StBob 2 (2010) s. 67-92

Syryjskie Dzieje Mar Mariego (BHO 610) jako apokryficzne świadectwo

domniemanych początków ewangelizacji na obszarach współczesnego Iraku

R a f a ł Z a r z e c z n y SJCollegium Bobolanum, Papieski Wydział Teologiczny

Warszawa

Dla chrześcijan żyjących „nad rzekami Babilonu” apokryficzne Dzie­je apostoła M ar Mariego (syr. rćml*. ,\rć=z, = DzMari) są __ opowieścią założycielską1. Tekst relacjonuje bowiem domniemane początki 57 ewangelizacji tej krainy, a ich głównym bohaterem jest M ar Mari ,i=*)2,

1 Wydanie tekstu syryjskiego: Ch. & F. Jullien, Actes de Mar Mari, CSCO 602/Syr. 234; (tłum. franc. CSCO 603/Syr. 235), Louvain 2003; tłum. franc. w wyd. kieszonkowym: Ch. & F. Jullien, Les Actes de Mar Mari, l 'Apótre de Mesopotamie, Apocryphes. Collection de poche de l ’AELAC 11, Lou- vain 2001. Starsze wydanie tekstu: J.-B. Abbeloos, Acta sancti Maris As- syriae, Babyloniae ac Persidis secido I apostoli aramaice et latine edidit nuncpimum, AnBoll 1885 nr 4, s. 43-139. Tekst syr. i tłum. ang.: A. Harrak,The Acts o f Mar Mari the Apostle, SBL. Writings from the Greco-Roman World 11, Leiden-Boston 2005. Tłum. niem.: R. Raabe, Die Geschichte des Domimis Mari eines Apostels des Orients, Leipzig 1893.

2 Imię Mari „mój pan”) jest dobrze poświadczone w piśmienni­ctwie syryjskim. Imiona o podobnym brzmieniu spotykamy w wielu sy­ryjskich źródłach kościelnych. Żywot świętego o imieniu Mari przekazu­je Jan z Efezu w Historii kościelnej; por. PO 17/1, kol. 135. To samo imię w formie zhellenizowanej nosiło wielu biskupów i męczenników. Sozo- men wymienia niejakiego Mareasa (M apśaę) biskupa z Bet Lapat. Mareas z Birta nad Eufratem miał uczestniczyć w Soborze Nicejskim (325) wraz z innymi biskupami z Mezopotamii, Mareasem z Macedonopolis i Mariasem z Chalcedonu; tego ostatniego wspomina także Michał Syryjczyk. Znamy ponadto męczennika imieniem Amarias, który poniósł śmierć za wiarę za panowania Śapura II. Również zaszczytny tytuł mar ma ten sam źródłosłów.

Rafał Zarzeczny S3

przedstawiony jako jeden z Siedemdziesięciu Dwóch uczniów Pańskich, którzy mieli towarzyszyć apostołom w zleconej im przez Chrystusa misji głoszenia Ewangelii po całym świecie3.

D okum ent został zredagow any w klasycznym języku syryjskim ok. VI/VII w., zapewne jednak wykorzystano starszy materiał4. Wydaje się, że pismo miało przede wszystkim uzasadniać pretensje do prymatu, jakie rościł sobie patriarchat w Seleucji i Ktezyfoncie. Na tej podstawie nestorianie w Asyrii, Babilonii i Persji wskazywali na apostolskie korzenie swej wspól­noty eklezjalnej i uprawianej tam teologii5. M amy zatem do czynienia z le­gendarnym żywotem apostoła i fundatora Kościoła Wschodu (tzn. perskiego lub nestoriańskiego)6. Wydaje się, że opisana w nim historia nie była znana

W niniejszym opracowaniu pozostawiamy go w oryginalnym brzmieniu za­równo w odniesieniu do bohatera apokryfu, jak i wszystkich „mężów zna­komitych”, pamiętając, że podobnie jak łacińskie dominus ma szerokie pole semantyczne i odpowiada określeniom „pan”, „biskup”, „święty” i „czci­godny”; por. R. Payne-Smith, Thesaums syriacus, Oxford 1901, kol. 1997.

3 Obok literatury hagiograficznej i apokryfów opisujących dzieje Dwunastu Apo­stołów, na kanwie ewangelicznej sceny rozesłania uczniów (por. Łk 10,1), po­wstawały również pisma dedykowane ich podróżom i czynom apostolskim. Układano też spisy imion owych Siedemdziesięciu, czy Siedemdziesięciu Dwóch Uczniów, niekiedy przypisując im nawet konkretne miejsca posługi lub męczeństwa (por. indeks Ps.-Epifaniusza); por. M. Metzger, Seventy or seventy-two disciples? NTS 1958-1959 nr 5, s. 299-306; F. Dolbeau, List es latines d ’apótres et de disciples, traduites dn grec, „Apocrypha” 1992 nr 3, s. 259-279: M. Starowieyski, Żywoty i spisy apostołów, „Bobolanum” 1995 nr 6 , s. 132-154.

4 Obszerny komentarz do tekstu wraz z bibliografią: Ch. & F. Jullien, Aux origines de 1’Eglise de Perse: Les Actes de Mar Mari, CS CO 604/Subs. 114, Louvain 2003; A. Harrak, TheActs, s. xi-xxxvii.

5 Historię Kościoła w imperium Perskim przed inwazją arabską omawiają: J. Labourt, Le christianisme dans l ’Empire Perse sous la dynastie sassanide (224-632), Parisl904; W. E. Wigram, An Introduction to the Histoiy o f the Assyrian Church, or the Church o f the Sassanid Persian Empire (110-640 A.D.), London 1910; J. M. Fiey, Jalonspour une histoire de l ’Eglise en Iraq, CSCO 310/Subs. 36, Louvain 1970 (rozdz. 1); tenże, Assyrie chretienne\ t. 1-3, Beyrouth 1965-1968; tenże, Commiinantes syriaąnes en Iran et Irak des origines a 1552, Londonl979; M.-L. Chaumont, La christianisation de l ’empire iranien, CSCO 499/Subs. 80, Louvain 1988.

6 Oficjalna nazwa Kościoła nestoriańskiego brzmi Asyryjski Kościół Wscho­du. Podstawowe informacje na temat historii i aktualnej sytuacji nestoriań- skiej wspólnoty kościelnej podaje także R.C. Robinson, Chrześcijańskie Kościoły Wschodnie, Kraków 20052, s. 15-20; 169-174. Nieco stronnicze wprowadzenie do historii Kościoła nestoriańskiego daje A. S. Atiya w swej Historii Kościołów Wschodnich, Warszawa 1978, s. 205-260. Cennym źró­

Syryjskie Dzieje Mar Mariego .

wśród Syryjczyków zachodnich (tzw. jakobitów), tym bardziej jej śladów brak w kręgu cywilizacji bizantyńskiej i łacińskiej7.

Dzieje M ar Mariego w swej obecnej formie otwarcie wzorują się na starszych pismach relacjonujących żywoty uczniów Pańskich, dlatego napo­tkamy w nich liczne nawiązania do tekstów biblijnych, zarówno odniesienia do dziejów Starego, jak i mniej lub bardziej dosłowne cytaty z Nowego Testamentu. Analiza tekstu pozwala dostrzec także odniesienia do innych apokryfów. Pismo ma oczywisty charakter hagiograficzny, w tekście pojawiają się więc zabiegi właściwie dla tego gatunku i sposobu narracji, jak mnożenie cudowności, opisy uzdrowienia ważnych osób, masowe nawrócenia, widzenia połączone z objawieniami, zwycięska walka z demonami a wreszcie śmierć apostoła w opinii świętości. N a pierwszy plan wysuwa się jednak argumen­tacja za apostolskim pochodzeniu Kościoła w Persji.

1. Treść apokryfu

Początkowy fragment utworu nawiązuje do opowieści o początkach chrześcijaństwa w Edessie i związanych z tym dziejów króla Abgara, jego rzekomej korespondencji z Chrystusem i cudownego uzdrowienia8. Autor

dłem informacji na temat historii chrześcijaństwa na ziemiach imperium perskiego, w tym zwłaszcza edukacji i życia naukowego przed pojawie­niem się islamu, pozostaje książka: N. W. Pigułewska, Kultura syryjska we wczesnym średniowieczu, Warszawa 1989 (zwłaszcza cześć druga; obszer­na bibliografia). Z opracowań polskojęzycznych warto wspomnieć ponadto: W. Witakowski, Geneza chrześcijańskiej kultury syryjskiej, STV 1978 nr 1, s. 125-153. Zwięzłe wprowadzenie do syryjskiej literatury patrysty-cznej daje M. Starowieyski, SWPW, s. 212-222.

7 Por. Ch. & F. Jullien, Apótres des confins. Processus missionnaires chre- tiens dans VEmpire Iranien, Res Orientales 15, Bures-sur-Yvette 2002, s. 77; zob. P. Bedjan, Acta Martynun et Sanctorum, 1.1, Paris 1890, s. 45-49;E. Tisserant, Nestorienne (1’Eglise), les origines, w: DThC XI, s. 161-163; J.-M. Sauget, Mari, w: Bibliotheca Sanctomm , Roma 1967, t. VIII, s. 812n.

8 Edessa lub Urfa (,cmarc') założona w 304 p.n.e. przez Seleukosa I Nikato- ra. Po wycofaniu się Seleucydów z Mezopotamii w 132 r. przed Chr. Po­wstaje królestwo Osroene ze stolicą w Edessie, będące buforem między dwoma wielkimi imperiami. Przez następne 370 lat jego suwerenami będą władcy nabatejscy lub partyjscy. W kulturze Edessy mieszać się będą wpły­wy orientalne i hellenistyczne. Chrześcijaństwo zawędrowało tu zapewne z Syrii być może już w I/II w. Według legendy znanej także Euzebiuszowi z Cezarei (HE 1 ,13) początki Kościoła na tym obszarze wiążą się z mi­sją św. Judy Tadeusza. Na temat obecności chrześcijan w Edessie; zob. J. B. Segal, Edessa the Bellesed City, 0xfordl970; H. J. W. Drijvers, Jews and Christians at Edessa, JJS 1985 nr 36, s. 88-102; NDPAC I, kol. 1543- -1546 (bibliografia). Legenda o uzdrowieniu Abgara została opisana w Na­

Rafał Zarzeczny SJ

streszcza tam tą historię (1-6), by wykazać, że M ar M ari został wysłany z misją ewangelizacyjną z Edessy do Mezopotamii, Babilonii i Persji przez samego M ar Addaja, apostoła w królestwie Osroene i ucznia św. Tomasza jako kontynuator ich misji (6). Jego wędrówka prowadzić będzie wzdłuż rzeki Tygrys9. Jej szlak łatwo będzie nam śledzić na załączonej mapce.

uce Addaja, odnoszą się do niej także inne pisma; por. M. Starowieyski, Apokryficzna korespondencja króla Abgara z Chrystusem, STV 1977 nr 2, s. 177-200; A. Desreumaux, Histoire da roi Abgar et de Jesus, Apocryphes. Collection de poche du 1’AJELAC 3, Tumhout 1993; wstęp ogólny do le­gendy edeskiej w: M. Starowieyski, (red.), Apokryjy Nowego Testamentu (dalej: ANT) II/2, s. 1033-1042; tłum. Nauki. Addaja i wstęp w ANT II/2, s. 1043-1074.

