- 1 -

Jest to szkic przyszłego artykułu, proszę go nie cytować bez wiedzy autora. W wielu miejscach jest

niedopracowany. Niektóre fragmenty mają być w istotny sposób zmienione lub wymagają uaktualnienia i

lepszego uźródłowienia.

Uniwersalność wiedzy, nauki prawne i Wikipedia Tomasz Raburski

raburski@amu.edu.pl

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Artykuł ten nie jest poświęcony temu, co o naukach prawnych można wyczytać w

Wikipedii1. Jego celem jest przyjrzenie się nauce prawa, jej podstawom i cechom

charakterystycznym, przez pryzmat Wikipedii, jako projektu gromadzenia i

porządkowania wiedzy. Zasady Wikipedii i jej struktura stawiają pewne wymagania i

ograniczenia wobec gromadzonych treści. Pozwala to na pogłębioną refleksję nad

specyfiką danej dyscypliny czy jej rysami zasadniczymi. Zestawienie ze sobą różnych

dyscyplin i obszarów wiedzy, jak ma to miejsce w przypadku Wikipedii, może być

źródłem interesujących obserwacji metodologicznych i naukoznawczych. Będę się

starał wskazać problemy związane z gromadzeniem treści na temat prawa, które są

istotnymi (choć najczęściej nie zauważanymi) ograniczeniami tego typu projektów2.

Wikipedia

Wikipedia jest jednym z najpopularniejszych serwisów w Internecie. Polska

wersja językowa jest obecnie dziewiąta, a do niedawna czwarta, pod względem liczby

1 Bez trudu można to zrobić bez trudu samemu. Warto zacząć od przejrzenia drzewa kategorii, wpisując w wewnętrzną wyszukiwarkę: Kategoria:Prawo. Można też rozpocząć eksplorację od wikiportalu prawniczego (Portal:Prawo). Poziom artykułów jest oczywiście bardzo zróżnicowany, rzadko jednak przekraczając poziom wypisów z ustawy czy notatek z wykładów. Dość często można się też natknąć na błędy (np. nieaktualny stan prawny), istotne braki czy nieścisłości. 2 Za uwagi i komentarze dziękuję Szymonowi Grabarczukowi, który przejrzał wstępną wersję tekstu.

- 2 -

haseł. Liczy sobie ponad 980.000 artykułów, a codziennie przyrasta ok. 220 nowych

haseł. Haseł prawniczych jest ponad 110003.

Poszczególne wersje językowe Wikipedii są autonomiczne. Hasła pisane są

niezależnie, przez społeczności wolontariuszy skupionych wokół danego projektu.

Wielokrotnie wytykana słaba jakość polskojęzycznej Wikipedii, w porównaniu z jej

wersją angielsko- czy niemieckojęzyczną, ma w dużej mierze podłoże demograficzne4.

Istnieją też duże różnice w jakości poszczególnych działów Wikipedii. We wszystkich

wersjach językowych hasła z nauk społecznych i humanistycznych, należą do najgorzej

opracowanych5.

Nauki prawne

Nauki prawne to zbiór niejednorodny metodologicznie. Takie dyscypliny jak

socjologia prawa, kryminologia czy nauki historycznoprawne, przyjmują zewnętrzną

perspektywę wobec prawa, opierając się na metodologii swoich dyscyplin

macierzystych. Główny zrąb nauk prawnych: dogmatyki prawne oraz nadbudowana nad

nimi teoria prawa, zajmują jednak perspektywę wewnętrzną, interpretując,

systematyzując i porządkując teksty prawne. Mają one w dużej części charakter nauk

humanistycznych, wykazując jednak wiele wyraźnych odrębności i cech swoistych6. Z

tego powodu, gromadzenie wiedzy prawniczej napotyka na wiele specyficznych

problemów.

3 Zliczenia dokonano w oparciu o system kategorii prawniczych. Wyłączono kategorie, które nie wchodzą w tradycyjny zakres nauk prawnych (np. prawo w kulturze). W podanej liczbie blisko 4000 to biografie. Za dostarczenie tych danych dziękuję Krzysztofowi Blachnickiemu. 4 Największe wersje językowe opierają się na znacznie szerszej bazie demograficznej. Językiem angielskim posługuje się ponad miliard użytkowników (w tym 365 mln. jako ojczystym), niemieckim ok. 166 mln. (92 jako ojczystym). Populacje te są mają też większą i starszą społeczność Internetową. Choć duża liczba artykułów może powstać także w językach o mniejszej bazie demograficznej. Np. szwedzka czy holenderska Wikipedia należą do jednych z największych, dzięki hasłom tworzonym przez zaprogramowane boty. Długość i jakość większości haseł jest jednak znacząco niższa niż w takich Wikipediach jak angielska, niemiecka czy francuska. 5 Por. Halavais A.; Lackaff D. An Analysis of Topical Coverage of Wikipedia. Journal of Computer Mediated Communication; 13, 2008, 429-440. 6 Por. Zygmunt Ziembiński, Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa, Warszawa, PWN, 1974.

- 3 -

Informacja prawnicza jest zróżnicowana pod względem tego, do kogo jest

adresowana. Pomijając same akty prawne, które są problemem odrębnym, wyróżnić

można trzy główne grupy odbiorców piśmiennictwa prawniczego: osoby zawodowo

zajmujące się prawem, prawników akademickich i laików. Osoby zawodowo parające

się prawem (profesjonalni prawnicy i w mniejszym stopniu urzędnicy) sięgają często do

orzecznictwa i komentarzy prawniczych, rzadziej do tekstów akademickich. Te ostatnie

adresowane są dla prawników akademickich i stanowią półautonomiczny dyskurs.

Należą do niego również materiały edukacyjne, przeznaczone głównie dla studentów,

które jednak (w przeciwieństwie do innych dyscyplin) czytane również przez praktyków

czy badaczy prawa. Odrębna grupa tekstów to teksty popularyzatorskie lub porady

prawne. Są one adresowane dla laików, niejednokrotnie nie zawierając nawet

odnośników do aktów prawnych.

Encyklopedie prawnicze

Jaki status ma tutaj encyklopedyczna informacja prawnicza? Należy pamiętać, że

istnieje wiele różnych form encyklopedii, i że jest to gatunek wciąż się rozwijający (czego

przykładem są encyklopedie internetowe) 7 . Nie omówię tu wszystkich publikacji

encyklopedycznych istniejących na rynku, a jedynie wskażę ich zasadnicze typy.

Podzielić je można na takie, które mają charakter praktyczny i na takie, które nie stawiają

sobie takiego celu (przy czym niekoniecznie są to prace teoretyczne).

Wydawnictwa o profilu praktycznym adresowane są do laików, szukających

zwięzłej informacji na temat jakiejś dziedziny prawa. Ich zainteresowanie prawem jest

zwykle skonkretyzowane i stąd encyklopedie takie muszą mieć wyraźnie sprofilowaną

treść. Przykładem może być Encyklopedia domowa. Prawo w pytaniach i

odpowiedziach 8 . Praca podzielona jest na działy tematyczne, którymi może być

zainteresowana typowa rodzina: własność i pieniądze, rodzina, małżeństwo i dzieci,

twoje mieszkanie czy praca i zawód. Każdy dział dzieli się na poddziały tematyczne (np.

