Starotestamentalne tradycje o proroku Jonaszu na tle pozabiblijnych tradycji żydowskich i...
27
Tomasz Tw.-ęu<oz1Łowski, UKSW Starotestamentalne tradycje 0 proreku Jenaszu na tle pozabiblijnych tradycji Īydowskich i mitolegieznyeh tekstów pogańskich Niewiele postaci biblijnych cieszyło siĊ tak wielką popularnoĞcią, jak J onasz, znany kazdemu przeciçtncmu człowiekowi, który wie o nim, ze połknĊła go Īywcem wielka ryba, a po trzech dniach wyrzuciła na ląd całego i zdrowegoi. Ta krótka historia na przestrzeni wieków zyskała rozgłos i wywarła wpływ na kul- turĊ zachodniąi. Zawierająca to opowiadanie Ksiega Jonasza jako jedyna w BH kończy siĊ pytaniem? Jednak problematyka dotycząca postaci proroka Jonasza znacznie przekracza ramy biblijnej ksiegi., o czym Ğwiadczy wielkie zaintereso- wanie. jakim cieszyła siĊ juĪ w tradycji Īydowskiej. Istnieją równiez liczne ana- logie pomiĊdzy opowiadaniem o Jonaszu a róĪnymi mitologiami pogaóskirni. Uzupełnieniem analizy tradycji z krĊgu kultuxy biblijnej bĊdzie zestawienie jej z pozabiblijnyrn tłem postaci proroka J onasza, które tworzą równoległe tradycje z krĊgu kultury pogańskiej. Celem niniejszego artykułu jest analiza relacji za- chodzących miĊdzy wymienionymi tradycjami. 1. Znaczenie i WystĊpowanie imienia Jonasz Opierając siĊ na danych biblijnych moĪna stwierdzic. ze słowo n.j¬¬ (jön¿i(h)) jest zarówno imieniem pospolitym, jak i własnymi. Jako apclatyw ma ono dwa ę Por. ź. Bickermann. (Żiona. rwifero io pro/i=zio incoinpiato., wŚ Qnoirrfzr iiori sęrię¿rvagonri deilo BióóioŚ Ciiono. Źaniele, Krrheier, źsier, Bologna IŻJYř, 2|. i Por. C. Bcdini_ A. Bigarelli, ÍĄ Ł-*inggio di żiomi. Torgurn. Midrusiv. eonnnento di Rushi, Roma Wřř, 13. 1 .ion 4,10-ll _.Rzekł PanŚ -Ś‹Tobie zal krzewu. którego nie uprawiałeĞ i nie wyhodowałeĞ., który w nocy wyrósł i w nocy zginął. A czyĪ Ja nie powinienem miec litoĞci nad Niniwą, wielkim rnia- stem, gdzie znajduje sie wiĊcej niz sto dwadziciicia tysiĊcy łudzi. którzy nie odrózniają swej pra- wej rĊki od lewej, a nadto mnóstwo zwicrzą_ię?aą 4 Por. I Śęni¬ oraz il Śnią wz L. Kochicr, W. Baumgartner, J. J. Stamm, Wielki słownik heinęoj.sko-priiskr i ororneś`.s/‹ęo-poi.sici .S`forrąnęo iiwioincntzr (Ptytnasowska Seria Biblijna 30ą). tłum. J. Serernak. t. l, Warszawa 2001. 38 I.
Transcript of Starotestamentalne tradycje o proroku Jonaszu na tle pozabiblijnych tradycji żydowskich i...
Tomasz Tw.-ęu<oz1Łowski, UKSW
Starotestamentalne tradycje 0 proreku Jenaszuna tle pozabiblijnych tradycji cydowskich
i mitolegieznyeh tekstów pogańskich
Niewiele postaci biblijnych cieszyło siC tak wielk> popularnoWci>, jak Jonasz,znany kazdemu przeciçtncmu człowiekowi, który wie o nim, ze połknCła gocywcem wielka ryba, a po trzech dniach wyrzuciła na l>d całego i zdrowegoi. Takrótka historia na przestrzeni wieków zyskała rozgłos i wywarła wpływ na kul-turC zachodni>i. Zawieraj>ca to opowiadanie Ksiega Jonasza jako jedyna w BHkończy siC pytaniem? Jednak problematyka dotycz>ca postaci proroka Jonaszaznacznie przekracza ramy biblijnej ksiegi., o czym Wwiadczy wielkie zaintereso-wanie. jakim cieszyła siC juc w tradycji cydowskiej. Istniej> równiez liczne ana-logie pomiCdzy opowiadaniem o Jonaszu a rócnymi mitologiami pogaóskirni.Uzupełnieniem analizy tradycji z krCgu kultuxy biblijnej bCdzie zestawienie jejz pozabiblijnyrn tłem postaci proroka Jonasza, które tworz> równoległe tradycjez krCgu kultury pogańskiej. Celem niniejszego artykułu jest analiza relacji za-chodz>cych miCdzy wymienionymi tradycjami.
1. Znaczenie i WystCpowanie imienia Jonasz
Opieraj>c siC na danych biblijnych mocna stwierdzic. ze słowo n.j¬¬ (jön¿i(h))jest zarówno imieniem pospolitym, jak i własnymi. Jako apclatyw ma ono dwa
ę Por. ź. Bickermann. (Żiona. rwifero io pro/i=zio incoinpiato., wŚ Qnoirrfzr iiori sęrię¿rvagonri deiloBióóioŚ Ciiono. Źaniele, Krrheier, źsier, Bologna IŻJYř, 2|.i Por. C. Bcdini_ A. Bigarelli, ÍĄ Ł-*inggio di żiomi. Torgurn. Midrusiv. eonnnento di Rushi, RomaWřř, 13.1 .ion 4,10-ll _.Rzekł PanŚ -Ś‹Tobie zal krzewu. którego nie uprawiałeW i nie wyhodowałeW., któryw nocy wyrósł i w nocy zgin>ł. A czyc Ja nie powinienem miec litoWci nad Niniw>, wielkim rnia-stem, gdzie znajduje sie wiCcej niz sto dwadziciicia tysiCcy łudzi. którzy nie odrózniaj> swej pra-wej rCki od lewej, a nadto mnóstwo zwicrz>_ię?aą4 Por. I Śęni¬ oraz il Śni> wz L. Kochicr, W. Baumgartner, J. J. Stamm, Wielki słownik heinęoj.sko-priiskri ororneś`.s/‹ęo-poi.sici .S`forr>nęo iiwioincntzr (Ptytnasowska Seria Biblijna 30ą). tłum. J. Serernak. t. l,Warszawa 2001. 38 I.
,_ __ jjjj __ Tomasz Twardziłowski
znaczeniaŚ ,,goł>bą, ,,gołCbicaą5 oraz ,,uciskaj>caą, ,,g¬wałc>ca”, co jest ceńsk>iiortn> irniesłowu czynnego czasownika .ęn¬ (jnh) - ,,uciskaćą“. Rdzeń ten zastoso-wano np. w So 3,1, gdzie Jerozolima nazwana została .ęm¬n ¬¬Ś_.1n (ho ęir hajónā(h))- ,,miasto, które uciska”i. Ponadto u Ww. Hieronima znalecć mocna wyjaWnienie,ce słowo to znaczy .,bolej>cy““.
W Starym Testamcncie imiC własne .ęm¬ nosiły dwie postaci”. Pierwsz> z nichbył prorok wspomniany w jednym zaledwie zdaniu w 2 Krl 14,25, drug> zaWtytułowy bohater KsiCgi Jonasza.
Warto ponadto zauwacyć, ce imiC Jonasza pojawia siC jeszcze w manusktyp-tach LXX, a konkretnie w KsiCdze Tobiasza, która nie zachowała siC w jCzykusemickimł”, a jedynie w trzech rócni>cych siC doWć znacznie odmianach tekstugreckiego. WystCpuje ono dwukrotnie w wersji krótszej tej ksiCgi (zob. Tb 14,4.SLXX5), stanowi>cej owoc redakcyj nego skrótu. Wydaje siC prawdopodobne, cepierwotnie KsiCga Tobiasza nie wspominała o Jonaszułi. Wskazuje na to fakt, ceodwołania do niego nie zawiera wersja dłucsza tekstu. uwacana za starsz>.W wersji krótszej imiC Jonasza pojawia siC w mowie Tobita skierowanej do syna,we fragmencie, w którym wypowiada on przekonanie o upadku, jaki zgodniez zapowiedzi> proroka spotka NiniwC (14,4). W wersji dłucszej mowa jest w tymmiejscu o wyroczni proroka Nahuma, która spełniła siC (w przeciwieństwie doniespełnionego proroctwa Jonasza). M. Wojciechowski zauwacył, ce „zast>pie-nie Nahuma przez Jonasza w tekWcie krótszym jest nietrafne, gdyc orCdzie Nahu-ma przeciw Niniwic było bardzo wyraane i jej los przes>dzony, a w KsiCdzeJonasza Niniwa unika zniszczenia dziCki pokueie (3,10)ąęi. Po raz drugi Jonasz
5 Zob. Rdz 8.8-i2ś K.pł l2.oŚ Lb ó,IÜ, gdzie mowa jest o gołCbie jako zwierzCciu ofiarnym. Por.Pnp 6,ř, gdzie obiubicnicc mówi o obiubienicyŚ „jedyna jest. moja goł>bkaą. Zdaniem egzegetówgołCbica symboiizuje tu Izraela, a oblubieniee Boga.
“ Per. HI wŚ L. Koehler, W. Baumgartner, J. J. Stamm, Wieiki .꜌łowniir hebrq,isęĄto-poisi‹.i, t. l,381. W tym znaczeniu wystCpuje 33 razy w BH. Por. ż. Lisowsky, Konieordonz zumę Heórę¿iistęherzf-íiten Íiię.5ętonter-tr, Stuttgart źř53, 5ř7.Í BT podajeŚ ,Biada buntowniczemu i splugawienemu miastu. co stosuje uciskĄą3 Por. Hieronim, Cornirr. ion. IV, 1 (Pi. 25.1144-1145)ś tłum. Ĺ. żładyszewski, wŚ Vw. Hieronim,Kornenir.nęz do KsiCgi Jtzfnosznę (_`ródła MyWli Teologicznej 20), Kraków 1řř3, 131.ii Zob. ż. Lisowsky. Konicrmrfrinz zum HeiJrtii.sęrŚiten A iten Te-sioruefięt, 1621.“ł Kiika fragmentów tej ksiCgi zostało odnalezionych w Qumran. Zob. M. Wojciechowski, KsiCga?ię}i?irt.szo, czyli Íiioóito. ()pon=ie.šti o ntiiosci rooęzęinnt‹=¿i. WstCp, przeiduoę z orjvgirtoitr, itomtuttorz(Nowy Komentarz Biblijny. Stary Testament 12). CzCstochowa 2005, iii.1ę Na temat argumentów. na podstawie których pierwszeństwo nalecy przyznać greekiemu tłuma-czeniu zawartemu w wersji dłucszej, mimo ce to krótsza była przez długi czas w ucyciu KoWciołastarocytnego. Zob. tamce, 13-1ř.ii Tamce. 14%.
Starotestamentalne tradycje o prorokg_J_o11_aszu__na_jtle pozabiblijnyeh tradyejiCjcydowskjich..j,j__27ş_
pojawia siC w wcrsecie 14,8, gdy Tobiasz wydaje synowi polecenie opuszczeniaNiniwy, uzasadniaj>c je słowamiŚ „bo wszystko to siC stanie, co powiedział pro-rok Jonasz”. ObecnoWć imienia Jonasza w tej recenzji wydaje siC być efektemwprowadzonej uprzednio przez kopistC zmiany imienia proroka (zob. Tb 14,4),jednak trudno wskazać, na jakiej podstawie albo z jakiego powodu zostało onowprowadzone do tekstu KsiCgi Tobiasza oraz kiedy miało to miejsce.
ImiC Jonasza pojawia siC równiec dziewiCć razy w ksiCgach NT”, w peryko-pach o znaku JonaszaŚ piCciokrotnie u Mateusza (12,3ř.40.41abś 16,4) i cztero-krotnie w źwangelii Łukasza (1 1,2ř.30.32ab). R. Popowski podał informacjC, cew NT imiC to odnosi siC do dwóch rócnych osób, mianowicie proroka Jonasza zeStarego Testamentu oraz ojca Apostoła Piotra”, przy którym podaje on sigla doźwangelii Mateusza oraz Jana. Nalecy jednak zauwacyć, ce chociac w Mt 16,17Apostoła Piotra nazwano synem Jony (ßaptovftłfi), to w czwartej źwangelii, ina-czej nic sugeruje R. Popowski, jest on okreWlany jako syn Jana (ó uióç ąI‹ndvvou,por. J 1,42 albo źtpfnv *lwrtvvnn por. J 21,15-17). Ź. H. Stern zauwacył, ce he-braj skie/aramejskie imiona Jonasz (Jo`oā(h)) i Jan (Jóflānān) s> do siebie na tylepodobne, ce przy zapisywania ich alfabetcm greckim rócnica miCdzy nimi mo-gła siC zacieraćit. Według niego Boriono jest form> Bar-ioooo, co z kolei miałooddać aramejskie Bor-jochooon. Rozwi>zanie to, choć hipotetycznc, wydaje siCdoWć prawdopodobne i wyjaWnia trudny problem zrócnicowania w imionach ojcaPiotra pomiCdzy dwoma ewangelistami. Ostatecznie mocna przyj>ć, ce wersjaz źwangelii Mateusza jest wynikiem błCdnego zapisu tego imienia w jCzykugreckim, i uznać, ce ojciec Szymona Piotra nosił imiC Jan. Rozwi>zanie to niestoi jednak na przeszkodzie, by badacze doszukiwali siC relacji miCdzy tekstemKsiCgi Jonasza a fragmentem Źz 10 (posłanie Piotra do pogan na wzór Jona-sza)”. Ponadto niektórzy egzegcei doszukiwali siC takce zwi>zku miCdzy KsiCg>Jonasza a innymi tekstami Nowego Testamentu”.
ę3 Zob. Voifićindige Krmkordrtnz zum żrieręhisęci1es Netteo Íitstorrtent, red. K. Alatld, t. H, Berlin--NewYork 1ř78, 138-13ř. 352.