9 Po śmierci Aleksandra Wielkiego i po podziale jego imperium na obsza­rze Syrii, Mezopotamii, Partii, Persji i Baktrii panowali Seleucydzi (311 -63 p.n.e.), których od poł. III w. przed Chr. z dorzecza Tygrysu i Eufra­tu stopniowo wypierali Partowie pod wodzą Arsacydów. Hegemonia tych ostatnich z małymi przerwami (jak np. wojenna wyprawa Trajana w latach 114-117) trwać będzie aż do 228 r. n.e.,: kiedy to Ardaślr, władca z per­skiej dynastii Sasanidów, opanował całe Międzyrzecze i ogłosił się „królem królów” (rćgArga v\ba). Panowaniu Persów kres położy dopiero ekspansja arabska w VII w. Monarchia partyjska w rzeczywistości dzieliła się na licz­ne satrapie i królestwa wasalskie, a ich władcy w różnym stopniu hołdowali greckiej i perskiej kulturze.

Syryjskie Dzieje Mor Mariego .

Mari udaje się najpierw do Nisibis10 i Arzun11. Stamtąd posyła swe­go ucznia Filipa na misję w Bet Qardu12 (7). Uzdrawia też cierpiącego na artretyzm króla Arzun, nawraca mieszkańców tego miasta, buduje, kościół i ustanawia w nim duchowieństwo. Podobny schemat działalności powta­rzać się będzie w kolejnych odwiedzanych miejscach. Apostoł przemierza prowincje Bet Arbaje13 i Bet Zabdai14, po czym zstępuje do Arbeli15 (8-11).

10 Nisibis zwane też Soba (rdbo^.), dziś tureckie Nusaybin. W epo­ce Arsacydów było ważnym ośrodkiem na pograniczu cesarstwa. Diokle­cjan wybudował tu cytadelę, tu też rezydował dux Mezopotamii. Strategicz­ne położenie na słynnej Drodze Królewskiej łączącej Suzę i Sardes czyniło z Nisibis kluczowy punkt wymiany handlowej. Pierwszym znanym nam biskupem (być może metropolitą) tego miasta był Jakub (308-338). Kiedy w 489 r. na polecenie cesarza Zenona zamknięto szkołę w Edessie, właśnie Nisibis stało się głównym ośrodkiem kontynuacji myśli teologicznej Teo­dora z Mopsuestii i Diodora z Tarsu; por. NDPAC II, kol. 3500-3503.

11 Arzun obecnie Aghdzenik (lub Arzanene) w Kurdystanie we wschodniej Turcji. Wydaje się, że w początkowym okresie ewangelizacji kraj ten zamieszkiwała zarówno ludność armeńska jak i semicka. Jako pro­wincja kościelna Arzun obejmowało wszystkie diecezje eparchii Nisibis; por. J. B. Chabot, Synodicon, s. 33. Siedziba biskupią stało się w 430 r. Jakobicki patriarcha Michał (XII w.) przekazał listę 18 biskupów Arzun; zob. J. B. Chabot, Chroniąue III, s. 493-504; por. DHGEIV, kol. 862; M.-L. Chaumont, La christianisation de Vempire iranien, CSCO 499/Subs. 80, Louvain 1988, s. 170n.

12 Bet Qardu (osin iu^) to region rozciągający się na lewym brzegu rzeki Tygrys. Assemani, Bibliotheca Orientalis III/2, s. 733, utożsamiał go z Bet Zabdai.

13 Bet 'Arbaje ( k ^ t ^ u=>) to prowincja w górnej części Międzyrzecza, mię­dzy Nisibis i Niniwą.

14 Bet Zabdai ( ,» \ 2ivi=i) to kraina na wschodnim brzegu Tygrysu, odpowia­dająca antycznemu Zabdicene. Rzeki Wielki (Lycos) i Mały Zab (Crapos), lewostronne dopływy Tygrysu, wyznaczają granice terytorium prowincji Adiabene. Ammianus Marcelinus region ten nazywa Phoenica\ por. Hist. rom. 20, 7, 1. Kronika Adiabene podaje imiona różnych biskupów już w II/ III w. Od 410 r. Bet Zabdai podlegało metropolii Nisibis, pierwszym bisku­pem nestoriańskim miał tam być Jan, który w 497 r. stanął po stronie Mar Babaja; por. DHGE VIII, kol. 1241nn.; Ch. & F. Jullien, Les Actes, s. 131.

15 Arbela (.\.-<w): dziś Irbil w irackiej części Kurdystanu. Miasto na zachod­nim brzegu Tygrysu, między Małym i Wielkim Zabem, stolica prowincji Adiabene. Z racji położenia na królewskim szlaku Persów była ważnym ośrodkiem militarnym i handlowym. W pobliżu Arbeli Aleksander Wielki stoczył bitwę z królem Dariuszem w 331 r. p.n.e, (Gaugamela wg Strabon, Geogr. 17). W III w. była sceną licznych nawróceń i prześladowań chrze­ścijan (Sozomenus, HE 2, 12). Jakkolwiek Arbela była siedzibą biskupią już za czasów Mar Papy (280-290), to jednak pierwsze znane nam imiona

Rafał Zarzeczny SJ

Tam w nocnym widzeniu otrzymuje od Chrystusa polecenie wysiania jednego z uczniów imieniem Tumis na misję do krainy Dasen i do granic Armenii, gdzie ten poniesie śmierć męczeńską ( l l ) 16. Nawraca zwierzchnika magów w Baragia i uzdrawia dwóch niewidomych w R a‘amasis i W azią17. Tam też M ari m iał zbudować kościół dedykowany świętym apostołom Piotrowi, Pawłowi i Addajowi (11).

Z kolei apostoł udaje się do Bet Garmai18 a stąd do Babilonii i Persji (12-17). Po drodze uzdrawia sparaliżowaną córkę króla miasta Sahąert (12)19, a następnie udziela krótkiej katechezy samemu władcy (13). Po wypędzeniu demonów następuje nawrócenie i chrzest króla oraz mieszkańców miasta. W miejscu spalonego pałacu królewskiego M ar M ari buduje kościół; jego baptysterium miało istnieć jeszcze w czasach autora Dziejów (14). W dalszej

biskupów to Jan i Abraham, którzy ponieśli śmierć męczeńską w roku 343 i 345; por. DHGE III, kol. 1455; Ch. & F. Jullien,Les Actes, s. 128.

16 Bet Dasen (rfo* to prowincja na północny-zachód od Wielkiego Zabu w kierunku jeziora Wan. Imiona jej biskupów wymieniają akta synodalne z 410 i 424 r., jako podległych metropolii Arbeli. Biskupstwo to istniało jeszcze za patriarchatu 'Abdiśo' z Nisibis (XIV w.). Co prawda informa­cje o posłudze apostolskiej i męczeńskiej śmierci Tumisa ( a z n a j d u j ą się także w różnych źródłach syryjskich, jednak imię to wiąże się przede wszystkim z tradycją manichejską; por. DHGE VIII, kol. 1230; Ch. & F. Jullien, Aux origines, s. 84-87.

17 Bet Wazią (jx,\o) prawdopodobnie na południe od Małego Zabu. Tutejszy biskup podlegał najpierw metropolicie Karki d-Bet Selok (dzisiaj Kirkuk w Iraku) a od 893 r. bezpośrednio katolikosowi w Seleucji i Ktezyfoncie. W Kronice z Seert ośrodek ten jest łączony z Mahoze d-Arewan w eparchii Bet Garmai; por. DHGE VIII, s. 1240n.

18 Bet Garmai W i): region położony na południe od Bet Zabdai, na zachodnim brzegu Tygrysu i na północ od rzeki Dijala. Kronika Kościoła Arbeli wymienia ponad 20 biskupów na tym obszarze. Według Epitome ca- nonum synodicum, Mar 'Abdiśo' siedziba metropolitalna istniała tam już w czasach soboru w Nicei, co jest oczywistym anachronizmem; por. G. S. Assemani, BO III, 346. Jej strukturę z siedzibą w Karka d-Bet Selok po­twierdził synod Mar Ishaąa w 410 r.; jej zwierzchnikiem był 'Aąballaha por. J. B. Chabot, Synodicon, s. 34; DHGE VIII, kol. 1230-1233; J. M. Fiey,A sy­rie chretienne. Contribution a l ’etude de l ’histoire et de la geographie eccle- siastiąues et monastiąues du nord de VIraq III, Beyrouth 1968, s. 13nn.

19 Sahąert (A -uncn*.) to miasto w prowincji Bet Garmai, którego lokalizacja jest niepewna. Wymienia się je w aktach synodów nestoriańskich (Winien*.); zob. np. synod Mar Tshaąa z r. 410, kiedy to biskupem Sahąert był Paweł (a>cAcv°0: J- B. Chabot, Synodicon, s. 33n. Pierwszy biskup Sahąert imie­niem Narsaj (»x»-u) poniósł śmierć męczeńską w 343 r.; por. Ch. & F.Jullien, LesActes, s. 146.

Syryjskie Dzieje Mar Mariego .

podróży apostoł wskrzesza młodzieńca zabitego przez demony (15), uzdra­wia córkę kolejnego króla oraz głosi wiarę w jedynego Boga, stwórcę nieba i ziemi na dziedzińcu pałacu wobec całej świty dworskiej (16). W Durabhar20 M ari zostawia swego ucznia imieniem Adda, sam zaś udaje się do Persji, gdzie znajduje wielu innych uczniów Pańskich (17). Paragraf ten wyjaśnia ponadto sytuację geopolityczną.

Kolejne rozdziały (18-30) relacjonują przebieg posługi apostolskiej Mar Mariego w okolicach Seleucji. Po początkowych niepowodzeniach i trudach, a nawet próbie ognia, jakiej go tam poddano (23-25), apostoł pozyskuje w końcu życzliwość zgromadzenia starszyzny, dla której wyprawia wspa­niałą ucztę (23). Aby przekonać resztę ludności, dokonuje kolejnych cudów: na rozkaz Mar Mariego dwóch niewidomych odzyskuje wzrok i przyjmują wiarę w Jezusa21; potem jeszcze uzdrawia córkę hyparchy miasta, owład­niętą przez szatana, oraz nawraca kolejnych niedowiarków (24). Wreszcie rozpoczyna się budowa kościoła na miejscu zburzonej świątyni pogańskiej, czemu towarzyszy obalenie posągów bóstw (25).

