Kalendarz liturgiczny Kościoła prawosławnego w Rumunii - lokalna transformacja tradycji...

UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU

BALCANICA POSNANIENSIA

Acta et studia XIX

KOEGZYSTENCJA NARODÓW I KULTUR NA BAŁKANACH

Pod redakcjąIlony CzamańskIej i WItolda szulCa

POZNAŃ 2012Instytut Historii UAM

Kolegium RedakcyjneDamir Agičić (Zagreb), Ilona Czamańska (Poznań), Kazimierz Dopierała (Gniezno),

Agop Garabadyan (Sofia), Jerzy Hauziński (Słupsk), Ion Ieremia (Chişinău), Kazimierz Ilski (Poznań), Leszek Mrozewicz (Poznań), Zdzisław Pentek (Poznań),

Irena Stawowy-Kawka (Kraków), Witold Szulc ( Poznań), Elżbieta Znamierowska-Rakk (Warszawa)

Adres RedakcjiInstytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

61-809 Poznań, ul. Św. Marcin 78

Sekretarz RedakcjiZdzisław Pentek

Recenzenci:Jerzy Hauziński (Słupsk)

Jolanta Sujecka (Warszawa)Wojciech Rojek (Kraków)

Kazimierz Dopierała (Gniezno)Lilia Zabolotnaia (Kiszyniów)Waldemar Kuligowski (Poznań)

Irena Sawicka (Toruń)

Okładkę projektowałWojciech Czamański

RedaktorIlona Czamańska, Witold Szulc

Copyright © by Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,Instytut Historii UAM, Poznań 2012

ISBN 978-83-63047-17-7ISSN 0239-4278

Druk Zakład Graficzny UAM

ul. Wieniawskiego 1, 61-712 Poznań

SPIS TREŚCI

ArTyKUŁy

Tomasz Klimkowski (Poznań), Rumuńscy Arumuni i ich język . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Tomasz Klimkowski (Poznań), Dziedzictwo greckie w języku rumuńskim i arumuńskim . . . . 19ryszard Grzesik (Poznań), Zmagania słowacko-węgierskie w postrzeganiu wspólnej historii 31Mirosław J. Leszka (Łódź), Между Константинополем и Константинополем. Из исто-

рии столичного статуса Никеи в XIII веке . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Jan M. Wolski (Łódź), „Żywot św. Sawy” Teodozjusza Chilandarskiego, jako źródło do dzie-

jów Streza, władcy Proseku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Zofia Brzozowska (Łódź), Łacinniczka na tronie trzynastowiecznej Serbii. Wizerunek

królowej Jeleny z Andegawenów w pismach arcybiskupa Danila II . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Piotr Wróbel (Kraków), Kontrowersje wokół podboju i islamizacji Bośni. Przyczynek do kry-

tyki tzw. “polityki historycznej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Ewa Kocój (Kraków), Kalendarz liturgiczny Kościoła prawosławnego w Rumunii – lokalna

transformacja tradycji bizantyjskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95rumiana Komsalova (Płowdiw), Средневековые архетипы и балканские национализмы

воин 1912-1913 г. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111Danuta Gibas-Krzak (Szczecin), Wojny bałkańskie 1912-1913 przyczyną rozwoju nacjona -

lizmu „gorącego” na Bałkanach w XX wieku. Zarys problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Cengiz Hakov (Sofia), Балканские войны: победа и поражение для Болгарии (1912-

-1913) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139Andrzej Krzak (Szczecin), Półwysep Bałkański jako obszar działań militarnych podczas wo-

jen bałkańskich. Charakterystyka geograficzno-wojskowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Paweł Michalak (Poznań), Bitwa pod Kumanowem na łamach gazety „Politika” – mit

umacniający pozycję polityczną króla Aleksandra Karadjordjevicia . . . . . . . . . . . . . . . . 169Артём. А. Улунян (Moskwa), Балканы, Германия и Австро-Венгрия накануне и в годы

мировой войны в эстонской национальной историографии межвоенного периода 181Tadeusz Czekalski (Kraków), Baballaret e Kombit – charakterystyka i aktywność albańskich

elit politycznych w toku I wojny bałkańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197Jarosław rubacha (Olsztyn), Wielkie mocarstwa europejskie wobec wojen bałkańskich 1912-

-1913 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207Mirosław Dymarski (Wrocław), Aspekty ekonomiczne i społeczne wojen bałkańskich 1912-

-1913 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Vera Goseva, Natasha Kotlar-Traykova (Skopje), British and Austrian documents for the po-

sition of the Muslim population in Salonica and its surrounding area during the BalkanWars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

Wojciech Sajkowski (Poznań), Pierwsza wojna bałkańska według francuskiego dziennika„Le Temps”, a zachodnioeuropejskie stereotypy dotyczące ludów bałkańskich

4 SPIS TreŚCI

Krzysztof Stępnik (Lublin), Pułkownik Redl. Polityczne wątki afery w prasie polskiej . . . . . . 241Znamierowska-rakk (Warszawa), Rumuńskie roszczenia terytorialne wobec Bułgarii w do-

bie wojen bałkańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287Lilla Moroz-Grzelak (Warszawa), Nadzieje i stracone złudzenia. Wojny bałkańskie w świetle

tekstów z kręgu Dimitriji Čupovskiego i Krste P. Misirkova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

RECENZJE

S. Turlej, Justyniana Prima. Niedoceniony aspekt polityki kościelnej Justyniana, Kraków2011, ss. 265. [Teresa Wolińska] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

Ivan Božilov, Bălgarskata archiepiskopija XI-XII vek. Spisăkăt na bălgarskite archiepisko-pi, IK „Gutenberg” Sofija 2011, ss. 159. [Mirosław J. Leszka] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Nina Gagova, Vladeteli i knigi. Učastieto na južnoslovianskija vladetel v proizvodstvo-to i upotrebata na knigi prez Srednovekovieto (IX–XV v.): recepcijata na vizantijski-ja mo del, Izdatelstvo „PAM Păblišing Kămpani” OOD, Sofija 2010, ss. 337 (Istorijai knižnina) [Mirosław J. Leszka] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318

Maciej Czerwiński, Semiotyka dyskursu historycznego. Chorwackie i serbskie syntezy dzie-jów narodu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, ss. 291.[Piotr Kręzel] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

Jacek Bonarek, Bizancjum w dobie bitwy pod Mantzikert. Znaczenie zagrożenia seldżuckiego w polityce bizantyńskiej w XI wieku, Jacek Bonarek, Towarzystwo Wydawnicze„Historia Iagellonica”, Kraków 2011, ss. 296, mapy [Zdzisław Pentek]. . . . . . . . . . . . . . 324

Nenad Vekarić, Vlastela grada Dubrovnika. Korijeni, struktura i razvoj dubrovačkog plemst-va, Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti. Zavod za povijesne znanosti u Dubrovniku, Posebna izdanja, knj. 17 sv. 1, Zagreb-Dubrovnik 2011, ss. 347 [Piotr Wróbel] . . . . . . . 326

Mirjana Stefanović, Leksikon srpskog prosvetiteljstva, Službeni Glasnik, Beograd 2009,ss. 326 [Piotr Kręzel] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

Бранислав Глигоријевић, Краљ Александар Карађорђевић, књ. 1-3, Завод за уџбенике,Београд 2010, ss. 1177 [Paweł Michalak] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

Daniel Hrenciuc, Cu ochii la răsărit: Relaţiile româno-polone în perioada interbellică (1919--1939), Tipo Moldova Iaşi 2012, ss. 602 [Ilona Czamańska] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

ConTEnTS

ARTICLES

Tomasz Klimkowski (Poznań), Aromanians of Romania and their language . . . . . . . . . . . . . . 7Tomasz Klimkowski (Poznań), Greek heritage in Romanian and Aromanian . . . . . . . . . . . . . 19ryszard Grzesik (Poznań), The Slovak-Hungarian Struggles in the Interpretation of the

Common History . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Mirosław J. Leszka (Łódź), Between Constantinople and Constantinople: Nicaea as a capital

and its role in 13th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Jan M. Wolski (Łódź), “Life of St. Sava” by Theodosius of Chilandar as a historical source

on Strez, the ruler of Prosek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Zofia Brzozowska (Łódź), The Latin Queen on the Throne of 13th century Serbia. The Image

of Helene d’Anjou in the Writings of Archbishop Danilo II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Piotr Wróbel (Kraków), The controversy surrounding the conquest and the Islamisation of

