYNTAB’DAKİ MİSYONER FAALİYETLERİNİN AYRILIKÇI FİKİRLERE ETKİSİMisyonerlerin bahsettiğimiz üzere tarihi süreç içerisinde sarf ettik-

leri çabalar, birçok Anadolu kentinde olduğu gibi Ayntab’da da karşı-lık bulmuştu. Nitekim Amerikalı Protestanlar şehre ilk geldiklerinde, Ermeniler Türkçe konuşmakta ve ibadet etmekteydiler. Misyonerlerin kendi ifadesiyle Türk ve Ermeni ahali, sadece ibadethanelerinde ayırt edilebiliyordu. Ancak çocukluktan itibaren eğitmeye başladıkları Ermeni ahaliyi, şefkat şemsiyesi altında ve sabırla işledirler. Dil ve kültür birli-ğini çeşitli derecedeki okullarda verdikleri derslerle ortadan kaldırdılar. XIX. Yüzyılın sonlarına gelindiğinde Ermenilerin birçoğu kendi dille-

9 Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle...,, s.93-95.10 Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle...,, s.181.11 Salnâme-i Vilâyet-i Haleb H.1312, s.223.12 Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1307, s.137, Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1312, s.223.,

Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1313, s.187., Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1317, s.207., Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1318, s.222.

13 Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1312, s.223., Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1318, s.222.

57


riyle konuşmaya başlamışlardı. Ayrıca ikinci bir dil olarak İngilizceyi de kullanmaktaydılar14. Fakat misyonerler bununla yetinmeyerek ayrılıkçı fikirleri de okullarda okutulan derslerde Ermeni ahaliye aşıladılar.

Bu okullardan en önemlisi Osmanlı Devleti’ndeki üçüncü yabancı yüksek okul olan Merkezi Türkiye Koleji idi. 1876 yılında açılan kolejde sadece Ayntab’daki değil aynı zamanda civar illerden gelen Ermeniler de eğitim almaktaydılar15. 1879 yılında 80 öğrencisi bulunan oku-lun 1888-89 ders yılında 84 öğrencisi bulunmaktaydı. Sadece 30’u Ayntab’dan olan okul öğrencilerinin 63’ü ise Protestan mezhebine dahil idi16. Biraz evvelde belirtildiği üzere cemaate bağlı diğer okullarda olduğu gibi bu okulda da Ermeniler, ayrılıkçı fikirlere yönelik eğitim almaktaydılar. 1888 yılında Ayntab maarif müdürü tarafından okulun kütüphanesinde Osmanlı Devleti ve İslam dini aleyhinde seksen cildin üzerinde kitap tespit edilmişti. Ayrıca kolej, diğer Ermeni okullarıyla da irtibat halindeydi. Buradan mezun olanlar Osmanlı Devleti’nin değişik kurumlarında ve yabancı şirketlerde alanlarına göre görev yap-makla beraber Ermeni okullarında da hocalık yapmaktaydılar. Yine bu okullarda verilen eğitim de tamamen ayrılıkçı fikirlere yönelikti. Okullarda okutulan kitaplar arasında Ermenistan tarihi ile ilgili kitaplar bulunmakta ve gençler, uyruğu oldukları devlete ve Müslüman ahaliye karşı düşmanca hislerle donatılmaktaydılar. Hatta sözde Ermenistan haritaları dahi bu okulların ders araç-gereçleri arasındaydı17. Ayntab ile birlikte Ma′muratü’l-aziz, Van, Erzurum, Diyarbekir, Maraş, Urfa ve etraf-ı saireye gönderilen zararlı kitap ve risalelerden çoğu ise devlet tarafından müsadere edilmekteydi18. Ancak misyonerler kolej müdürü-nün evinde olan matbaada Ermenilere yönelik çeşitli konularda yayım yapıyorlardı19. Örneğin şehrin ilk gazetesi olan Ayntab gazetesi, Kolej matbaasında basılan bir gazete idi. Bu gazetenin üzerinde yoğunlaştığı

14 Uğurol Barlas, Gaziantep’in Yakın Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul, 2006, s.41-52.

15 Amerikan board gurubuna bağlı misyonerler, Ayntab’da kolej ve hastane yapmak için Öksürük Deliği Tepesi olarak tabir olunan yeri uygun görmüşlerdi. Bu arazinin tamamı ise Kethüdazade Taha (Göğüş) Efendi’ye ait idi. Okulun 120 dönümlük arazisi, ben okul ve hastane yapılacak yerden para almam diyen Taha Efendi tara-fından misyonerlere bağışlanmıştı. Barlas, Gaziantep’in Yakın Tarihi..., s.42.