W związku ze skargą wniesioną przez kapłanów pogańskich (zoro- astrańskich) Mari staje przed królem Artabanem w Ktezyfoncie (26). Władca grozi apostołowi poćwiartowaniem, jeśli nie porzuci swej wiary i nie odda czci bogom Persów22. W ówczas M ari ofiaruje swoją pomoc w chorobie siostry króla (26). Po drodze do jej miasta uzdrawia przewoźnika rzecznego i udziela mu chrztu (27). Wreszcie dociera do DurąunnT i uzdrawia księżniczkęo toponimicznym imieniu QunnT (28). Tam też w nocnym widzeniu otrzymuje polecenie zbudowania kościoła i dowiaduje się o szczególnym błogosławień­stwie dla tego miejsca (29). Wreszcie przeprawia się do Bet-Aramaje i do Kaśkar, gdzie przyjęto go bardzo życzliwie (30). Na południu jego apostolat sięga aż do Bet M aisan (31). Gdy ponownie powraca na lewy brzeg Tygry­su odwiedza chrześcijan żyjących w Bet Huzzaje i w Persji, którzy wiarę przejęli już od kupców podążających na wschód (31). Tak dociera do granic terytorium, które zostało przyznane apostołowi Tomaszowi (32). Tę część DzMari kończy testament Mai' Mariego: po powrocie do Babilonii M ar Mari wybiera Papę na swojego następcę oraz kościół w Kokę na jego rezydencję

20 Miasto być może identyczne ze stolicą diecezji Darabad w Bet Garmai. W IV w. prowincja Dara rywalizowała z Kirkukiem o rangę metropolii; por. J. M. Fiey, Pour itn Oriens christianus novus, Beyrouth 1993, s. 73; Assyrie HI, s. 76-81.

21 Por. Mt 20, 30.34.22 Karę taką poniosło m.in. dziewięciu męczenników za panowania króla

perskiego Bahrama V (ok. 420-438), co zostało opisane w Męczeństwie Jakuba z Persjr, por. P. Bedjan, AM S t. IV, Paris 1894, s. 189-200; P. Devos, Le dossier hagiographique de S. Jacąues 1’Intercis (lapassion greccjue ine- dite, BHG. 722), AnBoll 1953 nr 71, s. 157-210; 1954 nr 72, s. 213-256.

Rafał Zarzeczny SJ

(33). Ostatni paragraf stanowi już dodatek o charakterze liturgicznym (me- nologium). Apostoł um iera w DurąunnT a jego ciało miało być pochowane w kościele „obok ołtarza” (33). Całość DzMari kończy wezwanie i modlitwa przeznaczona na liturgiczne wspomnienie przy grobie świętego oraz prośbao Boże błogosławieństwo.

2. Mar Mari apostołem według wzorców biblijnych

W tekście DzM ari wyraźnie dostrzega się wysiłek autora, by ukazać M ar Mariego jako człowieka Bożego według wzorców biblijnych, godnego miana apostoła i we wszystkim podobnego do Chrystusa. Temu celowi służą liczne nawiązania do scen i słów z Ewangelii.

Już sama s c e n a w y b o r u M ar Mariego nosi rysy biblijnego po­wołania i wiąże się ze szczególnym Bożym upodobaniem (6). M ar Addaj nakłada na niego prawicę23 na znak udzielenia mu Bożej mocy24; posyła go do Babilonu, krainy pa r excellence pogańskiej, w której panują obcy bogowie sprzeciwiający się woli Bożej25. Tam też Mar Mari będzie walczyć z poganami oraz przejdzie próbę ognia, na wzór trzech młodzieńców z Księgi Daniela26. W dodatku liturgicznym nasz apostoł będzie porównywany do Mojżesza, ponieważ przeprowadził powierzony mu lud do prawdziwej wiary, pouczał go, ochraniał i towarzyszył mu niczym kolumna ognia z Księgi Wyjścia27.

Tak jak wielcy apostołowie M ari udaje się na swoją misję w i m i ę C h r y s t u s a , a sam Jezus potwierdza jego posługę przez udzielane mu objawienia. Kiedy Mar Mari uzdrawia przewodniczącego zgromadzenia star­szyzny, otwierają się niebiosa i ukazuje się postać anioła o obliczu bliźniaczo podobnym do apostoła, który zstępuje, by dokonać uzdrowienia (20- 2 1)28.

23 Por. Dz 6, 6; 1 Tm 4, 14; 2 Tm 1, 6 .24 Por. Ps 73,23; Iz 62, 8; Dz 2, 33; 5, 31.25 Por. Iz 13, 1; J 11,9.26 Zob. DzMari 7; por. Dn 3.27 Zob. Dz34.28 Motyw niebiańskiego bliźniaka odnajdujemy w apokryficznych DzTm 11:

św. Tomasz nosi rysy Chrystusa, który objawia się królowi. Tradycja ta zdaje się bazować na znaczeniu greckiego 5i8t))ioę i aramejskiego t ’om (nKiD), tzn. bliźniak, którym określa apostoła Ewangelia Jana (por. J 11, 16; 20, 24; 21, 2). Podobny motyw pojawia się w literaturze gnostyckiej: w Księdze Toma­sza, NHC II 7, Zbawca nazywa Tomasza swoim bratem; por. R. Kuntzmann, Le Livre de Thomas (NH 11,7), BCNH 16, Quebec 1986, s. 50n.; w EvThom, NHC 11,2 powraca przydomek Didymosi por. P. H. Poirier, L ’Hynme de la Perle des Actes de Thomas, Louvain 1981, s. 308-309. Według Homilii Ps.-Klemensa, Tomasz miał być bliźniakiem Eliezera, por. 2, 1, GCS 42/1, s. 36; por. J. J. Gunther, The Meaning and Origin o f the Name Judas Thomas, „Le Museon” 1980 nr 93, s. 113-148; P.-H. Poirier, Une etymologie ancienne da nom de Thomas etsasource, „Parole d’Orient” 1981-1982 nr 10, s. 285-290.

Syryjskie Dzieje Mar Mariego .

W Dura d-QuimI sam Chrystus rozmawia z Marim, udzielając mu pouczeń, a za jego pośrednictwem także szczególnych obietnic dla tego miejsca (28). W imię Chrystusa apostoł dokonuje uzdrowień (24). W Jego imię. udziela też chrztu i namaszcza wierzących. Tę chrześcijańską inicjację zazwyczaj poprzedza wykład wiary oraz scnitinhim , które w swej formie odpowiadają egzaminowi przewidzianemu w Tradycji apostolskiej29.

Uzdrowienia dokonane przez M ar Mariego są tylko pretekstem do na­uczania Ewangelii, co jest głównym celem jego misji. W swych katechezach Mari g ł o s i w i a r ę w jedynego Boga, niepoznawalnego i nieogarnionego, stwórcę wszystkich rzeczy; w Jego Syna, który od Niego pochodzi, zrodzo­nego z substancji Ojca, Boga z Boga, który przyjął ciało i żył w świecie; oraz w Ducha Świętego, który mówił przez proroków i dał moc uzdrawiania (20, 23, 27). Apostoł podkreśla trzy hipostazy (rćśbojja) oraz jedną naturę (nćiJjunc') bóstwa. Autor DzMari wyraźnie mówi o podwójnym zrodzeniu Syna Bożego, nie rozwija jednak sprawy relacji natur w Chrystusie30. Takich mniej lub bardziej obszernych katechez oraz prostych formuł wiary w tekście apokryfu znajdujemy więcej, razem układają się w wykład odpowiadający treści credo. Wyznanie wiary w DzMari jest pełne i odpowiada formule ortodoksyjnej. Autor tekstu wyraźnie broni nauki o dwóch naturach, nie widzimy jednak mocnych akcentów nestoriańskich31. Za to ostrze polemiki wymierzone jest zdecydowanie w nauczanie doketów, marcjonitów, zaratu- strian i manichejczyków32.

W każdymi mieście M ar M ari rozpoczyna swoja posługę od u z d r o - w i e ń , którym niejednokrotnie, tak jak w scenach ewangelicznych, towa­rzyszy w y p ę d z a n i e d e m o n a , będącego głównym sprawcą choroby. Motyw ten odnajdujemy w kilku miejscach i ma on swoje oczywiste konotacje biblijne, apokryficzne i hagiograficzne. W swym przepowiadaniu M ar Mari

29 Zob. Ps.-Hippolytus, Trad. apost. 15-21; W. Geerlings, Traditio Apostoli- ca. Apostolische Uberliefenmg, Fontes Christiani 1, Freiburg 1991, s. 180- 191 (komentarz); por. M. Metzger, A propos des reglemerits ecclesiastiąues et de la pretendne Tradition apostoliąne, RevSR 1992 nr 66 , s. 249-261. Liczne paralele wykazuje także syryjski tekst drugiej księgi TestDNJChr, CPG 1143; wyd. I. E. Rahmani, Moguntiae 1899, s. llOnn.

30 Zagadnienia związane z teologią DzMarizob. R. Zarzeczny, Aspekty teologiczne apokryficznych Dziejów Mar Mariego, „Vox Patrum” 2010 nr 53 (w druku).

31 Należy pamiętać, że Kościół w Persji już od VI w. nie głosi radykalnego nestorianizmu, skłaniając się ku teologii Teodora z Mopsuestii i Diodora z Tarsu przepracowanej w szkole w Nisibis i na Górze Izla przez Babaja Wielkiego (551-628). Por. V. Gramel, Un theologien nestorien Babai le Grand, „Echos d’Orient” 1923 nr 22, s. 153-181, 257-280; L. Abramow- ski, Christologie Babai des Grosses, OCA 197, Roma 1974, s. 219-245; Mar Aprem, Nestorian Theology, Kerala 1980; SWPW s. 33n.

32 Por. Ch. & F. Jullien, Aux origines, s. 6 Inn.

Rafał Zarzeczny SJ

głosi Jezusa jako tego, który „w ostatnich czasach zstąpił z niebios i nawrócił świat z drogi upadku, na jaką zaprowadziły go demony” (7). Tak dzieje się np. w Arbeli w związku z uzdrowieniem syna dowódcy armii królewskiej (9): kiedy dowódca armii usłyszał o uzdrowieniu króla, przychodzi do M ar Mari, oddaje mu pokłon, wysławia Boga i Chrystusa, i prosi o uzdrowienie jego jedynego syna, którego opętał demon. Apostoł w imię Chrystusa rozkazuje demonowi wyjść z chłopca. Kiedy zły duch pyta, dokąd m a się udać, apostoł rozkazuje mu zstąpić na samo dno Tartaru i nigdy więcej nie powracać. Rze­czywiście demon wychodzi z krzykiem, a M ar M ari podnosi uzdrowionego chłopca i zwraca go ojcu. Bez wątpienia cała ta scena w sposób szczególny naśladuje ewangeliczny epizod uzdrowienia paralityka, będącego jedynym synem swego ojca, zapisany w Łk 9, 37-42 i tekstach paralelnych33.

Podobnie w scenie uzdrowienia córki'króla miasta Sahąert jaw ną staje się słabość bożków, które król czcił dotychczas, skoro nie potrafiły uzdro­wić jego sparaliżowanej córki, czego M ar Mari dokonał w imię Chrystusa (12-13). W tamtejszej świątyni, która jest miejscem kultu szatana i siedzibą wszelkiego zła, uczeń imieniem Adda dokonuje egzorcyzmu: na jego słowo wypowiedziane w imieniu M ar Mariego demony wychodzą ze świątyni pod postacią dzikich bestii, bluźniąc przy tym przeciwko Chrystusowi, nazywa­nemu tu synem Maryi, z któiym - jak mówią - nie mają nic wspólnego (14). Dlatego Mari rozkazuje im powrócić do Gehenny, w ogień przygotowany dla nich na wieki34.Ciekawą scenę walki z demonami odnajdujemy w rozdz. 15. W miejscu zwanym Glala, w prowincji Durabhar, Mar M ari trafia do oazy, przy której rosło drzewo figowe35. Owoców z tego drzewa nikt jednak nie mógł jeść ze względu na zamieszkującego je demona, który kamienował wszystkich śmiałków. Apostoł wskrzesza młodzieńca zabitego w ten sposób, a następnie wypędza złego ducha na pustynię i przeklina drzewo figowe, które też od razu uschło aż do korzenia, niczym w Ewangelii36. Temat kamienowania przez demony powraca często w orientalnej literaturze hagiograficznej i jest gestem szczególnej złości szatana. Spotykamy go np. w Historii M ar Miki: święty uzdrawia syna centuriona z miasta Emezy oraz kobietę zawładniętą

33 Por. Mt 27, 14-21; Mk 9, 14-29.34 Por. ApEzdr 1, 9; ApPt 9, 1; Mt 5, 22; 18, 9. Podobnie diabeł bluźni prze­

ciwko Jezusowi w legendzie o Mar Bassosie; por. J. B. Chabot, La legende de Mar Bassus, martyrpersan, Paris 1893, s. 12. 21. 27; Ch. & F. Jullien, CSCO 603, s. 30, przyp. 135.