7 Tereszkiewicz A. Genre Analysis of Online Encyclopedias. The Case of Wikipedia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego; 2010., rozdz. 3. 8 Jerzy Ciesielski, Bartłomiej Wyrozumski, Ewa Wyrozumska Encyklopedia domowa. Prawo w pytaniach i odpowiedziach, Europa, Łódź 2009.

- 4 -

urlop czy zakup mieszkania). Dalej następują pytania i odpowiedzi dotyczące danego

tematu. Część ta przypomina wpisy na forach internetowych, gdzie różne osoby szukają

porad i rozwiązań dla swych problemów.

Odmienną grupą odbiorców-laików są przedsiębiorcy. Do nich adresowane są

m.in. Vademecum prawa 9 czy Leksykon pracodawcy 10 . Vademecum ma formę

podręcznika. Omawiane są w nim poszczególne gałęzie prawa i najważniejsze, z punktu

widzenia przedsiębiorcy, pojęcia. Z kolei Leksykon pracodawcy jest bardzo

szczegółowym praktycznym komentarzem do prawa pracy adresowanym do

przedsiębiorców. Oprócz omówienia poszczególnych tematów, zawiera również formy

dokumentów, praktyczne porady, wyliczenie wad i zalet poszczególnych form

prawnych, a także elementy ekonomii, rachunkowości i księgowości. Celem Leksykonu

jest dostarczenie pracodawcom praktycznych porad na temat różnych kwestii

związanych z prawem pracy.

Druga kategoria prawniczych wydawnictw encyklopedycznych stroni od

praktycyzmu, a hasła poświęcone są zasadniczym pojęciom prawniczym. Do takich

wydawnictw należy np. Leksykon prawniczy11. Ma on postać bardzo klasyczną. Zawiera

najważniejsze pojęcia polskiego systemu prawnego, a także zwięzły opis różnych

instytucji i organów. Same hasła są dość krótkie (ok. 1/3 strony) i ujęte na wysokim

poziomie ogólności12.

W bardziej nowoczesnej formie ułożono Encyklopedię. Prawo nie tylko dla

prawników13. Hasła są stosunkowo długie - od 2 do kilku stron i poświęcone kluczowym

pojęciom 14 . Wstęp do danego artykułu encyklopedycznego omawia potoczne

rozumienie danego terminu. Następnie autor przechodzi do opisu polskiej regulacji,

9 Radosław Krajewski, Sylwester Szymański, Vademecum prawa, Infor, Warszawa 2000 10 Dorota Kosacka-Łędzewicz, bogdan olszewski, leksykon pracodawcy 2008; Unimex, Wrocław 2008 11 Urszula Kalina-Prasznic (red.) Leksykon prawniczy; atla 2, Wrocław 1999) 12 Bardzo podobne temu wydawnictwu jest Encyklopedia prawa (Urszula Kalina-Prasznic (red.), C.H. Beck, Warszawa 2007). Główną różnicą jest większa długość haseł. 13 Encyklopedia. Prawo nie tylko dla prawników (Park, Bielsko-Biała 2000) 14 Przykłady haseł na literę A: aborcja, adwokaci, agencja detektywistyczna, agencja nieruchomości, akcje/udziały, akt notarialny, akt stanu cywilnego, alibi, alimenty, ambasada, amnestia, apelacja, arbitraż, areszt obywatelski, aukcja, azyl.

- 5 -

podsumowując to w ramce „Pamiętaj”. W wielu hasłach pojawiają się również inne

ramki, np. w artykule na temat odpowiedzialności karnej, zawarto przykłady “z życia

wzięte”, a także zdjęcia i schematy. Hasła zawierają przypisy z podaną podstawą

prawną, co jest bardzo rzadkie w prawniczych wydawnictwach encyklopedycznych.

Wart uwagi jest również system odnośników między hasłami: są to “papierowe linki” do

innych haseł oraz lista “zobacz też”, wymieniająca podobne artykuły.

Ponieważ wiedza prawnicza bardzo szybko się dezaktualizuje, encyklopedie

wzorem innych wydawnictw prawniczych, zawierają informację, z jakiego dnia stan

prawny jest odzwierciedlony w danym wydawnictwie. Z tego też powodu ich wartość

jest wyraźnie ograniczona czasowo, czym różnią się od encyklopedii z innych dyscyplin.

Wiedza w nich zawarta jest często trudno weryfikowalna, przez zwyczaj nie podawania

bibliograf, przypisów czy nawet odniesień do ustawy. Dodatkowo wydawnictwa takie

nie są w stanie dostarczyć odpowiedzi na praktyczne problemy prawne, a właśnie tego

większość ludzi oczekuje od wiedzy prawniczej.

Pojawia się więc problem: czy w ogóle możliwe jest stworzenie dobrej

encyklopedii prawa, czy też ze względu na specyfikę nauk prawnych jest to

przedsięwzięcie z góry skazane na porażkę? Rozwiązaniem wydają się encyklopedie

internetowe, które pozbawione są słabości encyklopedii papierowych: ograniczonych

rozmiarów, trudności w szukaniu i porządkowaniu treści. Drukowana forma encyklopedii

narzuca linearny porządek haseł. Hasła uporządkowane są najczęściej nie alfabetycznie,

lecz są pogrupowane w szersze kategorie tematyczne. W ich ramach rozwijane są

poszczególne zagadnienia, co zbliża te encyklopedie do podręczników. Encyklopedia

prawnicza ułożona w porządku encyklopedycznym byłaby bardzo nieporęczna, a jej

użyteczność znikoma. Wiedza prawnicza musi być podawana w większych całościach

tematycznych. Podanie oderwanej definicji i opisu pojęcia prawnego jest mało

pomocne. Instytucje prawne mają charakter systemowy i tylko w otoczeniu innych

instytucji w pełni ujawniają swoje znaczenie.

- 6 -

Sposób gromadzenia wiedzy w encyklopediach internetowych jest zasadniczo

odmienny od klasycznych encyklopedii. Mają one charakter nie liniowy, lecz sieciowy.

Dana dziedzina opisana jest przez grupę haseł powiązanych ze sobą treściowo (poprzez

linki), oraz poprzez system tagów czy kategorii. Kolejność czytania i selekcja materiału

nie jest więc narzucona, lecz zależy od czytającego. Tym samym artykuły mogą być

krótkie i dotyczyć szczegółowych kwestii, a jednocześnie nie pozostają oderwane od

systemowego kontekstu. “Chmura” szczegółowych artykułów z danej dziedziny jest

zorganizowana wokół kluczowych haseł ogólnych (np. umowa zastawu odsyła do hasła:

prawo zobowiązań, które z kolei odsyła do ogólnego artykułu prawo cywilne). Nie są one

jednak pozbawione wad i trudności, o czym może świadczyć omówiony już projekt

Rzecznika Prawa Obywatelskich.

Inną formę gromadzenia informacji proponuje Wikipedia – projekt nowatorski, o

dużym znaczeniu dla badań nad nowymi formami organizacji, obarczony jednak

pewnymi ograniczeniami. Jest on również bardzo istotny z punktu widzenia badań nad

prezentowaniem informacji prawnej.

