Masarykova univerzita

Filozofická fakulta

Ústav archeologie a muzeologie

Martyna Irena Žáková

ANALIZA PRZEDMIOTÓW Z PRYWATNEJ KOLEKCJI

W KLASZTORZE ZAKONU BRACI NAJMNIEJSZYCH

ŚW. FRANCISZKA Z PAOLI WE VRANOVIE KOŁO BRNA

(ANALÝZA PŘEDMĚTŮ ZE SOUKROMÉ SBÍRKY

V KLÁŠTEŘE ŘÁDU NEJMENŠÍCH BRATŘÍ

SV. FRANTIŠKA Z PAULY VE VRANOVĚ U BRNA)

Magisterská diplomová práce

Vedoucí prace: Mgr. Jana Mazáčková, Ph.D.

Brno 2015

2

Prohlašuji, že jsem tuto práci napsala samostatně s využitím uvedených pramenů,

literatury a internetových zdrojů.

V Brně ............................................

Podpis autorky

3

Spis treści

Wstęp .......................................................................................................................................... 6

1. Historia badań nad Vranovem i początki kolekcji ................................................................ 10

2. Vranov oraz jego okolice od prawieku do współczesności .................................................. 13

2.1. Okolice Vranova w świetle znalezisk archeologicznych .............................................. 14

2.2. Początki wioski i kościoła na Vranovie ........................................................................ 27

2.2.1. Legenda założycielska ........................................................................................... 27

2.2.2. Pierwszy kościół we Vranovie .............................................................................. 29

2.2.3. Najstarsze historyczne informacje o wiosce Vranov ............................................ 30

2.3. Pielgrzymkowe miejsce – Vranov koło Brna................................................................ 31

2.3.1. Budowa i wygląd barokowej świątyni w XVII i XVIII w. ................................... 31

2.3.2. Sprowadzenie minimitów do Vranova i wygląd klasztoru ................................... 33

2.3.3. Kościół św. Barbary na Starym cmentarzu we Vranovie ...................................... 36

2.3.4. Wojna trzydziestoletnia i historia vranovskiego pielgrzymkowego centrum

do 1784 r. ......................................................................................................................... 38

2.3.5. Grobowiec Liechtensteinów .................................................................................. 39

2.3.6. Drobne zabytki i pamiątki we Vranovie i w jego pobliżu ..................................... 41

2.3.7. Wioska Vranov i jej mieszkańcy w XIX i XX w. ................................................. 43

2.3.8. Powrót minimitów do Vranova ............................................................................. 45

2.3.9. Podsumowanie ....................................................................................................... 45

2.4. Badania archeologiczne we Vranovie ........................................................................... 47

2.4.1. Stary cmentarz we Vanovie i wykopaliska ratownicze w 1984 r. ......................... 48

2.4.2. Wykopaliska ratownicze w miejscach zburzonego klasztoru ............................... 52

2.4.3. Wykopaliska ratownicze związane z renowacją grobowca Liechtensteinów ....... 55

3. Eksponaty .............................................................................................................................. 57

3.1. Charakterystyka i stan zabytków .................................................................................. 57

3.2. Źródła do poznania kultury materialnej ........................................................................ 58

3.3. Opis zabytków ............................................................................................................... 60

3.3.1. Ceramika użytkowa naczyniowa i piecowa .......................................................... 61

3.3.2. Porcelana użytkowa naczyniowa ........................................................................... 64

3.3.3. Naczynia metalowe ............................................................................................... 65

3.3.4. Moździerze i młynki – narzędzia kuchenne .......................................................... 66

4

3.3.4.1. Moździerze .................................................................................................... 66

3.3.4.2. Młynki ........................................................................................................... 66

3.3.5. Szklane naczynia i przedmioty .............................................................................. 67

3.3.5.1. Szkło stołowe i ozdobne ................................................................................ 67

3.3.5.2. Butelki ........................................................................................................... 68

3.3.5.3. Szkło apteczne ............................................................................................... 68

3.3.5.4. Naczynia z amalgamatowego szkła ............................................................... 69

3.3.6. Przedmioty związane z oświetleniem .................................................................... 69

3.3.6.1. Lampki naftowe ............................................................................................. 69

3.3.6.2. Lucerny .......................................................................................................... 70

3.3.6.3. Świeczniki ..................................................................................................... 70

3.3.6.4. Inne – gaśniki do świec oraz nożyczki do knotów świec .............................. 71

3.3.7. Plastyka figuralna .................................................................................................. 71

3.3.7.1. Woskowe laleczki .......................................................................................... 72

3.3.7.2. Elementy ozdoby kościelnej .......................................................................... 73

3.3.7.3. Drewniane rzeźby i figurki ............................................................................ 74

3.3.7.4. Gipsowa i porcelanowa plastyka ................................................................... 76

3.3.7.5. Plastyki pod kloszem oraz w szklanych butelkach ........................................ 78

3.3.7.6. Inne plastyki .................................................................................................. 79

3.3.8. Kropielniczki ......................................................................................................... 80

3.3.9. Obrazki oraz pamiątkowe przedmioty ozdobne .................................................... 80

3.3.10. Książki, dokumenty, dyplomy, potwierdzenia .................................................... 84

3.3.11. Dewocjonalia – różańce ...................................................................................... 85

3.3.12. Krzyże ................................................................................................................. 87

3.3.13. Przedmioty liturgiczne ........................................................................................ 90

3.3.13.1. Łódki ............................................................................................................ 90

3.3.13.2. Kadzielnice .................................................................................................. 90

3.3.13.3. Aspersorium i kropidła ................................................................................ 91

3.3.13.4. Ampułki i tacki ............................................................................................ 91

3.3.13.5. Różne ........................................................................................................... 93

3.3.14. Dzwonki, elementy dzwonu, kołatki ................................................................... 94

3.3.15. Klucze do trumien ............................................................................................... 95

3.3.16. Pozostałe zabytki ................................................................................................. 98

4. Obrządek pogrzebowy w świetle eksponatów z vranovkiej kolekcji ................................. 108

5

Zakończenie ............................................................................................................................ 113

Bibliografia ............................................................................................................................. 116

Internetowe źródła .................................................................................................................. 123

Inwentarz (CD-ROM) ............................................................................................................. 124

6

Wstęp

Podczas odwiedzin jednego z najsłynniejszych pielgrzymkowych miejsc na

Morawie znajdującego się we Vranovie koło Brna, moją uwagę zwróciły dwie

ogromne, przeszklone gabloty znajdujące się na parterze, w korytarzu klasztoru

przyległego do kościoła (Ryc. 1). Na półkach w każdej gablocie wyłożone były

eksponaty i zabytki, o których ogromie i różnorodności nie miałam jeszcze wtedy

pojęcia. Na pierwszy rzut oka – dużo nowożytnych porcelanowych figurek, ceramika,

obrazki, świeczniki, a na skrzyniach dominujące barokowe relikwiarze ze szczątkami

świętych. Wśród przedmiotów dostrzec też było można kilka, które nie miały

bezpośredniego związku z charakterem tego miejsca, a przywodziły na myśl raczej

typowe znaleziska ze średniowiecznych czy pradziejowych stanowisk – narzędzie

krzemienne oraz groty strzał do kuszy.

Ogromna kolekcja, ukryta w większości przed wzrokiem odwiedzających

Vranov, wzbudziła moje zainteresowanie. Niepublikowany zbiór, w zdecydowanej

części nowożytnych zabytków i pamiątek, zrodził we mnie pomysł dokładnego

zbadania i opracowania kolekcji. Po konsultacji z ojcem Františkiem Holečkiem oraz

uzyskaniu zgody od ojca Karela Hanslíka, rozpoczęłam dokumentację zabytków. Ich

późniejsza analiza stanowiła według mnie niezwykle ważne zadanie, będące przede

wszystkim przyczółkiem do poznania nowożytnej kultury materialnej. Osią tej pracy

stał się tym samym inwentarz zabytków przechowywanych w klasztorze braci

minimitów (pauláni), którzy do Vranova powrócili w roku 1992 (Mihola 2010, 18)

i dzięki których łaskawości mogła powstać ta praca. Żmudny proces dokumentowania

i katalogowania setek przedmiotów stanowił tu najważniejszą część zadania, które

przed sobą postawiłam.

Dla archeologa badanie kultury materialnej jest głównym źródłem poznania

dziejów ludzi i miejsc. Od momentu pojawienia się źródeł pisanych naukowcy mogą

głębiej zajrzeć do świata ludzi żyjących przed wiekami. Jednakże dopiero dzięki bada-

niom różnorodnych śladów materialnych związanych z działalnością człowieka wnik-

nąć możemy lepiej do sfery jego zwyczajów i rekonstruować rzeczywistość, w której

poruszali się ludzie, niezależnie czy było to w epoce kamienia, czy w wieku XX.

7

Ryc. 1 Korytarz w starym skrzydle klasztoru.

Z prawej strony widoczne dwie gabloty z zabytkami (fot. M. Žáková)

Praca została podzielona na cztery główne rozdziały, wstęp oraz zakończenie.

Pierwszy rozdział stanowi wprowadzenie do historii badań nad Vranovem oraz dotyczy

najważniejszych publikacji związanych z tym wyjątkowym miejscem. Opisałam w nim

także początki vranovskiej kolekcji. Drugi rozdział to dzieje Vranova i przyległych

obszarów od pradziejów do współczesności – w pierwszym podrozdziale uwzględniłam

informacje o znaleziskach archeologicznych i stanowiskach znajdujących się

w promieniu do około 10 km od Vranova. Ze względu na to, że Vranov i jego okolice

w ujęciu historycznym, wykorzystującym dostępną bazę źródeł pisanych, został już

bardzo dobrze opracowany, w dalszej części pracy opisałam jedynie w skrócie historię

tego miejsca z wyszczególnieniem legendy o początkach Vranova i najstarszego

kościoła, który się tu znajdował. Następnie skoncentrowałam się na dziejach

barokowego kościoła Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, klasztora minimitów

i nieistniejącego już obecnie kościoła św. Barbary, który stał na niepoużywanym starym

8

cmentarzu. W tej części pracy zwróciłam też uwagę na obiekty znajdujące się we

Vranovie i jego najbliższym sąsiedztwie, mogące z archeologicznego punktu widzenia

wydawać się najbardziej atrakcyjne. Ostatni podrozdział poświęciłam badaniom

wykopaliskowym, które miały miejsce bezpośrednio we Vranovie, a które nie były

dotąd szerzej publikowane.

Dalsza, a zarazem główna część pracy, to analiza eksponatów, które znalazły się

w katalogu. Poruszam tu różne zagadnienia związane z prezentowanymi zabytkami,

kładąc nacisk na poznanie kultury materialnej, możliwości datowania i określenia

proweniencji eksponatów, wraz z powiązaniem niektórych z nich z konkretnymi

stanowiskami archeologicznymi. Celem tej części pracy było jednak przede wszystkim

udostępnienie i ogólna identyfikacja oraz interpretacja materiału, który zdecydowanie

wymaga dalszych i dokładniejszych badań. Wszystkie zabytki podzieliłam na

kilkanaście kategorii i podkategorii, ale szczegółowy opis i analiza dotyczy jedynie

wybranych przeze mnie przedmiotów. Dokładne informacje na temat każdego

z zabytków znajdują się w inwentarzu. W czwartym rozdziale chciałam zwrócić uwagę

na nowożytny obrządek pogrzebowy w powiązaniu z dewocjonaliami i innymi

zabytkami, które pojawiły się w omawianej kolekcji.

Prace nad rysunkową i fotograficzną dokumentacją zabytków przebiegały od

listopada 2013 do czerwca 2014 r. W katalogu, oprócz ilustracji, są uwzględniane takie

dane jak miejsce przechowywania przedmiotów, ich identyfikacja, datowanie, materiały

z których się składają, opis i uwagi z nimi związane oraz literatura i źródła internetowe

dostarczające nam bardziej szczegółowych informacji na temat konkretnych zabytków.

Wymienione dane znajdują się w dwujęzycznych tabelach (w języku polskim i czeskim)

ponumerowanych od I do CDVII.

Z początku planowałam katalogizację i omówienie zabytków wystawionych

również na gablotach. Na koniec jednak z pracy zupełnie wyłączyłam opis relikwiarzy

stojących na skrzyniach – ich opracowaniem (niepublikowanym) zajmował się już brat

Milan Doleček.

Celem tej pracy było przybliżenie części historii jednego z najsłynniejszych

pielgrzymkowych areałów na Morawach. Pragnęłam opisać jednak te aspekty dziejów

Vranova, które odczytać możemy głównie poprzez pryzmat elementów kultury

materialnej. Równocześnie jednym z najważniejszych zadań stało się tu zebranie

informacji na temat archeologicznych znalezisk z najbliższej okolicy Vranova, badań

archeologicznych mających miejsce w samym Vranovie oraz udostępnienie szerszemu

9

gronu odbiorców materiału dotąd niepublikowanego. W kościołach i klasztorach, nie

tylko vranovskim, skrywają się niejednokrotnie cenne pamiątki. Chciałam też

zaznaczyć, że duża część prezentowanych zabytków wymaga jeszcze dokładniejszego

opracowania, które może przynieść odpowiedzi na szereg pytań związanych

z archeologią czasów nowożytnych i badaniami nad kulturą materialną, szczególnie

w odniesieniu do chronologii oraz określenia technologii wykonania i wykorzystania

niektórych przedmiotów.

Na koniec pragnęłabym podziękować zakonnikom z Vranova za udostępnienie

mi kluczy do gablot i możliwość pracowania nad inwentarzem w pomieszczeniach

klasztornych. Przede wszystkim jednak dziękuję za ich pomoc i miłe słowo. Dziękuję

też pani dr Janie Mazačkowej za cierpliwe kierowanie moją pracą, memu mężowi

Janowi oraz rodzicom w Polsce i w Czeskiej Republice za wsparcie, a także wszystkim

tym, którzy pomogli mi przy korekcie tekstu pracy. Szczególne podziękowanie należy

się prof. Josefu Ungerovi za udostępnienie mi materiałów z jego badań

archeologicznych we Vranovie koło Brna.

10

1. Historia badań nad Vranovem i początki kolekcji

Dzieje vranovskiego Kościoła Narodzenia N.M.P. i klasztoru były pod kątem

historycznym opracowane drobiazgowo. Ostatnio tematem zajmował się m.in. Jiří Mi-

hola (2007b; 2010a), który w swych badaniach dodatkowo zwrócił uwagę na kwestie

dotąd pomijane lub poruszane w małym stopniu, jak codzienny żywot braci wewnątrz

konwentu, gospodarka klasztoru, a także na relacje zakonników z fundatorami i ich

dziedzicami. Wcześniej Vranov oraz jego okolice badał Vladimír Beránek. W 1940

roku rada gminy Vranov wydała jego książkę pod tytułem „Vranov u Brna: historie

a památky“. Ten cenny zbiór informacji na temat historii oraz przyrody tego wyjąt-

kowego miejsca do dziś jest podstawową lekturą wszystkich interesujących się obsza-

rem tzw. Morawskiej Szwajcarii. Na uwagę zasługuje także mała książeczka od vranov-

skiego proboszcza Antonína Weinlicha (1892), który służył tam 40 lat – od 1868 do

1908 roku (Nosková 2010, 9). Jednak pierwszą historyczną pracą, w której wspomina

się Vranov jest „Kniha pro každého Moravana” autorstwa Vincenca Brandla (Brandl

1863, 226). Oprócz wspomnianych prac odnaleźć możemy szereg broszurek

informacyjnych i turystycznych. Ciekawą pozycją, która ukazała się w ostatnich latach,

dotyczącą nie tylko kościoła i klasztoru, ale też historii gminy i jej mieszkańców oraz

lokalnej przyrody, jest bardzo dobra zbiorowa praca „Vranov u Brna” (Jetelinová i in.

2010).

Autorzy powyższych prac i publikacji, korzystając z bogatego materiału

źródłowego dostępnego w archiwach, byli w stanie przedstawić historię Vranova koło

Brna od momentu pojawienia się pierwszych pisanych wzmianek do czasów im

współczesnych. Jedynie V. Beránek wspomina we swej książce o epokach dawniej-

szych, o których lepszych informacji mogłyby w stanie dostarczyć nam jedynie badania

archeologiczne.

Ze względy na fakt dobrego opracowania tematu przez historyków, zdecydowa-

łam się na przedstawienie obrazu Vranova koło Brna, a przede wszystkim klasztora,

który się tam znajduje, z punktu widzenia archeologa. Moim celem było też zwrócenie

uwagi na potrzebę badań archeologicznych, które mogłyby wnieść światło do począt-

ków tego pielgrzymkowego miejsca oraz przybliżenia jego historii na podstawie mate-

rialnych pozostałości. Szkielet pracy stanowi kolekcja zabytków zgromadzonych gablo-

tach w korytarzu starego skrzydła klasztoru przyległego do kościoła (Ryc. 2).

11

Ryc. 2 Gabloty ze zabytkami (fot. M. Žáková)

Początek vranovskich zbiorów należy łączyć prawdopodobnie z osobą ojca

Oldřicha Mifka (Ryc. 3), który w drugiej połowie XX wieku rozpoczął heroiczną pracę

nad przywróceniem kościołowi we Vranovie jego dawnej świetności. Urodził się on

27.1.1921 r.1, a od roku 1962, gdy został ustanowiony administratorem w parafii, starał

się nie tylko o kwestie duchowne związane np. z organizacją i przyjmowaniem licznych

pielgrzymek, ale też rozpoczął na szeroką skalę odbudowę i renowację kościoła i jego

najbliższej okolicy. Pamiętający Ojca Mifka ludzie wspominają, że był miłośnikiem

historii sztuki i opery. Zapisał się w dziejach Vranova jednak przede wszystkim tym, że

zadbał o ogólne naprawy vranovskiej świątyni, zlecił nowe miedziane pokrycie dachów

oraz odrestaurował ołtarze i obrazy2. Udało mu się też zdobyć materiał na odlanie

nowego dzwonu do południowej wieży (Nedoma 2003, 9) oraz naprawić i pozłocić

kościelne organy. Prawie od początku we wszystkim pomagały mu zakonnice

z kongregacji Sióstr Miłosierdzia III Zakonu św. Franciszka pod opieką św. Rodziny

(kongregace Milosrdných sester III. Řádu sv. Františka pod ochranou sv. Rodiny), dzia-

łające we Vranovie w latach 1969-1996 (Jetelinová i in. 2010, 117-118). Ojciec Mifek

1 Nedoma, J. 1981: Kronika obce Vranov (dostępne on-line: 9.6.2015: http://www.vranov.cz/kronika-

obce-vranov-1/rok-1980-1984-12cs.html), 386. 2 Nedoma, J. 1980: Kronika obce Vranov (dostępne on-line: 9.6.2015: http://www.vranov.cz/kronika-

obce-vranov-1/rok-1980-1984-12cs.html), 372.

2

. 1

12

doczekał się następnie powrotu braci św. Franciszka z Pauli do Vranova w 1992 r.

Umarł 26.9.1993 r. już prawie oślepły, mając za sobą ciężką walkę o przywrócenie

blasku miejscu, które stało się tak bliskie jego sercu.

Do dziś w kaplicy św. Rozalii, na witrażach obok herbów braci minimitów oraz

szlacheckich rodzin związanych z Vranovem, możemy ujrzeć osobisty znak ojca Mifka

(Mimochodková 2009, 20). Rozpoczął on we Vranovie pracę, która widoczna jest po

dziś dzień.

Oprócz wielkich przedsięwzięć, które podjął Oldřich Mifek, miało miejsce także

z pozoru mało znaczące założenie kolekcji nieznanej szerszemu gronu odbiorców.

Chodzi zbiór różnorodnych przedmiotów, który był podstawą tej pracy. Część

zabytków prawdopodobnie znajdowała się od dawna w klasztorze, który okres swej

największej świetności przeżywał w epoce baroku w XVII i XVIII w. Niektóre

przedmioty zostały podarowane przez przypadkowych ludzi odwiedzających kościół. Są

i takie, które ojciec Mifek uratował przed wysypiskiem w latach 60. i 70. XX w. oraz te,

które bracia odnaleźli w ziemi podczas prac w przyklasztornym ogrodzie (relacja ustna).

Kolekcja cały czas się rozszerza, a obecnie w wykonanym przez mnie katalogu znajduje

się 407 kart inwentarzowych z fotografiami przedmiotów i tabelami w języku polskim

i czeskim wraz z opisami poszczególnych zabytków.

Ryc. 3 Portret ojca Oldřicha Mifka we Vranovie (fot. M. Žáková)

13

2. Vranov oraz jego okolice od prawieku do współczesności

Vranov jest najbardziej na północ wysuniętą gminą (obec), należącą do powiatu

(okres) Brno-venkov (Ryc.4:a). Leży na wschodnim skraju Wyżyny Czeskomorawskiej

(Česko-moravská subprovincie) w obrębie Masywu Czeskiego (Česká vysočina). Na

północy, północnym wschodzie i wschodzie przenika tu Wyżyna Drahańska, (Drahan-

ská vrchovina); (Ryc. 4:b); (Beránek 1940, 7; Demek – Mackovčin i in. 2006).

Ryc. 4 Lokalizacja Vranova koło Brna: a. mapa topograficzna z zaznaczonym położeniem wioski,

b. mapa geomorfologiczna (podkład mapy z: http://geoportal.gov.cz/)

We Vranovie swoje źródło ma rzeka Ponávka, która płynie przez sąsiednie Le-

lekovice aż do Brna, gdzie wpada do rzeki Svratki. Bezpośrednio we Vranovie nie są

zlokalizowane żadne pradziejowe stanoviska i przypuszczać można, że pagórkowatość

krainy oraz wszechobecne zaleśnienie nie odpowiadało ludziom w przedhistorycznych

14

czasach. Inaczej sytuacja ma się już w najbliższej okolicy Vranova, w promieniu 10

kilometrów od wioski. W odniesieniu do najwcześniejszych dziejów opierałam się na

publikacjach informujących o archeologicznych znaleziskach pochodzących

z sąsiednich obszarów. Niestety z punktu widzenia archeologicznego sam Vranov nigdy

nie doczekał się lepszego opracowania. Nie miały tutaj miejsca żadne systematyczne

wykopaliska, wyłączając ratownicze badania prowadzone w związku odbudową

klasztornej kwadratury (Unger 1996-1997, niepublikowane) oraz z renowacją grobowca

Liechtensteinów (Přichystal 2007). Niewielkie badania archeologiczne miały też

miejsce na starym cmentarzu przy vranovskim kościele (Unger 1987a).

2.1. Okolice Vranova w świetle znalezisk archeologicznych

W okolicach Vranova, jako pierwsi

pojawić się mieli nosiciele kultury

oryniackiej, około 30-20 tys. lat p.n.e.

Znikome ślady swego pobytu pozostawili

oni w dolinie, przy drodze prowadzącej do

Šebrova-Kateřiny, skąd pochodzi niewielki

zbiór artefaktów kamiennych (Ryc. 5, nr.

14-27); (Schirmeisen 1932, 102-103; Berá-

nek 1940, 12). Odnalezione zabytki były

jednak publikowane dawno, a ich oryniac-

kie pochodzenie jest dziś dość wątpliwe.

Być może mamy tu do czynienia

z znaleziskami znacznie późniejszymi –

brakuje jednak realnej możliwości zlokali-

zowania artefaktów i ich weryfikacji (kon-

sult. doc. M. Oliva).

Najstarsze ślady pobytu człowieka

rejestrujemy też na zachodnich zboczach

Babiego łomu (Babí lom), gdzie

paleolityczni łowcy pozostawili po sobie

ślady w postaci łupanych narzędzi

Ryc. 5 Narzędzia kamienne – nr 14-27 pochodzą z

bezpośredniej bliskości Vranova (Schirmeisen

1932, 103).

15

kamiennych (Unger 2009, 54). Nieco dalej na zachód z Moravských Knínic pochodzi

liściowaty grot oraz narzędzia kultury szeleckiej. Z okolic Hradčan pod Tišnovem, Nu-

zířova, Rovinky, Moravských Knínic oraz z Horky koło Čebína mamy znaleziska da-

towane na młodszą fazę kultury oryniackiej (Podborský 1996, 40-41).

Od najdawniejszych czasów na wschód od Vranova, w odległości około 5 do

8 w prostej linii rejestrujemy obecność ludzi w jaskiniach Morawskiego Krasu. Są to

np. jaskinia Jáchymka, zwana też jaskinią Evina (Wankel 1988, 267), czy jaskinia Vý-

pustek osiedlona już przed 15 tys. laty. Stąd pochodzą słynne pozostałości kości

niedźwiedzia oraz lwa jaskiniowego. Jaskinia była badana przez Hugo Františka Salma

i Karla Absolona, a w ostatnich latach Petra Nerudę3. Na początku XX w. wydobywano

w niej osady bogate w związki fosfatowe, następnie przez długi okres wykorzystywana

była w celach wojskowych. Działalność ta przyczyniła się do zniszczenia większości

potencjalnych archeologicznych znalezisk.

Na szczególną uwagę zasługuje także słynna jaskinia Býčí skála, znajdująca się

około 6 km na wschód od Vranova. Jaskinia odwiedzana była przez ludzi regularnie od

paleolitu, poprzez neolit, czasy eneolitu, epokę brązu, żelaza – szczególnie w halsztacie

i okresie lateńskim – aż do nowożytności. Od roku 1867 w prowadził tam badania Jin-

dřich Wankel (1988, 236 - 267).

Znaczący pozostaje też fakt istnienia w bezpośredniej bliskości Vranova źródeł

dwóch surowców kamiennych wykorzystywanych już od pradziejów. W pierwszej

kolejności chodzi o rogowiec typu Olomučany (rohovec typu Olomučany), który był

dość znaczącym przedmiotem dystrybucji, także poza obszarem Moraw. Ma on

ciemnoszarą lub czarnoszarą barwę. Bezpośrednim źródłem rogowca były małe relikty

jurajskich wapieni w gminie Olomučany w środkowej części Morawskiego Krasu,

około 3 km od Blanska, a 5 km od Vranova. W małych ilościach pojawia się on już

w górnym paleolicie, np. na szeleckim stanowisku Drysice 1 i Ondratice 1. Systematy-

cznie rogowiec zaczął być jednak wykorzystywany pod koniec trwania paleolitu na

jaskiniowych stanowiskach kultury magdaleńskiej i epimagdaleńskiej na Morawskim

Krasie. Rejestrujemy go na stanowiskach Býčí skála, Barová, Kolíbky, Pekárna i Srnčí.

W późnym paleolicie i mezolicie surowiec był transportowany na północ i objawił się w

okolicach Ústí nad Orlicí, a nawet w okolicach Kłodzka w południowej Polsce.

Rogowiec typu Olomučany znajdował szerokie zastosowanie zwłaszcza w neolicie – na

3 Revizní výzkum jeskyně Výpustek 2010, 2011 (dostępne on-line 13.6.2015:

http://puvodni.mzm.cz/neruda/content/vyzkumyVypustek.html)

16

północ od Brna wystąpił na stanowisku osadniczym kultury ceramiki wstęgowej rytej w

Kuřimi. W mniejszej ilości pojawia się też na stanowiskach z morawską malowaną

ceramiką. Dominujący surowiec tworzy natomiast na eneolitycznej, wyżynnej osadzie

w Brnie-Maloměřicích (Přichystal 2009, 70-71). W 1999 r. podczas badań powierzch-

niowych odkryta została duża pracownia tego rogowca koło Olomučan. Na stanowisku

miały miejsce następnie dwa etapy badań geofizycznych, podczas których

zarejestrowano anomalie interpretowane jako depresyjne struktury (prawdopodobnie

jamy). W 2003 i 2004 r. przeprowadzono badania archeologiczne, które potwierdziły

wcześniejsze wyniki. Odkryto kilka zagłębionych obiektów, świadczących o osadniczej

aktywności związanej przede wszystkim z opracowaniem surowca oraz

prawdopodobnie z jego wydobyciem. Niestety brak było na miejscu czułych

chronologicznie znalezisk (Čižmář – Geislerová 2006, 332; Přichystal 2009, 71).

Drugi surowiec stanowią, znajdujące się niecałe 9 km od Vranova, źródła

jurajskiego rogowca warstw rudickich (jurské rohovce rudických vrstev). Zlokalizowane

są one na obszarze pomiędzy gminami Rudice, Olomučany i Babice, choć ich rozszer-

zenie mogło być w przeszłości większe. Surowiec ten pojawia się m.in. przy analizie

materiałów z paleolitycznego (magdaleńskiego) stanowiska w jaskini Býčí skála (Při-

chystal 2009, 71). Większość rogowców ma jasnoszary lub białoszary kolor, bez

żadnych prześwitujących części (nawet na cienkich brzegach). Jakość rogowca

z rudickich warstw była dość niska, dlatego wykorzystywany był przy wyrobie narzędzi

jedynie lokalnie. Jego użycie koncentrowało się w jaskiniach Morawskiego Krasu –

Býčí skála, Barová, Pekárna, Kobílky oraz Ochozská jeskyně (Přichystal 2009, 72).

Zakłada się, że obszary dzisiejszych katastrów Lipůvky, Nuzířova, Malhostovic,

Drásova, Čebína, Hradčan, Moravských Knínic, Kuřimi itp. były od pradziejów,

szczególnie od czasów neolitycznych, systematycznie kolonizowane z południa,

z terenów Brnieńskiej kotiny (Brněnská kotlina); (Podborský 1996, 39). Z okresu

neolitu rejestrujemy jedne z najwcześniejszych znalezisk, z położonej na zachód od

Vranova Kuřimi. Przy ul. Knínická trasa wykopu pod kanalizację naruszyła

6 prawiekowych obiektów, z których 3 można było na podstawie znalezisk datować do

okresu kultury wstęgowej rytej (kultura s lineární keramikou); (Čižmář – Geislerová

2006, 214). Najstarsze neolityczne osiedlenie dostało się też w okolice sv. Klimenta

koło Lipůvky. Szczególnie ważna jest koncentracja znalezisk w katastrze Malhostovice

– stanowiska „Jezera”, „Pod Brabinkou”, „Hustá březa”, „Červené cesty” i „Žalvíř”. Na

stanowisku „Záhoří do klínů”, tym razem w katastrze Kuřim, na obszarze 100x30 m

17

zostało przebadanych 16 obiektów mieszkalnych, dwa piece oraz dom o słupowej

konstrukcji. Odkryta ceramika pomogła datować obiekty do średniej i młodszej fazy

kultury ceramiki wstęgowej rytej, natomiast piece przypisane zostały kulturze

z morawską malowaną ceramiką (morawská malovaná kermaika - MMK); (Bálek 2000,

97; Čižmář – Geislerová 2006, 214). Mniejszą intensywność osiedlenia wykazują

pozostałości obecności przedstawicieli kultury ceramiki wstęgowej kłutej (kultura

s vypíchanou keramikou). Nowy materiał udało się pozyskać podczas prac budowlanych

na drodze „Za Špihlíkem” koło Kuřimi w 1995-1996 r., kiedy to odkryto większą osadę

związaną z nosicielami tej kultury. Z młodszej fazy kultury z morawską malowaną

ceramiką znamy pojedyncze znaleziska również z kuřimskich stanowisk przy drogach

„Bělč“, „Německý hřbitov“, „Rybníky“. Z tych czasów pochodzą też fragmenty ma-

lowanej ceramiki, glinianych ludzkich i zwierzęcych idoli oraz typowych kamiennych

narzędzi z kilku stanowisk koło Moravských Knínic (Podborský 1996, 41). Osiedlenie

przedstawicieli kultury lendzielskiej odkrywamy także w pobliskich Lelekovicach (Ku-

ča – Kovář – Nývltová Fišáková – Přichystal 2006; Čižmář – Geislerová 2006, 215-216;

Unger 2009, 54).

Również na końcu młodszej epoki kamienia – w eneolicie, kiedy doszło do licz-

nych kulturowych przemian, rejestrujemy osadnictwo na obszarach już wcześniej za-

jętych – na drogach „Bělč“, „Německý hřbitov“ i „Rybníky“ w Kuřimi.

O obecności człowieka w epoce brązu najbliżej Vranova świadczą liczne znale-

ziska fragmentów ceramiki w kilku miejscach w katastru Kuřim, przede wszystkim na

stanowisku „Záhoří od klínů“, gdzie odkryto żarowe groby, datowane dzięki obecności

naczyń, brązowego pierścienia, bransolety, naszyjnika i fibuli, na VIII w. p.n.e. (Unger

2009, 54). Na szczególną uwagę zasługują jednak tzw. skarby z epoki brązu, będące

prawdopodobnie najcenniejszymi pamiątkami pochodzącymi z regionu. Pierwszy taki

skarb odkryty został w 1918 r. przy drodze od św. Jana do Boží muki („Od sv. Jana

k boží muce“) koło Kuřimi (Podborský 1996, 39). Był on odnaleziony przez niejakiego

Fr. Němečka podczas kopaniu rowów na działce. Brązy miały być ułożone w

naczyniach (lub naczyniu) na głębokości około 1 metra. W 1919 r. skarb został

wykupiony przez Moravské zemské muzeum (Salaš 2005a, 438) i zawierał siekierki,

sierpy, liczne ozdoby na ręce i nogi oraz tordowany naszyjnik i falerę (Salaš 2005a,

438-440); (Ryc. 6). Datowany został do horyzontu Křenůvky (HaB1), czyli młodszej

fazy pól popielnicowych.

18

Ryc. 6 Skarb z Kuřimi (okr. Brno-venkov); (Salaš 2005b, Tab. 492:2, 497)

Bezpośrednio w katastrze Kouřimi znajduje się też zarówno osada jak

i cmentarzysko śląskiej fazy kultury łużyckiej (kultura lužických popelnicových polí –

KLPP). Podobną kombinację obu rodzajów stanowisk znaleźć można koło pobliskich

Moravských Knínic (Salaš 2005a, 440).

Kolejne dwa skarby pochodzą z Malhostovic (okr. Brno-venkov). Pierwszy

z nich Malhostovice 1 został odnaleziony około 3 km od wcześniej opisanego skarbu na

wyżynnym stanowisku „Zlobica” przy wschodnich granicach katastru (Podborský 1996,

43; Salaš 2005a, 442). Okoliczności jego odkrycia oraz archeologiczna sytuacja nie są

znane. Wyjątek stanowi informacja o tym, że skarb był ułożony w ceramicznym

naczyniu, z którego miało się zachować kilka fragmentów, dziś niestety zgubionych.

Skarb zawierał m.in. brązowe naczynie, nóż, ozdoby, zawieszki, odlewane kółka

i tarczki (Salaš 2005a, 443-444), i także został datowany do horyzontu Křenůvky

(HaB1). W północnej części katastru znajduje się osada z okresu późnego brązu, praw-

dopodobnie z cmentarzyskiem.

Dokładna lokalizacja miejsca odkrycia drugiego ze skarbów – Malhostovice 2 –

jest sporna. Zawierał on nóż, grot kopii i dwa tordowane naszyjniki datowane na hory-

zont Mušov 2, czyli starszej fazy pól popielnicowych. Pojawia się też niepewna

informacja, że przedmioty mogły pochodzić z rozoranych żarowych grobów ze

stanowiska w „Žalvíři“. Warto w tym miejscu wspomnieć, że z katastru Malhostovic

znana jest też osada kultury welatyckiej (velatická kultura), zaś badania

19

powierzchniowe koło Drásova ukazały również istnienie tam welatyckiego oraz

prawdopodobnie łużyckiego osiedlenia (lužická kultura); (Podborský 1996, 43; Salaš

2005a, 353).

Kolejny skarb pochodzi z odległości około 13 km od Vranova z Železné (okr.

Brno-venkov), a odkryty został przy drodze ze Železného do Drásova w lesie „Na

Stanoviskách”. Skarb był ułożony na głębokości 0,2–0,3 m, a odkryty został wiosną

1930 r. przy wykopywaniu pni. Zawierał siekierkę, sierpy, liczne ozdoby oraz

2 odlewane kółka i datowany jest na horyzont Lešany 2 – Železné (Salaš 2005a, 409-

410).