35 Wydarzenia opisane w legendzie według nestorian z Hakkari miały się ro­zegrać w miejscu zwanym Qudśanes w prowincji Dara; zob. J. M. Fiey, Assyrie HI, s. 77, przyp. 6 .

36 Por. Mk 11, 20.

Syryjskie Dzieje Mar Mariego .

przez siedem demonów, które zmuszały ją do rzucania kamieniami w każ­dego, kogo napotkała37.

Z kolei w Seleucji, gdy nasz bohater został poddanie próbie ognia, ser­cami mieszkańców miasta zawładnął „szatan, który jest mordercą od samego początku i starożytnym nieprzyjacielem” (24). Określenia takie spotykamy też w innych źródłach orientalnych, jak np. w aktach synodalnych z 598 r.38

W tej samej Seleucji Mari uzdrawia córkę hyparchy, o której autor mówi, że pozostawała w mocy szatana. Diabeł posługuje się językiem nieszczęsnej i bluźni przeciw Chrystusowi i przeciwko Jego uczniom, którzy wypędzają demony z wszystkich miast, z gór, dolin i pustyni. M ar Mari, nie zważając na słowa diabła, uzdrawia dziewczynę i oddaje ją jej rodzicom39.

Podobnie jak Paweł i Barnaba w kanonicznych Dziejach Apostolskich, tak też Mar Mari i jego uczniowie, ze względu na towarzyszącą im moc uzdrawiania, bywają m y l e n i z b o g a m i . Dzieje się tak już wówczas, gdy apostoł przybywa do Arzun: M ari przemawia w obecności króla, ten zaś pyta go o pochodzenie, gdyż wydaje mu się bóstwem, na co apostoł katego­rycznie protestuje, wołając, że jest jedynie człowiekiem i sługą Bożym (7; por. Dz 14,15; 18,6). Także w prowincji Durabhar, po uzdrowieniu córki króla, ten pyta Mariego, czy jest człowiekiem czy bogiem, na co apostoł odpowiada jak poprzednio: „nie jestem Bogiem, ale człowiekiem i sługą Boga żywego” (16). Również w Seleucji, ze względu na cudowne uzdrowienia niektórzy uważają go za boga (21). Przewoźnik Dusti uzdrowiony z gangreny uważa Mariego za jednego z bogów, lecz gdy ten wyjaśnia mu naturę chrześcijaństwa, wyznaje wiarę w Boga Trójjedynego i przyjmuje chrzest w Jego imię (27).

Nawiązań do s c e n z E w a n g e l i i znajdujemy więcej. W rozdz.15 M ar Mari, utrudzony wędrówką letnią porą, szuka schronienia i miejsca na odpoczynek przy źródle rzeki, dokładnie tak jak Jezus w Ewangelii Jana w scenie z Samarytanką40. Podobnie jak Chrystus, nasz apostoł wskrzesza młodzieńca i przeklina drzewo figowe41. 0 szatach Mar Mariego mówi się, że były „lśniąco białe”, co jest widomym znakiem szczególnego działania Bo­ga42. Jego wygląd się odmienia, co nieomal wskazuje na szczególną naturę43. W swym testamencie M ar Mari posługuje się słowami św. Pawła i prosi, by uczniowie „byli do niego podobni, jak i on był podobny do nich”44. Wresz­

37 Zob. P. Bedjan, A M S II, Paris 1891, s. 527; por. Ch. & F. Jullien, Les Actes, s. 139.

38 Por. J. B. Chabot, Synodicon, s. 20139 Zob. DzMari 24; por. Łk 7, 15; 9 ,42; 1 Kri 17, 20-23.4,0 Por. J 4, 6 ; Mk 6 , 30n.41 DzMari 15; por. Mk 11,20.42 DzMari 16; por. Mt 17, 2; Mk 9, 3; Łk 9,29.43 DzMari 16; por. NauAdd 8 ; Dn 7, 9; Ap 15, 6; 19, 14; Łk 24, 4.44 Por. Ga 4, 12; l K o r l l , 6; 11, l ;F lp 3 , 17; 4, 9; ITes 1, 16.

Rafał Zarzeczny SJ

cie nazywa się go atletą45 i lekarzem46, które to tytuły w tradycji orientalnej odnoszono przede wszystkim do Chrystusa47.

M ar Mari, tak samo jak to czynią wielcy apostołowie, dba o z a k ł a - d a n i e p o d w a l i n wspólnoty K o ś c i o ł a . Naucza całe miasta, leczy chorych, udziela im chrztu, wysyła kolejnych uczniów z misją ewangeliza­cyjną, buduje kościół, otwiera szkołę, ustanawia prezbiterów i diakonów (7; 18; 25n.; 30; 31). Kościoły zazwyczaj powstają w miejscu dawnych świątyń pogańskich, które apostoł niekiedy burzy własnoręcznie. Autor tekstu konsekwentnie odróżnia dwie kategorie uczniów pozostawionych do posługi w utworzonych wspólnotach kościelnych: są to prezbiterzy (r^*^) i diakoni (cćiie*ue*>), samemu pełniąc funkcję apostoła ( r ^ k ) jako ich zwierzchnika, co jest retrospektywną projekcją dojrzałej struktury Kościoła późniejszych wieków. Według autora DzMari, apostoł w samym tylko regionie Rodan, na północ od Seleucji, miał ufundować 365 kościołów i klasztorów (18). Również w stolicy kraju, po początkowych trudach i niepowodzeniach, apostoł buduje oratorium a następnie kościół w miejscu zburzonej świątyni pogańskiej, usta­nawia tam prezbiterów i diakonów, otwiera także szkołę, w której nauczać ma jeden-z jego uczniów (25).

Dodajmy wreszcie, iż DzM ari zarówno w aspekcie formalnym jak i pod względem treści n a ś l a d u j ą r ó ż n e d o k u m e n t y o c h a ­r a k t e r z e a p o k r y f i c z n y m . Dotyczy to zwłaszcza pism związanych

45 Dokładnie „atletą” (n ^A ^rO w DzMari 26 i „atletą sprawiedliwości” ( r^ c u m u r ^ A W ) w DzMari 34 (por. IKor 9, 25; 2Tm 2, 5). Termin syryjski jest transkrypcją greckiego a 0Xr|Tnę. Oprócz odniesienia do Chrys­tusa (por. DzTm 39; Aephrem, Carm. de Parad. 12, 6) tytuł atlety często stosowano wobec biskupów (Aphraat, Dem. 14; Aephrem, Carm. nisib. 18, 5). Tak jak w literaturze greckiej wielokrotnie dotyczy on męczenników (por. Clemens Rom., Cor. 5, 1; Eusebius Caes., HE 5, 1, 18) oraz ascetów (Athanasius AL, Vita Ant. 12). W DzTm 50 atletą jest apostoł Tomasz, z którym związana jest także Księga Tomasza atlety w korpusie pism gno- styckich z Nag Hammadi; por. Ch. & F. Jullien, CSCO 603, s. 42, przyp. 176; R. Murray, Symbols o f Chitrch and Kingdom. A Study in Early Syriac Tradition, Cambridge 1975, s. 198.

46 W Ewangelii tak nazywa się przede wszystkim Chrystusa leczącego choroby, które bywają synonimem grzechu (por. Mt 9, 12; Mk 2, 17; Łk 5, 31; DzTm 65; 143; 156). Jednak w tradycjach orientalnych także apostołowie określani są mianem lekarzy (por. DzTm 95; 155; Aphraat, Or. 2; DidaskAp 6; zwłasz­cza Aephrem, Carm. nisib. 34, CSCO 218/Syr. 92, 80-83: lekarzami w róż­ny sposób byli patriarchowie, prorocy i apostołowie, wszyscy swej sztuki uczyli się od Chrystusa; NauAdd 4.10).

47 Por. DACLI, 3105-3111; TW NTI, 134-140; NDPACI, kol. 645n.; A. Ban­dura, Athleta Christi nella patristica latina dei primi ąnattro secoli, Diss. Inst. Patr. Augustinianum, Romae 1994.

Syryjskie Dzieje Mor Moriego .

z cyklem Abgara (głównie Nauki Adelajd) oraz Dziejów Tomasza. Wiąże się to zwłaszcza z relacją uczeń-mistrz, j aka łączy Mariego z Addaj em oraz Edessą jako Kościołem-matką dla chrześcijan w Persji. Autor zna także literaturę pseudoklementyóską i pisma o charakterze apokaliptycznym (ApEzdr; ApPt). Korzysta wreszcie z Historii kościelnej Euzebiusza z Cezarei, zwłaszcza w tym, co dotyczy legendy edeskiej48. Generalnie DzMari czerpią obficie ze wspólnych wzorców przedstawiania postaci apostołów i ich dokonań. Szcze­gółowa analiza miejsc paralelnych wymaga jednak osobnego studium, które przekracza możliwości niniejszego opracowania49. Przyjrzyjmy się zatem niektórym aspektom relacji łączących M ar Mariego z tradycją apostołów Wschodu.

3. Działalność Mar Mariego a tradycja apostolska

Autor DzMari nie pozostawia wątpliwości co do apostolskiego cha­rakteru misji M ar Mariego w Persji. Wiemy już, że zalicza go do grupy Siedemdziesięciu Dwóch uczniów Pańskich50. Zarazem jednak nie waha się zrównać go z wielkimi apostołami należącymi do grona Dwunastu, widząc w nim wręcz „ostatniego apostoła” (por. 1 Kor 15,9): Mari bowiem w niczym nie ustępuje św. Pawłowi, który zakończył swój apostolat w Rzymie, a jego rolę można porównać tylko z posługą, jaką wypełnił Szymon Piotr, któremu Chrystus powierzył cały Kościół (10)51. Jako szczególny kontynuator ich misji Mari nadaje imiona apostołów Piotra, Pawła i M ar Addaj a kościołom, które buduje w Bet Garmai (12).

Wspomnienie Mar Mariego jako pierwszego apostoła Persji pojawia się jedynie w źródłach wschodniosyryjskich, gdzie indziej jest zupełnie nieznana. Źródła orientalne w języku arabskim łączą ewangelizację Persji w różnym stopniu z postaciami Mariego, Addaja, Aggaja oraz Tomasza.

