GÓRNICTWO Z EPOKI KAMIENIA: KRZEMIONKI – POLSKA – EUROPAW 90. ROCZNICĘ ODKRYCIA KOPALNI W KRZEMIONKACH

JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹInstytut Archeologii

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

KOPALNIA KRZEMIENIA W OŻAROWIE,STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”,

W ŚWIETLE DAWNYCH I NOWYCH BADAŃ

HISTORIA BADAŃ

Stanowisko „Za garncarzami” w Ożarowie (pow. Opatów, woj. świętokrzyskie) odkrył Stefan Krukowski w lipcu 1923 r. Kilka tygodni później dokonał on wraz z Zygmuntem Szmitem pierwszego zbioru materiałów zabytkowych z powierzchni i okolicy stanowiska, po czym działalność archeologów ustała na kilka lat. Dopiero utworzenie rezerwatu archeologicznego w „Krzemionkach Opatowskich”, którego kustoszem z ramienia Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie (PMA) został S. Krukowski, przyniosło ponowne ożywienie prac. Do obowiązków strażników rezerwatu należało między innymi co najmniej dwukrotne w ciągu roku zbieranie materiałów zabytkowych z powierzchni znanych wówczas pradziejowych kopalń tego regionu. Akcja ta prowadzona była z różnym nasileniem, a stanowisko „Za garnca­rzami” obejmowała w latach 1929–1931 i 1937–1939. Sam S. Krukowski nie podjął w Ożarowie żadnych badań. Przeglądał jedynie przywożone stąd do Krzemionek materiały i przeprowadzał ich selekcję. Artefakty uznane za „małowartościowe” były zakopywane w sąsiedztwie pola górniczego rezerwatu w Krzemionkach (Bąbel 1975, s. 173, ryc. 19). W wyniku prowadzonych w ten sposób badań powierzchniowych powstała kolekcja zabytków z nakopalnianych pracowni krzemieniarskich w Oża­rowie licząca około 2000 sztuk, która zapakowana w skrzynie przechowywana była w zbiorach PMA w Warszawie. Niestety, materiały te nie zostały wówczas opraco­wane, a jedyna wzmianka o kopalni w Ożarowie ukazała się drukiem przy okazji publikacji zespołów grobowych z Mierzanowic (Salewicz 1937, s. 50). W czasie zawie­ruchy wojennej zaginęła spora część zgromadzonych w PMA materiałów. Prawdo­podobnie wśród nich znajdowała się również część materiałów z Ożarowa.

148 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

Po II wojnie światowej kopalnia ożarowska pozostawała przez długi czas w zapo­mnieniu. Dopiero lata sześćdziesiąte ubiegłego wieku przyniosły pewną odmianę. Najpierw w 1960 r. w związku z badaniami w Krzemionkach penetrował jej obszar Tadeusz R. Żurowski. Następnie w latach 1960, 1967 i 1968 przeprowadził tu badania powierzchniowe Zygmunt Krzak. Wyniki tych ostatnich prac zostały opublikowane w dwóch krótkich artykułach (Krzak 1962; 1970). Badania objęły dokładną penetrację terenu kopalni i jej najbliższej okolicy, a także okolicznych łomów wapienia. Nie miały na celu pozyskiwania zabytków z powierzchni kopalni. Zebrano ich tylko kilka sztuk.

Również w latach sześćdziesiątych, choć zupełnie niezależnie, rozpoczęła się inwentaryzacja przechowywanych w PMA materiałów pochodzących z międzywojen­nych badań prehistorycznych kopalń we wschodnim obrzeżeniu Gór Święto krzyskich. Pierwszą, drobną ich część zinwentaryzowano w latach 1962–1965. W roku 1969 Andrzej Żółtowski podjął pierwszą próbę klasyfikacji kilkudziesięciu dostępnych wówczas zabytków z Ożarowa. Jednak dopiero w 1973 r. rozpoczęto planową akcję porządkowania międzywojennych zbiorów. W latach 1973–1974 prace te prowadzone były na terenie rezerwatu w Krzemionkach pod kierownictwem S. Krukowskiego1. Materiały uznane za „małowartościowe” znów zostały zakopane na terenie rezerwatu (Bąbel 1975, s. 170 i 173, ryc. 19). W drugiej połowie lat siedemdziesiątych inwen­taryzację kontynuowali Krzysztof Kowalski i Jerzy T. Bąbel, a zakończył ją Janusz Budziszewski w roku 1979.

Kolejny etap badań stanowiska „Za garncarzami” wiązał się z podjęciem przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego szeroko zakrojonego programu badań Wschodnioświętokrzyskiego Okręgu Pradziejowej Eksploatacji Krzemieni. W  latach 1978–1979 opracowano dostępną wówczas część materiałów z  między­wojennych zbiorów S. Krukowskiego z Ożarowa. Jednocześnie dokonano ponow­nie wstępnych badań powierzchni stanowiska oraz geologii jego najbliższej okolicy. Rozpoczęto też studia nad rozprzestrzenieniem wytworów wykonywanych w oża­rowskich pracowniach nakopalnianych. Wyniki tych dociekań zawarto w trzech krót­kich opracowaniach (Budziszewski 1979; 1980a; 1980b). W roku 1979 ekipa Insty­ tutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem J. Budziszewskiego rozpoczęła kompleksowe badania kopalni w Ożarowie. W ich ramach wykonano w latach 1979–1980 studia mikrorzeźby stanowiska oraz analizę rozrzutu materia­łów powierzchniowych. W latach 1981–1983 oraz 1991 przeprowadzono geofizyczne badania elektrooporowe, a w latach 1980–1983 badania wykopaliskowe (Ryc. 1). W pracach tych główny nacisk położono na metody służące ogólnemu rozpoznaniu stanowiska i umożliwiające ograniczenie badań wykopaliskowych do niezbędnego ze względów poznawczych minimum. Prace na obszarze stanowiska uzupełniono bada­niami powierzchniowymi okolicy, w trakcie których spenetrowano także okoliczne łomy wapienia w celu dokładnego poznania warunków geologicznych.

1 W lipcu 1973 roku S. Krukowskiego wspierał K. Kowalski, a później J.T. Bąbel. W literaturze wspo­minkowej (Kowalski 1992) daty tych akcji przytaczane są błędnie.