Wiedza prawnicza w Wikipedii

Wikipedia jest jednym z najbardziej ambitnych internetowych projektów,

rzucającym wyzwania tradycyjnym formom gromadzenia i organizacji wiedzy. Jej cel jest

iście utopijny: ma nim być zgromadzenie i powszechne udostępnienie ogółu ludzkiej

wiedzy. Setki tysięcy wolontariuszy z całego świata, poświęca codziennie swój czas by

gromadzić i porządkować różnorodne formy wiedzy. Mimo znaczących i często dobrze

uzasadnionych głosów krytycznych15 może ona zostać uznana za wyjątkowe w skali

historycznej przedsięwzięcie16.

15 Nicholas Carr, “Questioning Wikipedia,” Geert Lovink and Nathaniel Tkacz, eds, Critical Point of View. A Wikipedia Reader (Amsterdam: Institute of Network Cultures, 2011), s. 191-202; Joseph Reagle, “The

- 7 -

Wikipedia jest też polem doświadczalnym nowoczesnych technik gromadzenia i

prezentacji informacji. W tradycyjnych wydawnictwach encyklopedycznych decyzje na

temat formy i doboru treści podejmuje komitet redakcyjny. W Wikipedii nie ma takiego

organu, funkcja gatekeepera jest rozmyta i to społeczność edytorów decyduje w toku

dyskusji, zarówno o formie haseł, jak i o tym, które treści zasługują na uznanie, a które są

nieencyklopedyczne. Jest to projekt w głównej mierze amatorski, opierający się na

nieopłacanej pracy entuzjastów, co stanowi zarówno o jego dynamice, jak i słabości

merytorycznej. Jej zasięg oddziaływania jest ogromny: dla milionów osób (nie tylko

amatorów) jest ona podstawowym źródłem wiedzy pierwszego kontaktu. Korzystanie z

niej przez prezydenta Bronisława Komorowskiego zostało powszechnie uznane za

godną potępienia medialną wpadkę. Jak jednak pokazują Karol Dąbrowski i Szymon

Grabarczuk odwołania do Wikipedii można też znaleźć również w orzecznictwie

sądów17.

Przyjrzę się teraz głównym zasadom Wikipedii, które stanowią instytucjonalne ramy

wpływające na sposób gromadzenia i prezentacji wiedzy.

Instytucjonalne podstawy Wikipedii określane są jako „pięć filarów” 18 . Nad nimi

nadbudowano cały system normatywny, który wpływa również na kształt gromadzonej

Argument Engine,” Geert Lovink and Nathaniel Tkacz, eds, Critical Point of View. A Wikipedia Reader (Amsterdam: Institute of Network Cultures, 2011), s. 14-33, 16 Peter Burke; A Social History of Knowledge. Vol. II From Encyclopedie to Wikipedia; Polity Press, Cambridge 2012. 17 Karol Dąbrowski, Szymon Grabarczuk, 223 orzeczenia z Wikipedią. Wykorzystanie internetowej

encyklopedii Wikipedia w uzasadnieniach wyroków sądów polskich, „Rozprawy z zakresu nauk

prawnych” 2012, t. 3, s. 63–76.. Analiza została oparta na wpisach w bazie Infor-Lex-Administracja

według stanu zawartości na dzień 22 sierpnia 2011 roku. Autorzy doszukali się 222 orzeczeń

odwołujących się do treści Wikipedii, a także 2 rozporządzeń unijnych, 51 interpretacji podatkowych izb

skarbowych, i 35 artykułów prawniczych. Sądy korzystały z Wikipedii głównie jako wsparcia w wykładni

językowej, oraz źródła informacji historycznej, geograficznej czy specjalistycznej. Analizę wykorzystania

Wikipedii przez sądy administracyjne można znaleźć w: Szymon Grabarczuk, “Wykorzystanie internetowej

encyklopedii Wikipedia w orzecznictwie sądów administracyjnych,” w: T. Stanisławowski, B. Przywora ; Ł.

Jurek (red.), E-administracja. Szanse i zagrożenia, Lublin, 2013, s. 141–155.

18 Jest to encyklopedia, prezentująca treści z neutralnego punktu widzenia, oparta na wolnych licencjach, której edytorzy przestrzegają zasad netykiety i unikająca sztywnych norm postępowania. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Pięć filarów. Nie są to jednak wszystkie podstawowe reguły: Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Zasady

- 8 -

wiedzy. Z punktu widzenia problematyki tego artykułu do najważniejszych należą zasada

konsensu, encyklopedyczności, neutralności prezentowanych treści oraz zakazu

prezentowania własnej twórczości.

Zasada konsensu jest konsekwencją otwartego i masowego charakteru tej

encyklopedii19. Ponieważ każdy może ją edytować i brak jest osób odpowiedzialnych za

całokształt projektu, różnice zdań co do kształtu i kierunku rozwoju rozwiązywane są na

drodze konsensualnej w gronie aktualnych edytorów20 Dyskusje te dotyczą nie tylko

spraw formalnych i organizacyjnych, ale siłą rzeczy również kwestii merytorycznych.

Jest to jednym z zasadniczych obiektów krytyki Wikipedii, jako że wprowadza elementy

demokratyczne w dziedzinę, która z natury nie jest demokratyczna21.

Zasada encyklopedyczności wskazuje, że Wikipedia gromadzi wyłącznie treści które z

różnych powodów są znaczące22. Problem selekcji treści jest problemem wszystkich

wydawnictw encyklopedycznych. W przeciwieństwie jednak do tradycyjnych

encyklopedii, Wikipedia nie jest ograniczona ani rozmiarowo, ani tematycznie.

Dodatkowo, nie istnieje też scentralizowana redakcja nadzorująca całość projektu i

wyznaczająca odgórnie co jest, a co nie jest encyklopedycznie. Z tych powodów kwestia

encyklopedyczności jest w Wikipedii bardziej paląca i trudniejsza do rozwiązania niż w

tradycyjnych wydawnictwach. Encyklopedyczność jest w niej określana odrębnie dla

poszczególnych rodzajów wiedzy. Pomocą w tym są inne wydawnictwa

encyklopedyczne, które służą jako punkt odniesienia. Tylko w niektórych obszarach

można ustalić jasne kryteria encyklopedyczności (np. encyklopedyczne są wszystkie

miejscowości, przywódcy polityczni, sportowcy legitymujący się określonymi

osiągnięciami). W pozostałych natomiast nie można uniknąć pewnej uznaniowości (np.

poeci, pojęcia abstrakcyjne, przedsiębiorstwa). Na drodze konsensu ustala się zarówno

19 http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Konsensus 20 Administratorzy Wikipedii pełnią przede wszystkim funkcje techniczne oraz porządkowe, a nie przewodnie, jak w innych serwisach internetowych. 21 Andrew Keen, Kult Amatora. Jak Internet Niszczy Kulturę, trans. Małgorzata Bernatowicz and Katarzyna Topolska-Ghariani (Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, n.d.). 22 http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Encyklopedyczność

- 9 -

ogólne kryteria encyklopedyczności, jak i rozpatruje poszczególne przypadki23. Z zasadą

tą wiąże się też nakaz określonej formy prezentowanych treści. Treści mają być

prezentowane w formie encyklopedycznej (a nie np. poradnikowej czy eseistycznej).