Inne ślady osiedlenia ze starszego okresu brązu rejestrujemy w Brnie-Královo

Pole, ul. Poděbradova (około 9 km w prostej linii od Vranova). Podczas wykopalisk

prowadzonych przez M. Geislera w 2001 r. odkryto dziewięć obiektów mieszkalnych

kultury unietyckiej. Jednym z najciekawszych znalezisk była tam zasobowa jama za-

wierająca szkielet kobiety, ułożony w sposób rytualny oraz wrzucone szczątki 4-

letniego dziecka (Čižmář – Geislerová red. 2006, 160). Wykopaliska tu prowadzone

potwierdziły fakt gęstego prawiekowego osiedlenia wzdłuż toku Ponávky, która swe

źródła ma we Vranovie.

Z późnego okresu brązu na północny zachód od Vranova przy północnych gra-

nicach Lipůvky znajduje się osada śląskiej fazy kultury łużyckiej (kultura

lužických popelnicových polí - KLPP); (Doležel 1985, 86). Z przełomu późnego okresu

brązu i halsztattu na stanowisku „Záhoří od klínu” koło Kuřimi rejestrujemy też po-

zostałości cmentarzyska kultury podolskiej (podolská kultura); (Podborský 1996, 46).

W okresie halsztackim w starszej epoce żelaza pomiędzy 700, a 400 r. p.n.e.

mamy dość sporo znalezisk z katastru Kuřim. Na placu budowlanym firmy Vaillant

kompleksu TOS odkryto część osady oraz słynny areał produkcyjny ze śladami pracy

z jantarem (Podborský 1996, 46; Unger 2009, 54). Osada była rozdzielona

palisadowymi płotami na część mieszkalną, produkcyjną oraz sakralną (Ryc. 7).

Ryc. 7 Rekonstrukcja halsztackiej osady w Kuřimi – „Pod Toskou” (Podborský 1996, 46:obr. 5)

20

Z samej Kuřimi, jeszcze z badań przed II

wojną światową, pochodzi część inwentarza

z halsztackiego grobu zawierającego fibulę. Ze

stanowiska z osiedleniem horakowskim (kultura

horákovská) „Pod Brabinkou” koło Malhostovic,

pochodzi również wyjątkowa fibula o zoomorficznym

kształcie (Ryc. 8). Kolejne pozostałości pobytu

nosicieli kultury halsztackiej pochodzą też z Drásova

i Moravských Knínic (Podborksý 1996, 46). Ostatnio

tematem osadnictwa z epoki brązu w tym regionie

zajmował się J. Zeman w swojej magisterskiej

pracy (Zeman 2015).

Szczególne odkrycie z okresu starszej epoki

żelaza stanowi znalezisko halsztackiego pochówku w jaskini Býčí skála, o której już

wspominałam. Na dnie Przedsionka zostało tam odkrytych ponad 40 szkieletów oraz

zbiór przedmiotów. Prawdopodobnie jaskinia była przez długi czas wykorzystywana

jako swego rodzaju świątynia. Z jaskini pochodzi też słynna brązowa figurka byczka,

która stała się symbolem tego stanowiska (Wankel 1988, 243-267).

W młodszej epoce żelaza – w okresie lateńskim (400-0 p.n.e.) mamy bogaty

zbiór lateńskiej toczonej na kole ceramiki z osady koło Moravských Knínic.

Z omawianego obszaru pochodzą jeszcze dalsze drobne lateńskie znaleziska, jak np.

brązowa ozdobna aplikacja zoomorficznego kształtu z katastru Malhostovic. Również

bliżej Vranova u zachodnich podnóży Babiego łomu, na szlakach „Bělč“, „Německý

hřbitov“, „Rybníky“ rejestrujemy obecność ludności celtyckiej (Unger 2009, 54).

Liczne lateńskie znaleziska z okresu Brno-město i Brno-venkov, koncentrują się

jednak bardziej na południowy zachód i południowy wschód oraz w pobliżu Blanska

i Vyškova (Čižmářová 2011; Čižmářová 2013). Najbliżej (około 9,5-10 km w równej

linii od Vranova) mamy jeszcze znalezisko pochówku szkieletowego ze stanowiska

Brno-Královo Pole – Královopolská strojírna oraz cmentarzysko Brno-Maloměřice,

gdzie podczas budowy dworca towarowego naruszone zostały pojedyncze groby. Sta-

nowisko było ratowniczo przebadane w 1941 przez J. Poulíka. Odkryto wtedy 76 cel-

tyckich grobów i 7 grobów słowiańskich (Čižmářová 2011, 88-92). Jest to

równocześnie jedno z największych birytualnych cmentarzysk na Morawach, ogólnie

Ryc. 8 Zoomorficzna fibula, stan.

Malhostovice (Podborský 1996,

45:obr. 4:5)

21

datowane na LT B. Z Brna-Maloměřic pochodzą słynne brązowe okucia lateńskiego

drewnianego dzbana (Meduna – Peškař 1990).

Wspomniany grób w Králově Poli również był badany stosunkowo dawno - wy-

dobył go w 1939 r. J. Poulík. Ciało zmarłego ułożone było na wznak, a z grobu pochod-

ziła większa żelaza fibula oraz krótki żelazny miecz z antropomorficzną rękojeścią, dziś

ułożone w MZM (Čižmářová 2011, 87).

Kolejny okres dziejowy, podczas którego ludzie poruszali się w promieniu około

10 km od Vranova to okres wpływów rzymskich (0-400 n.e.), reprezentowany na na-

szym terytorium głównie przez germańskie plemiona. Pojedyncze znaleziska rzymskich

monet oraz importów świadczą o kontaktach z Cesarstwem. Znaczące są tu też np. ślady

żarowych germańskich cmentarzysk odkryte koło Drásova i Kuřimi (Podborksý 1996,

47).

Wczesne słowiańskie znaleziska pochodzą znów przede wszystkim z Kuřimi

i jego najbliższej okolicy. Osiedlenie związane z najstarszymi słowiańskimi plemionami

zaczyna na Morawach w 2. poł. VI w. Znaleziska z tego okresu są jednak dość ubogie –

przede wszystkim odkrywamy pozostałości rolniczych osad, lokalizowanych w pobliżu

rzek, z zagłębionymi do ziemi chatami. Ceramika charakteryzuje się występowaniem

prostych form naczyń lepionych ręcznie. Społeczeństwo wczesnosłowiańskie dzieli się

wewnętrznie, a na pierwszy plan z czasem zaczynają się wysuwać elity, złożone

z warstwy wojowników (Belcredi i in. 1989, 170). Okres VII i VIII w. wyznacza się

oprócz istnienia małych cmentarzysk i wiosek również powstawaniem umocnionych

grodzisk, jak np. stanowisko Líšeň – hradisko Staré Zámky, położone około 12,5 km na

południowy wschód od Vranova. Bliżej Vranova rejestrujemy pozostałości

słowiańskiego osiedlenia z Moravských Knínic oraz fragmenty wczesnośredni-

owiecznej ceramiki z Malhostovic, Nuzířova i Všechovic oraz w pobliżu Tišnova

(Ryc.9).

Sytuacja osadnicza zagęszczała się następnie w dalszych stuleciach od X i XI w.

Przemiany związane są szczególnie z XIII wiekiem i procesem kolonizacji. Zaczęto

wtedy wprowadzać nowe technologie w rolnictwie, a ludzie zajmujący się nim zyskali

nowy status. W tym czasie obserwujemy przenikanie osadnictwa do lasów w szerszej

okolicy Babiego łomu, który od Vranova znajduje się już tylko w odległości około

3 km. Założone zostały wtedy wsie Lelekovice, Svinošice, Šebrov oraz właśnie Vranov,

z którym łączymy legendę mówiącą o cudownym uzdrowieniu marszałka Viléma

w 1240 r. W 1250 r. wioska Vranov miała przynależeć już do zamku Obřany,

22

a w 1360 r. przejść w ręce panów ze zamku Ronov. Vranov to najmniejsza wioska

w obwodzie Babiego łomu, która dzięki swej pielgrzymkowej roli zyskała rozgłos na

całych Morawach (Černohlávek 2009, 57-58).

Ryc. 9 Stanowiska wspomniane w tekście z wczesnego i późnego średniowiecza znajdujące się

w promieniu około 10 km od Vranova koło Brna: 1. Adamov, 2. Kuřim, 3. Lelekovice, 4. Lipůvka,

5. Líšeň – hradisko Staré Zámky, 6. Malhostovice, 7. Moravské Knínice, 8. Nový hrad, 9. Nuzířov,

10. Obřany, 11. Polom, 12. Ronov, 13. Srnávka, 14. Svinošice, 15. Šebrov, 16. Všechovice (podkład

mapy z: https://www.mapy.cz)

Lasy koło Babiego łomu stanowiły dla ówczesnych ludzi źródło drewna na opał,

dopełnienie żywności o zwierzynę, a także miejsce wypasania, przede wszystkim świń.

W okresach niebezpieczeństwa służyły za schronienie dla ludności.

W pobliskich Lelekovicach około połowy XIII w. zostaje postawiony kościół,

którego romańskie elementy widoczne są do dzisiaj. Ważna rolę dla okolicy miał w tym

czasie odgrywać szlachecki ród z Lelekovic, którego przedstawiciele w 40 latach XIV

w. zbudowali w pobliżu kościoła zamek, którego wygląd dzięki archeologicznym

badaniom Josefa Ungera z lat 1984 – 1990 znamy dość dokładnie. Pierwszy znany

z imienia przedstawiciel tej szlacheckiej rodziny to Heřman z Lelekovic, który

wspomina się jako świadek w 1288 r. Dla Lelekovic duże znaczenie miała mieć droga

handlowa z Brna do Pragi biegnąca w odległości około 1 km na zachód od wsi. Sam

zamek biegiem czasu znalazł się w rękach trzech właścicieli, którzy go rozdzielili.

23

Następnie, już w nowych rękach, został ponownie zjednoczony i stał się siedzibą oraz

punktem wsparcia dla sojuszników Prokopa w walce z margrabią Joštem. W 1401 r.

zamek został zburzony (Unger 2009, 55).

Do średniowiecznego majątku Lelekovic należały też dwie wioski – Srnávka

i Kaménka (niezlokalizowana), wspominane w źródłach pisanych w XIV w. O wsi Sr-

návce mamy inforamcje w Brněnských zemských deskách. Jako opuszczoną wspomina

się ją po raz pierwszy w 1447 r. Relikty wsi znajdują się przy rozstaju leśnej drogi Čes-

ká – Lipůvka ze skrętem do Podlesí. W 1988 r. miały tam miejsce badania geofizyczne

(Unger 2009, 55-56).

Z średniowieczną kolonizacją okolic Babiego łomu łączymy dalej m. in. Kuřim,

która była założona być może jeszcze w XII w., ale pierwsza pisana wzmianka

pochodzi z 1226 r. i związana jest z budową kościoła. Dalej mamy Šebrov – dawniej

Všebrov, wieś założoną prawdopodobnie przez Všebora z Lelekovic w XIV w.

Stanowisko położone jest około 2 km na północ od Vranova. Obecnie centrum gminy

Šebrov-Kateřina stanowi powstały najpóźniej w 90. latach XV w. gotycki kościołek

św. Katarzyny (Ryc. 10). V. Brandl (1863, 226) podaje, że kościół miał być założony

około 1469 r., choć według lokalnych legend pochodzi z czasów Cyryla i Metodego4.

Na pamiątkę tych dwóch świętych, we wnękę znajdującą się nad wejściem do kościoła,

wmurowano niedawno płaskorzeźbę z przedstawieniem Cyryla i Metodego (Ryc. 11).

Autorem dzieła jest brat Milan Doleček z klasztoru braci minimitów we Vranovie.

Ryc. 10 Kościółek św. Katarzyny (fot. M. Žáková)

4 Ulotka informacyjna „Šebrov-sv. Kateřina“

24

Dalsze średniowieczne za-

łożenia w okolicy stanowią np.

Lipůvka i Svinošice. Svinošice są

gminą odnośnie której

odnajdujemy najstarsze pisane

informacje. Prastara osada miała

należeć już w 1210 r. (lub

wcześniej) do klasztoru

w Zábrdovicách. Lipůvka była

starą osadą, która pierwotnie

należała do panów z Boskovic

(Černohlávek 2009, 57). Najstarsze

znaleziska z czasów średniowiecza

stanowią fragmenty ceramiki da-

towane na XI- XII w. Osiedlenie

następnie było tam kontynuowane,

co potwierdzają dalsze znaleziska

ceramiczne z XIII w. (Růžička

1996, 54). Kościółek św. Klimenta,

który przynależał osadzie, miał być postawiony już w 1 poł. XIII w. Zburzony został

podczas reform Józefa I w 80. latach XVIII w. Obecnie w Lipůvce znajduje się kościół

św. Cecylii, który po przebudowie w 1750 r. został kościołem parafialnym (Konečný

1996, 61).

Na wschód od Vranova leży Adamov z kościołem św. Barbary postawionym

w 1857 r. z inicjatywy księcia Aloise II Liechtenstein. W kościele znajduje się

późnogotycki drewniany ołtarz, tzw. Světelský oltář, pierwotnie przeznaczony do

kościoła przy klasztorze w Zwettlu w północnej Austrii. Ciekawostką jest, że w 1944 r.

z obaw przed bombardowaniem ołtarz był rozmontowany i ułożony w książęcej krypcie

we Vranovie5.

Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną opuszczoną osadę położoną około 6,5 km

na północny wschód od Vranova. Chodzi o wieś Polom zanikłą na końcu XV lub

w 1. poł. XVI w. (Černý 1992; Slezák 2001). Dzięki badaniom powierzchniowym,

5 Světelský oltář a adamovská farnost. Historie (dostępne on-line 2.4.2015:

http://www.adamov.name/historie.html#.VR0ZwPmsV1k)

Ryc. 11 Płaskorzeźba nad wejściem do kościoła

św. Katarzyny w Šebrovie przedstawiająca Cyryla

i Metodego (fot. M. Žáková)

25

podczas których udało się uzyskać materiał ceramiczny, początki wsi możemy datować

na XIII w. Znalezione tu pozostałości żużlu mogą świadczyć o istnieniu we wiosce

w określonym czasie kuźni, prowadzącej własną produkcję żelaza (Merta – Hošek

2007, 41).

Oprócz stanowisk osadniczych w okresie średniowiecza rejestrujemy powiązane

historycznie z Vranovem zamki – Ronov, Nový hrad (Ryc. 12) i Obřany. Groty strzał

do kuszy znajdujące się we vranovskiej kolekcji (Tab. CDVI, obr. 406:a-b; Tab. CDVII,

obr. 407:a-b) pochodzić mają właśnie ze stanowiska Nový hrad, a łączyć je możemy

z walkami pomiędzy Jerzym z Podiebradów (Jiřím z Poděbrad), a Maciejem Korwinem

(Matyášem Korvínem).

Wszystkie stanowiska w wczesnego i późnego średniowiecza wymienione

w tekście, zostały zaznaczone za wykonanym przeze mnie planie (Ryc.9). Charakterys-

tyczne jest, że osadnictwo koncentruje się tu przede wszystkim za zachód i na północny

zachód od Vranova.

Ryc. 12 Ruiny zamku Nový hrad w 1926 r. (dostępne on-line 13.6.2015:

http://www.pavelhnilica.estranky.cz/fotoalbum/olomucany-historie/olomucany-novy-hrad-1926.html)

Pewne jest, że pradziejowy człowiek obecny był w okolicach Vranova, a jego

ślady możemy odnaleźć w promieniu do 10 km już od najdawniejszych czasów. Brak

zdokumentowanych prehistorycznych znalezisk z samego Vranova tłumaczyć możemy

26

prawdopodobnie mało atrakcyjnym ulokowaniem. Faktem jest jednak, że wszystkie

badania archeologiczne, które miały miejsce we Vranovie, ograniczały się jedynie do

terenu bezpośrednio sąsiadującego z kościołem oraz miały charakter ratowniczy. Ich

wyniki opisałam w podrozdziale „Badania archeologiczne we Vranovie“.

27

2.2. Początki wioski i kościoła na Vranovie

2.2.1. Legenda założycielska

Początki vranovskiego kościoła sięgają

romantycznej legendy z XIII w., według której

morawski marszałek Vilém odzyskał 1240 r.

wzrok. Z wdzięczności miał postawić kościół,

prawdopodobnie wtedy jeszcze drewniany.

W różnych publikacjach i broszurach spotkać się

można z co najmniej trzema wersjami tej

legendy. W jednej z nich Panna Maryja miała

ukazać się marszałkowi we śnie i obiecać

odzyskanie wzroku w zamian za wybudowanie

kościółka na vranovskim pagórku. W chwili gdy

służba Viléma szukała w lesie dogodnego

miejsca na budowę, Matka Boża ukazała się

pomiędzy dwoma dębami, w ten sposób

wskazując dokładnie, gdzie pragnie by świątynia

została postawiona. Marszałek miał odzyskać

wzrok aż po ukończeniu budowy (Jetelinová i in.

2010, 13). W innej wersji legendy marszałek,

który cierpiał z powodu słabego wzroku,

zabłądził w lesie na swym koniu. Ogarnięty strachem zaczął gorąco modlić się do

Panny Maryi, która rzeczywiście przyszła mu z pomocą. Zjawiła się pomiędzy dwoma

dębami, uzdrowiła jego chore oczy i ukazała wyjście z lasu. Kiedy objawienie się

skończyło pomiędzy dębami pozostała figurka Panny Maryi, wyglądająca tak, jak ją

widział Vilém. Z wdzięczności postanowił on na tym miejscu małą drewnianą kap-

liczkę, w której umieścił cudowną rzeźbę6.

Pierwsza pisana relacja tzw. legendy założycielskiej pochodzi jednak aż

z 1652 r. i spisana została przez jednego z mnichów we Vranovie – Franciszka Talberta.

Jego dzieło„Vranovium, seu Aula Virginis…” (1652) stało się źródłem dla większości

6 Ulotka informacyjna „Mariánské poutní místo Vranov u Brna“

Ryc. 13 Fragment jednego z dębów –

w gablocie za głównym ołtarzem

(fot. M. Žáková)

28

późniejszych badaczy Vranova. W legendzie, którą opisuje Talbert możemy przeczytać,

że najświętsza Panna zjawiła się szlachcicowi Vilémovi, który długo miał juz cierpieć

na ślepotę, a żadny z lekarzy nie był w stanie mu pomóc. Maryja zadała marszałkowi

pytanie, czy chce zostać uzdrowiony. Zdziwiony Vilém odparł: „Kim jesteś, że ze mną

mówisz?”. Na to usłyszał odpowiedź: „Jestem tą, która nie poznała grzechu, dlatego też

dbam o dobro chrześcijańskich dusz”. Vilém, który w tym momencie poznał Pannę Ma-

ryję poprosił: „O Matko łaski pełna, naucz mnie miłości do Ciebie i Syna Twego, abym

godzien się stał otrzymania wzroku od Twego Syna, dzięki Twojemu wstawien-

nictwu!“. Matka Boża pragnęła by marszałek wystawił we Vranovie kościółek ku chwa-

le Chrystusa. Ten natychmiast przystąpił do dzieła. Rozkazał ściąć stromy na budowę,

a potrzebny materiał układany był na pagórku zwanym „Skałka“ („Skalka“). W nocy

jednak drewno przeniesione zostało mocą anielską na przeciwległy pagórek i złożone

pomiędzy dwoma dębami, gdzie Panna Maryja chciała by budowla została wzniesiona

(Talbert 1652, 2-4; Weinlich 1892, 8-9; Mihola 2010,

2-3). Między dębami Maryja miała też zostawić drew-

nianę rzeźbę. Zaraz po tym, gdy postawiono funda-

menty kościoła, marszałek odzyskał wzrok.

Do dziś we Vranovie przechowywany jest za

głównym ołtarzem fragment jednego z dębów, pojawi-

ających się w legendzie (Ryc. 13). Także cudowna

figurka Panny Maryi, wykonana z lipowego drewna,

cały czas stanowi cel pielgrzymek do Vranova

(Ryc. 14). W ciągu trwania średniowiecza miały we

Vranovie miejsce dalsze cuda i uzdrowienia za wsta-

wiennictwem Matki Bożej. Ich pierwszy łaciński spis

pochodzi z 1608 r. (Mihola 2010, 3).

Rówież współcześnie odnaleźć możemy we Vranovie

podobne historie uzdrowień (Nosková 2009, 10-11).

Ryc. 14 Rzeźba Panny Maryi

Vranovskiej (dostępne on-line

15.4.2015:

http://www.nockostelu.cz/f/2010/Imag

e/f/Vranov/Vr_3.JPG)

29

2.2.2. Pierwszy kościół we Vranovie

Pielgrzymki do Vranova miały rozpocząć się jeszcze w średniowieczu, krótko

po cudownych zdarzeniach związanych z Vilémem. Niestety dokładne położenie tego

pierwszego kościółka, będącego inwestycją marszałka, nie jest znane z archiwalnych

dokumentów. Możemy przypuszczać, że był to drewniany kościół, który stał na miejscu

dzisiejszej barokowej świątyni ufundowanej w XVII wieku.

Pierwsza pisana wzmianka o kościele Panny Maryi we Vranovie pochodzi aż

z roku 1363, gdzie kościół wspominany jest, jako parafialny. W 1562 r. mamy już

potwierdzoną obecność dwóch kościołów – jednego parafialnego św. Barbary,

a drugiego mariańskiego (Jetelinová i in. 2010, 111).

Po najstarszym mariańskim kościele pozostała jedynie legenda, ale w interieru

dzisiejszej świątyni odnajdujemy jeden element wciąż przywodzący na myśl odległe

czasy średniowiecza. A. Král (1968) podaje, że w czasach jemu współczesnych, czyli

w 60. latach XX wieku w korytarzu łączącym kościół i klasztor przechowywana jest

chrzcielnica z piaskowca o prostym korpusie, która odzwierciedlać ma wygląd

romańskich kolumn, a równoczesnie świadczyć o wczesnośredniowiecznym pochodze-

niu kościoła. Być może autor miał na myśli kropielnicę znajdującą się obecnie wew-

nątrz kościoła, przy głównym wejściu (Ryc. 15), w której kształcie możemy rzeczywiś-

cie wyraźnie rozróżnić elementy romańskiej kolumny – głowicę (z wydrążonym otwo-

rem na naczynie ze święconą wodą), fragment trzonu oraz bazę kolumny i plintę7.

A. Weinlich (1892, 89) wspomina również, że w kaplicy św. Rozalii „po prawej stro-

nie“ znajduje się marmurowa chrzcielnica, a na przeciwko niej „starodawny“ kamień na

wodę święconą, który w pierwszym drewnianym kościółku mariańskim miał stać u dr-

zwi, ale w 1576 r. był przez luteranów usunięty ze świątyni. Ciężko stwierdzić, co oj-

ciec Weinlich miał na myśli. W opisanych przez niego miejscach nie odnajdujemy

obecnie już żadnego z przedmiotów. Być może „starodawny kamień“ to kropielnica

umiejscowiona współcześnie przy przy głównym wejściu. Jeśli chodzi o marmurową

chrzcielnicę, opisowi odpowiada chrzcielnica w kościele pod płytą nagrobną książąt

Liechtenstein – z prawej trony przed głównym ołtarzem. Na starych zdjęciach widzimy,

że jeszcze w 30. i 40. latach XX w. nie było jej na dzisiejszym miejscu pod płytą (To-

maštík 1935, 11; Beránek 1949, 88).

7 Elementy kolumny (kolumna romańska); (dostępne on-line 17.4.2015: http://www.zso.kamienna-

gora.pl/strona-poprzednia/prace/uczniowie/liceum/architektura/ter2.html)

30

Ryc. 15 Kropielnica przy wejściu do świątyni we Vranovie (fot. M. Žáková)

2.2.3. Najstarsze historyczne informacje o wiosce Vranov

Jakkolwiek legenda wspomina o założeniu małego kościółka w 1240 r.,

w 1250 r. wioska Vranov miała przynależeć już do zamku Obřany. W 1360 przeszła

pod zamek Ronov (Černohlávek 2009, 57-58). Dokument, który wydał Čeněk Krušina

z Lichtenburka na zamku Ronov wspomina, że w 1365 podarował on swej żonie Doro-

cie, jako wiano, Vranov oraz dsiesięć dalszych gmin (Beránek 1940, 17; Jetelinová i in.

2010, 13). Następnie w XV w. Vranov dostał się do majątku panów z Boskovic i Černé

Hory, w których posiadaniu był już Nový hrad w dolinie Svitavy, oddalony około 5 km

od Vranova. Córka ostatniego męskiego dziedzica rodu Jana Šembery z Boskovic –

Katarzyna (Kateřina) – wyszła za mąż w 1597 r. za Maksymiliana Liechtenstein (Max-

miliána z Lichtenštejna) – tym samym Vranov i jego lasy stały się częścią wielkiego

książęcego majątku. Maksymilian, pierwotnie protestant, przekonwertował następnie na

wiarę katolicką i wspólnie z małżonką, od początku XVII w., zaczął pomagać w od-

nowieniu mariańskiego kultu we Vranovie.

31

2.3. Pielgrzymkowe miejsce – Vranov koło Brna

2.3.1. Budowa i wygląd barokowej świątyni w XVII i XVIII w.

Vranov i jego dzieje koncentrowały się prawie zawsze wokół istniejącej tam

mariańskiej świątyni. W 1622 r. z inicjatywy małżonków Katarzyny i Maksymiliana

Liechtensteinów zapoczątkowano budowę nowego kościoła według planów jezuity Jana

Maria Filippi. Budowniczym stał się Ondřej Erna z Brna (Mihola 2010, 3). Stary,

drewniany kościółek miał być zburzony, a na jego miejscu postawiono jednonawową,

kamienną świątynię na planie krzyża z kolebkowym sklepieniem i dwoma wieżami

(Ryc. 16). Projekt inspirowany był włoskim wczesnym barokiem (Jetelinová i in. 2010,

15).

Ryc. 16 Plan kościoła Narodzenia N.M.P. we Vranovie koło Brna, z zaznacoznym pierwotnym

położeniem krypty Liechtensteinów oraz krypty minimitów, przed 1819 r. (Archiwum Liechtensteinów,

Wiedeń; dostępne on-line 5.7.2015: http://www.liechtensteinove.cz/cz/fotogalerie/1311/)

32

Pod prezbiterium powstał grobowiec Liechtensteinów, w którym jako pierwszy

został pochowany w 1627 r. starszy brat Maksymiliana – Karel (Foltýn 2005, 752;

Mihola 2010, 4). Od 1689 r. bracia z zakonu minimitów, sprowadzonego kilkadziesiąt

lat wcześniej do Vraova, zaczęli być również chowani w specjalnej krypcie pod

kościołem. do której wejście znajdowało się przed ołtarzem św. Rodziny (Weinlich

1982, 36-37, 53-54).

Interier kościoła Narodzenia N.M.P. we Vranovie był stopniowo wzbogacany

pomiędzy 2 poł. XVII w, aż do 80. lat XVIII w. Szczególnie z okazji przygotowań na

obchody 500 rocznicy objawienia się Panny Maryi marszałkowi Vilémovi kościół prze-

szedł generalny remont i został upiększony. Na ozdobach, rzeźbach i obrazach podpisali

się znani artyści morawscy i austriaccy tamtych czasów, m.in. Pavel Troger, autor

obrazu Trójcy Świętej na głównym ołtarzu z 1739 r., Gottfried Fritsch – rzeźby Anny i

Joachima z około 1740 (Dvorský 1989b, 532) oraz Ondřej Schweigl – rzeźby

w bocznych ołtarzach i ambony z lat 1777-1779. Autorem fresków z 1738 r. był Jan

Etgens, który ozdobił sklepienie kościoła malowidłami wysławiającymi Pannę Maryję

Vranovską, jako Matkę Bożą i Królową wszystkich świętych. Artystyczne cynowe

świeczniki i ampułki znajdujące się w wyposażeniu świątyni były dziełem brneńskich

rzemieślników XVIII w. Cenne kielichy i monstrancje stworzyli mistrzowie złotnictwa.

Ryc. 17 Widok na kościół Narodzenia N.M.P. we Vranovie od strony północnej

(fot. z 2013 r., M. Žáková)

33

Długość głównej nawy kościoła wynosi 26 m, a jej szerokość 15 m. Nawa jest

wysoka na 40 m. Prezbiterium ma długość 11,5 m, a wysokość taką samą jak nawa

główna (Král 1997, 28). Kościół posiada dwie wieże, które w jeszcze w 2 poł. XVIII

były odnowione i podniesione (Nedoma 2003, 8); (Ryc. 17).

2.3.2. Sprowadzenie minimitów do Vranova i wygląd klasztoru

Sprowadzenie do Vranova zakonników stało się, w związku z narastającym

w XVII w. ruchem pielgrzymkowym, konieczne. Liechtensteinowie zdecydowali się

obok kościoła postawić też klasztor, a w 1633 r. zaprosili mnichów z zakonu Braci

Najmniejszych św. Franciszka z Paoli (przybyłych w większości aż z dalekiej

Burgundii). Uroczystego wyświęcenia zarówno kościoła, jak i klasztoru dokonał

w 1642 r. Kašpar Karas z Rosenheimu, biskup z Ołomuńca. Oprócz kościoła, klasztoru

i ogrodu zakonnicy otrzymali też do majątku wsie Mořice, Vitčice, Pavlovice, Srbce

oraz miasteczko Tištín (Jetelinová i in. 2010, 112).

Choć ceremonia poświęcenia kościoła i budynku klasztoru odbyła się w 1642 r.

to jednak kwadratura konwentu, przez kolejne dziesięciolecia była dobudowywana

i ulepszana. A. Weinlich (1892, 67) opisuje, że w zachodnim skrzydle klasztoru, obok

schodów wiodących z parteru na dalsze piętro znajdowała się biblioteka. To tu była też

m.in. apteka i laboratorium. W skrzydle tym do dziś podziwiać możemy również piękne

pomieszczenie, zdobione bogatymi freskami – tzw. repositorium, służące niegdyś do

przechowywania drogich kościelnych przedmiotów. Tu znajdowało się archiwum

zakonu ułożone w głębokich dębowych skrzyniach. W południowym skrzydle miała

znajdować się wielka kuchnia oraz długa letnia jadalnia (refektarz) z marmurową

posadzką. Pod refektarzem była słodownia, a z niej wyjście do studni. Obok słodowni

znajdowała się piwnica na wino. W trzecim skrzydle mieścił się zimowy refektarz oraz

dalsza duża kuchnia. W czwartym skrzydle – północnym, który z lewej strony graniczył

z kaplicą św. Rozalii, była spiżarnia, gdzie przechowywano jedzenie i napoje.

Znajdowała się tu też piekarnia. We wszystkich skrzydłach partery miały sklepienia

kopulaste, na piętrze natomiast sufit był płaski (Weinlich 1892, 67-68). Wewnętrzny

plac pomiędzy skrzydłami klasztornymi stanowił ogród wypełniony kwiatami. Wodę

dla klasztoru i ogrodu zapewniały dwa źródła poświęcone św. Franciszkowi z Paoli

i św. Sebastianowi.

34

W 1740 r. miała być dostawiona do klasztoru dalsza budowa wychodząca

w kierunku cmentarza (Beránek 1940, 74), skonstruowana tak, aby z pierwszego piętra

można było łatwo przejść na cmentarz oraz do kościółka św. Barbary. Obok wieży

klasztornej w południowo-wschodnim rogu klasztoru (Ryc. 18) dobudowano też kolejne

skrzydło o długości około 25 m, w którym miały mieścić się pokoje dla gości oraz

dalsza biblioteka. Na przestronnym miejscu pomiędzy wschodnią stroną klasztoru,

a nową budową było podwórze, z drewnianą fontanną pośrodku, do której woda była

doprowadzana ze źródeł św. Franciszka i św. Sebastiana. Tu miała być też szopa na

drzewo oraz wozy, zaczynająca od zakrystii kościoła św. Barbary, o długości około

45 m.

Wszystkie okna w klasztorze i kościele zaopatrzone były pięknymi żelaznymi

kratami, zaś drzwi obite żelazną blachą oraz z żelaznymi zasuwami. Klasztor pokrywał

prosty dwuspadowy (siodłowy) dach, przecinany licznymi kominami (Mimochodková

2009, 21). Na budynkach zastosowano paloną dachówkę (prawdopodobnie karpiówkę,

której fragmenty znaleziono u pozostałości kościoła św. Barbary); (Unger 1987a, 58).

W areału znajdowała się też obora – tam dach miał być kryty gontem (šindel).

Te oraz inne szczegóły dotyczące budowy klasztoru, jego wyglądu, zaopatrzenia

oraz organizacji przestrzennej skrzydeł oraz budynków gospodarczych klasztornego

areału podaje A. Weinlich (1892, 66-72).

Okres XVII i XVIII w. będący czasem największej świetności Vranova, jako

pielgrzymkowego miejsca miał się dramatycznie zakończyć wraz z reformą Józefa II

w 1784 r., kiedy to wszystkie zakony zostały zlikwidowane, a duża część klasztorów

zrujnowana i zburzona. Podobny los czekał Vranov – budynki klasztoru razem

z ogrodem miał kupić po licytacji w marcu 1787 r. były klasztorni piekarz, niejaki Josef

Geissler (potem piekarz na Cejlu w Brnie). Warunkiem zakupu było to, że budowy

zburzy, a dla ustanowionego proboszcza postawi nową plebanię. Na koniec ze względu

na duże koszty budowania nowej plebanii zyskano pozwolenie na pozostawienie

jednego ze skrzydeł klasztoru, który od południowej strony sąsiadował bezpośrednio

z kościołem (Weinlich 1892, 66-74; Beránek 1940, 94); (Ryc. 19). Wyposażenie zostało

wyprzedane lub odwiezione (Mihola 2010, 14-15).

35

Ryc. 18 Widok na areał klasztoru minimitów wraz z Kościołem Narodzenia N.M.P., ogrodem oraz

kościółkiem św. Barbary, widocznym za klasztorną kwadraturą (dostępne on-line 1.5.2015:

http://imageserver.mzk.cz/mzk03/001/025/049/2619320591)

Ryc. 19 Vranov koło Brna w 1. poł. XIX w. (Stabilní katastr, dostępne on-line 6.7.2015:

http://archivnimapy.cuzk.cz/)

36

2.3.3. Kościół św. Barbary na Starym cmentarzu we Vranovie

Tradycyjnie cmentarze, miejsca ostatniego spoczynku, koncentrowały się wokół

kościołów. Tak było też już od czasów średniowiecza we Vranovie. Stary cmentarz, jak

nazywają go do dziś mieszkańcy Vranova, znajduje się w bezpośredniej bliskości na

wschód od Kościoła Narodzenia Najświętszej Panny Maryi. Jeszcze do 80 lat XVIII

wieku w centrum cmentarza stał stary kościół św. Barbary, po którym do dziś pozostały

jedynie fragmenty wykopanych murów oraz tablica informacyjna.

Kościółek św. Barbary możemy dostrzec między innymi na niektórych źródłach

ikonograficznych, jak miedzioryt z 1740 r. (Ryc. 18), czy olejowy obraz od nieznanego

autora z 1775 r. (Ryc. 20). Dzięki tym przedstawieniom możemy opisać kościół św.

Barbary, jako prostą jednonawową budowlę z wieżą i dwuspadowym dachem.

W 1562 r. mamy potwierdzoną we Vranovie obecność dwóch kościołów –

parafialnego św. Barbary oraz mariańskiego. Możemy przypuszczać, że podobnie jak

pierwsza mariańska świątynia, kościół ten od początku zbudowano również z drewna

(Beránek 1940, 25; Jetelinová i in. 2010, 15) lub też był drewniano-kamienny.