48 Por. A. Harrak, TheActs, s. xxviii; Ch. & F. Jullien, Aux origines, s. 42nn.49 Obszerniej na temat wzorców stosowanych w apostolskiej literaturze apo­

kryficznej zob. wstęp w ANT II, Kraków 2007.50 Do grona Siedemdziesięciu (albo Siedemdziesięciu Dwóch) zaliczać go

będą także: autor Didaskaliów Addaja, Eliasz z Damaszku, anonimowy au­tor Carmen heptasyllabum, Mari ibn Sulaiman, Salomon z Basry Księdze pszczoły oraz ‘Amr et-Sliba; por. Ch. & F. Jullien, Aitx origines, s. 24n.

51 Motyw podziału pracy apostolskiej przez losowanie znajdujemy w DzTm 1; DzFlp 8,1; DzJPr 5; MAnd 4; DzAndMc 1. W syryjskiej Nauce Apostołów poszczególnym uczniom przyporządkowano kościoły, które miały od nich otrzymać „rękę kapłaństwa” (por. ANT II/2, s. 1228-1230). Imiona Dwuna­stu oraz Siedemdziesięciu i miejsca, gdzie głosili Ewangelię podaje wykaz Ps.-Epifaniusza (por. ANT 1112, s. 1191nn.). Obszerniej na ten temat zob. J. D. Kaestli, Les scenes d'attribution des champs de mission et de depart de l ’apótre dans les Actes apociyphes, w: F. Bovon, Les actes apociyphes des Apótres. Christianisme etmondepaten, Geneve 1981, s. 249-264.

Rafał Zarzeczny SJ

Tak czyni np. arabska wersja Didaskaliów Addaja52, podobnie autor korek­ty w redakcji Księgi wieży53, dalej 'Abdlso ' z Nisibis54 i Salomon z Basry w Księdze pszczoły55 oraz Barhebraeus56.

52 Syryjskie Didaskalia Addaja (różne od Nauki Addaja', por. F. Nau, La Di- dascalie des Douzes Apótres, Paris 1912, s. xxix-xxx, tł. fr.: s. 223-234) to dokument o charakterze apokryficznym zawierający 25 kanonów przypi­sanych apostołom zgromadzonym w dniu Pięćdziesiątnicy. Syryjski pier­wowzór pochodzi najpóźniej z początków IV w., zapewne ze środowiska Edessy, na co wskazują choćby odniesienia do osoby Mar Addaja; por. W. Witakowski, The Origin o f the "Teaching o f the Apostles”, w: H. J. M. Drijvers (red.), IV Symposinm Syriacnm 1984, OCA 229, Roma 1987, s. 161. Dokument został włączony do syryjskich Didaskaliów apostolskich (por. DidascAp 3, 8, CSCO 401/Syr. 175, s. 41-49), odnajdujemy go także w Nomokanonie Barhebraeusa. W arabskiej wersji Didaskaliów imię Adda­ja się nie pojawia, podobnie jak i nazwa miasta Edessy, a cała działalność misjonarska w tych okolicach została przypisana właśnie Mar Mariemu.

53 Księga wieży (arab. Kitab al-migdal li 1-istib’sar wa ’l-gadal) to obszer­ne dzieło historyczno-polemiczne, spisane w XII w. przez Mariego ibn Sulaimana. Korzystał on między innymi z informacji zawartych w Kronice z Seert, które jednak często uzgadniał z innymi źródłami; W połowie XIV w. 'Amr ibn Matta ibn Bahnan dokonał powtórnej redakcji księgi, korygując przy okazji wiele informacji, między innymi także tych dotyczących topo­grafii Seleucji i Ktezyfontu; por. G. Graf, Geschichte der christlichen ara- bischen Literatur II, Studi e Testi 133, Citta del Vaticano 1947, s. 200-202 i 216-218; J. M. Fiey, Jalons, s. 19-21.

54 'Abdiśo' z Nisibis w swym Wyciągu z kanonów apostolskich wymienia cztery siedziby patriarchalne założone przez apostołów (Antiochię, Kon­stantynopol, Aleksandrię i Rzym); jako piątą dodaje jednak Babilonię. Jej apostołami mieli być trzej uczniowie Pańscy: Tomasz, który potem skie­rował się ku Wschodowi i Indiom, Bartłomiej, apostoł części północnej łącznie z Armenią, oraz Addaj, który posługiwał w części mezopotamskiej i perskiej, a towarzyszyć mu mieli Aggaj i właśnie Mari.

55 Salomon (Sulaiman) został biskupem Basry (obecnie Al-Basrah w Iraku) przed rokiem 1222 r.; por. G. S. AssemaniBO III/1, s. 453; G. Graf, GCALII, s. 213. Opisując wydarzenia z wieczernika w dniu Pięćdziesiątnicy księga ta wspomina obecność Mar Addaja i Mar Mariego, którzy na swoją wyprawę misyjną zabrali kawałek chleba eucharystycznego przechowany przez św. Jana (rozdz. 47); por. E. A. W. Budge, The Book o f the Bee, Oxford 1886, s. 103. Relacjonując dalsze dzieje misji apostolskich autor księgi jest nie­konsekwentny, raz wymieniając Mariego obok Addaja i Aggaja, innym ra­zem znów opuszczając jego imię.

56 Barhebraeus (XIII w.) wskazuje na Mar Mariego jako czwartego wielkiego ewangelizatora Wschodu obok Tomasza, Addaja i Aggaja; por. Chroń. eccl. I, Louvain 1872, s. 15-20. Według syryjskiego pisarza po śmierci Aggaja

Syryjskie Dzieje Mar Mariego .

Tekst DzMari bardzo ściśle wiąże misję M ar Mariego z osobą Mar Addaja, bohatera cyklu Abgara. Ważną rolę odgrywa także ośrodek misyjny w Edessie57. To tutaj M ari słucha Addaja i stąd wyrusza na m isję,(6); do uczniów pozostających w Edessie pisze listy z zapytaniem o dalsze losy swej apostolskiej posługi (19); stąd też otrzymuje odpowiedź i stosowną pomoc (19; 22). Tymczasem inne źródła wschodniosyryjskie konsekwentnie pomi­ja ją postać Addaja, a o jego wyprawach na tereny dzisiejszego Iraku mówią jedynie wspomniane teksty arabskie. Jak się wydaje, nawiązanie do Addaja i Edessy w tekście DzMari służy przede wszystkim wykazaniu jedności świata chrześcijańskiego Wschodu i ciągłości tradycji apostolskiej.

Inny spośród wielkich apostołów Orientu, mianowicie św. Tomasz, któremu tradycja znana choćby z apokryficznych Dziejów Tomasza przyznaje pierwszeństwo w ewangelizacji Indii, w tekście DzMari wymieniony został najpierw jako mistrz Addaja, nauczyciela M ar Mariego (4), by raz jeszcze pojawić się w końcowym fragmencie (32): kiedy Mar Mari dociera na połu­dnie do prowincji Bet Huzzaje spotyka tam wspólnoty chrześcijan założone przez M ar Addaja; stamtąd podąża szlakiem misjonarskim na wschód, aż do miejsca, gdzie jak czytamy, unosiła się „wonność (rdjj_»i) świętego apostoła Tomasza”58. A zatem granicą misjonarskiej posługi M ar Mariego jest obszar

Mari nie mógł pozostać w Edessie, udał się zatem na Wschód, przemierza­jąc Asyrię i cały obszar ziemi Sannaar. Za jego życia wzniesiono na Wscho­dzie 360 kościołów. On sam miał nauczać mieszkańców Bet Garmai, zno­sząc przy tym liczne zniewagi. Potem zaś miał posługiwać w Seleucji, gdzie w ciągu trzydziesto trzech lat ochrzcił niezliczoną rzeszę łudzi. Według Barhebraeusa, Mar Mari zamieszkał obok kościoła wniesionego niedaleko wioski 2wanej Badrana, w pobliżu Durąunni, której fundację wspominają także DzMari; cały ten obszar zwie się Bet Daraje (nMs v*=>).

57 W wielu źródłach, zwłaszcza tych zależnych od legendy edeskiej, Addaj (drc') jest identyfikowany z Judą Tadeuszem, czasami jednak występuje jako jego uczeń; por. Enciclopedia dei santi. Le chiese orientali I, Roma 1998, 56n. Kwestię tę omawiają szerzej Ch. & F. Jullien, Apótres, s. 67-72.

58 DzMari, CSCO 602, s. 37. Pojawiający się przy tej okazji motyw wonności (rdw i) jako znaku świętości jest rozpowszechniony w literaturze hagiogra- ficznej, zwłaszcza orientalnej. Wyrażenie odnajdujemy np. w opisie odnale­zienia relikwii św. Bartłomieja (por. BHO 159), ponadto u św. Ignacego Ant. (Efez. 17), św. Efrema (Carm. nisib. 50, 10; CSCO 249/Syr. 102, s. 69) oraz w syryjskiej Liber gradmtm (20, 10, PS 3, kol. 556). W zakończeniu galli- kańskiej wersji hymnu Exsnltet (koniec IV-VII w.) słyszymy słowa: ,JEt in odorem suavitatis acceptus, supernis liiminaribus m isceatnf’\ por. NDPAC I, kol.l895n. W odniesieniu do św. Tomasza wyrażenie takie pojawia się w jednym z psalmów manichejskich: wędrowny szlak św. Tomasza został naznaczony „wonnością tego, który do Indii podążał” (194). We wszystkich tych tekstach wonność symbolizuje pełnię przynależności do Chrystusa

Rafał Zarzeczny SJ

tradycyjnie związany z działalnością św. Tomasza59. M ari nie wkracza na ten teren przez szacunek dla wielkiego ewangelizatora Indii. W tekście DzMari mamy klamrę: od Edessy do Indii, od Addaja do Tomasza. W oczach autora pisma ewangelizacja dorzecza Eufratu i Tygrysu dokonała się tak samo jak sąsiednich krain dzięki posłudze apostołów a nestorianie w Persji są prawo­witymi spadkobiercami tradycji pierwszych chrześcijan.

Osobnym zagadnieniem jest obecność postaci M ar Mariego w liturgii orientalnej. Zaznaczmy jedynie, że jego wspomnienie liturgiczne notują do­piero arabskie kalendarze z X w60. Również o kulcie związanym z miejscem pochówku i pielgrzymkach do grobu apostoła wspominają jedynie teksty z XIII w .61 Także połączenie Anafory Addaja i Mariego z osobą apostoła jest stosunkowo późne62.

i skutki działania Jego łaski, a źródeł wyrażenia upatruje się w słownictwie św. Pawła, który mówi o „miłej Bogu wonności Chrystusa”, którą aposto­łowie roznoszą po wszystkich miejscach (2 Kor 2, 14-16). Temat wonno­ści jako znaku duchowości powraca także w literaturze gnostyckiej; zob. A. Orbe, La teologia dei secoli I I e III. II confronto della Grandę Chiesa eonlo gnosticismo I, Brescia 1995, s. 380n.; P. Meloni, IIprofumo dell’immor- talita. L ’interpretazionepatristica di Cantico 1,3, Roma 1975.

