THE BRONZE AGE GRAVE OF THE NORTHERN MONGOLIA

22

ÝÐÒÍÈÉ ÑÓÄËÀË Í¿¿äýë÷äèéí ºâ ñóäëàë (Tom-XV, Fasc-3)

Ж.БАЯРСАЙХАН*

УМАРД МОНГОЛЫН НУТАГТ МАЛТАН СУДАЛСАН ХҮРЛИЙН ҮЕИЙН НЭГЭН БУЛШ

Түлхүүр үг: Хүрлийнүе,УмардМонгол,дугуйбулш,Мөнххайрханысоёл.

2007 оны зунМонгол-Америкийн хамтарсан “Буган хөшөө” төслийнсудалгааны баг Хөвсгөл аймгийн Цагаан нуур сумын нутаг Хогорго,Шишгэд2голынбэлчирорчимдбагахэмжээнийхайгуулсудалгаахийхявцдаасонирхолтойдурсгалуудыгнээнолсонюм.

БидтэржилУлаанбаатархотоос6-рсарын6-ныөглөөгарч,6-рсарын10-ныоройХөвсгөлаймгийнЦагааннуурсумандхүрсэнбөгөөдбиднийсудалгаанызорилгоньтуссумыннутагтбуйАвтмодныбуганхөшөөдийгүргэлжлүүлэн судлах, мөн өмнө олж илрүүлсэн Ангиртаг уулын хаднызургийг3Dскайнертбуулгахажилбайв.

ТэроройдообидзорьсонгазраахүрэхээрявсанболовчборооихтэйбайсныулмаасШишгэдголыгсалааргаталжчадалгүйголынурдхөвөөндхоноглоод6-рсарын11-ныөглөөШишгэдголыгсалааргаталж,Хогоргынголынзүүнхөвөөндотоглонбуув.

Бид энэ газрыг нэг талаар усанд ойрхон, нөгөө талаар салхинднөмөртөй голынтохойбайсантулсонгожбуусанбилээ.Биднийэнэхүүсонголтхэдэнмянганжилийнтэртээхэртнийхүмүүсийнсонголтооснэгихзөрөөтэйбайгаагүйгдарааньбидолжмэдсэнюм.Учирньбидэндээсшинэчулуунзэвсгийнүеийнбууцилрүүлэнолсонюм.Энэхүүнеолитындурсгалт газарGPS-ийн N51°24’45,67, E099°18’30,02 цэгийн огтлолцолдээрдалайнтүвшнээсдээш1542метрийнөндөрторшино[Зураг1].ӨмнөхжилүүдийнсудалгаагаарбидХогоргоголынсаваарчулуунзэвсгийнбууцсуурин байх магадлалтай хэмээн нэлээд хайгуул хийж байсан боловччулуунзэвсгийнматериалболохцахиурчулууолсноосөөрямарнэгэнчулуунзэвсгийнулмөролоогүйбайсанюм.

Эндээс бид зөвхөн чулуун зэвсгийн бууц олсон төдийгүй өөр нэгөвөрмөц булш илрүүлэн олсон билээ. Энэхүү чулуун байгууламж ньгазрын хөрснөөс дээш овойсон зүйлгүй, зөвхөн газрын хөрснөөс хүнийгараар бүтээгдсэн тодорхой өрлөг бүхий хэдэн чулуу цухуйж байлаа.Ерөнхийтөрхийгньхарахаддугуйхэлбэртэйбололтойбайв[зураг2].Энэчулуунбайгууламжийнойролцоогоосолонтоонычулуунзэвсгийнхаягдалматериал, жижиг үлдэцүүд газрын хөрсөн дээрээс, хулгана зурамнынүхнийорчмоосолдожбайв.