149KOPALNIA KRZEMIENIA W OŻAROWIE, STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”

Powyższą działalność podsumowano jedynie krótkimi komunikatami (Budziszew­ski 1986; 1994). W latach dziewięćdziesiątych opublikowano jeszcze wyniki analiz nie­których aspektów badań (Budziszewski 1997a; 1997b) po czym prace nad projektem ożarowskim zamarły na dekadę. Dopiero w 2009 roku szczegółowe analizy materiałów krzemiennych pochodzących z badań wykopaliskowych rozpoczął Witold Grużdź. Pierwszy etap tych prac został już ukończony (Grużdź 2010), a jego wyniki ukazały się drukiem (Grużdź 2012). Obecnie trwają analizy pozostałej części materiałów.

BADANIA Z LAT OSIEMDZIESIĄTYCH XX WIEKU

Analizę morfologii powierzchni stanowiska „Za garncarzami” przygotowano na podstawie pomiarów wysokości wykonanych w siatce kwadratowej o boku 2,5 m. Plan powierzchni pola górniczego w skali 1:500 z cięciem warstwicowym co 25 cm nie ujawnił, wbrew wcześniejszym domniemaniom (Budziszewski 1980b, Abb. 616), żad­nych zachowanych śladów obiektów eksploatacyjnych (Budziszewski 2000, ryc. 11A). Przeprowadzona na jego podstawie analiza rozkładu kątów nachylenia stoku pozwo­liła określić szereg istotnych cech stanowiska niezauważalnych podczas badań powierzchniowych i nieuchwytnych na standardowym planie hipsometrycznym. Dane te umożliwiły wyróżnienie trzech zasadniczych części stanowiska wiążących się z różnymi morfologicznie fragmentami terenu, stanowiąc istotny element podczas

Ryc. 1. Ożarów, pow. Opatów. Widok ogólny stanowiska „Za garncarzami” od południowego zachodu w trakcie badań wykopaliskowych w 1980 roku. Fot. J. Budziszewski

Fig. 1. Ożarów, Opatów district. General view of “Za garncarzami” site from the south west, during excavations in 1980. Photo: J. Budziszewski

150 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

rekonstruowania struktury przestrzennej pola eksploatacyjnego (Budziszewski 2000, ryc. 11B). Można było dzięki nim także określić fragmenty powierzchni najbardziej zniszczone przez współczesną gospodarkę rolną (Budziszewski 2000, ryc. 11C).

Precyzyjne skartowanie wszystkich leżących na powierzchni stanowiska „Za garn­carzami” okruchów skalnych jest zadaniem w zasadzie niewykonalnym. Szczegółową analizę rozkładu materiałów powierzchniowych oparto zatem na reprezentatywnej próbie. Z każdego ara stanowiska zebrano wszystkie zabytki kamienne z powierzchni jednego, ściśle określonego metra kwadratowego. W oparciu o taką próbę skartowano liczebności poszczególnych rodzajów materiałów – okruchów opoki, graniaków, natu­ralnych i przemysłowych fragmentów krzemieni – w każdym z badanych punktów. Pozwoliło to wykreślić mapy ich występowania (Budziszewski 2000, ryc. 12C), a także skartować relacje ilościowe pomiędzy różnymi rodzajami materiałów współwystępu­jących ze sobą (Budziszewski 2000, ryc. 13). W efekcie możliwym stała się zarówno ocena niektórych faktów geologicznych, jak i precyzyjne określenie natężenia śladów pradziejowej aktywności gospodarczej.

Badania geofizyczne stanowiska „Za garncarzami” prowadziła ekipa z Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii PAN) pod kierunkiem Tomasza Herbicha (Ryc. 2). Wykonano dziewięć linii sondowań elektro­oporowych o łącznej długości 860 m oraz elektrooporowe profilowania w  siatce

Ryc. 2. Ożarów, pow. Opatów. Geofizyczne profilowania elektrooporowe południowej części stanowiska „Za garncarzami”. Fot. J. Budziszewski

Fig. 2. Ożarów, Opatów district. Geophysical electrical resistivity profiling of the southern partof “Za garncarzami” site. Photo: J. Budziszewski

151KOPALNIA KRZEMIENIA W OŻAROWIE, STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”

metrowej na przestrzeni niespełna jednego hektara (Budziszewski 2000, ryc. 17). Na podstawie powyższych pomiarów sporządzono dziewięć przekrojów elektro­oporowych pokrywających siatką domniemany obszar pola górniczego oraz mapy rozkładu oporności gruntów dla dwóch głębokości. Siatka przekrojów elektrooporo­wych pozwoliła na ustalenie szeregu danych dotyczących geologii badanego obszaru (Budziszewski 2000, ryc. 18). Natomiast mapy rozkładu oporności gruntu umożliwiły wyznaczenie zasięgu pola górniczego z dokładnością do kilku metrów (Budziszewski 2000, ryc. 20). W związku z powyższym plany te miały decydujące znaczenie przy lokalizowaniu wykopów badawczych.

Badania wykopaliskowe ograniczono zgodnie z założeniami do niewielkich, ściśle określonych partii stanowiska (Ryc. 3). W każdej z trzech, wyróżnionych na podsta­wie wcześniejszych analiz, części pola górniczego założono jeden wykop wiodący o powierzchni od 10 do 24 m2. W środkowej i północnej partii stanowiska uzupełniono je pięcioma małymi szurfami o wymiarach 1 × 2 m. Natomiast w części południowej uzupełnienie takie stanowił dozór archeologiczny wykopów fundamentowych pod wznoszone tu zabudowania gospodarskie (Budziszewski 1997b, Fig. 2). W wyniku prac

Ryc. 3. Ożarów, pow. Opatów, stan. „Za garnca­rzami”: a – rozrzut materiałów pracownianych na powierzchni stanowiska; b – wykopy badawcze; c – wykopy fundamentowe zabudowań gospodar­skich dozorowane archeologicznie; d – budynki;

e – drogi. Wg J. Budziszewski (1997b)

Fig. 3. Ożarów, Opatów district, “Za garnca­rza mi” site: a – distribution of workshop mate­rials on the site’s surface; b – investigation trenches; c  –  foundation trenches of outhouses under archaeo logical supervision; d – buildings;

e – roads. After J. Budziszewski (1997b)

152 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

wykopaliskowych w każdej części pola górniczego przebadano w całości jeden szyb. Dodatkowo wyeksplorowano również uchwycone w wykopach fragmenty dziewięciu dalszych obiektów tego typu. Mimo że badania wykopaliskowe objęły obszar zaledwie około 0,5% powierzchni stanowiska, to jednak dostarczyły ponad 101 tys. artefak­tów krzemiennych oraz 200 zabytków z innych rodzajów skał. Odkryto ponadto kilka fragmentów ceramiki pradziejowej oraz szczątków fauny, w tym jedno górnicze narzędzie rogowe. W trakcie badań pobrano także blisko 60  prób geologicznych i gleboznawczych oraz 10 prób węgli drzewnych do oznaczania wieku bezwzględnego.