Bosnia. Contribution to the critique of the so-called “historical policy” . . . . . . . . . . . . . 85Ewa Kocój (Kraków), The Liturgical calendar of the orthodox church in Romania – a local

transformation of the byzantine tradition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95rumiana Komsalova (Płowdiw), Medieval archetypes and Balcan nationalisms in the wars

in 1912-1913. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111Danuta Gibas-Krzak (Szczecin), The Balkan Wars 1912-1913 as a cause of the development

of “hot nationalism” in the Balkans. The outline of the problem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Cengiz Hakov (Sofia), The Balkan Wars – Victory and Defeat for Bulgaria (1912-1913). . . . . . . . . . 139Andrzej Krzak (Szczecin), Balkan peninsula as the area of military operation during Balkan

wars. Geographical-military characteristics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Paweł Michalak (Poznań), The battle of Kumanovo in the newspaper „Politika”, as a myth

strengthening political position of king Aleksander Karadjordjević . . . . . . . . . . . . . . . . . 169Артём. А. Улунян (Moskwa), Balkans, Germany and Austria-Hungary on the eve and

during the first word war in Estonian national historiography of the interwar period . . . 181Tadeusz Czekalski (Kraków), The Nation Fathers (Baballaret e kombit). Description and

form of activities of Albanian political elites during First Balkan War . . . . . . . . . . . . . . . 197Jarosław rubacha (Olsztyn), The Great European Powers and Balkan Wars 1912-1913 . . . . 207Mirosław Dymarski (Wrocław), The econo mic and social aspects of the 1912-1913 Balkan

Wars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Vera Goseva, Natasha Kotlar-Traykova (Skopje), British and Austrian documents for the po-

sition of the Muslim population in Salonica and its surrounding area during the BalkanWars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

Wojciech Sajkowski (Poznań), The first Balkan war according to french journal “Le Temps”and the Western European stereotypes concerning the Balkan peoples . . . . . . . . . . . . . . 241

6 CONTENTS

Krzysztof Stępnik (Lublin), Colonel Redl. Political motifs of the affair in Polish press re-leases . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

Znamierowska-rakk (Warszawa), Romanian claims against Bulgaria during the period ofthe Balcan Wars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

Lilla Moroz-Grzelak (Warszawa), Hopes and lost illusions. Balkan Wars in the light of thetexts from the circle Dimitrija Čupovski and Krste P. Misirkov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

REvIEWS

S. Turlej, Justyniana Prima. Niedoceniony aspekt polityki kościelnej Justyniana, Kraków2011, ss. 265. [Teresa Wolińska] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

Ivan Božilov, Bălgarskata archiepiskopija XI-XII vek. Spisăkăt na bălgarskite archiepisko-pi, IK „Gutenberg” Sofija 2011, ss. 159. [Mirosław J. Leszka] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Nina Gagova, Vladeteli i knigi. Učastieto na južnoslovianskija vladetel v proizvodstvo-to i upotrebata na knigi prez Srednovekovieto (IX–XV v.): recepcijata na vizantijski-ja mo del, Izdatelstvo „PAM Păblišing Kămpani” OOD, Sofija 2010, ss. 337 (Istorijai knižnina) [Mirosław J. Leszka] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318

Maciej Czerwiński, Semiotyka dyskursu historycznego. Chorwackie i serbskie syntezy dzie-jów narodu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, ss. 291.[Piotr Kręzel] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

Jacek Bonarek, Bizancjum w dobie bitwy pod Mantzikert. Znaczenie zagrożenia seldżuckiego w polityce bizantyńskiej w XI wieku, Jacek Bonarek, Towarzystwo Wydawnicze„Historia Iagellonica”, Kraków 2011, ss. 296, mapy [Zdzisław Pentek]. . . . . . . . . . . . . . 324

Nenad Vekarić, Vlastela grada Dubrovnika. Korijeni, struktura i razvoj dubrovačkog plemst-va, Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti. Zavod za povijesne znanosti u Dubrovniku, Posebna izdanja, knj. 17 sv. 1, Zagreb-Dubrovnik 2011, ss. 347 [Piotr Wróbel] . . . . . . . 326

Mirjana Stefanović, Leksikon srpskog prosvetiteljstva, Službeni Glasnik, Beograd 2009,ss. 326 [Piotr Kręzel] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

Бранислав Глигоријевић, Краљ Александар Карађорђевић, књ. 1-3, Завод за уџбенике,Београд 2010, ss. 1177 [Paweł Michalak] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

Daniel Hrenciuc, Cu ochii la răsărit: Relaţiile româno-polone în perioada interbellică (1919--1939), Tipo Moldova Iaşi 2012, ss. 602 [Ilona Czamańska] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

BALCANICA POSNANIENSIA XIXPoznań 2012

rUMUŃSCy ArUMUNI I ICH JęZyK

Tomasz KlimKowsKi

AbstraCt. Tomasz Klimkowski, Rumuńscy Arumuni i ich język (Aromanians of Romania and their language).

Balcanica Posnaniensia. Acta et studia, XIX, Poznań 2012, Wydawnictwo Instytutu Historii UAM, pp. 7-18, ISBN 978-83-63-047-17-7, ISSN 0239-4278. Polish text with a summary in english.

Tomasz Klimkowski, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Filologii romańskiej, Aleje Niepodległości 4, 61-874 Poznań, Polska – Poland.

Po podbojach tureckich na Bałkanach Wołosi południowi, czyli Macedowołosi (Arumuni) i Meglenowołosi, znaleźli się w granicach Imperium Osmańskiego, na obszarach zdominowanych kulturowo i językowo przez Greków, Słowian i Albań-czyków. W związku z tym nie wykształcili własnej świadomości narodowej, w prze-ciwieństwie do Wołochów północnych, czyli rumunów, którym udało się zorganizo-wać i utrzymać narodowe państwa, stanowiące oparcie dla rozwoju rodzimej kultury i języka. Jako etnos podatny pod tym względem na zaanektowanie przez innych, Wołosi stali się przedmiotem akcji propagandowych z różnych stron. Do walki o rząd ich dusz pierwsi ruszyli Grecy, którzy w XVIII zaczęli prowadzić na szeroką skalę hel-lenizację Wołochów w podległych greckiej Cerkwi szkołach, wychowując ich na „do-brych greckich patriotów”. W XIX w. do rywalizacji z Grekami stanęli rumuni. Na skutek zabiegów dyplomacji rumuńskiej u Wysokiej Porty w 1864 r. otwarto pierwszą szkołę w Macedonii z językiem ojczystym Wołochów jako wykładowym. Ponieważ w przekonaniu rumunów i prorumuńskich Wołochów arumuński i meglenicki stano-wiły południowe dialekty rumuńskiego, lecz same były niedostatecznie ustandaryzo-wane, w praktyce nauczanie prowadzono w „dialekcie dakorumuńskim” jako „języ-ku literackim”, czyli po prostu w języku rumuńskim używanym w rumunii1. W ten sposób formowały się kolejne pokolenia Arumunów, którzy po nauce w rumuńskich

1 M. Caragiu Marioţeanu, Dialectul aromân, w: M. Caragiu Marioţeanu, Şt. Giosu, L. Ionescu- -ruxăndoiu, r. Todoran, Dialectologie română, Bucureşti 1977, s. 174.

ARTykuły

8 TOMASZ KLIMKOWSKI

szkołach na Bałkanach podejmowali studia w rumunii i często zostawali tam już na stałe2. równolegle ze szkołami zakładano rumuńskie cerkwie, choć nie tak liczne jak szkoły, ze względu na opór kontrolujących organizację kultu Greków. W 1905 r. Turcy poszli na kolejne ustępstwo: sułtan Abdülhamid wydał dla Wołochów specjal-ny dekret (irade), w którym uznawał ich za osobny naród (Ullah millet – ‘naród woło-ski’) i nadawał im takie same prawa jak swoim innym niemuzułmańskim poddanym. Wśród wołoskich patriotów z II połowy XIX i początków XX w. dominowały zatem nastroje prorumuńskie i protureckie. Ich świadectwem jest wyznanie działacza aru-muńskiego Apostola Mărgărita (1836 – 1903):

Întâiul nostru interes, al Armânilor, este mântuirea Imperiului Otoman. Noi nu sperăm să ne unim mâne cu fraţii noştri din românia: suntem despărţiţi de dânşii prin principate şi regate… O crisă orientală ne-ar da în mânile Sârbilor, Grecilor sau Bulgarilor, popoare creştine şi civilisate, cari, ţi-nându-ne deja prin comunitatea de religiune, ar voi să ne ţie şi prin comunitatea de limbă, ne-ar în-chide şcoalele, ne-ar risipi comunităţile3.

Dni Imperium były już jednak policzone. Wojny bałkańskie z lat 1912-1913 odebrały mu prawie wszystkie europejskie posiadłości, przynosząc Wołochom to, czego tak bardzo się obawiali: podział i wynarodowienie. Nic więc dziwnego, że zapamiętali je oni jako największą katastrofę w swoich dziejach. Od końca średnio-wiecza żyli wszyscy w jednym państwie – Imperium Osmańskim. Pierwszy wyłom dokonany został w 1881 r. na skutek przyłączenia do Grecji Tesalii, co podzieliło Arumunów między Grecję a Turcję. Nic więc dziwnego, że rumunia sprzeciwiała się temu i że protestowali również sami Arumuni w petycji przesłanej uczestnikom Kongresu Berlińskiego. Po wojnach bałkańskich, tj. po powstaniu Albanii i podzia-le Macedonii, Arumuni znaleźli się w granicach czterech państw: Grecji, Albanii, Serbii i Bułgarii, a bliscy im językowo Meglenowołosi – dwóch: Grecji i Serbii. Wprawdzie na pokoju bukareszteńskim Grecja, Bułgaria i Serbia zobowiązały się respektować prawo Wołochów do własnych szkół i cerkwi, jednak Serbia zaczęła je

2 Pierwszą ważniejszą emigrację arumuńską tworzyły elity wołoskie, które po utracie „arumuńskiego raju”, Moskopola na terenie dzisiejszej Albanii, osiadły w granicach Austro-Węgier: w Budzie, Peszcie czy Wiedniu. Tam po raz pierwszy na większą skalę zadziałał mechanizm, symptomatyczny dla dwóch ostatnich wieków – zetknięcie z rumunami uświadamiało Wołochom wzajemną bliskość językową i wyzwalało poczucie wspólnoty, tak jak w przypadku archimandryty Averchie z góry Athos, który w 1862 r. wykrzyknął na defiladzie wojskowej w Bukareszcie „Şi eu hiu armân!” („Ja też jestem Arumunem!”, co w tym kontekście należałoby tłumaczyć raczej jako „Ja też jestem rumunem!”) – Părintele Averchie, w: S. Diamandi, Oameni şi aspecte din istoria aromânilor, Bucureşti 1940, s. 301.