16 Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle..., s.182-183.17 BOA, DH.MKT., Belge No:1540/31.18 BOA, Y.PRK.AZN., Belge No:15/37, s.1.19 Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle...,, s.149.

58


konular ise Kilikya İttihadı ve Protestan Ermeni cemaati ile ilgiliydi. Yine 1886 yılında Latin harfleriyle yayımlanan Avadaper isimli gazete, Ayntab Merkezi Türkiye Koleji Tıp Departmanı tarafından ve Dr.Trowbridge kontrolünde çıkarılmaktaydı20.

Her açığı kapatmaya çalışan, her konuyla ilgilenen misyonerler, şehirdeki yetim çocukları da düşünmüyor değillerdi. Bu nedenle Pro-testan milleti adına şehrin Hayik Baba mahallesinde Eytâma mah-sus bir mektep yapmak için 1879 yılında resmi girişimde bulunuldu. Gerekli tahkikat yapıldıktan sonra 1883 yılında mektebin yapılmasında bir sakınca olmadığına karar verildi. Ancak mektebin açılmasında bir sakınca olup olmadığını görüşen meclis-i mahsus-ı vükelâ, şu hususları da mazbatasında belirtmişti. Buna göre okulun ne çeşit ve derecede bir okul olacağı hakkında herhangi bir malumat bulunmamaktaydı. Hangi lisanda eğitim vereceği bilinmemekteydi. Sanayi, rüşdiye veya bir papaz mektebi mi olacağı belirtilmemişti. Ardından ise Harput, Musul, Suriye, Beyrut, Urfa, Diyarbekir, Erzurum ve Ayntab’da Amerikalı ve İngiliz misyonerlerine ait mekteplerin bulunduğu ve buraların mezhep neş-rinin merkezi olduğuna dikkat çekilmekteydi21. Bu durum yetimlerin muhafazası için açılması düşünülen mektebin asıl amacını ve bu amacın Devlet-i aliyye tarafından tespitini açıkça göstermektedir.

Ayntab’da misyonerlik faaliyetlerinin yoğun olarak ön plana çıktığı kurumlardan bir diğeri ise koleje bağlı hastane idi. Burada insan aczi-yetinden faydalanma had safhadaydı. Nitekim hastane personelinin hedefi, çaresiz bir şekilde hastaneye gelen hastaları, sadece fiziki olarak değil aynı zamanda ruhen de iyileştirmekti. Onlara göre bu cahil ve ruhları hastalıklı insanlar misyoner şefkatinden mutlaka ve ihtimamlı bir şekilde nasiplenmeliydiler. Bunun için hastanede Salı günleri özel dua günleri olarak ilan edilmişti. Ayrıca her akşam hastalara ilahiler ve İncil’den pasajlar okunmakta, onlara Ermenice ve Türkçe İnciller, dağıtılmaktaydı. Özellikle genç hastalara ruhlarını okşayacak hikâyeler anlatılarak dikkatleri çekilmekteydi. Öyle ki, Şafak Misyonu adlı kitaptan okunan ve iki putperest çocuğu anlatan bir hikâye sayesinde Amerikan Misyon kurulunun (American Board) Orta Afrika’daki merkezine yardım için para dahi toplanıp yollanmıştı. Üzerinde yoğunlaşılan hastalar ise şüphesiz Ermeniler idi. Hatta para toplama görevleri Ermeni hastalar

20 Barlas, Gaziantep’in Yakın Tarihi..., s.21.21 BOA, Y.A.RES., Belge No:19/32-6.

59


tarafından görülmekteydi. Hastanede çalışan personelin ekserisi de yine Ermeni idi. Ancak işleri sadece hasta bakmak ya da yapmakla yükümlü oldukları iş ne ise onu görmek değildi. Aynı zamanda vaizlik ve Erme-nice İnciller dağıtma işine de bakıyorlardı. Doğal olarak, Türk ve Arap hastalar üzerinde de vazifelerini icra eden misyonerlerin, asıl hedefleri Ermeniler idi. Kadınlar ve çocuklar için açılan pazar okullarında ders vermek, çocuklar için hafta içi dersleri düzenlemek hastane personeli-nin görevleri arasındaydı. Derslerde ise çocuklara İncil’den Ermenice ve Türkçe okuma yaptırılmakta ve ilahiler ezberletilmekteydi22.