Zasada neutralności prezentowanych treści dotyczy zakazu prezentowania stronniczych

informacji 24 . Informacje mają być prezentowane w sposób bezstronny, a jeśli to

niemożliwe, to z różnych punktów widzenia. Obok stronniczości wynikającej z poglądów

politycznych, wierzeń religijnych czy różnorodności ocen, zakaz ten obejmuje również

etnocentryzm. Poszczególne wersje językowe Wikipedii nie są więc Wikipediami

narodowymi (np. polską, angielską czy hiszpańską Wikipedią), lecz jedynie wersjami

językowymi (polsko-, angielsko-, hiszpańskojęzyczną Wikipedią).

Zakaz publikowania twórczości własnej dotyczy nie tyle twórczości jako takiej

(edytowanie Wikipedii jest wszak działalnością twórczą w rozumieniu prawa

autorskiego), lecz publikowania treści, które nie były nigdzie wcześniej publikowane25.

Wikipedia ma zbierać wiedzę już opublikowaną i opracowaną przez innych, a nie być

miejscem pierwotnej publikacji, nawet jeśli dotyczyłaby ona prawdziwych informacji.

Stąd nie można tu publikować nie tylko wyników własnych badań naukowych, lecz

również powoływać się na źródła nieopublikowane (np. księgi parafialne,

nieopublikowane dokumenty archiwalne, wiedza własna).

Problem lokalności nauk prawnych

Pierwszym zasadniczym problemem w gromadzeniu wiedzy prawniczej w Wikipedii jest

lokalność nauk prawnych. Dość banalnym spostrzeżeniem jest to, że nauki prawne są w

większości naukami lokalnymi26. Zajmując się przede pewnym empirycznym systemem

23 Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Kryteria encyklopedyczności haseł i http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Poczekalnia. 24 http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Neutralny punkt widzenia 25 http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Nie przedstawiamy twórczości własnej 26 Patrz szerzej: Tomasz Raburski, “W Stronę Społecznej Teorii Prawa,” Piotr Orlik and Krzysztof Przybyszewski, eds, Filozofia a Sfera Publiczna (Poznań: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, 2012).

- 10 -

prawnym, są z konieczności uwikłane i ograniczone do kontekstu danego systemu

prawnego.

O ile w naukach społecznych od wielu lat trwają dyskusje na temat wyjścia poza

perspektywę “metodologicznego nacjonalizmu” 27 , to w przypadku nauk prawnych,

generalnie trudno sobie wyobrazić porzucenie partykularnego punktu widzenia.

Dogmatyki prawnicze, stanowiące główną część nauk prawnych, zajmują się analizą i

systematyzacją pojęć prawniczych stworzonych przez empirycznego ustawodawcę.

Choć wiele instytucji prawnych jest w różnych krajach dość podobnych, to jednak

konkretny kształt jaki przyjmują jest zawsze specyficzny. Instytucje prawne mają

charakter systemowy - ich sens zależny jest od ogólnego kontekstu prawnego w jakim

sie znajdują i nie powinno się ich traktować w oderwaniu od niego. Prawne uregulowania

„obrastają” również praktyką ich stosowania (w szczególności orzecznictwem) i

komentarzami, wypływającymi z lokalnego obrotu prawnego. Globalizacja prawa,

integracja regionalna, czy więzi postkoloniale ograniczają lokalność, nie będąc jednak w

stanie jej zniweczyć.

Nauki prawne są ściśle związane z językiem, w którym dane prawo jest formułowane.

Pojęcia prawnicze z różnych systemów prawnych, choć mające za sobą tę samą ideę,

mają jednak odmienne zakresy znaczeniowe, wynikające z postaci jaką im nadał

empiryczny ustawodawca czy lokalny obrót prawny. Różnice w językach mają niekiedy

fundamentalny charakter i często nie są uświadamiane28.

27 Por. Ulrich Beck; Władza i przeciwwładza w epoce globalnej; Warszawa 2005; Raport Komisji Gulbenkiana zamieszczony w: Andrzej Flis (red.) Wyzwania wobec nauk społecznych u progu XXI wieku; Universitas, Kraków 1999, oraz Immanuel Wallerstein, Koniec świata jaki znamy, Scholar, Warszawa 2004 28 Kwestiami tymi zajmuje się juryslingwistyka. Por. np. pracę doktorską Joanny Nowak na temat modalności deontycznych w polskim i hiszpańskim języku prawniczym (Modalność deontyczna w języku prawa na przykładzie polskiego i hiszpańskiego kodeksu cywilnego, https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/handle/10593/1002, dostęp 01 marca 2012 r.).

- 11 -

Ten lokalny charakter nauk prawnych wchodzi w konflikt z leżącym u podstaw Wikipedii

założeniem uniwersalności wiedzy. Widać to wyraźnie na przykładzie mechanizmów

łączenia artykułów w różnych wersjach językowych.

Początkowo artykuły były łączone poprzez interwiki29. Przy każdym haśle zamieszczona

była lista jego innych wersji językowych. Należy pamiętać, że Wikipedia nie jest

zintegrowanym projektem, a poszczególne wersje językowe nie są tłumaczeniami

jakiegoś podstawowego (np. angielskojęzycznego) artykułu. Poszczególne Wikipedie są

autonomicznymi projektami, a artykuły w nich zamieszczone są w znaczącej większości

pisane niezależnie. Mechanizm interwiki, łącząc artykuły na ten sam temat, pozwala więc

również śledzić jego różne ujęcia, w poszczególnych wersjach językowych. Same

interwiki od początku 2013r. przestały być też częścią haseł i zostały przeniesione do

nowego projektu: Wikidane30. Projekt ten złożony jest więc z relacji między różnymi

wersjami językowymi poszczególnych haseł.

System połączeń międzyjęzykowych działa bez zarzutu w stosunku do haseł

dotyczących obiektów materialnych (wyspa Man, mysikrólik, Witold Gombrowicz), lub

pojęć o niekontrowersyjnym desygnacie (pokój w Oliwie).

Pewne problemy pojawiają się w przypadku dużych różnic w zakresach znaczeniowych

danego pojęcia (np. prywatność 31 rozróżnienie na prawo prywatne i publiczne 32 ,

odpowiedzialność)33. Problem ten można rozwiązać częściowo poprzez opisanie w

treści hasła różnic znaczeniowych pomiędzy poszczególnymi językami. W przypadku

wielu pojęć prawnych różnice znaczeniowe mogą być jednak tak duże, że pojawia się

problem: kiedy możemy wiedzieć, które słowo jest odpowiednikiem danego pojęcia w 29 http://pl.wikipedia.org/wiki/Pomoc:Interwiki 30 http ://pl.wikidata.org/

31 James Q. Whitman, “The Two Western Cultures of Privacy: Dignity Versus Liberty,” The Yale Law Journal, 113 (2004), 32 Chaim N Saiman, “Public Law, Private Law, and Legal Science”, 56 American Journal of Comparative

Law 691 (2008).