Geologia

Stanowisko „Za garncarzami” w Ożarowie leży na południowo­zachodnim stoku rozległego wzniesienia, opadającego łagodnie do suchej dziś doliny o starych, przed­czwartorzędowych założeniach. Wśród wypełniających dolinę plejstoceńskich osa­dów kilkunastometrowej miąższości zwracają uwagę pozostałości płytkiego zbior­nika wodnego z interglacjału lubelskiego, odkryte w odległości kilkuset metrów na północny zachód od stanowiska (Kosmowska­Suffczyńska, Szczepanek 1981). Samo wzniesienie budują opoki dolnego piętra turonu (górna kreda) poziomu Inoceramus lamarckii (Pożaryski 1948) pokryte resztkami utworów czwartorzędowych kilku­dziesięciocentymetrowej miąższości. Te ostatnie składają się z cienkiej warstwy gliny i dwóch serii piasków gliniastych, będących zapewne efektem wtórnego przemycia utworów morenowych.

Rytm krzemionkowy w dolnoturońskich osadach tego regionu obserwować można było pod koniec ubiegłego wieku w dużym kamieniołomie w sąsiednich Karsach (Pożaryski 1948; Budziszewski 1995). Wśród opok dolnych partii profilu rozrzucone są z rzadka poziomy małych konkrecji krzemiennych o kilkucentyme­trowej średnicy. Ku górze poziomy te stają się coraz częstsze i bogatsze. Przybierają one formę ławic o grubości do 1 m, lecz rozmiary występujących w nich konkrecji nie ulegają zmianie. Dopiero w górnych partiach profili tego piętra, wśród ławic takich drobnych krzemieni pojawiają się konkrecje znacznie większe – o średnicy do kilkudziesięciu centymetrów. W stropowej partii profili ich miejsce zajmują wielkie płaskury o średnicy kilkunastu i więcej metrów i grubości kilkudziesięciu centyme­trów. Występują one w kilku poziomach (Budziszewski 1980b, Abb. 618). Badania pola górniczego „Za garncarzami” wykazały, że eksploatowano na nim skały krze­mionkowe pochodzące z najwyższych poziomów przedstawionego tu rytmu. Wśród mnóstwa mikrokonkrecji nie mających znaczenia przemysłowego występują tu okazy poświadczające wykorzystywanie zarówno dużych konkrecji (Ryc. 4), jak i płaskurów.

Pole górnicze

Szczegółowe studia mikrorzeźby wykazały, że pole eksploatacyjne „Za garnca­rzami” leży w ledwo zaznaczonym obniżeniu biegnącym skośnie do stoku wznie­sienia, podzielonym przez dwa słabo czytelne progi (Budziszewski 2000, ryc. 11B).

153KOPALNIA KRZEMIENIA W OŻAROWIE, STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”

Badania geofizyczne sugerują, że północny stanowi odbicie uskoku tektonicznego. Natomiast południowy, wyraźniejszy wyznacza granicę pomiędzy skałami in situ i rumoszem na wtórnym złożu przy brzegu doliny. W sumie dzielą one interesujące nas pole górnicze na trzy zasadnicze części (Ryc. 5).

Najwyższa partia stanowiska „Za garncarzami” leży na opokach popękanych zwie­trzelinowo. Jest to najsłabiej dziś poznana część pola górniczego. Jej analizę opartą o wyniki badań geofizycznych utrudnia fakt bardzo urozmaiconej rzeźby stropu opok powstałej w wyniku czwartorzędowych procesów geologicznych. W podstawowym wykopie badawczym o powierzchni 10 m2 zlokalizowano tylko jeden szyb. Miał on formę dołu o średnicy około 130 cm i głębokości około 260 cm. Na poziomie około 130 cm stwierdzono w nim półkę komunikacyjną. Okazało się, że był on uloko­wany już poza zasięgiem występowania in situ krzemieni nadających się do obróbki. W związku z tym wydaje się, że kształt jego dokumentuje raczej pewien etap drążenia

Ryc. 4. Ożarów, pow. Opatów. Konkrecja krzemienia ożarowskiego z południowej części pola górniczego „Za garncarzami”. Fot. J. Budziszewski

Fig. 4. Ożarów, Opatów district. Large nodule of Ożarów flint from southern part of the “Za garnca­rzami” mining field. Photo: J. Budziszewski

154 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

szybu, niż zakładaną, ostateczną formę. Nie znaczy to, że dla jego twórców był on zupełnie jałowy. Nadający się do obróbki krzemień występuje na tym obszarze nie tylko w skale in situ, lecz również w dwóch poziomach leżących na wtórnym złożu w spągu utworów czwartorzędowych. Występują w nich fragmenty krzemieni pokaź­nych rozmiarów, a w materiałach pracownianych mamy poświadczone ich wykorzy­stywanie. Wśród narzędzi górniczych odkrywanych w tej partii stanowiska zwracają uwagę formy wykonane ze skał krystalicznych.