_ś-
ę4 R. Popowski, Wielki słownik grecku-poi.r1ti Nowego Testamentu. Wjzdonie z pełn> lokaiizocj>gŚęeckich haseł, kiuezem poisko-greckim oraz inoęek.reetfiŚ›rm czosownikowjitrh, Warszawa 1řř73, 303.ęi Brak podstaw do zmiany w aparacie krytycznym. Wersja dobrze poWwiadczona przez kodeksy.Zob. Novum Termtmeorom żreece, red. ź. i ź. Nestle, B. i K. Aland i in.. Stuttgart 1řř327.”* Ź. H. Stern, Komeotorz .cydot1=.ski do Nowego Tescornenrn, Warszawa bÜÜ4, 7ř.” Na temat zwi>zku KsiCgi Jonasza z Źz 10 zob. R. W. Wall, Peter, Son ofJonoit. The ConversionofCorneiins ie the (Íonrert ofConon, „Journal for the Study of the New Testament” 1ř (lř8ęi) 7ř-ř0.ęii Na temat ałuzji do Jonasza w tekstach NT zob. M. A. Powcil, źehoes ofJonoir in New Tesctrmeot,„Word and World” 27ř2 (2007) l57-164.
2.76 Tomasz ,Twfardziłowski
2. Biblijne tradycje o proroka Jonasza
a) Postać proroka Jonasza w 2 Kr] 14,25
Postać Jonasza wzrniankujc w Biblii po raz pierwszy relacja o rz>dach króla.Ieroboama II (737-748 przed Chr.), zawarta w 2 Krl l-4,23-2ř”. Choć był onnajdłucej pannj>cym władca, Izraela, a na jego czasy przypadł rozkwit państwapółnocnego, w 2 Krl poWwiCcono rnu zaledwie siedem wcrsów, których ton jestmu raczej nieprzychylnyfli, co zostało czCWciowo uzasadnione juc w sarnym opo-wiadaniu, wspominaj>cym jego niewiernoWć wobec Jahwe (por. 2 Krl 14,24),bCd>ca, głównym kryterium oceny królów z północy i południa. Panowanie tegowładcy wpisuje sie w okres pomyWlnoWci zapocz>tkowany przez jego ojca, Joasza(802-787 przed Chr), który to umiał odnaleać siC w ówczesnych uwarunkowaniachpolitycznych i wykorzystać mozliwoWci rodz>ee siC na arenie miCdzynarodowej.
Po Wmierci Salomona w ř31 r. przed Chr. Izrael rozpadł sie na dwa królestwa.Śpołudniowe (Juda) i północne (Izrael). Poeyz>wszy od IX w. przed Cher., na pół-nocny wschód od Izraela, w górnej Mezyopotamii, po długim okresie pasywnoWci, podwodz>Aszurnasirapli II (_884-85ř) zaczCło wzrastaó w potCgC państwo asyryj skie,ze stolicarni w Ninnud (lub tec Kalach)Êę, oraz w Niniwieii. Celem szeroko zakre-jonych _podbojów było zdobycie hegcrnonii na bogatych szlakach handlowych nazachód od źufratu. Jego nastCpca, Salmanassar III (85ř-824), ustanowił politykCsysternatycz11ye.h najazdów na państwa oWciennei”, które obci>cone przez jego ojcawysokimi kolltrybucjarni sprzymierzały sie przeciwko zwierzchnictwu Asyrii.W 855 r. przed Chr. uczynił z północnej Syrii prowincje asyryjsk> ze stolic>w TilBarsib (dzisiej sze Tell AlzrnarWi). W obliczu rosn>cego zagrocenia ze strony Asyriž,pod wodz> lrhuleny z Charnat zawi>zala sie koalicja dwunastu królów, do którejprzyst>pi.ł obok Ben-Hadada II (inaczej Hadadezera) z Źamaszku takze król
iię Zagadnienie obszernie ornawiaj> S. H. Horn, P. l-Ĺyle McCarter ir., Podzfełonn nr-rmerchia.Króóerrafn J-adr i lzmefn, wŚ .S`Ir.rręr.›rfIy1rr,1=ę fzrnreƒ, red. H. Shanks, tłum. W. Chrostowski, Warszawaiřę_ę~)ř, 1ř1-2řó.1” Por. tarnze. 236.1” Por. K.ęŚrĄ‹Śrr.Śh, wŚ źnrjfkfopedirr ißiłrfiyna, red. P. J. .ó.chten¬reier, Warszawa 1řřř, 5131ś Š. Brinkman,A.ryrŚžn, wŚ Sfrrwaik rcir-ędsjf óibčifaej (Pryrnasowska Seria Biblijne 5), red. B. M. Metzger. M. Ź. Coogan,Warszawa 1řř3. 415.Ľ Niniwa była starozytnyrn rniastcrn, a od VII w. przed C-hr. stolic>ńsyrii. Zob. Ź. ź. Żleming, .Niarwn,wŚ ó`fr.Śowr.iW wr`eęcŚaę.ęzy bióÃrjf`neś`, 56řŚ, .N.ąnr`war, wŚ źac}=Węfr1p¿=ęn*ę¿`n óibƒijfrn, 3-UŠ3Ż}śNirriwe, wŚ źncyklo-pedia rrręcŚÍrerrIogi¿Śznn Zierni VwiCrrCƒ, red. A. Negey, tłurn. Ü. Ãčienkicwicz, Warszawa. 2{}Ĺ}Íł, 333.ę13 Por. S. H. Horn. P. Kyłe Mcíiarcer Jr.. Podzirfiírrnrr śęacu1er‹.ęhra. 213.if* Zob. tarnze, ZI3.
Starotestamentalne tradycje o prorokn Jonaszu na tle nychtratlycjji_cyŚŚlo_wskijeh.j.j._ 277
izraelski Achab (872-851)”. Ze wzglCdu na zbiecny cel, jakim było przeciwsta-wienie siC wspólnemu wrogowi oraz sprzyjaj>ce okolicznoWci, Samaria zakoń-czyła trwaj>cy od czasów Baszy (ř07-S84)3ą“* konflikt z Źamaszkiem i wdała siCw wojnC z Asyria.
W 853 r. przed Chr., po zwyciCskiej bitwie nad Orontesem, Salmanassar IIIzintensyfikował działania wojenne przeciwko powstałej koalicji. W 84ř r. zostałkrólem Babilonu i przypuWcił kolejny atak na sprzymierzone państwa. Z dokumen-tów asyryjskich mocna wnioskować, ce wraz ze Wmierci> Hadadezera w 845 r.przymierze dwunastu królów uległo rozpadowii”. WładzC w Aramie w niejas-nych okolicznoWciach przej>ł Chazael, przeciwko któremu wyst>pił zbrojnie królizraelski Joram (850-841). Kierowały nim te same powody, które były przyczy-n> konfliktu w IX w., mianowicie d>cenie do hegemonii na szlakach handlo-wych. Centrum starć stało siC Ramot-żilead, lec>ce na skrzycowaniu wacnychtras kupieckieh. Wtedy to, na skutek buntu Jehu, który dokonał zamachu stanu,doszło do zamordowania władców obu królestw (2 Krl ř-10).
W 841 r. Salrnanassar III kolejny raz ruszył na zachód w kierunku Źamasz-ku, lecz poprzestał na spl>drowaniu Hauranu i skierował siC w stronC Tyru. Tamprzyj>ł daniny od okolicznych państw, wWród których znajdował siC Izrael, rz>-dzony wówczas przez Jehu (841-818). W konsekwencji, przez akt poddaństwawobec Asyrii, Izrael stał siC wrogiem Aramuiä. Chazael, korzystaj>c z tej sytuacji,wyst>pił zbrojnie i przył>czył TransjordaniC do Źamaszku. Aram, odpieraj>c na-jazdy Asyrii, umocnił swoj> pozycjC w regionie, szczególnie po 838 r. przed Chr.,kiedy to Asyria zaprzestała swojej aktywnoWci na zachodzie. Wobec osłabieniamilitarnego Izraela za rz>dów Joachaza (818-802) Chazael bez trudu podbiłŻilisteC na południe od izraelskicgo Afek”, potem zaW żat i skierował swojekroki ku Jerozolimie, od której odst>pił po przyjCciu od Joasza wysokiej daniny.Chazael osi>gn>ł wiCc cel swoich starań, zdobywaj>c kontrolC nad głównymiszlakami handlowymi całej Palestyny.
ŹominacjC nad Izraelem, trwaj>c> od 830 r., podtrzymał po Wmierci Chazaelajego syn, Ben I-Iadad Ill (805-773). Jednak w tym samym czasie Asyria (po 838 r.
15 Zdumiewaj>cy moce być fakt, ze cródła biblijne o tym rnilcz> „wbrew znacz>cej roli, jak> fak-tycznie w niej odgrywał”. Zob. S. H. Horn, P. Kyle McCarter Jr., Podzielomr monarchio, 208.1** Źamaszek pierwszy raz wyst>pił zbrojnie przeciwko Baszy wojuj>cernu z As>, co streszczaj>l Krl 15,17-22 oraz 2 Krn 16,1-6. Celem Ben-Hadada było zdobycie hegernonii na tzw. SzlakuKrólewskim, biegn>cym z Źan do Tyru, dlatego tec układy handlowe Izraela z Żenicj> stały siCzarzewiem konfliktu. Por. S. H. Horn, P. Kyle McCarter Jr., Pridzielona monnrchia, 202-207.3*ę Tarnce, 215.Êą Tamce, 223.1” Tamze, 221”.
278 Tomasz Twardziłowsł-ti__ _ _ _ _ _ _ _ __ i- --- -- _ ---- ____---- -_-_..._ _.,¬_. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _______ -- __ _----------------------- ------------------
pasywne na zachodzie), pod wodz> .4«d.adni_ra.ricigo III (S10-783), w latach 805-802zaatakowała Źarnaszek kilkakrotnie. pol<onuj>_c go ostatecznie w 7ř6 r. i zamy-kaj>c tym samym okres jego agresy¬wnc_j ekspansji. Panuj>cy w Izraelu Joasz(802-787) złocył Asyrii daninC „w duchu wdziCcznoWcią za wybawienie spodhegcrnonii Źamaszktiiil, a wobec jego osłabienia, trzyI<rotęnic wyruszał na pół-noc, by odzyskać zagarniCte przez Chazaela ziemie.
Za panowania Jeroboarna ll, króla Izraela (784-743), z powodu lokalnychzamicszck nast>piło chwilowe osłabienie „dobrej passy” imperium asyryjskiego,którym władal wówczas nicudolnie Salmanassar IV (782-772). Jeroboam II, kon-tynuuj>c politykC swego ojca, wprowadził Izrael w czasy WwietnoWci.. Jego sukcespolityczny opisany został w 2 Krl 14,25 słowamiŚ „przywrócił granice od WejWciado Cliantat ac do Morza Araby”, co uzupełnia w. 2.8Ś ...przywrócił Izraclowi Źa-rnaszek i Ch.amat“. Oznacza to, ce Izrael stał siC na tyle potCcny, aby odzyskaćziemie nalec>ce niegdyW do królestwa Salomona i Źawida”. Obecne w tekWcie„WejWcie do Chamat“ (LeboChameƒ) odnosi siC do doliny miCdzy Hcrmonerni L-ibaneln, prowadz>cej do syryjskiego Charnat (dziW Hama), lub tec Lcbo (Lcbwe)znajduj>cych siC nad Orontesem. „Morze Araby“ natomiast jest synonimemMorza Martwego. Odzyskanie przez Izrael kontroli nad Szlakiem Królewskim,ęutraconej na rzecz Chazaela, wrócyło poprawC sytuacji gospodarczej państwa.Mimo tych sukcesów na negatywnej ocenie króla z punktu widzenia Źeutcro-nornisty zawacył fakt, ce „nie zerwał z calym grzechem Jeroboama, syna Nebataf”(2 Kr] 14,24). Król Jeroboam Il spotkał siC takce ostr> krytyk> współczesnegosobie proroka Arnosagł (por. Ani l,l ) do tego stopnia, zapowiadany przez niegoucisk rozci>gać siC miał takce w dopiero co przywróc-onych granicachii. W rów-nie nieprzychylnym wobec Jeroboarna ll tonie wypowiadał siC prorok Ozeasz.
Mimo wszystko autor fragmentu 2 Krl ukazał takce aspekt pozytywny doko-nań władcy, nadaj>c im głCboki. teologicznie sens - stało siC tak, poniewac ...Panwidział niezmiernie gorzk> nicdolC Izraela” (2 Krl |4,24)., dlatego tec „ocalił gorCk> Jeroboarna” (2 Krl 14,2 7b). W tym właWnie kontekWcie wprowadzona zosta-ła postać _proroka Jonasza. Sukces króla, jakim było przywrócenie granic, był„zgodny ze słowem, które wypowiedział Pan przez sługC swego Jonasza, synaAmittaja, proroka pochodz>cego z żat-ha-Cliefcr” (2 Krl 14,25).
Z tych sk>pych informacji mocna wnioskować, ce pochodził on _prawdopodob-nie z południowej żalilei. gdyc ¬pn.ę_1 na (żat-ha-Chefer) znajdowało siC w ziemi.
ii” Tamce, 22ř.ii Tamce. 235.Wć Talnze. 236.-*ii ąląanę1zc. 237Ś por. Am ó.ł4.
Starotestarnentałne tra_dycj__e o proro_io.ip_l_oiiaszu naileppopzabibłijnych tradycjipzydowskich..
Zabulona. Vw. Hieronim otozsarnia je z Źiocezare>, lec>c> pomiCdzy Saforirni Tyberiad>ii. WspółczeWnie żat-ha-Chefer identyfikowane jest natomiast z wiosk>źl-Meshed (hebr. Mishhad), przy drodze prowadz>cej z Nazaretu do Magdali”.Nietrudno zauwacyć, ze poza przepowiedni> militarnej ekspansji., 2 Krl 14,25nie wzmiankiije o misji proroka Jonasza i ogranicza siC do wygłoszonej przezniego przepowiedni, nieprzytoczonej w tym fragmencie bezpoWrednio. Nalecyzatem zaznaczyć, ze tekst nie skupia siC na osobie proroka ani tec króla, leczjego przesłanie cechuje sens teologiczny, jakim było zwrócenie uwagi, ze przy-wrocone granice odpowiadały idealnym kształtorn państwa z czasow zjednoczo-nej monarchii, ktora wci>c pozostawała riiedoWcignionyrn wzorem. Wspomnianytu prorok Jonasz pozostaje wiCc blizej nieznan> osob>, ktora spełniwszy swezadanie, zniknCła ze sceny dziejopisarstwa izraelskiego.
b) Postać głównego bohatera KsiCgi Jonasza
KsiCga Jonasza nalezy do najkrotszych w Starym Testamencie, zawiera jedy-nie 48 wersow podzielonych na cztery rozdziały napisane proz> (z psalrnenaiw Jon 2). WWród ksi>g prorockich stanowi wyj>tek, gdyz nie zawiera czasowni-ka ,,prorokowaĆ”, a jej bohater nie został nazywany riābi” --- „prorok”, ani niemiał prorockich wizji. Z innymi prorokarni utocsamia go jedynie forma powoła-nia i sposób przekazu Bozego przesłania, jednak ze wzglCdu na zaprezcŚntowan>przez niego postawC wydaje siC być bardziej „karykaturaproroka”3f` czy tec „anty-pororokiern”“”. W ksiCdze dominuje narracja w trzeciej osobie liczby pojedyn-czej, a całe przepowiadanie Jonasza zawarte zostało w jednym zdaniuŚ „jeszczeczterdzieWci dni, a Niniwa zostanie zburzona” (Jon 3,4), bCd>cym groaba, ktorasiC nie spełnia. Ponadto jest to jedyna ksiCga prorocka, ktorej przesłanie nie jestskierowane do narodu wybranego.