W niektórych publikacjach powtarza się opinia o początkach kościółka już w XIV w.8

Do niego mieli w 1652 r. minimici dostawić długą nawę, z trzema ołtarzami – głównym

św. Barbary oraz bocznymi św. Apolonii i św. Katarzyny (Slavík 1897, 360).

A. Weinlich pisze we swej książce, że bracia starali się nie tylko o marjańską świątynię,

ale też starannie dbali o odnowienie i upiększenie budowy kościółka św. Barbary, fun-

dując mu między innymi nowy dzwon. W kościele znajdowały się potrzebne w liturgii

naczynia i ornaty. Wokoło zakonnicy zbudowali mur z kamieni i cegieł, wejście zaopa-

trzyli w piękne schody, a przed kościołem postawili rzeźbę Najświętszej Trójcy (Wein-

lich 1892, 66).

8 A. Hrudička podaje w swej pracy (1908, 136), że kościółek miał być założony w 1347 r. Fakt ten nie

jest jednak historycznie udowodniony, jak zauważa V. Beránek (1940, 25). Ślady po najstarszym kościele

przyniosły dopiero archeologiczne badania w 1984 r. (Unger 1984 niepublikowane materiały z

wykopalisk na Starym cmentarzu na Vranovie; Unger 1987a).

37

Ryc. 20 Olejowy obraz od nieznanego autora z 1775 r. Za kwadraturą klasztoru, jest widoczny kościół

św. Barbary (za Mihola 2010, 21:Obr. 22).

Po zlikwidowaniu konwentu stary kościół św. Barbary, podobnie jak budynki

klasztorne, został sprzedany piekarzowi Josefowi Geisslerowi pod tym samym

warunkiem – zburzenia. Piekarz kupił kościółek w czerwcu 1788 r. i następnie wraz

z Josefem Pretznerem stolarskim mistrzem z Brna miał poczciwie rozpocząć akcję

rozbiórki zarówno klasztoru jak i kościoła św. Barbary, wywożąc kamienie, cegły

i żelazo. Z klasztora na koniec zachowało się jedno ze skrzydeł (Weinlich 1892, 66-74;

Beránek 1940, 94), ale tyle szczęścia nie miał kościółek św. Barbary, z którego nie

zostało prawie nic. Możemy przypuszczać, że część przedmiotów była w jakiś sposób

uratowana, choć jak wiemy i wyposażenie kościoła N.P.M. było w dużej mierze

wywiezione i rozsprzedane. Również ojciec Weinlich pisząc pod koniec XIX w. podaje,

że w prezbiterium kościoła Narodzenia N.M.P. po obu stronach głównego ołtarza we

wnękach stały dwa ołtarzyki – na jednym z nich w szklanej skrzynce znajdowała się

figurka Pana Jezusa we wieku dziecięcym, w drugiej niszy była stara rzeźba

św. Barbary, która miała tu być przyniesiona ze starego parafialnego kościoła, gdy ten

38

został sprzedany i zburzony w latach 80. XVIII w. W prezbiterium stała jeszcze około

roku 1940 r., kiedy to wspomina o niej V.Beránek (1940, 94).

2.3.4. Wojna trzydziestoletnia i historia vranovskiego pielgrzym-

kowego centrum do 1784 r.

Z pewnością sławy vranovskiej świątyni przysporzyły wydarzenia mające

miejsce pod koniec wojny trzydziestoletniej. W 1645 r. szwedzkie wojska pustoszące

Morawy zagrażały również klasztorom. Minimici znaleźli schronienie dla siebie oraz

najcenniejszych skarbów ze świątyni na pobliskim Novým hradzie. Niestety w wyniku

zdrady jednego z wieśniaków z Olomučan Szwedzi dostali się do zamku, a braci wzięli

do niewoli. Dzięki dyplomacji pewnego francuskiego wysłańca zakonnicy zostali potem

zwolnieni. Po powrocie do Vranova mieli razem z kilkoma zbożnymi mieszkańcami

wsi szybko udać się na Nový hrad, gdzie wśród spalonych pozostałości starali się

odszukać cudowną rzeźbę Panny Maryi. Jak podaje F. Talbert (1652) w swojej kronice,

nieuszkodzona w żaden sposób rzeźba została w końcu odnaleziona. Cudem zachował

się też korpus Jezusa wiszącego na krzyżu – przy czym drewniany krzyż obrócił się

w popiół (Weinlich 1892, 30-31; Mihola 2010, 10). Bracia wykonali następnie dla

rzeźby nowy krzyż, który dziś znajduje się w bocznej kaplicy św. Rozalii.

Oprócz szwedzkiego niebezpieczeństwa podczas wojny trzydziestoletniej,

w kronice Vranova wspomina się jeszcze dwie napaści na klasztor w latach 1726

i 1737. ukradzione zostały wtedy różne srebrne i pozłacane przedmioty używane przy

mszach świętych. W 1741 r. obsadzili klasztor Prusowie ciągnący na Morawę. We

Vranovie spędzili klika dni, ale nic nie wyrabowali (Mihola 2010, 14).

Klasztor minimitów miał jednak bardziej skomplikowane koleje losu. W czasach

władzy Marii Teresy, a następnie Józefa II pielgrzymki zaczęły być rejestrowane,

a następnie ograniczane. Kulminacją stała się józefińska reforma organizacji Kościoła

katolickiego. Oświeceniowy reformator, cesarz Józef II, widząc w przedstawicielach

kontemplatywnych zakonów poddanych nieużytecznych, a równocześnie

niebezpiecznych, wydał dekret o rozwiązaniu zakonów i o likwidacji na terenie Czech

i Morawy około 700 klasztorów. 12.10.1784 r. w wyniku reformy józefińskiej został

zlikwidowany, a następnie w większej części zburzony też klasztor we Vranovie

(Jetelinová i in. 2010, 115). Drugi vranovski kościół, św. Barbary przestał istnieć

właśnie z końcem XVIII w. Wtedy też zakończyła swą działalność szkoła prowadzona

39

przez braci (z której wyszli m.in. František Faustin Procházka czy Fortunát Durych),

odwieziono zbiory klasztornej biblioteki, wylicytowano cenne rzeźby i obrazy,

kościelne złote i srebrne przedmioty, instrumenty muzyczne itd. W tym czasie

zamknięto klasztorną aptekę, działającą już od r. 1656, przed którą znajdowało się też

laboratorium (Weinlich 1892, 67; Foltýn 2005, 753; Mihola 2010, 14-15), piekarnię,

piwowar, zlikwidowano unikalny ogród, wielką „šnekárnę”, gdzie hodowano ślimaki

i klasztorne stawy rybne (Nedoma 2001, 7).

2.3.5. Grobowiec Liechtensteinów

Pierwszy założony w 1622 r. grobowiec Liechtensteinów stopniowo się

przepełniał. W związku z tym od roku 1817 rozpoczęto z inicjatywy Jana Józefa

Liechtenstein budowę nowego miejsca spoczynku przedstawicieli książęcego rodu. Po

kilku latach, 28 sierpnia 1821 r., prace zostały ukończone. Krypta minimitów pod

ołtarzem św. Rodziny została zlikwidowana, a ciała pochowanych tam braci

przeniesione na cmentarz przy kościele. A. Weinlich (1892, 105-106) podaje, że

odnalezione zostały wtedy kości olbrzymiego zakonnika Bonaventury Dantzera z Brna,

zmarłego 19.12.1732 r. Według legendy posiadał on taką siłę, że zdolny był zatrzymać

wóz ciągnięty przez cztery konie.

Nowy grobowiec Liechtensteinów zyskał klasycystyczną fasadę, którą tworzą

cztery doryckie kolumny z tympanonem ozdobionym bogatym reliefem (Ryc. 21).

W przedsionku grobowca stoją rzeźby symbolizujące pożegnanie i śmierć oraz odejście

z tego świata i spotkanie w wieczności. Wnętrze grobowca jest idealnym przykładem

empirowego stylu z trójnawową dyspozycją z krzyżowym sklepieniem (Ryc. 22).

Przestrzeń krypty jest oświetlona głównie dzięki półokrągłym oknom, przez które do

środka wpada światło dzienne. Za ozdobę krypty uważa się szczególnie żeliwny ołtarz z

motywem ukrzyżowania Pana Jezusa. Obecnie pochowanych test tu około

pięćdziesięciu przedstawicieli rodu Liechtensteinów (Mihola 2010, 15).

W nocy z 17 na 18 kwietnia 1871 r. do książęcej krypty włamali się złodzieje.

Otworzyli oni kilka trumien w poszukiwaniu klejnotów, złota i srebra. Mieli się jednak

bardzo rozczarować – bowiem, jak wspomina A. Weinlich, który w tym czasie był już

proboszczem we Vranovie, „tutaj skarby świata nie były pochowane” (Weinlich 1892,

109).

40

Ryc. 21 Wejście do krypty Liechtensteinów po kościołem, widok współczesny (fot. M. Žáková)

Ryc. 22 Plan krypty Liechtensteinów (Beránek 1940, 107)

41

2.3.6. Drobne zabytki i pamiątki we Vranovie i w jego pobliżu

W związku z rodziną Liechtensteinów warto wspomnieć o pamiątkowych

kamieniach, które stoją przy drodze na zielonej ścieżce turystycznej z Útěchova do

Vranova (Ryc. 23). Podobnych „pomniczków” zostało zadokumentowanych w całej

Czeskiej Republice około stu9. Wszystkie zadokumentowane pomniczki są dość

podobne oraz zawierają tekst:

Princ Joan

Quercetum

ad 40. ann. Regim.

Jubil.

12 Nov. 1898

Na mniejszym kamieniu zaś widnieje napis:

L jähr.Reg.Jubil.

MCMVIII

Ryc. 23 Pamiątkowe kamienie Jana II Dobrego przy ścieżce z Útěchova do Vranova (fot. M. Žáková)

9 Jubileuszowe kamienie (dostępne on-line 15.4.2015:

http://jubilejnikameny.euweb.cz/prehled_abecedni.html)

42

Większy pamiątkowy kamień został postawiony w 1898 r. z okazji 40 rocznicy

panowania Jana II Józefa Franciszka księcia Liechtenstein. Mniejszy dostawiono

w 1908 r. w 50 rocznicę panowania. Ciekawostką jest, że w 1898 r. przy pomniczku

posadzono 18 dębów czerwonych, na pamiątkę wieku, w którym książę Jan zwany

przez poddanych Dobrym, został władcą. Posadzono tam też 20 dębów letnich i 20

zimowych, co miało odpowiadać 40 latam rządów10

.

Książe panował aż do roku 1929. Po śmierci został pochowany w rodzinnym

grobowcu we Vranovie. Do krypty na miejsce swego ostatniego spoczynku był

wieziony przez czterokonny zaprzęg (Jetelinová i in. 2010, 30). W związku z tym, że

panował ponad 70 lat był jednym z najdłużej rządzących władcy w Europie. Za życia

książę zyskał przydomek Dobry, a znany był ze swojej szczodrości – fundował szkoły,

sierocińce i szpitale. Jemu też Vranov zawdzięcza budynek szkoły – budowa miała

miejsce pomiędzy 6.5. a 6.10.1885 r. i ufundowana była właśnie przez księcia Jana II

Liechtenstein. Cały budynek wraz z ogrodem podarował on gminie Vranov w 1894 r.

(Nedoma 2002c, 7-8).

Drobne zabytki i pamiątki, które możemy rejestrować w okolicy Vranova to np.

kapliczka Jan Nepomucena z około 1730 r., liczne kapliczki przydrożne z XVII w. (boží

muka), krzyże, obrazki na słupach i drzewach, pamiątkowe pomniki, źródła, zachowane

kamienie graniczne, a w ostatnim czasie drewniane plastyki powstałe z inicjatywy

związku mikroregionu Ponávka (Česká, Lelekovice, Vranov); (Černohlávek 2009, 84).

Drewniane rzeźby autorstwa zmarłego w 2007 rzeźbiarza Jana Nováka, powstałe we

Vranovie i w jego najbliższej okolicy to „Mojžíšovy desky“ (Tablice Mojżesz),

„Lelekovadlo” i „Pohled na Nekonečno” (Jetelinová i in. 2010, 105). W ramach

projektu „Krajinou říčky Ponávky” wyznacza się nowe turystyczne i informacyjne

trasy.

O ciekawych pamiątkach wspomina w swej książce A. Weinlich (1892, 58). Pis-

ze on, że dojście do kościoła oznaczone było po drodze licznymi kapliczkami

i krzyżami polnymi, pamiątkowymi kolumnami i rzeźbami z drogą krzyżową. Te miały

stać wzdłuż schodów wiodących na plac kościelny. Po drodze krzyżowej niestety nie

ma już śladu, ale pojedyncze rzeźby, które były prawdopodobnie jej elementami

możemy odnaleźć w różnych miejscach w obrębie areału kościoła i klasztoru.

10

Dostępne on-line 15.4.2015: http://www.turistika.cz/mista/lichtenstejnske-pamatnicky

43

Wspomniane przez proboszcza schody do dziś dzień służą pielgrzymom

przychodzącym z kierunku Sv. Kateřiny.

2.3.7. Wioska Vranov i jej mieszkańcy w XIX i XX w.

Budowa dróg łączących Vranov z sąsiednimi miejscowościami rozpoczęła się

w XIX w. Już od 1864 r. budowana była główna droga z Brna do Vranova. Starą

pierwotną trasę (pielgrzymkową) możemy jeszcze zobaczyć, jeśli udamy się znaczoną

leśną drogą z Utěchova, koło kaplicy św. Jana Nepomuckiego aż do kościoła. W 1906 r.

rozpoczęto budowę drogi łączącej Vranova z Lelekovicami. W związku ze związanymi

z nią pracami konieczne było zlikwidowanie niektórych gospodarstw, dworków czy

ogródków, będących własnością domów pod kościołem (dzisiejsza ul. Lelekovická).

Ostatnią, rozpoczętą w 1911 r., była droga Vranov – Šebrov, której budowę przerwał

wybuch I wojny światowej. Została ona dokończona po 1920 r. (Nedoma 2002a, 7-8).

Gorsze czasy nastały dla Vranova przede wszystkim wraz z rozpoczęciem

I wojny światowej. Cierpiało rolnictwo, upadała produkcja, pojawiły się problemy ze

zdobywaniem pożywienia, rozdzielane były kartki na różne produkty żywnościowe.

Pogorszył się stan zdrowia obywateli, a wielu ich zmarło na tzw. hiszpankę (Jetelinová

i in. 2010, 25).

W 1923 r. zawitał do Vranova prezydent T.G. Masaryk, podczas drogi z Brna do

Blanska. Informację tą zapisał już Metoděj Dexler, który od września 1924 r. zaczął

prowadzić kronikę we Vranovie, zapisując w niej wydarzenia, które miały miejsce już

od 1918 r. W 1968 r. obowiązki przejął po nim Jaroslav Nedoma (Jetelinová i in. 2010,

27-28). Obecnie kronikarzem na Vranovie jest Pavel Galík.

Dzięki zapisom w kronice dowiadujemy się o najważniejszych wydarzeniach

w gminie. Kronikarze zapisywali też ogólne informacje dotyczące np. przyrody, czy

pogody. Dzięki temu możemy dowiedzieć się np. że w 1926 Vranov ucierpiał z powodu

oberwania chmury, a Ponávka zatopiła wtedy łąki i drogi aż do Lelekovic.

W tym samym roku 1926 przybyli do Vranova Salwatorianie, czyli bracia

Towarzystwa Boskiego Zbawiciela (Společnost Božského Spasitele). Duchowym pro-

wadzeniem zajęli się czterej księża i dwóch braci. Prowincjałem był Leonard Pauk,

szczególnie lubiany przez mieszkańców Vranova. Salwatorianie uczestniczyli też

przede wszystkim w życiu kulturowym – uczyli w szkole, opiekowali się skautami, czy

organizowali gry sportowe. We Vranovie działali do kwietnia 1950 r., gdy to do

44

klasztoru wtargnęli w nocy przedstawiciele StB (Státní bezpečnosti) oraz LM (Lidové

milice), a wszystkich zakonników wywieźli z klasztoru. Po pewnym czasie powrócić

miał już tylko Leonard Pauk, który w 1952 poświęcił nowo założony cmentarz. W 1962

r. odszedł do domu starców, gdzie zmarł w 1965 r. Pochowany jest we Vranovie

(Jetelinová i in. 2010, 117). Od 1962 r. działał we Vranovie wspomniany już ojciec

Oldřich Mifek, który doczekał się powrotu braci minimitów w 1992 r., którym jeszcze

w tym samym roku biskup Vojtěch Cikerle przekazał symbolicznie Biblię oraz klucze

do tabernakulum.

Cennym źródłem poznania niedawnej historii Vranova są wspomnienia

starszych mieszkańców. Były już vranovski kronikarz Jaroslav Nedoma starszy pisze

we „Zpravodaju zastupitelstva obce Vranova” (2005, 1-2) o zdarzeniach z kwietnia

i maja 1945 r., kiedy miał 7 lat. Są to według mnie wspomnienia szczególnie

zasługujące na uwagę z punktu widzenia archeologa zajmującego się historią

najnowszą. Moje zainteresowanie zwróciły informacje o tym jak po bombardowaniu

wioski autor wraz z ojcem i całą rodziną biorąc ze sobą „koce i pierzyny” uciekli do

lasu, gdzie „Za Šraňkem“ w dołku koło potoku i źródła wybudowali w ziemi kryjówkę.

O tym wydarzeniu z końca II wojny światowej wspomina też Jiří Skoupý (2005, 3-7).

27 kwietnia rosyjski samolot zrzucił 3 bomby – jedna z nich wybuchła parę metrów od

południowej ściany kościoła, nie powodując większych uszkodzeń, druga dosięgła dom

nr 68 należący do Františka Opletala. Cały budynek legł w gruzach, zginęło tam 12

osób – 11 kobiet, uciekinierek z Brna i córka właściciela domu (Jetelinová i in. 2010,

32-33). Ich czteroletni syn cudownie przeżył. Również państwo Opletowi uniknęli

śmierci prawdopodobnie tylko dlatego, że w tym momencie nie byli na miejscu. Trzecia

bomba miała spaść pomiędzy domy nr 3 i 47, wywołując małe szkody. Dom nr 68

widać jeszcze na pocztówce z 1934 r. Znajdował się na zboczu po grobowcem

Liechtensteinów11

. Po tym zdarzeniu kilka vranovskich rodzin miało uciec i schronić się

w okolicznym lesie, gdzie wykopali w ziemi „bunkry”, których ślady do dziś możemy

odnaleźć w kilku miejscach (Skoupý 2005, 4).

11

Poznámky ke kalendáři OÚ Vranov 2006, 5 (w:) Vranov. Zpravodaj obecního zastupitelstva obce

Vranov 1/2006 dostępne on-line 15.6.2015:

http://www.vranov.cz/e_download.php?file=data/editor/71cs_15.pdf&original=ZPRAVO-1_06.pdf

45

2.3.8. Powrót minimitów do Vranova

Tymczasem historia kościoła i klasztoru we Vranovie pisze się dalej.

Wspominałam już, że w 1992 r. bracia minimici powrócili do Vranova. Od 1996 r.

zdecydowali się rozpocząć dzieło odbudowania klasztornej kwadratury zniszczonej za

Józefa II. Z budową Duchowego centrum wiązały się też ratownicze badania

archeologiczne, których dokładny opis znajduje się w następnej części pracy. Obecnie

budynki klasztorne znów stoją na swym miejscu, jak to było przed ponad 200 laty.

Rekonstrukcje i remonty we Vranovie trwają

nadal. W 2011 r. zdjęto pokrycie północnej

wieży kościoła, w celu oczyszczenia12

.

Obecnie obie wieże mają już za sobą remont,

a 17.4.2015 r. odbyło się uroczyste

umieszczenie dachu drugiej z nich na swoje

miejsce (Ryc. 24). Z napraw wież pochodzą

też dwa kute gwoździe umieszczone na

wystawie w gablotach na plebanii (Tab.

CCCLXX, obr. 370 i CCCLXXI, obr 371).

2.3.9. Podsumowanie

Dziejami Vranova i jego mieszkańców

zajmowało się wielu badaczy, a także

amatorów historii. W powyższym

podrozdziale, w skrócie przedstawiłam historię

tego wyjątkowego miejsca, ze zwróceniem

uwagi na niektóre szczegóły, które mogą być

szczególnie atrakcyjne dla archeologów czy historyków sztuki. Pomiędzy wierszami

czytamy, o pochówku jednego z braci minimitów czy o braku cennego wyposażenia

grobów książąt Liechtenstein. Dowiadujemy się też, że w pobliskich lasach szukać

można śladów bunkrów – kryjówek z II wojny światowej. Informacjami tymi być może

12

Obrazem – sundávání věže kostela 24.8.2011, fot. V. Štěpánová, P. Drápal (w:) Vranov. Zpravodaj

zastupitelstva obce Vranov 10/2011, dostępne on-line 15.6.2015:

http://www.vranov.cz/e_download.php?file=data/editor/71cs_35.pdf&original=ZpravodajVranov_10-

2011_web.pdf

Ryc. 24 Umieszczenie dachu południowej

wieży kościelnej na swoje pierwotne miejsce

w kwietniu 2015 r. (dostępne on-line

15.6.2015:

http://karelvranov.rajce.idnes.cz/Druha_vez_k

ostela_je_opravena_a_vyzdvizena/#DSC_726

0.jpg)

46

będą zainteresowani w przyszłości archeolodzy badający Vranov i jego okolice.

Wykopaliskami, które już odbyły się we Vranovie zajmuję się jednak dokładnie

w następnym podrozdziale.

47

2.4. Badania archeologiczne we Vranovie

We Vranovie miały miejsce trzy akcje wykopaliskowe, mające charakter

archeologicznych badań ratowniczych. Były to najpierw prowadzone w 1984 r. badania

pozostałości kościoła św. Barbary na starym cmentarzu (Ryc. 25:1). Następnie w latach

1996-1997 odbyły się ratownicze badania związane z odbudową klasztoru zburzonego,

podobnie jak kościółek św. Barbary, w czasie józefińskich reform (Ryc.25:2). Ostatnie

archeologiczne wykopaliska miały miejsce w 2006 r. w związku z odrestaurowaniem

grobowca Liechtensteinów (Ryc.25:3).

Ryc. 25 Mapa centrum Vranova z widocznym kościołem i klasztorem oraz umiejscowieniem starego

cmentarza. W czerwonych okręgach zostały orientacyjnie zaznaczone miejsca prowadzonych

wykopalisk: 1. wykopaliska ratownicze na Starym cmentarzu, 2. wykopaliska ratownicze w miejscach

zburzonego klasztoru, 3. wykopaliska ratownicze związane z renowacją grobowca Liechtensteinów przed

głównym wejściem do kościoła (podkład mapy z: http://geoportal.gov.cz/)

48

2.4.1. Stary cmentarz we Vanovie i wykopaliska ratownicze w 1984 r.

Chociaż mały kościół św. Barbary przestał istnieć w 1788 r., to wciąż do lat 50.

XX w. wykorzystywany był cmentarz, na którym kiedyś stała świątynia. W zapisie

w „Kronice gminy Šebrov-Kateřina” z 1952 r. możemy przeczytać, że:

„Dosavadní hřbitov na Vranově nevyhovoval a byl zrušen. Místo tohoto

hřbitova se zřídil pro naši obec a Sv. Kateřinu hřbitov v Kateřině.”13

W samej „Kronice obce Vranov“ odnajdujemy w roku 1952 na stronie 25 infor-

mację o założeniu nowego cmentarza we Vranovie koło lasu przy drodze prowadzącej

z Utěchova do starej leśniczówki14

. Tym samym cmentarz w sąsiedztwie Kościoła

Narodzenia N.M.P. przestał być wykorzystywany, choć nadal miał być odwiedzany

przez mieszkańców Vranova odwiedzających swych bliskich zmarłych. W zapisach

z lat 80. czytamy, że od 1953 r. nie są już grzebani ludzie na tzw. Starym cmentarzu,

przy kościele, a że w 1981 r. był on zamknięty, a właściciele pomników i krzyży zostali

wezwani, aby odwieźli je na nowy cmentarz lub odsprzedali w miarę swych

możliwości. Przyczyną była konieczność uporządkowania popadającego w zaniedbanie,

niewykorzystywanego cmentarza. Mimo apelów na cmentarzu pozostało dość dużo

krzyży, tablic, resztek lamp i pomników. W maju 1982 r. ojciec Oldřich Mifek podjął

decyzję o usunięciu pozostałości pomników i posprzątaniu cmentarza

z nagromadzonych tam śmieci. W akcji pomagali mieszkańcy Vranova, a przy

sprzątaniu wykorzystano także traktor do wyrywania starych płyt i odwożenia ich15

.

Cmentarz został zaorany, a następnie wysiany trawą, w planach było stworzenie parku.

Cała akcja, w której wykorzystano ciężką technikę, musiała jednak znacznie

skomplikować sytuację stratygraficzną na cmentarzu.

Od lat 80. XX w. kolejno zaczęto wprowadzać gaz w różnych budynkach we

Vranovie. W 1984 rury gazowe pociągnięto na trasie przecinającej stary cmentarz aż do

domu kultury. Pod koniec roku do gazu miało dostęp 45 domów oraz m.in. plebania

13

Co se událo dle kroniky obce v letech končících číslicí 2. Rok 1952, zreagował Jan Matal (dostane on-

line 10.6.2015: http://www.sebrov-katerina.cz/obec/rok_1952.htm) 14

Dexler, M. 1952: Kronika obce Vranov (dostępne on-line 28.5.2015: http://www.vranov.cz/kronika-

obce-vranov-1/rok-1951-1954-6cs.html), s. 25. 15

Nedoma, J. 1982: Kronika obce Vranov (dostępne on-line 9.6..2015: http://www.vranov.cz/kronika-

obce-vranov-1/rok-1980-1984-12cs.html), s. 402-403.

49

i przedszkole16

. Fakt, że rury gazowe przeszły środkiem byłego cmentarza dodatkowo

wpłynął na naruszenie i zniszczenie warstw stratygraficznych. Prace z tym związane nie

były pod kątem archeologicznym dokumentowane, ale na miejscu podobno odkryto

liczne pozostałości ludzkich kości (relacja ustna).

W tym samym roku przy pracach prowadzonych na terenie zlikwidowanego

cmentarza dwaj studenci J. Havlát i P. Opatřil17

zauważyli kamień wystający

z południowej części cmentarnego muru (Unger 1987a, 58). Za pomocą małego wykopu

udało im się odkryć pozostałości muru, który według założeń mógł stanowić relikt po

kościele św. Barbary. Ratownicze badania wykopaliskowe odbyły się tam dnia

27.10.1984 r., a prowadzone były przez archeologa Josefa Ungera (Ryc. 26), który

w tym czasie wiódł też wykopaliska na zamku w pobliskich Lelekovicach.

Ryc. 26 Podczas wykopalisk na Starym cmentarzu we Vranovie - na zdjęciu

J. Havlát i J. Unger (archiwum J. Unger)

16

Nedoma, J. 1984: Kronika obce Vranov (dostępne on-line 9.6..2015: http://www.vranov.cz/kronika-

obce-vranov-1/rok-1980-1984-12cs.html), 430. 17 Pavel Opatřil pochodzi z Vranova. W 1996 r. miał w kościele Narodzenia N.M.P. na Vranovie mszę

prymicyjną (Jetelinová i in. 2010, 118). Obecnie jest proboszczem w parafii św. Jana Nepomucena w

Brně - Starém Lískovci.

50

Dzięki badaniom na starym cmentarzu we Vranovie udało się potwierdzić, że

w odległości około 3,6 m od kostnicy znajdują się pozostałości kamiennego muru, do

którego na północno-zachodniej stronie przystawiono mur ceglany. Założony

sondażowy wykop pozwolił odkryć krawędź kamiennej budowli, interpretowanej jako

pozostałości wielokątnego prezbiterium, którego narożnik tworzył kąt otwarty. Dwa

grubo ociosane bloki kamienne (Ryc. 27) wystające z lewej strony muru pochodziły

z jurajskich skał wapiennych sprowadzonych ze Stránské skály koło Brna18

. Mury

budowli zachodziły pod ścianę cmentarną, a na głębokości 0,8 m mur tworzyły swego

rodzaju fundament, który nie był jednak z nadziemną konstrukcją równoległy.

Widoczne części fundamentów postawione zostały z tzw. kamienia łamanego, ale w ich

budowie wykorzystano też cegły. Fakt, że niżej położony zakładowy mur nie jest

równoległy nadziemnym, J. Unger tłumaczy fazami budowlanymi lub

najprawdopodobniej zmianą planów podczas budowy kościoła. Na północnej stronie od

muru odkryto jeszcze rowek z przepalonym dnem o szerokości 0,7 – 0,8 m, wypełniony

fragmentami cegieł, pozostałościami karpiówek (bobrovek) o szerokości 2 cm

i sześciokątnych płyt podłogowych o szerokości 3 cm. Dzięki sondzie odkryto też na

głębokości 2,1 m skład ludzkich kości. Całą sytuację komplikowały wtórne groby, które

uniemożliwiły dalsze kontynuowanie wykopu (Unger 1984, niepublikowane).

Ryc. 27 Widok od południowego-wschodu na kamienne pozostałości kościoła św. Barbary

(archiwum J. Unger)

18

Dvořák, J. 1996: Geologická expertiza (część niepublikowanych materiałów z badań na stanowisku

Vranov u Brna - klášter – Unger 1996 – 1997)

51

Ryc. 28 Plan z ogólną sytuacją stanowiska (Unger, 1984 niepublikowane)

Odnalezione pozostałości kamiennego muru można identyfikować

najprawdopodobniej z kościołem św. Barbary, być może jeszcze z jego starszą fazą

mającą sięgać XIV w. Żłobek na północ od muru, w którego części odnaleziono ślady

przepalenia (na planie widocznie tworzący kąt otwarty), może natomiast stanowić

pozostałości wielokątnego prezbiterium budowy kościelnej przebudowanej w 1652 r.,

która końcem XVIII w. została zburzona (Ryc. 28).

Niestety trudna sytuacja stratygraficzna, w historii kilkakrotnie naruszana,

uniemożliwiła dokładniejsze przebadanie stanowiska, a żadne dalsze wykopaliska nie

miały tutaj miejsca.

Obecnie były cmentarz jest bardzo zadbany - znajduje się w tym miejscu kilka

pamiątkowych krzyży i płyt. Rosną tam drzewa, są także ławeczki, na których mogą

przysiąść zmęczeni pielgrzymi. O smutnym losie kościoła św. Barbary informują już

tylko zarastające pozostałości odkrytych w 1984 r. murów oraz pamiątkowa tablica

(Ryc. 29).

52

Ryc. 29 Widok współczesny na pozostałości murów kościoła św. Barbary (fot. M. Žáková)

2.4.2. Wykopaliska ratownicze w miejscach zburzonego klasztoru

W 1996 r. rozpoczęły się budowlane prace związane z rekonstrukcją klasztoru

zlikwidowanego w czasach władzy Józefa II. Jednym z punktów pozwolenia na budowę

był warunek zagwarantowania archeologicznego nadzoru nad pracami. Po raz kolejny

badaniami archeologicznymi kierował tutaj prof. Josef Unger. Celem była próba

odkrycia ewentualnych śladów po wcześniejszym osiedleniu, przebadanie technik

budowlanych stosowanych w XVII w. oraz określenie typu i pochodzenia materiałów

kamiennych wykorzystanych w przeszłości przy budowie klasztoru. Ze względu na

szybki postęp budowy, skoncentrowano się przede wszystkim na dokumentacji

fotograficznej.

Podczas rozbiórki pozostałości południowego skrzydła odkryto barokowe,

fragmenty ciosanych w kamieniu elementów architektonicznych. Ponadto rozpoznano,

że skrzydło było postawione z kamieni i cegieł. Piwnice w południowym skrzydle miały

sklepienie wykonane z cegieł, podparte ceglanym filarem o szerokości 0,9 m. Odległość

53

filaru od południowej ściany wynosiła 3,6 m a od północnej 2,7 m (Ryc. 30). Pod

rajskim ogrodem również odkryto kolejne zasklepione piwnice (Ryc. 31), które

następnie usunięto podczas prac budowlanych (Ryc. 32); (Unger 1996 – 1997,

niepublikowane).

Ściany kolejnego, wschodniego skrzydła, zarejestrowane zostały jedynie

fragmentarycznie, a spoczywały one na skalnym podłożu. Ta cżęść budowy nie była

podpiwniczona. Przy budowie zauważone zostały także pozostałości wieżyczki

w południowo-wschodnim rogu klasztoru. Na wschodnim profilu budowy odkryto

również fundamenty budowy nawiązującej na kwadraturę konwentu – był to mur

z kamienia oraz cegieł, a przypuszczać możemy, że chodziło o skrzydło dostawione

w 1740 lub którąś z budowli znajdujących się na utworzonym wtedy podwórzu

(Beránek 1940, 74).

Ryc. 30 Rysunkowa dokumentacja zasklepienia piwnicy pod południowym skrzydłem, wraz z filarem

(Unger 1996-1997, niepublikowane)

Ryc. 31 Początkowa faza odkrywki – z lewej strony widoczne piwnice pod południowym

skrzydłem, po prawej piwnice pod rajskim ogrodem (Unger 1996-1997, niepublikowane)

54

Ryc. 32 Sytuacja po usunięciu pozostałości południowego skrzydła – z lewej

strony widoczne zasklepienie piwnicy (Unger 1996-1997, niepublikowane)

Przy pracach budowlanych prowadzonych w 1996-1997 r. udało się odkryć

pierwotną powierzchnię terenu, z okresu sprzed postawieniem klasztoru w XVII w.

Warstwa ta nie zawierała żadnych antropologicznych śladów.

Podczas prowadzonego archeologicznego nadzoru zauważono również, że

w niższej części ściany kościoła, która została pozbawiona tynku, były wtórnie

wykorzystane pieczołowicie opracowane bloki kamienia upewniające rogi kościoła

w miejscu postawy wież. Elementy te zostały interpretowane, jako fragmenty (późno

gotyckiego?) portalu, być może pochodzącego z kościoła św. Barbary (Dvořák 1996).

Podsumowując, w wyniku badań prowadzonych przy okazji odbudowy

konwentu we Vranovie odkryto, że klasztor nie był w XVII w. postawiony na miejscu

wcześniej osiedlonym oraz, że przy jego budowie wykorzystano, przede wszystkim

materiał kamienny oraz ceglany. Ponadto południowe skrzydło nowego konwentu

pokrywa się z pierwotnym planem skrzydła zburzonego za podczas reform Józefa II

(Unger 1996-1997, niepublikowane).

Duchowe centrum, które rozpoczęło swoje funkcjonowanie od września 2000 r.

(Havlát 2001, 1-2), działa po dziś dzień służąc swymi pomieszczeniami gościom

i pielgrzymom. Odbywają się tu rekolekcje, konferencje, wykłady, ćwiczenia duchowe,

różnego rodzaju spotkania. Zanim jednak to miejsce znów powstało z gruzów przeszło

długą drogę.

55

2.4.3. Wykopaliska ratownicze związane z renowacją grobowca

Liechtensteinów

Do książęcego grobowca umieszczonego pod kościołem, jako pierwszy był już

w 1627 r. pochowany starszy brat fundatora mariańskiej świątyni – Karel. Następnie

w 1641 r. żona Karela Anna, będąca siostrą Katarzyny. Katarzyna Černohorská

z Boskovic w krypcie spoczęła w 1641 r., a w 1643 jej mąż Maksymilian Liechtenstein

(Weinlich 1892, 109-110). Kolejno w grobowcu przybywało przedstawicieli sławnego

rodu, którzy we Vranovie ruszali w swoją ostatnią podróż. Z czasem grobowiec przestał

być wystarczający i w latach 1817-1821 został rozbudowany i zyskał dzisiejszy wygląd

(Mihola 2010, 15).