Środkowa partia pola górniczego znajduje się na zupełnie zwietrzałych opokach leżących in situ. Skała ma tu konsystencję przypominającą biały ser i tylko z rzadka znajdują się w niej mniej zwietrzałe fragmenty. Nie może być tu mowy o jakiejś roz­winiętej eksploatacji podziemnej, tym bardziej, że cały ten obszar jest potrzaskany tektonicznie. Pozostałości pierwotnych poziomów krzemieni zachowane są tu w co najwyżej kilkumetrowych odcinkach. Pole górnicze ma na tym obszarze charakter zwarty i chaotyczny. Chaotyczny to znaczy, że szyby lokowano nie w jakimś określo­nym porządku, lecz skokowo w coraz to innych miejscach. Natomiast zwarty – ponie­waż złoże jest praktycznie w całości pokryte szybami. Wykop o powierzchni 24 m2 ulokowano na obszarze zwartego występowania szybów. Odsłonięto w nim fragmenty pięciu obiektów eksploatacyjnych z których cztery powiązane były stratygraficznie

Ryc. 5. Ożarów, pow. Opatów, stan. „Za garn­carzami”. Zasięg i struktura przestrzenna pola eksploatacyjnego zrekonstruowane na podstawie analiz morfologii obszaru oraz rozrzutu materia­łów powierzchniowych. Wg J. Budziszewski (2000)

Fig. 5. Ożarów, Opatów district, “Za garncarzami” site. Range and spatial structure of the exploitation field, reconstructed on the basis of morphologi­cal analyses of the area and distribution of surface

material. After J. Budziszewski (2000)

155KOPALNIA KRZEMIENIA W OŻAROWIE, STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”

(Ryc. 6). Jeden z nich przebadany został w całości. Był to szyb niszowy o maksymalnie rozwiniętej formie – z kontrniszą na hałdę wewnętrzną (Budziszewski 1997a). Głębo­kość jego wynosiła nieco ponad 3 m. Szczegółowe analizy jego zasypisk wykazały, że pierwotnie był to obiekt o wąskim owalnym szybie, o wymiarach 180 × 130 cm, i trzech rozległych niszach sięgających 140 cm od ściany szybu (Budziszewski 2000, ryc. 27). W jego dnie znajdował się ślad po wyeksploatowaniu jednej dużej konkrecji krzemie nia oraz nieuwieńczone powodzeniem ślady pracy zmierzającej do pozyskania drugiej. Po zakończeniu eksploatacji obiekt został zasypany jedynie częściowo, tak aby naturalne procesy destrukcji u ujścia szybu objęły obszar podobny do wyeksploa­towanego pod ziemią. Pozwalało to na trwałe oznaczenie na powierzchni stanowiska obszaru prac górniczych w obrębie złoża (Budziszewski 1997a). W zasypisku tego szybu odkryto jedyny na stanowisku fragment rogowego narzędzia górniczego.

Ryc. 6. Ożarów, pow. Opatów. Wykop I na polu górniczym „Za garncarzami” w trakcie eksploracji. Widoczne fragmenty czterech jednostek wydobywczych powiązanych stratygraficznie. Fot. J. BudziszewskiFig. 6. Ożarów, Opatów district. Trench I in the “Za garncarzami” exploitation field at time of explora­

tion. Fragments of four exploitation units connected stratigraphically. Photo: J. Budziszewski

156 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

Najniższa część pola górniczego „Za garncarzami” ulokowana jest na zupełnie zwietrzałym gruzie opoki leżącym, jak się zdaje, już w przybrzeżnej partii doliny. Cały ten gruz przesycony jest okruchami krzemieni. Jednak najbogatszy poziom ich występowania wyznacza druzgot wielkich fragmentów płaskurów. Pole górnicze jest tu jak w środkowej partii zwarte i chaotyczne. To tutaj znajdują się najintensywniej­sze na stanowisku ślady pradziejowego górnictwa oraz obróbki krzemienia. Wykop o powierzchni 12 m2 ulokowano w brzeżnej partii zwartego występowania szybów. Odkryto w nim i częściowo przebadano fragmenty sześciu szybów o różnej formie i rozmiarach (Budziszewski 1986, Fig. 8C). Jeden z nich wyeksplorowano w całości. Był to prosty dół wydobywczy o średnicy około 140 cm i głębokości 170 cm zasypany szybko po zakończeniu eksploatacji (Budziszewski 1986, Fig. 8A, B). Co ciekawe nie wyeksploatowano w nim nawet połowy dostępnego krzemienia, przez co sprawia wrażenie doraźnego przedsięwzięcia. Warto odnotować, że znajduje się on pośród obiektów kilkakrotnie większych.

Datowanie

Krzemienie w Ożarowie wykorzystywane były – jak się zdaje – już w paleolicie. Sugeruje to kilka odłupków spatynowanych w sposób analogiczny do zabytków paleo­litycznych odkrytych wśród materiałów powierzchniowych.

Po raz wtóry tutejsze złoże krzemienia odkryte zostało dopiero u schyłku neolitu, około połowy III tysiąclecia BC. Wykorzystywanie krzemienia ożarowskiego w tym czasie poświadczają nieliczne materiały ze stanowisk kultury złockiej i kultury cera­miki sznurowej (Budziszewski 1980a, s. 318). Odpowiada im odkryty w południowej części stanowiska prosty dół eksploatacyjny (Budziszewski 1997b, Fig. 3) datowany metodą radiowęglową na XXV w. p.n.e. (Budziszewski 1997b, Table 1, Fig. 7).

W XXI stuleciu BC (Budziszewski 1997b, Table 1, Fig. 6) odlesiono cały obszar stanowiska rozpoczynając eksploatację na znaczną skalę. Być może prowadzono ją w dalszym ciągu przy pomocy kopalń jamowych (Budziszewski 1997b, Fig. 4), które po zakończeniu eksploatacji zasypywano tylko częściowo. Aktywność tę wiązać trzeba z grupami wczesnej fazy kultury mierzanowickiej (Kadrow, Machnik 1997, ryc. 70).

W XVIII i XVII stuleciu BC podjęto eksploatację krzemienia ożarowskiego przy pomocy kopalń niszowych (Budziszewski 1997a; 1997b, Table 1, Fig. 6). W świetle uzyskanych datowań działalność ta może być wiązana z grupami późnej fazy kultury mierzanowickiej (Kadrow, Machnik 1997, ryc. 70; Budziszewski 1998).

WYTWÓRCZOŚĆ KRZEMIENIARSKA

W pracowniach nakopalnianych ludność kultury mierzanowickiej wytwarzała narzędzia głównie jednego typu – ostrza noży sierpowatych (Budziszewski 1991; 1998). Tylko sporadycznie wykonywano także ostrza siekier dwuściennych oraz masywne odłupki.