W zbiorze Źwunastu Prorokow ksiCga umieszczona została zaraz po KsiCdzeAbdiasza. W kanonachŚ hebrajskini, katolickim i protestanckini poprzedza KsiC-gC Micheasza i Nahuma, natomiast w kanonie greckim, a co za tym idzie, takze
ii W jCzyku polskim bardziej popularna nazw> jest Seforis, jednak nazwC Safnrirn, za łacińskirnSaphorim podaje polskie tłuniaczenie dzieła Hieronima. Por. Coięnięri. ion, Proíogns (PL 25,1 I 1řA)śJonKorri., WstCp, 85.35 J. L. Reed, Arrrhrieoiogy onaę the żniiinon Jesiir. Å Re-arorninoiion ofihrię źięioąence, HairisbnrgÊÜÜÜ, 204-2Ü7.3*ę T. Tułodziecki, .friiiosz irobi-Ś=zęr pogon, wŚ KsiCga Jonasza. źgzegezo, interpretacja, teologia,„Biblica et Patrisiica Thoruniensia” 2 (ÊÜÜř) -46.37 P. Briks, OpowieWć o ›Śiziąwiiym proroka, wŚ KsiCgi historyczne Starego Tasioineniii, cz. Il (Wpro-wadzenie w MyWl i Wezwanie Ksi>g Bibiijnych 3), red. J. Żrankowski, Warszawa 2007, 8ř.
ÊSÜ _ _ _ _ Tomasz Twardziłowski
prawosławnym, wystepuje bezpoWrednio przed Nahum em, poniewac MicheaszaprzesuniCte przed Abdiasza. Urnieszczcnic ksiCgi po Abdiaszu wynika z odno-szcnia sformułowania z w. l tej ksiCgi „zwiastuna wysłano do narodów” do misjiproroka .lonaszaiU Z kolei lokalizacja przed Michcaszem i Nahumem mogła wy-nikać z faktu, ce u Jonasza mowi siC o Niniwic jako mieWcie jeszcze kwitn>cym,bCd>cym w pełni rozwoju, podczas gdy u Micheasza (Mch 5,4-5) zarysowuje siCkoniec imperium asyryjskiego, którego Niniwa była stolic>, a u Nahuma (Na 2-3)głosi siC juc j ej upadek”. Z drugiej strony imiC bohatera, Jonasz „syn Ammitajaą,jest identyczne z imieniem proroka, który przepowiedział podboje Jeroboama ll.W tym czasie działali tec Amos, Abdiasz i Micheasz. Twórcy kanonu BH opie-raj>c siC na dostCpnych im danych ehronologicznych umieWcili wiCc KsiCgC Jo-nasza w tym właWnie miej scuiü. Równiec wielu cgzegetów, zarówno cydowskich,jak i chrzeWcijańskich, pocz>wszy od Józefa Żlawiuszaći, Talmudu palestyńskie-got” czy Ww. Hieronimat”, utozsamiało obie postaci, datuj>c powstanie ksiCgi naVlll w. przed Chrći
ŹoWć wczeWnie zaczCto jednak rozrócniać obu bohaterów., a na podstawielicznych danych ustalono póaniejsze nic VIII w. przed Chr. pochodzenie ksiCgi,in.in. dlatego, ce za czasow historycznego Jonasza Niniwa nie była jeszcze sto-lic> imperium. Z drugiej strony Jon 3,3 mówi o Niniwie w czasie przeszłyrn, comoce wskazywać, ce ksiCga powstała po wspomnianym juc zniszczeniu miastaprzez wojska babilofislde w 612 r. przed Chr. JCzyk tekstu, maj>cy swoje paralelew tekstach okresu powygnaniowego, bliski ksiCgom Koheleta, Źaniela, nie-kiedy zdaj>cy siC cytować Joela (por. Jon 3,řś 4,2 i Jl 2.13-14), wskazuje, ce po-wstała ona riajwezeWniej w V w. _przed ClirUię Tym samym nalecy uzasadnić sk>pe
iii Zob. S. ż>decki, iifrrCzi bihiiƒir_¬_ię. wŚ Jorifioin, 5. Autor, przytaczaj>c to twierdzenie, nie podajedla niego podstaw. Zwraca jedynie uwagC, ze ,.czasami sugeruje siCą, a wyjaWnienie to jest „tylkoprawdopodobneą.3” Ź. L. Christcnsen, Nii-iii-i›ęo, wŚ źrirji›ęifiripcdi`ri óihiiiiici, S38.“ąę“ Zob. S. ż>decki, Wírigo bihiiƒiiy. wŚ .IoiiKrini, o.4ę J. Żlawiusz, Źire.-ęiza tizirşƒe izizicio. tłum. Z. Kubiak, J. Radozycki, Warszawa 1řř33.41 Talrnod palestyfiski, b. Jebamot ř8a.“li Por. Hieronim, Cooioi. iion. IV. l (PL 25,] 14-4-l 145)Ś .›ąoriKoiri, 85.4** Autor apokiyfu cydowskiego .7ę.ąĹi=r.=i‹i.-ę PięoięoioŚiw, osadził działainoWć Jonasza w Niniwic w czasachproroka źliaszaŚ por. ZPr 4-ń. Podobnie Ww. I--iieronirn, Jonƒfrini. WsęiCp. Źo wiod>cych cgzcgc-tów id>cych tym tropem nalecał P. J. Lawrcncc, .4.s.s_węien Nobic.~ę.ę find the Booit. iśffJr}rioii. „Tyndaleźuliet.in” 3? (1ř86) 12]-132. SpoWród polskiego piWmiennictwa warto wspomnieć T. Brzegowy,.ęłęiiłii.sicroęzic Boze nie .sort granic, wŚ Hfiieiiri WwioĄ stoięo~tc.sęfooicnfriĄii_i-*-¿ęii pięiiriikrjiię. cz. Í (Wprowa-dzenie w MyWl i Wezwanie Ksi>g Biblijnych 4). red. J. Żrankowski. Warszawa źÜÜI, 12ř-152.ęii Zob. Hą. W. Wiilff. Sfiirii saĄ Liiaro di żiorio (Studi Biblici 5ř). tłum. ż. Żorza. Brescia W82, 17.
Stwtfifitflmfifitefllictistttfflfirę=fif==Jfi sfßrsts ltaiisātros.fn.ttsssśa1beib*iJfi›f@tĄ..tffiĘtrsii .2Ĺ=Uiff?íf+?~fe1<i@=11~ę~ 231
wiadomoWci o asyryjskiej stolicy, której rozmiary znacznie nfyolbrzymionoifi, orazfakt, ce opis miasta i zachowanie króla odpowiadaj> realiorn imperium perskie-go, z którym bydzi poznali siC blicej dopiero po 538 tr. przed Chr. NawrócenieNiniwitów (Jon 3,5) nie znajduje potwierdzenia w zadnym innym tekWcie asyryjskirnczy tec biblijnym, choć z punktu widzenia religii cydowskiej byłoby wydarze-niem niccodziennym i spektakulamym”. Temat nawrócenia podjCty przez ksiCgCodzwierciedla deuteronomistyczn> teologiC powygnaniow>. Osadzenie historiiw Vlłl w. przed Clir. i odwołanie siC do postaci proroka Jonasza nosi zatem zna-miona pseudonimii i ma znaczenie symboliczne. Z drugiej strony KsiCga Jona-sza nie mogła powstać pócniej nic w ll. w. przed Chr., jako ce Ben Syrach znałjuc zwój Źwunastu Proroków (Syr 4ř,10). Najbardziej prawdopodobne jest za-tem datowanie powstania KsiCgi Jonasza pod koniec epoki perskiej lub tec napocz>tku epoki hellenistyczncj (IV w. przed Chr.), krótko po KsiCdze Joela.
Rodzaj literacki KsiCgi Jonasza był definiowany na wiele sposobówŚ pocz>w-szy od narracji historyeznej ac do alcgoriiś przechodz>c przez parabolC, nowelCdydaktyczna, parabolC, midrasz, satyrC, ironiC lub legendC prorock>”. Poniewacumieszczenie historii Jonasza w Vlll w. przed Chr. stanowiło jedynie zabieg li-teracki, nalecałoby uznać j> za narracjC posiadaj>c> własne przesłanie, ujawnia-j>c> strukturC typu dydaktycznego, podobnie jak ma to miejsce w przypadkuKsiCgi Rut czy tec Tobiasza. Niew>tpliwie autor KsiCgi J onasza cył problemamirodz>cymi siC w stosunkach miCdzy lzraelcm i innymi ludami, które szczegóło-wo opisane zostały w KsiCdze Nehemiasza (Ne 10-13). Próbowano wówczasokreWlić, czy Jahwe jest Bogiem uniwersalnym, czy tec tylko Bogiem Izraelaśinnymi słowy, czy mocna uznawać Jedynego Boga, nie nalec>c do narodu wybra-nego. W tym kontekWcie prawdziwym prorokiem okazuje siC być autor ksiCgi,a jego przesłaniem jest głoszenie uniwcrsalizmu Bocego zbawienia.
TreWć ksiCgi opowiada o przygodach Jonasza i dzieli siC wyraanie na dwiecizCWei”. W pierwszej (Jon l-2) Jonasz otrzymał od Boga polecenie udania siC doNiniwy (por. 1,1-2), lecz w akcie nieposłuszeństwa uciekł statkiem w kierunku
“”` Zarówno co do rozlcgłoWci miasta ,,na trzy dni drogi” (por. Jon 3,3),jak tec jego popuiacji okreWlo-nej na 128 UÜÜ (por. Jon 4,1 I ). Pierwsza liczba nawi>zuje do okresu, jakiego potrzebował prorok,aby nawrócić siC do Boga, druga zaW ma bogat> symbolikC biblijna, i oznacza ogrom. Niektórzywidz>w Niniwic symbol grzcsznej Jerozoiimy. Ponadto przymiotnik gririói -- „wielki”, powtórzonyzostał w ksiCdze ac 14 razy. Por. P. Briks, {)poiifit=W¿ę o dziiwiiiin priirokii. l$7.*” Por. tamce. 187.“iii Zob. T. Ź. Alexander, .iiinnii onaę żniim, ,,ęi`yndalc Bulletin” 36 (lřiš5) 25-5řś J. Limburg, Jorioh.A (_`.`oinnieniriiji›ę, Louisyi.l.le 1řř3, 24ś R. B. Saltcrs, JriiioUi of-id Loinenfofion.s, Slieffield Wř4, 40-50śÍ). J. Simundson, Ho.rao, Jiicię, .-ioios, Oóridiriit, Jonoii, Mienia, Na.shyiłle 2005, 255-25ř.`” Z-ob. np. B. A. Strawn, Jonoii Š Sriiíoizs onaę TĄieiię_Lor Ĺąosiing. .4 R}iairiięiciii-Criiicof Of}saięi=oięirin,„Biblica” ř1 (2{}lÜ) 66-62.
282 Tomasz Twardziłowsl-ci
przeciwnym d.o wskazanego. Podczas burzy został wrzucony do morza, by zała-godzic gniew jego Boga.. ktorcniu zaraz potem marynarze. nie-Hcbrajezycy, zło-cyli ofiarç dziCkezynn> (por. l .4-6). Jonasza uratowała wielka ryba posłana przezBoga. W jej wnCtrzu rozpocz>ł modlitwC w jtíormtite psalmu. a po trzech dniachi nocach został wyrzucony na brzeg rnorza (por. 2,1-l lg). Psalm ten zaburza nar-racje, poniewaz nie odnosi siC w caden sposob do misji w Niniwie. lecz jestdziekczynieniem za wyzwolenie z m_orskęiej przepaWci, które notabene nastCpujedopiero pozniej. Zdaniem T. Tułoüieckiego umieszczenie psalmn w tym właW-oie miejsca słucy „wyham.owaniu tendencji _powszechnego i poehopnego właśczania pogan do wspólnoty wybranych przez Jahweą5ię.
Ucieczka. Jonasza miała na celu wydostanic sic spod panowania Boga. W pod-WwiadomoWci Izraelitow takim miejscem. nad ktorym Jahwe nie miał władzy,mogło być morze, stanowi>ce dla ludu pustyni przerazaj >c> zagadkC. Jak dowia-dujemy siC z Jon 4,2 bohater obawiał siC, ze Bóg zmiluje siC nad Niniwitami. cobyło nie do pogodzenia z jego oczekiwaniami. Nieprzypadkowo celem podrozybyło Tarszisz., slyn>ce z eksportu cennych kruszeów, zapowiedzi bogactwa i po-myWlnoWci. Zdaniem P. Briksajest to aluzja do zachowania lzraelitow współczes-nych autorowi, ktorzy ulegli pogańskim wpływem, oczarowani jedn> z naj wspa-~nialszyeh kultur starocytnoWci. tj. kultur> persk>ii.
OpowieWć o ucieczce oparta została na hebrajskirn rdzeniu ¬¬¬ (jrd) - „schodzić-,zstcpowaö”. Najpierw Jonasz schodzi do Jafy., potem zapada w sen. wpada do morza,a nastCpnie połkniety przez rybC ..zstCpuje do ęfttndamentow ziemi”. Ueiekinierschodzi zatem az do wrogiej krainy Otchłani., któr> autor psalmu nazwał wprostSzeo`lem., czyli kraina Wmierci. Od tego rnomentu rozpoczyna siC wznosz.enieJonasza - wznosi śmodlitwC do Boga, zostaje owolniony i udaje siC do Niniwy.
Ryba z kolei przywołuje na myWl dwa tekstyŚ w Jr 51,34 Nabuchodorlozorporownany został do smoka., pozeraj>cego naród wybrany. natomiast w Jr 51,44mowa jest o babilońskim krolu Beli, z ktorego ,.paszczy“ wyrwane zostaniewszystko, cokolwiek poehłon>ł. W tym kontekWcie wyzwolenie Jonasza nabieragłCbokiej symboliki oraz nadaje ksiCdze nowy, historyc-zny wymiar.. ukazuj>cwygnanie babilońskie jako karC wyehowawezafi.