Grobowiec przez następne dziesięciolecia był cały czas wykorzystywany,

a razem z Vranovem szedł przez historię. Przetrwał bombardowania II wojny

światowej, podczas których między innymi niektórzy uciekinierzy z Brna wykorzystali

możliwość ukrycia się w liechtensteinskej krypcie (Jetelinová i in. 2010, 33).

W lipcu 2006 r. z ramienia Ústavu archeologické památkové péče z siedzibą

w Brnie prowadzone były ratownicze badania archeologiczne na terasie przed

kościołem we Vranovie związane z renowacją książęcego grobowca Liechtensteinów.

W związku z pracami przy renowacji zostały usunięte schody przed wejściem do

świątyni, a po obu stronach powstałego prostokątnego obszaru był założony wykop

o szerokości około 0,5-0,6 m i głębokości 1 m, który wzdłuż osi był przerwany

wystającą kopułą grobowca. W wykopie tym robotnicy odkryli pozostałości ludzkich

kości. Jak ukazały następnie wyniki badań, wykop naruszył trzy groby szkieletowe –

dwóch dorosłych i jednego dziecka, które stanowiły prawdopodobnie pozostałości

nowożytnego cmentarza. Oprócz resztek drewnianych trumien, żelaznych gwoździ

i okuć, udało się z jednego z grobów wydobyć fragment brązowej monety oraz

kombinowanej brązowo-tekstylnej przykrywki głowy ozdobionej drobnymi brązowymi

kółkami i szklanymi perełkami (Přichystal 2007, 519-520). Wydobyte przedmioty

zostały przekazane do Muzeum Brněnska, a obecnie znajdują się w Muzeum

w Předklášteří. Antropologiczny materiał został natomiast przekazany do Katedry

Antropologii Wydziału Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Masaryka w Brnie.

Dolna granica chronologiczna znalezisk została na podstawie przesłanek

historycznych, określona na 1642 r., kiedy to odbyło się wyświęcenie nowego budynku

kościoła – górna zaś na 1817-1821 r., gdy miała miejsce przebudowa książęcej krypty

56

przez Jana I Liechtensteina (Přichystal 2007, 519-520). Istnieje jednak

prawdopodobieństwo, że znalezisko może być też starsze. W krypcie pod kościołem

pierwszy pogrzeb miał miejsce już w 1627 r., a stary kościółek mariański istniał na

miejscu znacznie wcześniej. Z pewnością byli wokół kościoła chowani zmarli jeszcze

przed rokiem 1622, kiedy to książę Maksymilian „... pojal bohulibý nápad, že by mohl

obnovit starou úctu k Rodičce Boží na vranovské hoře, která patřila jeho panství (...)

Zbořil starou budovu a na stejném místě začal stavět nádherný zděný kostel s velkým

nákladem.”19

Od połowy 2014 r. we Vranovie trwały kolejne prace mające na celu renowację

krypty, podczas których robotnicy natrafiali na pojedyncze ludzkie kości. Tym razem

prace odbywały się bez archeologicznego nadzoru.

19

Tłumaczenie na język czeski z kroniki vranovskiego konwentu (Mihola 2010, s. 3)

57

3. Eksponaty

3.1. Charakterystyka i stan zabytków

Analizie poddany został zbiór kilkuset różnorodnych przedmiotów ułożonych

w dwóch gablotach w klasztornym korytarzu przyległym do kościoła Narodzenia

N.M.P. Jest to oryginalne, zachodnie skrzydło klasztornej kwadratury ocalałe w czasie

reform józefińskich. Kolekcja zaczęła powstawać podczas działalności ojca Oldřicha

Mifka, zmarłego w 1993 r.

Rozciągłość chronologiczna badanego zbioru jest ogromna i sięga od czasów

prehistorycznych aż do wieku XX. Niestety, zabytkom brak archeologicznego

kontekstu. Wiemy, że niektóre pochodzą z archeologicznych stanowisk, ale oprócz

miejsca pochodzenia nie jesteśmy w stanie podać żadnych dokładniejszych informacji.

Są efektem amatorskich powierzchniowych zbiorów (Tab. CDI – CDIV) lub badań

detektorem (Tab. CDVI i CDVII). Niektóre przedmioty odkryte były przez braci

podczas prac w klasztornym ogrodzie (Tab. CCCLXXXII oraz prawdopodobnie Tab. I-

VIII) inne mogą pochodzić z 80. lat XX w. kiedy to miało miejsce porządkowianie

Starego cmentarza. Dużą część zbioru stanowią różnego rodzaju dewocjonalia, takie jak

krzyże, różańce, pamiątkowe obrazki z Vranova czy figurki. W kolekcji znalazły się

także naczynia ceramiczne, porcelanowe, metalowe i szklane, różnego kształtu

i rodzaju. Część eksponatów stanowią książki, czy dokumenty. Mamy tu również

przedmioty liturgiczne oraz rzeczy w jakiś sposób związane z religią nie tylko

katolicką. Z relacji ustnej wiem, że ojciec Mifek, jako amator sztuki, zbierał często

przedmioty których pozbywano się z kościołów w latach 60. i 70. ubiegłego wieku.

Kolekcja cały czas się powiększa – w ostatnim czasie na wystawę dodane były

m.in. gwoździe z belek z rekonstrukcji kościelnych wieży (Tab. CCCLXX

i CCCLXXI). Przypuszczam też, że niektóre z przedmiotów mogą pochodzić ze

„śmietniska” w piwnicach znajdujących się pod klasztorem, które zostały odsłonięte

podczas prac budowlanych w 1996 r., kiedy to nadzorem archeologicznym kierował na

miejscu prof. J. Unger (Ryc. 33).

W związku z trudnościami z określeniem dokładnego pochodzenia i chronologii

większości zabytków, ich datowanie opiera się głównie na analogiach oraz

analizowaniu stylistyki. Na kliku eksponatach możemy jednak odnaleźć datę ich

powstania (Tab. XCVII, obr. 97:b), czy dodatkowo też nazwę miejsca, z którego się

58

wywodzą lub gdzie powstały (np. Tab. CCXXXVI, obr. 236:b; Tab. CCLVII, obr.

257:a, Tab. CCLVIII, obr. 258:a, Tab. CCLIX: obr. 259:a). Prawie każdy

z przedmiotów jest wyjątkowy. Oprócz pamiątkowej zastawy stołowej, stworzonej

z kompletu sześciu takich samych filiżanek oraz sześciu dużych i małych talerzy

(Tab. XXIX, obr. 29), ciężko odnaleźć wśród eksponatów przedmioty, które można by

ze sobą pomylić. Większość zabytków jest w dobrym oraz bardzo dobrym stanie, choć

na niektórych, zwłaszcza metalowych, odnaleźć możemy ślady, czasem rozległej,

korozji (Tab. CCCXXXVIII, obr. 338) lub uszkodzenia mechanicznego (Tab. XXXV,

obr. 35). Fakt ten pokazuje wynikającą potrzebę specjalistycznej opieki nad kolekcją

oraz ewentualną konserwację wybranych eksponatów.

Ryc. 33 Zdjęcie przedstawiające sytuację w piwnicy pod klasztorem (Unger 1996 – 1997,

niepublikowane)

3.2. Źródła do poznania kultury materialnej

Kwestia poznania i rozumienia elementów kultury materialnej jest jednym

z najważniejszych zadań archeologa. Niejednokrotnie to jedynie przedmioty, czyli

z pozoru niemi świadkowie historii, dostarczają nam unikalnych informacji

59

o przeszłości i o ludziach żyjących w dawnych epokach. W archeologii tworzenie oraz

stosowanie chronologiczno-typologicznych systemów jest jednym z narzędzi

opracowania materiału otrzymywanego z badań wykopaliskowych. Nie zawsze jednak

możliwe jest wykorzystanie systemu już wcześniej przez kogoś opracowanego. Często

zbiór, który dostajemy do rąk jest dość oryginalny i wymaga indywidualnego podejścia.

W przypadku vranovskiej kolekcji, której eksponaty nie stanowią typowego

zespołu przedmiotów wykopanych z ziemi, o których wiemy, z jakiej warstwy

i horyzontu pochodzą, musiałam przyjąć raczej sposób pracy muzealnika czy historyka

sztuki. Kolekcja, którą miałam przed sobą, przypominała swym charakterem, zbiór

różnorodnych przedmiotów, który można odnaleźć w magazynie niejednego muzeum.

W identyfikacji zabytków, ich możliwego pochodzenia oraz określeniu celów jakim

służyły, pomocne mi były przede wszystkim publikacje traktujące o konkretnych typach

zabytków oraz strony internetowe muzeów i sklepów z antykami. Nieocenione okazały

się także konsultacje z braćmi bezpośrednio we Vranovie.

Brak jest kompleksowych opracowań na temat nowożytnej kultury materialnej.

Wyjątek stanowi dzieło pod redakcją Josefa Petráňa „Dějiny hmotné kultury II” część

1 i 2 oraz opracowania dotyczące historii sztuki i sztuki sakralnej (np. niektóre tomy

„Dějin českého výtvarného umění” pod redakcją Jiřího Dvorského). Wśród

wykorzystanych przeze mnie publikacji, szczególnie ważna była książka autorstwa

Luboše Kafki „Dárek z pouti - poutní a pouťové umění” (2009). Okazała się ona

pomocna zwłaszcza przy identyfikacji, określenia sposobu powstawania i opisie

pamiątkowych obrazków i plastyk związanych z ruchem pielgrzymkowym. Przy

charakterystyce rzeźb i figurek Panny Maryi odwoływałam się m.in. na pracę Aleny

Kalinové „Panna Maria Vranovská v lidovém umění” (1997), kóra ukazała się w pracy

zbiorowej „Poutní místo Vranov : sborník”. Wśród innych artykułów dotyczących po-

szczególnych typów przedmiotów był, np. „Soubor křížků ze zaniklého hřbitova při

kostelu sv. Jana v Oboře (Praha-Malá Strana). II. Speciální kříže” (2010) od Martina

Omelki, Otakary Řebounové oraz Věry Šlancarové czy „Dewocjonalia barokowe

odkryte na cmentarzysku przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we

Wrocławiu” (2012) autorstwa Aleksandry Pankiewicz i Jacka Witkowskiego. Wśród

publikacji chciałam jeszcze zwrócić szczególną uwagę na cykl artykułów

w czasopiśmie „Archeologie ve středních Čechách” od Vítězslava Štajnochra

dotyczących studiów nad nowożytną ceramiką naczyniową.

60

Oprócz dzieł drukowanych użyteczne okazały się strony internetowe różnych

muzeów. Miejskie Muzeum w Skutči (http://muzeum.skutec.cz/digitalni-prezentace-

sbirek/) na swych stronach prezentuje bogate zbiory, co było niezwykle pomocne przy

dokładnej identyfikacji niektórych zabytków. Rówież Vlastivědné Muzeum w Šumper-

ku udostępnia materiały dotyczące sztuki sakralnej (http://www.muzeum-

sumperk.cz/cinnost/publikacni-cinnost/dokumenty-ke-stazeni/). Na uwagę zasługuje też

projekt „Muzea a galerie na Vysočině on-line“ (http://www.mgvysociny.cz/), którego

celem jest interaktywna prezentacja przedmiotów i eksponatów ułożonych w muzeach,

galeriach i izbach pamięci na Wysoczynie. Podczas opisu obrazków i pocztówek

korzystałam również ze strony internetowej „Stare pocztówki”

(http://www.starepohledy.cz/). W dużej mierze przydatne okazały się domeny

antykwariatów i domów aukcyjnych, jak np. Aukční dům Valentinum

(http://www.valentinum.cz/), gdzie odnaleźć można profesjonale teksty dotyczące

wyceny przedmiotów szklanych, czy porcelany, z dokładnym opisem znaczków

wytwórców, przydatne przy datowaniu zabytków.

Oprócz opisanych źródeł korzystałam z szeregu dalszych artykułów dotyczących

konkretnych zabytków oraz zagadnień z nimi związanych. Konieczna była także

czujność i spostrzegawczość, zwłaszcza podczas odwiedzania różnych muzeów, gdzie

na ekspozycjach mogłam czasem dostrzec przedmioty podobne do tych wystawionych

we Vranovie.

3.3. Opis zabytków

W tej części pracy zajmuję się opisem i analizą przedmiotów, które znalazły się

w kolekcji. Ich rozdzielenie na różne kategorie, ze względu na ogromną różnorodność,

nie było łatwym zadaniem. Niektóre przedmioty łączą bowiem w sobie zarówno ele-

menty związane funkcją pamiątkową, ozdobną oraz użytkową. W związku

z powyższym niektóre obiekty dałoby się przydzielić do dwóch czy trzech różnych ka-

tegorii (np. Tab. CLXV – świeca w kształcie Panny Maryi z dzieciątkiem Jezus, została

przez mnie zaklasyfikowana do plastyki figuralnej, ale równocześnie może być przedmio-

tem o charakterze dewocjonalnym lub jako świeca stanowić element związany

z oświetleniem). Konieczne było tu zastosowanie pewnego rodzaju kompromisu, w celu

ogólnego uporządkowania ekspnatów, ułatwiajacego poruszanie się między nimi oraz

wyszukiwanie konkretnych typów zabytków.

61

Większość najważniejszych informacji dotyczących przedmiotów znajduje się

w obszernym katalogu, dlatego też poniżej przywoływać będę te zabytki, które według

mnie zasługują na dokładniejsze opisanie. Głównym powodem było też to, że duża

część zabytków, pomimo swojej oryginalaności, stanowi podobny typ – np. obrazki

z Panną Maryją pomiędzy dwoma aniołami oraz z widokiem kościoła we Vranovie.

W tym przypadku opisałam główne cechy tego rodzaju zabytków, wraz z adnotacją

dotyczącą ich umiejscowienia w katalogu. Nie wymieniałam jednak osobno wszystkich

występujących w inwentarzu eksponatów jeśli nie posiadały żadnego charakterysty-

cznego elementu, na który chciałabym zwrócić uwagę.

Katalog składa się z 407 podwójnych tabel, w języku polskim i czeskim, zawie-

rających takie informacje, jak miejsce przechowywania zabytku, jego rodzaj, datowanie

(o ile było ono możliwe do określenia), materiał, z którego jest wykonany przedmiot,

dodatkowe opisy i uwagi. W opisie niektórych eksponatów dodatkowo znajduje się od-

niesienie do literatury lub stron internetowych zawierających więcej informacji na temat

danego typu przedmiotów. W ostatnim wierszu w tabelach umieściłam odwołanie do

obrazków i zdjęć eksponatów. Tabele ponumerowane zostały liczbami rzymskimi od

I do CDVII z porzedzającym liczbę skrótem Tab. (pl. tabela, cz. tabulka), natomiast

ilustracje i zdjęcia liczbami arabskimi od 1 do 407 wraz z oznaczeniem Obr. (pl.

ilustracja, cz. obrázek). Skróty Tab. oraz obr. stosuję następnie w dalszej części pracy

w nawiązaniu do eksponatów znajdujących się w inwentarzu. W przypadkach,

w których przedmiot ma więcej niż jedno zdjęcie, zastosowałam w inwentarzu kombi-

nację liczb oraz liter, np. obr. 1:a, 1:b.

3.3.1. Ceramika użytkowa naczyniowa i piecowa

W tej kategorii znajdują się fragmenty ceramicznych naczyń i dzbanów oraz całe

naczynia (Tab. I do XIV, obr. 1 do 14; Tab. XVIII, obr. 18:a-b). Zaklasyfikowałam tu

również stare butelki na wodę mineralną (Tab. XV, obr. 15; XVI. obr. 16) oraz

ceramiczną formę na wypieki (Tab. XVII, obr. 17). Oprócz tego zbiór jest

reprezentowany przez dwa fragmenty kafli piecowych (Tab. XIX, obr. 19; XX, obr. 20).

Pierwszym eksponatem w katalogu jest zagadkowy ceramiczny podłużny

przedmiot o długości około 9,7 cm, pusty w środku, który zinterpretowałam, jako

fragment patelni – prawdopodobnie jej uchwyt (Tab. I, obr. 1:a-b). Na przedmiocie nie

znajdują się żadne ślady glazurowania. Ceramika była wypalona w atmosferze

62

utleniającej, o czym świadczy jasnokremowy odcień. Nietypowy kształt nie odwołuje

się do żadnej znanej mi analogii, w związku z tym jego datowanie jest również

niepewne. Najprawdopodobniej chodzi o fragment nowożytnego naczynia (konsult.

R. Procházka).

Dalsze przedmioty to fragmenty tzw. trójnóżków (Tab. II do V, obr. 2 do 5).

Trójnóżek to forma naczynia, które zaczęło być wykorzystywane już od XIV w., a jego

popularność trwa aż do czasów nowożytnych (Ryc. 34:a-b). Przedmioty te używane

były do gotowania oraz smażenia poprzez umieszczenie ich na palenisku. Typy trójnóż-

ków z długimi uchwytami pustymi w środku dodatkowo bywały zaopatrzone

w drewnianą rączkę o czym świadczą źródła ikonograficzne20

. W przypadku przedmio-

tów we Vranovie mamy do czynienia jedynie z zachowanymi nóżkami od trójnóżków.

Na dwóch z nich znajdują się ślady szkliwienia – Tab. IV (obr. 4), przedstawia żółtą

glazurę, zaś Tab. V (obr. 5:a-b) zieloną. Ze względu na barwę wypału i strukturę,

możemy stwierdzić, że prawdopodobnie dwie pozostałe nóżki – Tab. II (obr. 2) i Tab.

III (obr. 3) – należały do tego samego naczynia.

Ryc. 34 a. Nowożytny trójnóżek z Krnova (dostępne on-line 16.6.2015:

http://forum.livinghistory.cz/viewtopic.php?f=40&t=1663&start=15&view=print)

b. Trójnóżek z długim uchwytem pustym w środku (dostępne on-line 16.6.2015:

http://olx.pl/oferta/stare-naczynie-gliniane-prawdobodobnie-patelnia-CID767-ID4EqDL.html)

20

Trójnóżki ze Starego Miasta w Elblągu (XVII wiek); (dostępne on-line 16.6.2015:

http://www.wykop.pl/wpis/7822114/trojnozki-ze-starego-miasta-w-elblagu-xvii-wiek-fo/)

63

Mniej typowy egzemplarz

nóżki naczynia (lub uchwytu?) repre-

zentuje przedmiot znajdujący się w

Tab. VI o kształcie podobnym do wo-

luty (obr. 6:a-b). W Tab. VII mamy

natomiast zachowany fragmnet brzuś-

ca garnka wraz z wylewem i uchem.

Barwa naczynia jest czarnoszara z

widoczną domieszką (obr. 7:a-b). W

Tab. VIII znajduje się fragment wy-

lewu garnka z uchem z zachowanym

żółtym szkliwem (obr. 8). Kształt nac-

zynia oraz kolor szkliwa przypominają

znalezisko średniowiecznego garnka

z Opola (nr inw. MŚO-A-N-1050/1-

184)21

.

Zabytki od Tab. IX do Tab. XIV (obr. 9 do 14) reprezentują nowożytne garnki

i dzbany. Niektóre z nich są specjalnie ozdobione religijnymi motywani – dzban w Tab.

X, to naczynie malowane, na przedniej stronie ze znakiem Salwatorianów (Ryc. 35),

czyli Towarzystwa Boskiego Zbawiciela umieszczonym w girlandzie (obr. 10:a). Ca-

łość dopełniona jest o motywy kwiatowe (obr. 10:b). Od 1926 r. we Vranovie działali

zakonnicy Towarzystwa Boskiego Zbawiciela, a dzban możemy prawdopodobnie

wiązać z okresem ich pobytu tym miejscu (ostani ksiądz Salwatorian odszedł z Vranova

w 1962 r.). Dzban w Tab. XIII ozdobiony jest motywem Panny Maryji oraz kwiatami

(obr. 13: b-c). Równocześnie reprezentuje on typ ze silnie ztłoczonym wylewem

(obr. 13:a). Naczynia te, jako związane z aktem inicjacji, zwane są ślubnymi dzbanami,

a używane były często na transport wody święconej lub wody z miejsc pielgrzym-

kowych, która miała mieć lecznicze właściwości. Prawdopodobnie było tak i w tym

przypadku. Również dzban w Tab. XII posiada silnie ztłoczony wylew (obr. 12:a), ale

nie znajduje się na nim żadne zdobienie (obr. 12:b). Ten typ naczyń określamy mianem

dzbanów na sok (Štajnochr 2005, 738-740).

21

http://www.mso-archeologia.pl/node/8330

Ryc. 35 Znak Salwatorianów (dostępne on-line

17.6.2015: http://www.sds.cz.q4.pl/index.php?sit=1

64

Kolejne ciekawe przedmioty w kolekcji stanowią dwie stare, kamionkowe bu-

telki na wodę mineralną o cylindrycznym kształcie z wyodrębnioną szyjką oraz zaopa-

trzone w uszko (Tab. XV, obr. 15; Tab. XVI, obr. 16). Na pierwszej z nich znajduje się

znak z orłem w koronie, z jabłkiem i z berłem, a wokół niego napis: NIEDERSELTER-

SS NASSAU. Pod spodem mamy napis KÖNIGLICH PREUSSISCHE BRUNNEN-

VERWALTUNG (obr. 15:a). Wysokość butelki wynosi 31,2 cm. Niederselters jest

obecnie jednostką miejską gmin Selters i Hesse w Niemczech słynących ze źródeł wody

leczniczej. Od 1806 r. było ono częścią Księstwa Nassau anektowanego w 1866 r. przez

Prusy, w związku z tym butelkę należy datować między 1866 a 1879 rokiem, kiedy

rozpoczęto produkcję butelek w całości tłoczonych maszynowo (obie butelki w naszej

kolekcji wykonane zostały na kole garncalskim o czym świadczą ślady na dnie po od-

cięciu z tarczy koła). Druga butelka ma na przedniej stronie napis HERZOGTHUM

NASSAU (Księstwo Nassau) i okrągły znak przedstawiający stojącego lwa w koronie.

W otoku znajduje się napis SELTERS (obr. 16:a) Wysokość butelki wynosi 22,9 cm.

Chronologię tego eksponatu należy łączyć z okresem pomiędzy rokiem 1806 a 1866.

Obecne na obu butelkach kombinacje pojedynczych liter i liczb pod uchem (M. Num.

51 i M. Num. 53) to znaki wytwórni garncarskich (Wieland 1980; Drużyłowski 2006).

W Tab. XVIII przedstawione zostało szkliwione na czarno naczynie złożone

z dwóch części – podstawy i przykrywki. Widoczne są na nim ślady po naprawianiu –

naczynie było lepione (obr. 18:a-b). Wewnątrz naczynia znajdowały się inne przedmio-

ty: jeden fragment ceramiki (obr. 18:c), krzemień z białą patyną (obr. 18:d) i dwie kości

(obr. 18:e-f) w tym jedna w kształcie ostrza (obr. 18:e)

Do zbioru ceramicznych przedmiotów należy także stara forma na wypieki po-

kryta brązowym szkliwem (Tab. XVII, obr. 17) oraz dwa fragmenty kafli piecowych

(Tab. XIX i XX) Pierwszy z nich pokryty jest zielonym szkliwem (obr. 19) i stanowi

prawdopodbnie pozostałość po zdobionym kaflu grzymsowym. Drugi kafel o młodszym

datowaniu pokryty został brązowym szkliwem (obr. 20:a).

3.3.2. Porcelana użytkowa naczyniowa

Kolejna kategoria przedmiotów to porcelanowe naczynia reprezentowane przez

talerze, kubki i filiżanki (Tab. XXI do Tab. XXIX, obr. 21 do 29). Każdy z egzemplarzy

jest swego rodzaju pamiątkę z Vranova, o czym informują nas w większości

nadrukowane obrazki z motywem kościoła (obr. 21:a, 22:b, 27:b, 28:b, 29) lub Panną

65

Maryją Vrnovską (obr. 24, 25:b, 26:b). Na niektórych przedmiotach dostrzec możemy

znaki wytwórni porcelany, pomocne przy datowaniu zabytków (obr. 21:b, 22:c, 27:d,

28:c, 29:c,e,g). Dodatkowo na kubku z Tab. XXVII umieszczona była karteczka

z napisem „DAR Jítka Mozala z Ivančic” dostarczająca nam informacji na temat osoby,

która podarowała przedmiot do kolekcji (obr. 27:c).

Wszystkie przedmioty znajdujące się w tej kategorii możemy, według mnie,

datować na XX wiek. Dokładne daty są jednak trudne do ustalenia. Wyjątek stanowi

komplet naczyń stołowych składający się z dużych talerzy, filiżanek i spodeczków

(Tab. XXIX, obr. 29), który został zapewne wyprodukowany w 1990 r. z okazji 750

rocznicy objawienia się Matki Bożej marszałkowi Vilémovi, o czym świadczą napisy

na dużych talerzach i filiżankach.

3.3.3. Naczynia metalowe

W powyższej kategorii znalazły się dwa naczynia metalowe (Tab. XXX, obr. 30

i Tab. XXXI, obr. 31). Pierwszy z nich to dzban z uchem i pokrywką, z blachy pokrytej

emalią, ozdobiony motywem kwiatów i poziomek (Tab. XXX, obr. 30:a). W jego

przedniej części pod brzuścem znajduje się ozdobny napis „Fanny Pasek” (obr. 30:b).

Na podstawie widnieje oznaczenie „2 Lit.” oraz znak z orłem i nieczytelnym napisem

AW lub BAW (obr. 30:c). Wysokość dzbana wynosi 26,8 cm, a średnica dna 11,25 cm.

Drugi metalowy zabytek w tej kategorii to duży czajnik-kawowar (Tab. XXXI,

obr. 31) popularnej w XX w. marki Lamka (Ryc. 36). Twórcą zestawów do kawy

Lamka był Hubert Lamplota urodzony w 1877 r. w Letovicích, a zmarły w 1958 r.

(Smutný 2012). W czasach pobytu w Brnie zajmował się on głównie prażeniem oraz

sprzedażą kawy i herbaty. Od 1907 r. siedzibę swojego sklepu miał na ul. České 6

w samym centrum Brna22

.

22

Hubert Lamplota, Encyklopedie dějin města Brna (dostępne on-line 17.6.2015:

http://encyklopedie.brna.cz/home-mmb/?acc=profil_osobnosti&load=12621); na stronie internetowej

podane jest źródło Ryc. 29 – Hlavní průvodce. Výstava soudobé kultury v ČSR. Brno, květen–září 1928,

Brno 1928, nestr., obrazek jednak w powyższej publikacji nieodnlazłam.

66

Ryc. 36 Dobowa reklama na komplet do kawy firmy Lamka (dostępne on-line 17.6.2015:

http://encyklopedie.brna.cz/home-

mmb/?acc=preview&bind_name=b_person&bind_value=12621&image=13047)

3.3.4. Moździerze i młynki – narzędzia kuchenne

3.3.4.1. Moździerze

W kolekcji znalazły cztery moździerze (Tab. XXXII do XXXV, obr. 32 do 35).

Trzy z nich stawiają klasyczny typ kuchennego moździerza, czyli naczynia z tłuczkiem

służącego do ręcznego rozdrabiania przypraw i innych substancji (obr. 32, 34, 35).

Wszystkie moździerze w kolekcji oprócz egzemplarza w Tab. XXXIII (obr. 33)

zawierały w komplecie tłuczek. Typowe materiały, z których wykonywane były

moździerze to brąz i mosiądz. Tak też było w tym przypadku, z wyjątkiem zabytku

w Tab. XXXV, gdzie zarówno naczynie jak i tłuczek były żeliwne (obr. 35).

3.3.4.2. Młynki

Młynki w Tab. XXXVI (obr. 36) i XXXVII (obr. 37) przedstawiają typ ręcznego

młynka o drewniano-metalowej konstrukcji z szufladką, do której spadała rozdrobniona

kawa lub przyprawy. W jednym z nich odkryłam pozostałości organiczne. Mały młynek

67

w Tab. XXXVIII (obr. 38), również drewniano-metalowy, był prawdopodobnie

przeznaczony głównie na mielenie pieprzu.

Dwa ostatnie zabytki to w Tab. XXXIX (obr. 39:a-b) mosiężny młynek na kawę

wyprodukowany w Albanii (obr.39:c) popularny w XX w. Ostatni przedmiot w Tab. XL

(obr. 40) swoją konstrukcją przypomina młynek, nie udało mi się go jednak otworzyć,

w związku z tym jego identyfikacja nie jest pewna.

3.3.5. Szklane naczynia i przedmioty

W tej kategorii znalazły się przedmioty z tabel od Tab. XLI do LXXII (obr. 41

do 72). Wśród przedstawionych zabytków wyraźnie miesza się ich użyteczność

z funkcją ozdobną. Niektóre egzemplarze stanowią też przykład pamiątkowych

przedmiotów z Vranova, o czy informują nas ozdobne napisy na szkle.

3.3.5.1. Szkło stołowe i ozdobne

Zaklasyfikowałam tutaj zabytki znajdujące się w Tab. XLI do LXII (obr. 41 do

62). W skład szklanych przedmiotów stołowych i ozdobnych wchodzą szklanki

(obr. 42-48) , przedmiot w kształcie klosza (prawdopodobnie na cytrynę, obr. 49),

talerzyk z motywem Panny Maryi (obr. 50), karafka (obr. 51), dzbany (obr. 52-54)

i wazony (obr. 55-62) – w tym na suche bukiety (wazon bez dna w Tab. LV, obr. 55).

Część przedmiotów ma charakter pamiątkowy związany z Vranovem. Na

szklanym kuflu z cynową pokrywką (Tab. XLI, obr. 41) znajduje się złoty napis

„Andenken an Wranau” (obr. 41:b). Szklanki w Tab. XLIV i XLV są ozdobione

nadrukowanymi na szkle obrazkami z widokiem na wioskę (obr. 44 i 45). Wśród

wazonów pamiątki z Vranova stanowią egzemplarze w Tab. LVII do LX (obr. 57 do

60). W większości o pamiątkowym charakterze informuje nas tu napis (np. obr. 59:b).

W przypadku wazonu z białego opalizującego szkła, zdobionego z wierzchu na żółto,

zielono, pomarańczowo i czerwono dodatkowo pojawił się motyw z panoramą Vranova

i napisem „Pozdrav z Vranova” (obr. 60:b).

68

3.3.5.2. Butelki

W kolekcji znajdują się cztery szklane butelki w Tab. LXIII do LXVI (obr. 63

do 66). Zdecydowanie najciekawsza jest pierwsza z nich (Tab. LXIII, obr. 63). Jest to

butelka po alkoholu z korkiem, na którym widnieje logo RUDOLF JELÍNEK

*VIZOVICE* oraz sylwetka jelenia. Butelka jest ozdobiona malowidłem – na przedniej

stronie widać Pannę Maryję Vranovską pomiędzy dwoma aniołkami (obr. 63:a). Na

jednym z boków pojawiają się motywy oka, nóg i serca (obr. 63:b). Następnie na tylniej

stronie widnieją trzy serca – w największym pośrodku jest napis „Pozdrav z Vranova

1975”, poniżej w mniejszych sercach napisy „Na památku” oraz „Z lásky”, a zupełnie

na dole podpis „Jan Itali” (obr. 63:c). Na drugim z boków mamy motywy rąk, serca

i oka (obr. 63:d). Pod dnem butelki jest umocowana karteczka z tekstem: „Dar

p. Italiho, pokryvače z Brna faráři”. Powyższe dane wskazują, że autorem ozdoby na

butelce był pan Jan Itali, a proboszczem, któremu podarował on butelkę, był ojciec

Oldřich Mifek. Ozdoba przywodzi na myśli wotywne przedmioty, przechowywane

również w skarbcu we Vranovie, reprezentowane przez metalowe modele kończyn,

oczu i serc (Křížová – Jeřábek 1997, 100).

Kolejny przedmiot to butelka po żołądkowym likierze produkowanym we

Vranovie (Tab. LXIV, obr. 64). Zaś ostatnie dwa zabytki w tej podkategorii to butelki

z ciemnego, brązowego szkła, zaopatrzone w napisy w języku czeskim i niemieckim:

EDUARD SKŘIVÁNEK NA VRANOVĚ. NEPRODEJNÝ MAJETEK / EDUARD

SKŘIVÁNEK WRANAU. UNVEKÄUFLIGHES EIGENTHUM (Tab. LXV, obr. 65;

Tab. LXVI, obr. 66). Egzemplarze stanowią stary typ butelek na piwo, a napisy na nich

wspominają z imienia i nazwiska właściciela restauracji we Vranovie znajdującej się tuż

koło kościoła (č.p. 10) – pana Eduarda Skřivánka.

3.3.5.3. Szkło apteczne

Szkło apteczne reprezentuje sześć sztuk aptekarskich lub laboratoryjnych fiolek

umieszczonych w Tab. LXVII (obr. 67) i LXVIII (obr. 68). Wszystkie są sygnowane

znakiem z nazwą firmy SIAL CZECHOSLOVAKIA (obr. 68:b,c) produkującej szkło

laboratoryjne. Dwa egzemplarze posiadają płaski korek (obr. 67), zaś cztery korek

w kształcie łezki (obr. 68:a). Datować je możemy po 1949 r.

69

3.3.5.4. Naczynia z amalgamatowego szkła

W kolekcji pojawiły się też cztery pucharki z tzw. amalgamatowego szkła

(amalgámového skla); (Tab. LXIX do LXXII, obr. 69 do 72). Produkcja przedmiotów

z tego typu materiału popularna była zwłaszcza w 2. poł. XIX w. Na trzech sztukach

pojawia się roślinny element dekoracyjny (obr. 69:b, 70, 71), zaś ostatni pucharek cały

wykonany jest ze złoconego amalgamatowego szkła bez żadnych zdobień (obr. 72).

3.3.6. Przedmioty związane z oświetleniem

Wśród przedmiotów związanych z oświetleniem we vranovskiej kolekcji

pojawiają się następujące typy zabytków: lampki naftowe (Tab. LXXIII do LXXVI,

obr. 73 do 76), lucerny (Tab. LXXVII, obr. 77; LXXVIII, obr. 78) oraz świeczniki

(Tab. LXXIX do LXXXVIII, obr. 79 do 88). Do kategorii tej zaliczyłam również

metalowe gaśniki do świec (Tab. LXXXIX do XCII, obr. 89 do 92) oraz nożyczki do

obcinania knotów (Tab. XCIII, obr. 93; XCIV, obr. 94).

Z oświetleniem możemy wiązać też zabytki z Tab. CLXIV i CLXV. Ze względu

jednak na ich bardziej ozdobną funkcję oraz plastyczność zdecydowałam się je

zaklasyfikować do plastyki figuralnej.

3.3.6.1. Lampki naftowe

Pierwsza lampa naftowa została skonstruowana przez farmaceutę

i przedsiębiorcę, a zainteresowania chemika oraz fizyka Ignacego Łukasiewicza

w 1853 r. we Lwowie. Rozpowszechniły się one jednak po 1859 r.23

Obecnie

największa kolekcja lamp naftowych w Europie znajduje się w Polsce, w Muzeum

Podkarpackim w Krośnie24

.

Vranovska kolekcja liczy cztery sztuki, z których trzy (Tab. LXXIII do LXXV,

obr. 73 do 75) stanowią typ ze szklanym pojemnikiem na naftę oraz metalową nasadką

z pokrętłem służącym przy regulowaniu płomienia. U żadnej nie zachował się szklany

23

Petrolejová lampa (dostępne on-line 17.6.2015:

https://cs.wikipedia.org/wiki/Petrolejov%C3%A1_lampa) 24

Lampa naftowa (dostępne on-line 17.6.2015: https://pl.wikipedia.org/wiki/Lampa_naftowa)

70

cylinder ochraniający płomień. Ostatnia lampka jest najmniejsza i wykonana została

w całości z mosiądzu (Tab. LXXVI, obr. 76).