157KOPALNIA KRZEMIENIA W OŻAROWIE, STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”

W celu wstępnej analizy technologicznej zabytków wyselekcjonowano spośród inwentarza krzemiennego materiał z zasypisk dwóch szybów górniczych – I/3 i I/5, zlokalizowanych w obrębie wykopu I w centralnej partii stanowiska. Pierwszy z nich datowany jest na XVII wiek BC, drugi zaś na koniec III tysiąclecia BC (Budziszewski 1997b, Table 1, Fig. 6).

Zbiór poddany badaniom liczył 9804 formy. Dominującą grupę stanowiły w nim odłupki (4705 szt.), łuski (2548 szt.) i druzgot (2331 szt.), przy jednoczesnym małym udziale form wydzielonych (134 szt.). Ostatnia z wymienionych kategorii reprezento­wana była głównie przez rdzeniowe okazy dwuścienne (Ryc. 7). Klasyfikację zabytków masowych i wydzielonych oparto na kryteriach technicznych i morfologicznych. Interpretacja technologiczna przeprowadzona została w nawiązaniu do wyników testów eksperymentalnych, a także danych wynikających ze studiów technologicznych takich badaczy jak François Bordes, Don E. Crabtree (1969), William Andrefsky Jr. (2003, s. 11–30) i George H. Odell (2003, s. 58–62).

Wydzielono dwie główne kategorie form – o cechach technologicznych twar­dego i miękkiego tłuka. Znamiona morfologiczne pierwszej grupy: wydatny sęczek – często przybierający kształt stożka Hertza lub płaski – powstały na skutek efektu kompresji (analogiczny do występujących często w metodzie łuszczniowej), rzad­kie występowanie podcięcia (wargi) w części bliższej (Cotterell, Kamminga 1987), masywna piętka z wymiażdżeniami (Migal 2005) i towarzyszącymi radialnymi pęk­nięciami (Pelegrin 2000) oraz mała regularność wytworów, świadczą o stosowaniu uderzenia bezpośredniego tłukiem kamiennym (Ryc. 7h, j). Natomiast druga kate­goria charakteryzowała się: słabo wysklepionym sęczkiem z towarzyszącą mu wargą lub wygięciem – bending fracture (Cotterell, Kamminga 1987), małą w stosunku do reszty okazu piętką, smukłą morfologią odłupka i bardziej regularnym przebiegiem grani oraz krawędzi (Whittaker 1999, s. 185–193; Pelegrin 2000). Odłupki tego typu odbijano najprawdopodobniej przy zastosowaniu techniki uderzenia bezpośredniego miękkim kamieniem (np. otoczakiem z piaskowca lub wapienia) lub ewentualnie porożem (Ryc. 7a, b, d, e, g).

Analiza kątów rdzeniowania również przemawia za stosowaniem dwóch sposobów uderzenia bezpośredniego. Pierwszy (uderzenie bezpośrednie twardym tłukiem), gdy pięta była nachylona pod kątem prostym do odłupni, a drugi (uderzenie bezpośrednie miękkim tłukiem) gdy płaszczyzny te tworzyły kąt ostry. Obie techniki uderzenia były często używane naprzemiennie i na różnych etapach obróbki (Grużdź 2012).

W procesie wytwarzania narzędzi bifacjalnych na polu górniczym w Ożarowie można wyróżnić cztery etapy redukcji. Występujące na stanowisku formy najczęściej łączą się z wczesnymi etapami obróbki i zwykle zaniechane były na skutek błędów wytwórców lub niedoskonałości surowcowych. Pierwszy etap produkcji (Ryc. 8a) bazował na doborze surowiaka i sprawdzeniu, czy nadaje się on do dalszej obróbki (brak skaz i spękań tektonicznych). Kolejne stadium (Ryc. 8b) polegało na odbijaniu przy użyciu techniki uderzenia bezpośredniego twardym tłukiem kamiennym zazwy­czaj masywnych odłupków, które miały ścienić półwytwór i nadać mu odpowiedni

158 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

Ryc. 7. Ożarów, pow. Opatów, stan. „Za garncarzami”. Materiał z szybów I/3 i I/5: a, b, d, e, g, h, j – odłupki; c, f, i, k­p – półwytwory dwuścienne. Rys. K. Pyżewicz

Fig. 7. Ożarów, Opatów district, “Za garncarzami” site. Material from shafts I/3 and I/5: a, b, d, e, g, h, j – flakes; c, f, i, k­p – bifacial preforms. Drawn by K. Pyżewicz

159KOPALNIA KRZEMIENIA W OŻAROWIE, STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”

Ryc. 8. Ożarów, pow. Opatów, stan. „Za garncarzami”. Schematy redukcji

w procesie produkcji form bifacjalnych.

Rys. W. Grużdźi K. Pyżewicz

Fig. 8. Ożarów, Opatów district, “Za

garncarzami” site. Reduction schemes used in the process of knapping bifacial

forms.Drawn by W. Grużdź

and K. Pyżewicz

160 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

161KOPALNIA KRZEMIENIA W OŻAROWIE, STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”

kształt. Proces ten mógł odbywać się z wykorzystaniem stworzonej wcześniej kra­wędzi bifacjalnej lub z zaanektowanego na piętę naturalnego tylca. W nie których przypadkach etap ten był pomijany, np. gdy surowiak był dostatecznie cienki i nada­wał się do właściwego ścieniania. Trzecie stadium sprowadzało się do zasadniczego kształtowania formy bifacjalnej i mogło zostać przeprowadzone z użyciem trzech metod redukcji. Pierwszym sposobem było odbijanie odłupków ścieniających od części wierzchołkowej i podstawy (Ryc. 7k, n­p), podczas gdy z przeciwległej strony odszczepiano sekwencje z obydwu lub jednego boku (Ryc. 8c/1 A i B). Metoda ta była najczęściej stosowana, gdy zaczątkowiec miał przekrój zbliżony kształtem do trapezu lub trójkąta. Druga strategia (Ryc. 8c/2) jest w pewnym stopniu analogiczna

Ryc. 9. Lokalizacja znalezisk noży sierpowatych z krzemienia ożarowskiego: a – znaleziska noży i ostrzy bifacjalnych z krzemienia ożarowskiego; b – pole górnicze, stan. 1 „Za garncarzami”