3 „Naszym najpierwszym interesem, interesem Arumunów, jest ocalenie Imperium Osmańskiego. Nie mamy nadziei na to, że zjednoczymy się jutro z naszymi braćmi w rumunii: jesteśmy oddzieleni od nich tyloma księstwami i królestwami... Kryzys wschodni wydałby nas w ręce Serbów, Greków lub Bułgarów, chrześcijańskich i cywilizowanych narodów, które – zawładnąwszy już nami poprzez wspólnotę wyznania – chciałyby zawładnąć nami również poprzez wspólnotę języka, zamknęłyby nam szkoły, rozproszyły nasze wspólnoty.” (tłum. cytatów z j. rumuńskiego T. Klimkowski) – cyt. za e. Tircomnicu, Macedoromânii, http://www.etnologia.ro/albania_macedoromanii.php, dostęp: 15.10.2012.

9rUMUŃSCy ArUMUNI I ICH JęZyK

zamykać już w 1914 r., a Bułgaria i Grecja zlikwidowały je wszystkie przed końcem II wojny światowej4.

Emigracja Wołochów do Rumunii

W nowej sytuacji najbardziej ciążyło Wołochom obywatelstwo greckie. Grecy nie uznawali żadnych mniejszości poza turecką, którą zresztą wymienili wkrótce na lud-ność grecką z Azji Mniejszej. Wołosi, Albańczycy i Słowianie byli dla nich jedynie zromanizowanymi, zalbanizowanymi i zeslawizowanymi Grekami. Kiedy po wielkiej wojnie sytuacja stała się jeszcze bardziej napięta, wspomniana właśnie wymiana lud-ności między Turcją a Grecją, przewidziana w pokoju lozańskim, podsunęła Wołochom pomysł opuszczenia Grecji i osiedlenia się w rumunii. rząd rumuński sugerował ta-kie rozwiązanie już w 1920 r., ale dopiero w listopadzie 1924 r., na pierwszym kon-gresie Arumunów greckich w Werii (starożytna Berea), myśl tę podjęło szersze grono samych zainteresowanych. W Bukareszcie przebywała już wtedy delegacja arumuń-ska ze Steriu Hagigogu, synem naczelnika okręgu Weria, Toli Hagigogu, występują-cym w imieniu „narodu rumuńskiego w Macedonii” o zgodę na osiedlenie się w tzw. Nowej Dobrudży, czyli Dobrudży Południowej, zdobytej na Bułgarach w II wojnie bałkańskiej i zamieszkałej głównie przez Turków i Tatarów. W czerwcu 1925 r. mi-nister rolnictwa Alexandru Constantinescu przedłożył radzie Ministrów dokument, zgodnie z którym „rumuni macedońscy” mieliby osiedlić się w Nowej Dobrudży, jak tylko otrzymają obywatelstwo rumuńskie, ponieważ Konstytucja z 1923 r. zakazywa-ła kolonizowania kraju ludnością obcego pochodzenia. Pierwszy transport kolonistów przypłynął do rumunii, do Konstancy, w październiku 1925 r. statkiem „Iaşi”. Za nim przybyły następne: z Grecji, Albanii, Bułgarii i Serbii. W grudniu 1925 r. odbył się dru-gi kongres w Werii, który zapoczątkował kolejną falę kolonizacyjną. Cała akcja zakoń-czyła się w 1933 r. W jej wyniku w Dobrudży Południowej osiedliło się ok. 5 tysięcy rodzin arumuńskich5. równolegle proces ten objął niecałe 400 rodzin meglenowoło-skich z 6 wsi na północy Grecji, które w 1926 r. również wyemigrowały do Dobrudży Południowej. Jedni i drudzy uciekali nierzadko przed jawnymi prześladowaniami – Grecy palili rumuńskie szkoły i cerkwie, zakazywali wywieszania rumuńskiej flagi. Wyjeżdżając, Meglenici krzyczeli: „Trăiască românia!” [„Niech żyje rumunia!”]6

Po akcjach przesiedleńczych z lat 20. i 30. struktura etniczna Macedonii, epiru i Tesalii uległa znacznym zmianom. Napływ ludności greckiej z Azji Mniejszej i od-

4 C. Papanace, L’origine et la conscience nationale des Aroumains, roma 1955, za wersją ru muń-ską Originea şi conştiinţa naţională a aromânilor, dostępną na stronie projektu Avdhela – http://www.pro iectavdhela.ro/pdf/constantin_papanace_originea_si_constiinta_nationala_a_aromanilor.pdf, dostęp 15.10. 2012, s. 9-10.

5 Aromânii, http://www.infodobrogea.ro/arta-si-cultura/mozaic-cultural/aromanii-din-dobrogea/, dostęp: 15.10.2012.

6 D. Cobuz, Meglena, îngropată, http://www.9am.ro/stiri-revista-presei/2006-06-18/meglena-in gropata.html, dostęp: 15.10.2012.

10 TOMASZ KLIMKOWSKI

pływ ludności wołoskiej do rumunii pogorszył sytuację pozostałych tam Wołochów, których odsetek spadł znacząco. Pindos przestał być krajem Arumunów, Wielką Wołoszczyzną, Μεγάλη Βλαχία.

Nową Wielką Wołoszczyzną nie stała się też jednak Dobrudża Południowa. W 1940 r., na mocy układu w Krajowej, rumunia oddała tę krainę Bułgarii i zgodziła się na wymianę ludności. W ten sposób Arumuni i Meglenowołosi zostali przesiedleni do Dobrudży Północnej (ci drudzy zajęli opuszczoną przez Bułgarów wieś Cerna).

Emigracja arumuńska w Rumunii

W ten sposób, na skutek wojen bałkańskich z lat 1912-1913, w rumunii osiedli-ła się spora grupa Wołochów, w ogromnej większości Arumunów. Nie była to pierw-sza emigracja arumuńska w rumunii (przypomnijmy intelektualistów rumuńskich pochodzenia arumuńskiego z poprzednich pokoleń), ale pierwsza o charakterze ma-sowym. Do pierwszego pokolenia Arumunów wychowanych i wykształconych lub nawet urodzonych w rumunii należeli m. in.: Vasile Barba (1918 – 2007), Apostol Caciuperi (1920 – 1995), Tiberiu Cunia (ur. 1926), Matilda Caragiu Marioţeanu (1927 – 2009), Hristu Cândroveanu (ur. 1928), wybitni intelektualiści i działacze arumuń-scy. Ich losy są reprezentatywne dla całego pokolenia, pomijając oczywiście tych Arumunów, którzy ulegli całkowitej asymilacji, jak aktor Toma Caragiu, brat Matildy, o ogromnych zasługach dla kultury rumuńskiej, ale zupełnie niezwiązany z kultu-rą arumuńską7. Barba, Cunia, Caciuperi i Caragiu Marioţeanu urodzili się jeszcze w Grecji, w Macedonii Egejskiej, odpowiednio w Megala Liwadia (arum. Giumala di Nghios), edessa, Awdella (arum. Avdhela) i Argos Orestiko (arum. Hrupishti). Pod koniec lat 20. ich rodziny przeniosły się do Dobrudży Południowej (tzw. Nowej Dobrudży, zdobytej na Bułgarii po II wojnie bałkańskiej). Już w Dobrudży, w miejsco-wości Babuc w okręgu Durostor, urodził się Hristu Cândroveanu. W 1940 r., po odda-niu Dobrudży Południowej Bułgarom, wszyscy przenieśli się do Dobrudży Północnej lub jeszcze dalej, w głąb rumunii.

W odniesieniu do tego pierwszego pokolenia Arumunów rumuńskich można mó-wić, przynajmniej początkowo, o istnieniu wspólnej tożsamości narodowo-etniczno-językowej. Wszyscy uznawali się za rumunów, ale za rumunów południowodunaj-skich, łącząc w ten sposób rumuńską tożsamość narodową z poczuciem przynależności do wspólnoty arumuńskiej. Arumuński uważali za jeden z czterech dialektów rumuń-skich, drugi pod względem zasięgu i prestiżu kulturowego, przy czym językiem lite-rackim był dla nich dialekt „dakorumuński”. W związku z tym, dla zapisu ojczystego dialektu używali standardowego alfabetu rumuńskiego z dodatkiem kilku znaków dla oddania dźwięków nieznanych językowi literackiemu.