3.3.6.2. Lucerny

Obie lucerny w kolekcji umieszczone w Tab. LXXVII i LXXVIII wykonane są

z metalu, gdzie dwie z czterech ścianek tworzą szklane szybki. Lucerny posiadają też

perforowane drzwiczki w celu umożliwienia dostania się tlenu do środka, co zapobiega-

ło zgaśnięciu świecu umieszczonej w lucernie (obr. 77:b, obr. 78:b). Pierwszy egzem-

plarz ozdobiony jest malowanym motywem ukrzyżowania Pana Jezusa (obr. 77:a).

Druga lucerna udekorowana została mosiężnym krzyżem (obr. 78:a). Wewnątrz pod

„sklepieniem” osiadła gruba warstwa popiołu. Obie lucerny posiadją uchwyt w górnej

części umożliwiający ich przenoszenie.

Pradopodobnie przedmioty te wykorzystywane były podczas odwiedzin do-

mowych, kiedy to ksiądz wraz z Eucharystią wizytował ludzi chorych, którzy nie mogli

uczestniczyć w mszy świętej w kościele. Wymagane było wtedy, aby podczas przenos-

zenia Eucharustii obecne było światło i w tym celu właśnie celu wykorzystywano lu-

cerny (relacja ustna).

3.3.6.3. Świeczniki

Świeczniki reprezentowane są aż przez dziesięć egzemplarzy. Mamy tu sztuki

wykonane z różnych materiałów począwszy od metali (Tab. LXXIX, obr. 79; LXXX,

obr. 80 oraz Tab. LXXXII do LXXXV, obr. 82 do 85), jeden egzemplarz z tzw.

amalgamatowego szkła (Tab. LXXXI, obr. 81) oraz kombinowany drewniano-

metalowy świecznik, o zdecydowanie starszym datowaniu, z podstawą ozdobioną

malowanym na kolorowo wzorem (Tab. LXXXVI, obr. 86:b).

W tej podkategorii znalazły się wyjątkowo ozdobne dwa świeczniki pochodzące,

według dołączonych do nich kartek z opisem, z kościoła św. Katarzyny (w Tab.

LXXXII i LXXXIII) Prawdopodobnie chodzi tu o świątynię w pobliskiej wiosce

w Šebrovie. Pierwszy świecznik ozdobiony był roślinnymi motywami, a na podstawie

głowami aniołków (obr. 82). Drugi, nieco bardziej wystawny (obr. 83:a), również boga-

ty był w ornament roślinny, a na podstawie odnajdujemy motyw bawiących się putto

(obr. 83:a-b)

71

Ostatnie dwa ceramiczne przedmioty również zaklasyfikowałam jako świecznik

(Tab. LXXXVII, obr. 87) oraz fragment świecznika (LXXXVIII, obr. 88), chociaż ich

wygląd jest trochę nietypowy.

3.3.6.4. Inne – gaśniki do świec oraz nożyczki do knotów świec

Gaśniki służyły jako przyrządy zarówno do gaszenia, jak i zapalania wysoko

umieszczonych świec bez konieczności ich zdejmowania. Vranovska kolekcja posiada

cztery tego typu stożkowate przedmioty (Tab. LXXXIX do XCII, obr. 89 do 92). Każdy

z nich ma tulejkę, w którą wsunięty był drewniany kij. Umieszczonym na szczycie kija

gaśnikiem przykrywany był płomień świecy, która gasła wskutek braku dostępu tlenu.

Pod kołpakiem nawijało się też nawoskowany knot, który wykorzystywano do

zapalania świec25

. Element ten, choć bez zachowanych knotów, szczególnie widoczny

jest to na egzemplarzach w Tab. XC (obr. 90) i XCI (obr. 91), gdzie wyodrębnione

zostały specjalne druty na szczycie gaśników, za pomocą których podtrzymywany był

nawoskowany knot.

Ostatnim typem zabytków związanych z oświetleniem, służącym również do

gaszenia świec, są nożyczki do obcinania knotów reprezentowane przez dwa

egzemplarze (Tab. XCIII i XCIV). Oba posiadają charakterystyczne „pojemniki” na

ucięty knot (obr. 93, 94).

3.3.7. Plastyka figuralna

Kategoria ta obejmuje w moim katalogu zabytki umieszczone w Tab. XCV aż

do CLXVI (obr. 95 do 166), czyli 72 przedmioty. Podzielone one zostały następnie

według kryterium materiału, z którego zostały wykonane (woskowe laleczki, drewniane

rzeźby i figurki, gipsowa i porcelanowa plastyka) lub miejsca, którego były pierwotnie

elementem (fragmenty ozdoby kościelnej). Oddzielną podkategorię stanowi specjalny

typ plastyk pod kloszem oraz w szklanych butelkach. Znalazły się też trzy przedmioty,

które umieściłam w podkategorii „Inne”, ze względu na to, że wyróżniały się pewnym

charakterystycznym elementem uniemożliwiającym przydzielenie ich do innej grupy.

25

Gaśnik (dostępne on-line 17.6.2015: https://pl.wikipedia.org/wiki/Ga%C5%9Bnik)

72

3.3.7.1. Woskowe laleczki

W tej podkategorii umieściłam trzy woskowe laleczki, przedstawiające małego

Pana Jezusa leżącego w żłóbku (Tab. XCV, obr. 95; XCVI, obr. 96) oraz na łóżeczku

(Tab. XCVII, obr. 97). Pierwsza z nich wykonana została przez siostrę Andreę

Růžičkovou ze zakonu Sióstr Franciszkanek, które przez długi okres czasu pomagały

w opiece nad kościołem i klasztorem. Laleczka powstała około 1994/1995 r. (relacja

ustna); (Tab. XCV). Pan Jezus leży tu w drewnianym żłobku, wypełnionym sianem

i przytrytym atłasowym materiałem (obr. 95:a). Żłobek został pomalowany brązową

farbą, a widoczne są na nim drobne fragmnety potłuczonego szkła, które

prawdopodobnie stanowiło domieszkę do farby (obr. 95:b). Dodatkowo pozostałości

mchu i kleju świadczą, że żłobek był oblepiony materiałem roślinnym. Podobne lalki

siostra Andea wykonywała też dla innych kościołów w Brnie – np. zupełnie analogiczną

laleczkę możemy odnaleźć w Kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

u Jezuitów w Brnie (Ryc. 37).

Ryc. 37 Pan Jezus w żłóbku - zdjęcie zostało wykonane w okresie bożonarodzeniowym w

styczniu 2014 w Kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny u Jezuitów w Brnie (fot. M. Žáková)

Druga laleczka jest z przedstawionych największa i charakteryzuje się tym, że

w przeciwieństwie do pozostałych została pomalowana farbą (Tab. obr. 96). Ostatnia

laleczka leży na łóżeczku wypełnionym puchem i pokrytym atłasowym obszyciem

73

(Tab. obr. 97:a-c). Szkielet łóżeczka tworzy wszyta do środka tektura, a w ozdobie

obszycia łóżeczka użyta została metalizowana miedziana nić oraz bogata dekoracja

z koralików, cekinów i kamieni kolorowych. Na łóżeczku wyszyta jest data 1852

(obr. 97:b), ale jest możliwe, że laleczka powstała znacznie później niż samo łóżeczko.

Lalka ma włosy wykonane ze zwierzęcej sierści, prawdopodobnie końskiej.

3.3.7.2. Elementy ozdoby kościelnej

Znajdują się tu cztery zabytki umieszczone w Tab. XCVIII do CI (obr. 98 do

101). Pierwszy z nich stanowi polichromowana rzeźba czaszki (Tab. XCVIII, obr. 98).

Prawdopodobnie należała do części wystroju vranovskiego kościoła. Podobna sytuacja

ma miejsce z następną rzeźbą

przedstawiającą głowę małego

aniołka ze stylizowanymi złotymi

skrzydłami (Tab. XCIX, obr. 99).

Na podstawie starych materiałów

fotograficznych możemy

przypuszczać, że jeden z tych

eksponatów znajdował się jeszcze

w XX w. pod płytą nagrobną

książąt Liechtenstein, w prawym

dolnym rogu (Ryc. 38). Ze

względu na słabą jakość starszego

zdjęcia ciężko stwierdzić

z pewnością czy chodzi o putto

czy czaszkę, choć na zdjęciu

kształt bardziej przypomina

głowę aniołka ze stylizowanymi

skrzydłami.

Ostatnie dwie plastyki to złocone figury przedstawiające Pannę Maryję

z wieńcem 12 gwiazd dookoła głowy, stąpającą po smoku (Tab. CI, obr. 100; Tab. CII.

obr. 101), nawiązujące do apokaliptycznej wizji św. Jana (Ap 12, 1). Ten typ

przedstawienia Maryi, tzw. Immaculata, jest obecny w chrześcijańskiej ikonografii już

Ryc. 38 Widok na płytę nagrobną książąt Lichtenstein – po

lewej stronie widok współczesny (fot. M. Žáková) po prawej

fragmnet zdjęcia od E. Zámečníčka (Král 1968)

74

od dawna, ale szczególnie popularny był w XVII w. Motyw Niepokalanej Panny Maryi

inspirował też m.in. twórcę projektu flagi Unii Europejskiej Arsène Heitza26

.

3.3.7.3. Drewniane rzeźby i figurki

Podkategoria ta obejmuje

jedenaście plastyk (Tab. CII do CXII, obr.

102 do 112). Ludowe drewniane figurki

i rzeźby wykonywane były najczęściej

z miękkiego drewna. Szczególnie

popularna była lipa, olsza oraz gruszka.

Czasami wykorzystywany był także

materiał z drzew iglastych – sosny

i świerku (Kafka 2009, 139). W przypadku

rzeźb w kolekcji vranovskiej

prawdopodobnie w większości mamy do

czynienia z drewnem lipowym.

Wśród plastyk pojawia się motyw

Panny Maryi Vranovskiej, czyli młodej

dziewczyny z dłońmi złożonymi do

modlitwy i lekko pochyloną głową, z jedną

nogą charakterystycznie wysuniętą do

przodu. Ma ona rozpuszczone włosy oraz

długą suknię i przewiązaną przez pas szarfę

(obr. 102:a oraz obr. 111). Ten typ

ikonograficzny nazywany jest też tzw.

Panną Maryją Kłosową (Panna Maria

Klasová); (Wildenauer 1997, 9-25)

i nawiązuje do przedstawienia Maryi na

cudownym obrazie z Czeskich

Budziejowic pochodzącym z XV w. (Ryc.

39).

26

Arsène Heitz (dostępne on-line 17.6.2015: https://pl.wikipedia.org/wiki/Ars%C3%A8ne_Heitz)

Ryc. 39 Panna Maryja z Budziejowic (dostępne

on-line 17.6.2015:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Panna_

Maria_Bud%C4%9Bjovick%C3%A1_(origin%C3

%A1l).jpg

75

W zbiorze pojawia się również wersja z Panną Maryją w koronie ubraną

w bogate szaty (obr. 103 i 104). W Tab. CV mamy postawę Maryi w czerwonej sukni,

z różańcem na szyi. Czubek głowy jest tu nieco spłaszczony, co może świadczyć o tym,

że rzeźba posiadała koronę, która jednak nie zachowała się do naszych czasów (obr.

105:a). Schematyczną wersję przedstawia figurka w Tab. CXII, podobna do dziecięcych

zabawek (obr. 112).

We inwentarzu występują też inne motywy figuralne, jak np. postać klęczącej

kobiety (Tab. CVI, obr. 106:a-b), być może będąca fragmentem sceny ukrzyżowania

i przedstawiającą św. Marię Magdalenę klęczącą pod krzyżem. Postać ma ręce złożone

do modlitwy, a oczy wzniesione do góry. Oprócz tego odnajdujemy w zbiorze plastykę

z motywem piety, czyli przedstawieniem Pana Jezusa po zdjęciu z krzyża na kolanach

Matki Bożej (Tab. CVII, obr. 107:a). Na tylnej stronie rzeźby umieszczona została

karteczka z informacją „dar p. Leichera z Vranova” (obr. 107:b). Wśród drewnianych

plastyk mamy też dwie rzeźby św. Jana Nepomucena (Tab. CVIII, obr. 108; CIX, obr.

109). Na pierwszej z nich nie zachowały się atrybuty, które święty trzymał w dłoniach –

prawdopodobnie krzyż oraz palma (obr. 108:a). Druga figurka jest znacznie mniejsza

i widoczne są na niej ślady po działalności kołatka domowego – szkodnika drewna (obr.

109:a-b). Nie zachowała się tutaj prawa dłoń, w której prawdopodobnie święty trzymał

palmę – symbol jego męczeńskiej śmierci. Pod lewą dłonią mógł być krzyż.

Uszkodzona jest też przednia strona biretu, do której najprawdopodobniej

przymocowana była aureola z gwiazd (obr. 109:c).

Część plastyk została wykonana w charakterystyczny sposób odpowiadający ich

pierwotnemu umieszczeniu we wnękach domów czy w skrzynkowych ołtarzykach.

Drewniane rzeźby były też powszechnie ozdobą pomieszczeń w domach. Wieszało się

je na ścianach pomiędzy świętymi obrazami lub nad łóżkami (Kafka 2009, 142).

W związku z tym rzeźby i figurki mają często niewymodelowaną, płaską tylną stronę

(obr. 103:b, 104:b 105:b, 107: b, 108:b-c oraz 112:b).

W tej podkategorii umieściłam także jedną figurkę pastuszka z owieczką na

ramionach wykonaną z gliny lub ciasta chlebowego (Tab. CX, obr. 110),

prawdopodobnie pierwotnie będącą elementem szopki.

76

3.3.7.4. Gipsowa i porcelanowa plastyka

Zmiany w estetycznym upodobaniu pojawiły się widocznie w plastyce religijnej.

Popularne drewniane rzeźby zaczęły być w 2. poł. XIX w. zastępowane masowo

wyrabianymi plastykami wykonanymi z gipsu czy porcelany (Kafka 2009, 143).

Opanowały one pielgrzymkowe odpusty i jarmarki, stając się coraz częstszą pamiątką

również z odwiedzin we Vranovie.

W zbiorze vranovskim mamy trzynaście gipsowych figurek (Tab. CXIII do

CXXV, 113 do 125) oraz dwadzieścia jeden porcelanowych (Tab. CXXVI do CXLVI,

obr. 126 do 146).

Wśród gipsowych zabytków ciekawym eksponatem jest plastyka w Tab. CXIX

(obr. 119., będąca najprawdopodobniej gipsowym odlewem starszej drewnianej figurki

Panny Maryi Vranovskiej z koroną, nawiązującej stylistycznie do innej plastyki we

vranovskim zbiorze (obr. 104:a).

Popularny w sztuce chrześcijańskiej ikonograficzny motyw przedstawia

znajdująca się w Tab. CXX polichromowana na srebrno figurka Pana Jezusa ze

związanymi rękoma, w koronie cierniowej, tzw. „Ecce homo” (obr. 120:a-b). Źródło

tematu odnajdujemy w Nowym Testamencie, a wpisuje się on w cykl przedstawień

związanych z Pasją Jezusa Chrystusa. Słowa „Ecce homo!” („Oto człowiek!“) padają

z ust namiestnika rzymskiego i prokuratora Judei Poncjusza Piłata, a przeczytać je

możemy w dziewiętnastym rozdziale Ewangelii św. Jana (J 19, 1-6). Najstarsze

przedstawienie tematu „Ecce homo” pojawia się prawdopodobnie na bizantyjskim

złotym pierścieniu, którego chronologia może sięgać nawet VII wieku (Gall –

Heydenreich 1958, 675; Kirschbaum 1994, 558). Odkryty on został koło Syrakuz

w 1872 r., a obecnie przechowywany jest w Muzeum w Palermo (Cabrol – Leclercq

1921, 1713; Lewis 1881, 153). W późniejszych wiekach temat „Ecce homo”

rozpowszechnia się w sztuce znacznie szerzej.

W Tab. CXXIII znajduje się plastyka Panny Maryi związana z objawieniem we

Filipovie 13.1.1866 r., o czym informuje nas podpis na cokole figurki (obr. 123:a).

Wtedy to cudownie uzdrowiona została mieszkająca w Filipovie Magdalena Kade27

.

Maryja wykonana jest tu z białego gipsu, ze złoconą koroną i brzegiem sukni (obr.

123:a-b). Kolejnym przedmiotem jest figurka św. Teresy z Lisieux (Tab. CXXIV,

27

Bazilika P. Marie: Filipov, bývalý politický okres Šluknov (dostępne on-line 17.6.2015:

http://www.soupispamatek.com/okres_sluknov/foto/filipov/filipov_bazilika.htm)

77

obr. 124) – święta trzyma krzyż, róże oraz różaniec. Róże stały się atrybutem

św. Teresy i związane są z jej słowami, które wypowiedziała przed śmiercią,

mówiącymi o tym, że kiedy będzie przebywać w Niebie, cały czas pragnie, czynić

dobro na ziemi, zsyłając na nią „deszcz róż”. Św. Teresa została beatyfikowana w 1923

r. przez Piusa XI i kanonizowana dwa lata później28

.

Wśród ceramicznych figurek zdecydowanie przeważa motyw Panny Maryi,

często z Jezuskiem na rękach (tzw. Madonna); (obr. 122, 132, 133, 134, 140, 141:a, 145

oraz 146). Wyjątek stanowi jedna mała figurka owieczki (Tab. CXXVI, obr. 126),

najprawdopodobniej element szopki. Następnie mamy trzy figurki aniołków (Tab.

CXXVII do CXXIX, obr. 127 do 129) oraz jedno przedstawienie św. Jana Nepomucena

(Tab. CXXX, obr. 130).

Biała, porcelanowa figurka Panny Maryi znajdująca się w Tab. CXXXI (obr.

131) nawiązuje stylistycznie do przedstawienia Matki Bożej z Lourdes, co świadczy

o tym, że figurka powstała po roku 1864. Wtedy to stworzono plastyczny wizerunek

Maryi, która w 1858 r. objawiła się 14-letniej dziewczynce Bernadettcie Soubirous. Na

podstawie jej opisu rzeźbiarz Joseph-Hugues

Fabisch wykuł figurę Matki Bożej, która

obecnie znajduje się w niszy groty, gdzie miały

miejsce objawienia29

.

W zbiorze jest także jedna figurka

z motywem Madonny z Mariazell (Tab.

CXXXII, obr. 132), największego

pielgrzymkowego miasta w Austrii (Ryc. 40).

Następne dwie figurki w Tab. CXXXIII (obr.

133) i CXXXIV (obr: 134) są dość podobne,

prawdopodobnie jednak przedstawiają Madonnę

ze Świętej Góry (Panna Maria Svatohorská)30

.

Kolejne figurki w Tab. CXXXV do

CXXXIX oraz Tab. CXLII i Tab. CXLIV

28

Święta Teresa od Dzieciątka Jezus, dziewica i doktor Kościoła (dostępne on-line 17.6.2015:

http://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/10-01a.php3) 29

Matka Boża z Lourdes (dostępne on-line 17.6.2015:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Matka_Bo%C5%BCa_z_Lourdes) 30

Milostná soška Panny Marie Svatohorské (dostępne on-line 7.7.2015: http://svata-

hora.cz/cz/gallery/image/5981/milostna-soska-panny-marie-svatohorske)

Ryc. 40 Herb Mariazell (dostępne on-line

17.6.2015:

https://cs.wikipedia.org/wiki/Mariazell#/me

dia/File:Mariazell_wappen.jpg)

78

związane są już z Vranovem i przedstawiają Maryję w bogatej sukni oraz z koroną na

głowie (obr. 135 do 139 oraz obr. 142 i 144).

Ostatnia porcelanowa figurka, której pochodzenie możemy zidentyfikować, to

plastyka w Tab. CXLVI przedstawiająca Madonnę z Křtin (obr. 146). Madonnę

z Jezuskiem na rękach przedstawia jeszcze plastyka w Tab. CXLV (obr. 145). Jej

pochodzenia nie udało się jednak ustalić.

3.3.7.5. Plastyki pod kloszem oraz w szklanych butelkach

Kolejną grupę zabytków stanowią plastyki pod szklanym kloszem (tzw.

šturcem). We Vranovskiej kolekcji mamy ich 12 (Tab. CXLVII do Tab. CLVIII, obr.

147 do 158). Była to specyficzna kategoria wyrobków z wosku, chlebowego ciasta lub

tragantu, których największa popularność przypadała na 2. poł. XIX w. oraz na przełom

XIX i XX w. Szklany klosz spoczywał na drewnianej lub kartonowej podstawce,

chroniąc delikatne aranżacje umieszczane w środku.

W produkcji plastyk pod kloszem, które zostały wykonane z wosku, w produkcji

dominowała firma Weinkammer ze Salzburga (Kafka 2009, 209). Przedsiębiorstwu

temu możemy też z największym prawdopodobieństwem przypisać plastyki znajdujące

się w Tab. CXLVII do CLIII (obr. 147 do 153). Każdy egzemplarz zaopatrzony jest

w tekst dotyczący motywu, który został przedstawiony pod kloszem. Występują tu

wyłącznie religijne tematy, takie jak święta Anna ucząca Pannę Maryję (obr. 147),

Adam i Ewa pod Drzewem Poznania Dobra i Zła (obr. 148), Ukrzyżowanie Chrystusa

(obr. 150), motyw Baranka Bożego (obr. 152) oraz Panna Maryja Vranovska (obr. 149,

151 i 153).

Pozostałe plastyki pod kloszem charakteryzują się już mniej kunsztowną pracą

(Tab. CLIV do CVIII, obr. 154 do 158). Wykonane zostały z chlebowego ciasta lub

tragantu, który był materiałem uzyskiwanym z żywicy niektórych gatunków rośliny

traganku (kozince)31

. Wśród występujących motywów, mamy tutaj Ukrzyżowanie Pana

Jezusa (obr. 154), Pannę Maryję pomiędzy dwoma aniołami (obr. 155, 156 i 158), oraz

samotną postać Maryi w niebieskiej sukni (obr. 157).

W tej podkategorii umieściłam również tzw. ołtarzyki w butelce (Tab. CLIX do

CLXII, obr. 159 do 162). Wszystkie zawierają w środku symbol krzyża. Najbardziej

31

Tragant, gumidragan, tragakant, guma tragakantowa (dostępne on-line 17.6.2015:

http://portalwiedzy.onet.pl/38768,,,,tragant,haslo.html)

79

kunsztowny jest eksponat umieszczony w Tab. CLIX zawierający scenę ukrzyżowania

oraz Panną Maryją stojącą pod krzyżem wraz ze św. Janem (obr. 159). Plastykę

uzupełniono o symbole Męki Pańskiej. Ciekawy jest również zabytek w Tab. CLXI,

w którym na podstawie krzyża odnajdujemy ręczny napis, prawdopodobnie z datą

wyrobu – 1889 r. (obr. 161).

3.3.7.6. Inne plastyki

Podobny do zabytków z poprzedniej powyżej podkategorii jest eksponat w Tab.

CLXIII (obr. 163) będący rodzajem szopki z woskowymi figurkami umieszczonymi

w drewnianym „pudełku” z jedną przeszkloną ścianką. Scena przedstawia narodzenie

Pana Jezusa w Betlejem (obr. 163:a). Po obu stronach żłóbka znajdują się Maryja oraz

św. Józef. Obecny jest również jeden z trzech mędrców ze wschodu, którzy przyszli

oddać Jezusowi pokłon (Mt 2, 1-12).

Jaskinia w Betlejem, w której narodził się Jezus, miała być czczona już na

początku III w. Następnie w jej miejscu cesarzowa Helena postawiła chrześcijańską

świątynię.

Według tradycji kościelnej początek szopek, będących jednym z najstarszych

symboli świąt Bożego Narodzenia, sięga czasów św. Franciszka z Asyżu. W 1223 r.,

miał on w Grecciu koło Umbrii postawić żłóbek. Legenda ta tym samym łączy

powstanie szopki, jako jednego z przejawów religijności, z konkretnym świętym,

podobnie jak powstanie świętych obrazków łączy się ze św. Bernardynem ze Sieny,

a różańców ze św. Dominikiem (Kafka – Petřáň 2009, 49). Sam motyw narodzenia

Pana Jezusa w szopce oraz chołdu trzech królów stał się jednym z najpopularniejszych

tematów chrześcijańskiej sztuki.

Kolejny ciekawy eksponat to zawarta w Tab. CLXIV złocona plastyka

obrazująca objawienie się Matki Bożej Bernadettcie Soubirous w Lourdes (obr. 164:a).

Nad głową Maryi widnieje napis tworzący aureolę: JE SUIS I IMMACULĖE

CONCEPTION, co oznacza „Ja jestem Niepokalane Poczęcie”. Plastyka sama w sobie

jest lampką, a pod cokołem możemy dostrzec gwint do wkręcenia żarówki (164:b).

Przedostatnim zabytkiem jest świeczka w kształcie Panny Maryi z dzieciątkiem

Jezus (Tab. CLXV; obr. 165). Ostatni eksponat tworzy drewniana figurka/szkatułka

w formie leżącego wielbłąda na drewnianej podstawce z napisem „Jerusalem“ (Tab.

CLXVI, obr.166:a), co wskazuje na miejsce pochodzenia pamiątki. Wewnątrz szkatułki

80

znajduje się szklana ampułka, wcześniej wypełniona prawdopodobnie świętym olejem

(obr. 166:b).

3.3.8. Kropielniczki

Kategoria ta obejmuje przedmioty w Tab. CLXVII do CLXXIX (obr. 167 do

179). Pierwsze eksponaty stanowią pamiątkowe porcelanowe kropielniczki – jedna

z Vranova (Tab. CLXVII; obr. 167) i dwie z Wambierzyc (Tab. CLXIX, obr. 169;

CLXX, obr. 170); (Kafka 2009, 62). Mamy tu też kropielniczkę z plastyczną postawą

Panny Maryi, której pochodzenia nie udało się ustalić (Tab. CLXVIII, obr. 168:a). Mają

one charakter domowych kropielniczek, umieszczanych przez wierzących najczęściej

przy drzwiach wejściowych, aby przychodząc do domu można było, umoczyć palce we

święconej wodzie i wykonać następnie znak krzyża.

Kolejne kropielniczki wykonane zostały przede wszystkim z metali – cyny

i mosiądzu. W jednym eksponacie naczynko na wodę jest szklane (Tab. CLXXV, obr.

175). Większość stanowią tu kropielniczki domowe służące do zawieszenia na ścianie.

Kropielniczka w Tab. CLXXVI (obr. 176) ma ułamany krzyżyk w górnej części, nad

którym również mogło znajdować sę oczko do mocowania. Mamy na niej też napis

„Gelobt sei Jesus Chrystus“, co oznacza „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus“,

będące popularnym pozdrowieniem wierzących. W Tab. CLXXVII (obr. 177) mamy

zachowany jedynie fragment przedmiotu z wizerunkiem Chrystusa Króla. Prawdopo-

dobnie była to typowa stołowa kropielniczka.

Ze względu na wielkość i formę możemy przypuszczać też, że eksponaty zna-

jdujące się w Tab. CLXXI (obr. 171); (kropielniczka z wyrytą datą 1779 r.) i Tab.

CLXXIV (obr. 174) mogły być umieszczone niegdyś w kościele przy wejściu.

Identyfikacja ostatnich dwóch przedmiotów pozostawia znaki zapytania w Tab.

CLXXVIII (obr. 178) i Tab. CLXXIX (obr. 179). Prawdopodobnie były to kropielniczki

lub ewentulanie mniej typowe naczynia na przechowywanie kadzidła.

3.3.9. Obrazki oraz pamiątkowe przedmioty ozdobne

Do tej kategorii należą sześćdziesiąt cztery przedmioty (Tab. CLXXX do

CCXLIII, obr. 180 do 243). Przeważają tu obrazki o charakterze pamiątkowo-

dewocyjnym, zawierające najczęściej przedstawienie Panny Maryi. Część eksponatów

81

stanowią jednak obrazki i przedmioty o cechach typowo pamiątkowych czy

użytkowych, zawierające co prawda np. widok na kościół czy miejsce pielgrzymkowe,

ale których funkcja związana z modlitwą zanikła. Większość przedmiotów w tej części

inwentarza związana jest z Vranovem.

Obrazki dewocyjne przedstawiają

naczęściej Pannę Maryję wraz z aniołami,

a najstarszy eksponat stanowi tu miedzioryt

odciśnięty na tkaninie (Tab. CLXXX, obr.

180:a-b), pochodzący zapewne z XVIII w.

W dolnej części obrazka widnieje napis:

„B.V. MARIA Wranovij Inter 2. Quercus

A. 1290 manifestata. A 1645 in Succorum

flaminis conservata hodiedum miraculis

clara”, co oznacza: „Najświętsza Maryja

Panna Vranovska objawiła się W 1290 r.

pomiędzy dwoma dębami. W 1645

otoczona płomieniami dzięki jasnemu

cudowi zachowała się do dziś”.

Tekst nawiązuje do objawienia się

Maryi marszałkowi Vilémovi w 1240 r.

i pozostawienia cudownej rzeźby Matki

Bożej pomiędzy dębami oraz do roku

1645, kiedy to podczas wojny

trzydziestoletniej, rzeźba ukryta przed

szwedzkimi wojskami na Novým hradzie, cudownie ocalała podczas pożaru. Obrazki

tego typu były bardzo popularne w XVIII w. a nasz egzemplarz łączyć możemy

bezsprzecznie z okresem największej świetności mariańskiej świątyni we Vranovie.

Podobny obrazek odnajdujemy np. w „Atlasie Marianus Marchionatus Moraviae”,

znajdującycm się w MZA (Ryc. 41).

W kolekcji odnajdujemy już następnie dwa młodsze obrazki z tekstem modlitw

(Tab. CLXXXI, obr. 181:a-b).

Duża część obrazków posiada jednak charakter typowo pamiątkowy

i przedstawia jedynie panoramę Vranova z widokiem na kościół (Tab. CLXXXII do

CLXXXVIII, obr. 182 do 188; Tab. CXC, obr. 190; Tab. CCV, obr. 205). Obrazki te

Ryc. 41 Pamiątkowy obrazek z Vranova

(miedzioryt z XVIII w.). Fotografia z „Atlasu

Marianus Marchionatus Moraviae”, MZA Brno,

fond G 10, sign. 476. (za Mihola 2007b, 418).

82

umieszczone są za szkłem, przeważnie z możliwością zawieszenia ich na świanie.

Datować je możemy do 1. poł. XX w., a w większości są to stare pocztówki z Vranova.

Szczególnie ciekawy egzemplarz przedstawia pocztówka bez ramki umieszczona

w Tab. CLXXXIX z widokiem na targi pielgrzymkowe (obr. 189). Na drugim planie

możemy dostrzec wejście na cmentarz, a w tle widać wieże kościoła N.M.P. we

Vranovie Na podstawie stylu ubiorów postaci na pocztówce możemy przypuszczać, że

pochodzi ona z 30. lat XX w.

Czasami obrazki przybierają oryginalniejszy wygląd, jak w Tab. CCIV

(obr. 204:a), gdzie obrazek zyskał bardziej plastyczną formę z zakomponowanymi

sosnowymi szyszkami i kamieniem. Kolejne mniej typowe pamiątkowe obrazki mamy

w Tab. CCXXIII (obr. 223), CCXXV (obr. 225), CCXXVI (obr. 226) i CCXXVII (obr.

227). W Tab. CCXXIV pojawia się nawet widok kościoła we Vranovie oprawiony

w ramkę w kształcie sztalugi (obr. 224). Obrazki często posiadają napis: „Na památku

z Vranova” („Na pamiątkę z Vranova”).

W kolekcji pojawiły się też dwa obrazki wykonane na kawałku drewna

wyciętego w kształcie serca (Tab. CCXXX, obr. 230; i Tab. CCXXXI, obr. 231).

Jedną z najobszerniejszych podkategorii stanowią tu zdjęcia i obrazki z Panną

Maryją Vranovską w ramkach lub umieszczone jedynie za szkłem (Tab. CXCI do

CCIII, obr. 191 do 203). Dalej mamy pamiątkowe, święte obrazki równeż z motywem

Maryi z charakterystycznymi podmalówkami pod szkłem imitującymi strukturę kamieni

szlachetnych (Tab. CCVI do CCIX, obr. 206 do 209; Tab. CCXI do CCXIII, obr. 211

do 213). Ich odległymi przodkami były obrazki malowane na szkle, których produkcja

zaczęła się na większą skalę rozwijać we Włoszech w XVI w., a następnie rozszerzyła

się po całej Europie. Ich autorzy tworzyli swe dzieła często wzorując się na

malowidłach i grafikach dobowych artystów (Kafka 2005, 10). Najstarsze obrazki na

szkle na Morawach, pochodzą z pracowni prowincjonalnych artystów z 2. poł. XVIII w.

(Kafka 2005, 141). Wprowadzenie obrazów na szkle w obieg kultury wiejskiej łączone

jest przede wszystkim z gwałtownym rozwojem przemysłu szklarskiego na przełomie

XVII i XVIII w., w wyniku którego materiał szklany był łatwo dostępny oraz miał niską

cenę32

. Niestety wraz z rozwojem produkcji przemysłowej w przeciągu XIX w. zaczął

się zmieniać rozkład socjalno-demograficzny ludności, na rzecz wzrostu robotników,

32

Geneza ludowego malarstwa na szkle (dostępne on-line 15.4.2015: http://naludowo.pl/kultura-

ludowa/geneza-ludowego-malarstwa-na-szkle-historia-tradycja-osrodki-huty-szkla-hinterglasmalerei-

kolorystyka-obraznicy-sprzedaz.html)

83

którzy w poszukiwaniu pracy jeździli do miasta. Sami nosiciele tradycyjnej, ludowej

kultury swoje rolnicze, agrarne pochodzenie przy kontakcie z „wielkim światem”

zaczęli uważać na swego rodzaju ujmę. Stopniowo zaczęli pozbywać się różnych

ludowych elementów, zaczynając od strojów (kroj). Zmieniało się estetyczne wyczucie

ludzi. Przemiana była szczególnie widoczna i we sferze ludowej wytwórczości

artystycznej. Jedna z najpiękniejszych form sztuki ludowej, jaką były obrazki na szkle

zaczęła być zastępowana tańszymi, przemysłowo wyrabianymi litografiami. Oprócz

niższej ceny, nowe dzieła miały charakteryzować się większym realizmem i bardziej

umiarkowaną kolorystyką (Kafka 2005, 89). Popularne stały się obrazki z prostymi

domalunkami na brzegach, które mamy w kolekcji we Vranovie.

Kategorię podobną do powyższej tworzą obrazki w owalnych ramkach

z litografiami podlepionymi pod szkło (Tab. CCXIV do CCXIX, obr. 214 do 219),

w większości w metalowych lub drewnianych ramkach. Czasem przy ozdobie

obramówki wykorzystana była kolorowa, błyszcząca folia (Tab. CCXV, obr. 215; Tab.

CCXIX, obr. 219).

W niektórych egzemplarzach ramka litografii zyskała mniej typową formę, jak

w obrazkach umieszczonych w Tab. CCXX i CCXXI, gdzie wykonana jest ona

z plastiku, z otworem pośrodku wyciętym w kształt gwiazdy Dawida (obr. 220:a, 221).

Na jednym z tych eksponatów odnajdujemy z tyłu dodatkowo ręczny napis z datą

1914 r. (obr. 220:b) U innego obrazka ramka wykonana została z koralików (Tab.

CCXXII, obr. 222).