3.AMERİKALI MİSYONERLER VE ERMENİ KOMİTACILARBütün bu tabloya göre planın kusursuz işlediği net bir şekilde görül-

mektedir. Nitekim Ermenilere, okullarda ve kiliselerde aşılanan milli-yetçilik zamanla nefrete dönüşmeye başladı. Nefretin pratiğe dökülmesi işini ise yine misyonerlerin dolayısıyla bağlı oldukları devletlerin deste-ğini alan komiteler üslendi. Komite örgütlenmesinin merkezi ise yine okullardı. Özellikle Hınçak örgütlenmesinin yoğun olduğu Ayntab’da bu cemiyetin liderleri ve idari kadrosunda görev alanlar genelde kolejle bağlantısı olan hocalardı. Örneğin Antakya’nın Hassa kazasında ele geçirilen evraklarda Ayntab koleji reisi Rohannis Belbelyan ile Baş Hocası Eskiyan Bezciyan’nın erbâb-ı fesâdiye oldukları belirtildikten sonra kole-jin Amerikanlıların idaresinde olduğu ve Amerikan vatandaşlarına ne yolda muamele edileceği Hariciye Nezaretine danışılmaktaydı23. Bunun yanı sıra Hınçak komitesine dahil olan üyeler de yine bu kolejde eğitim almışlardı. Burada yüklendikleri fikirlerle Osmanlı resmi kurumlarında çalışan Ermeniler ise bulundukları konumu iyi kullanmaktaydılar. Mesela Birecikliyan Agop Efendi kolejde eğitim almıştı, Halep’de dava vekilliği yapmaktaydı ve Hınçak komitesi üyesiydi. Yine Doktor Dikran Efendi Kilis’te Belediye tabibiydi ve buradaki Hınçak örgütlenmesinin lideriydi. Ayntab’daki komitacıların lideri olan Soğomon da yine bir okul hoca-sıydı. Bu örgütün Ayntab dahil olmak üzere civar kentleri kapsayan, Süveydiye merkezli örgütlenmesinde en aktif görevi üslenen üyeleri ise direkt olarak Amerika’da eğitim almışlardı24. Amerika’dan papaz kıyafetiyle gelen ve Ermeni meselesi üzerine müzâkere-i siyasiye işiyle

22 Elizabeth Trowbridge, A Year’s Work in Aintab Hospital, Üniversty of Wisconsin-Madison Central Library, DS 8A5-AI, s.1-7.

23 BOA, HR.SYS., Belge No:2790/13.24 BOA, Y.PRK.AZN., Belge No:15/37, s.20-21.

60


meşgul olanlar, Ermeni bayrağı altında Ermenistan haritası çizerken fotoğraflara poz verip, geldikleri yerin desteğini buradaki komitacılara anlatmaktaydılar25. Kanlı isyanlar birbiri ardına patlak verirken dip-lomatik zırha bürünmüş misyonerlerin güvenliği ise konsoloslukları aracılığıyla temin edilmekte ve denetim altında tutulmaktaydı26.

1890’lı yıllardan sonra etkinlik kazanan Hınçak cemiyetine her türlü desteği veren Amerikalı misyonerler komiteye üye olan Ermenilere maaş dahi bağlıyorlardı27. Komitelerin faaliyetleri, Batının büyük devletleri tarafından da hararetle destekleniyordu28. Erbâb-ı fesâdiye suçuyla hapis yatanlar Konsoloslarla hatta İngiltere başbakanıyla mektuplaşa-biliyorlardı29. Çünkü bu devletlerin beklentileri kıyımlarla süslenmiş, dikkatten kaçması mümkün olmayan isyanlardı. Basını kullanarak kendi kamuoyları üzerinde yaptıkları yönlendirmelerle de işin propaganda ve meşruiyet boyutunu halletmişlerdi. Amerika’da ve İngiltere’de Osmanlı toprağında yaşayan Ermenilerin zulüm altında oldukları, sürekli işlenen konular arasındaydı30. Doğal olarak eşkıyayı mazlum olarak tanıyan halk, dindaşlarını kurtarma görevini yüklenmeye de hazırdı. Nitekim Türklerin Hıristiyan Ermenileri katlettiği zannıyla Anadolu’ya binlerce dolar gönderilmekteydi31. Bu bağlamda misyonerler dinlerini araç olarak kullanıp, halklarının inançlarını da sömürmekteydiler. Ancak bu onlar için son derece doğaldı. Bütün bu emeklerinin karşılığı ise bağımsız bir Ermenistan toprağında ve sadık Hıristiyanlar kisvesi altında yeni bir ekonomik ve sosyo-kültürel sömürü sahasıydı. Çünkü üzeri din ile örtülmüş emperyalist misyoner mantığı, ne verdiğini ve karşılığında ne aldığını mutlaka sorgulamaktaydı32.