Źruga sekcja składa siC z dwoch seen (Jon 3 i 4). Otwiera j> nowe posłaniebohatera (por. 3,1 -2). Tym razem Jonasz udał sie do Niniwy i głosił tam otrzy-nfiaae przesłanie (por. 3.3-4). Wszyscy mieszkańcy miasta dali mu poshich,podejmuj>c post i pokutc (por. 3.5-ř). tak ze Bog zrezygnował z ich okarania
fi” Zob. T. Tnłodziecki. .frś1nos.Ś t1to}1¿rtąpr}gnrt. 42.il Zob. ii. źrika, O¿Ą}owie.WrÊ o aęzin›‹ęn__1.«wt pręr}r*rtkr.t. .` ř6.i1Ta1nze. źř7.
Staro_te_s_tar}_i_cnralnc tradycje o proroku enas_zu__ri_ap_tłe___pozabiblijnychtradycji c_ydowsk.iph...
(por. 3,10). Rozdział czwarty z kolei opisuje niezadowolenie czy wrecz wWciekłoWóJonasza wobec miłosierdzia Bocego, a nastepnie dialog, w którym Bóg szuka sposo-bu, by przekonac posłańea do swojego postCpowania wobec tego, kto całuje, bezwzgledu na przynalecnoWć narodow>. Aby wyjaWnić motywy swej litoWci, wykorzy-stał On rozczarowanie Jonasza z powodu uschniecia roWliny, która dawała mu cień.
Schemat obu czeWci (`l,4-to oraz 3,1-4) ma te sam>, syrnetryczn> strukturC,któr> otwiera Boce wezwanieŚ ,,wstań`ą, ,,idc do Niniwy” i ,,głoW“53. Potem nastC-puj> przcciwstawne reakcje osóbŚ bunt proroka spotyka pełne pokory usposobie-nie pogan, którzy obok Boga i J onasza, s> trzecim bohaterem Ksiegi. Jonaszotrzymuje dwa razy polecenie przcpowiadania w Niniwie. W obu przypadkachinteresuj>ca jest reakcja nie-.lzraelitów (marynarze, Niniwici), którzy w obliczuzagrocenia (burza, mocliwe zniszczenie) reaguj> w niespodziewany sposób(marynarze traktuj> Jonasza z trosk>, Niniwiei zaW podejmuj> skruehC) i otrzy-rnuj> zbawienie. Jonasz przedstawia w obu przypadkach reakcje przeciwneŚ pró-buje ueicc od swojej misji i wypełnia j> od niechcenia, składa dziCki za swojewybawienie (J on 2) i smuei siC z powodu oealenia Niniwy (Jon 4). Podczas gdyrozdziały nieparzyste przedstawiaj> relacje Jonasza z poganami. w parzystychwchodzi on w relacje z Bogiem.
Narraeje ksiegi utkano z luk, które stanowi> zabieg literacki wyostrzaj>cy napiC-cia rodz>ee siC w trójstronnyeh relacj ach miedzy Jona.szern, poganami i Bogiem.ŹziCki aim czytelnik nie pozostaje na zewn>trz historii rozgrywaj>ccj sie na tere-nach pogažiskich, wyrnierzonej przeciw wszelkim nacjonalistyeznym i partyku-larnyrn zapedomfW. Wyboru postaci do sztuki dokonano w sposób umocliwiaj>cyzaprezentowanie jakby kategorii osóbŚ nie posiadaj> one własnej osobowoWci,lecz ich zachowania przedstawiaj> obraz poszczególnych grup. Ĺl tak oto prorokJonasz mógł reprezentować nurt ekskluzywizrnu zbawienia i zarnkniecia na dia-log z innymi narodami. Bóg to cierpliwy nauczyciel kazdego człowieka, poucza,tłumaczy, podpytuje. W hebrajskirri tekWcie nazwany Jahwe i źlohirn. PierwszeimiC wystCpuje, gdy Bóg jawi siC jako miłosicrny, natomiast drugie -- gdy jakosprawiedliwyWU. Marynarze i Niniwici reprezentuj >ey obcokrajowców przedstawie-ni zostali w sposób pozytywny, nadaj>c ksiCdze charakter uniwersalistyeznyfifi.Bóg Izraela wybrał byda (por. Jon l,ř), by okazać swoje miłosierdzie wobec
ii Tamce, ISS-iiió. Zob. np. B. A. Strawn, Jenna fr Seiłers raid Their Let Cn.ę_rtęt`ng, óó-67.54 PWob. W. Pikor, ,.I..›ŚuęoŚ1ęą_ś`ofro.ięrrotegirtntrrięrrrj¿śírtu w IisiCaíce Jew.ęn.saa, wŚ UüriCgn Jonasza. źgzegezn,truerprr-ęrrrrśś`rr, .frrc.ę.ęr.›gŚ`u, „Bibłica et Patristica Thorunicnsiaą 2 (200ř) 36.55 Zob. P. Briks, OpowieWć o dzia-ęriyrn prorołcr.r, IÜ3.if* Niektórzy uwacaj>, ce Ksiega Jonasza bliskajest swoim oredziem i czasem powstania KsiCdze Rutśpor. I... R. Stachowiak, AkrŚeru}* unia-=rrr.a¬nÍisętjmzrteę w K.riCgrzrś*h JifŚęnęa.ra¿r ź Raf. „Roczniki Teologie7.ne“42 (1řř5) I?-25ś B. A. Strawn, Janek s Suifers end Their Lot C`.`e.rríug, 66-T6.
fåßUii .................................rr ró Twisw Trfóafdai-ławki
wszystkich narodów, nie wykluczaj>c Asyryj czyków, którzy byli dla bydów naj-bardziej znienawidzonymi wrogami. byd jednak.. znaj>c dobrze ten Boski przy-miot (por. Jon 4,2), próbuje za wszelk> cenC uniemocliwić Bocy plan. Źochodzido tego, ze woli Wmierć (1,12ś 4,3.8-ř) nic ogl>danie własnych wrogów, którzyciesz> sie Bocym przebaczeniem. Osobiste interesy posłańca (por. Jon 4,`l Ü) niemog> zatrzymać działania Boga, przeciwnie, powinny być pomocne w zrozu-mieniu motywu Bocej dobroci wobec wszystkich ludzi. Izrael jeszcze przed wy-gnaniem, które połkncło go (jak ryba Jonasza). przeciwny był wszystkim obco-krajoweorn, a po powrocie z wygnaniu (por. Jon 2,11 oraz źz 37,1]-14) czCWćnarodu wybranego patrzyła z rozczarowaniem na fakt, liczni poganie uznawaliJahwe za własnego Boga (por. Za 2.15ś 8,20-23). Ostatecznie nalecy przyj>ć, cebohater opowiadania pozostaje postaci> fikcyjn>, której kreacja ukierunkowanajest na prawdziwe proroetwo, jakim jest teologiczne przesłanie ksiCgi.
3. Pozabiblijne tradycje cydowskie o Jonaszu
Podobnie jak miało to miejsce w ksiCgach biblijnych, poza nielicznymi wy-j>tkami postać proroka. Jonasza jest prawie nieobecna w literaturze miCdzytesta-mentalnej. Zainteresowanie Jonaszcrn wzrosło wraz z rozwojem literatury rabi-.nieznej i z biegiem czasu stało sie dla bydów nurtem bardzo cywym i pełnymsymboli, czerpi>cyrn z tradycji biblijnej.
a) Odwołania do Jonasza w pismach z Qumran i apokryfach
Żragmenty KsiCgi Jonasza odnaleziono wWród pism quntrańskieh stanowi>integraln> czeWć zbioru Źwunastu Proroków. Moce dziwić fakt, ce znajdowałasiC tam ksiega traktuj >ca o Bocym miłosicrdz.iu skierowanym do Asyryjczyków,bCd>cych dla esscńczyków uosobicniem najwiCkszego zła. Żaktycznie jednaknie intercsowali sie oni Jonaszem ze wzglCdu na przesłanie ksiCgi. Za jedyneuzasadnienie dla jej obecnoWci w pismach esseńskich nalecy uwacać zwyczajprzepisywania proroków mniej szych na jednym zwojuii. Warto jednak zauwa-cyć, ce istniej> pewne dostrzegalne analogic na płaszczyanie literackiej pomie-dzy poetyckim fragmentem KsiCgi Jonasza (2,3-10) a Zwojcm Hymnów (l QH),dotycz>ce schematu kompozycji i słowęnietwaii*.
ii Por. A. Tronina, Bibfirt w Qnrnnart. łVjfząriii»ęerfzerrie w łcWttrrg ót`i1fijn_tttŚh ręCimpi.5ęcÍęw crtrtoę Morzaśrtftnrrttfegri, Kraków 2Ü{}l, 6 l .iii Np. hebrajski term in HęąiątIštt (.l on 4,8), bCd>cy iinprtr ícgorneaen w BH, pojawia sie równiec w l OH15,5. W pierwszym przypadku _jest to przydawka depełnicniowa dla słowa „wiatr” ,,gor>cyą,
Starotestamentalue tradyc_¿je__o proroka Jonpaszumna tle pozabibpl_ijgn_ych tradycji cydowskich...
JeWli zaW chodzi o cydowskie pisma apokryfiezne, nalecy podzielić je na dzie-ła oryginalnie zawieraj>ce odniesienia do Jonasza oraz te, do których zostaly onewprowadzone pócniej. Z pewnoWci> do Jonasza odwołuj> siC trzy utworyŚ TrzeciaKsiCga Machabejska, bycie Prorokćw oraz Modiitwa syriagogaloa 2Ś diaspoifyzydowskiej. Co do pozostałych tekstów, tj. MCczeńsma Izojasza, Pi>fej KsiCgi_źzdrasza i Źrugiej KsiCgi Sybilliiiskiej, istnieje podejrzenie, ze zostały przereda-gowane przez autorów chrzeWcijańskie-hi”.
W rozdziale szóstym Trzeciej KsiCgi Mochabejskiejfifl kapłan źleazar prosiBoga o ocalenic bydów (3 Mch 6,1-l5). W błagalnej modlitwie przytacza maj>-ce miejsce w przeszłoWci niebezpieczeństwa, od których bydzi zostali wybawie-ni przez Boga. Prosi wiCc o Jego interwencjC takce w obecnej sytuacji. WWródcudownych ingerencji dotycz>cych trzech młodzieńców (Źn 3) i proroka Źanie-la (Źn 6) pojawia siC takce ocalenie JonaszaŚ „marniej>cego w brzuchu rybycyj>cej w głCbinach”, nietkniCtego, wszystkim domownikorn przywróconegoprzez Boga (3 Mch 6,8)ę~ąą1. Uratowanie Jonasza przedstawiono zatem jako przy-kład zbawczego działania Boga wobec swego ludu i dowód na nieustann> opie-kC, jak> roztacza nad nim w histońifii. Interesuj>ce jest, ze w Starym Testamenciew tym punkcie opowiadania nie mówi siC 0 powrocie Jonasza do domu, aleo drugim posłaniu z misj> (Jon 3,1-3ą).
,,gwałtowny“, w drugim natomiast wystCpuje jako rzeczownik. Por. M. Parchem, KsiCga Jonaszai osoba proroka w literaturze miedzyiesromeniiiiriej i ,odaniiý.sze,ię irodyqii .iydowskiej, wŚ KsiCgaJonasza. źgzegeza, interpretacja, teologia, „Bibiica et Patristica Tł1orunien.siaą 2 (2ŰÜřą) Sż-53.5** Tamze, 5ř.Ü” KsiCga napisana na pocz>tku I w. pŚrzed Chr. w diasporze aleksandryjskiej. Chociaz nalecy dokanonu LXX, uznawana jest za apokryf. Przytacza pewn> legendC, aby wyjaWnić, dlaczego bydziz źgiptu obchodz> WwiCto Purim. Maehabeusze nie wystCpuj> w opowiadaniu, jedynie w treWcipojawiaj> sie epizody analogiczne do l i 2 Mch., a mianowicie przeWiadowanie bydów za Ptolo-meusza IV Żilopatora (22 ł -204 przed Cha). Ten hellenistyczny władca, po pokonaniu .Antiocha HiWielkiego pod Rafi>, zaj>ł Jerozolima i starał siC wtargn>ó do Wwi>tyni. Przckl>ł go najwycszykapłan Szymon. Po powrocie do źgiptu rozpocz>ł przeWladowania bydów, ograniczaj>c ich prawai zrnuszaj>e do udziału w pogańskich obrzCdach pod groab> kary Wmierci w razie odmowy. Tych,którzy dzielnie siC opiera] i, spCdził na hipodrom i skazał na stratowanie przez słonie. W kulmina-cyjnym momeneie nast>piła cudowna interwencja Boga i bydzi zostali nratowani. Na czeWć tegowydarzenia ustanowione zostało letnie WwiCto. Zob. Y. Amir, Moccabees, Third Book of(_Hi Mao-cabees), wŚ źncyclopedia Judaica., t. XIH, New York i in. 20073, 3 l 8-3 ł řś S. Medala, Wprowadze-nie do literaturyę rniCdzyresiameniainej, ęKraków 1řř4, 23Üś M. Wojciechowski, =ookryfy z Bibliiżreckiej (Rozprawy i Studia Biblijne 8), Warszawa 2001, 25-2ř.Űę Tekst grecki wŚ Sepiuaginia. _id esi Venus Te.riairieriirirri gru-ęeee iiizta LXX inierpreiers, red.A. Rahlfs, t. I, Stuttgart 1ř7ř, ź152ś tłumaczenie por. M. Wojciechowski, Apokrjyfyę z Bibiiiżreekiej, 84.*ii Por. M. Parchem, KsiCga .Iona.sza i osoba proroka, 54.