Wśród motywów pojawiają się też obrazki z Panem Jezusem (Tab. CCXXVIII,

obr. 228:a; CCXXIX, obr. 229) oraz związane z zupełnie innymi miejscami

pielgrzymkowymi – w Tab. CCXXXIII mamy plastyczne przestawienie Matki Bożej

z Guadalupe (obr. 233). Związane jest ono z najstarszym objawieniem maryjnym

oficjalnie uznanym przez Kościół katolicki, podczas którego Maryja miała ukazać się

Aztekowi św. Juanowi Diego Cuauhtlatoatzinowi na wzgórzu Tepeyac, obecnie

znajdującym się w granicach miasta Meksyk. Do powstania obrazu Matki Bożej

z Guadalupe doszło w ostatnim dniu objawień 12.12.1531 r.33

W Tab. CCXXXIV mamy pamiątkowy obrazek wykonany z żelaza pochodzący

z Medjugorie, miejscowości położonej obecnie na terenie Bośni i Hercegowiny. Na

przedstawieniu widzimy Pannę Maryję na obłoku, a pod jej lewą ręką kościół

33

Matka Boża z Guadalupe (dostępne on-line 19.6.2015:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Matka_Bo%C5%BCa_z_Guadalupe

84

w Medjugorie (obr. 234). Objawienia maryjne w Medjugorie rozpoczęły się w 1981 r.

Kościół Katolicki na razie wstrzymuje się z ostatecznym potwierdzeniem lub

odrzuceniem objawień, które bada specjalna komisja powołana przez jeszcze przez

papieża Benedykta XVI w 2010 r.

W kolekcji znajduje się też metalowy stojący obrazek, będący prawdopodobnie

częścią drogi krzyżowej (Tab. CCXXXV). Przedstawia on zdjęcie Pana Jezusa

z krzyża, czyli trzynastą stacją drogi krzyżowej (obr. 235:a). W Tab. CCXXXVI mamy

wyszywany na kanwie obrazek z twarzą Pana Jezusa z podpisem „Ecce homo” (obr.

236:a) oraz dedykacją na tylniej stronie (obr. 236:b). W tej kategorii obecny jest także

okrągły, ozdobny metalowy obrazek do zawieszenia na ścianie z motywem Matki Bożej

z małym Panem Jezusem, datowany prawdopodobnie na XVIII lub XIX w. (Tab.

CCXXXVII, obr. 237). W zbiorze pojawiła się również samotna ramka na obrazek

(Tab. CCXXXVIII, obr. 238) oraz trzy pamiątkowe przedmioty o nieokreślonym

przeznaczeniu – dwa z Vranova w Tab. CCXXXIX (obr. 239) i CCXLI (obr. 241) oraz

jeden będący pamiątką z Pohledu (Tab. CCXL) – na jednej stronie z motywem

św. Anny uczącej małą Pannę Maryję oraz św. Joachimem (obr. 240:a), a na drugiej

z widokiem na kościół św. Anny z Pohledu (obr. 240:b).

Dwa ostatnie przedmioty to popielniczka z widokiem na vranovski kościół (Tab.

CCXLII, obr. 242) oraz plakietka na laskę turystyczną z Vranova (Tab. CCXLIII, obr.

243:a-b). Plakietki tego typu zaczęły być popularne zwłaszcza na początku XX w.

3.3.10. Książki, dokumenty, dyplomy, potwierdzenia

W tej kategorii zabytków znajdują się przedmioty w Tab. CCXLIV do Tab. CC-

LIX (obr. 244 do 259). Kolekcja zawiera osiem książek (Tab. CCXLIV do CCLI, obr.

244 do 251), o których dokładne informacje zostały umieszczone w katalogu. Na uwagę

zasługuje jednak fakt, że autorem połowy z nich jest Antonín Weinlich, który był na

Vranovie proboszczem przez 40 lat między 1868, a 1908 rokiem (Nosková 2010, 9);

(Tab. CCXVIV, CCXLV, CCXLVII i CCXLIX). Najstarszą książką w zbiórce jest

„Radostná cesta do Marnecell“ od nieznanego autora, wydana w 1819 r. (Tab. CCLI,

obr. 251:a-b).

Oprócz książek umieściłam w tej kategorii dwie czerwone teczki z utworami

muzycznymi napisanymi przez Karela Zháněla dla Antonína Weinlicha, który był we

Vranovie proboszczem (Tab. CCLII, obr. 252; CCLIII: obr 253). Do drugiej z teczek

85

został dodatkowo włożony utwór „Potopa“ skomponowany przez Josefa Horáka (obr.

253:c). Warto zaznaczyć, że w następnej ozdobnej teczce obitej purpurowym pluszem

(Tab. CCLIV, obr. 254:a) znajduje się list od J. Horáka wspominający o podarowniu

właśnie kompozycji „Potopa“ (obr. 254:b). Być może utwór ten pierwotnie znajdował

się właśnie w tej teczce. Następna ozdobna teczka, tym razem obita brązowym pluszem

(Tab. CCLV, obr. 255), jest pusta w środku.

Kolejny zabytek to ręcznie wykonany dyplom dla Antonina Weinlicha przyzna-

jący mu tytuł „Honorowego obywatela” („Čestného občana”) miasta Ždánic z 1899 r.

(Tab. CCLVI, obr. 256:a-b). Ostatnie trzy eksponaty stanowią karteczki będące pamiąt-

ką odbytej spowiedzi świętej (Tab. CCLVII do Tab. CCLIX, obr. 257 do 259).

3.3.11. Dewocjonalia – różańce

Różaniec jest rodzajem chrześcijańskiej modlitwy, znanej w tradycji katolickiej

już od czasów średniowiecza. Różaniec (łac. rosarium, czyli „ogród różany“) to nazwa

stosowana również dla grupy przedmiotów złożonych z paciorków, połączonych ze

sobą sznurkiem, łańcuszkiem lub drutem, które używane są do liczenia odmawianych

modlitw. Tradycyjnie „wynalezienie“ różańca przypisuje się św. Dominikowi Guzma-

nowi, założycielowi Zakonu Kaznodziejskiego (Zakonu Dominikanów), żyjącemu

w latach 1170-1221. Faktem jest jednak, że typy modlitw wykorzystujące tzw. „sznury

modlitewne“ znane były znacznie wcześniej, a ich idea dotarła do Europy ze Wschodu

być może wraz z powrotem rycerzy z pierwszych wypraw krzyżowych w XI w.34

Kształt różańca z czasem podlegał ewolucjom, i dziś istnieje kilka ich rodzajów wykor-

zystywanych w różnych typach modlitw (Kafka 2009, 266-267).

Kolekcja zawiera 19 różańców umieszczonych w Tab. CCLX do CCLXXVIII

(obr. 260 do 278). Prawie wszystkie różańce stanowią tu klasyczny, najbardziej roz-

powszechniony typ, który składa się z krzyżyka, po którym następuje jeden duży (lub

wyróżniony) paciorek, za nim są trzy małe paciorki i ponownie duży. Po nich jest częs-

to tzw. łącznik różańca, poprzedzający zasadniczą część koronki złożoną z pięciu serii

po dziesięć małych paciorków, z których każda jest rozdzielona jednym dużym (wyróż-

nionym) paciorkiem. Różańce w zbiorze są w większości kompletne, oprócz eksponatu

w Tab. CCLXVIII (obr. 268), któremu brakuje niektórych koralików.

34

Różaniec (dostępne on-line 19.6.2015: https://pl.wikipedia.org/wiki/R%C3%B3%C5%BCaniec)

86

Ciekawy wyjątek w kolekcji stanowi różaniec do Siedmiu Boleści Matki Bożej

(Tab. CCLXIV, obr. 264:a), który rozpoczyna się dużym medalikiem z jednej strony,

z wizerunkiem Mater Dolorosa (Matki Bożej Bolesnej z siedmioma mieczami w sercu);

(obr. 264:b), a na drugiej z napisem IN CRUCE SALUS i przedstawieniem śmierci Je-

zusa na krzyżu (obr. 264:c). Za nim następuje jeden paciorek wyróżniony, a potem trzy

zwykłe. Następnie mamy kolejny mniejszy medalik, który otwiera siedem serii po sie-

dem paciorków. Każda seria rozdzielona jest małym medalikiem, na którym z jednej

strony mamy postać Matki Bożej z mieczami w sercu, a na drugiej stronie widnieje ob-

raz (na każdym medaliku inny) z najboleśniejszymi momentami z życia Maryi.

Wśród pozostałych różańców pewnymi dodatkowymi cechami wyróżniają się

następujące egzemplarze: różaniec w Tab. CCLX (obr. 260:a-c) ma otwierany krzyżyk,

nawiązujący do enkolpionu, który mógł być swego rodzaju kapsułką do noszenia np.

cytatów z Pisma Świętego (obr. 260:b); w różańcu w Tab CCLXII (obr. 262:a-b) braku-

je paciorków nad krzyżykiem. Zamiast tego znajduje się tam medalik ozdobiony

z jednej strony lilią, a z drugiej podobizną św. Józefa. Następnie na łączniku różańca na

jednej stronie mamy przedstawienie Panny Maryi z nieczytelnym napisem – prawdopo-

dobnie O MARIA, SINE LABE CONCEPTA, ORA PRO NOBIS, co oznacza „O Ma-

ryjo bez grzechu poczęta, módl się za nami“. Z drugiej strony widoczna jest litera M z

krzyżem, 12 gwiazd oraz symbole serca Maryi i Jezusa. Ten typu medaliku został zapo-

czątkowany przez Katarzynę Labouré ze Zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia Św. Win-

centego a Paulo we Francji, która w 1830 r. doznała prywatnych objawień Panny Maryi.

Nazywany jest też Cudownym Medalikiem lub Medalikiem Niepokalanego Poczęcia.

Panna Maryja jest na nim przedstawiona z rozłożonymi rękoma, które są ozdobione

pierścieniami, z których wychodzą promienie, będące łaskami udzielanymi osobom,

które o nie proszą. Druga strona medalika ma znaczenie typowo symboliczne – litera M,

jest pierwszą literą imienia Maryja, a umieszczony nad nią krzyż odnosi się do ukrzy-

żowania Chrystusa, kiedy to Maryja stała wiernie u boku swego Syna. Obraz serc Mary-

ji i Jezusa ukazuje na ich miłość – przebite mieczem serce Panny Maryji odnosi się do-

datkowo do proroctwa Symeona opisanego w Ewangelii św. Łukasza (Łk 2, 35). Serce

Jezusa jest otoczone koroną cierniową, co nawiązuje do biblijnych scen przed ukrzy-

żowniem Chrystusa (J 19, 1). Medalik ten jest do dzisiejszych czasów szeroko roz-

powszechniony wśród katolików. Pomiędzy vranovskimi egzemplarzami różańców jego

motyw pojawia się jeszcze na eksponatach w Tab. CCLX (obr. 260:c), CCLXVI

(obr. 266) i CCLXXV (obr. 275). W dodatkowe medaliki, jednak z innymi motywami,

87

zaopatrzony jest też różaniec w Tab. CCLXXII (obr. 272:a). Nad krzyżem znajdują się

tam dwa medale – pierwszy na jednej stronie ma obraz „Jezu ufam Tobie” (postać Jezu-

sa Miłosiernego, z którego serca wychodzą dwa promienie), a na drugiej portret

św. Faustyny Kowalskiej (beatyfikowanej w 1993 r., a kanonizowanej w 2000 r.35

);

(obr. 272:b). Drugi medal z jednej strony posiada przedstawienie Maryi z napisem RO-

SA MYSTICA, z drugiej widnieje napis MARIA MATER ECCLESIAE oraz przedsta-

wienie świątyni (obr. 272:c). Na łączniku różańca z jednej strony jest twarz Matki

Bożej, a z drugiej Pana Jezusa (obr. 272:d). Na różańcu przymocowano jeszcze jeden

medal z krzyżem św. Benedykta (obr. 272:e).

Szczególnie bogaty w symbolikę św. Benedykta z Nursji jest różaniec

umieszczony w Tab. CCLXIII (obr. 263). Krzyż św. Benedykta opisałam jednak do-

kładniej w następnej podkategorii „Krzyże“ przy analizie eksponatu z Tab. CCLXXXII.

Najpiękniejszy oraz prawdopodobnie najstarszy egzemplarz w zbiórce stanowi

różaniec z Lourdes umieszczony w Tab. CCLXI (obr. 261:a) datowany na 2 poł.

XIX w. Drewniane paciorki różańca wykonane zostały na tokarce. Małe koraliki są

podłużne, zaś duże paciorki zostały ozdobione, tak że swym kształtem przypominają

okrągłe pączki róż. Na krzyżu znajduje z jednej strony się mosiężny korpus Chrystusa

oraz ryte napisy (obr. 261:b). Na drugiej stronie ponownie mamy napisy oraz

dodatkowo ryte symbole męczeńskiej śmierci Pana Jezusa (obr. 261:c). Nad krzyżem na

drewnianym medalu oraz na łączniku różańca znajdują się napisy związane z kultem

Maryjnym oraz cudem w Lourdes.

3.3.12. Krzyże

Krzyże liczą we vranovskiej kolekcji 25 egzemplarzy w Tab. CCLXXIX do

CCCIII (obr. 279 do 303).

Pierwszy najmniejszy krzyżyk (Tab. CCLXXIX, obr. 279) prawdopodobnie sta-

nowi część niezachowanego różańca. Kolejnym wyróżniającym się egzemplarzem jest

tzw. krzyż typu karawaka (Tab. CCLXXX, obr. 280). Rozpowszechniły się one

w Europie w XVI w. i znane są też pod nazwą krzyży morowych lub cholerycznych.

Krzyż ma formę pionowej belki z dwiema poprzeczkami, z których górna jest nieco

krótsza od dolnej. Wywodzi się z chrześcijańskiego Wschodu, skąd został przywieziony

35

Faustyna Kowalska (dostępne on-line 19.6.2015: https://pl.wikipedia.org/wiki/Faustyna_Kowalska)

88

przez króla Ferdynanda III Świętego i pierwotnie był relikfiarzem zawierającym frag-

ment z krzyża na którym umarł Jezus Chrystus. Krzyż miał być podarowany przez króla

templariuszom, a ci przywieźli go do hiszpańskiego miasteczka Caravaca, gdzie zaczął

być czczony. W późniejszych czasach krzyż Karawaka stał się popularny amuletem

chroniącym przed chorobami, klątwami, kradzieżami, czy burzami. By zapobiec szer-

zeniu się ich jako amuletów interweniował sam Kościół zakazem ich rozpowszechnia-

nia wydanym w 1678 r. Krzyż jednak nie zniknął, wręcz przeciwnie. Zakres jego właś-

ciwości rozszerzył się, a na wzrost jego popularności miała zapewne wpływ fala epide-

mii dżumy na końcu XVII i początku XVIII w. (Omelka – Řebounová – Šlancarová

2010, 468 – 475). Ze względu na fakt, że w Europie krzyż był rozpowszechniony głów-

nie przez zakony jezuitów i franciszkanów. Często święci pochodzący z ich szeregów

zdobią krzyże karawaka. Tak też jest i na vranovskim egzemplarzu. Ozdobiony on jest

rytymi napisami – na jednej stronie widnieje przedstawienie św. Franciszka Ksawerego

wraz z napisem S. FRANCISCE (na dłuższym poziomym ramieniu krzyża) oraz XA-

BIER ORA PRO ME (na pionowej belce); (obr. 280:a). Na drugiej stronie również zna-

jduje się wyobrażenie świętego, tym razem Ignacego z Loyoli i napis SIGNATIUS (na

dłuższym poziomym ramieniu) oraz napis LOIOLA ORA PRO ME (na pionowej bel-

ce); (obr. 280:b). Obaj święci byli przedstawicielami zakonu jezuitów. Słowa „Ora pro

me“ oznaczają „Módl się za mnie“, co jest wyrazem osobistego charakteru częstego

u tego typu krzyży.

Następny eksponat w Tab. CCLXXXI (obr. 281) stanowi zwyczajny metalowy

krzyż do zawieszenia na ścianie. Kolejny w Tab. CCLXXXII to drewniany krzyż

z posrebrzaną plastyką Pana Jezusa (obr. 282:a); nad jego głową oraz z tyłu krzyża wi-

doczny jest medalion św. Benedykta. Krzyż posiada również dziurkę do zawieszenia na

ścianie, a widoczne są na nim na przedniej stronie drobne uszkodzenia w formie zadra-

pań. Wyjątkowość tego zabytku łączy się przede wszystkim z jego wcześniejszymi

funkcjami. Z tyłu na karteczce widnieje napis: KŘÍŽ POUŽÍVANÝ PŘI MNOHA

EXORCISMECH (obr. 282:b). Wiąże się to z najnowszą historią Vranova u Brna, kiedy

to w 2002 r. jeden z braci minimitów żyjących we Vranovie, ojciec Pavel Havlát, został

poproszony przez brnieńskiego biskupa Vojtěcha Cikrle o to by przyjął służbę egzor-

cysty (Paulas 2012). Jak wspomniałam, krzyż zawiera dodatkowo medalion

św. Benedykta, niezwykle bogaty w symbolikę związaną ze świętym z Nursji. Medalion

jest obecnie wykorzystywany w celu oddalemia duchowych i fizycznych niebezpiec-

zeństw. Jego wygląd jest bardzo istotny, a słowa na nim zawarte stanowią egzorcyzm.

89

Na awersie znajduje się postać św. Benedykta, który trzyma w prawej ręce krzyż, pod

którym znajduje się kielich z wypełzającym z niego wężem. W lewej ręce święty ma

księgę, pod którą widnieje przedstawienie kruka, a obok bochenek chleba. Przy postaci

św. Benedykta jest napis Crux sancti patris Benedicti („Krzyż świętego Ojca Benedyk-

ta“), zaś na obrzeżu Eius in obitu nostro praesentia muniamur („Niech Jego obecność

broni nas w chwili śmierci“). Na rewersie pośrodku umiejscowiony jest krzyż, a w czte-

rech polach wyznaczonych przez jego ramiona znajdują się litery CSPB, stanowiące

skrót od słów Crux Sancti Patris Benedicti („Krzyż Świętego Ojca Benedykta“). Nad

krzyżem widnieje napis PAX (oznaczający „pokój“). Następnie na pionowej belce kr-

zyża mamy litery CSSML oznaczające Crux Sacra Sit Mihi Lux („Krzyż święty niech

mi będzie światłem“), a na belce poziomej NDSMD, będące skrótem od Non Draco Sit

Mihi Dux („Diabeł/smok niech nie będzie mi przewodnikiem“). Na obrzeżu medalionu

widnieją jeszcze litery VRSNSMV – SMQLIVB oznaczające Vade Retro Satana,

Numquam Suade Mihi Vana – Sunt Mala Quae Libas, Ipse Venena Bibas („Idź precz

szatanie, nie kuś mnie do próżności – Złe jest to co podsuwasz, sam pij truciznę“)3637

.

Kolejny krzyż w Tab. CCLXXXIII, stanowi piękny przykład drobnej rzeźbiar-

skiej pracy. Widnieje na nim plastyczne przedstawienie Pana Jezusa, u którego stóp

mamy postać Panny Maryi z sercem przebitym mieczem (Matka Boska Bolesna);

(obr. 283:a). Na tylnej stronie wyrzeźbione zostały symbole męczeńskiej śmierci Chrys-

tusa (obr. 284:b).

Pozostałe zabytki w tej grupie to w większości stojące krzyże, tzw. ołtarzowe,

wykorzystywane w kościele lub jako część domowych ołtarzyków (Tab. CCLXXXIV

do do CCCIII). Niektóre z nich dodatkowo zostały zaopatrzone w podstawę umożliwia-

jącą przymocowanie ich na trwałe do stołu (Tab. CCLXXXIV, obr. 284; Tab. CCXCI,

obr. 291). Dodatkowo ciekawy zabytek stanowi krzyż w Tab. CCXCVI (obr. 296:a),

u którego na podstawie pod spodem umieszczony został napis: JOSEFINE. SONNEK.

BRÜNN 5/9 1897 (obr. 296:b), który może odnosić się prawdopodobnie do właściciel-

ki.

Niektóre z przedstawionych krzyży stojących szczególnie przypominały tzw.

pacyfikał (Tab. CCLXXXVIII, obr. 288; Tab. CCXCVII, obr. 297; Tab. CCXCIX,

obr. 299), czyli relikwiarz w kształcie krzyża, który był podczas mszy świętych poda-

36

Medalik św. Benedykta (dostępne on-line 19.6.2015: http://www.benedyktyni.pl/medalik.htm) 37

Krzyż św. Benedykta (dostępne on-line 19.6.2015:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzy%C5%BC_%C5%9Bw._Benedykta)

90

wany wierzącycm do pocałowania przy tzw. pocałunku pokoju (zwyczaj ten zniesiono

po Soborze watykańskim II, który odbył się w latach 1962-1965)3839

. Wspomniane

zabytki z vranovskiej kolekcji ani żaden z pozostałych krzyży ze zbiórki nie zawierał

jednak w sobie relikwi świętych.

3.3.13. Przedmioty liturgiczne

W tej grupie zabytków znalazły się przedmioty umieszczone w Tab. CCCIV do

CCCXLVI (obr. 304 do 346). Oprócz przedmiotów typowo liturgicznych, znalazły się

tu też takowe, które dziś są mniej spotykane lub mają inną formę, a związane były

w jakiś sposób z liturgią.

3.3.13.1. Łódki

Łódka (łac. navicula) to naczynie przeznaczone do przechowywania kadzidła.

Jego nazwa pochodzi od kształtu przypominającego łódkę. We vranovskiej kolekcji

znalazło się siedem takich naczyń (Tab. CCCVI do CCCXII, obr. 306 do 312). Niektóre

z nich dodatkowo posiadały łyżeczkę (Tab. CCCVII, obr. 307; Tab. CCCXI, obr. 311,

Tab. CCCXII, obr. 312) służącą podczas przekładania kadzidła do trybularza. W Tab.

CCCXIII (obr. 313) mamy samotną łyżeczkę bez łódki.

3.3.13.2. Kadzielnice

Kadzielnica lub też trybularz (łac. tribulum), to jedno z akcesoriów liturgicznych

służące do okadzania, czyli oczyszczenia, w czasie uroczystości religijnych. Trybularz

zbudowany jest z metalowej szkatuły przymocowanej na łańcuchach i zamykanej

przykrywką. Wewnątrz umieszczony bywa kociołek z rozżarzonymi bryłkami węgla

drzewnego, na które podczas uroczystości sypie się kadzidło40

. W zbiorze mamy cztery

kadzielnice, wszystkie pochodzące jeszcze z epoki baroku i zdobione repusowaniem

(Tab. CCCXIV do CCCXVII, obr. 314 do 317). W liturgii kadzielnice zaczęły być

wykorzystywane od VI w. We wczesnym średniowieczu wykonywane były najczęściej

38

Pacifikál (dostępne on-line 7.7.2015: https://cs.wikipedia.org/wiki/Pacifik%C3%A1l) 39

Pacyfikał (dostępne on-line 7.7.2015: http://portalwiedzy.onet.pl/105346,,,,pacyfikal,haslo.html) 40

Trybularz (dostępne on-line 20.6.2015: https://pl.wikipedia.org/wiki/Trybularz)

91

z metali szlachetnych – złota i srebra. Od X w. zaczęto odlewać je z brązu, mosiądzu

lub miedzi (Blažíček – Kropáček 1991, 93). Trybularze były też często pozłacane,

a obecnie najsłynniejszym przykładem brązowej, pozłacanej kadzielnicy jest tzw.

trybularz Gozberta – romański zabytek z około 1100 r.

3.3.13.3. Aspersorium i kropidła

Aspersorium jest przenośnym naczyniem na wodę święconą, zazwyczaj

w formie kociołka. W kolekcji zidentyfikowałam trzy takie przedmioty w Tab.

CCCXVIII do CCCXX (obr. 318 do 320). Zdecydowanie najciekawszy zabytek tego

typu stanowi posrebrzane aspersorium w Tab. CCCXVIII. Odnajdujemy na nim ryte

oraz plastyczne ozdoby oraz wyryty napis CHARITAS wraz z rokiem 1744

(obr. 318:b). Napis nawiązuje do znaku, a jednocześnie hasła Zakonu Braci

Najmniejszych św. Franciszka z Paoli. „Charitas” oznacza w chrześcijańskiej teologii

miłość doskonałą, będącą fundamentem nauki społecznej Kościoła41

. Naczynie

powstało w okresie największej sławy klasztoru, cztery lata po obchodach jubileuszu

500-lecia objawienia się Panny Maryi.

W kolekcji mamy też trzy kropidła w formie podłużnych przyrządów

z nasadzoną na jednej stronie kulą z małymi otworami (Tab. Tab. CCCXXI do Tab.

CCCXXIII, obr. 321 do 323). Służą one do kropienia wodą święconą i występują

najczęściej razem z aspersorium. Inną popularną formą kropideł są miotełki z pęczkiem

włosia.

3.3.13.4. Ampułki i tacki

Ampułki to naczynka używane podczas liturgii do przechowywania wina

i wody. Kapłan wlewa wino i wodę do kielicha, a następnie myje swoje ręce w celu

oczyszczenia. Najczęściej ampułki są szklane, ale mogą być wykonane i z innych

materiałów, przeważnie z metali. W tym przypadku umieszcza się na nich często

oznaczenia w formie litery A (łac. aqua, czyli „woda”) oraz V (łac. vinum, czyli

„wino”). Ampułki często występują w komplecie z tacką, będącą dla nich podstawką.

41

Encyklika Caritas in Veritate Ojca Świętego Benedykta XVI (dostępne on-line 20.6.2015:

http://w2.vatican.va/content/benedict-xvi/pl/encyclicals/documents/hf_ben-xvi_enc_20090629_caritas-in-

veritate.html)

92

Tacka ta wykorzystywana jest przeważnie potem przy obrzędzie mycia rąk przez

księdza. Czasami istnieją oddzielne dzbanuszki i tacki przeznaczone wyłącznie do

mycia rąk. W przypadku, gdy zachował się tylko jeden dzbanuszek ciężko jest określić,

czy był on częścią zestawu wykorzystywanego jedynie przy obrzędzie mycia rąk, czy

również służył podczas przygotowywania darów na ołtarzu. Podobnie jest z tackami.

Prawdopodobnie tacki pod ampułki były w większości bardziej owalne, co jednak nie

oznacza, że okrągła tacka nie mogła służyć jako podstawka.

Eksponaty należące do tej kategorii umieściłam w Tab. CCCXXIV do CCCXLII

(obr. 324 do 342). Mamy tu ampułki szklane tworzące komplety, jak w Tab.

CCCXXIV, gdzie jedna z ampułek posiada złocony monogram Panny Maryi

(obr. 324:a), a druga monogram Chrystusa IHS (obr. 324:b). Kolejny komplet dwóch

szkalnych ampułek znajduje się w Tab. CCCXXVII – w tym przypadku obie posiadają

monogram Chrystusa IHS (obr. 327:a-b). Ampułki zaopatrzona były tutaj też

w zatyczki, ale do naszych czasów zachowała się tylko jeden (obr. 327: a).

W większości w kolekcji występują pojedyncze sztuki szklanych ampułek (Tab.

CCCXXV, obr. 325; CCCXXVI, obr. 326; Tab. CCCXXVIII do CCCXXXI, obr. 328

do 331; Tab. CCCXXXIII, obr. 333; Tab. CCCXXXIV, obr. 334). Wyróżnia się

spośród nich eksponat w Tab. CCCXXXII (obr. 332), który ze względu na kształt

opisałam jako dzbanek przeznaczony przede wszystkim przy obrzędzie mycia rąk.

W kolekcji jest jedna pojedyncza metalowa ampułka w urwaną pokrywką (Tab.

CCCXXXV, obr. 335), oraz jeden komplet cynowych ampułek (Tab. CCCXXXVI, obr.

336:a) z oznaczeniami A oraz V wraz tacką (obr. 336:b).

W kolejnych tabelach znajdują się tacki owalne (Tab. CCCXXXVII do

CCCXXXIX, obr. 337 do 339) oraz okrągłe (Tab. Tab. CCCXL do CCCXLII, obr. 340

do 342). Tacki obecne z kolekcji nie należy jednak mylić z patenami, czyli naczyniami

w kształcie talerzyka wykorzystywanymi w liturgii i przeznaczonymi dla

konsekrowanej hostii, czyli Ciała Chrystusa. W związku z tym pateny powinny być

wykonane z niekorodujących metali, zazwyczaj złota lub srebra, a w wyjątkowych

przypadkach z cyny. Pateny wykonane z miedzi musiały być złocone42

. Wyróżniamy

trzy rodzaje paten: kielichową (płaska patena będąca częścią wyposażenia wraz

z kielichem mszalnym), głęboką (w której mieszczą się też komunikaty, czyli hostie

przed konsekracją) i komunijną (posiada najczęściej uchwyt; trzymana jest przez

42

Církevní umění baroka a rokoka na Šumpersku, Zábřežsku a Mohelnicku (dostępne on-line

30.7.2015http://www.muzeum-sumperk.cz/download/baroko.pdf, 50)

93

ministranta pod brodą wiernego podczas Komunii Świętej, aby zapobiec upadnięciu

Ciała Chrystusa na ziemię)43

. Żadna z tacek znajdujących się w kolekcji nie została

przez mnie rozpoznana jako patena. Owalne tacki służyły tu prawdopodobnie, jako

podstawki pod ampułki z winem i z wodą oraz być może podczas obrzędu mycia rąk.

Tacki o okrągłym kształcie mogły być według mnie wykorzystywane przede wszystkim

przy myciu rąk przez księdza w czasie liturgii.

3.3.13.5. Różne

W tej podkategorii umieściłam jeszcze zabytek znajdujący się w Tab. CCCIV

(obr. 304). Chodzi tu o kustodię – metalowe naczynie w kształcie puszki, w którym

przechowywano Najświętszy Sakrament, czyli hostię przemienioną w Ciało Chrystusa.

Do mocowaniu hostii wewnątrz kustodii służy tzw. lunula, czyli złoty lub pozłacany

półksiężyc z nóżką44

. Hostia umieszczona w kustodii z vranovskiej kolekcji, chroniona

była przez pokrywkę z inicjałami IHS. Przemiot w Tab. CCCV (obr. 305) stanowi już

samotna złocona lunula.

Ciekawy rodzaj zabytku stanowi eksponat w Tab. CCCXLIII (obr. 343:a-b),

będący metalowym schowkiem na ampułki. W tego rodzaju zamykanych metalowych

skrzynkach ogrzewano na piecu wino i wodę przed mszą świętą (relacja ustna). Fakt

podgrzewania, zwłaszcza w zimnych miesiącach, wina i wody przed mszą jest do dziś

praktykowany przez niektórych księży. Na drzwiczkach zabytku mieszczony jest znak

krazyża.

W Tab. CCCXLIV (obr. 344) znajduje się dość tajemniczy pojemnik,

interpretowany przeze mnie, jako naczynie na święte oleje. Podobnie na podstawie

niektórych współczesnych analogii45

identyfikowałam przedmioty w Tab. CCCXLV

(obr. 345), jako naczynia na święte oleje wraz z podstawką.

Ostatnim przedmiotem jest tu woreczek do zbierania pieniędzy podczas mszy

świętej na tzw. ofiarę (CCCXLVI). Na stronie parafii Nový Hrozeknov odnajdujemy

ciekawy opis związany z tego typu przedmiotami:

„(...) Dříve také kostelníci vybírali „do zvonečku“. Peníze se házely do

látkového pytlíku uvázaného na konci bidla (tyče). Dole na pytlíku byl přišit zvoneček,

43

Patena (dostępne on-line 20.6.2015: https://pl.wikipedia.org/wiki/Patena) 44

Kustodia (dostępne on-line 20.6.2015: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kustodia) 45

Naczynka a oleje święte (dostępne on-line 20.6.2015: http://www.sklepzdewocjonaliami.pl/412-

home_default/NACZYNKA-NA-OLEJE-SWIETE-KPL-64070.jpg)

94

který po každém vhození větší mince zacinkal. Vybírali také ofěru (příspěvek na kostel)

při svatbách, pohřbech…”46

Egzemplarz vranovski ma górną część miedzianą, z otworem na pieniądze

z przymocowanym uchwytem służącym do nasadzenia kija. Na purpurowym woreczku

z materiału naszyty jest posrebrzaną nicią krzyż, a pod spodem znajduje się przyszyty

dzwoneczek (obr. 346). Istnieje prawdopodobieństwo, że istniały dalsze woreczki

w różnych kolorach liturgicznych47

.

3.3.14. Dzwonki, elementy dzwonu, kołatki

Kategoria ta obejmuje 14 zabytków w Tab. CCCXLVII do CCCLX (obr. 347 do

360). Część dzwonków mogła służyć w kościele podczas mszy świętej, część stanowi

prawdopodobnie element wyposażenia gospodarstwa. Szczególny okazał jest pierwszy

brązowy egzemplarz (Tab. CCCXLVII) ozdobiony na uchwycie głową Panny Maryi

w koronie, pochodzący najprawdopodobniej jeszcze z XVIII w. (obr. 347:a-b).

W Tab. CCCLVII (obr. 357) i CCCLVIII (obr. 358) znajdują się serca

dzwonów, nie wiadomo jednak skąd pochodzą. Znana jest skomplikowana historia

vranovskich dzwonów (Nedoma 2003 8-9), ale ciężko osądzić, czy któreś ze serc

znajdujących się na ekspozycji może mieć coś wspólnego ze starymi dzwonami

z Vranova – najprawdopodobniej jednak nie. Wiemy, że na wieżach we Vranovie

wisiały tradycyjnie cztery dzwony. Według przekazów, w czasie I wojny światowej,

zdjęto trzy z nich pozostawiając jeden pochodzący jeszcze z 1657 r. Kilkanaście lat po

wojnie w 1932 r. zostały odlane brakujące dzwony i ponownie umieszczone we wieży.

Niestety już podczas II wojny światowej dzwony po raz kolejny zdjęto, tym razem

przez Niemców, którzy odwieźli je prawdopodobnie aż do Hamburgu. Na szczęście

pozostawiono chociaż jeden egzemplarz, a znów był to ten z XVII w. Obecnie wieże

kościelne ponownie cieszą się kompletem czterech dzwonów oraz dodatkowo

zainstalowanym w 1990 r. carillonem (zvonkohra); (Nedoma 2003).

Ostatnie dwa przedmioty w tej kategorii to drewniane kołatki (Tab. CCCLIX,

obr. 359; CCCLX, obr. 360). Kołatka stanowi rodzaj instrumentu muzycznego

46

Co rodokmen dokazuje o kostelničení v Novém Hrozenkově (dostępne on-line 5.5.2015:

20.6.2015http://farnostnovyhrozenkov.cz/dtb/index.php?option=com_content&view=article&id=59:koste

lnici&catid=48:historie&Itemid=73 47

„Warmia znana i nieznana”, Ulrich Fox (dostępne on-line 5.5.2015:

http://www.warmiaznanainieznana.pl/czytaj.php?strona=barczewko)

95

wydającego klekoczący dźwięk. Wykorzystywane są one podczas obchodzenia

w kościele katolickim Triduum Paschalnego, które rozpoczyna się wieczorną mszą

w Wielki Czwartek. Wtedy to w kościołach ma miejsce tzw. Msza Wieczerzy Pańskiej,

na wspomnienie ustanowienia Eucharystii. Na końcu mszy Najświętszy Sakrament

zostaje przeniesiony do Ciemnicy, a w kościele milkną wszelkie dzwony i organy.

Wielki Piątek jest dniem, w którym obchodzi się pamiątkę męki i śmierci Jezusa.

Dzwony i dzwonki we wszystkich kościołach nadal milczą, a po koniec uroczystości

Najświętszy Sakrament przy dźwięku kołatek przeniesiony zostaje do Bożego Grobu.

W ten dzień w kościele katolickim nie odprawia się mszy świętej. Dzwonki mogą

zabrzmieć dopiero aż w Wielką Sobotę po zapadnięciu zmroku, kiedy to odbywa się

msza Wigilii Paschalnej.