33 Łukasz Augustyniak; Roman Gąszczyk, “Tłumaczenie nazw wybranych instytucji prawa cywilnego (w

odniesieniu do terminologii common law),” Państwo i Prawo, 2010, vol. 9, s. 70–82.

- 12 -

innym języku34. Jest to oczywiście problem znany od dawna tłumaczom35. Problem

tłumaczy jest jednak prostszy: dotyczy powiązania dwóch uniwersów językowych,

odniesionych do najczęściej do konkretnego problemu czy sytuacji, gdzie można

podeprzeć się kontekstem.

W przypadku Wikipedii, problem jest dużo bardziej złożony, każdy z artykułów bowiem

stara się ustalać jednocześnie związki z wieloma wersjami językowymi. Problem

interwiki tylko częściowo można rozwiązać poprzez podanie w treści hasła jak wygląda

dana instytucja w innych krajach. Takie wzorcowe hasło (np. odpowiedzialność cywilna)

zaczynałoby się od ogólnej definicji i pewnej części wspólnej hasła (np. regulacje

prawnomiędzynarodowe), następnie zaś podzielone byłoby na sekcje odpowiadające

regulacjom w poszczególnych krajach.

Pierwszą rzeczą byłaby odpowiedź na to, czy taka instytucja funkcjonuje w innych

systemach prawnych (na ile polska odpowiedzialność cywilna odpowiada

anglosaskiemu liability lub niemieckiemu Civilverantvortung). W przypadku wielu

podstawowych pojęć, takie powiązanie jest możliwe (choć może czasem budzić

wątpliwości). W celu stwierdzenia takiego związku podstawą będą niewątpliwie słowniki

prawnicze czy tłumaczenia ustaw, umów czy innych aktów prawnych36. Bardzo często

brakuje im jednak precyzji pozwalającej jednoznacznie ustalić ekwiwalent pojęciowy w

innym języku. Może się też zdarzyć, że taki ekwiwalent pojęciowy nie istnieje. W tej pracy

bardzo pomocne okazać się też mogą juryslingwistyka czy komparatystyka prawnicza.

34 Dotyczy to oczywiście tylko części pojęć związanych z prawem. Wątpliwości wyrażone tutaj, jak i w dalszej części artykułu dotyczą właściwie tylko instytucji prawnych (rozumianych tutaj jako pewna utrwalona całość normatywna). Nie dotyczą natomiast: biografii prawniczych, organów i jednostek organizacyjnych, dokumentów (w tym aktów prawnych), orzeczeń, wydarzeń (np. spraw sądowych), których sposób wyodrębniania jest analogiczny do innych obszarów tematycznych Wikipedii i nie budzi opisanych tu wątpliwości. 35 J. Pieńkos: Podstawy juryslingwistyki. Język w prawie - prawo w języku, Warszawa 1999.

36 Na boku pozostawiam tutaj fakt, że jest to właściwie możliwe jedynie w stosunku do języków popularnych. Jest to jednak właściwie niewykonalne (z powodu braku źródeł) dla takich języków jak np. japoński (850tys. haseł) czy cebuańskiego (350tys. haseł).

- 13 -

Obydwie są naukami pomocniczymi prawoznawstwa. Juryslingwiści korzystają z

metodologii i narzędzi językoznawstwa, które są bardziej subtelne od tych, którymi

dysponują akademiccy prawnicy.

Komparatystyka prawnicza jest znacznie słabiej rozwinięta i zinstytucjonalizowana.

Polskojęzyczne prace komparatystyczne są zwykle dość powierzchowne i mają

charakter propedeutyczny37. Jest też ona często uprawiana w sposób na pół amatorski,

w postaci standardowych “rozdziałów prawnoporównawczych” w pracach doktorskich

czy magisterskich. Ograniczają się one do wskazania jak dana instytucja wygląda w

innych systemach prawnych (najczęściej w systemie niemieckim) 38 . Również tak

uprawiana komparatystyka jest “nauką lokalną”, w ten sposób, że wskazuje najczęściej

czym obce instytucje różnią się od instytucji w danym kraju39. Tym samym jej zdolność

mediacyjna jest bardzo ograniczona.

W przypadku obu dyscyplin zasadniczym problem są jednak ich ograniczone

możliwości. Nie tylko w Polsce są to dyscypliny dość marginalne, a zajmujących się nimi

badaczy jest tylko garstka. Ich prace są często fragmentaryczne i nie nadążają nad

szybko zmieniającą się wiedza prawniczą. Ilość i szczegółowość wiedzy, jakiej wymaga

Wikipedia, jest więc przy obecnym stanie nauki zupełną niemożliwością.

Związki pomiędzy instytucjami w poszczególnych krajach można ustalić na trzy

podstawowe sposoby: genetycznie, funkcjonalnie i poprzez konwergencję. Ze

związkiem genetycznym mamy do czynienia wtedy, kiedy instytucje wyrastają z jednego

źródła, tak jak jest to w przypadku prawa rzymskiego i kontynentalnych systemów

37 XXTOKARCZYKXXX 38 Np. praca Romana Trzaskowskiego,Granice swobody kształtowania treści i celu umów obligacyjych art. 353 1 k.c., Zakamycze 2005 zawiera na 528 stron: 18 dot. prawa Niemiec, 16 dot. Szwajcarii, 10 dot. Francja, 2 strony nt. innych krajów oraz opis czterech modelowych regulacji międzynarodowych. Uznać to można za “rozwiniętą” część komparatystyczną. Większość prac dogmatycznych nie zawiera bowiem w ogóle części komparatystycznoprawnej, lub zamieszcza jedynie anegdotyczne przykłady. 39 Por np. deklarację autora powyższej publikacji, na temat celu zamieszczania treści komparatystycznoprawnych: “Oczywiste jest, że ogólny poziom przeprowadzonej analizy prawnoporównawczej uniemożliwia wyciąganie wniosków o charakterze szczegółowym, warto jednak pokusić się o próbę wyodrębnienia kilku wątków, które będą przydatne w rozważaniach nad interpretacją art. 353 1 k.c.”(s. 158, podkr. moje). Widać więc, że zasadniczym kryterium jest użyteczność wobec lokalnej praktyki prawniczej.

- 14 -

prawnych, lub w przypadku zapożyczeń prawnych (np. wiele instytucji

cywilnoprawnych, prawnohandlowych czy konstytucyjnych w Polsce po 1989 r.).

Związki funkcjonalne opierają się na założeniu, że podobne do siebie społeczeństwa

wytwarzają podobne instytucje społeczne, które spełniać mają dane funkcje. Takimi

“podobnymi społeczeństwami” mają być współczesne liberalne demokracje z

gospodarką rynkową. Szczególnie ta ostatnia wytwarzać ma podobne problemy w

poszczególnych państwach, rozwiązywanych za pomocą instytucji będących swoimi

funkcjonalnymi ekwiwalentami. Innym źródłem podobieństw są współczesne procesy

globalizacji prawa, prowadzące do konwergencji systemów prawnych40, czy też celowa

działalność ponad- i międzynarodowych organizacji (np. WTO czy Unia Europejska)41 .