59 Początek tej tradycji dają syryjskie Dzieje Tomasza (III w.). W DzTm 1, 2 apostoł wsiada na okręt i wyrusza na podbój Indii, które pozostaną głównym

. obszarem jego posługi. Dopiero późniejsza tradycja (Pseudo-Epifaniusz i Doroteusz z Gazy; VIII w.) uczyni go także misjonarzem terenów po­między Indusem a Tygrysem. Obszerniej na ten temat w: Ch. & E Jullien, Apótres, s. 79-110. Na temat tradycji związanych z tym apostołem Toma­szem zob. M. Starowieyski, wstęp w ANT II/1, s. 581-589.

60 Por. Ch. & F. Jullien, Apótres, s. 68 .61 Żywy kult relikwii Mar Mariego potwierdza Historia Mar Jahballaha.

Mnich Rabban Sauma, który w roku 1287 był wysłannikiem króla Arzun na Zachód, prosił patriarchę o pozwolenie na odwiedzenie Bagdadu dla uczczenia relikwii św. Mar Mariego, apostoła i ewangelizatora Wschodu; por. J. B. Chabot, Histoire de Mar Jahballaha III patriarchę des Nestoriens (1281-1317) et du moine Rabban Qauma ambassadeur du roi Arzoun en Occident (1287), Paris 1895, s. 28n. Relikwie te miały się znajdować w jed­nym z klasztorów w pobliżu „wielkiego kościoła w Kokę”. Pod koniec swe­go życia ten sam Rabban Sauma prosił króla Arzun o pozwolenie na budo­wę kościoła w mieście Maraga, które później stanie się stolicą Mongołów. W nadesłanej odpowiedzi pojawia się sugestia, że kościół taki powinien nosić imiona Mar Mariego i męczennika Grzegorza; por. tenże, Histoire, s. 99; na ten temat zob. także J. M. Fiey, Adarbayęan chretien, „Le Museon” 1973 nr 86, s. 409-413. Pielgrzymkę do relikwii świętego potwierdza także anonimowy mnich z XIII wieku; por. H. Gismondi, Maris, Amri et Slibae Depatriatchis nestorianonim Commentaria I, Romae 1899, s. 122.

62 Modlitwa eucharystyczna zwana Anaforą Addaja i Mariego ( .ir^ so ,nrc'n

Syryjskie Dzieje Mar Mariego .

4. Kościół w Kokę i próba uzgodnienia danych topograficz­nych

Czy możliwe, aby proces ewangelizacji wyglądał tak jak to' opisują DzM ari? W edług Jeana M auricea Fieya, tradycja ew angelizacji Persji w czasach poapostolskich znajduje pewne potwierdzenie w zestawieniu danych topograficznych i zewnętrznych źródeł historycznych63. Wiemy, że dwa miasta, hellenistyczna Seleucja64 i partyjslci Ktezyfont65 leżały na przeciw siebie na dwóch brzegach Tygrysu (ryc. I).

prawdopodobnie ma swoje starożytne korzenie (III w.?), na co wskazują liczne analogie z Tradycją apostolską Ps.-Hipolita (por. także KonstAp 8, 12), Didache 9-10 i żydowskimi formułami błogosławieństwa po posiłku w Birkat ha-mazon; por. hasło: Grace after Meals, w: Encyc- lopaedia Judaica CD-Edition; K. Hruby, La Birkat ha-mazon, La priere d ’action de grace apres le repas, w: Melanges liturgiąues, Louvain 1972, s. 205-222; L ’action de grace dam la liturgie juive, „Lex Orandi” 1970 nr 46, s. 23-51. Najstarsze rękopisy syryjskie nadają jej tytuł Anafoiy Apostołów (rduilx.n rĆŁ.ncua), przez co należy rozumieć Dwunastu; por. W. F. Macom- ber, The Oldest Known Text o f the Anaphora o f the Apostles, OCP 1966 nr 32, s. 335-371. Dopiero rękopisy z XI w. przypisują tę anaforę uczniom Addajowi i Mariemu; por. A. Gelston, The Eucharistic Prayer ofAddai and Mari, Oxford 1992, s. 118-123; S. Jammo, Le Quddasha des Addai et Mari. Un Hen avec l ’epoqne apostoliąne, „Istina” 1995 nr 40, s. 106n.

63 Por. J. M. Fiey, Jalons, s. 41-44; komentarz do teorii Fieya w: Ch. & F. Jullien, Aux origines, s. 5-9; A. Harrak, TheActs, s. xxvi-xxvii.

64 Seleucja (r.,\m) nad Tygrysem była najpierw stolicą Seleucydów. Za panow- . ania Arsacydów miasto rozwijało się dzięki dogodnemu położeniu na szlaku

handlowym. Dopiero kolejne wojny z Rzymianami przyniosły jego upadek. W 117 r. n.e. cesarz Trajan oblegał i zdobył miasto, osadzając tam swe­go wasala. W 164 r. Lucjusz Werus już tylko spalił je doszczętnie, podob­nie jak i Septymiusz Sewer w 198 r. Z kolei Marek Karus złupił Seleucję i Ktezyfont w 283 r. W czasach Sasanidów z dawnej Seleucji pozostały już tylko ruiny, z których jeszcze w IX w. czerpano budulec dla pobliskiego Bagdadu. Por. R. Cagnat, Lexique, s. 687n.; G. Le Rider, Seleucie du Tigre: les monnaies selencides etparthes, Paris 1998.

65 Ktezyfont (v cm u \7n), na Królewskim Szlaku u ujścia rzeki Dijala, na przeciw hellenistycznej Seleucji funkcjonowało miasto Opis. Po konkwiście partyjskiej z 129 r. p.n.e. miasto zostało gruntownie przebudowane, stając się zimową re­zydencją Arsacydów. W czasie wojen rzymskich w II-III w. Ktezyfont wraz z Seleucją był oblegany i zdobywany, zwłaszcza w czasie kampanii Werusa. W 226 r. szach Ardasrr I uczynił bliźniacze miasta swoją stolicą. W 637 r. mia­sta zostały zdobyte przez Arabów i całkowicie opustoszało po przeniesieniu kalifatu do Bagdadu w 762 r.; por. J. Kroger, hasło Ctesiphon, w: Encyclopae- dialranica (http://www.iranica.com/newsite/articles/v6f4/v6f4a030.html)

Rafał Zarzeczny SJ

W DzMari 26 czytamy, że król Artaban, władca Ktezyfontu i Gókai co stanow ibłędną lub też starszą nazw ą Kokę (rd ik o ^ ), zapragnął po­znać świętego, a by przybyć do Seleucji, gdzie ten rezydował, musiał przeprawić się na prawy brzeg Tygrysu. W tym okresie na południe od Ktezyfontu po drugiej stronie doliny będącej dawnym korytem rzeki, na pa­górku w znosiła się niew ielką osada, którą badacze identyfi­kują z Kokę. Tam właśnie wg DzM ar apostoł miał zbudować kościół, który następnie będzie oficjalną rezydencją jego następców66. Taki stan rzeczy potwierdzają także historycy, mianowicie Strabon, Pliniusz, Tacyt i Flawiusz Arrian, relacjonujący kolejne

działania wojenne prowadzone na tym o b szarze67. W edług Fieya, informacje przekazane przez historyków pozw alają wnioskować, że pomiędzy 79 a 116 r. n.e. Tygrys zm ienił swój bieg i rzeka zaczęła pły­nąć dawnym korytem. W rezul­tacie Kokę zostało oddzielone od Ktezyfontu i znalazło się po stronie Seleucji (ryc. II).

Sytuację taką w idzim y np. w arabskiej Księdze wieży: jako rezydencję Mariego wska­zuje się właśnie Seleucję i tam

66 Zwierzchnictwo katolikosa Seleucji i Ktezyfontu nad wszystkimi biskupa­mi Wschodu ustanowił kan. 12 synodu Mar Tshaąa z 410 r., a potwierdził synod Mar DadlsS' (424); por. J. B. Chabot, Synodicon, s. 26n.; 44.

67 Zob. Strabo, Geogr. 16, 1, 16; Tacitus, Ahnales 6, 42; Arrianus, Parthiaca fr. 10; Plinius Mai., Hist. nat. 6, 30; Polibius, Hist. 5, 45, 3-4; Ammianus Marc., Res gestae 24, 2, 4-9. Również Talmud babiloński (Erubin 57b) informuje o przebiegu rzeki Tygrys między Ktezyfontem a Veh-Ardaśir w połowie III wieku; por. R. Cagnat, Lexique de geog}-aphie ancienne, Paris 1914, s. 244; Ch. & F. Jullien Anx origines, s. 6n.

Syryjskie Dzieje Mar Mariego .

też mieści się jego kościół. Skądinąd jednak wiemy, że perspektywa autora Liber tarris zdaje się odpowiadać sytuacji, jaka powstała około połowy III w .68 W tym bowiem czasie nieopodal min Seleucji hellenistycznej, na wzgórzu nad brzegiem Tygrysu, w miejscu dawnego Kokę, szach Ardaslr I wy­budował swoją nową siedzibę, która wraz z lewobrzeżnym Ktezyfontem tworzyć będzie jedną aglomerację miejską pod nazwą Beh-Ardaslr.Jednak w n iek tó rych źródłach, w tym zwłaszcza chrześcijańskich, nowa rezydencja nadal nazywana była Seleucją (ryc. HI).

Jeśli uzgodnić wszystkie te dane topograficzne z opowieściąo Mar Marim, który przybywa do Ktezyfontu i buduje kościół w pobliskim Kokę (co odpowiada sytuacji z ryc. II), to, zdaniem ojca Fieya, nic nie stoi na przeszkodzie, by przyjąć, że istotnie początki ewangelizacji Persji przypadały na koniec I lub początek II w., a więc na okres sprzed zmiany sytuacji geofizycznej.

Teza Fieya jest ciekawa, jednak współcześni badacze zajmują wobec niej ostrożne stanowisko69. Trzeba pamiętać o apokryficznym i hagiogra- ficznym charakterze pisma, w którym istotniejszy od uzgodnienia danych historycznych był zamysł autora sprowadzający się do ukazania Mariego jako fundatora najważniejszych ośrodków eklezjalnych w nestoriańskiej Persji. Być może zatem należałoby przesunąć czas ewangelizacji Międzyrzecza na okres pomiędzy okresem schyłkowym Seleucji w II w. a budową nowej siedziby szacha i wzrostem znaczenia włączonego w jej struktury Kokę już po zmianie kursu Tygrysu w połowie III w.

5. Ewangelizacja Persji w świetle innych źródeł

Proces ew angelizacji ukazany w D zM ari w arto skonfrontow ać z innymi przekazami. Pierwszymi chrześcijanami wśród mieszkańców Persji (niekiedy identyfikowanej z Arabią lub Indiami) mieli być magowie, którzy do Betlejem przybyli ano ava%o\(bv, by pokłonić się Zbawicielowi, a po

68 Odpowiedni fragment arabskiego tekstu Liber turris wraz z tłum. ang.: A. Harrak, TheActs, s. 83-87.

69 Por. A. Harrak, The Acts o f Mar Mari, s. xxvii. Omówienie teorii Fieya wraz z własnymi obserwacjami dają Ch. & F. Jullien Aux origines, s. 5-9.

Rafał Zarzeczny S3

powrocie do swego kraju opowiedzieli o wszystkim, co ujrzeli70. Tak chcą niektórzy Ojcowie Kościoła71; w literaturze orientalnej tradycja powraca w syryjskiej Jaskini skarbów12, w Kronice z Zuqmn73, u nestoriańskiego pa­triarchy Tymoteusza (779-823)74, a wreszcie przekazuje ją żyjący w XIII w. Salomon z Basry, autor arabskiej Księgi pszczoły15. Tradycję tę poznał także Marko Polo w czasie swej wyprawy76.