3.3.15. Klucze do trumien

W katalogu znalazło się pięć kluczy do trumien w grobowcu Liechtensteinów

pod kościołem (Tab. CCCLXI do CCCLXV, obr. 361 do 365).

Najokazalszy złocony klucz znajdujący się w kolekcji (Tab. CCCLXI, obr. 361)

przypisany jest do sarkofagu Honoraty hrabienki Myszka-Chołoniewska herbu Korczak

– ur. 1.8.1813 w Ochlopo, zm. 1.9.1869 r. w Brnie. Jej pierwszym mężem był Tadeusz

Jan Kownacki herbu Ślepowron, zmarły w 1830, czyli prawdopodobnie jeszcze w tym

samym roku, w którym zawarł związek małżeński z Honoratą. W październiku 1839 r.

hrabianka po raz drugi wyszła za mąż – za Edwarda Franza ks. Liechtenstein, z którym

miała dwoje dzieci48

. Była damą dworu cesarzowej Elżbiety. W 1864 r. po raz kolejny

została wdową. Zmarła w Brnie na raka we wieku 56 lat. Pochowana została 4.9.1869 r.

w książęcym grobowcu we Vranovie w katafalku z lewej strony ołtarza, tuż obok swego

męża Edwarda i córki Melanii (Weinlich 1892, 115-116).

Drugi z kluczy jest również złocony (Tab. CCCLXII, obr. 362:a-b), ale o prostej

konstrukcji. Ułożony został w obitym atłasem pudełeczku ze złotym napisem na

wewnętrznej stronie wieczka informującym nas, że jest to klucz do trumny Franciszki

de Paula (Ryc. 42), czyli Franciszki Kinsky von Wchinitz und Tettau, księżnej

Liechtenstein – ur. 8.8.1813 r. we Wiedniu, zm. 5.2.1881 r. również w tym mieście.

Franciszka była żoną księcia Alojzego II Liechtenstein, z którym doczekała się

48

Honorata hr Myszka-Chołoniewska h. Korczak (dostępne on-line 22.4.2014: http://www.sejm-

wielki.pl/b/3.124.157)

96

jedenaściorga dzieci49

. Ich synem był m.in. Jan II Dobry, jeden z najdłużej panujących

monarchów Europy, który ufundował, a następnie podarował gminie Vranov budynek

szkolny, i którego kamienie pamiątkowe odnaleźć możemy w okolicach Vranova.

Franciszka była nadworną damą cesarzowej Elżbiety. Zmarła w nocy po kilku dniach

cierpienia związanego z „tyfusem jelitowym” (Weinlich 1982, 116) – prawdopodobnie

chodziło o dur brzuszny. Pochowana została 9.2.1881 r. w katafalku po prawej stronie

od wejścia do krypty, u boku swego męża (zm. 1858 r.) i córki – księżniczki Franciszki

(zm. 1885).

49

Franciszki Kinsky von Wchinitz und Tettau (dostępne on-line 22.4.2014;

http://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszka_Kinsky_von_Wchinitz_und_Tettau)

Ryc. 42 Fürstin Franziska Liechtenstein, geb. Kinsky

(1813-1881), (litografia Josef Kriehuber; dostępne

on-line 22.4.2015:

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8

e/Franziska_Liechtenstein_Litho.jpg)

Ryc. 43 Friedrich Fürst zu Liechtenstein (1807-

1885), k. k. General der Kavallerie (litografia Josef

Kriehuber; dostępne on-line 22.4.2015:

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Friedrich_

Liechtenstein_Litho.jpg)

97

Kolejny klucz z vranovskiej kolekcji (Tab. CCCLXIII, obr. 363:a-b) łączymy

z trumną księcia Augusta Ludwika Ignaca (Ignáta) Liechtenstein – ur. 22.4.1810 r. we

Wiedniu, zm. 27.5.1884 r. również tam. August był synem księcia Liechtenstein

i generała austriackiego Jana I Liechtenstein. Zmarł na zapalenie płuc i pochowany

został 31.5.1884 r. we Vranovie (Weinlich 1892, 116).

Inny złocony klucz (Tab. CCCLXIV, obr. 364) zaopatrzony jest kartką

wskazującą na przynależność do trumny Friedricha (Bedřicha), księcia Liechtenstein

(Ryc. 43) – ur. 21.9.1807 we Wiedniu, zm. 1.5.1885 w tym samym mieście. Był to

generał kawalerii, rycerz złotego runa, odznaczony Wojskowym Orderem Marii Teresy,

właściciel husarskiego pułku nr 13, członek austriackiego parlamentu. W 1869 r.

przeszedł do stanu spoczynku50

. Zmarł we Wiedniu na zapalenie płuc. Pochowany

został w grobowcu we Vranovie 4.5.1885 r. w kaplicy po prawej stronie ołtarza

(Weinlich 1892, 117).

Kolejny z futerałów zawierających klucz, również o prostej konstrukcji, nosi

podpis „Fürstin Julie v. u. z. Liechtenstein-Potocka” (Tab. CCCLXV, obr. 365).

Prawdopodobnie chodzi o Ewę Józefinę Julię Potocką z Podhajec herbu Pilawa

(Srebrna) – ur. 10.8.1818 r. w Paryżu, zm. 21.5.1895 r. we Wiedniu. Ewa była córką

księcia Alfreda Potockiego i księżniczki Józefiny Marii Czartoryskiej51

. Wyszła za mąż

w czerwcu 1841 r. za Franza de Paula Joachima, księcia Liechtenstein52

. Na nim to

A. Weinlich (1892, 117) kończy swoją listę przedstawicieli rodu pochowanych

w grobowcu. Dzieło „Marinaské poutní místo Vranov” zostało wydane trzy lata przed

śmiercią Ewy Józefiny Julii, także jej postać nie została już opisana w książce.

Wspomina o niej jednak V. Beránek (1940, 109), podaje jednak błędną datę urodzenia.

50

Friedrich von und zu Liechtenstein (dostępne on-line 22.4.2014:

http://de.wikipedia.org/wiki/Friedrich_von_und_zu_Liechtenstein) 51

Ewa Józefina Julia Potocka (dostępne on-line 22.4.2014:

http://en.wikipedia.org/wiki/Ewa_J%C3%B3zefina_Julia_Potocka) 52

Ewa Józefina Julia Potocka z Podhajec h. Pilawa (Srebrna), (dostępne on-line 22.4.2014:

http://www.sejm-wielki.pl/b/cz.I032891)

98

3.3.16. Pozostałe zabytki

Wśród pozostałych zabytków w kolekcji możemy mówić o wielkiej

różnorodności. Mamy tu m.in. różnego rodzaju okucia, elementy ozdobne, sprzęty

i narzędzia. Są to równocześnie przedmioty, które ciężko było przydzielić do którejś

z poprzednich kategorii (Tab. CCCLXVI do CD, obr. 366 do 400). Znalazło się tu też

siedem artefaktów stanowiących znaleziska typowo archeologiczne, pochodzące jednak

z przypadkowych odkryć (Tab. CDI do CDVII, obr. 401 do 407).

W Tab. CCCLXVI (obr. 366) i CCCLXVII (obr. 367) mamy dwa żelazne zamki

do drzwi razem z kluczami, które mogą pochodzić nawet z XVIII lub XIX w. Przed

zburzeniem „Wszystkie okna w klasztorze i kościele miały być zaopatrzone pięknymi

żelaznymi kratami, zaś drzwi obite żelazną blachą oraz z żelaznymi zasuwami”

(Weinlich 1892, 69). Po zburzeniu konwentu kamienie, cegły i żelazo miały być

odwożone, a pochodzenie obu zamków ciężko jest obecnie potwierdzić. Dolejny

zabytek stanowi typowe okucie zamka (Tab. CCCLXVIII, obr. 368).

W kolekcji znalazło się też metalowe, złocone okucie, ozdobione na szczycie

koroną Liechtenstein (Tab. CCCLXIX, obr. 369), co pozwala nam już szukać

bezpośredniego związku z Vranovem. Okucie może pochodzić, np. z którejś z trumien

znajdujących się w grobowcu pod kościołem.

Kute, żelazne gwoździe w Tab. CCCLXX (obr. 370) i CCCLXXI (obr. 371)

pochodzą z belek z południowej wieży kościoła, której dach w ostatnich latach był

restaurowany. Gwoździe datować możemy prawdopodobnie na lata 1777-1778, kiedy to

naprawiano i podnoszono wieże kościoła (Nedoma 2003, 8). Oba zabytki pojawiły się

w zbiorze niedawno, co dowodzi, że kolekcja cały czas rozszerza się i że opiekunom

vranovskiej świątyni nie jest obojętny los drobnych przedmiotów i znalezisk

związanych z kościołem i jego historią. Podobnie urwane stare okucie zamykania

wejścia do piwnicy (Tab. CCCLXXII, obr. 372), które znajduje się w korytarzu obok

skrzyń, na wystawie jest od niedawna.

W Tab. CCCLXXIII (obr. 373) znajduje się przedmiot w kształcie lwiej głowy

oznaczony przez mnie jako kołatka, czyli przyrząd montowany na drzwiach służący do

pukania. Podobne wyglądające przedmioty mogły być jednak wykorzystywane jako

uchwyty trumien53

.

53

Krypta chrámu sv. Václava v Olomouci (dostępne on-line 7.7.2015:

http://i.idnes.cz/12/082/cl6/STK454044_7982016jpg.JPG)

99

Ciekawy rodzaj zabytku stanowią ostrza do ręcznego wykrawania hostii (Tab.

CCCLXXIV, obr. 374; Tab. CCCLXXV, obr. 375). Oba mogą pochodzić z XIX w.54

W późniejszych czasach wraz z rozwojem technologii rozpowszechniło się masowe

wykrawanie hostii za pomocą maszyn. Inny zabytek również złączony z produkcją

opłatków znajduje się w Tab. CCCLXXVI (obr. 376) – jest to prasa do produkcji hostii,

w formie kleszczy ze wzorem, który miał być następnie odciśnięty na opłatku.

Charakter typowo religijny, związany jednak z judaizmem, mają zabytki

umieszczone w Tab. CCCLXXVII (obr. 377) i CCCLXXVIII (obr. 378). Są to tzw. jad,

czyli pałeczki pomocne w czytaniu fragmentów Tory, służące głównie temu, by

podczas odczytywania nie dotykać tekstu bezpośrednio ręką. W kulturze żydowskiej

zwój Tory jest święty, a dotknięcie tekstu gołym palcem równoznaczne było

z profanacją55

. Zazwyczaj jad zakończony był w kształcie dłoni z wyciągniętym palcem

wskazującym, a wykonany był z różnych materiałów, np. srebra, drewna, czy kości

słoniowej.

W Tab. CCCLXXIX znajduje się bogato zdobiony talerz z motywem

Zmartwychwstałego Chrystusa oraz 12 apostołów (obr. 379). Talerz mógł mieć

wyłącznie funkcję ozdobną, ale ze względu na formę oraz dekoracje możemy też

przypuszczać, że wykorzystywano go podczas mszy świętych w czasie obrzędu umycia

rąk przez księdza.

Niepewna jest identyfikacja przedmiotu w Tab. CCCLXXXI (obr. 381).

Opisałam go jako żandinierę, czyli naczynie na rośliny, popularne zwłaszcza we Francji

od 2. poł. XVIII w. Być może częścią vranovskiego egzemplarza był jeszcze szklany

pojemnik, który jednak nie zachował się do naszych czasów.

Fragment uchwytu od sztućca w Tab. CCCLXXXII (obr. 382) został

odnaleziony przez braci podczas prac w przyklasztornym ogrodzie. Kontekst ten

wskazuje, że przedmiot był elementem wyposażenia klasztornego przed jego

rozwiązaniem i zburzeniem w końcu XVIII w.

Kolejny ciekawy zabytek to nożyczki z motywem krzyża w Tab. CCCLXXXIII

(obr. 383). Oznaczone są one z jednej strony napisem GESCHMIEDET, na drugiej

stronie widnieje nieczytelny napis W. BOHM ? INGEN. Z pewnością chodziło tutaj

54

Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce o metodzie wykrawania hostii (dostępne on-line

21.6.2015: http://www.archiwum.moja-ostroleka.pl/mkk-w-ostrolece-o-metodzie-wykrawania-

hostii,1420305467,2.html) 55

Muzeum w Tykocinie, kolekcja judaistyczna (dostępne on-line 21.6.2015:

http://www.muzeum.bialystok.pl/s,zbiory,49.html)

100

o SOLINGEN, nazwę miasta w zachodnich Niemczech, słynącego już od średniowiecza

jako centrum produkcji mieczy, noży oraz przyrządów do golenia i cięcia, w tym

nożyczek. Typ nożyczek, które mamy we Vranovie możemy łączyć z wykorzystaniem

podczas prac związanych z haftowaniem56

.

Jednym z najciekawszych eksponatów we vranovskiej kolekcji jest bez

wątpienia komplet odważników kubełkowych (Tab. CCCLXXXIV, obr. 384:a-g).

Egzemplarz typologicznie identyczny z vranovskim dostrzec możemy, np. na obrazie

Q. Massyse z 1514 r. (Ryc. 44).

Ryc. 44 Bankier z żoną, Quentin Massys 1514 r. (fot. M. Žáková)

Tego typu zabytki znane są również częściowo z badań archeologicznych (Hun-

ka – Palcek – Ušiak 2000; Doležel 2008). Nie wiadomo jak odważniki te znalazły się

we Vranovie. Zabytek tworzy komplet pięciu kubełków (Ryc. 45) wykonanych na

tokarce. Na pierwszym posiadającym mechanizm zamykający i będącym równocześnie

56

Solingen (dostępne on-line 21.6.2015: https://pl.wikipedia.org/wiki/Solingen)

101

schowkiem na pozostałe odważniki, widnieją różne cechy probiercze (puncovní značky)

potwierdzające ich wiarygodność (obr. 384:a,c). W środku na dnie znajduje się

oznaczenie z liczbą 16. Odważniki zostały przeze mnie zważone na czułej wadze

elektronicznej, a waga największego z nich wynosiła 277,2 g. Drugi odważnik

oznaczony jest w środku na dnie cyfrą 8 oraz niewyraźnym znakiem, prawdopodobnie

z liczbą 802 lub 803 (obr. 384:d). Ważył mniej więcej połowę poprzedniego odważnika

– 139,5 g. Trzeci odważnik oznaczony jest z cyfrą 4 oraz również niewyraźną cechą

(z liczbą 802 lub 803); (obr. 384:e), jego waga to 69,7 g. Czwarty odważnik ma na dnie

w środku cyfrę 2 oraz cechę z liczbą 802 (obr. 384:f), a waży 34,9 g. Ostatni

najmniejszy o wadze 17,4 g w środku ma cyfrę 1 i cechę z liczbą 802 (obr. 384:g).

W większości tego typu odważniki datowane są pomiędzy XVII/XVIII i XX w., ale

początek ich produkcji możemy datować na już na 2. poł. XV w.

Ryc. 45 Komplet kubełkowych odważników z Vranova (fot. M. Žáková)

W Tab. CCCLXXXV (obr. 385) przedstawiono egzemplarz popularnego jeszcze

w XIX w. żelazka na węgiel drzewny. Prasowaniem tkanin zajmowali się już ludzie

w starożytności, a w przeciągu wieków przyrządy służące do prasowania przeszły

prawdziwą ewolucję. Typ żelazka znajdujący się w kolekcji rozgrzewano za pomocą

rozżarzonego węgla drzewnego, który umieszczano wewnątrz korpusu. Pierwsze

żelazko elektryczne wynaleziono już w 1882 r., ale rozpowszechniły się one na szerszą

skalę dopiero we wieku XX57

.

57

Młody technik. Żelazko (dostępne on-line 21.6.2015: http://www.mt.com.pl/zelazko)

102

Drewniany szpadel z żelaznym okuciem w Tab. CCCLXXXVI (obr. 386)

stanowi typ rolniczego narzędzia niezmiennego od wieków. Pierwotnie szpadle

wykonane były z drewna, a wraz z rozwojem metalurgii żelaza zaczęły być zaopatrzone

w metalowe okucie. Ciężko określić dokładne datowanie vranovskiego egzemplarza. Ze

względu na dobry stan zachowania możemy mówić o około XVIII – pocz. XX w.

Typologicznie podobny egzemplarz odnajdujemy np. we zbiorach Muzeum miejskiego

w Skutči (Inv. č. 1471)58

. W ikonografii podobny drewniany szpadel z żelaznym

okuciem widnieje m.in. na słynnym przedstawieniu z „Velislavowskiej Biblii”

(Velislavova bible) z XIV w. (Ryc. 46). Okuciami tych narzędzi zajmował się

w ostatnim czasie Jan Musil (2010), który na podstawie źródeł archeologicznych

i ikonograficznych opracował typologię średniowiecznych szpadli.

Ryc. 46 Ilustracja z „Velislavowskiej Biblii” – Noe sadzi winnicę (dostępne on-line 23.6.2015:

http://m.svatovaclavskavinice.cz/wp-content/uploads/2012/09/Velislavova_bible.jpg)

W od Tab. CCCXC do CCCXCIII (obr. 390 do 393) mamy cztery egzemplarze

moździerzy na czarny strzelniczy proch. Są to tzw. moździerze wiwatowe

(„wiwatówki”) wykorzystywane podczas ważnych wydarzeń lub świąt. Korpusy odlane

zostały z żelaza, a ich powierzchnia ma porowatą strukturę. W dolnej części każdego

moździerza znajduje się otwór na lont. Istnieje możliwość, że moździerze mogły być

wykorzystywane na samym Vranovie, kiedy to strzelano z nich podczas świąt czy na

przywitanie pielgrzymek. Wiemy, że tradycja pielgrzymkowa trwała tutaj już od

58

Dřevěné nářadí (dostępne on-line 21.6.2015: http://muzeum.skutec.cz/digitalni-prezentace-

sbirek/drevene-naradi/)

103

średniowiecza, a złoty okres tego miejsca przypada na czas słynnych barokowych

procesji w XVII i XVIII w., kiedy to wierzący ciągnęli do Vranova prosząc o ochronę

przed niebezpieczeństwem, jaki stanowiły głównie choroby i wojna (Mimochodková

2009, 9). Najważniejszym wydarzeniem w całym chrześcijańskim kalendarzu są Święta

Wielkiej Nocy upamiętniające zmartwychwstanie Chrystusa. Na portalu informacyjnym

miasta Jasło położonego w południowej Polsce, możemy przeczytać, że w niedzielę

wielkanocną powszechny był zwyczaj wiwatowania oraz strzelania na wiwat, aby

ogłosić zmartwychwstanie Jezusa: „Przy kościołach były specjalne moździerze

wiwatowe, które używano w tym celu. Zwyczaj ten jednak zakazano po wypadku, gdy

jedna z osób biorących udział w odpalaniu moździerzy została śmiertelnie ranna.”59

Zwyczaj strzelania na powitanie znany był jeszcze prawdopodobne w 1 poł. XX

w. Ameryce Łacińskiej wśród polskich emigrantów. Ksiądz I. Posadzy opisuje w swojej

książce (1938), powstałej na podstawie dziennika podróży prowadzonego podczas

dwóch pobytów w Ameryce Południowej w latach 1929 i 1930-1931, jak podczas

odwiedzin polskiej kolonii był witany ze szczególnym przyjęciem i radością:

„Nagle przy kościółku rozległ się strzał. I w tej samej chwili dzwon zaczął

dzwonić, a z kościoła wysypywały się chorągwie, sztandary i okropna moc narodu, jak

mrowie. Szli drogą nad rzeką. Szli prosto ku nam! (...) Raz po raz kowal pinieralski

nabija armatki własnego wyrobu dymnym prochem i strzela i wali, aż ziemia drży.”

(Posadzy 1938, 309-316).

Dwa z vranovskich egzemplarzy moździerzy w Tab. CCCXCI (obr. 391:a-b)

i Tab. CCCXCII (obr. 392:a-b) stanowią taki sam typ o korpusie zwężającym się ku

górze. Ich wysokość waha się od 16,1 do 16,4 cm. Moździerze w Tab. CCCXC (obr.

390:a-b) i CCCXCIII (obr. 393:a-b) zaopatrzone były w pierścienie na podstawie oraz

wokół brzegu. Ich wysokość to 15,45 i 15,4 cm.

Tabliczka w Tab. CCCXCIV (obr. 394) znaleziona została w piwnicy

klasztornej (relacja ustna) i umieszczona na wystawie. Odnosi się prawdopodobnie do

Johanna Antona Hartmanna (ur. 1702, zm. 1724 r. w Mediolanie)60

. V. Beránek (1940,

69) wspomina, że Hartmann był najmłodszym bratem księcia Antonina Floriana

Liechtenstein (1656-1721), ale równocześnie podaje datę jego narodzin 5.12.1660 r., co

nie zgadza się z danymi obecnie prezentowanymi na stronach internetowych

59

Jasielskie zwyczaje wielkanocne (dostępne on-line 21.6.2015:

http://www.jaslonet.pl/aktualnosci/jasielskie-zwyczaje-wielkanocne,2207.html) 60

Dostępne on-line 21.6.2015: http://genealogy.euweb.cz/liecht/liecht3.html#JNK

104

z genealogią Liechtensteinów. Najciekawsze jest jednak to, że od V. Beránka dowiadu-

jemy się, iż Hartmann umarł w 1724 r. i został pochowany we Vranově w prostej,

drewnianej trumnie z napisem GIOVANNI ANTONIO HARTMANN

LIECHTENSTEIN 1724. Opis przedmiotu odpowiada tabliczce znajdującej się na

ekspozycji, która w 1940 r., kiedy powstawała książka „Vranov u Brna. Historie

a památky”, musiała być prawdopodobnie jeszcze przytwierdzona do trumny.

W Tab. CCCXCV mamy ręcznie wyrobioną plakietkę, pierwotnie oznaczenie na

psią obrożę. Na przedniej stronie znajduje się napis „Vranov 148” (obr. 395:a)

nawiązujący prawdopodobnie do numeru domu.

Ciekawy eksponat znajduje się w Tab. CD – wyglądał on, jak podłużny

przedmiot zawinięty w koronkową chustę, a przywodził na myśl swego rodzaju relikwię

– być może długą kość jakiegoś świętego (obr. 400:a). Po odwinięciu chusty okazało się

jednak, że w środku znajduje się drewniany patyk dodatkowo owinięty jeszcze

w rosyjską gazetę „Prawda” z 1945 r. (obr. 400:b), która do Vranova dostała się

prawdopodobnie z Armią Czerwoną przejeżdżającą u schyłku II wojny światowej przez

Morawy w pogoni za uciekającymi Niemcami.

Ostatnich kilka przedmiotów w katalogu (Tab. CDI do CDVII, obr. 401 do 407)

ma charakter typowych archeologicznych znalezisk. Przy niektórych z nich

odnajdujemy dodatkową informację o miejscu pochodzenia. W rozdziale poświęconym

okolicom Vranova od prawieku do współczesności wymieniałam różne stanowiska

archeologiczne rejestrowane w promieniu do około 10 km od Vranova. We vranovskiej

kolekcji znajduje się dosłownie kilka przedmiotów, które możemy powiązać

z konkretnymi miejscami badanymi wykopaliskowo, z których dwa położone są o nieco

dalej, a są to jaskinia Pekárna i Líšeň – grodzisko (hradisko) Nové Zámky.

Jednym z najstarszych eksponatów w kolekcji jest bez wątpienia narzędzie

krzemienne (Tab. CDI, obr. 401:a-b) pochodzące, według zapisku za kartce, na której

ułożony był na wystawie przedmiot, z jaskini Pekárna znajdującej się około 12 km na

południowy wschód w równej linii od Vranova. Pekárna jest jedną z jaskiń

Morawskiego Krasu, którą tworzy tunel o długości 64 m. Do środka prowadzi otwór

o szerokości 23 m i wysokości 6 m. Po raz pierwszy na stanowisko zwróciło uwagę

kilkoro studentów, którzy w 1880 r. założyli w jaskini sondażowy wykop.

O znaleziskach powiadomił wkrótce Jindřicha Wankla młody nauczyciel Jan Knies.

J. Wankel badał następnie jaskinię (Wankel 1988, 226-229), ale pierwsze lepiej

105

zadokumentowane wykopaliska prowadził tam Martin Kříž w latach 1884-1886 i 1891-

1898. Najważniejsze prace zawdzięczamy potem aż w 20. latach XX w. Karlovi

Absolonovi, w 1954 i 1961-1965 Bohuslavovi Klímie, a w latach 80. XX w. Jiřímu

Svobodě. Sekwencja stratygraficzna stanowiska obejmuje warstwy od paleolitu,

poprzez neolit aż do epoki brązu. Najwyraźniejsza jest tu paleolityczna warstwa

z okresu kultury magdaleńskiej, około 11 000 p.n.e. Z tego czasu pochodzą słynne

przedstawienia zwierząt wyryte na końskich kościach odnalezione w jaskini (Sklenář –

Sklenářová – Slabina 2002, 212-214). Narzędzie krzemienne, które znalazło się we

vranovskiej kolekcji zostało datowane na okres eneolitu (konsut. mgr Ondřej Mlejnek).

W Tab. CDII (obr. 402:a-b) umieściłam kamienny przedmiot przypominający

ciężarek tkacki, jednak znacznie lżejszy i mniejszy niż bywały klasyczne ciężarki.

Interpretacja jest tu niepewna, być może był to swego rodzaju wisiorek. Jego

pochodzenia nie udało mi się ustalić.

Kościany, mały przedmiot znajdujący się w Tab. CDIII (obr. 403:a-b)

rozpoznałam jako wisiorek. Podobny kształtem egzemplarz udało się odnalaleźć na

stronie internetowej Muzeum Śląska Opolskiego (nr inw. MŚO-A-N-800/1-3)61

.

Pochodzenie vranovskiego eksponatu nie jest jednak znane.

Kolejny zabytek to kościany przekłuwacz lub szydło (Tab. CDIV, obr. 404:a-b)

odkryte na stanowisku Líšeň – hradisko Staré Zámky, obecnie w granicach miejskiej

części Brno-Líšeň. Stanowisko osiedlone było już od końca neolitu do czasów

średniowiecza. Ze względu na dużą rozpiętość chronologiczną i brak dokładnego

kontekstu znalezienia ciężko określić datowanie naszego kościanego przedmiotu. Być

może chodzi jednak o pradziejowy artefakt.

Pierwsze znaleziska ze Starych Zamków pochodzą jeszcze z 40. lat XIX w.,

kiedy to obszar został odleśniony i zaczął pełnić funkcję rolniczą. Jednym z pierwszych

większych znalezisk były tu w 1863 r. ludzkie kości, monety, ostrogi i uzbrojenie.

Stanowisko znajdowało się wtedy w majątku Egbertha hrabiego Belcredi, który na

miejsce odkrycia przywiódł ówczesnego kustosza morawskiego muzeum Moritza

Trappa. Następnie pierwsze archeologiczne badania na miejscu prowadził w 80. latach

XIX w. Jan Knies, a w 1890-1891 r. Martin Kříž. W późniejszych latach Starymi

Zamkami zajmował się Innocent Ladislav Červinka, a po II wojnie światowej,

pomiędzy 1948, a 1965 r., Josef Poulík, Anna Medunová i Čeněk Staňa z Instytytu

61

Dostępne on-line 21.6.2015: http://www.mso-archeologia.pl/node/12646

106

Archeologii Czesko-słowackiej Akademii Umiejętności (Kalčík 2013, 26-29). To ich

badania na stanowisku potwierdziły pojedyncze ślady osiedlenia od końca neolitu

i początków eneolitu. Intensywniejsze osiedlenie nastąpiło jednak w okresie kultury

badeńskiej, zwanej kulturą z ceramiką promienistą (kultura s kanelovanou keramikou),

kiedy to w Sarych Zamkach istniała ogrodzona przykopem osada. Stanowisko było

następnie wykorzystywane w epoce brązu, wtedy też zostało ufortyfikowane. Stąd także

pchodzą pojedyncze znaleziska z okresu lateńskiego, okresu wpływów rzymskich

i wędrówek ludów. Najstarsze średniowieczne, słowiańskie osiedlenie rejestrujemy od

VIII w. n.e. Istniał wtedy gliniany wał i drewniana palisada broniące osadę. Na

początku IX w. miał powstać już system obronny złożony z kilku drewniano-ziemnych

umocnień z kamienną ścianą na czele. Na akropolu zbudowano też możnowładczy dwór

z wieżą. Wewnątrz stały drewniane chaty oraz kamienny kościół. Na podgrodziu

istniało cmentarzysko. Koniec osiedlenia na stanowisku zapoczątkował najazd na

przełomie IX i X w. Osiedlenie zanika tu zupełnie na początki XI w.62

Kolejny przedmiot w inwentarzu to fragment zwierzęcej kości, prawdopodobnie

promieniowej przedstawiony w Tab. CDV (obr. 405). Jej pochodzenie nie jest znane.

Ostanie dwa zabytki (Tab. CDVI, obr. 406:a-b; CDVII, obr. 407:a-b) to groty od

strzał kuszy odnalezione w pobliżu Nového hradu, około 2,5 km w równej linii na pół-

nocny-wschód od Vranova. Datować je możemy najprawdopodobniej na 2 poł. XV w.

Archeologiczny materiał z badań powierzchniowych prowadzonych na

stanowisku został datowany przez J. Doležela do XIV i XV w., ale pierwszy tzw. Starý

hrad, który wspomina się na tym miejscu, miał należeć do margrabiego Jošta, a jego

początki sięgają 1381 r. (Plaček 2007, 435-436) Zastawił on zamek Vaňkovi

z Boskovic, ale po śmierci margrabiego majątek przeszedł do rąk króla, Wacława IV.

Do własności panów z Boskovic majątek dostał się na dobre aż w 1420 r. W czasie

wojen husyckich w 1423 r. zamek oddano w zasadzie bez walki ołomunieckiemu

biskupowi Janowi Železnému (Beránek 1940, 21)63

.

O zamek walczono znów kilkadziesiąt lat później, pomiędzy stroną Jerzego

z Podiebradów, a Maciejem Korwinem. W 1470 r. zamek był zdobyty przez wojska

Korwina i zburzony. Z tego okresu pochodzą też prawdopodobnie groty odnalezione na

stanowisku. Zniszczony zamek odbudowali bracia Dobeš i Beneš Černohorscy w 1493

62

HRADISKO STARÉ ZÁMKY (dostępne on-line 21.6.2015: http://encyklopedie.brna.cz/home-

mmb/?acc=profil_vyzkumu&load=34) 63

Nový hrad u Blanska : Hstorie (dostępne on-line 26.6.2015:

http://www.novyhrad.eu/domains/novyhrad.eu/index.php/historie)

107

r., którzy jako materiał mieli wykorzystać przede wszystkim kamień ze zburzonego

Starého hradu. Nový hrad ma następnie skomplikowane dzieje, przechodzi z rąk do rąk,

by na początku XVII w. dostać się do majątku Liechtensteinów (Plaček 2007, 435-438).

W 1645 r. podczas wojny trzydziestoletniej zamek służył jako miejsce ukrycia dla

pobliskich obywateli. Mieli się tam też schronić bracia minimici, którzy uciekli przed

Szwedami, zabierając z kościoła i klasztoru we Vranovie drogocenne przedmioty

i księgi. Nový hrad, dzięki zdradzie, został jednak wtedy zdobyty i wypalony (Mihola

2010, 7). W następnych latach obronna funkcja zamku upadła i służył on przede

wszystkim myśliwskim celom. W XIX w. Liechtensteinowie zlecili jego rekonstrukcje

i dobudowy – wtedy powstała wieża na planie ośmioboku, która następnie, w związku

z kwestiami bezpieczeństwa, została zniżona.

Obiekt znajduje się obecnie w rękach organizacji „Český svaz ochránců přírody

a kulturních památek Nový hrad”. Rekonstrukcje i konserwacja budynków zamkowych

trwają do dnia dzisiejszego.

.

108

4. Obrządek pogrzebowy w świetle eksponatów z vranovkiej kolekcji

Obrządek pogrzebowy wiejskiego obywatelstwa na Morawach był od XIII w.

kontrolowany przez kościół. Cmentarze istniały wokół świątyń parafialnych, na ogół na

ograniczonym obszarze poświęconej ziemi (locus sacer). Na cmentarz prowadziło

wejście, czasami zaopatrzone dodatkowo w jamę wykopaną w ziemi i przykrytą kratą

zwaną curifragą („łamaczem nóg”). Element ten miał zarówno wymiar magiczny, jak

i praktyczny – z jednej strony wierzono, że uniemożliwia dostanie się na cmentarz

demonom, z drugiej bronił przed wejściem na nekropolię zwierząt domowych (Unger

2006, 59). Elementem cmentarzy bywała też tzw. latarnia zmarłych (lucerna). Często

lokalizacja nekropoli zależała od takich czynników jak ukształtowanie terenu

i okoliczna, już istniejąca zabudowa (Wojcieszak 2012, 58). Zmarli grzebani byli

w większości w orientacji zachód-wschód.

Cmentarz wyglądał w tych czasach zupełnie inaczej niż obecnie. Nie stawiano

pomników ani płyt nagrobnych, drewniane krzyże bywały raczej wyjątkiem niż regułą.

Obszar nekropoli był porośnięty trawą, a w różnych miejscach leżały pojedyncze kości

ludzkie, które dostały się na powierzchnię podczas dalszych pogrzebów. Po jakimś

czasie poszczególne groby stawały się zupełnie anonimowe. Same nekropolie były

miejscem spotkań, często targów, czy nawet zabaw (Unger 2006, 59-60). Podczas ba-

dań cmentarzy archeolodzy często natrafiają na występujące w warstwach fragmenty

ceramiki i zwierzęcych kości, będących odpadkami wyrzucanymi przez odwiedzających

to miejsce ludzi (Wojcieszka 2012, 105). Podobnie mogło być we Vranovie w czasach,

gdy wzniesiono tam pierwsze świątynie, choć nie mamy na ten temat żadnych bez-

pośrednich dowodów.

Pierwszy kościółek we Vranovie, jak już wspominałam w innej części pracy,

miał założyć w 1240 r. uzdrowiony ze ślepoty morawski marszałek Vilém. Pisana

wzmianka o Kościele Panny Maryi we Vranovie pochodzi jednak dopiero z 1363 r.

W 1562 r. mamy potwierdzoną obecność dwóch kościołów – jednego parafialnego

św. Barbary, a drugiego mariańskiego (Jetelinová i in. 2010, 111). W 1622 r.

małżonkowie Katarzyna i Maksymilian Liechtenstein rozpoczęli budowę nowej

barokowej świątyni, która zachowała się do naszych czasów.

Prawdopodobnie już od średniowiecza grzebano zmarłych przy obu vranovskich

świątyniach. Przypuszczać możemy, że najpierw były to okolice drewnianego kościółka

109

mariańskiego, a następnie kościoła św. Barbary. Badania na Starym cmentarzu

prowadzone w 1984 r. nie przyniosły jednak, oprócz odsłonięcia fragmentów starych

kościelnych murów, kości oraz ceramiki budowlanej, żadnych efektownych znalezisk.

Całą sytuację komplikowały wtórne groby (Unger, 1984 niepublikowane). We vranov-

skiej kolekcji znajdują się, np. fragmenty naczyń ceramicznych (Tab. I do X) oraz

fragment kości (Tab. CDV). Z relacji ustnej wiem, że niektóre fragmenty naczyń mogły

być odkryte przez braci w przyklasztornym ogrodzie. Zagadką pozostaje, czy część tych

zbytków nie mogłaby pochodzić z cmentarza i zaostać wydobyta na początku 80. lat

XX w. Miały wtedy miejsce prace związane ze sprzątaniem Starego cmentarza, który

przestał być wykorzystywany około trzydzieści lat wcześniej. Elementem tych prac

było m.in. pozbycie się starych nagrobków z wykorzystaniem ciężkiej techniki64

.