Praktycyzm nauk prawnych

Dogmatyczne nauki prawne są ściśle powiązane z obrotem prawnym i pełnią wobec

niego rolę służebną, pomimo faktu. Dzieje się tak pomimo oddzielenia instytucjonalnego

i komunikacyjnego pomiędzy akademią, a praktyką prawniczą.

Praktycyzm nauk prawnych określa ich pole zainteresowań i formę wiedzy. Są one

nastawione na analizę aktualnego stanu prawnego oraz na prawo funkcjonujące w

obrocie prawnym (w szczególności w postępowaniach sądowych i administracyjnych).

Nauki prawne przyjmują więc jako punkt wyjścia perspektywę wewnętrzną -

perspektywę prawnika stojącego przed zagadnieniem prawnym42. Encyklopedyczne jest

to, co za istotne zostało uznane przez praktykę, a w konsekwencji dogmatykę prawa.

Zewnętrzne punkty widzenia: socjologiczny, etyczny, komparatystyczny,

historycznoprawny są uzupełnieniem głównego nurtu opartego na dogmatyce. Różnie je

nie tylko punkt widzenia, ale i język. Zamiast języka prawniczego, stosują one socjolekty

nauk społecznych, filozofii czy nauk historycznych.

40 XXXROZWIŃ W PRZYPISIEXXX 41 Radwan, Arkadiusz. 2004. “Uniwersytecka edukacja prawnicza w dobie globalizacji.” Państwo i Prawo 11: 93. 42 XXXPERSPEKTYWA WEWXXX

- 15 -

Praktycyzm nauk prawnych określa również czego poszukują czytelnicy haseł. Istnieje

ogromne i powszechne zapotrzebowanie na aktualną i szczegółową wiedzę o prawie.

Potencjalny krąg odbiorców jest tu znacznie szerszy niż w przypadku innych obszarów

wiedzy (pomijam tutaj wiedzę objętą programem szkolnym). Czytelnicy szukają właśnie

treści dogmatycznych, a kwestie teoretyczno-, filozoficzno- i historycznoprawne, a

także treści dotyczące innych systemów prawnych są dla nich nieistotne. Istnieje więc

dużą dysproporcja pomiędzy tym, co nauki prawne oraz odbiorcy wiedzy prawniczej

uznają za istotne, a standardami formy i treści narzucanymi przez Wikipedię.

Można wskazać tutaj na znaczącą analogię między naukami prawnymi, a medycznymi.

Obie te grupy nauk mają charakter praktyczny. Dysponentami tej wiedzy są grupy

wykwalifikowanych specjalistów. Zapotrzebowanie na nią jest jednak potrzebne. Ludzie

niezależnie od statusu, klasy czy wykształcenia potrzebują wiedzy prawniczej i

medycznej, znacznie bardziej niż innych rodzajów wiedzy. Punktem wyjścia nie jest tu

abstrakcyjne zainteresowanie danym tematem, lecz interes czy bezpośrednia potrzeba.

Po wiedzę medyczną czy prawniczą przychodzi się z problemem do rozwiązania. We

współczesnych państwach kontrola nad oboma rodzajami wiedzy pozostaje powierzona

określonym grupom zawodowym, ponieważ brak profesjonalizmu w tych dziedzinach

prowadzić może do bardzo negatywnych następstw (w przypadku medycyny znacznie

poważniejszych). Stąd też na Wikipedii te dwa rodzaje haseł, jako jedyne, wyposażone

są w specjalne szablony ostrzegawcze43.

Warto też zauważyć, że sama forma encyklopedyczna wydaje się nieprzystająca do

praktyki prawniczej. Praktyczna wiedza prawnicza ustrukturyzowana jest w kilka

standardowych gatunków piśmiennictwa: odpowiedzi na problemy, kazusy, całościowe

opisy sytuacji czy procedur prawnych. Z kolei encyklopedie narzucają strukturę złożoną

z haseł opisujących pewne wyodrębnione pojęcia. Taka wiedza jest najczęściej jednak

mało przydatna. Odbiorcy znacznie częściej poszukują bowiem rozwiązań problemów

życiowych, niż znaczenia pojęć.

43 XXXSZABLONYXXX

- 16 -

Wydaje się więc, że zakładana w Wikipedii wizja „encyklopedycznej formy” nie przystaje

do potrzeb szerokich rzesz czytelników. Zbyt „poradnikowe” hasła są usuwane. Chociaż

więc Wikipedia zakłada, że ma zamiar zgromadzić całość ludzkiej wiedzy, jednocześnie

jednak narzucając sobie ograniczenia pod względem formy, skazuje się na marginalność

w dziedzinie prawniczej.

Definiowanie instytucji prawnych

Kolejną kwestią jest problem definicji instytucji prawnych. Artykuły encyklopedyczne

zaczynają się główką, zawierającą definicję czy podstawowe informacje na temat

przedmiotu artykułu, rozwijaną następnie w jego treści.

O ile możliwe jest niejednokrotnie ustalenie definicji danej instytucji na gruncie danego

systemu prawnego, to definicje ogólne, ponadsystemowe są bardzo rzadko spotykane.

Jest to tym trudniejsze, że to właśnie definicje są najbardziej uwikłane w lokalną

działalność ustawodawczą i ich zmiana wiąże się najczęściej ze zmianą ich zawartości

merytorycznej.

Oczywistością jest, że pewne instytucje prawne funkcjonują tylko w jednym, czy kilku

systemach prawnych. Być może więc zasadne by było pozostawienie nazwy danej

instytucji w języku oryginału. Jest to rozwiązanie mało pociągające, kłócące się z

praktyką prawniczą i translatorską, gdzie tam, gdzie jest to możliwe tłumaczy się nazwy

instytucji (np. przy tłumaczeniach aktów prawnych czy umów). Praktyka ta zakłada więc

wzajemną odpowiedniość instytucji w poszczególnych językach.

Problem encyklopedyczności

Nauki prawne w znacznie mniejszym stopniu niż inne dyscypliny borykały się z

problemem encyklopedyczności. Większość prawniczych encyklopedii miała charakter

- 17 -

pół-podręcznikowy, a nie ściśle encyklopedyczny. Właściwy problem, co jest warte

osobnego hasła w encyklopedii pojawia się więc dopiero wraz z Wikipedią.

Problem ten nie dotyczy części tematów prawniczych: biografie, organy czy jednostki

organizacyjne, jeśli są tylko odpowiednio istotne, są uznawane za encyklopedyczne4445.

Przyglądając się istniejącym na Wikipedii hasłom prawniczym46, można zauważyć, że

tworzone są artykuły:

a) dotyczące instytucji prawnych,

b) innych pojęć języka prawniczego, nie będących instytucjami (np. fakt prawny, luka w

prawie),

b) pewnych kompleksów instytucjonalnych ,

c) aktów prawnych.

Pojawiają się tu natomiast dwa problemy. Pierwszym z nich jest niejasność pojęcia

“instytucja prawna”, oraz czym się ona różni od zwykłych pojęć języka prawniczego.

Drugim problemem jest to, które z nich zasługują na swoje odrębne hasła.