7 Poza jednym chyba epizodem: recytacją wiersza Constantina Belimace (1848 – 1928) „Dimândarea părintească”, uważanego za „hymn Arumunów”.


Z biegiem czasu, między Arumunami rumuńskimi zaznacza się coraz większa rozbieżność poglądów na kwestię ich tożsamości. Choć można by się spodziewać, że w czasie reżimu Ceauşescu nie bardzo miała rację bytu postawa alternatywna do opisanej powyżej, wtedy już w pewnym stopniu tradycyjnej, bo niemal dwuwieko-wej, na przełomie lat 70. i 80. Vasile Barba publikuje szereg tekstów8 postulujących uznanie Arumunów za mniejszość narodową we wszystkich krajach, w których żyją, oraz wprowadzenie ich języka do szkół, Cerkwi, prasy, radia i telewizji. W 1983 r. Barba wyjeżdża do rFN, do Fryburga, gdzie zakłada organizację Uniunea trâ Limbâ shi Culturâ Armâneascâ, organizującą kongresy arumuńskie, oraz pismo „Zborlu a no-stru” [„Nasze słowo”]. W tych działaniach sekunduje mu inny emigrant, Tiberiu Cunia. Drogi tradycjonalistów i grupy Barby rozchodzą się ostatecznie z powodu używania przez tych ostatnich, m. in. w „Zborlu a nostru”, osobnego alfabetu, nazywanego przez ich przeciwników „barbar” (‘barbarzyński’ – aluzja do nazwiska Barby) lub „scrierea cuniaformă” (przekształcone „scrierea cuneiformă” – ‘pismo klinowe’, aluzja do na-zwiska Cunii). Należy nadmienić, że alfabet ten – wbrew temu, co się sądzi – nie jest bynajmniej nowy, gdyż opiera się na alfabecie zastosowanym przez Mihaia Boiagiego w pierwszej gramatyce arumuńskiej z 1813 r.9, a ten z kolei – na jednym z wariantów alfabetu łacińskiego używanego przez rumuńską Szkołę Siedmiogrodzką.

W samej rumunii po wyjeździe Barby panuje niepodzielnie stanowisko tradycyj-ne. Po 1989 r. sytuacja niewiele się zmienia. Wychodzące w rumunii pismo arumuńskie „Deşteptarea” [„Przebudzenie”] z dodatkiem „Dimîndarea” [„Zew”] oraz działające tam organizacje arumuńskie: Societatea de Cultură Macedo-română [Towarzystwo Kultury Macedorumuńskiej, powstałe w 1860 r.], Picurarlu de la Pind [Pasterz z Pindosu], fundacja i wydawnictwo „Dimîndarea părintească” [„Zew ojców”]10 mają charakter wybitnie konserwatywny. Poglądy tradycjonalistów dobrze wyrażają słowa Hristu Cândroveanu, dyrektora pisma oraz większości powyższych instutucji:

Aromânii, prin urmare, sunt români şi vorbesc un dialect românesc. Dincolo de acest adevăr nu există decât discursuri politice de neluat în seamă, sau neştiinţă, confuzie regretabilă din lipsa de informare ştiinţifică, în cel mai bun caz11.

Noi nu suntem minoritate. Suntem români şi vrem să rămânem români12.

8 Aromânii: O minoritate naţională uitată care îşi revendică drepturile, „Noi Tracii”, nr 2/1978, Włochy.

9 Μ. Μπογιατζή, Γραμματική Ρωμανική, ήτοι Μακεδονοβλαχική [Gramatyka romańska, czyli macedowołoska], Βιέννη 1813.

10 Nazwa ta stanowi nawiązanie do wiersza Belimace, zob. przyp. 7.11 „Arumuni są zatem rumunami i mówią dialektem języka rumuńskiego. Poza tą prawdą są tylko

niegodne uwagi dyskusje polityczne lub w najlepszym razie niewiedza, godna ubolewania pomyłka wynikająca z braku informacji naukowej.” – H. Cândroveanu, În definitiv – ce sunt macedo-românii/aromânii?, http://istoria.md/articol/81, dostęp 15.10.2012.

12 „My nie jesteśmy mniejszością. Jesteśmy rumunami i chcemy pozostać rumunami.” – H. Cân-droveanu, Nu suntem o minoritate. Suntem români şi vrem să rămânem români, http://www.poezie.ro/


Do dyskusji włącza się Matilda Caragiu Marioţeanu, do tej pory zajmująca się Arumunami i ich etnolektem bardziej jako badaczka niż działaczka. W 1993 r. wycho-dzi spod jej pióra Dodecalog al aromânilor sau 12 adevăruri incontestabile, istorice şi actuale asupra aromânilor şi asupra limbii lor [Dodekalog Arumunów lub dwana-ście niepodważalnych prawd, historycznych i współczesnych, o Arumunach i ich ję-zyku]. Autorka manifestu czyni pewne ustępstwa w stronę nowych tendencji, a po-nieważ czasami trudno pogodzić je z tradycyjnymi, prowadzi to do mało logicznych wniosków: arumuński jest dialektem rumuńskiego, ale dla Arumunów funkcjonuje jako język; Arumuni powinni być uznani za mniejszość narodową wszędzie, gdzie żyją w większych skupiskach, jednak traktowanie ich jako mniejszość w rumunii jest absurdem. Innymi słowy, Arumuni rumuńscy są rumunami, natomiast Arumuni z in-nych krajów nie są już rumunami, lecz Arumunami.

Z drugiej strony, wraz z dojściem do głosu młodszego pokolenia, również w rumunii ujawnia się obóz określany coraz chętniej przez oponentów jako „separa-tystyczny”. Tworzą go organizacje: Comunitatea Aromână din românia [Wspólnota Arumunów rumuńskich] oraz Liga Aromânilor din românia [Liga Arumunów rumuńskich]. Przewodniczący Ligi, Dumitru Piceava (ur. 1941), założył w 1996 r. pi-smo „Bana armâneascâ” [„Życie arumuńskie”], wychodzące w całości po arumuńsku, w nowej ortografii, oraz jako jeden z pierwszych zaczął mówić o uznaniu Arumunów za mniejszość narodową w rumunii:

„Limba aromână nu poate să fie socotită ca un dialect al limbii dacoromâne.” (cytat z historyka Alexandru Xenopola) [...] Pentru ca acea populaţie să poată să rămână ca atare în această perioadă de globalizare, este nevoie de recunoaşterea aromânilor ca minoritate naţională. Numai astfel pot fi salvaţi aromânii ca neam şi pe pământ românesc13.

W 1997 r. emigracyjna grupa Barby osiąga ważny sukces – rada europy wyda-je kontrowersyjne „Zalecenie nr 1333”, zawierające apel do krajów, w których za-mieszkują Arumuni, o ochronę arumuńskiego dziedzictwa kulturowego i wprowadze-nie języka arumuńskiego do szkolnictwa, kultu religijnego i mediów. Dokument stał się prawdziwą solą w oku Grecji, która w dalszym ciągu neguje istnienie Wołochów i „Zalecenie” porównuje do znienawidzonego irade sułtana z 1905 r. „Zalecenie” de-monizuje się również w rumunii, uznającej oczywiście Arumunów, ale nie za mniej-szość narodową. W rzeczywistości „Zalecenie” w ogóle nie porusza tego proble-mu, dlatego zdaniem „separatystów” nie jest ono wystarczającą gwarancją ich praw. W związku z tym, podejmują oni co jakiś czas próbę przekonania władz rumuńskich do uznania Arumunów za mniejszość narodową. W 2005 r. petycję w tej sprawie

index.php/personals/124731/Nu_suntem_o_minoritate._Suntem_rom%C3%A2ni_%C5%9Fi_vrem_s%C4%83_r%C4%83m%C3%A2nem_rom%C3%A2ni, dostęp 15.10.2012.

13 „Język arumuński nie może być uważany za dialekt języka dakorumuńskiego.” „Aby ta ludność mogła przetrwać w czasach globalizacji należy uznać Arumunów za mniejszość narodową. Tylko tak można uratować Arumunów jako naród również na ziemi rumuńskiej” – D. Piceava, Un alt punct de ve-dere asupra aromânilor, „Bana armâneascâ”, nr 43-44/2006, s. 16-17.


złożyła Comunitatea Aromână din românia, a rok później – Liga Aromânilor din românia. Te nie dość że nie przyniosły spodziewanego rezultatu, to jeszcze zaogni-ły konflikt między tradycjonalistami a separatystami, bowiem od inicjatywy CAr i LAr stanowczo odcięły się: Societatea de Cultură Macedo-română, Picurarlu de la Pind i Akademia rumuńska. Zacytujmy fragment repliki Picurarlu z potępiającego petycje listu do prezydenta Traiana Băsescu z 2006 r.:

La 16 aprilie 2005, un grup de compatrioţi români – cu ascendenţe balcanice, recte aromâni/mace-doromâni – a cugetat că nu mai doreşte a fi de naţionalitate română; în numele unei ONG, a unei asociaţii insidios intitulate Comunitatea Aromână din românia, respectivii inşi au cerut autorităţilor române recunoaşterea aromânilor – în românia! – ca minoritate naţională. este un afront antinaţional fără precedent, ce agresează istoria, complexă şi tumultuoasă – demnă şi eroică, în egală măsură – a ansamblului neamului românesc, carpato-danubiano-balcanic, şi Patriei noastre românia14.