Stanowiska archeologiczne: 1 – Adamczowice, pow. Sandomierz, stan. 11; 2 – Buszkowice, pow. Opatów; 3 – Byszów, pow. Sandomierz, stan. 21; 4 – Byszów, pow. Sandomierz, stan. 31; 5 – Byszów, pow. Sando­mierz, stan. 34; 6 – Chmielów, pow. Ostrowiec Świętokrzyski; 7 – Glinka, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, grób; 8 – Hucisko, pow. Zamość, stan. 1; 9 – Kaliszany, pow. Opatów, stan. 23; 10 – Kamień Plebański, pow. Sandomierz, stan. 7; 11 – Łukawka, pow. Opatów, stan. 2, skupisko A; 12 – Mierzanowice, pow. Opatów, stan. 1, cmentarzysko; 13 – Mydłów, pow. Opatów, stan. 38, grób?; 14 – Kichary Nowe, pow. Sandomierz, cmentarzysko; 15 – Stodoły, pow. Opatów, stan. 1; 16 – Stodoły­Kolonie, pow. Opatów, stan. 6; 17 – Stodoły, pow. Opatów, stan. 45; 18 – Szarbia, pow. Kazimierza Wielka; 19 – Trębanów, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. 20; 20 – Trześń, pow. Tarnobrzeg, grób 7; 21 – Wojciechowice, pow. Opatów, stan. 1; 22 – Wojciechowice, pow. Opatów, stan. 3; 23 – Wojciechowice, pow. Opatów, punkt 3; 24 – Wojciecho­wice, pow. Opatów, stan. 6; 25 – Wojciechowice, pow. Opatów, okolice; 26 – Boria­Wyrzykowszczyzna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Pole R. Gromka”; 27 – Złota, pow. Sandomierz; 28 – Złota, pow. Sandomierz, stan. „Nad Wawrem”, cmentarzysko. Opracował W. Grużdź na podstawie: Budziszewski 1979; Krzak 1983; Bąbel 1985; 2013; Kopacz, Valde­Nowak 1987; Florek 1995; Zalewski, Sałaciński 1996;

Kowalewska­Marszałek 1999; Florek i in. 2000; Libera 2001; Balcer i in. 2002

Fig. 9. Location of sickle knives from Ożarów flint: a – findings of bifacial knives and blades from Ożarów flint; b – mining field, “Za garncarzami” site 1

Archaeological sites: 1 – Adamczowice, Sandomierz district, site 11; 2 – Buszkowice, Opatów district; 3 – Byszów, Sandomierz district, site 21; 4 – Byszów, Sandomierz district, site 31; 5 – Byszów, Sandomierz district, site 34; 6 – Chmielów, Ostrowiec Świętokrzyski district; 7 – Glinka, Ostrowiec Świętokrzyski district, grave; 8 – Hucisko, Zamość district, site 1; 9 – Kaliszany, Opatów district, site 23; 10 – Kamień Plebański, Sandomierz district, site 7; 11 – Łukawka, Opatów district, site 2, cluster A; 12 – Mierzanowice, Opatów district, site 1, cemetery; 13 – Mydłów, Opatów district, site 38, grave?; 14 – Kichary Nowe, Sandomierz district, cemetery; 15 – Stodoły, Opatów district, site 1; 16 – Stodoły­Kolonie, Opatów district, site 6; 17 – Stodoły, Opatów district, site 45; 18 – Szarbia, Kazimierza Wielka district; 19 – Trębanów, Ostrowiec Świętokrzyski district, site 20; 20 – Trześń, Tarnobrzeg district, grave 7; 21 – Wojciechowice, Opatów district, site 1; 22 – Wojciechowice, Opatów district, site 3; 23 – Wojciecho­wice, Opatów district, point 3; 24 – Wojciechowice, Opatów district, site 6; 25 – Wojciechowice, Opatów district, vicinity; 26 – Boria­Wyrzykowszczyzna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Pole R. Gromka” site; 27 – Złota, Sandomierz district; 28 – Złota, Sandomierz district, “Nad Wawrem” site, cemetery. Pre­ pared by W. Grużdź based on: Budziszewski 1979; Krzak 1983; Bąbel 1985; 2013; Kopacz, Valde­Nowak 1987; Florek 1995; Zalewski, Sałaciński 1996; Kowalewska­Marszałek 1999; Florek et al. 2000; Libera

2001; Balcer et al. 2002

162 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

do „klasycznego kształtowania bifacjalnego” (Inizan i in. 1999, s. 44–49), polegającego na redukowaniu półwytworu od obu boków okazu. Jedyną różnicą było pomijanie w niektórych przypadkach etapu tworzenia krawędzi bifacjalnej i odszczepianiu od niej odłupków, na korzyść wykorzystywania do tego celu naturalnych tylców (Ryc. 7j). Ostatnia odnotowana w zespole metoda (Ryc. 8c/3 A i B) zakładała stworzenie dwóch lub jednej pięty stałej na dłuższych bokach okazu. Obie platformy kształtowano z dala od linii środka i każda z nich służyła do redukowania jednej strony formy na całej lub prawie całej powierzchni (Ryc. 7f, l). W przypadku, gdy retuszowano w ten sposób tylko jedną stronę, druga była ścieniana poprzednią metodą. W badanym zbiorze nie odnotowano okazów redukowanych w połączeniu metody trzeciej i pierwszej, co nie oznacza, że taki scenariusz nie mógł mieć miejsca. Wszystkie wymienione strategie były realizowane przy zastosowaniu technik uderzenia kamiennymi i organicznymi tłukami. Ostatnie stadium produkcji odnotowane w Ożarowie (Ryc. 8d) polegało na wyrównaniu wytworu i nadaniu mu asymetrycznego kształtu noża sierpowatego oraz soczewkowatego przekroju.

Przejścia pomiędzy poszczególnymi etapami mogły się odbywać bardzo „płynnie” i zaprezentowany łańcuch operacji nie powinien być traktowany jako próba odzwier­ciedlenia percepcji prahistorycznych wytwórców, lecz jako diagram pomagający zro­zumieć ten proces badaczom. Aktualnie podejmowane są próby uszczegółowienia rekonstrukcji przebiegu procesu redukcji z zastosowaniem metody składanek.