Poszukajmy jednak innych źródeł, wszak z prawdziwym głoszeniem Ewangelii należało poczekać aż do Zesłania Ducha Świętego77. Tertulian mówi, że w jego czasach w Chrystusa uwierzyli już Partowie, Medowie, Elamici i mieszkańcy Mezopotamii; zdaje się jednak, że Kartagińczykpo prostu cytuje Dzieje Apostolskie78. Także Dionizy Aleksandryjski (poł. III w.) informuje naso chrześcijanach w M ezopotamii, zapewne mając na myśli prowincję o tej

70 Por. J. M. Fiey, Jalons, s. 33.71 Justinus, Dial. 77, 4; 78, 1-11; 88, 1; Tertullianus, Ach. Marc. 3, 13, 8; Ach.

lud. 9; Clemens Al., Strom. 1 15,71, 3-5; Protrept. 5,4; Origenes, C. Cels. 1, 24.60; Diodorus Tars., C. fatum, PG 103, kol. 887; Johannes Chrys., Horn. in Matth. 7, 1. O tradycji magów w Opus imperfectum in Matthaeum, PG 56, kol. 637n. zob. ANT l i i , s. 384n.; por. NDPACII, kol. 2969-2971.

72 Por. Cav. thesaur. 45n., CSCO 486/Syr. 207, s. 360-383.73 Kronika ta pochodzi z VIII w. Assemani błędnie przypisywał ją Dionize­

mu z Tellmare (IX w.). Jej autor korzystał z historii Euzebiusza, Sokratesa i Jana z Efezu oraz z pism apokryficznych; narracja o magach w 1,57,1 - 91, 3; por. W. Witakowski, Syriac Chronicie ofPseudo-Dionysiits ofTeTMahre, Uppsala 1987, s. 114,128; Ch. & F. Jullien, Apótres, s. 112n.

74 W liście do biskupa Niniwy patriarcha Tymoteusz wyjaśnia, że katolikos Selekcji i Ktezyfontu równy jest innym patriarchom, skoro krainy Wschodu jako pierwsze usłyszały Ewangelię o narodzeniu Zbawiciela; por. Ep. 26, CSCO 74/Syr. 30, Louvain 1953, s. 149; por. Biographisch-Bibliographi- sches Kirchenlexikon XII (1997) s. 151-154; A. Atiya, Historia, s. 224.

75 Por. E. A. W. Budge, The Book o f the Bee, s. 84n.76 O magach zaratustrianach w opisie Marko Polo w ANT 1/1, s. 385-387;

F. Scorza Barcelona, La notizia di Marco Polo sili Re Magi, „Studi e Ricer- che suirOriente Cristiano” 1992 nr 15, s. 87-104.

77 Początku misji na Wschód niektórzy dopatrują się w słowach Chrystusa: „Zostałem posłany do tych, którzy poginęli z domu Izraela” (por. Mt 15,24), które miałyby się odnosić do dziesięciu pokoleń uprowadzonych przez kró­la asyryjskiego Sargona w 722 r. p.n.e. i Nabuchodonozora, króla Babilonii, w 597 r. p.n.e. Dlatego nestorianie chętnie łączyli swoje dzieje z losami Żydów płaczących nad rzekami Babilonu; por. A. Grant, The Nestorians or the Lost Tribes, London 1844; kazanie asyryjskiego patriarchy Mar Iśal ŚIm'una w: „Proche Orient Chretien” 1968 nr 4, s. 347 n.; por. J. M. Fiey, Jalons, s. 34.

78 Por. Dz 2, 9; Tertullianus, Adv. lud. 7, 4.

Syryjskie Dzieje Mar Mariego .

nazwie, utworzoną przez Rzymian w II w.79 Bardziej miarodajnym źródłem zdaje się być Liber leginn regionum, zredagowany między 196 a 226 r. przez Filipa, ucznia Bardesanesa; księga mówi o licznych chrześcijanachiyjących w Medii, Gilan, Kuszan, Persji oraz w Hatrze80. Natomiast według historyka Sozomena, ewangelizacja Persów miała się dokonać za sprawą kupców ze Wschodu, którzy przybywając do Edessy spotykali tam chrześcijańskich duchownych81. Źródła archeologiczne potwierdzają obecność wspólnoty chrześcijan w Dura Europos nad Eufratem w połowie III w .82

79 Mezopotamia, między Eufratem i Tygrysem, od północy naturalnie ograni­czona górami Annenii, od południa zaś sięgająca Muru Medyjskiego, któ­ry oddzielał ją od Babilonii. W epoce asytyjsko-chaldejskiej Mezopotamia była częścią państwa Seleucydów, potem zaś stanowiła teren sporny między monarchią partyjską a Cesarstwem. Jej północny obszar podzielono na dwie części: zachodnią - królestwo Osroene ze stolicą w Edessie, oraz wschod­nią - Mygdonię, ze stolicą w Nisibis. Cesarz Trajan opanował całe Mię­dzyrzecze aż do Zatoki Perskiej i utworzył trzy prowincje: Armenię, Asyrię

. i Mezopotamię (115). Hadrian częściowo zrezygnował z nowo podbitych ziem i z powrotem ustanowił granicę na Eufracie. Za Marka Aureliuszai Lucjusza Werusa Mezopotamia została ponownie podporządkowana na obszarze aż do Muru. Po katastrofie kampanii wojennej Juliana Apostaty w 363 r. cesarz Jowian ostatecznie oddał Persom panowanie na tym obszarze, zatrzymując jedynie rzymską kontrolę nad Osroene i częścią Mezopotamii ze stolicą w Amidzie; por. H. Leclerą, Mesopotamie, DACL VIII, kol. 508.

80 Por. Liber legum regionum 45n., PS 2, kol. 606-609. Dawniej autorstwo tej księgi przypisywano samemu Bardesanesowi; por. M. Albert, Christia- nismes orientaicc, Paris 1993, s. 338. Gilan to prowincja na południowo- zachodnim wybrzeży Morza Kaspijskiego. Kuśan z kolei to starożytna na­zwa obszarów Pakistanu. Hatra, której ruiny znajdują się ok. 280 km na północny-zachód od Bagdadu w prowincji Al-Jazlrah, już w III w. p.n.e. była ważnym ośrodek religijnym i handlowym na szlaku pomiędzy Syrią a Mezopotamią. Szczyt rozkwitu miasta przypada na I i II w. n.e. Szcze­gólnie istotną rolę odegrało ono w okresie wojen partyjsko-rzymskich, jed­nak w III w. zostało zniszczone przez Sasanidów; por. M.-L. Chaumont, La christianisation, s. 6-8.

81 Por. Sozomenus, Historia ecclesiastica 2, 8 .82 Obecnie Salihlyeh w Syrii. Stare miasto zostało zdobyte i ufortyfikowane

przez Selekosa I Nikatora w 312 r. p.n.e. stając się ważnym ośrodkiem hel­lenistycznym na Wschodzie. W 128 r. przed. Chr. Dura padło łupem partyj- skim, a wraz z przyłączeniem Mezopotamii do Cesarstwa, zaczęło odgry­wać rolę punktem oporu wobec Rzymian. Zdobyte przez Lucjusza Werusa w 165 r. n.e. zyskało jeszcze na znaczeniu wobec odradzania się królestwa neoperskiego pod władzą Sasanidów. W 256 r. miasto skapitulowało wobec naporu armii Śapura I; zniszczenia były tak wielkie, że ostatecznie opusto­szało po 272 r. O obecności chrześcijan w Dura Europos świadczą ruiny

Rafał Zarzeczny SJ

Być może początki chrześcijaństwa w Babilonii należy łączyć z obec­nością diaspory żydowskiej oraz wędrówkami wspólnot judeochrześcijan83. N a szczególną aktywność tych ostatnich w rejonie Bet M aiśan na początkuIII stulecia wskazują źródła m anichejskie. Wedle Kodeksu kolońskiego, ojciec czteroletniego wówczas Maniego przystał do wspólnoty baptystów, w której sam prorok m iał pozostawać przez 20 lat (220-240)84. Jej wyznawcy charakteryzowali się rygorystycznym przestrzeganiem czystości rytualneji zachowywaniem „nakazów Pańskich”85. W spólnotę tę prawdopodobnie wolno identyfikować z misją elkazaitów na terenach Babilonii86. Podobnie zresztą koptyjskie Kephalaia mówią o obecności manichejskich baptystów na pograniczu Indii87.

Wydaje się jednak, że istotny wzrost liczby chrześcijan w dorzeczu Tygrysu i Eufratu nastąpił dopiero wraz z ekspansją perską i deportacjami wojennymi za panowania Śapura I w latach 253-26088. Co prawda Kronika

słynnego domus ecclesiae; por. NDPAC I, kol. 1518-1520. Nowe opraco­wania: Ch. Velud, Histoire des recherches a Doura Europos, „Syria” 1988 nr 3-4, s. 364-382; P. Leriche, Doura Europos, Beyrouth 1997.

83 Por. J. M. Fiey, Jalons, s. 47n. Tak uważał już H. J. Schoeps, Theologie und Geschichte der Judenchristentum, Tubingen 1949, s. 149. Podobnie J. Neusner, który dostrzega wzajemne oddziaływanie chrześcijan i żydów w Nehardea i Nisibis, wskazując przy tym, że ich kontekstem była przede wszystkim walka z coraz bardziej wpływowym manicheizmem. Także rozwój ośrodków w Seleucji i Adiabene zdaniem Neusnera był związany z działalnością judeochrześcijan. Nie można wreszcie zapominać o obec­ności w Babilonii silnej diaspory Żydów, która dała początek judaizmowi talmudycznemu; por. J. Neusner, A History o f the Jews in Babylonia HI, Leiden 1969, s. 354-356.

84 Por. CMC 11,2; 12,7; 17,23; 73,5; 164,2; L. Koenen, C. Romer (wyd.), Der Kolner Mani-Kodex, Ober der das Werden seines Leibes, Opladen 1988.

85 Zob. CMC 80,11; 84, 11; 91,10.86 Por. H.-Ch. Puech, Le manicheisme, son fondateur, sa doctiine, Paris 1949,

s. 39-42; L. Cirillo, Elchasaiti e Baptisti di Mani: i limiti di un confronto dellefonti, w: Codex Manichaicus Coloniensis. Atti del Simposio Intema- zionale (Rende - Amantea 3-7 settembre 1984), Cossenza 1986, s. 97-139; NDPAC II, kol. 2991-3000.

87 Zob. Komentarz W.-P. Funk, The Reconstruction o f the Manichaean Kepha­laia, w: P. Mirecki, J. BeDuhn (red.), Studies in the Recovery oh Manicha­ean Sources, Leiden 1997, s. 143-159.