Od końca minionego wieku ścierają się zatem w rumunii dwie frakcje arumuń-skie. Zdaniem CAr i LAr jedynie uznanie Arumunów za mniejszość stworzy im od-powiednie warunki do zachowania i rozwoju kultury i języka. Ich przeciwnicy twierdzą zaś, że starania te podyktowane są ukrytymi celami politycznymi. Błędem byłoby twier-dzić, że „separatyzm” właściwy jest młodszemu pokoleniu, a „tradycjonalizm” starsze-mu. równolatek separatysty Piceavy, Nicolae Saramandu (ur. 1941), dyrektor Instytutu Fonetyki i Dialektologii Akademii rumuńskiej, jest zwolennikiem tradycyjnego podej-ścia i współautorem, wraz z Matildą Caragiu Marioţeanu, podręcznika do arumuńskie-go w ortografii rumuńskiej15. Tradycjonalistów nie brakuje również w najmłodszym po-koleniu. Obie grupy są dobrze reprezentowane w Internecie, co sprawia, że konflikt przenosi się również do sieci. Np. internetowa kampania blogu arumuńskiego Zboară niangrâpsiti, zatytułowana Noi suntem aromâni, nu armãnj16, jest odpowiedzią na lan-sowaną przez separatystów nazwę armãn (tak brzmi etnonim ‘Arumun’ po arumuńsku) zamiast tradycyjnego aromân (w brzmieniu rumuńskim).

14 „16 kwietnia 2005 r. grupa naszych rodaków – rumunów o bałkańskich korzeniach, to jest Arumunów/Macedorumunów – postanowiła, że nie chce już być narodowości rumuńskiej; w imieniu organizacji pozarządowej, towarzystwa nazywanego przewrotnie Wspólnotą Arumunów rumuńskich, rzeczeni osobnicy zażądali od władz rumuńskich uznania Arumunów – w rumunii! – za mniejszość narodową. Jest to bezprecedensowy afront antynarodowy, wymierzony w historię, w równej mierzoną złożoną i burzliwą, co godną i bohaterską, całego narodu rumuńskiego, karpacko-dunajsko-bałkańskiego, i naszej Ojczyzny rumunii.” – Macedoromânii sunt români absoluţi, http://www.formula-as.ro/2006/713/scrisoarea-saptamanii-36/macedoromanii-sunt-romani-absoluti-6915, dostęp: 15.10.2012.

15 M. Caragiu Marioţeanu, N. Saramandu, Manual de aromână. Carti trâ înviţari armâneaşti, Bucureşti 2005.

16 https://daimadeadun.wordpress.com/2011/01/08/noi-suntem-aromani-nu-armanj-o-campanie-a-blogului-zboara-niangrapsiti/, dostęp: 15.10.2012.


Rumunizacja języka

Oba antagonistyczne ugrupowania, mimo ich dobrej, choć różnie rozumianej woli zachowania mowy i kultury przodków, łączy jedno: ich arumuńszczyzna pozo-stawia coraz więcej do życzenia. Większość rumuńskich Arumunów posługuje się na co dzień rumuńskim, a ci nieliczni, którzy mówią po arumuńsku, znają go tylko do pewnego stopnia. W wielu przypadkach jest to arumunizowany fonetycznie standar-dowy rumuński. Widoczne jest to zarówno w słownictwie, jak i gramatyce i stylu17. Stosunkowa „czysta” arumuńszczyzna pisma „Bana armâneascâ” przesycona jest jed-nak, zwłaszcza w poważniejszych artykułach społeczno-politycznych, słownictwem rumuńskim (na ogół zresztą francuskiego pochodzenia), co z jednej strony jest zjawi-skiem nieuniknionym, gdyż arumuński, głównie język codziennej komunikacji, nie ma wystarczająco rozwiniętej leksyki, z drugiej jednak, w naturalnych warunkach rozwoju czerpałby w tym zakresie z greki. Mocno zrumunizowany jest również ję-zyk publikacji emigranta Apostola Caciuperiego. Niekiedy autor „zapomina” nawet o adaptacji fonetycznej danego słowa, np. w tłumaczeniu Nowego Testamentu18 sto-suje konsekwentnie rumuńskie pace19, mimo że w arumuńskim powinno ono funkcjo-nować w formie patse (por. tsentru, contsertu, detsizie lub nazwę efemerycznego pań-stewka Arumunów z czasów II wojny światowej: arum. Printsipatlu di la Pindu vs. rum. Principatul de Pind), nie mówiąc o tym, że naturalniej brzmiałoby greckie z po-chodzenia irine20. Z innych rumunizmów leksykalnych uderza użycie dicãt (rum. de-cât ‘niż’) zamiast arum. di, np. Atsel cari vine după mine ma putut dicât mine easte (Mt 3, 11) czy da (rum. da ‘tak’) zamiast tradycyjnego ie21, np. Da, eu vin curundu (Ap 22, 20). Skalę problemu, tzn. stopień rumunizacji tekstów arumuńskich pokazu-je fakt, że tłumaczenie ewangelii według Marka autorstwa Caciuperiego, mimo ewi-dentnych kalk z rumuńskiego, Caragiu Marioţeanu ocenia na tle innych przekładów jako dość udane22.

Najbardziej jaskrawym przejawem wpływu rumuńskiego na strukturę gramatycz-ną arumuńskiego jest użycie przyimka pre/pri (na wzór rum. pe) przed rzeczownikami osobowymi w funkcji dopełnienia bliższego oraz przyimków tu lub la jako wykładni-

17 Wpływ rumuński („dakorumuński”) na arumuński badała Matilda Caragiu Marioţeanu w pracy: Influenţa dacoromână asupra graiului unei familii aromâne din România, w: Fono-morfologie aromână. Studiu de dialectologie structurală, Bucureşti 1968, s. 186-215.

18 Noulu Testamentu a Domnului a nostru Isus Hristos, przeł. Apostol Caciuperi, Teulada – Palma – München, 1967-1969.

19 Pace pojawia się też w „Bana armâneascâ”, por. nr 43-44/2006, s. 28.20 W tym miejscu wypada się zatem nie zgodzić w wybitną znawczynią problemu, Matildą Caragiu

Marioţeanu, która zarzuca Caciuperiemu nadużywanie grecyzmów (M. Caragiu Marioţeanu, Biblia la Aromâni, http://www.proiectavdhela.ro/pdf/biblia_la_aromani.pdf, dostęp: 15.10.2012, s. 8). Należy również zauważyć, że słownik Papahagiego podaje tylko irine, nie rejestrując w ogóle terminu pace/patse. Jest to tym bardziej wymowne świadectwo, jeśli pamiętać, że słownik ten oddaje stan arumuńszczyzny sprzed wojen bałkańskich (T. Papahagi, Dicţionarul dialectului aromân, Bucureşti 1963, s. 47).

21 również w „Bana armâneascâ”, por. wywiad z Neagu Djuvarą, nr 29/2002, s. 18.22 M. Caragiu Marioţeanu, Biblia, s. 8.


ków okolicznika miejsca, powszechne np. u Caciuperiego, a zupełnie nieznane auten-tycznej arumuńszczyźnie, por. Caciuperi: Iară după ţe acăţară pri Ioan, viñe Isus tu Galileea (Mk 1, 14) i poprawne: Iară după ţe lu-acăţară Ioan, viñe Isus Galileea. Na zjawiska te zwrócili już uwagę Caragiu Marioţeanu23 i Cândroveanu24.

Z innych elementów, niewymienionych przez Caragiu Marioţeanu25, wskażmy: utrzymanie pod wpływem rumuńskim formy dopełniacza-celownika rzeczowników i przymiotników rodzaju żeńskiego, mimo że w arumuńskim zwyciężyła tendencja do zastępowania jej mianownikiem-biernikiem (odmienia się tylko rodzajnik, podob-nie jak w rodzaju męskim i tzw. nijakim oraz w liczbie mnogiej), np. cunoashtirea, tsãnearea shi creashtirea a limbiljei shi a culturiljei aromâne26 (odmieniony rze-czownik i przymiotnik – kalka), situatsia criticã a limbãljei shi a culturãljei armâneshti27 (nieodmieniony rzeczownik i odmieniony przymiotnik – kalka częściowa), Simpozionlu di Standardizari a Scriariljei Armãneascã28 (nieodmieniony rzeczownik i przymiotnik – poprawnie) oraz brak, jak w rumuńskim, częstej w arumuńskim anty-cypacji określonego dopełnienia bliższego, np. va nã chirem sh-limba ‘zatracimy też język’ (bez antycypacji – kalka), nã u misticãm laia limbã ‘mieszamy nasz biedny ję-zyk’29 (z antycypacją – poprawnie).