XIX. yüzyılın sonlarında gelindiğinde Amerikalı misyonerlerin Anadolu’nun diğer kent ve kazalarında olduğu gibi Ayntab’da üstlen-

25 BOA, Y.PRK.AZN., Belge No:15/37, s.1-2.26 BOA, HR.SYS., Belge No:73/16.27 Mim Kemal Öke, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorumu, İstanbul 2003, s.120. 28 Hınçak cemiyeti üyeleri, Sasun tarafında icra edilen katl sebebiyle Avrupa devletleri-

nin müdahele ettiğini ve düvel-i ecnebiyenin müdahelesiyle Ermeniler için bir imtiyaz verileceğinin tabii olduğunu iyi bilmekteydiler. BOA, Y.PRK.AZN., Belge No:15/37, s.4.

29 BOA, Y.PRK.AZN., Belge No:15/37, s.5.30 BOA, Y.PRK.TKM., Belge No:33/34. 31 Şimşir, “Ermeni Propagandasının...”, s.101-102.32 Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle..., s.19.

61


dikleri ulvi görev başarıya ulaşmıştı. Amerikan kamuoyu, gazeteler aracılığıyla para topluyor, toplanan para misyonerler vasıtasıyla Ayntab’a gönderiliyordu. Maarif ve insaniyet adı altında kullanılacağı söylenen bu paraların asıl toplanma amacı ise ahaliyi Protestanlaştırmak dolayısıyla da kışkırtmaktı33. Örneğin bu konu ile ilgili olarak Osmanlı arşiv kayıt-larına yansıyan belgelerin birinde Christiyan Herald gazetesinin vilâyet-i şahanede yaşayan Ermeniler için toplamış olduğu otuz bin dolarlık ianenin Amerika misyonerleri vâsıtasıyla dağıtıldığı belirtilmekteydi. Bu sebeple misyonerlerin nasraniyyeti neşre fırsat buldukları, ahali-yi Hıristiyaniy-yeyi Protestan ve Katolik mezheplerine dahil etmeye gayret ettikleri ifade edilmekteydi. Ardından ise Ermeniler için toplanan iânenin Ayntab’da Kolej mektebi müdürü rahip Folyer vâsıtasıyla Ermeni, Protestan ve Katolik milleti tefrik edilmeyerek tevzi‘ edildiğine işaret ediliyordu. Ayrıca Ermeni meselesinden beri Ermenilerle Protestan milleti müttefik bulundukları ve şu sırada hiçbir günâ ihtilaf-ı mezhep hakkında muamele cereyan etmediğine dikkat çekiliyordu. Üstelik Protestan vâizleri Ermeni kilisesinde ve Ermeni papazları Protestan kilisesinde vaaz ve nasihat ettikleri gibi umur-ı ruhâniye-i cismâniyelerini yekvücûd olarak tesviye ettikleri görülmekte deniyordu. Yani misyonerler mezhep neşrinin ötesine geçmiş, Ermeni ahalinin tamamına nüfuz etmeye başlamışlardı. Misyonerlerin asıl amacı olması gereken din, yine onlar tarafından milliyetçiliğin gölgesine itilmiş olu-yordu. Bununla birlikte Hınçak cemiyetinin insan kaynağı da Ermeni, Protestan ve Katolik mezheplerinin hepsinden temin edilmekteydi34. Bu durum ayrılıkçı zihniyetin ulaştığı boyutları anlamaya yetecektir. Lakin şu hususu da belirtmek yerinde olur. Buna göre, akdemce şerefvârid olan emirname mucebince terk-i mezhep ettiği reis-i ruhaniyle vâsıl olacağı mez-hebin reis-i rûhanisinden ilm ü haber ibrâz etmedikçe muamele-i nizamiye icra edilmeyeceğinden şu suret-i ihtilâfın vuku′una meydan vermeyeceği derkâr ise de misyonerlerin birer vesile ile memâlik-i şahanenin Ermeni olan mahallerini gezerek ilkâ-yı fesâttan hâli olmadıkları işaret ediliyordu35. Mezhep değiştirmek için terk edilen mezhep ile dahil olunan mezhebin ruhani reislerinin durumdan haberdar edilmesi lazımdı. Ancak misyo-nerler bu durumun da üstesinden gelmeyi başarmışlar ve memleketin her tarafında fesat çıkarmaktan geri durmamışlardı.