Rozumiejąc instytucję prawną jako pewien utrwalony kompleks normatywny47, możemy

zauważyć, że niektóre instytucje mają bogate piśmiennictwo i tym samym nie budzą

wątpliwości (np. typy umów cywilnoprawnych, zasady prawa, kary). Podobnie bywa z

pojęciami prawniczymi, czy to zdefiniowanymi przez ustawodawcę lub dogmatykę (np.

prasa, wydawca) czy teorię prawa (norma prawna, przepis prawny). Problemem są

natomiast mniej istotne instytucje czy pojęcia. Jako całość klauzule abuzywne są z

pewnością encyklopedyczne, jednak czy jest tak również z każdą z tych klauzul z

osobna? Prawnicy piszą dużo. Ich praktyka oparta jest na interpretacji i opracowywaniu

44 W ich przypadku istotny jest właśnie problem “istotności” czy “zauważalności”. Np. Od kiedy dany prawnik zasługuje na własny biogram. Albo czy obok ogólnych artykułów w rodzaju Sądy rejonowe w Polsce, encyklopedyczne są również poszczególne sądy rejonowe. Kwestie te są rozpatrywane konsensualnie 45 XXXPRzyPISY Z DYSKUSJI NAD ENCYKLOPEdyczNOŚCIĄXXX 46 Na podstawie Wikipedii polsko-, angielsko- i niemieckojęzycznej. 47 Ziembiński, Problemy.., s. 34-35.

- 18 -

tekstów. Na każdy więc prawie temat napisano dziesiątki stron. Do każdej z klauzul

istnieją orzeczenia, analizy przypadków i analizy dogmatyczne. Tak poręczne w innych

dyscyplinach kryterium, jak “niezależne publikacje na dany temat”, wobec publicznej

dostępności do orzeczeń sądów przestaje wystarczać. Czy więc wszystko, na czego

temat istnieje piśmiennictwo zasługuje na osobne hasło? Gdzie postawić granicę

między istotnymi, a zbędnymi treściami.

To właśnie instytucje są częstym przedmiotem haseł w encyklopediach prawniczych. To

nie one są jednak sercem wiedzy prawniczej. Są nim kompleksy instytucjonalne. Pod

tym pojęciem rozumiem pewne układy instytucji, będące często przedmiotem analiz

dogmatycznoprawnych: np. sytuacja oskarżonego w procesie karnym czy obowiązki

notariusza przy otwieraniu testamentu. To wokół tego rodzaju kwestii nie tylko tworzy się

wiedza prawnicza, ale również są one głównym przedmiotem zainteresowania laików

(znacznie bardziej niż znaczeniem abstrakcyjnych pojęć czy konstrukcją pojedynczych

instytucji). Instytucje rzadko występują pojedynczo, tworzą natomiast wielowarstwowe

układy, wzmacniając i uzupełniając się nawzajem. Jak wskazuje Michał Federowicz:

„instytucje społeczne to »instrumenty orkiestrujące«, z raczej mizernym rezultatem

występów solowych” 48 . Specyfiką encyklopedii jest atomizowanie wiedzy: jej

kwantyfikacja i podział na poszczególne hasła. Tymczasem specyfiką wiedzy prawniczej

jest to, że poszczególne pojęcia, czy “cegiełki wiedzy” mają charakter tylko pomocniczy

i wtórny wobec “sytuacji” (”problemów”) czy procesów. Być może więc sama forma

encyklopedyczna jest nieodpowiednia do oddania specyfiki treści prawnych. Widać to

wyraźnie po wydanych encyklopediach prawa, które mają charakter właściwie

pół-encyklopedyczny, a pół-podręcznikowy czy nawet poradnikowy.

Różne rodzaje haseł wymagają różnego rodzaju wiedzy. Stosunkowo łatwymi hasłami są

hasła biograficzne. Trudniejsze są natomiast hasła na temat instytucji. Tutaj

podstawowym źródłem są same akty prawne. Odniesienia do literatury

dogmatycznoprawnej czy teoretycznoprawnej są sporadyczne. Podobnie jak w 48 Michał Federowicz, Różnorodność Kapitalizmu. Instytucjonalizm i Doświadczenie Zmiany Ustrojowej,

2004., s. 56.

- 19 -

pozostałych obszarach Wikipedii, można zauważyć swoisty „efekt wydmuszki”:

powstaje wiele szczegółowych haseł, które wymagają stosunkowo małego nakładu

pracy i wąskiej wiedzy, brakuje natomiast haseł ogólnych i przekrojowych (np. obok

setek haseł z zakresu historii prawa polskiego, brakuje hasła Historia prawa polskiego).

Jest to bezpośrednią konsekwencją amatorskiego i woluntarystycznego charakteru

projektu.

Prezentyzm wiedzy prawniczej

Kolejnym problemem, któremu warto się przyjrzeć jest tymczasowy charakter wiedzy

prawniczej, oraz jej prezentyzmem. Prezentyzm, dominacja w świadomości tego, co

aktualne, jest ciągłym zagrożeniem dla wyważonego sądu, co zasługuje na uwiecznienie

w encyklopedii. Oczywiście niemożliwy jest sąd zupełnie nieskażony prezentyzmem,

choćby dlatego, że dopiero czas potwierdza wartość wielu wydarzeń. Zasada zgodnie z

którą encyklopedyczność nie może być tymczasowa, ma takiemu skrzywieniu choćby

częściowo przeciwdziałać. Ustala się jednak pewne obiektywizujące kryteria

encyklopedyczności. Np. uznając, że wszystkie miejscowości są encyklopedyczne,

ustalono, że warte własnego hasła są również miejscowości już nieistniejące49.

Zasada ta napotyka jednak na spory problem w zakresie zagadnień prawnych. Można tu

przytoczyć szeroko znaną uwagę Juliusa von Kirchmanna o trzech słowach

ustawodawcy obracających całe biblioteki w makulaturę 50 . Ogromna większość

tworzonych przez prawników tekstów ma bardzo krótki okres życia. Dotyczy jedynie

obecnej, niestabilnej sytuacji prawnej i bieżących zainteresowań odbiorców. Teksty te,

niezwykle istotne, jeśli są aktualne, z chwilą dezaktualizacji tracą walor “wiedzy

prawniczej” i zmieniają się w surowy materiał, będący przedmiotem zainteresowani

wąskiego grona historyków prawa.

49 Oczywiście pod warunkiem, że istnieją na ich temat wiarygodne źródła, a o nich samych można napisać coś więcej, niż tylko to, że istniały. 50 Julius von Kirchmann, Die Werthlosigkeit der Jurisprudenz als Wissenschaft, Verlag Julius Springer, Berlin 1848. Tekst wykładu jest dostępny na stronie Biblioteki Uniwersytetu we Frankfurcie nad Menem: <edocs.ub.uni-frankfurt.de/volltexte/2006/6867/pdf/S+16+969.pdf> (Dostęp: 20.07.2012)

- 20 -

Zmiana stanu prawnego pociąga więc za sobą zmianę statusu wielu tekstów: z tekstów

dogmatycznoprawnych stają się one materiałem do opracowania dla nauk

historycznych51. W obu tych obszarach nauk (dogmatyce i historii prawa) obowiązują

odmienne kryteria istotności wiedzy i odmienne sposoby jej opracowania.