Podsumowanie

Poza rumunią panują obecnie wśród Arumunów dwie przeciwstawne tendencje. Z jednej strony Arumuni ulegają asymilacji przez ludność dominującą w kraju za-mieszkania, z drugiej zaś – próbują tworzyć osobną świadomość narodową w opar-ciu o pozostałości tradycyjnej kultury i standaryzowany intensywnie język. Opcja po-średnia, prorumuńska, nie ma już właściwie zwolenników.

Pierwsza tendencja dominuje w Grecji. Tamtejsi Arumuni uważają się w więk-szości za Greków, co jest wynikiem wielowiekowej hellenizacji, rozpoczętej na długo przed rozbiorem Macedonii, a obecnie również złej prasy rumunii za granicą i grec-kiego kompleksu wyższości nad rumunami, Arumuni, bowiem, utożsamiani są trady-cyjnie z rumunami, przez pamięć o rumuńskich szkołach i cerkwiach dla Arumunów w Grecji czasów przedwojennych.

Druga tendencja panuje przede wszystkim w Macedonii. Arumuni macedońscy, może ze względu na bardzo liberalne traktowanie mniejszości przez władze repu-bliki, zagwarantowane przez konstytucję z 1991 r., zaczynają uważać się za osob-

23 M. Caragiu Marioţeanu, Influenţa, s. 211-212. 24 H. Cândroveanu, Antologie de proză aromână, Bucureşti 1977, s. 15.25 M. Caragiu Marioţeanu, Influenţa, s. 202-214.26 http://ro.wikipedia.org/wiki/Matilda_Caragiu_Mario%C8%9Beanu, dostęp: 15.10.2012.27 http://miris.eurac.edu/mugs2/do/blob.html?type=html&serial=1048166046039, dostęp: 15.10. 2012.28 http://www.ctarm.org/wp-content/galerie/2012/04/4.curs_lectsia6_bck.pdf, dostęp: 15.10.2012.29 M. Caragiu Marioţeanu, Influenţa, s. 191.


ny, różny od rumuńskiego naród. Należy zauważyć, że arumuńska inercja kulturalna w czasach Tity była wynikiem zbyt prorumuńskiego nastawienia samych działaczy arumuńskich. Podobno w 1947 lub 1948 r. delegacja Arumunów prosiła Titę o otwar-cie szkół z rumuńskim jako wykładowym, lecz ten – obawiając się ingerencji rumunii w sprawy Jugosławii – zaproponował im szkolnictwo po arumuńsku. Delegacja od-mówiła30. Obecnie Macedonia jest jedynym krajem, w którym arumuński jest języ-kiem urzędowym. Dotyczy to wprawdzie tylko jednej gminy31 (Kruszewo, arum. Crushuva), jednak ma to ogromny wymiar symboliczny. Macedonia stała się świa-towym centrum arumunizmu, miejscem kongresów arumuńskich, siedzibą organiza-cji Unia ti culturã-a Armãnjlor dit Machidunii [Unia na rzecz Kultury Arumunów Macedońskich]. W macedońskim Kruszewie wyszedł również podręcznik do aru-muńskiego w nowej ortografii32.

Wracając do rumunii – poprzez inicjatywy takie jak „Bana armâneascâ”, ruch CAr i LAr, Arumuni rumuńscy zaczynają włączać się do światowego ruchu aru-muńskiego, podkreślającego odrębność Arumunów od rumunów. Przyszłość poka-że, na ile trwałe okaże się to zaangażowanie. Z czasem Arumuni prorumuńscy ule-gną zapewne całkowitej asymilacji, zaś Arumuni-separatyści zostaną w końcu uznani za mniejszość narodową – pytanie tylko, czy faktycznie wykorzystają to do celów in-nych niż tylko polityczne.

ArOMANIANS OF rOMANIA AND THeIr LANGUAGe

S u m m a r y

Until 1913, all Aromanians lived in the same state i.e. the Ottoman empire, on equal terms with the other non-Muslim subjects of the sultan. After the Balkan wars, they did not succeed in forming their own state and they became separated by the new borders of the four countries: Greece, Bulgaria, Serbia and Albania. That quickly led to ethnic and linguistic tensions, especially in Greece, which continued its poli-cy of forced assimilation of the Vlachs. The mass emigration to romania, considered by many Vlachs as their only real homeland – first to the Southern and then to the Northern Dobruja – saved them from per-secutions but did not protect their ethnic, linguistic and cultural distinctness from assimilation.

After having settled in romania, Aromanians adopted the romanian identity and language accord-ing to the theory that they represented a part of the romanian nation and their language – a dialect of romanian. This traditional, pro-romanian point of view was the only and official one for a half centu-ry, until the late 1970s. It still subsists but competes now with a new, opposite point of view, considered and named a “separatist” one. This new point of view envisages the Aromanians to be a separate nation

30 H. Cândroveanu, Nu suntem o minoritate.31 Lj. Ghiorghieva, Crushuva. Limba armâneascâ fu pricunuscutâ ca limbâ ofitsialâ tu comunicatsia

di lucru a Consiliului a Comunâljei, „Bana armâneascâ”, nr 1/2 (43/33), 2006, s. 25.32 S. Shteriova, G. Costov, Sã-nvitsãm armãneashti (Учиме влашки), Scopia 2007.


with a distinct language and requires their recognition as a minority group on behalf of the romanian au-thorities.

regarding the linguistic aspect, the Aromanian language used in romania is strongly influenced by romanian, both lexically and gramatically. For the Aromanian language, romanian represents a source of modern life or abstract vocabulary and a model of morphosyntactic structures. As for the linguistic analy-sis in our present study, it is based on Aromanian-language articles and literary works, translated or origi-nal, written by Aromanian intellectuals from romania (some of whom subsequently having emigrated in the meantime and lived in other countries).


DZIEDZICTWO GRECKIE W JęZyKU rUMUŃSKIM I ArUMUŃSKIM

Tomasz KlimKowsKi

AbstraCt. Tomasz Klimkowski, Dziedzictwo greckie w języku rumuńskim i rumuńskim (Greek heritage in Romanian and Aromanian).


Tomasz Klimkowski, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Filologii romańskiej, Aleje Niepodległości 4, 61-874 Poznań, Polska – Poland.

romańszczyzna bałkańska, niegdyś zapewne dość jednolita1, rozpada się obec-nie na cztery odrębne etnolekty, których wzajemna niezrozumiałość wynika w dużej mierze z różnego pochodzenia używanych w nich zapożyczeń, tym bardziej że stano-wią one często znaczną część ich leksyki, również podstawowej. Wspólne wszystkim są jedynie substrat paleobałkański, adstrat średniogrecki i superstrat starosłowiań-ski, decydujące o ich odrębności na tle pozostałych języków romańskich, podczas gdy późniejsze warstwy zapożyczeń mają już charakter indywidualny, co oczywiście uwarunkowane jest czynnikami historycznymi i geograficznymi. I tak, specyfikę ru-muńskiego stanowią: adstrat węgierski, cerkiewnosłowiański, średnio- i nowogrecki, turecki, a później francuski i łaciński, istrowołoskiego – chorwacki i włoski, megleno-wołoskiego – bułgarsko-macedoński, średnio- i nowogrecki oraz turecki, a arumuń-skiego – bułgarsko-macedoński, albański, średnio- i nowogrecki oraz turecki. Jak widać z powyższego wyliczenia, o wpływie greckim można mówić zarówno w od-niesieniu do okresu hipotetycznej bałkanoromańskiej wspólnoty językowej, jak i do epoki nowożytnej. I faktycznie – jeśli traktować romańszczyznę romańską całościo-wo – wpływ grecki wykazuje największą ze wszystkich wpływów obcych rozpiętość

1 Termin język (pra)bałkanoromański (w nauce rumuńskiej najczęściej protoromână lub româna comună, czyli ‘prarumuński’), odnosi się do hipotetycznego języka, który kontynuuje bałkańską odmianę łaciny i z którego wywodzą się współczesne romańskie języki Bałkanów. Bałkanoromańska wspólnota językowa przypada – w dużym przybliżeniu – na II połowę I tysiąclecia.


czasową, mimo że dla poszczególnych etnolektów czas ten ulega często znacznemu skróceniu. Stanowiska skrajne zajmują arumuński i istrowołoski. Pierwszy z nich roz-wija się pod wpływem greki od okresu prabałkanoromańskiego, zaś apogeum jej od-działywania przypada na ostatnie wieki, a może nawet tysiąclecie. Wpływ grecki na istrowołoski ogranicza się z kolei do czasów wspólnoty bałkanoromańskiej.

Paradoksalnie wpływ greki na romańszczyznę bałkańską jest w pewnym sensie starszy od niej samej, ponieważ łacina, z której ta się wywodzi, zawiera szereg zapo-życzeń ze starogreckiego. reasumując – greka oddziaływała na łacinę, a później na romańszczyznę bałkańską (jeszcze jednolitą lub już podzieloną) we wszystkich okre-sach swojego rozwoju: jako greka starożytna (język starogrecki), greka bizantyńska (język średniogrecki) i greka nowożytna (język nowogrecki).