Бид дээрх чулуун байгууламжийн хүрээнд 5,5 х 5,5 м хэмжээтэймалтлагаэхлэв.Өнгөнхөрсийгцэвэрлэхявцадчулуунзэвсгийнхаягдал,жижигхагаралтялтас,залтасуудолнооргарав.Талбайнэндтэндээсзаримтохиолдолд дараас чулуунуудын завсраас ваар савны хагархайнууд,

* Монголынүндэсниймузейнэрдэмшинжилгээнийажилтан

23


амьтныясныхэсгүүдчбасолдожбайлаа[зураг3].Өнгөнхөрсийгцэвэрлэснийдарааугчулуунбайгууламжнь5,5х5м

голчтойдугуйхэлбэртэйбулшболохньтодорхойболов.Угбулшнычулуунөрлөгийгхарахаддугуйчулуундараасныхүрээгээртомчулуутойруулантавьждоторталыгньчулуугаарнягтчигжиждарсан.Бүхдараасчулуунэг төвшиндбайхбөгөөддээшовойлгондарсангүй.Бидөнгөн хөрсийгцэвэрлэсний дараа булшны төв хэсгээс эхлэн дараас чулууг авахадбулшнытөвхэсэгтголынхамардороосгурвантомхавтгайчулуундараасилрэв[зураг4,4а].

Эдгээр хавтгай чулуун дараасны зүүн хажуугаас ваар савныжижигхагархай3ш,урдталаасньжижигясныхугархайхэсэг1шгарав.Эдгээролдвор газрын гадаргуунаас доош 26 см-ийн гүнд байв. Мөн булшныүндсэннүхнийзүүнхойдталднэлээдхолзайд35смгүнээстомамьтныхавирганыхугархайясгарав.Түүнчлэнмалтлагынявцадчулуундарааснызавсраас болон, дараасны гадна талын шорооноос жижиг нүүрс, ваарсавны хагархайнууд гарсаар байлаа. Булшны төвд илэрсэн хавтгайчулуундараасуудыгавахадтүүнийдоороосдахинчулуундараасилрэв(зураг5,5а).Эдгээрчулуундарааснызавсрыншорооболонойрорчмынхөрсмашсулбайсанбөгөөдбусадталбайгаастодялгарчбайв.Булшныүндсэннүхнь140х110смхэмжээтэй, зүүнээсбаруунтийшчиглэлтэйзууван дугуй хэлбэртэй бөгөөд чулуун дараасыг авч цааш малтахадөмнөхүеийндараасныголдцухуйжбайсаннэгчулуудоошүргэлжилсэнтомгонзгойчулууболохньилрэв.Дараагийнүеддээрхгонзгойчулуутайтүшилцэндавхарлдсан4томчулуундараасчулуугарав.Эдгээрчулуугхавтгайгаарньбусбүгдийгбосообайрлалтайгаарбиебиеийгньтүшүүлэнтавьждаржээ(зураг6,6а).Эдгээрдараасчулуунуудындоороостолгойгньзүүнурдзүг110хэмдхандуулан,зүүнхажуугаарньхэвтүүлж,хөл,гарыгньэвхэжатийлгасан хүнийоршуулгаилрэв.Угоршуулгахөндөгдөөгүйбөгөөдхүнийясныбайрлалогтхөдлөөгүйаж[зураг7,7а,8].

Эндээс гарсан хүний ясанд АНУ-ын Аризонагийн их сургуулийнантропологич,докторКристинЛихэмжилтхийж,40-50настай,163-171смөндөр,АзийнбуюуМонголтөрхтэйэрэгтэйхүнболохыгтогтоосон.Хэдийтийм боловч энэ ясны биологийн хэв шинж нь өнөөгийн Монгол орнынутгаас илрээд буй эртний хүмүүсийн дунд түгээмэл бус харинБайгалнуур орчмын эртний оршин суугчидтай илүү дөхөм байх магадлалтайхэмээн үзсэн юм. Мөн баруун гарын эрхий болон долоовор хурууныяснуудбусадхуруунаасилүүачаалалтайбайсанулмөрүлдсэнньөдөртутамнумсумхарвадагбуюуанагнуурхийдэгбайсанболохыгилтгэжээ.Түүнээс гадна нуруу болон бусад ясны судалгаагаар өдөр тутам морьунажбайсаншинжтэмдэгилэрсэнбайна.

Хариндээрххүнийясныдэргэдээсямарнэгэдөлгийнзүйлгараагүйбөгөөдөнгөнхөрсийгцэвэрлэхболонмалтлагынявцадолдсонваарсавныхагархай,мал,амьтныясзэргийгбидтухайноршуулгатайонцагийнхувьдхолбогдож болохюм хэмээн таамаглаж байна. Учир нь эндээс олдсон

24


ваар савныхагархайнуудбүгдХүрлийн үед холбогдохолдворуудбайв[зураг9].