236 ,,,,, ,,,, _ _ to , TümsSsT#rsrd2iłüwfiki
W podobnym kontekWcie nawi>zuje do Jonasza Modlitwa synagogaloa z dia-.rpriifi-ę it-*driii-ę.sękieƒę3. W utworze tym akcent połocony został na skutecznoWć mod-litwy błagalnej znanych z historii Izraela sprawicdliwych, do których zaliczonetakce Jonasza”. Tak jak w poprzednim dziele zestawiono go z innymi postaciamibiblijnymijako wzór mCca sprawiedliwego, pełnego ufnoWci w Bogu”.
bycie Pręr›ięr›koit=fą* kolei jest przykładem najwiCkszego wzbogacenia tekstubiblijnego. Autor dzieła, wychodz>c od biblijnych danych o połkniCeiu przezrybC i misji w Niniwic, wprowadził do biografii proroka materiał własny, opie-raj>cy siC na przekazach legendarnych. Wedlug nich Jonasz, wracaj>c z Niniwy,nic skierował siC do rodzinnego miasta Kariathmos. lec>cego nad morzem bliskogreckiego miasta Azotosi”, lecz wraz ze swoj> matk> udał siC do pogańskiegoSour (por. bP1Ś I 0,1 ). Zdaniem autora było to konsekwencj> kompromitacji Jona-sza jako fałszywego proroka (por. bPr 10,3), którego proroctwo siC nie wypełni-ło. NastCpnie do opowiadania wprowadzono w>tek o źliaszu, opieraj>ey siC nafragmencie 1 Krl 17,8-6, epowiadaj >cym o ucieczce proroka przed gniewcm królaAchaba, któremu przepowiedział dwuletni> suszC. Schronił siC on w SarepcieSydońskiej w domu wdowy i jej syna. Realia czasowe historii Jonasza zarnkniCtow tym przypadku WciWle w pierwszej połowie IX w. przed Chr., a miej scowoWć Sourzidentyfikowana została jako fenicka Sarepta lec>ca nad morzemmł. Utocsarnienie
“J Tekst ten wraz z imiymi ź5 modlitwami pochodzenia cydowskiego został wł>czony do Krinsęiyiiiey`iApo.sęiof.s›ięieh skomponowanyeli w 380 r.. choc prawdopodobne jest, ce istniały one juc w połowiell w. po Ülir., na co wskazywać mog> cytaty biblijne zblicone do greckiego tłumaczenia Akwili,jednak parałele z modlitwami cydowskimi okresu miCdzytestamentainego wskazuj> na istnieniewczeWniejszych tradycji. Por. Ź. A. Żinesy, Ź. R. Źarnell, Heiienisiie Syiirigogai Prayfers (Secondto Tiiifd (Ÿeriiiirjf ..fI.Ź.). wŚ Üid Íirstarireni ŻhęeiirÍrrepigięapha, ll, oil-673Ś S. MCdala, Wprriwridzeniedo iirerrriiiry iiriCtizi-ęie.sęirifneiirairizy, 331-332Ś M. Parchem, Ksiegri Joiriisza i o.sęoę¿¬.ęa proroka, 58-5ř.ft* Konst Ap i,.Íi7,l .‹==lŚ ,,A teraz Ty, o Panie Boce, przyjmij błagania warg Twego ludu [...], tak jakprzyj>łeW dary sprawiedliwych w ich pokołeniaehŚ [...] Jonasza w brzuchu wielkiej ryby`“ą`. Zob.ię{on.sę{_i=ioe_,ie .4,rJri.sęriii.skiti, red. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2007, 202.“Ż Por. M. Parc-liem, KsiCga Jono.szo i osoba proroka, 5ř.hf” Źzieło powstało w pierwszej połowie I w. po (Íhr. w Pałestynie w Wrodowisku cydowskim. JCzy-kiem oryginalnym dzieła był najprawdopodobniej grecki, jednak nie wyklucza siC innych mocli-woWci, gdyc zachowały siC liczne jego wersjeŚ syryjska. ormiafiska, łacińska i etiopska. Pismo to,w formie biografii, ukazuje sylwetki 23 proroków znanych z Biblii. Por. S. MCdala, ięVprowadzenie doiiieraiury rniCdzytesiaoreniainej, 233-234ś Ź. Satran, The Lit-ęes ofihe Pięrrj}ht=i.s, wŚ Jewish Wiriiiagsęoffiitę Seeriird Terapie Period. Apor¬.ęjiy)ho, P.rerrdrreśoigięrijrfria, Qiroirao .ęŠ`eciaria Wriiings, Piiiiri,Jo.re,oiia.s (Corupendia Rerum Iudaicarum /*id Nos-*uni Testarnentum l`Ii2), red. M. Stone, As-sen----Philadelphia 1ř84, So-60.*Ü M. Parchcm zwracaj>c uwagC na fakt., ce lniasta te nie zostaly do tej pory zidentyfikowane, propo-nuje Aszdod _jako IokalizacjC dla Azotos. Zob. M. Parehem, KsiCgiŚ Joriasza i osoba prrrrmło. 56.Ü” Ż. Rienecker, Ci. Maier, Li-ęk.ryWrś~ęo bibiijiny {Prymasowska Seria Biblijna 18), red. W. Chrostowski,Warszawa 2.001. 722.
Starotestarnentalne tradycje o _proroku Jonaszu na tle pozabiblijnych tradycji cydowskich... 237
Jonasza i jego matki z gospodarzami źliasza znalazło swoj> kontynuacjC w pócniej-szej tradycji rabinicznej, która wzmiankC o wskrzeszeniu Jonasza przez źliaszaz bPr 10,6 odnosiła do 1 Kr] 17,17-24. Cud ten nalecy postrzegae jako poueze-nie, ce przed Bogiem nie mocna uciec, co potwierdzone zostało po raz pierwszyprzez ocalenie Jonasza z morskiej otchłani, a po raz drugi przez wsk_rzeszenieJonasza”. Po tym doWwiadczeniu Jonasz udał siC do Judy, gdyc min>ł czas głodu,przepowiedziany przez źliasza. Podczas podrócy zmarła jego matka -- pochowałj> pod dCbem ąŹebo1ęy7ąÜ. NastCpnie osiadł w ziemi Saraari”, gdzie tec zmarł i zostałpochowany w grocie Kenazaiž. Na zakończenie autor wzmiankuje o pozostawio-nym przez Jonasza znaku (rWpaç) dotycz>cym Jerozolimy. Kluczowe greckiesłowo têpac - ,,znak”, „cud”, jest tu synonimem dla Jtóyoç -- ,,słowo”, czyli ,,prc-roctwo“, ,,przepowiednia”. Jako znak Jonasza w tym kontekWcie nalecy rozumieceschatologiczne proroctwo o „kamieniu wołaj>eym całoWnie” (bPr 10,10) i „obec-noWci wszystkich narodów w Jerozolimie” (bPr 10,11). Sens przepowiedni i czas,jakiego ona dotyczy, jest dla badaczy trudny do ustalentiaił. Takce w póaniejszejliteraturze odnalezc mocna wzmianki o pobycie Jonasza w Jerozolimie i jego prze-powiedniach dotycz>cych tej stolicy”. Ponadto tradycja cydowska, podejrnuj>c
*W Zob. M. Ziotowitz, Jooahffooa. A Niroę Traasiaiioa with o Coinrneiitory Anriroiigizedfiom Midrashicand Raooioic Sriarnes (ArtScroll Tanaeh Series), Brooklyn ł ř80, XÍV. Źodatkowy argument tradycjirabinicznej na korzyWć tego ntocsamienia wskazał T. M. BolinŚ ,,identyfikacja ta usprawiedliwianajest przez odwołanie siC do etyrnologicznego zwi>zku pomiCdzy imieniem ojca Jonasza (ąrici_ş)a słowami proroka źliasza do wdowy po wskrzeszeniujej syna z 1 Kr] 17,24( ę>¬¿Ś-śŚ¿Śi r13.¬j꬜ięn)ę”.Zob. tence, Żreeaiorn Beyond Żoigiireoes.s. The Book oƒ.]oriaii Re-ezarriiaed, Shcffiełd 1řř7, 17.W Jest to synonim ŹCbu Płaczu z Rdz 35,8, gdzie wzmiankuje siC o pochówku Źebory, zmarłejw drodze do Betel (Rdz 35,1-T). A utor bPI, nawi>zuj>c do tego wydarzenia., podkreWla, ce „matkaJonasza została pochowana w ziemi proroków, w ziemi zwi>zanej z dziejami patriarehów”. Zob.M. Parchem, KsiCga Jorrasza i osoęba proroka, 57.n ęInny wariant to Saar. Istnieje wiele propozycji dla zlokalizowania tej miejscowoWci, m.in. Seir,tj. źdom, który w okresie powstawania b.ÍPr znany był bardziej jako Idumea. inni, uwzglCdniaj>c tra-dycjC arabsk> dotycz>c> Jonasza, wskazuj> na Halhul, łec>cy w okolicach Hebronn. Por. tamce, 58.ii bP1ę 10,ř, podobnie jak [Jawrie cWrieje Izraela 5,182, wbrew tradycji biblijnej z Sdz 3,ř, zapierwszego sCdziego uwacały nie Otniela, a jego ojca Kenaza. Jest to echo tradycji idumejskiej,która uznawała Kenaza za przodka jednego z edornickich plemion. Vwiadczy to o nobiiitacj-i Jona-sza, którego pochowano w grobie „pierwszego sCdziegoą, gdyc grota Kenaza była „idumejsk>opozycj>w stosunku do izraełskiej tradycji o żrocie Makpeia w poblicu Hebronu, gdzie pochowa-no patriarchów”. Zob. M. Parchem, KsiCga Jonasza i osoba proroka, 58.ř Por. Ź. R. A. Hate, The f..iiie.sę of Śht-ę Prophersę, wŚ The (Jid Tesiaręrieor P.sęeudepigrapha H, red.J. Charleswortłi, żarden City 1řřř, 3ř3ś M. Parehem, Klsiłgga Jonasza i osoba proroka, 58.T4 S. MCdala twierdzi, ce powrót Jonasza do Palestyny nie został potwierdzony w innych cródłachcydowskich, jednak M. Parchem podaje, ce tradycja ta znałazła potwierdzenie w literaturze rabin iez-nej, rn.in. w PRB 10. Por. S. MCdala, Wprriwadzeaie do iiteraiur_yę rniCd.>vie.siarrieraęaiaej, 233-234śM. Parchem, KsiCga Jorioę.sza i osoba proroira, 5 8.
233ŸŸŸŸŸ za z _ , _ Taęfifd2š,ł,0j±rşRí
rnyWl zawart> w b.PŚr., dostrzega.ła odiniesienie do Jonasza takze w tekWcie 2 Krl ř,1-10,rnówi>cyrn o nieznanym z imienia młodym proroka, którego źlizeusz posłał, bynarnaWcił króla John”.
Twórca Te.sęraffnenfn źzechinszo, wł>czonego do MCczeƒi.sęrwai WmęeębowziCcia}zojo.szrfię, podaje, ze sw> apokaliptyczri> wizjC przyszłoWci oparł na tekstachbiblijnych, których autorami s> wielkie postaci takie jakŚ Źawid, Salomon, Józefi Źanie.l. Źo ich grona zaliczone takze dwunastu proroków niniejszych, a wWródnich Jonasza, nsytuowanego na szóstym miejscuą. Źla autora tekstu Jonasz byłriiewatpliwic prorokiern wysokiej rangi.
W Pi>tej KsiCdze źzdmsza, wykorzystanej z czasem do przygotowaniabydów na przyjCcie chrzeWcijaństwa, przedstawiono wizjC narodów zgromadzo-nych na Syjonie. Zajm> one miejsce bydów, którzy odrzncili Boze orCdzie”.Piełgrzymcc ze wschodu przcwodzić bCd> patriarchowie i posłańcy Pana, repre-zentowani przez dwunastu proroków mniej szych, których imiona podano zostaj>w kolejnoWci LXX. Takze tutaj Jonasza zaliczono w poczet wielkich przywód-ców Izraela, a w wymowie 5 źzd stał siC on takze wzorern i opiekunem dlachrzcWcijan”.
Postać Jonasza wzmiankuj> równiec chrzeWcijańskie dodatki do tekstuŹfargiCj KsiCgi SybiĄ/t`fisękiej““. We fragmenzcie opowiadaj>cym o S>dzie Ostatecz-riyrn Chrystusowi towarzyszy orszak starotestamentalnych autorytetów, a wWródnich takze Jonasz. Mozna zatem wnioskować, ze cieszył sie on wielkim powaza-niem o autora tekstu, skoro zestawiony został patriarcharni i wielkimi proroka-mi. Odczytanie klucza doboru postaci jest doWć problematyczne, jednak wielewskazuje na to, ze Jonasz pojawił siC tu ze wzglCdu na rangC, jak> nadawała mutradycja nowotestarnentalna, dla której był on typern C_l11ęystnsa*ę“.
ii Zoo. Ĺą. Bedini, A. Bigarelli, H tarzggio di żrono, 18.ii* Pierwotnie byly to trzy odrCbne dzieła. Źwa cydowskie pisinaŚ Mer.fstiri.sęn‹.fo I.snju.sęsa, pochodz>-ce z Il-I w. przed Chr. Ĺrozdz. 1-5) i Wni¿ębot1.›~.ziCcŚ`e Izojrisao (rozdz. ó-l 1) poł>czył ze sob> w II w.po Chr. chrzeWcijański autor, wzbogacaj>c- tekst o pochodz>cy z końca l w. po Chr. Íbstnirirortłi`zec.tšio.szo (3,l 3 4,42). Żor. MCtiala, HfiŹron›=ctrÍztrnie do ¿ęit¿tięorn.tf].«ę ntiCdŚrtftręstornentnĄnrçj,235-236.ii Przedstawiona tu koiejnoWć imion proroków nie zgadza sie z kanonaini biblijnytn, jednak pomi-ino niewielkich przestawień dostrzegalna jest zalecnoWć tego układu od LXX. Por. M. Parchem,KriCgrŚ Jonn.tę.ŚŚnt i osobaę prrirriUtn, 60.it Zob. S. MCdala., íftjraroitiadzenie rio iit¿›ię¿ttt¿tęjy nriCdziffesĄnrnenrnĄn¿j,i, 152.-ž53.W Zob. B. M. Metzger, ęThe Żrinrrh Book ‹ŚŚ.¿f`ź.Śęro. wŚ The Otoę Tesęfn.an.-*nt P.sendepigraphrt, red.J. H. Charieswort. t. i, żarden City lř83, 5ę2łęi.ti” Zob. M. Parchein, šćsiCgrŚ Jonos.ro ię o.<śob.n prorcwri, óíł-63.Ż” Tarnze. 63.
Starotestarnentalne tradycje o pro1ęok_t1giionasztrngaCCCtle pozabiblijnych tradycji .lij Linii skich _ 23ř
bi) Postać Jonasza L1 Józefa Żlawinsza i Pseudo-Żilona
W Źodiw-tj-ęch dziejachĄ [zroclctfi historyk cydowski Józetflilawidusz mówi o Jo-nasza z czasów Jeroboarna Il oraz o jego przepowiedni zwyciCstwa dla władcy,jak to zostało opowiedziane w 2 Krl 14,25. Potem zaW dodaje, ce w ksiCgachbydów znalazł wiadomoWci o tym proroku i pairatiazujc dwa pierwsze rozdziałyKsiCgi Jonasza, natomiast dwa nastCpne pomija. bnamierma dla tego streszc-ze-nia jest pewna wstrzemiCcliwoWć w przekazywania epizoda o wielkiej rybie(,,podanie mówi, ce...ą`)ć3. Żlawiasz przesun>ł tec psalrn proroka do rnom_entu,w którym Jonasz został juc wypluty, a fragment opowiadaj>cy o prorokowaniuJonasza w Niniwie opuWcił. W jego koncepcji celem misji proroka było głosze-nie utraty potCgi przez AsyriC (6208) i odebranie jej władzy nad Azj> (i6„2lf-1).Pokuta i nawróccnie Niniwitów, stanowi>ce jeden z głównych w>tków KsiCgiJonasza, zostaly przeniilczane. W tekWcie wyraanie widać zastrzecenia Żlawiuszaco do cudownoWci wydarzeń w historii Jonasza, a w konsekwencji starania o ichziiiarginalizowanieiii.