Choć w badanym zespole nie odnotowano form finalnych znanych z zespo­łów osadniczych i grobowych (m.in. Kowalewska­Marszałek 1999; Bąbel 2013), to przedstawiona wyżej redukcja dwuścienna łączona jest z produkcją bifacjalnych noży sierpowatych. Wskazuje na to szereg cech morfologicznych. Najważniejsze z nich to dążenie do wyodrębniania asymetrycznego ostrza i podstawy oraz silne ścienia­nie skutkujące często złamaniem okazów i zaniechaniem dalszego rdzeniowania (co zapewne nie przeszkadzałoby w produkcji nastawionej na uzyskiwanie półsu­rowca odłupkowego).

Porównanie materiałów z obu szybów zarówno pod względem charakteru form dwuściennych, jak i ilości różnych kategorii odłupków, wykazuje daleko idące podo­bieństwa. Można zatem sądzić, iż mimo różnic chronologicznych oba inwentarze związane były z wytwarzaniem noży sierpowatych. Datowanie tego typu wytwór­czości już na schyłek III tysiąclecia BC jest sprzeczne z dotychczasowymi poglądami (Kadrow, Machnik 1997, ryc. 66) i wymaga dalszych badań.

Cała działalność krzemieniarska odbywała się na obszarze pola eksploatacyjnego. Badania powierzchniowe nie wykazały śladów pracowni krzemieniarskich w okolicy stanowiska. Wykonywane w Ożarowie narzędzia rozprzestrzeniały się wśród ludności zamieszkującej niewielką część Wyżyny Sandomierskiej. Znaleziska noży sierpowa­tych z krzemienia ożarowskiego (Ryc. 9) na obszarach oddalonych ponad 100 km od Ożarowa należą do zupełnych wyjątków.

163KOPALNIA KRZEMIENIA W OŻAROWIE, STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”

BIBLIOGRAFIA

Andrefsky W. Jr. 2003 Lithics. Macroscopic Approaches to Analysis, Cambridge. “Cambridge Manuals in Archaeo­

logy”.Balcer B., Machnik J., Sitek J. 2002 Z pradziejów Roztocza na Ziemi Zamojskiej, Kraków.Bąbel J.T. 1975 Zniszczenia, badania i ochrona rezerwatu w Krzemionkach, pow. Opatów, Wiadomości

Archeologiczne, t. 40 (2), s. 149–177. 1985 Weryfikacyjne badania powierzchniowe przeprowadzone w rejonie wsi Mierzanowice

i Wojciechowice, woj. Tarnobrzeg, Sprawozdania Archeologiczne, t. 37, s. 55–71. 2013 Cmentarzyska społeczności kultury mierzanowickiej na Wyżynie Sandomierskiej. Część 2:

Źródła, Rzeszów. „Collectio Archaeologica Resoviensis” 24 (2).Bordes F., Crabtree D.E. 1969 The Corbiac blade technique and other experiments, Tebiwa, t. 12 (2), s. 1–21.Budziszewski J. 1979 Kopalnia krzemienia w Ożarowie, woj. tarnobrzeskie w świetle dotychczasowych badań.

Maszynopis pracy magisterskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. 1980a Der Ozarówer Feuerstein und die Probleme seiner Nutzung und Verteilung, [w:]

G. Weisgerber, R. Slotta, J. Weiner (red.), 5000 Jahre Feuersteinbergbau. Die Suche nach dem Stahl der Steinzeit, Bochum, s. 318–320. „Veröffentlichungen aus dem Deutschen Bergbau­Museum Bochum” 22.

1980b PL 11 Ożarów, Gemeinde loco, “Za garncarzami”, Wojw. Tarnobrzeg, [w:] G. Weisgerber, R. Slotta, J. Weiner (red.), 5000 Jahre Feuersteinbergbau. Die Suche nach dem Stahl der Steinzeit, Bochum, s. 603–605. „Veröffentlichungen aus dem Deutschen Bergbau­­Museum Bochum” 22.

1986 Exploration of the Mining Field “Za garncarzami” in Ożarów, Tarnobrzeg Voivodship. Preliminary Report, [w:] K.T. Biró (red.), Papers for the 1st International Conference on Prehistoric Flint Mining and Lithic Raw Material Identification in the Carpathian Basin, Budapest – Sümeg, 20–22 May 1986, Budapest, s. 69–82.

1991 Krzemieniarstwo ludności Wyżyny Środkowomałopolskiej we wczesnej epoce brązu, Lubelskie Materiały Archeologiczne, t. 6, s. 181–208.

1994 Ożarów pradziejowy punkt eksploatacji krzemienia, [w:] T. Wilgat (red.), Przewodnik wycieczkowy Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Lublin, s. 17–19.

1995 Exposure with Lower Turonian Flints in Karsy, Tarnobrzeg District, [w:] J. Budziszewski, R. Michniak (red.), VIIth International Flint Symposium, Warszawa – Ostrowiec Święto­krzyski, 4–8 September 1995. Guide – Book of Excursion 2: Northern Footslopes of Holy Cross Mountains, Warsaw, s. 45–47.

1997a Mine I/4 of the “Za Garncarzami” Mining Field in Ożarów (Central Poland). Remarks on Methods of Studying Shallow Flint Mines, [w:] A. Ramos­Millán, M.A. Bustillo (red.), Siliceous Rocks and Culture, Granada, s. 151–162. „Monografica Arte y Arqueologia” 42.

1997b C­14 dating of shallow flint mine sites. Case study from the “Za Garncarzami” mining field in Ożarów (Central Poland), [w:] R. Schild, Z. Sulgostowska (red.), Man and Flint.

164 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

Proceedings of the VIIth International Flint Symposium, Warszawa – Ostrowiec Święto­krzyski, September 1995, Warszawa, s. 87–109.

1998 Świętokrzyski Okręg Pradziejowej Eksploatacji Krzemieni w dobie kultury trzciniec­kiej, [w:] A. Kośko, J. Czebreszuk (red.), Trzciniec. System kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznań, s. 285–299.

2000 Metody badań płytkich kopalń krzemienia, [w:] W. Borkowski (red.), Metody badań archeologicznych stanowisk produkcyjnych – górnictwo krzemienia, Warszawa, s. 19–62. „Metodyka Badań Archeologicznych” 4.