Liczbę hellenizmów w łacinie ocenia się na ponad 4002. Należą one do szero-ko pojętego słownictwa technicznego i abstrakcyjnego. W dużej części pochodzenia greckiego jest również łacińska terminologia chrześcijańska. Wiele z tych terminów zachowało się w językach romańskich, np. gr. χάρτης > łac. charta > fr. charte ‘kar-ta’, hiszp., port., wł. carta ‘list’, rum. carte ‘list, książka’, gr. α’′γγελος > łac. angelus > fr. ange, hiszp. ángel, port. anjo, wł. angelo, rum. înger ‘anioł’.

Wpływ greki bizantyńskiej na jednolitą jeszcze łacinę bałkańską czy późniejszą romańszczyznę bałkańską jest trudniejszy do ustalenia. Kryterium datowania danego grecyzmu na ten okres jest jego występowanie we wszystkich czterech etnolektach bałkanoromańskich, co oznaczałoby jego zapożyczenie przez ich wspólnego przod-ka i późniejszą kontynuację w nich wszystkich z osobna. Brak danego wyrazu w jed-nym z tych języków (na ogół w istrowołoskim) podważałby wówczas tak wczesną datację, a wtedy jego obecność w pozostałych należałoby tłumaczyć niezależnymi zapożyczeniami (choć z drugiej strony wyraz ten mógł przecież zaniknąć w jednym z języków). Innymi słowy, datowanie danego zapożyczenia na ten okres pewne jest jedynie w przypadku wyrazów zachowanych na całym obszarze bałkanoromańskim. Ten warunek spełniają właściwie tylko 2 wyrazy: rum., istr., megl. mic, arum. njic (< gr. μικρός) ‘mały’ i rum. frică, istr. frica/frikę, megl. frică, arum. fricã (< gr. φρίκη) ‘strach’3.

Drugie kryterium ma charakter fonetyczny – jeśli dane zapożyczenie wykazuje cechy fonetyki późnej greki starożytnej lub wczesnej greki bizantyńskiej, można je datować na okres bałkanoromański. Forma fonetyczna arumuńska (również megleno-wołoska) jest tu często niemiarodajna, ponieważ ze względu na stały kontakt arumuń-skiego z greką postać fonetyczna danego wyrazu mogła się na bieżąco dostosowy-wać do jego aktualnego greckiego brzmienia, zaciemniając w ten sposób rzeczywisty czas zapożyczenia. Ze względu na to kryterium za pożyczki z tego okresu należałoby uznać m. in. wyrazy: rum. proaspăt, megl., arum. proaspit (< gr. πρόσφατος) ‘świe-ży’, rum., megl. ieftin, arum. eftin (< gr. ευθηνός) ‘tani’, rum. broatec, megl., arum. broatic (< gr. βρόταχος) ‘rzekotka’, rum. martur, obecnie martor, megl., arum. martir

2 Istoria limbii române, t. I, Bucureşti 1965, s. 49. 3 Nadmieńmy, że zapożyczenie to występuje również w albańskim (frikë).

21DZIeDZICTWO GreCKIe W JęZyKU rUMUŃSKIM I ArUMUŃSKIM

(< gr. μάρτυρας) ‘świadek’, rum., arum. stup ‘ul’ (< gr. στύπος ‘pień’), rum. stur ‘so-pel’, arum. stur ‘słup’ (< gr. στυλος ‘kolumna’). W powyższych przykładach φ, θ, χ, β i υ oddane są jako [p], [t], [k], [b] i [u], które odzwierciedlają wymowę starogrec-ką [ph], [th], [kh], [b] i [y], a nie późniejszą [f], [θ] (tę przejęliby Arumuni greccy), [x], [v] i [i].

Na podstawie obu kryteriów można wyróżnić nie więcej niż kilkanaście wyrazów, z których jedynie kilka jest faktycznie w użyciu. Znacznie liczniejsze są zapożycze-nia z późniejszych wieków, już o charakterze indywidualnym, tzn. występujące w po-szczególnych językach bałkanoromańskich (choć w zasadzie tylko w trzech: rumuń-skim, arumuńskim i w dużo mniejszym stopniu w meglenowołoskim, który z tego względu nie będzie przedmiotem niniejszej analizy).

Greka bizantyńska oddziaływała na język starorumuński dwiema drogami: bez-pośrednio i za pośrednictwem cerkiewnosłowiańskim. Wpływ ten przybrał na sile między XIII i XV w., tzn. w pierwszych wiekach istnienia hospodarstw Mołdawii i Wołoszczyzny. Z czasów bizantyńskich pochodzą również greckie z pochodzenia nazwy nadczarnomorskich i naddunajskich miast takich jak: Constanţa, Mangalia, Sulina, Giurgiu czy Calafat4.

Na prawie 280 zapożyczeń z greki bizantyńskiej jedynie około 20 ma charak-ter bezpośredni5. Należą do nich m. in. następujące terminy: zugrav (< gr. ζωγράφος) ‘malarz’, folos (< gr. όφελος) ‘korzyść’, prisos (< gr. περισσός) ‘nadmiar’, arvu-nă (< gr. αρραβών) ‘zadatek’, catarg (< gr. κατάρτι) ‘maszt’, cort (< gr. κόρτι) ‘na-miot’, plapumă (< gr. πάπλωμα) ‘kołdra’, trandafir (< gr. τριαντάφυλλον) ‘róża’, zo-die (< gr. ζώδιον) ‘znak zodiaku’, a sosi (< gr. σώνω, έσωσα) ‘przybywać’, a agonisi (< gr. αγωνίζομαι, αγώνισα) ‘dorabiać się’.

Ponad 10-krotnie więcej zapożyczeń trafiło do rumuńskiego przez cerkiewnosło-wiański: dascăl (< cs. ÄÀÑÊÀËÚ < gr. δάσκαλος) ‘nauczyciel’, drum (< cs. ÄÐÓÌÚ < gr. δρόμος) ‘droga’, hârtie (< cs. ÕÀÐÒÈß < gr. χαρτιά) ‘papier’, zahăr (< cs. ÇÀÕÀÐÜ < gr. ζάχαρη ‘cukier’), cămin (< cs. ÊÀÌÈÍÀ < gr. καμίνι) ‘kominek’, cămilă (< cs. ÊÀÌÈËÀ < gr. καμήλα) ‘wielbłąd’, crin (< cs. ÊÐÈÍÚ < gr. κρίνον) ‘lilia’, scandal (< cs. ÑÊÀÍÄÀËÚ < gr. σκάνδαλον ‘awantura’), stihie (< cs. ÑÒÈÕÈß < gr. στοιχείον) ‘ży-wioł’. Ze względu na funkcję, jaką pełnił cerkiewnosłowiański w państwach rumuń-skich, spora część tych zapożyczeń to terminologia polityczno-administracyjna: logo-făt (< cs. ËÎÃÎÔÅÒú < gr. λογοθέτης) ‘logofet’, diac (< cs. ÄÈßÊÚ < gr. διάκονος) ‘diak, skryba’, chelar (< cs. ÊÅËÀÐÜ < gr. κελλάρης) ‘klucznik’, catastif (< cs. ÊÀÒÀÑÒÈÕÚ < gr. κατάστιχον) ‘rejestr’ oraz religijna: Iisus Hristos (< cs. éÈñóñú õðèñòîñú < gr. Ιησούς Χριστός) ‘Jezus Chrystus’, episcop (< cs. ÅÏÈÑÊÎÏÚ < gr. επίσκοπος) ‘biskup’, mânăstire (< cs. ÌÎÍàñòûðü < gr. μοναστήρι) ‘klasztor’, liturghie (< cs. ËÈÒÓÐÃÈÿ < gr. λειτουργία ‘liturgia’), iad (< cs. ÀÄÚ < gr. άδης) ‘piekło’.

4 H. Mihăescu, Influenţa grecească asupra limbii române pînă în secolul al XV-lea, Bucureşti 1966, s. 127.

5 H. Mihăescu, op. cit., s. 188.


Apogeum wpływów greckich na rumuński przypada na XVIII w., a dokładniej na lata 1711-1821, tzw. epokę fanariocką. L. Gáldi szacuje liczbę zapożyczeń nowogrec-kich w rumuńskim epoki fanariockiej na 1200 jednostek leksykalnych6. Ograniczymy się tylko do podania przykładów tych zapożyczeń, które wytrzymały próbę czasu, jako że ten okazał się dla nich bardzo niełaskawy – w ramach reromanizacji, któ-ra nastąpiła bezpośrednio po czasach fanariockich, nie tylko powstrzymano napływ nowych zapożyczeń, ale również wyeliminowano ogromną większość dotychczaso-wych, na równi zresztą z turcyzmami i – w mniejszym stopniu – slawizmami: fran-zelă (< ngr. φραντζόλα) ‘bułka’, conopidă (< ngr. κουνουπίδι) ‘kalafior’, orfan (< ngr. ορφανός) ‘sierota’, pat (< ngr. πάτος) ‘łóżko’, prosop (< ngr. προσόψι) ‘ręcz-nik’, saltea (< ngr. σελτές) ‘materac’, molimă (< ngr. μόλυσμα) ‘zaraza’, nostim (< ngr. νόστιμος) ‘zabawny’, a se plictisi (< ngr. πλήττω, aor. έπληξα) ‘nudzić się’7, a catadic-si (< ngr. καταδέχομαι) ‘raczyć’. Ponadto należy zauważyć, że zapożyczenia te funk-cjonowały przede wszystkim w Mołdawii i na Wołoszczyźnie.