Zupełnie inaczej przedstawia historiC Jonasza traktat homilctyczny O Jonasza(Źe [emi] Pseudo-Żilriniiti, który uwydatnia dobroć i miłosierdzie Boga wobecpogan, ukazuj>c ich nawrócenia w pozytywnym Wwietlieiifi. Pismo skierowane takdo bydów, jak i pogan postrzega Jonasza jako narzCdzie ocalenia w rCkach ąBoga,przedstawionegojako ogrodnika oezekoj>cego ęplonui-“_ Tekst zasadniczo nie od-biega od treWci przekazu biblijnego, ale został wzbogacony o wstCp, potem zaW
“Ê Ź.rn-ą..›ęne oęair-_fe łsrriaioę s> dziełem powstałym po grecku, nkoóczonym w ř3.fęř4 r. po Chr. W 20ksiCgach opisane zostały dzieje lzraela od stworzenia Wwiata do 66 r. po Chr., kiedy to wybuchławojna przeciw Rzyrnianom. Autor opierał siC głównie na tekstach biblijnych. lecz odwo-ływa-ł siCtec do relacji historyków i pisarzy grecko-rzymskich. Celem ich napisania było przedstawieniehcllenistycznenin Wwiatu bogactwa religii cydowskiej, a niekiedy wrCcz jej apoiogia wobec po-gaóskiego Wwiata. Por. S. MCdala, Wprrii-1-forfzenitr do Íirerrtnofjf nięi¿jaęŚj}»ętr=ęsętornenfęoĄneƒ, 266-263śM. Parc-hem, KsiCga Jono.rso i rnoho prouroko, 64.*ii Ant., ř,213.5ęĹ4 Z-ob. (Í. Begg. .Ąo.n>oĄin.ię *Str.u~j,= rgfthti Loter 11/Ąr.ęrioręrcęh__i«ę (Bibliotheca źphemeridinm TheologicarumLoyaniensinm 145). Leuven 2ÜÜ{}, 254-255.Hi /ftutorstwo dzieła powstałego w jCzyku greckim w I w. po Chr. przypisywano Żilonowi z Alek-sandrii (25 przed (Ihr. - 5{} po Chr.), reprezentuj>cemu filozofiC cydowskti-alek_sandryjska, któraprzedstawiała myWl cydowska, w greckich terminach z pogranicza stoieyzrnti. ąŻaktycznie, antordzieła wykazuje pewne nkiernnkowanie, pozwalaj>ce zidentyfi kować go z myWl> Żilona. ObecniedostCpny jest jedynie rCkopis onniaóski, pochodz>cy z VI w. po Chr. Por. Ii. J. Bickerrnann, Qnottro(tort .strow>igonti dellaę Bióóio, Bologna lřę?ř, 51-52ś T. L. Źonaldson, Jt.nŚf‹Ś1i.sęni and the żeintĄe.s.Jet»-wę.sh Potrerns -Śif Uś-rii=er.s°nuęi.wn (ro ź35 B(ąƒi`), Waco 2002, 206-208.iii* Por. M. Parc.lietn, KsiCga Jrirrosaro i osiobo proroko, 63.Ê” T. L. Źonaldson, Jndo.i.srn ono? the (}ęentilesę, 206, 210-212.
2ř0 . . . . . . . . . Trfflfdritsłrirkf
stwierdzenie, ce Jonasz sam wskoczył do wody (60-63), wzmiankC o WwiCcieNiniwitów po unikniCciu kary Bocej (_ I 5 ł -I 52) oraz końcowy dialog Boga z pro-rokieni (157-2lř)*”. Ponadto dzieło wzbogacaj> elementy midraszowe i w>tkietyczne-dydaktyeztieäi. Wacn> rolC w ukazaniu Niniwitorn prawdy o Bogu Stwórcyi Zbawcy odgrywa własne doWwiadczenie Jonasza, którego autor zostawił z innymiocalonymi, wzmiankowanyrni na kartach BibliiŚ Noem, patriarchami, Izraelitamiuciekaj>cymi z źgiptu i Źanielem, jednak to właWnie cud dotycz>cy Jonasza uzna-ny został za najbardziej spektakularny _przejaw zbawczej potCgi Bocej (ř5-ř6)`§ą.Sam prorok ma WwiadomoWć Bocego działania w swoim zyciu, a takce siły od-działywania tych wydarzeń na potomnych, dla których staje siC Wwiadectwemi zapowiedzi> ocalenia tych, którzy siC nawróc>”.
e) Odwołania do Jonasza w najstarszej tradycji rabinieznej
żdy na przełomie l i II w. po Chr. jCzyk hebrajski wyparty został przez jCzykaramejskigg, zrodziła siC koniecznoWć tłumaczenia WwiCtych tekstów, niezrozu-miałych dla uezestników synagogalnych naboceństw. Pocz>tkowo dokonywa-no tego ustnie, potem tłumaczenia zaczCto spisywać. Tak narodził siC targuin”.Najstarszy tekst dotycz>cy Jonasza, ęTorgnnf do .Íona.rzo, zawarty w TnrgtnnieJonotono (I/Il w. po Chr.), napisano w aramej skim jCzyku palestyńskimqi. Vwiad-czy to o miej scu, jakie zajmował w cydowskiej tradycji liturgicznej zwi>zanejze WwiCtem Jom Kippur, konkretyzuj>e i rozjaWniaj>c trudnoWci wystCpuj>cew KsiCdze Jonasza., a takce przejawiaj>c niekiedy pewne elementy polemiki.z cl1rzeWci_jaństwcm“f*.
ii” Zob. tamce, 208-20ř.ii* Por. M. Parchern, KsiCga .fonoszo i osoba prorotło, 6ř.ęP Por. tamce, 2].it” Zob. T. L. Źonaldson, .Íudrrisnr omĄ the żtortifes, 213-215.
bob. A. KuWmirek, AroniejrkrŚ L1.-ęer.ty`o K.riCgi .Irntrisęso, wŚ K.~.ęiCgęo Jonon-Śo. Bgzegerrr, interpretacja,reoƒogio, 8?-SS.“H Słowo torgnrn oznacza tłumaczenie, interpretacjC. Jest to faktycznie parafraza Biblii w jCzykuaramejskim, przekazywana pocz>tkowo ustnie tdiugo obowi>ząywał zakaz ucywania w liturgii sy-nagogalnej tekstu pisanego. por. j. Megilla 4,1), nastCpnie zaW spisana. Mogło być ono długie, z do-datkiem słów ucytecznych do wyracenia sensu, jednak musiało zawierać wszystkie słowęa tekstuhebrajskiego. istniej> targumy do niemal wszystkich ksi>g BH. Por. C. Bedini, A. Bigareili, H viaggiodi żion.o, 22.ř** ź. Leyiric, Tinę Arornoic I-ębrŚsion oƒbfonoh, New York 1ř81. T.iii bob. A. KuWmitc-k, Aięrtntey`.siłtt ęa«*r=ęŚr.sy`o KsiCgi .Íono.s.=Śo, ř2-ř4.
Starotestarnentalne tradycje o pjroroku Ionasznjjnajtljejjjpozabiblijnych tradycji 2ř1
Z kolei pisma rabiniczne odwoływaly siC natomiast do Jonasza w celu uza-sadnienia rócnych stanowisk, odbiegaj>cych niekiedy zupełnie od prawdziwegoprzesłania ksiCgiqfi. W Miszniei”, w traktacie Ta`anit mowa jest o praktykach.zwi>zanych z postem. Podczas gdy postawa Niniwitow przedstawiona zostałajako wzór pokuty, Jonasz jest wzorem człowieka, ktorego modlitwa została wy-słuehana przez Boga (ro. Ta`anit 2,4). Talrnud babilońskigg rozwin>ł myWl zawartaw Misznie, odnosz>c siC do rócnych spraw dyskntowanych _przez cydowskichuczonych. Tekst b. Megilla 31a poWwiadcza, ce KsiCgC Jonasza czytano podczasŹnia Przebłagania. Talmnd palestyńskigg natomiast ocenia pokntC Niniwitówjako powierzchown> (por. j. Ta`anit 65b). Powołuje siC tec na KsiCgC Jonaszaprzy okazji argumentowania w rocnych kwestiach spomych““¿“_
W midraszachmę zachowały siC rozne dyskusje dotycz>ce postawy Jonasza(por. żenR 21,5), jego pochodzenia (por. żenR ř8,11) czy tec skutecznoWcimodlitwy (por. ŹentR 2,17). Znany jest tec pochodz>cy z póaniejszej tradycjicydowskiej Midrosz o Jooo.Yzu*”*ą czytany w WwiCto Jom Kippur po lekturze KsiCgiJonasza. Stara siC wyjWć na przeciw problemom, mog>eym zrodzic sie po lektu-rze ksiCgi biblijnej. Obszemie opisano w nim pobyt Jonasza we wnCtrzu rybyoraz jego dalsze losy, rozwijaj>c myWl PRź 10. Samo pismo .Pirque de Rabbfźifezerm poszerza i romfija materiał biblijny, parafrazuj>e go i wzbogacaj>co liczne legendarne nę1otywyę”*.
W* Por. M. Parchein, K..siCgo .fonoseo i osobo proroka, 85.W šest to zapis ustnego nauczania cydowskich taanitow, zredagowany ostatecznie przez R. Jehudha-Nasi pod koniec II w. po Chr. Zob. S. MCdala, Wprowadzenie do üterortirjø miCoę.>1ftestotneotoln¿y`,37ř-384.“ii Jest to amoraicki komentarz. do Miszny, ktorego redakcje ostatecznie zakończono w VII w. poChr. Zob. S. MCdala, Pi/jwowodsianie do íiterotnry otiCdzytesrornentafnej, 384-386.“Ü Zwany jest tec Talrnudem jerozolimskini. .lego tekst zebrano ostatecznie w V w. po Chr. w Ty-beriadzie. Zob. S. Medela, Wíorowodzenie do lirerotntfy iniCdzyIęesęromęeoroźoej, 335.”*ą Por. M. Parchem, KsiCga Jonosso 1ę osoba proroka, 75.ą“ S. Medela, Wprowadzenie do Ąiferot.ttrj2 miCdzyfe.sĄomemfoÍnej. 376-377.ą32 Ze wzglCdu na rocnorodntiWc crodeł tego pisma trudno sprecyzować date jego powstania. jegostarsza czeWć została prawdopodobnie skotnponowana najwczeWniej w X w. po C-hr. Zob. M. Parchem,KsiCga Jonoszo i osobaę pręo.ąoka, BU-81 wraz z bibliografi>.ąÜ Pistno to, uznawane za tnidrasz, pochodzi z VIII-[X w. po Chr. Jego autorstwo przypisywanejest cydowskiernn nczonetnu R. źliezerowi ben Hyrkanos z I w. po Chr. Tekst. paratirazujei rozwijaliczne motywy biblijne. Por. P. Bimbanm, A Book of.Jewish Conceprs, New York 1ř75, 516.ęU4 ęLegendy o proroka Jonaszu w tradycji cydowskiej podaje m.in. L. żinzherg, The Legends oftheJews, t. IV, New York 20136, 246-253Ś, M. J. ąBin (iorion Berdyczewski, bydowskie fegerioy bibiijne,t. ll, żdynia 1řř6, 205-20ř.
L
2ř2 Tomasz Twardziłowski
4. Tradycje czerpi>ce z mitologii jako tło dla postaciproroka Jonasza
a) Badania folklorystyczne
Józef Żlawinsz, wsporninaj>c o przebywaniu proroka Jonasza we wnCtrzuryby, zaznacza, ce „ntówi o tym podanie” (Ant. ř,213). Zdaniem M. Parchemasfornntłowanie to moce wskazywać na fakt, ce historyk cydowski wiedział o ist-nieniu pozabiblijnych tradycji ludowych opowiadaj>cych o bohaterach, którzyoealeli, mimo ce zostali połkniCci przez rybC“~ę5.
SpoWród starocytnych pisarzy chrzeWcijańskich wyraznie do paraleli pomiC-dzy biblijn> histori> o Jonaszu a pogańsk> rnitologi> odniósł siC w pierwszejpołowie V w. Cyryl Aleksandryj ski. W swoim Ko.ęnenrorzo do KsiCgi .]ono..sęzoprzeciwstawił wiarygodnoWć biblijnej opowieWci nicrealnoWci greckiego mituo Heraiklesie, spisanego w Ill w. przed Chr. przez Likofronamfi. W tonie apolo-getyeznyrn wypowiedział siC tec bizantyj ski biskup i cgzegeta Tcofilakt z Ochry-dy, cyj>cy w XI Wobec dylernattl dotycz>cego powi>zań przygód Jonaszai .l-lcrakílesa orzekł on, ce obrona prawdy przed niedowiarkatni nie wymaga po-woływania siC na pogańskie mity, których wyznawcy trwaj>cy w błCdzie uznaj>wreszcie chrzeWcijańskie cuda albo tec odrzuc> swoj> mitologiCłm.
Zainteresowanie histori> religii. oraz folklorystyk> zaowocowało badaniamitekstów biblijnych pod k>tem ich zbiecnoWci z przckazami lndowyrni z róc-nych krCgów kt1lt¬.irowych””i. Tym samym narodził siC nurt opieraj >cy egzege-zC na studiach t`ol_klorystycznyc-h, w ramach którego przebadano zalecnoWćopowiadania o Jonasza od wczeWniej istniej>cych tradycji, postrzegaj>c gojako _pierwszorzCd>nego kandydata do analizy pod k>tem zbiecnoWci ze staro-cytnymi przekazami ludowyrni W.