Wiedza dogmatycznoprawna musi być szczegółowa. Jej istotą jest opracowanie i

drobiazgowa analiza obecnego stanu prawnego, a także dostarczenie wiedzy o jego

zawiłościach. Poziom szczegółowości tej wiedzy jest bardzo duży: obejmuje np.

dokładne wysokości zarobków uprawniających do zasiłku czy liczbę dni urlopu.

Nauki historyczne operują (co do reguły) na znacznie wyższym poziomie ogólności, tzn.

grupują i podsumowują pewne informacje (np. zamiast podawać konkretne wysokości

płacy minimalnej, wskazują na jej wzrost w pewnym okresie czasu). Także poszczególne

nowelizacje, czy orzeczenia, będące w centrum zainteresowania dogmatyki, tylko

czasami znajdują miejsce w opracowaniach historycznych. W konsekwencji zmiana

prawa, powoduje, że wiedza zawarta w opracowaniach prawniczych powinna zostać

zagregowana i przeniesiona na wyższy poziom ogólności.

Oczywistą sprawą jest to, że dla odbiorców wiedzy najistotniejsze są sprawy aktualne.

W tak dynamicznym projekcie jak Wikipedia, aktualne wydarzenia przyciągają uwagę

zarówno edytorów jak i czytelników, co owocuje skokowym wzrostem odwiedzalności

danego hasła52.

Widać więc, że założenie o nietymczasowym charakterze encyklopedyczności jest

niewykonalne w przypadku nauk prawnych. Literalne jego stosowanie prowadziłoby do

znacznego okrojenia treści haseł prawniczych tylko do kwestii, które pozostaną

51 Por. uwagę Marshalla MacLuhanna -“Nie ma nic bardziej zestarzałego od wczorajszej gazety - aż do chwili, gdy uda się ją wskrzesić jako cenny dowód dokumentacyjny albo nostalgiczną pamiątkę.”, (TEKSTY ZEBRANE< 548) 52 XXXPRZYKŁADXXX

- 21 -

encyklopedyczne nawet po zmianie prawnej (czyli głównie historycznoprawnych i

teoretycznoprawnych). Większość informacji, które się w nich znajdują obecnie i których

zwykle poszukują czytelnicy, a więc jak dana instytucja jest uregulowana obecnie,

musiałaby być uznana za nieencyklopedyczne. Artykuły na temat prawa ograniczałyby

się do ogólnikowych kwestii, interesujących niewielką część czytelników. Takie artykuły

(przypominam ich ogromną liczbę) musiałyby być również strzeżone, aby ich

rygorystycznie okrojona forma nie została “zepsuta” przez edycje mniej purystycznie

nastawionych edytorów.

Wszystkie te potencjalne problemy wskazują, że zasady dotyczące encyklopedyczności

nie mogą być rygorystycznie stosowane w stosunku do zagadnień prawnych. Z czysto

pragmatycznych względów należy dopuścić obecną formę artykułów, czyli rozluźnione

kryteria encyklopedyczności, preferujące aktualną regulację, która jest usuwana wraz z

jej dezaktualizacją. Przesuniecie treści do części historycznej jest uzasadnione jedynie w

wypadkach, kiedy istnieją odpowiednie opracowania historyczne (pochodzące z

monografii historycznych, czy historycznych wstępów do prac dogmatycznoprawnych).

Podsumowanie

Wszystkie powyższe problemy ulegają spiętrzeniu, jeśli zastanowimy się, jak idealny

projekt mający gromadzić wiedzę prawniczą, powinien funkcjonować w praktyce.

Ogrom wiedzy, jej duża szczegółowość, szybka dewaluacja, konieczność oparcia się na

profesjonalistach powodują, że trudno będzie zaleźć odpowiednią liczbę osób, by taki

projekt był aktualny i na wysokim poziomie merytorycznym53. Obrót prawniczy generuje

ogromną ilość informacji związanych z prawem. Informacje te są niezwykle złożone i

bardzo często nieuporządkowane. Nie ma ostrej granicy między wiedzą istotną

53 XXX O FIASKU PROJEKTU RPIOXXX

- 22 -

(encyklopedyczną), a nieistotną. Istotność wiedzy jest bowiem zależna od

indywidualnego kontekstu.

Ogrom wiedzy powoduje, że nie jest możliwe jego pełne zebranie i przedstawienie. Nie

jest to możliwe ze względu na ograniczenia osobowe (brak profesjonalnych edytorów),

czasowe (zbyt duża zmienność) i strukturalne (informacja jest nieuporządkowana).

Opracowanie tego materiału nie jest możliwe na gruncie lokalnym (polskim), i jest

zupełnie nie do pomyślenia na gruncie globalnym (inne kraje, wiedza

prawnoporównawcza).

Szybka dezaktualizacja wiedzy i jej zmienność powoduje, że w przeciwieństwie do

innych obszarów, nie możemy tutaj mówić o nawarstwianiu się wiedzy.

Pojawia się jednak zasadnicze pytanie: po co nam ta wiedza? Prawo jest dyscypliną

praktyczną, i zbieranie informacji na jego temat według jakiegoś formalnego wzorca nie

ma sensu. Nikt nie potrzebowałby takiej wiedzy jaką wymaga od nas struktura Wikipedii.

Dodatkowo, kryteria encyklopedyczności i formy narzucane przez Wikipedię są tego

rodzaju, że większość wiedzy prawniczej wydaje się dla niej nieodpowiednia. Nie ma

natomiast odpowiedniej liczby specjalistów, aby tworzono wiedzę zgodną z kryteriami (a

więc nieskażoną polonocentryzmem, prezentyzmem czy praktycyzmem). Jeśli te

kryteria nie są możliwe do spełnienia jedynie w odniesieniu do polskiego systemu

prawnego, nieosiągalne jest utrzymywanie ich w odniesieniu do treści dotyczących

innych systemów prawnych. Tak rozbudowana encyklopedia prawnicza jest niemożliwą

utopią.

Wikipedia zakłada, że wiedza ma charakter kumulatywny i stopniowo jej jakość i zasób

informacji rosną. Dogmatyka prawa nie ma charakteru kumulatywnego, lecz jest polem

wymagającym nieustannych starań, aby pozostawać aktualnym.

Dział prawny Wikipedii skazany na lokalność, prezentyzm i ciągłą walkę o uaktualnianie

treści. O ile można uważać, że działy Wikipedii dotyczące nauk przyrodniczych, ścisłych

- 23 -

czy społecznych, w odpowiednio długim okresie czasu stopniowo podniosą swoją

jakość, o tyle dział prawy zachowa swój wiecznie niedojrzały i niedopracowany

charakter. Niezależnie też od jakości haseł, ze względu na ograniczenia co do

encyklopedyczności formy prezentowanych treści, nie stanie się też nigdy znaczącym

miejscem w którym będzie można znaleźć wiedzę na temat problemów prawnych.

Będzie raczej zbliżona do rozbudowanego słownika pojęć, instytucji i biografii.