БидниймалтсанэнэхүүөвөрмөцдугуйбулштайижилтөстэйдурсгалыгД.ЭрдэнэбаатарнарынсудлаачидХовд,Хөвсгөлаймгийннутгаасцөөнтоогоорилрүүлэнолжмалтансудалсанбайхюм.Тэдэнэтөрлийнбулшийг“Мөнххайрханысоёл”буюуархеологийнбиедаасансоёлхэмээнүзсээрбайгааюм1.

Бидний малтсан дээрх булш хэлбэр, оршуулгын зан үйл, бүтэцзэргээрээ Д.Эрдэнэбаатарын судалсан дугуй булштай адил боловчтэдний нэрлэсэн Мөнххайрханы соёлын булшнаас гардаг хүрэл хутга,хүрэлзүүзэрэгэдийнсоёлынзүйлсогтгараагүйньбаснэгонцлогбуйгхаруулжбайна.

ОнцагийнхувьдД.ЭрдэнэбаатарнарынмалтансудалсанбулшнуудынрадиокарбоныонцагньойролцоогоорНТӨ1800-1600оныүедхолбогдохыгтогтоосонболбидниймалтансудалсанбулшнаасгарсанхүнийшүдэндАНУ-ынФлоридагийн “Betaanalytic INC” компанийлабораторидхийсэнрадиокарбоны он цаг НТӨ 1880-1670 оны үед холбогдох хариу гарсанюм2(FitzhughandBayarsaikhan2007:).Тиймээсбидниймалтансудалсандурсгал хийгээд археологич Д.Эрдэнэбаатарын малтсан дурсгалын онцагнэгэнүедхолбогдохньтодорхойбайна.

Харинмалтлагынявцадболонэнэ хавиасолдсончулуун зэвсгийнхолбогдолтой олдворууд нь Неолитын нэлээд сүүл үед холбогдохбололтой.Эндэхбууцньхэмжээгээртомбусбагавтарбөгөөдонцагийнхувьд ч богино хугацаанд үргэлжилсэн болов уу гэмээр байна. Соёлтдавхрагамашнимгэнбарагөнгөнхөрсөндээрилбайна.Түүнчлэнчулуунзэвсгийнүйлдвэрлэлийнхувьдчбаялагбусюм.

1 Д.Эрдэнэбаатар, А.А.Ковалев. Монгол Алтайн бүс нутгийн археологийн соёлууд. MongolianjournalofAnthropology,ArchaeologyandEthnology//Officialjournalofthe

National University of Mongolia. Volume 3. No 1()287.Dec 2007. 2 William Fitzhugh and Bayarsaikhan Jamsranjav. American-Mongolian Deer Stone Project: Field re-

port 2007. Arctic studies center. Washington.

25


SUMMARYJ.Bayarsaikhan

(The National Museum of Mongolia )

THE BRONZE AGE GRAVE OF THE NORTHERN MONGOLIA

In2007JointMongolian-American“Deerstone”projectteamhasdiscoveredmany new archeological sites in the Darkhad lowland basin of NorthernMongolia.Oneof themwasvery interestingcirclegravewhich is related tomiddleBronzeAgeofMongolia.ThestructureandofgraveisverysimilarwithgravesexcavatedbyarchaeologistbyD.ErdenebaatarinthewestandnorthMongolia.Henamedthistypeofgraves“Munh-hairhanculture”.

Thegraveweexcavatedisrelatedwith1880-1670BCaccordingtheC14analyticoftheUSA.Alsothedateisalmostsamewith“Munh-hairhanculture”.Buttherewerenoartifactswithbodyinthegrave,onlywefoundsomeanimalbonesandceramicfragmentsfrombetweenthesurfacerocks.Wethinkthosefindingsarerelatedwiththegrave.

26


ХАВСРАЛТ ЗУРАГ

Зураг-1. Хогорго, Шишгэд голын бэлчир

Зураг-2. Хогоргын дугуй булш малтахын өмнө

Зураг-2. Өнгөн хөрсийг цэвэрлэх үед олдсон олдворууд

27


28


Зураг 8. Гар зураг

Зураг 9. Булшны дараас чулууны завсраас гарсан ваар савны хагархайнууд

THE BRONZE AGE GRAVE OF THE NORTHERN MONGOLIA

Documents

Transcript of THE BRONZE AGE GRAVE OF THE NORTHERN MONGOLIA