H. żnnkel patrzył na przygodC proroka przez pryzmat folklorystycznego tno-tywu pomocnych zwierz>t, ludzi połlmiCtych i ocalonych przez zwierzCta i oca-lorrych od morskich stworzeń, a sam> ksiCgC traktował jako irifantyln> forlnC
mi Zob. M. Parchcrn, KsiCgrt Jornzszo śŻ osoba proroíto, oo.ąiii Zob. Cyryl Alekęsandryjski, Kofiterttrrrz do Jortoszo, i l, Pż 7l,óąióC-6 1 TA.“Ti Zob. Teofilakt z. Üchrydy, źÍci}tJr.›śf_j.ęrjś`rr do Pręoręotło .fortoę.szo, 2, Š , ąPż 12Č›,ř32BC.mi* Źla przykładu zob- J. H. Żrazcr. Żr}ĄW¿r}ięe in theę Oioę Te.ęiroęorentę, London 1ř.1řś T. żaster, Mjtta,Legend onaę C.=.i.sęrr.orr in the Ofoę Tewooremf, t. il, New Yorkę 1ř6řś il. (itmkel, Źos .MriircUzen irrt AlienTe.sęrooieot, ąl`i`tbi ngen źř1 T.“Żi Übszerne zestawienie bibliografii przedmiotu podaje T. M. Bolin. Żi*eeoęrior ßejroad Żriręgieeoesę.s,4Ü-41.
Stjajrotestanienta.l_pe tradycje o prorokjudonaszu na tle pozabiblijnych trad_yej_ijp¿cy_dowskieh_._.j_.____ _2ř3
folklorystyczn>m, natomiast L. Radermacheriię i H. Schmidt” badali ksiCgCw kontekWcie opowiadań ludowych żrecji i Indii.
b) Motywy folklorystyczne dostrzegalne w opowiadaniu o Jonasza
Badania potwierdziły, ce temat bohatera połkniCtego przez morskiego potwo-ra jest popularny w mitologiach wielu ku1t11r”3. 1. A. Ben-Yosefę 14 we fragmencieJon 2,1-1 1 wyrócnił trzy podstawowe grupy elementów, stanowi>ce odrCbnemotywy ludowe, które na podstawie Motifilridex of_Żolk Litefęotare“5 zdefinio-wał odpowiednioŚ
1. PołkniCcie przez rybC (por. Jon 2,1 a) jako „motyw Jonasza” (Ż ř1 1.4).2. Przebywanie we wnCtrznoWciach ryby (por. Jon 2_,1b-10) jako ,,rnotyw ryby
połykaj>cej człowieka, by urat.owaó go z morza” (B 541.1 .l).3. Wyplucie Jonasza na l>d (por. Jon 2,11), w poł>czeniu z punktem 2. jako
„motyw osoby połkniCtej i wyplutej” (Ż ř14).
Pierwszy motywy jest szeroko znany dziewiCciu krCgorn kulturowym (AmerykaPhi. i Pd., Oceania, Afryka, Bliski i Źaleki Wschód, basen Morza Vródziemnego)i wystCpuje w dwudziestu trzech paralelnych przekazach ludowych, drugi wy-stCpuje bardzo rzadko, natomiast trzeci znajduje paralele tylko w dwóch legen-dachiifi. Prawie wszystkie historie opowiadaj> o morskim potworze, który udzielabohaterem schronienia na własnym grzbiecie (B 541.1). Jedynie mit z Markizw Oceanii opowiada o bohaterce przeznaczonej przez ludzi na pocarcie przezbocka maj>cego postać rekina, który postanowił jednak ocalić ofiarC i przeniósłj> na inn> wyspC”. Pozostałe historie opowiadaj> o walce o cycie stoczonej przezbohaterów z morskimi potworarni i nie zawieraj> elementów wskazuj>eych na
“Ü Zob. H. żunkel, The Żoikrole in the Old Testament, tłum. M. Ź. Rutter, Sheffield 1ř87 (repr. 1ř17),54, 146.ąę Zob. Ł. Radcrrnaeher. lf.Vo{ƒi.schmyrherr, „Archiy fitr Religionswissenschaft” ř (1ř06) 248-252.ąÊ Zob. H. Schmidt, JorroŚ źine Untersęacęhrrog .rar Vergieiehenden Re1igioosge.rchir.*/tre, żóttingen1ř13?.ęii Zob. HÍ. R. Jauss, The Borik ofifoooh. The Prirodigm ofthe “heięmerreatics ofsrrongene.sę.s ”, wŚ Con-rexr ofPre-noneĄ Norrorive. The źrrropeoo Traditioo, red. R. źriksen, Beriin--New York 1řř4, 6.*H l. A. Ben-Yosef, JrinoUr onaę the Żi.sęh os o Żofk Mrrrrf, ,,Scmitics“ 7 (1ř80) 102-l IT.“S Zob. S. Tompson, fvt¶ę.Śętşęfi-Index ofŻolk Literature. A <ĹŸ`¿o.s.s1jficrrfiorz of Norrotrye źlemrrors InŻołktrtfes, Bofíorís, Mt=th.s, Żobles, ilffrrdioenof Romorrces, źzemplo, Żobliorr.-r, Jest-book.s, and LocalLegertals, Bloomington 1ř55-1ř58.“Ü Por. tamce, ll 1.T” Zob. W. A. C-olnston, Popular TŚrĄe.s onoę Żiotíons, t. 1, źdinburgh-London 1ř68. 4Üř-410.
2ř4______________ __ Tomasz Twardziłowski
dobra wolC tych drugich - stoj> wiec w znpełnej opozycji do historii Jonasza,gdzie to właWnie „dobroć” ryby jest centrum opowiadaniaiii.
Źla i. A- Ben-Yosefa naj bardziej zblicona do opowieWci o Jonaszu z punktuwidzenia czasoprzestrzeni jest mitologia grecka. znana takce Żenicjanorn, odktorych to prawdopodobnie zapozyczono kilka morskich terminów obecnychw KsiCdze. Mozna zatem przypnszezać, ce motyw ryby utorował sobie drogC dozydowskiej narracji pod ich wpływemiii. Według Ben-Yosefa ze wzgledu nawystCpowanie elementu cyczliwoWci ryby historia Jonasza jest co prawda jedyn>w swoim rodzaju, _jednak stanowi ona kompilacje rnitologicznych przekazów.W konsekwencji biblijny opis ocalenia Jonasza jest jedynie ,,zrnon_oteizowan>i zd.ernitologizowan>`i wersj> oryginalnej, tj. pogańskiej historiiiiii.
c) Żazy poprzedzaj>ce powstanie opowiadania o Jonaszu
H. W. Všfoltffwyrocnił siedem ,.fazą poprzedzaj>cych powstanie narracji o Jena-szu, bCd>cych faktycznie paralelarni pomiedzy narracj> biblijn> a przekazamilndowymiiii. Pierwsz> stanowi „mit słoneczny”. dotycz>cy naturalnego zjawiskazachodu i wschodu słońca, w ktorym to słońce polykane jest przez zachodni>strone morza, by narodzie siC ponownie na wschodzie. Mit ten znany był po-wszechnie w basenie Morza Vródziemnego, a jego pochodn> moce być legendao Persenszu. Podstawowym czynnikiem motywaeyjnyrn w narracji jest pierwotnepragnienie powrotu do łona, zeby odrodzić sie, oczyWcić. a nastCpnie powrociedo nowego cyeiaiii. OpowieWć poddano historyzacji i wprowadzono w naturaln>rzeczywistoWć, czego konsekwencj> było zajCcie przez Jonasza miejsca słońcai zast>pienie rnorza „wielk> rybajiiii. Przebywanie Jonasza ,,trzy dni i trzy noce”wc wnCtrztu ryby odpowiadałoby natomiast rnitom ksiecycowym charaktery-stycznym dla Mezopotarnii. Ł>czy siC tez rniteim o Heraklesie, ktory przebywałwe wnCtrze morskiego potwora trzy dni i trzy noce oraz zst>pieniem lnnany dopiekieł, jak opowiada poemat suineryjski, z ktorego autor biblijny mogł zapozyczyć
“ii Por. I. A. Ben-Yosef, .frifrrrził orłaę źineę ŻÍ._aę1i1, i 12.iii 1... Jonker, Užisrririrzni-rrrirf¿ęef Appręoecfąrrf.s. wt Żi.xęhiri,r{ Żr.1ęrę .frfritrh (Anew). Ifęerśąon_s ApproręrrŚĄre.r toBíbficrnę irirerpreintfon, red. l... Jonker, Ź. Lawrie, Steilenbosch źÜÜS, 42. Por. T. H. żastcr, .Myth,Ĺeigerirf, nimę Cesrrini in me Ofd ?e.riz.n~nenr, t. II, 654Ś R. żrayes, Tiere żreen. Mi-frns. New YorkŻř5ř, 1ą?-4ś Ĺ. Spencc, Mytíis* neroę Legeś-iclsę rşƒßriU>irfrrnitr nnd.físęsj_i›ęręir¿, London 1ř16, 313”.iii 1. A... Ben-Yosef, .lunch end .fire Żish, iifš, por. l.. Spence, .Mi-=rši.e eeeę Łegfeimfs offiežiyfeníe emiAss_].ęrie. 36-87ś R. żrayes, ęTUie żreek .-ę1fíf}.=f,fi.r, ląfę4.iii H. W. Wolff, Srn.‹.f1ęisrif fibro dię żioner, Êę.6~34.ęii J. Żšotterweck, 17 idāg). wŚ Thtarifrigicriƒ łJir.*rir±rir.ir},= oƒr.ąęze ÜU.-ŚÍ ÍęTe.rfr.ęrerfnr, t. Ill, 138.ęii H. W. Woiff, i.S`fn.‹Śzę.ą .sef fiberś efi żirsne, źS.
Starotestarnentaine tradycje o proroka Jonaszu na tle pozabiblijnych tradycji cydowskich... 2ř5_ IH .________________..__.._._______________________________ __ _ ______----,..|._.¿ _H ------------- ______________ _ - -- --- - _ _ -----
znaczenie liczby trzyęią. „Wielka ryba” natomiast nawi>mje do morskiego po-twora obecnego w rnitach o Heraklesie i Perseuszu, którego kacdy z herosówzabił, przebywaj>c w jego wnCtrzu. H. W. Wolff widzi w tym rnicie pomost ł>-cz>cy mit słoneczny i opowiadanie o Jonaszu, kiedy to słońce staje sie legendar-nym herosem, a morze potworem morskim. Z kolei temat bohatera połkniCtegoi wyplutego przez potwora ma swoje korzenie w jednej z wersji legendy o Jazo-nie, który miał zabić smoka, aby zdobyć złote runo, jednak został przez niegopocarty. Heros magicznym Wrodkiem wywołał n potwora silne bóle i osta.teczr1iewypluty zabił bestiCęii.
To zaW, co spotkało Jonasza na statku, przydarzyło sie takce Arionowi, którywracaj>c do oj czystej Sycylii obładowany skarbami, został zaatakowany przezspragnionych bogactwa marynarzy. Wyskoczywszy za burtC odpłyn>ł na grzbie-cie delfinaęii. Kolejn> paralelC Wolff widzi w kilku starocytnych opowiadaniachindyjskich, których akcj a., _podobnie jak w przypadku legendy o Perscuszn, roz-grywa siC na Oceanie Indyjskimęii. W ich treWci znalecć mocna liczne zbiecnoWciz opowiadaniem o Jonaszu. Jako ostatni> analogiC zaproponował Wolff podanieo Perseuszu i Andromedzie, której paralelC greck> lokaliznje w Jafie. PisemnieWwiadectwo starocytnoWci tego przekazu potwierdzili juc w IV w. przed Cher.Pseudo-Skylaks i Straboniii.
d) Powi>zania z tradycj> Chaoskompjii
Niektórzy uczeni dostrzegali w KsiCdze Jonasza zawoalowane odniesieniedo kosmologii babilońskiejęii. Według nich „wielka ryba” stanowi paralelC doTiamat, potwora chaosu, który zagraca stworzeniu, natomiast pozostawanieJonasza we wnCtrzu ryby przez trzy dni i trzy noce odnosi siC do zimy - czasupanowania Tiamat, a połkniCcie i wyplucie przez rybC przedstawia roczny cyklWmierci i odrodzenia kosmosu, który z kolei mógłby nawi>zywać do pradawncj
iii Tamce, 2ř.125 Por. U. Steffen, Źo-s Myinerinm ęwin Ted end A_nfers*ieĄŚ-feng. ŻarmerŚ neoę Woiidinngen desJozin- Moritz, żotfingen źř63, 41. Scena wyplucia bohatera została przedstawiona na starocytnejwazie etruskiej, która znajduje siC w kolekcji Muzeów Watykańskieh. Por. J. Nogalski, Redec-rionof Process in the Book ofthe Tweive, Berlin 1řř3, 258, przyp. 25Ś, H. W. Wolff, Siiidi seĄ librodi żiorio, 31.ęii Z-ob. H. Sehmidt, Jorio, ř8ś U. Steffen, Źos Mysteriem von Ted end Anƒi-¬ę±r.rIęehiing, 41ś W. Simpson,Jorioh Legend. A Snggeszion iýiriterpreioiioe, London 18řř, 16ř-ł7(}.ęii Zob. H. Schmidt, Jono, 135-142.ęii H. W. Wolff, Sitidi seĄ libro di żiono, 33, oraz przyp. 35.iii Zob. L. Spence, ięv2j2t.ąęi.ęr card Legends ofBebylrinio orid A.sę.ryręio, 86-87.
_ _ Tomasz ęfwardziłowski
walki Marduka, bóstwa słońca, z Tiamat. Mit ten znany był Sumerom, Asyryjczy-kom i Babi1onczytko1nęii. żdyby przyj>ć., ce KsiCga Jonasza powstała w okresiewygnania babilońskicgo, paralcla ta mogłaby otrzymać interesuj>c> interpretacjCpoprzez odczytanie KsiCgi Jonasza jako protestu przeciw religii babilońskiej,wygłoszoncgo z punktu widzenia religiijahwislñycznejiii.
A. R. Angel stwierdził, ce tłumacze LXX Wwiadomie nawi>zywali do moty-wów rnitologieznyeli Choo.r-koinpƒiiiii obecnych w h.ebrajskie_i tradycji. W tymcelu przebadał, jak w LXX przełocono nazwy biblijnych potworówŚ pin ęii (smok,w>c, potwór morski), 113115 (Lewiatan), Behemot i Rahab. 1ę-an w L-.XX oddano zapomoc> słowa öpdknw, za wyj>tkiem 1.z 51,ř, gdzie zostało ono porniniçte, orazRdz 1,21, gdzie ępn-ę1 przetłumaczone jako kfitofś (potwór morski)ęii.