33 BOA, HR.SYS., Belge No:54/4-6.34 BOA, Y.PRK.AZN., Belge No:15/37, s.21.35 BOA, HR.SYS., Belge No:54/4-7.

62


Misyonerlerin oluşumunda büyük paya sahip olduğu bu fesat ortamı, tabiatıyla sadece Ayntab’da yüzlerce masum insanın kanının akmasına neden oldu. Yüzyıllardır barış içerisinde yaşayan ahali ise merhametleri ve vicdani duyguları tahriş edildiğinden birbirlerine karşı kin ve nefret beslemeye başlamış oldular.

SONUÇSonuç olarak Merkezi Türkiye veya Güney Ermenistan Misyonu’nun

başşehri olarak tanımlanan Ayntab, coğrafi konumu ve demografik özel-liği ile Protestan misyonerlerin üs kurduğu bir Anadolu kenti olmuştur. Ayntab’daki misyoner faaliyetleri, Ermenileri ayrılıkçı fikirlerle donatıp Müslüman ahali ve devlete karşı kışkırtmak için kullanılan en etkili yöntemlerden biri haline gelmiştir. Asıl amaçları dinsizleri Hıristiyanlaş-tırmak olan ancak bu amacı Protestan mezhebi ile sınırlayıp, Ermeniler üzerinde özelleştiren misyonerlerin zamanla bu fikirden de vazgeçtikleri yine Ayntab’daki çalışmalarında açıkça görülmektedir. Nitekim şehirde açılan ve Osmanlı topraklarındaki üçüncü büyük misyoner okulu olan kolejde okutulan kitap ve risaleler, amacın evrimine en etkili delildir. Okulların işlemediği durumlarda hastanenin devreye girmesi ise misyo-ner iradesinin her zaman bir alternatifi olduğunu ortaya koymaktadır. Bununla birlikte hizmet edilmesi gereken din, ayrılıkçı zihniyete hizmet etmek için kullanılmıştır. Dini öğretiden ziyade milli his aşılayan, dola-yısıyla mezhep gözetmeden çalışan misyonerler, inancı milli duyguların altında tutmuşlardır. Şehirdeki Gregoryen kilisesinde Protestan vaizin, Protestan kilisesinde ise Gregoryen papazın nasihatlerde bulunması buna en güzel örnektir. Ayrıca misyonerler Ermeni komitacılarının oluşumuna, faaliyet ve propagandalarına her türlü desteği de sağla-mışlardır. Bu sayede Ayntab’da ve çevresinde bir arada, huzur içinde yaşayan ahali arasında ayrılığa yönelik bir alt yapı oluşturmuşlardır. Bu alt yapı üzerine tesis edilen isyanlar ise zamanla aradaki uçurumu daha da açmış ve I. Dünya Savaşı’na doğru, telafi edilmesi çok zor olan bir düşmanlık süreci başlamıştır.

63


KAYNAKÇA1. ARŞİV BELGELERİ

BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ (BOA)

DH.MKT. :1540/31.HR.SYS. :54/4, 73/16, 2790/13.İ.HR. :194/10988C.ADL. :42/2517.Y.PRK.AZN. :15/37.Y.PRK.TKM. :33/34.Y.A.RES. :19/32.

2. SALNAMELER

SALNâME-İ VİLâYET-İ HALEB, H.1307, H.1312, H.1313, H.1317, H.1318.

3. HATIRAT-MEKTUP

TROWBRİDGE, Elizabeth, A Year’s Work in Aintab Hospital, (University of Wisconsin-Madison Central Library, DS 8A5-AI, s.1-7.

4. ARAŞTIRMA VE İNCELEMELER

BARLAS, Uğurol, Gaziantep Basın Tarihi, Gaziantep Kültür Derneği Yayınları: 60, Özer Matbaası, Karabük 1972.__________, Gaziantep’in Yakın Tarihi Üzerine Araştırmalar, Hilmi Barlas Eğitim Vakfı, İstanbul 2006.GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005.HAYDAROğLU, İlknur Polat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ocak Yayınları, Ankara 1993.KOCABAŞOğLU, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, Arba Yayınları, İstanbul 1991.ÖKE, Mim Kemal, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorumu, İrfan Yayıncılık, İstanbul 2003.SEZER, Ayten “Ermeni Meselesi ve Misyonerler”, Yeni Türkiye, C. II, S.38, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2001.ŞİMŞİR, Bilal N. “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu, Erzurum Atatürk Üniversitesi Yayınları: 628, Erzurum, 8-12 Ekim 1985.

XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Ayntab Kazasında Ermeni Milliyetçiliği ve Amerikalı...

Documents

Transcript of XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Ayntab Kazasında Ermeni Milliyetçiliği ve Amerikalı...