88 Relief królewski z Naqś-e Rostam przedstawia cesarza Waleriana jako len­nika Śapura, natomiast inskrypcja z Persepolis wysławia zwycięstwo sza­cha i opowiada o budowie miast w dolnym biegu Eufratu i Tygrysu oraz przesiedleniu tam zagarniętej ludności syiyjskiej; zob. A. Christensen, L ’Iran sous les Sassanides, Copenhague 1944, s. 22 ln. O deportacji cesarza

Syryjskie Dzieje Mar Mariego .

z Arbeli wymienia aż siedemnastu biskupów z epoki Arsacydów jednak tylko siedmiu z nich rzeczywiście można umieścić w III stuleciu89. Według Kroniki z miasta Karka d-Bet Selok, ok. 170 r. do prowincji Bet Garmai miał przybyć biskup Teoktyt z Azji Mniejszej, który poszukiwał tu schronienia przed prześladowaniami; jednak dokument ten został zredagowany dopiero w IV stuleciu90.

Główną religią Persów w tym okresie był kult Ahura Mazdy, do które­go odwołuje się zaratustrianizm, wrogi zarówno wobec chrześcijaństwa jaki manicheizmu91. Dlatego panowanie Sasanidów, obok okresów względnej tolerancji, przyniosło chrześcijanom także prześladowania92. N ie mniej

do Bet-Lapat opowiada także Kromka z Seert. To samo źródło mówi o upro­wadzeniu do Babilonii biskupa antiocheńskiego Demetriana wraz z całym klerem. Późniejsze akta synodów nestoriańskich wykazywać będą szeroką reprezentację chrześcijan pochodzenia aramejskiego i greckiego w struktu­rach Kościoła perskiego; por. J. M. Fiey, Jalons, s. 56n.

89 Kronika Arbeli albo Historia Kościoła w Adiabene streszcza dzieje ewange­lizacji i organizacji Kościoła w prowincji Adiabene, uzasadnia starożytność siedziby biskupiej w Arbeli i jej pierwszeństwo wobec Seleucji i Ktezyfon- tu. Dokument obejmuje okres od początku II w. aż do połowy VI w. Pierw­szym biskupem Arbeli miał być Paąida (104-114). Kronika ma wyraźnie legendarny charakter, jednak spór o wiarygodność zawartych w niej danych nie został zakończony; por. W. Hage, Early Christianity in Mesopotamia: some remarks concerning authenticity o f the Chronicie o f Arbela, „The Harp” 1988 nr 2-3, s. 39-46. P. Kawerau (wyd.), CSCO 467/Syr. 199; tłum. niem. wraz ze wstępem: CSCO 468/Syr. 200; por. Ch. & F. Jullien, Apótres, s. 133-136.

90 Por. AnBoll 1964 nr 82, s. 197-199. Dokument jest historią miasta i jego najważniejszych budowli; opowiada też o prześladowaniach chrześcijan za czasów za Śapura II. Narracja kończy się na epoce Jezdegerda II (445).

91 Por. A. Christensen, L Iran, s. 14 Inn.; K. Jakubiak, Religia Iranu, w: K. Pi­sarczyk, J. Drabina (red.), Religie starożytnego Bliskiego Wschodu, Kraków 2008, s. 313-356 wraz z bibliografią.

92 Por. J. M. Fiey, Jalons, s. 5 Inn. Stanowisko Ardaslra I (226-241) wobec chrześcijan nie jest znane. Śapur I (241-272) w lokalnej tradycji uchodził za władcę tolerancyjnego, a nawet sprzyjającego chrześcijanom, chy­ba jednak niesłusznie, skoro skazał na śmierć własną żonę, która ponoć była chrześcijanką. Hormizd I (272/3) faworyzował magów, natomiast za Bahrama I (273-276) miały miejsce lokalne prześladowania. Także pano­wanie Bahrama II (276-293) obok względnej tolerancji przyniosło prze­śladowanie „nazarejczyków i chrześcijan”; por. S. Brock, A Martyr at the Sasanid Court under Yahram II: Candida, AnBoll 1978 nr 96, s. 167-181; R. Le Coz, Histoire de VEgli.se d ’Orient. Chretiens dlrak, d ’Iran et d ’Turquie, Paris 1995, s. 22-28; W. Baum, D. Winkler, The Church o f the East: a concise history, London- New York 2000, s. 8-11.

Rafał Zarzeczny SJ

rozwój struktury kościelnej w tym czasie jes t bezsprzeczny93. Wydaje się jednocześnie, że poszczególne biskupstwa pozostawały niezależne. Dopiero pod koniec III stulecia następuję ich organizacja wokół siedziby biskupiej w Seleucji i Ktezyfoncie, co było efektem działania M ar Papy94. Wielkie prześladowania w IV w., zwłaszcza te za panowania Śapura II, odbywały się nie bez związku z akceptacją chrześcijaństwa w imperium bizantyńskimi trwały aż do 399 r., kiedy to wraz z edyktem tolerancyjnym szachinsza- cha Jezdegarda I rozpoczyna się okres względnego pokoju dla chrześcijan w imperium perskim95. Akta kolejnych synodów w V i VI w. ukazują już roz­winiętą, ale i silnie zantagonizowaną strukturę Kościoła, zarówno w dorzeczu Tygrysu i Eufratu, jak i w Persji właściwej. Dokumenty te jednak nigdy nie wymieniają imienia M ar Mariego, mówiąc jedynie o „tradycji i siedzibie apostolskiej” związanej z Seleucją i Ktezyfontem96. Kamieniem węgielnym Kościoła perskiego i kluczową postacią pozostaje w nich M ar Papa.

W idzimy zatem, że dopiero późniejsze źródła wskazywać będą na ewangelizację Persji jako dzieło uczniów Pańskich. Łatwo w nich rozpoznać tendencję do idealizowania początków własnej wspólnoty eklezjalnej jako ufundowanej przez apostołów i pragnienie związania tego procesu z nakazem Pańskim i łaską udzieloną im w dniu Pięćdziesiątnicy.

5. Środowisko autora tekstu

N a zakończenie powiedzmy parę słów na temat hipotetycznego środo­wiska genezy pisma. Jak zauważają siostry Jullien wydaje się, że dla autora DzMari bardzo ważnym ośrodkiem jest Durąunni (Qunni)97. To tutaj apostoł

93 Ważnym źródłem do poznania losów Kościoła w tym okresie jest Kronika z Seert, anonimowa historia spisana po arabsku w IX w. w dwóch częściach relacjonująca okres 251-422 i 484—650. O szczególnej wartości dokumen­tu decydują obszerne wypisy ze starożytnych źródeł. Tekst arabski wraz z przekładem francuskim w PO 1908 nr 4/3; 1910 nr 5/2; 1911 nr 7/2; 1919 nr 13/4; por. R. Le Coz, Histoire, s. 34.

94 Na temat roli jaką w procesie jednoczenia Kościoła w Persji odegrał Mar Papa zob. J. M. Fiey, Jalons, s. 73-75; por. akta synodu Mar Dadlso’ z 424 r. w: J. B. Chabot, Synodicon, s. 46.

95 Por. J. M. Fiey, Jalons, s. 59n. Na temat wpływu polityki Konstantyna Wielkiego na sytuację chrześcijan w Persji zob. T. D. Bames, Constantine and the Christians ofPersia, „The Journal of Roman Snidies”, 1985 nr 75, s. 126-136; V. Poggi, Costantino e la chiesa di Persia, „Bizantinistica” 2003 nr 5, s. 61-95. Obszernie o prześladowaniach od IV w. oraz związanych z tym dokumentach syryjskich piszą: A. Christensen, 1’Iran, s. 259nn.; A. Vóóbus, History o f Asceticism in the Syrian Orient I, Louvain 1958, s. 209-217.

96 Por. akta synodów z 497 i 544 r.; por. J. B. Chabot, Synodicon, s. 63n.; 70.97 Por. J. M. Fiey, Assyrie III, s. 187-197.

Syryjskie Dzieje Mar Mariego .

wybiera swego następcę, stąd rządzi kościołami W schodu, tutaj udziela swych ostatnich wskazań, przekazuje swój duchowy testament i umiera (33). Qunni jest zatem punktem odniesienia, nad którym czuwa Boża-Opatrz- ność, gdzie dokonują się szczególne znaki i z któiym wiąże się obietnica. Tutaj Chrystus objawia się Mariemu i obwieszcza, że miejsce to stanie się wielkie i sławne (29). Według słów Zbawiciela, miasto będzie miało udział w świetności katedry w Kokę, wybranej na siedzibę patriarchy i kościół-matkę dla wszystkich kościołów Wschodu. Arabscy historycy chrześcijaństwa idąc tym hagiograficznym tropem będą ściśle wiązać fundację kościoła z osobą apostoła. W rzeczywistości jednak Durqunni nigdy nie osiągnęło większego znaczenia, pozostając małą osadą z mało znaczącymi biskupami, którzy na scenie historii pojawiają się tylko sporadycznie, jak np. biskup o imieniu Qisa, który został deponowany na synodzie Mar Tshaqa (410), co następ­nie potwierdzają także akta synodów z 420 i 424 r.9s Według Kroniki Seert (IX w.), istniała tu szkoła, której fundatorem miał być M ar Abda. Szkołę jednak zamknięto pod koniec V stulecia". Jeśli była szkoła, musiał być także klasztor. Jeszcze na początku XI w. Eliasz z Nisibis wspomina sanktuarium pod wezwaniem Mar Mariego w Durqunni100. Wydaje się, że DzMari musiały powstać w tym właśnie kręgu101.

The Syrian Story of Mar Mań (BHO 610) as an apocriphic evidence of the alleged beginnings of evangelization in the area of present-day Iraq

S u m m a r y

For the community o f Christians living in the area of contemporary Iraq the Syrian Story of Mar Mari (BHO 610) is the founding one. Basing on the story, Nestorians in Asyria, Babylon and Persia pointed to the apostolic roots of their ecclesial community and the patriarchate of Seleukia and Ctesiphon justified their claim for primacy.

The document relates the alleged beginnings of evangelization in Mesopotamia and Babylon, and its main hero is Mar Mari, who is depicted as one of Seventy Two disciples of Jesus Christ sent by Him around the world (compare: Luke 10,1). He is also

98 Por. J. B. Chabot, Synodicon, s. 44.99 A. Scher, Histoire nesiorienne inedite, PO 7/2, Paris 1950, s. 107.100 G. S. Assemani, BO HI/1, Romae 1725, s. 306.101 Por. Ch. & F. Jullien, CSCO 603, s. 17.

Rafał Zarzeczny S3

a disciple o f Mar Addai (Jude Thaddaeus). That is why DzMari constitutes the corpus of the apocriphic apostolic history.

The apostle leaves Edessa and travels through Mesopotamia and the adjacent coun­tries, reaching the south of India, where St Thomas had previously preached. The activity of Mari concentrates around Seleukia and Ctesiphon. As other great apostles, he heals the sick, performs miracles, preaches faith, goes into discourse with pagan priests, co­nverts the magnats, constitutes the foundation of the ecclesial structure and finally builds a church in Koke - the future abode o f the Nestorian patriarchs.

The beginnings of this story reach as far as 6-7th century, but its popularity and influence rose in 12-14th century. Although the document is o f a hagiographic character and Mar Mari is a legendary figure, the accordance of topographic data and the outside information make us believe that Christianity was introduced to Mesopotamia in the 2nd century. The ancient roots of the Iranian Church should be remembered especially today when the Christians are being forcefully evicted from the Middle East and their stubborn persistence by the rivers of Babylon is costing them the blood o f their martyrs.