Cotterell B., Kamminga J. 1987 The formation of flakes, American Antiquity, t. 52 (4), s. 675–708.Florek M. 1995 Kolekcja zabytków archeologicznych z okolic Wojciechowic w woj. tarnobrzeskim, Mate­

riały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 16, s. 13–22.Florek M., Gajewska H., Gajewski L. 2000 Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Trześni, pow. Tarnobrzeg, woj.

podkarpackie, Sprawozdania Archeologiczne, t. 52, s. 373–388.Grużdź W. 2010 Obróbka krzemienia w kulturze mierzanowickiej w świetle analizy źródeł z pola górni­

czego „Za Garncarzami” w Ożarowie, pow. opatowski, szyby I/3 i I/5. Maszynopis pracy magisterskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

2012 Wybrane aspekty form dwuściennych we wczesnej epoce brązu na przykładzie mate­riałów z pola górniczego w Ożarowie, Wiadomości Archeologiczne, t. 63, s. 3–31.

Inizan M.­L., Reduron­Ballinger M., Roche H., Tixier J. 1999 Technology and Terminology of Knapped Stone, Nanterre. „Préhistoire de la Pierre Taillée” 5.Kadrow S., Machnik J. 1997 Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksonomia i rozwój przestrzenny, Kraków. „Prace

Komisji Archeologicznej, PAN – Oddział w Krakowie” 29.Kopacz J., Valde­Nowak P. 1987 From studies of flint industries of the Circum­Carpathian Epi­Corded Ware Cultural

Circle /C.E.C.C./, [w:] J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski (red.), New in Stone Age Archaeo­logy, Warszawa – Kraków, s. 183–210. “Archaeologia Interregionalis” 8.

Kosmowska­Suffczyńska D., Szczepanek K. 1981 A New Interglacial Locality on the Sandomierz Upland, Folia Quaternaria, t. 54,

s. 25–41.Kowalewska­Marszałek H. 1999 Z dziejów najdawniejszych, [w:] T. Dunin­Wąsowicz, S. Tabaczyński (red.), Szkice Zawi­

chojskie, Zawichost, s. 7–38.Kowalski K. 1992 Za późno, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Prof. Stefan Krukowski (1890–1982). Działalność

archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej, Ojców, s. 263–266.Krzak Z. 1962 Sprawozdanie z badań na Wyżynie Opatowskiej w 1960 roku, Sprawozdania Archeolo­

giczne, t. 14, s. 31–48. 1970 Wstępna charakterystyka kopalni krzemienia w Ożarowie Opatowskim, Archeologia

Polski, t. 15, s. 291–303. 1983 Nowe stanowiska neolityczne i wczesnobrązowe w dorzeczu Gierczanki na Wyżynie

Sandomierskiej, Wiadomości Archeologiczne, t. 49 (2), s. 261–272.

165KOPALNIA KRZEMIENIA W OŻAROWIE, STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”

Libera J. 2001 Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski i Zachodniej Ukrainy (od środkowego

neolitu do wczesnej epoki żelaza), Lublin.Migal W. 2005 Sposoby i możliwości obróbki krzemienia za pomocą twardego tłuka kamiennego, [w:]

W. Borkowski, M. Zalewski (red.), Rybniki – „Krzemianka”. Z badań nad krzemieniar­stwem w Polsce północno­wschodniej, Warszawa, s. 129–139. „Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 5.

Odell G.H. 2003 Lithic Analysis, New York. “Manuals in Archaeological Method, Theory and Technique”.Pelegrin J. 2000 Les techniques de débitage laminaire au Tardiglaciaire: critères de diagnose et quelques

réflexions, [w:] B. Valentin, P. Bodu, M. Christensen (red.), L’Europe centrale et septentrio­nale au Tardiglaciare. Table­ronde de Nemours, 13–16 mai 1997, Actes de la Table­ronde internationale de Nemours, 13–16 mai 1997, Nemours, s. 73–86. „Mémoires du Musée de Préhistoire d’Île­de­France” 7.

Pożaryski W. 1948 Jura i kreda między Radomiem, Zawichostem i Kraśnikiem, Warszawa. „Biuletyn Pań­

stwowego Instytutu Geologicznego” 46.Salewicz K. 1937 Tymczasowe wyniki badań prehistorycznych w Mierzanowicach (pow. opatowski, woj.

kieleckie), Z otchłani wieków, r. 12 (4–5), s. 39–59.Whittaker J.C. 1999 Flintknapping: Making and Understanding Stone Tools, Austin.Zalewski M., Sałaciński S. 1996 Weryfikacyjne badania powierzchniowe okolic wsi Stodoły, woj. tarnobrzeskie, [w:]

W. Brzeziński, W. Borkowski, W. Migal (red.), Z badań nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego, Warszawa, s. 111–119. „Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 3.

JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

THE “ZA GARNCARZAMI” SITE AT THE OŻARÓW FLINT MINEIN THE LIGHT OF OLD AND NEW INVESTIGATIONS

S u m m a r y

The prehistoric mining field “Za garncarzami” in Ożarów (Opatów district, Świętokrzyskie voivodeship) was discovered by Stefan Krukowski in 1923. In the years 1979–1983 a team from the Institute of Archaeology, University of Warsaw, headed by J. Budziszewski, carried out comprehensive investigations of the site. They included microrelief studies of the area, distri­bution analysis of surface material, electrical resistivity surveys (together with the Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences) and minor excavations.

The “Za garncarzami” mining field lies in a slight depression running obliquely to the slope of a small elevation built of Lower Turonian (Upper Cretaceous) siliceous limestones. Here

166 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

large flint nodules and fragments of tabular chert, known as Ożarów flint, were exploited. Two indistinct thresholds divide the mining field into three parts with different deposit conditions. In all of them flint was exploited from relatively shallow pit or niche features.

The deposits here were probably already being exploited in the Palaeolithic, but the oldest certain traces of mining activity come from the middle of the third millennium BC and are associated with communities of the Złota and Corded Ware cultures. Flint exploitation was most intensive in the 21st–17th c. BC when local communities of the Mierzanowice culture were active in the area. Production in the flint workshops next to the mines was concentrated on bifacial knapping of sickle knives.