Następnie w związku z poprowadzeniem rur gazowych na plebanię, które przecinały

cmentarz, doszło do kolejnego naruszenia warstw stratygraficznych na cmentarzu.

Tylko teoretycznie możemy mówić o znaleziskach, które mogły zostać wtedy odkrye, a

które nie były ewidencjonowane.

Miejsce, na którym znajduje się stanowisko jest wyniesione znacznie ponad

obszar terenu, na swego rodzaju pagórku, który częściowo może być efektem narosłej

warstwy kulturowej. Wokół Starego cmentarza znajduje się też, niekompletny już, mur

z cegieł i kamieni, który mieli postawić zakonnicy w połowie XVII w. (Weinlich 1892,

66). Brakuje jednak pewności, czy i jak był ogrodzony cmentarz wcześniej. Prawdopo-

dobnie mógł być to jakiś rodzaj drewnianego płotu. Nie potwierdzono także obecności

curifraga.

Na cmentarzu byli grzebani mieszkańcy Vranova oraz z pewnością pobliskiego

Šebrova. W grobach z XIII-XVII w. tradycyjnie odkrywane są metalowe pozostałości

ubiorów, szczególnie zapinki i sprzączki, ozdoby głowy, a także monety, sierpy

i klucze, rzadziej nożyczki oraz inne przedmioty (Unger 2006, 60). Ludzi chowano

najczęściej bezpośrednio do ziemi, bez trumny, czasem na drewnianej desce.

W późnym XVII i XVIII w. typowym wyposażeniem grobów stają się różańce,

medaliki, krzyże, czy amulety ozdobione chrześcijańskimi motywami. Czasem obok

tego odkrywano monety, fragmenty wianków, czy przedmioty osobiste, takie jak

brzytwy, pierścionki i szpilki do włosów (Unger 2006, 66; Pankiewicz – Witkowski

2012, 49-68). Od przełomu XVIII i XIX w. oraz wieku XX organizacja pogrzebu przes-

64

Nedoma, J. 1982: Kronika obce Vranov (dostępne on-line 9.6..2015: http://www.vranov.cz/kronika-

obce-vranov-1/rok-1980-1984-12cs.html), 402-403.

110

taje być domeną kościoła. Objawiło się to m.in. w monarchii habsburskiej pozwoleniem

za zakładanie prywatnych cmentarzy. Na nekropoliach zaczęły przybywać nagrobki i

pomniczki, a pod wpływem romantyzmu z większą starannością aranżuje się parki w

których znajdowały się cmentarze. W grobach z XIX w. dość często odnajdujemy oso-

biste przedmioty należące do zmarłego, np. fajki, okulary, laski, czy nawet butelki

z alkoholem itp. Wśród chrześcijańskich pochówków przeważują wciąż przedmioty

o charakterze dewocyjnym.

We vranovskiej kolekcji znajduje się 19 egzemplarzy różańców (Tab. CCLX do

CCLXXVIII) mogących być potencjalnym elementem wyposażenia grobowego. Do

kolekcji mogły dostać się teoretycznie np. podczas odkrycia ich przy okazji likwidacji

starego cmentarza. Ze względu jednak na bardzo dobry stan większości eksponatów,

mogę z największym prawdopodobieństwem wykluczyć tę możliwość. Różańce w Tab.

CCLXII (obr. 262) i CCLXV (obr. 265) niosą pewne ślady korozji, ale nie może być to

w tym przypadku czynnik decydujący o przypisaniu im kontekstu grobowego.

Od 1633 r., kiedy do Vranova zostali sprowadzeni bracia minmici, na Starym

cmentarzu oraz w różnych miejscach pod kościołem byli grzebani też przedstawiciele

tego zakonu. W 1689 r. wybudowana została dla nich specjalna krypta w świątyni, do

której wejście znajdowało się przed ołtarzem św. Rodziny. W 1717 r., miały zostać

zebrane szczątki mnichów pochowanych w kościele przed 1689 r. i przeniesione do

wspólnej krypty (Weinlich 1982, 36-37, 53-54). W 1821 r. zostały ukończone prace nad

nowym grobowcem Liechtensteinów. Podczas jego budowy zlikwidowano kryptę

minimitów, powstałą zaledwie 130 lat wcześniej. Szczątki braci, którzy w niej

spoczywali przeniesiono na Stary cmentarz (Weinlich 1892, 105-106).

Pochówki chrześcijańskich zakonników charakteryzowały się prostotą

i skromnością. Na podstawie, np. szczątków w krypcie kapucynów w Kościele

św. Krzyża w Brnie możemy obserwować, że zakonnicy trzymają często w rękach

różaniec. Dodatkowo brat, który w zakonie spędził więcej niż 50 lat ściska wielki,

drewniany krzyż (Ryc. 47).

Być może wraz ze szczątkami braci minimitów przeniesiono na cmentarz

również drobne przedmioty, które mogły być przy nich. Nie wiemy jednak tego na

pewno, a żadne informacje się o tym nie zachowały.

W krypcie Liechtensteinów pod kościołem znajdują się cynowe, miedziane

i drewniane trumny członków książęcej rodziny. Są tu też, w szklanej oraz posrebrzanej

kanopie, ułożone serca niektórych przedstawicieli rodu (Brnánek 1940, 105; Unger

111

2006, 103). Fundatorzy nowej vranovskiej świątyni i klasztoru Katarzyna

i Maksymilian Liechtenstein pochowani byli w pierwszej, starej krypcie, oboje

w habitach tercjarzy Zakonu Braci Najmniejszych św. Franciszka z Paoli. Maksymilian

złożony został do drewnianej trumny, zaś Katarzyna do cynowej.

Ryc. 47 Zakonnicy pochowani w krypcie kapucynów w Brnie (dostępne on-line 25.6.2015: http://img4.rajce.idnes.cz/d0405/8/8110/8110805_e9d4022a0203ec2762e1db04af573a4d/images/014.

jpg)

Nie wiemy co przedstawiciele książęcej rodziny mogli zabrać, ze sobą do grobu,

jednak na podstawie analogii do innych pochówków szlachty z tego okresu, możemy

przypuszczać, że mogły to być przedmioty o charakterze dewocyjnym, jak krzyże czy

różańce. W tym przypadku również możemy jednak wykluczyć pochodzenie z krypty

jakiekolwiek różańca z kolekcji vranovskiej. Ciekawe świadectwo odnośnie

wyposażenia książęcych pochówków (a dokładniej braku wyposażenia) podaje nam

A. Weinlich, który wspomina włamanie się złodziei do krypty w 1871 r.

w poszukiwaniu łupów. Bandyci otwarli nawet kilka trumien, ale nie znaleźli nic

cennego (Weinlich 1892, 109).

Z pochówkami rodziny Liechtensteinów ma też związek płyta nagrobna książąt

znajdująca się w kościele po prawej strony przed głównym ołtarzem, ufundowana

w 1777 r. Na płycie, w jej dolnej części, pojawia się motyw czaszki owiniętej wieńcem

112

(Weinlich 1892, 97). Czaszka miała tu symbolizować słynne Memento mori („Pamiętaj

o śmierci”). We vranovskiej kolekcji z tą nagrobną płytą możemy utożsamiać plastykę

czaszki (Tab. XCVIII) lub ewentualnie putto, które zdobią dalej górną część płyty (Tab.

XCIX).

W kontekście pogrzebowym, zwłaszcza wyższych warstw społecznych,

pojawiają się też krzyże karawaka. Jeden egzemplarz takiego krzyża znajduje się też we

vranovskiej kolekcji (Tab. CCLXXX). Karawaki miały często dość osobisty charakter,

a spotkać je możemy w grobach z XVII i XVIII w. – np. w krypcie kościoła św. Piotra

i Pawła w Brnie (Unger 2000, 344); (Ryc. 48a). Ciekawe jest, że wśród drobnych

przedmiotów z krypty z katedry pochodzi też medalik z Panną Maryją Vranovską

(Ryc. 48:b)

Ryc. 48 Krzyż i medalik z pochówków z XVII i XVIII w. w Katedrze św. Piotra i Pawła w Brnie

(Unger 2000, 344)

Najważniejszymi jednak zabytkami, które pojawiły się we vranovskiej kolekcji,

a związane są z obrządkiem pogrzebowym wyższych sfer, są klucze do

Liechtensteinskich trumien (Tab. CCCLXI do CCCLXV). Szlacheckie rody, fundatorzy

kościołów i klasztorów, pragnęli od zawsze spocząć wewnątrz kościołów. Miało im to

zapewnić stałą modlitwę za swoje dusze.

113

Zakończenie

Początki Vranova u Brna sięgają już czasów średniowiecza. Legenda

założycielska wspomina o ślepym szlachcicu Velémie, który w 1240 r. za

wstawiennictwem Matki Bożej miał odzyskać wzrok. Niezależnie od tego w jakim

stopniu legenda jest prawdziwa, do dziś świadkami tych wydarzeń, według tradycji,

pozostają cudowna rzeźba Panny Maryi, przechowywana we Vranovie oraz fragment

jednego z dębów pomiędzy którym Matka Boża miała się ukazać.

Informacji o Vranovie dostarczają nam również liczne źródła pisane, ale celem

przedstawionej pracy było zwrócenie uwagi na te szczegóły dziejów Vranova i jego

najbliższej okolicy, które były do tej pory zaniedbane, ale mogą być szczególnie

atrakcyjne dla archeologów lub historyków sztuki zajmujących się przede wszystkim

badaniem kultury materialnej. Jedną z części pracy stało się zaprezentowanie stanowisk

archeologicznych i znalezisk znajdujących się w sąsiedztwie Vranova. Następnie

w skrócie opisałam historię tego pielgrzymkowego miejsca, wyróżniając jednak takie

elementy, jak wygląd klasztoru przed zburzeniem, organizacja i przebudowy kościoła,

przede wszystkim związane z powstaniem grobowca Liechtensteinów oraz drobne

pamiątki we Vranovie i w jego okolicy. Uznałam za ważne opisać również te zdarzenia,

które mogły pozostawić ślady, możliwe do odkrycia podczas potencjalnych badaniach

archeologicznych (np. zrzucenie bomb na Vranov na końcu II wojny światowej, czy

budowanie w okolicznych lasach bunkrów przez mieszkańców wioski). W niniejszej

pracy zaprezentowałam też, w dużej części niepublikowany materiał z badań

wykopaliskowych, które odbyły się bezpośrednio we Vranovie. Trzeba jednak

podkreślić, że wszystkie te badania miały charakter ratowniczy, a tym samym nie

przyniosły odpowiedzi na szereg pytań związanych z historią tego miejsca.

Główną część pracy stanowiła przede wszystkim prezentacja zabytków

z prywatnej kolekcji znajdującej się w klasztorze, którą zapoczątkował ojciec Oldřich

Mifek, pracujący we Vranovie od 1962 r. W ciągu kilkudziesięciu lat swojej

działalności w tym miejscu zdołał on zebrać wielką kolekcję różnorodnych

przedmiotów, związanych przede wszystkim z historią Vranova, jako centrum

pielgrzymkowego. Część eksponatów otrzymał on w darze od ludzi odwiedzających to

miejsce, niektóre udało mu się uratować przed wysypiskiem. Z relacji osób, które

pamiętają ojca Mifka wiemy, że był on miłośnikiem sztuki i zapewne los drobnych

114

zabytków i antyków, które trafiały w jego ręce nie były mu obojętny. Małe muzeum,

które ojciec Mifek stworzył i zaczął gromadzić w dwóch gablotach znajdujących się na

parterze, w korytarzu klasztoru przyległego do kościoła, na pierwszy rzut oka

przypomina plątaninę różnorodnych przedmiotów. Wśród nich są m.in. porcelanowe

i drewniane figurki, szklane oraz ceramiczne naczynia, przedmioty liturgiczne, krzyże

oraz kolorowe pamiątkowe obrazki, które razem z plastyką figuralną, w kolekcji

przeważają. Człowiek, który jednak zatrzyma się przed gablotami i zacznie się

przedmiotom przyglądać bliżej, odkryje, że zostały one już w pewien sposób

pogrupowane. W pierwszej gablocie (Ryc. 2:1) znajdują się przede wszystkim krzyże,

świeczniki i obrazki. Na najniższej półce w tej gablocie ułożone zostały, m.in.

przedmioty znalezione na pobliskich stanowiskach archeologicznych. W drugiej

gablocie (Ryc.2:2) przeważają przedmioty o charakterze liturgicznym, różnego rodzaju

naczynia, plastyka figuralna oraz różańce. Część z eksponatów stanowi piękny przykład

sztuki ludowej.

Kolekcja cały czas się rozszerza dzięki braciom minimitom, którzy uzupełniają

zbiór o różne drobne przedmioty. Zainteresowani tymi pamiątkami są przede wszystkim

ojciec Pavel Havlát oraz brat Milan. Doleček.

Analiza eksponatów przyniosła według mnie szereg ciekawych informacji na

temat kultury materialnej, zwłaszcza czasów nowożytnych. Przeważająca część

materiałów posiada charakter sakralny lub związana jest bezpośrednio z ruchem

pielgrzymkowym. Niektóre zabytki wymagają z pewnością bardziej szczegółowego

opracowania, zwłaszcza w zakresie chronologii i określenia materiałów z których

zostały wykonane.

W ostatnim rozdziale pracy próbowałam odnaleźć relację pomiędzy

przedmiotami z kolekcji, a obrządkiem pogrzebowym, zwłaszcza nowożytnym.

Niestety, oprócz teoretycznych uwag na temat możliwości wyposażenia grobów

Liechtensteinów lub pochówków ze Starego cmentarza we Vranovie, nie jesteśmy

w stanie powiązać któregokolwiek z eksponatów z konkretnym kontekstem grobowym.

Ratownicze wykopaliska archeologiczne, które odbyły się na Starym cementarzu we

Vranovie, w związku ze skomplikowaną sytuacją stratygraficzną miały jedynie

podstawowy zakres, a nie przyniosły nam informacji ani o zasięgu, ani o kształcie

vranovskiego cmentarza w średniowieczu.

Podsumowując, chciałam na koniec podkreślić praktyczne wykorzystanie

niniejszej pracy. Z pewnością można ją potraktować, jako przewodnik po różnych

115

typach zabytków związanych, przede wszystkim, z nowożytną kulturą materialną. Po

drugie, oryginalność i różnorodność vranovskiej kolekcji stwarza możliwość

opracowania wystawy i otwarcia kolekcji dla szerszego grona odbiorców. Podczas jej

tworzenia możliwe by było wykorzystanie zebranych w tej pracy materiałów

i informacji. Ich praktyczna prezentacja miała miejsce już 29.5.2015 podczas akcji Noc

kościołów (Noc kostelů), kiedy to zostałam poproszona o wykład na temat przedmiotów

znajdujących się w kolekcji65

.

Długa tradycja pielgrzymkowa tego miejsca i jego bogata historia wciąż

wzbudzają zainteresowanie amatorów historii. Vranov koło Brna i jego okolice

z pewnością wciąż skrywają wiele tajemnic, czekających na odkrycie przez następne

generacje badaczy.

65

Živý komentář ke sbírce liturgických předmětů v paulánském klášteře. Martyna Žáková analyzuje

sbírku předmětů (liturgické předměty, poutní obrázky) ve vitrinách na faře (dostępne on-line: 30.5.2015:

http://www.nockostelu.cz/index.php?pg=programdetail&IdProgram=43766)

116

Bibliografia

Andrzejewska, A. 1996: Szkło naczyniowe z klasztoru oo. Dominikanów w Brześciu

Kujawskim, województwo wrocławskie, Acta Universitatis Lodziensis. Folia

Archaeologica, 20, s. 123–153.

Bálek, M. 2000: Kuřim (okr. Brno-venkov) Přehled výzkumů, 41 (1999), Brno, s. 97.

Belcredi, L. i in. 1989: Archeologické lakolity a nálezy okresu Brno-venkov.

Beránek, V. 1940: Vranov u Brna. Historie a památky, Obecní rada na Vranově u Brna.

Blažíček, O. – Kropáček J. 1991: Slovník pojmů z dějin umění. Názvosloví a tvarosloví

architektury, sochařství, malby a užitého umění, Praha.

Brandl, V. 1863: Kniha pro každého Moravana, Brno.

Cabrol, F. – Leclercq, H. 1921: Dictionnaire d’archéologie Chrétienne et de liturgie –

Tome 4.2: Domestici - Employé, Paris, Ecce Homo, s. 1713–1715.

Cimbůrková, P. 2004: Antropologický rozbor kosterního materiálu z krypty kostela

sv. Mikuláše ve Znojmě, Přírodovědecká fakulta, Masarykova univerzita, nepub-

likovaná magisterská diplomová práce.

Černohlávek, J. 2009a: Osídlení území od nejstarších dob. Osídlení v blízkosti Babího

lomu (w:) J. Černohlávek i in., Babí lom, Brno, s. 57–61.

Černohlávek, J. 2009b: Dorbné sakrální památky, pomníky, hraniční kameny, plastiky

(w:) J. Černohlávek i in., Babí lom, Brno, s. 83–87.

Černý, E. 1992: Výsledky výzkumu zaniklých středověkých osad a jejich plužin, Muzejní

vlastivědný spolek, Brno.

Čižmář, M. – Geislerová, K. (red.) 2006: Výzkumy. Ausgrabungen 1999–2004, Brno.

Čižmářová, J. 2011: Keltská pohřebiště na Moravě. Okresy Brno-město a Brno-venkov,

Brno.

Čižmářová, J. 2013: Keltská pohřebiště na Moravě. Okresy Blansko a Vyškov, Brno.

Demek J. – Mackovčin P. i in. 2006: Zeměpisný lexikon ČR. Hory a nížiny, Brno.

Doležel, J. 1985: Pravěké a reně středověké osídlení Tišnovska předběžné výsledky

povrchového průzkumu v letech 1979-1983 (okr. Blansko, Brno-venkov), Pře-

hled výzkumů 1983, s. 85–89.

Doležel, J. 2008: Středověká miskovitá (lotová) závaží v českých a moravských nále-

zech, Přehled výzkumů, 49, s. 183–215.

117

Drużyłowski E. 2006: Sprawozdanie z badań archeologiczno - architektonicznych

w celu ustalenia możliwości przebiegu sieci cieplnej w obszarze kolizji

z zabytkowym murem obronnym na działkach nr 16/14 i 16/17 AM-52 w rejonie

ul. Kilińskiego Oleśnicy /I etap prac od X 2006 r. do XI 2006 r., Archiwum

Dolnośląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu

(maszynopis); (on-line:)

http://olesnica.nienaltowski.net/Odkrycia_archeologiczne.htm

Dvorský J. (red. ) 1989a: Dějiny českého výtvarného umění II/1: Od počátků renesance

do závěru baroka, Praha.

Dvorský J. (red. ) 1989b: Dějiny českého výtvarného umění II/2: Od počátků renesance

do závěru baroka, Praha.

Dvořák, J. 1996: Geologická expertiza – część niepublikowanych materiałów z badań

na stanowisku Vranov u Brna - klášter – J. Unger 1996 – 1997

Filipová, M. – Gronychová, M. 2006: Církevní umění baroka a rokoka na Šumpersku,

Zábřežsku a Mohelnicku, Šumperk.

Filipová, M. – Gronychová, M. – Kudelová, M. 2007: Církevní umění období

klasicismu na Šumpersku, Zábřežsku a Mohelnicku, Šumperk.

Foltýn, D. i in. 2005: Encyklopedie moravských a slezských klášterů, Praha, Vranov

(Brno-venkov), s. 751–755.

Fürst, F. 1937: Vranov, poutní místo u Brna, Brno a okoli. Knižnice turistická

a dějepravná, Brno.

Galík, P. 2013: Sláva a pád vranovského spolku Moravan, Vranov. Zpravodaj zastupi-

telstva obce Vranov,10/2003, s. 14–17.

Gall, G. – Heydenreich , L. H. (red.). 1958: Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte

(begonnen von Otto Schmitt) - Band IV: Dinanderie-Elle, Stuttgart, s. 674–699.

Garas, M. – Karwowska, H. 2013: Naczynia ceramiczne (w:) H. Karwowska, A.

Andrzejewski (red.), Założenie rezydencjonalne Sapiehów w Dubnie, s. 223–

256.

Havlát, J. – Opatřil, P. – Unger, J. 1989: Povrhový průzkum a zjišťovací výzkum na

zaniklé středověké vsi u Srnávka u Svinošic (okr. Blansko), Přehled výzkumů

1986, s. 83–84.

Havlát, P. 2001: Duchovní centrum sv. Františka z Pauly – Vranov u brna, Vranov.

Zpravodaj obecního zastupitelstva obce Vranov 1/2001, s. 1–2.

118

Havlát, P. – Nosková, Z. 2003: Farní okénko, Vranov. Zpravodaj zastupitelstva obce

Vranov 5/2003, s. 8–9.

Hrudička, A. 1908: Topografie diecese brněnské, Brno.

Hunka, J. – Palcek, P. – Ušiak, P. 2000: Vzácny nález miskovitých závaží z Banskej

Bystrice, Archaeologia historica, 25, s. 369–383.

Jetelinová, K. i in. 2010: Vranova u Brna, Brno.

Kafka, L. 1998: Lidové obrázky na skle z jižních a západních Čech : katalog výstavy

Muzea Šumavy v Kašperských Horách, květen-prosinec, Sušice.

Kafka, L. 2005: Malované na skle - lidové podmalby, Praha.

Kafka, L. 2009: Dárek z pouti - poutní a pouťové umění, Praha.

Kafka, L. 2013: Lidové podmalby na skle ze sbírek Národního muzea, Praha.

Kafka, L. – Petřáň, T. 2009: Betlemáři. Kapitoly z historie a současnosti tvorby betlé-

mů, Praha.

Kalčík, L. 2013: Povelkomoravské osídlení hradiska Staré zámky u Líšně, Ústav archeo-

logie a muzeologie, Filozofická fakulta, Masarykova univerzita, nepublikovaná

magisterská diplomová práce.

Kalinová, A. 1997: Panna Maria Vranovská v lidovém umění (w:) M. Ludvíková (red.),

Poutní místo Vranov : sborník, s. 106–124.

Kirschbaum, E. (red.). 1994: Lexikon der christlichen Ikonographie. LCI - Band

1:Allgemeine Ikonographie, A – E, Rom – Freiburg – Basel – Wien, Ecce homo,

s. 557–561.

Konečný, L. 1996: Pozůstatky romanského kostelíka sv. Klimenta u Lipůvky (w:)

F. Odehnal, V. Podborský (red.), Sv. Kliment u Lipůvky: významná památka

z počátku našich dějin, s. 61–66.

Král, A. B. 1968: Vranov u Brna, Brno.

Král, A. B. 1997: Kostel Narození Panny Marie s paulánským klášterem (w:)

M. Ludvíková (red.), Poutní místo Vranov : sborník, s. 27–37.

Křížová, A. – Jeřábek, R. 1997: Vóta a křestní medaile (w:) M. Ludvíková (red.), Pout-

ní místo Vranov : sborník, s. 97–105.

Kuča, M. – Kovář, J. – Nývltoví Fišáková, M. – Přichystal, A. 2006: Lengyelské osíd-

lení hradní ostrožny v Lelekovicích, okr. Brno-venkov, Acta Musei Moraviae.

Scientiae sociales, 91, s. 89 – 98.

Lewis, B. 1881: Antiquities in the Museum at Palermo, The Archaeological Journal, 38,

s. 153–159.

119

Ławecka, D. 2003: Wstęp do archeologii, Warszawa-Kraków.

Meduna, J. – Peškař, I. 1990: K problematice rekonstrukce laténské dřevěné konvice

s bronzovými kováním z Brna-Maloměřic (w:) Pravěké a slovanské osídlení

Moravy: sborník k 80. narozeninám Josefa Poulíka, Brno, s. 211–230.

Merta, J. – Hošek, J. 2007: Železná houba ze zaniklé středověké osady Polom (okr.

Blansko), Archeologia technica, 18, s. 37–44.

Mihola, J. 2007a: Archivní materiály k dějinám německo-české provincie paulánského

řádu v 16.-18. století (w:) Církevní archivy a fondy v České republice, Brno,

s. 46–50.

Mihola, J. 2007b: Fratrem minimi. Německo-česká provinve řadu paulánů v 16.-18.

století (s hlavním zřetelem k dějinám moravských konventů), Filozofická fakulta,

Masarykova univerzita, nepublikovaná dizertační práce.

Mihola, J. 2010a: Vranov u Brna. Mariánské poutní místo, paulánský klášter, hrobka

Lichtenštejnů, Brno.

Mihola, J. 2010b: Poutnictví v českých zemích v evropském kontextu. Sborník prací

Pedagogické fakulty Masarykovy univerzity, řada společenských věd, 24, s. 186–

187.

Mimochodková, H. 2009: Rekonstrukce poutního areálu ve Vranově u Brna, Ústav hu-

dební vědy, Management v kultuře, Filozofická fakulta, Masarykova univerzita,

nepublikovaná magisterská diplomová práce.

Musil, J. 2010: Okutí dřevěného rýče a lopaty z Chrudimi - Hradební ulice, Chrudimský

vlastivědný sborník, 14, s. 165–179.

Nečas, O. 2002: Pohled za nekonečno, Vranov. Zpravodaj obecního zastupitelstva obce

Vranov 3/2002, s. 4.

Nedoma, J. 2001: Z naší minulosti, Vranov. Zpravodaj obecního zastupitelstva obce

Vranov 4/2001, s. 7–8.

Nedoma, J. 2002a: Z naší minulosti, Vranov. Zpravodaj obecního zastupitelstva obce

Vranov 3/2002, s. 7–8.

Nedoma, J. 2002b: Z naší minulosti, Vranov. Zpravodaj obecního zastupitelstva obce

Vranov 4/2002s. 6–7.

Nedoma, J. 2002c: Z naší minulosti, Vranov. Zpravodaj obecního zastupitelstva obce

Vranov 5/2002, s. 7–8.

Nedoma, J. 2003: Historie a osud Vranovských zvonů [w:] Vranov. Zpravodaj zastupi-

telstva obce Vranov 6/2003 (on-line:)

120

http://www.vranov.cz/e_download.php?file=data/editor/71cs_25.pdf&original=

ZPRAV-+6_03.pdf, s. 8–9.

Nedoma, J. 2004: Poutníci – poutě Vranov, Vranov. Zpravodaj zastupitelstva obce Vra-

nov 4/2004, s. 9–10.

Nedoma, J. 2005: Vzpomínka kronikáře, Vranov. Zpravodaj zastupitelstva obce Vranov

2/2005, s. 1–2.

Nosková Z. (Sestra Zdislava) 2009: Fara a kostel, Zpravodaj obce Vranova, 2/2009, s.

10–11.

Nosková, Z. (Sestra Zdislava) 2010: Fara a kostel, Zpravodaj obce Vranova, 1/2010, s.

9–10.

Obrazem – sundávání věže kostela 24.8.2011 (w:) Vranov. Zpravodaj zastupitelstva

obce Vranov 10/2011, s. 15.

Omelka, M. – Řebounová, O. – Šlancarová, V. 2010: Soubor křížků ze zaniklého hřbi-

tova při kostelu sv. Jana v Oboře (Praha-Malá Strana). II. Speciální kříže, Ar-

cheologie ve středních Čechách, 14/1, s. 467–520.

Pankiewicz, A. – Witkowski, J. 2012: Dewocjonalia barokowe odkryte na

cmentarzysku przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we

Wrocławiu, Wratislavia Antiqua, 17, s. 49–68.

Paulas, J. 2012: Nechodí za mnou jenom posedlí lidé, Katolický týdeník, 2012/9 (on-

line:) http://www.katyd.cz/clanky/nechodi-za-mnou-jenom-posedli-lide.html

Petráň, J. (red.) 1995: Dějiny hmotné kultury II (1). Kultura každodenního života od 16.

do 18. století, Praha.

Plaček, M. 2007: Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha,

Nový hrad, s. 435–438.

Podborský, V. 1996: Pravěký vyvoj okolií sv. Klimenta u Lipůvky (w:) F. Odehnal,

V. Podborský (red.), Sv. Kliment u Lipůvky: významná památka z počátku našich

dějin, s. 39–50.

Posadzy, I. 1938: Drogą Pielgrzymów: wrażenia z objazdu kolonij polskich w Południ-

owej Ameryce, Potulice (on-line:)

http://www.patrimonium.chrystusowcy.pl/varia/droga_pielgrzymow.pdf

Procházka, R. 2007: Deskripční systém brněnské keramiky, Přehled výzkumů, 48,

s. 233–270.

Přichystal, M. 2007: Vranov (k. ú. Vranov u Brna, okr. Brno-venkov). Přehled

výzkumů, 48 (1), Brno, s. 519–520.

121

Přichystal, A. 2009: Kamenné suroviny v pravěku. Východní části střední Evropy, Brno.

Růžička, V. 1996: Archeologický průzkum sídliště u Sv. Klimenta v letach 1975-1995

(w:) F. Odehnal, V. Podborský (red.), Sv. Kliment u Lipůvky: významná památka

z počátku našich dějin, s. 51–59.

Salaš, M. 2005a: Bronzové depoty střední až pozdní doby bronzové na Moravě a ve

Slezsku I. Text, Brno.

Salaš, M. 2005b: Bronzové depoty střední až pozdní doby bronzové na Moravě a ve

Slezsku II. Tabulky, Brno.

Sawicki, J. 2012: Elementy stroju pasa oraz fragmenty opraw ksiąg z ul. Katedralnej 4

we Wrocławiu, Wratislavia Antiqua, 17, s. 97–109.

Schirmeisen, K. 1932: Vorgeschichtsfunde aus Brünner Gabinet und aus Südmähren,

Zeitschrift des deutschen Vereines für die Geschichte Mährens und Schliesiens.

34 (Heft 3), Brün.

Sklenář, K. – Sklenářová, Z. – Slabina, M. 2002: Encyklopedie pravěku v Čechách, na

Moravě a ve Slezsku, Praha, Mokrá (okr. Brno-venkov), s. 212-214.

Skoupý, J. 2005: Vzpomínka na konec II. Světové války, Zpravodaj zastupitelstva obce

Vranov 2/2005, s. 3–7.

Slavík, F.A. (red.) 1897: Vlastivěda moravská, Brněnský okres, Brno.

Slezák, L. 2001: Zaniklá středověká osada Polom, Archeologia technica, 12, s. 11–12.

Smutný, B. 2012: Brněnští podnikatelé a jejich podniky : 1764-1948. Encyklopedie

podnikatelů a jejich rodin, Brno.

Štajnochr, V. 2004: Hrnce pro tepelné zpracování pokrmu. Studia funkcí novověké ke-

ramiky, Archeologie ve středních Čechách, 8/2, s. 801–851.

Štajnochr, V. 2005: Džbány. Studia funkcí novověké keramiky, Archeologie ve střed-

ních Čechách, 9/2, s. 729–778.

Štajnochr, V. 2006: Mísy. Studia funkcí novověké keramiky, Archeologie ve středních

Čechách, 10/2, s. 959–1046.

Štajnochr, V. 2008: Hrnce v technologii mléka, hrnce s výpustí, speciální smetanice,

hrnčířské nádoby na důj, pístové máselnice, syrnice. Studia funkcí novověké ke-

ramiky, Archeologie ve středních Čechách, 12/2, s. 963–1011.

Talbert, F. 1652: Vranovium seu Aula Virginis, hoc est Miracula, Viennae.

Tomaštík, J. 1935: Poutní misto Vranov, Brno.

Unger, J. 1984: Niepublikowane materiały z wykopalisk na Starym cmentarzu we

Vranovie (Lokalita: Vranov u Brna, Starý hřbitov)

122

Unger, J. 1987a: Záchranný výzkum v místech zrušeného kostela na Vranově u Brna,

Přehled výzkumů 1984, Brno, s. 58.

Unger, J. 1987b: První sezóna předstihovéhovýzkumu středověkého hradu

v Lelekovicích, Přehled výzkumů 1984, Brno, s. 59.

Unger, J. 1996 – 1997: Niepublikowane materiały z wykopalisk we Vranovie (Lokalita:

Vranov u Brna, klášter)

Unger, J. 2000: Pohřební ritus městského obyvatelstva 13. až 18. století

v archeologických pramenech Moravy a Slezska, Archaeologia historica, 25,

s. 335–356.

Unger, J.: 2002: Pohřební ritus a zacházení s těly zemřelých v českých zemích

(s analogiemi i jinde v Evropě) v 1.-16. století, Panoráma biologické

a sociokulturní antropologie: modulové učební texty pro studenty antropologie

a "příbuzných" oborů, 9, Brno.

Unger, J.: 2006: Pohřební ritus 1. až 20. století v Evropě z antropologicko-

archeologické perspektivy, Panoráma biologické a sociokulturní antropologie :

modulové učební texty pro studenty antropologie a "příbuzných" oborů, 25, Br-

no.

Unger, J.: 2009: Osídlení území od nejstarších dob. Babí lom a okolí ve světle archeo-

logických výzkumů (w:) J. Černohlávek i in., Babí lom, Brno, s. 54–56.

Vzpominka (w:) Vranov. Zpravodaj zastupitelstva obce Vranov 5/2003 (on-line:)

http://www.vranov.cz/e_download.php?file=data/editor/71cs_26.pdf&original=

ZPRAV-+5_03.pdf, s. 11.

Wankel, J. 1988: Obrazy z Moravského Švýcarska a jeho minulost, Brno.

Weinlich, A. 1892: Marianské poutní místo Vranov, Brno.

Wieland U. 1980: Mineralwasserkr üge aus Selters, Der Mineralbrunnen, Heft. 10,

s. 286–292 (on-line:) http://www.mineralwasserkruege.homepage.t-

online.de/selters_allgemein.pdf

Wildenauer, K. 1997: Milostná socha vranovská a Panna Maria v rouchu z klasy (w:)

M. Ludvíková (red.), Poutní místo Vranov : sborník, s. 9–25.

Wojcieszak, M. 2012: Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieś-

cie : nekropole średniowiecznego Wrocławia, Wratislavia Antiqua, 15.

Zeman, J. 2015: Sídelní struktury dvorce horákovské kultury v Kuřimi,

okr. Brno-venkov, Ústav archeologie a muzeologie, Filozofická fakulta, Masarykova

univerzita, nepublikovaná magisterská diplomová práce.

123

Internetowe źródła

http://archivnimapy.cuzk.cz/ Ústřední archiv zeměměřictví a katastru

http://puvodni.mzm.cz/neruda/content/vyzkumy.html Výzkumy - Petr Neruda

http://encyklopedie.brna.cz/home-mmb/ Encyklopedie dějin města Brna

http://www.vranov.cz/kronika-obce-vranov-1/ Kronika obce Vranov

http://www.lidova-architektura.cz/prehled-seznam/encyklopedie/encyklopedie-

architektury-ss.html Encyklopedie architektury a stavitelství

http://www.starepohledy.cz/index.php?curr=1 Staré pohledy

http://www.sebrov-katerina.cz/obec/rok_1952.htm Co se událo dle kroniky obce

v letech končících číslicí 2

http://www.muzeum-sumperk.cz/cinnost/publikacni-cinnost/dokumenty-ke-stazeni/

Vlastivědné muzeum v Šumperku

http://www.valentinum.cz Aukční dům Valentinum

http://muzeum.skutec.cz/digitalni-prezentace-sbirek Mětské muzeum ve Skutči

http://www.mgvysociny.cz/ Muzea a galerie na Vysočině on-line

http://myvimu.com/collection/246?page=1 Słynne figury Matki Boskiej

http://www.esbirky.cz/hledat/typ eSbírky – kulturní dědictví on-line

https://pl.wikipedia.org/; https://cs.wikipedia.org/ Wikipedia : wolna encyklopedia

http://geoportal.gov.cz/ Národní geoportál INSPIRE

https://www.mapy.cz Mapy.cz

124

Inwentarz (CD-ROM)