Termincm kñtoç posłucono sie równiec do przetłumaczenie Lewiatana w Hi3.8 i Rahab w Hi ř,13ś 26,12. Poniewac uznani oni byli przez tłumaczy LXX zapotwory chaosu, nalecy wnioskować, ce sam termin kfitorś był ucywany jakookreWlenie potwora ehaosuiii. W konsekwencji, jak zauwaca A. R.. Angel, skorotym samym słowem przetłurnaezono hebr>jskie are, Śji (dāg gadólś wielka ryba)w Jon 2.1.11 i, rozŚ (dāgā(h)ś ryba) w Jon 2,2 oraz 3 Mch 6,8, to nalezy uznać, cetakce stworzenie, które połkneło Jonasza, było postrzegane jako morski potwór.W 22 miejscach słowo rg i jego ceńska .t`orrna nrś LXX konsekwentnie oddałajako iytłóç. Wyj>tki od tej reguły to ótlroc (ryby) w Lb 1 1,22 i omawiany przez nasin-ur ry jako añeoç w Jon 2,l.1l i 3 Meh 6,8. Poniewac tłumacz zrezygnował z ótliovi iyóóc na rzecz kñroc, nalecy rozumieć, ce nie tylko przetlumaczył tekst, ale teczinte1pretowałiŚ›¬¬g ry w Jon 2. W literaturze hebraj skiej wielka ryba połykaj>ea,a nastepnie wypluwaj>ca człowieka nie ma preecdensn. Jednak istnieje preecdens
ęiii Por. S. H. Langdon., .ŜęeeriÍrii.* M}>iiirśfo,gi-=. wŚ Tae .›ęir}=r`nriirigi.= of`.-31 ilę Races, t. V, red. J. A. iyęh1cCuiloeii,New York lřó4i, 158, 130-1 3 źś A. .i. Carnoy, .Łrrinirin il/l{i=ięĄiolęięi¿Ś¿¿ę,i„ wŚ Tairrf il{yęrUirJfr.i¿¿u o_śąAziię Races,t.. VI. red. 1.11. lviaeüilloeh, New York žřó-fili, 2.64. 286, 332.iię L. Jonkcr, Hi.sIoięi.‹.ę.ęfoię-r.Śriiicifaęi .-4pproo.-Śęne.s. 42.ęii Badania nad wpływem starocytnej bliskowsci1odi1ie_j mitoiogii Ĺąš1iio.ni.riręnś?_ƒii na Stary Testamentsieg>j>.XlX w. Pionierskie w tej dziedzinie było dziełoŚ H. Ĺiunkei, H. Zimmern, .Ŝriiiópfiieg teraęChaos in Urzeir imoę źięioęzeir. źine Re¿ę.igion.rgęe-ęsrŚirir.ąiitiiicƒiie LiirrerstirŚĄtiii-rg rliber żeo I śund Alp Jodię?2,2, Üóttingen 18ř5. Sam termin Cheriskne-i,oƒ`odniisi sie do walki węe§onfriiczyęch bóstw z mon-strualnymi siłami chaosu. Por. A. R. Angel, ChiirisŚ onoę the Soo of Miro. The Heóren-ę {Ĺ`iirir.›.rkiimpƒiirricfition io fire perioeę 51.5 5ę(Í.`.ź.` ro 2(}i} (ÍęiiÍ, l-.ondon-l\iew ięręorl‹Ś 2(}Üó, l .ęii pin, wŚ 1... Koehler, W. Baumgartner. J. J. Stanim, Wieiei .ririwriiii ziieónśy`.ię.ięrr-priiriri. tłum. M. Kantor,t. ll. 635.ęiii ź-.-ewiatan i Rahab równiec czasem oddani zostali przez termin ór›nizmu, co oznacza, ce tłumaczeLXX. wi>czyii te. jak i inne stworzenia hebraj skiej tradycji Cireo.sęktirnpƒii, przypisuj>c irn grecki terminzarezerwowany dla potwora chaosu w ęl`lyi. Zob. A. R. Angei, Cheo.r onoę the .S`iŚęii oƒ`Meaę. 21 Ü.iii Tamcc, 21 Í.
ęIę
Starotesta_inen_taźn_e t.ra_dygcje_o proroku Jonaszu na tle pozabiblijnycl1_tradycji Hcygdowskich... 2ř7
dla rin połykaj>ccgo i wypluWaj>cego ludzi W Jr 51,34. To wyjaWniłoby, dlaczegotłumacz odszedł od zWyczajoWego tłumaczenia Śft na korzyWć kñroç -- postrzegałon Wielk> rybC, które połknCła Jonasza jako potwora chaosu.
Zdaniem H. R. Jaussa Wskazanie powycszych pomostćw herrneneutycznychstanowi pomoc jedynie prowizoryczn>i nie zapewnia bezpoWredniego dostCpudo niejasnego znaczenia tekstu. Ich rekonstrukcja jest jednak konieczna, zanimtekst ukazany bCdzie W pierwotnym stanie materiału mitologicznego czy tecarchetypowego, rócnego od Wersji starotestamentalnej. Zasady herrneneutycznejnalecałoby szukać zatem W zmianach dokonanych przez autora tekstu biblijnegoW rnityczno-archetypoWyrn modelu celem dopasowania go do kontekstu skryp-turystycznego Starego Testamentußfi. NiemocliWe jest bowiem, ceby autor KsiCgiJonasza nie zalecał W jakiW sposób od opoWiadań o morzu i potworach morskich,które otaczały Jafç. Żaktem jest, ce Stary Testament Wspornina rzadko Wielkiepodróce przez Morze Vródziemne (choć Warto Wspomnieć Ps 107,23 i źz 27-28opisuj>ce łodzie z Tarszisz), nie mocna jednak ukazać peWnej ci>głej zalecnoWciod jakiejW konkretnej, dobrze sprecyzoWanej typologii narracyjnej. PraWdopo-dobne jest WiCc, ce autor biblijnej narracji rn>droWciowej, przeciWny partykula-rystycznej czy tec „izraeloccntryczncj eschatologii”ą“ reprezentowanej przezpostać proroka Jonasza, zaadaptował dla ocywienia i drarnatyzacji m>droWcio-Wej historii o uniwersalizmie Bocego miłosierdzia istniej>c> od niepamiCtnychczasow, szeroko rozpowszechnion> W porcie W Jafie, narracjC ceglarsk>.
e) Obrona tradycyjnego postrzegania postaci Jonasza
ObecnoWć elementow folklorystycznych W KsiCdze Jonasza zanegowali natomiastcałkoWicie A. ŻenilletlWß, M. Bo1ą1ęoWsę3** oraz Ż. żolkaą“`*. Ze WzglCdu na historycznycharakter KsiCgi nie nalecy uznaWać za opowiadanie ludoWe przedstaWionej W niejtranscendentnej mocy Boga oraz całego dydaktycznego przesłania narracjię4ę P. Triblezauwacył, ce tego typu nieuzasadnione teologicznie załocenia przyjmuj>, ce ,,jahWi-styczny charakter KsiCgi podkreWla, jak W Bogu magia przekształcona jest W cud” W.OryginalnoWć Jon l jest jednak tak cWidcntna, ce niedopuszczalne jest uznawanie
ę“` Zob. H. R. Janss, Tne Book ofJonnh, 6.W J. Bottemfeck. dogoh, WŚ TheoĄogir.ę.ęŚnę Źicrionnrfv ofthe Old Testament, t. Ill, 138-13ř.ę-“li A. Żeuillet, Les .sonnees dnę fivre de Jonas, ,,ReW.1e Bibliqueą 54 (1ř47) 167.ą“ą M. Burrows, The Ĺiterorjv Coregory ofrhe Book o/`Jonoęh, WŚ 7ÍąnnsZon`ng nnd Under.¬nęondingtheę Old Íiesttnƒnrfirrt, red. T. H. Żrank, W. L. Rccd, Nashville 1ř70, 88.M” Ż. żolka, The Song ofSong onaę .}onoh, żrand Rapids 1ř88, 8ř.ę4ę T. M. Bolin, Żneedonr Beyond Żorgi1‹ęene.ss. 41.ę42 P. Trible, Snn.fie.s in The Book ofJonoh, New York 1ř63, 151-152.
2ř3ą ,_ Tomasz ę1ąwardziłowski_
KsiCgi za czyste i proste opowia.da.nie lndiowełći, _jako ce tradycje pochodzenia po-gaUtskiego zostały przcpracowane z pewn> wolnoWei>i wyralinowanicm. Źotychczasnie wystCpowały one razem W jakiejkolwiek narracji. badna tec nie zawiera nawetW czCWci bogactwa teologieznego, jakie jest obecne W Jon l, gdzie z jednej stronywinny bohater ucieka od Boga, ktoremu, z drugiej strony, marynarze ucz> sie słucyćz bojacni> i który rozkazuje wielkiej rybie połkn>ć, a nastepnie Wypluć proroka.
Chociaz podsta.woWy materiał mogł być marynarsk>_ opowieWci>, został onuszlachetniony przez narratora, który tematem historii uczynił wielkiego Jahwei małego Jonasza, nadaj>c ich relacji kazuistyezn> głebiiCłił. W biblijnym opowia-daniu marynarze nie porywaj> sie na zycie Jonasza, lecz zachowuj> siC jak bo-jaaliwe narzedzia Boga.. Mityezny temat słońca połykanego przez morze stał sieWwiadectwern bezwarunkowego panowania Boga W Wwiecie ludzkim, W ktorymto Jonasz i wielka ryba s> podmiotami absolutnej mocy Boga nieba, który stworzyłmorze i ziemiC (por. Jon 1,ř), a sam prorok jest przeciwienstwern walecznegoi tirinmfttj>ecgo herosa, ktorym okazał siC l-lcrakles czy Perseusz, pokonawszypotwęoraę“ą*. Na rozkaz Boga Jonasz został wypluty na such> zieniie dopiero pozmianie serca. Wskazowka ehronologiczna nie dodaje zatem, jak W micie, chwa-ły waiecznemu bohaterowi, lecz Wwiadczy wył>cznie o karz>cym akcie Boga,wyrnierzonym przeciwko swemu nieposłusznemu posłańcowi. Ponadto podkreWlaBoc> potCgC darowania zbawienia takce po długim czasie nie pozostawiaj>cymnadziei. Wszystko to dzieje sie ze wzgle-dn na wolne i potCcne słowo Boga, a. nieprzez dzielnoWć stworzenia czy działanie magii. .Jonasz nieustannie nie akceptujeswojej misji, na któr> zgadza sie ostatecznie po połknieciu przez potwora. Sym-boliczny okres trzech dni i trzech nocy. które w mieie oznaczał okres powrotuprzewagi dobra nad złem, tutaj inicjuje zbawienie. Nie rozpoczyna siC ono wrazz płaezem udreki proroka (ktory ponadto nie jest wyraznie idenlyfikowany jakotaki wobec pćcniejszego psalmn dziekczynicnia), skierowanym do Boga, sprzedktorego oblicza pocz>tkowo uciekał. Zostało ono zainiejowane juz wczeWniej,W opatrznoWeiowyrn pojawieniu sie Wielkiej ryby, ktora, wbrew wszelkim ocze-kiwaniom, okazuje sie narzCdziem tegoc zbawienia. Ów nagły, niespodziewanyzwrot akcji, ktorym jest niezasłuzona, cyczliwa interwencja ąBoga jeszcze przednawróceniem proroka, jestŚ kolcjnyrn Wwiadectwem oryginalnoWci Ksiegi.
Wraz rosn>c> WwiadornoWci> wysoce przernyWlanej struktury literackiej Jona-sza, zakorzenionej głCboko W tradycji literackiej Starego Testamentu, odwołaniedo folkloru straciło na znaczeniu. Ze wzgledu na fakt, historia Jonasza ł>czy
iii Zob. H. W. Wtilff, Sriafi saĄ fičiro di żionri. 34.W Zob. ł-1. R. łauss, The Book oƒ`.}ininnę, ti.145 ii. W. Woiff, .Słrtrdi .stał fibro di Ĺiiono, SU.
Starotestarnentalne trady_cje_ oppproproku _J_onaszu_na tle pozabiblijnych tradycji cydowskich...
wszystkie wymienione elementy W sposób niepowtarzalny, szczególnie W ob-szarze, gdzie powstała. nalecy uznać j> za całkowicie nowe i osobliwc arcydziełoliterackiemfi.
Podsumowanie
W tradycji biblijnej wystCpuj> dwie postaci o imieniu Jonasz, utocsamiane zesob> zarówno W tradycji cydowskiej, jak i chrzeWcijańskiej. W niniejszym arty-kule przedstawiona została problematyka zwi>zana z tłem postaci Jonasza, którestanowi cała kultura starocytna, pocz>wszy od Biblii, poprzez kulturC cydowsk>,a skończywszy na w>tkach i motywach obecnych W kulturach zupełnie z Bibli>nie zwi>zanych, jak mitologia grecka czy babilońska. Jakkolwiek ukazany zostałaspekt uniwersalnoWci niektórych motywów, charakterystycznych dla podjCtegozagadnienia, determinuj>cyeh znaczenie i rozumienie postaci Jonasza, pozostajeona na tyle oryginalna, ce nie mocna nie docenić rcdakcyjnego talentu i pewnejniezalecnoWci autora biblijnego tekstu. Niemniej dostrzecenie kontekstu postacii bogactwa kulturowego licznych motywów spoza Biblii przyblica Współczes-nych czytelników KsiCgi W stronC punktu widzenia starocytnych odbiorców,którym nieobcc były odmienne krCgi kulturowe basenu Morza Vródziemnego.
Taanizloni ynraaornsmmnnrnala sol. Pnornra żrom N¬sLr.`aMn|ęro nt QUźLLźrzŚ›rrR.fxainL|cHŻ. Ż. oni rnsrl Mrrotooicl Patiiant
Riassunto
ll riferimento al profeta żiona nella Bibbia ricorre nei due libri (2 Re e żion), cheparlano dei due personaggi diyersi, trattati primitiyamente sia dagli ebrei sia dagli eristianicome fosse una persona sola. ln questo articolo yiene presentata la problematica sullosfondo della figura di żiona. ź-sso e costituito da tutta la cultura antica, partendo dallaBibbia, attrasersando le tradizioni ebraiche e arriyando finalmente ai rnotiyi e trameextrabiblici, come la mitologia greca o babilonese. Sebbene sia stata presentata l`uniyer-salità di alcuni rnotiyi cosi caratteristici per la questione che deterrnina il significato e losfondo del personaggio di żiona, comunque non si puó negare la sua originalità e ie ca-pacita redazionali delląautore del testo biblico. ln ogni mode lo studio ayyicina il lettoreallo sfondo che accornpagnava allo serittore del testo e aiuta capire i eollegamenti trai diversi cerchi culturali del Mediterraneo.
Trnnasz TwaRnzn.ows|‹Ś¦
ęiię Tamce, lóó.
![Tradycje militarne rodziny Chodkiewiczów w świetle grafiki oraz stemmat w drukach ulotnych z pierwszej połowy XVII wieku, [w:] Studia nad staropolską sztuką wojenną, t. III,](https://static.fdokumen.com/doc/165x107/633555092532592417007d9a/tradycje-militarne-rodziny-chodkiewiczow-w-swietle-grafiki-oraz-stemmat-w-drukach.jpg)