Pewne wyobrażenie na temat losów zapożyczeń greckich w rumuńskim daje po-niższe zestawienie, z którego wynika, że odsetek słownictwa rumuńskiego pochodze-nia greckiego spadł w ciągu jednego stulecia z ponad 10 % do ok. 2 %.

liczba analizowa-nych wyrazów

liczba grecyzmów procent grecyzmów

język starorumuński8 5 750 650 11,3 %

język rumuński współczesny9

– całkowity zasób słownictwa10

– słownictwo reprezentatywne49 6422 581

117243

2,4 %1,7 %

8 9 10

Fala zapożyczeń rumuńskich z nowogreckiego dokonanych w epoce fanariockiej nie wytrzymuje jednak porównania z prawdziwym zalewem grecyzmów, jaki przeżył w ostatnich wiekach (a w Grecji ciągle przeżywa) język arumuński11. Wpływ nowo-greckiego na leksykę arumuńską jest przemożny – dotyczy wszystkich części mowy, wszelkich odmian języka i najprzeróżniejszych pól leksykalnych. Dość powiedzieć,

6 L. Gáldi, Les mots d’origine néogrecque en roumain à l’époque des phanariotes, Budapest 1939, s. 86.

7 Chronologia zapożyczeń greckich w rumuńskim za: H. Mihăescu, op. cit. i V. Ilea-Pamfil, Influenţa greacă, w: Istoria limbii române, red. F. Dimitrescu, Bucureşti 1978, s. 102-108.

8 Al. Cihac, Dictionnaire d’étymologie daco-romane, Frankfurt am Main-Berlin-Bucarest 1870 (t. I), 1879 (t. II), dane cyt. za: W. Mańczak, Języki romańskie, w: Języki indoeuropejskie, red. L. Bednarczuk, t. II, Warszawa 1988, s. 634.

9 Analiza D. Macrei oparta na Dicţionarul limbii romîne moderne, Bucureşti 1958.10 M. Sala (red.), Vocabularul reprezentativ al limbilor romanice, Bucureşti 1988.11 Do 1913 r. ekspozycja dialektów arumuńskich na wpływ grecki była dość wyrównana, z uwagi na

to, że wszyscy ich użytkownicy zamieszkiwali w granicach jednego państwa – Imperium Osmańskiego. Po podziale Macedonii i powstaniu Albanii wpływ grecki na dialekty arumuńskie używane poza Grecją uległ zahamowaniu.


że wszystkie wymienione wyżej zapożyczenia nowogreckie w rumuńskim występu-ją również w arumuńskim, a oprócz nich funkcjonuje w nim ogromna liczba innych. Najliczniejszą grupę stanowią rzeczowniki: crivati (< ngr. κρεβάτι) ‘łóżko’, firidhã (< ngr. θυρίδα) ‘okno’, fustani (< ngr. φουστάνι) ‘suknia’, hoarã (< ngr. χώρα) ‘wieś’, pisti (< ngr. πίστη) ‘wiara’, sinidhisi (< ngr. συνείδηση) ‘świadomość’ i czasowniki: apãndisescu (< ngr. απαντώ, aor. απάντησα) ‘odpowiadam’, mi efhãristisescu (< ngr. ευχαριστώ, aor. ευχαρίστησα) ‘dziękuję’, alãxescu (< ngr. αλλάζω, aor. άλλαξα) ‘zmie-niam’, tinjisescu (< ngr. τιμώ, aor. ετίμησα) ‘czczę’. Bardzo liczne są przymiotniki: ayru (< ngr. άγριος) ‘dziki’, paraxin (< ngr. παράξενος) ‘dziwny’, zdarzają się liczeb-niki: protlu (< ngr. πρώτος) ‘pierwszy’, a nawet zaimki: cathi (< ngr. κάθε) ‘każdy’, przysłówki: pute (< ngr. ποτέ) ‘nigdy’, tora (< ngr. τώρα) ‘teraz’ oraz spójniki: anda (< ngr. άντα) ‘kiedy’, i (< gr. ή) ‘lub’.

Porównując zapożyczenia nowogreckie w rumuńskim i arumuńskim warto zwró-cić uwagę na ten sam mechanizm adaptacji czasowników: nie kontynuują one form czasu teraźniejszego, jak można by się tego spodziewać w związku z brakiem bezoko-licznika, ale temat aorystu, dlatego jako etymon czasownika podajemy formę 1. oso-by czasu teraźniejszego uważaną za formę słownikową oraz formę 1. osoby aorystu, od której pochodzi forma rumuńska lub arumuńska. Skutkiem tego jest specyficzny sufiks czasowników pochodzenia greckiego, rum. -(i)si (bezokolicznik), arum. -(i)se-scu, w którym -s-stanowi cechę greckiego aorystu:

παιδεύω, aor. παίδεψ-α ‘wychowywać’ > rum. pedeps-esc, a pedeps-i ‘karać’ευχαριστώ, aor. ευχαριστήσ-α ‘dziękować’ > arum. mi efhãristis-escu ‘ts.’

Z kolei całościowe porównanie leksyki rumuńskiej i arumuńskiej pokazuje, że element grecki odgrywa w arumuńskim podobną rolę jak słowiański w rumuńskim, tzn. wypełnia luki leksykalne wynikające z braku odziedziczonego latynizmu bądź wypiera odziedziczone latynizmy, np. arum. lipseashti vs. rum. trebuie ‘trzeba’, arum. pirifan vs. rum. mândru ‘dumny’. Niekiedy takie wyparcie nie jest całkowite i docho-dzi do powstania par wyrazowych, początkowo tożsamych, a później zróżnicowanych semantycznie, np. arum. suflit (łac.), pnevmã (gr.), duh (słow.), rum. suflet (łac.), duh (słow.) ‘dusza, duch’.

Jak się wydaje, takich przypadków jest więcej w arumuńskim niż w rumuńskim, co znaczy że stopień infiltracji arumuńskiego przez grekę jest większy niż rumuń-skiego przez słowiański. Mamy zatem do czynienia z sytuacjami, w których w aru-muńskim nie zachował się termin łaciński i używa sie jedynie grecyzmu, podczas gdy w rumuńskim wyraz łaciński się zachował, np. arum. irini (gr.) vs. rum. pace (łac.) ‘pokój’, arum. apãndisescu (gr.) vs. rum. răspund ‘odpowiadam’. Jednocześnie w arumuńskim można wskazać szereg par dubletów łacińsko-greckich, którym w ru-muńskim odpowiadają nie pary dubletowe łacińsko-słowiańskie, ale terminy wyłącz-nie łacińskie, np. arum. tser (łac.) – urano (gr.) vs. rum. cer (łac.) ‘niebo’, arum. lea-dzi (łac.) – nom (gr.) vs. rum. lege (łac.) ‘prawo’, arum. ntãnjlu (łac.) – protlu (gr.) vs. rum. întâi, primul (łac.) ‘pierwszy’, rum. doilu (łac.) – dheftirlu (gr.) vs. rum. al


doilea (łac.) ‘drugi’, arum. scri(esc)u (łac.) – (n)yrãpsescu (gr.) ‘piszę’, arum. rog, or (łac.) – pãrãcãlsescu (gr.) vs. rum. rog (łac.) ‘proszę’, arum. cred (łac.) – pistipsescu (gr.) vs. rum. cred (łac.) ‘wierzę’.

Ponadto w przypadku rumuńskiego wpływ słowiański ma charakter jedynie histo-ryczny, a udział zapożyczeń słowiańskich w leksyce rumuńskiej uległ w czasach re-romanizacji znacznemu umniejszeniu, podczas gdy udział elementów greckich w lek-syce arumuńskiej utrzymuje się na względnie stałym poziomie, a w Grecji wykazuje wręcz ciągłą tendencję wzrostową. Oprócz tego grecki ciągle stanowi dla arumuń-skiego źródło słownictwa abstrakcyjnego i terminologii specjalistycznej, podczas gdy w przypadku rumuńskiego słowiański utracił tę funkcję na rzecz francuskiego i łaciny. Paralelizm wpływu słowiańskiego na rumuński i greckiego na arumuński utrzymuje się jeszcze na poziomie terminologii religijnej: w rumuńskim jest ona w większości słowiańska (oraz grecko-słowiańska i grecka), a w arumuńskim głównie grecka. Np. celem oddania pojęć abstrakcyjnych z tekstu Ojcze nasz (‘święcić się’, ‘wola’, ‘wina’, ‘pokuszenie’), które w językach zachodnioromańskich wyrażane są za pomocą zapo-życzeń ze średniowiecznej łaciny (fr. se sanctifier, volonté, offense, tentation), rumuń-ski ucieka się do cerkiewnosłowiańskiego (a se sfinţi, voie, greşeală, ispită), zaś aru-muński do greki (si ayiseashti, thelimã, steapsã, pirazmo)12.

Poza leksyką, najbardziej podatną na obce wpływy, nawet w przypadku tylko po-średniego wpływu jednego języka na drugi, w warunkach częściowego lub całkowite-go bilingwizmu wpływowi drugiego języka może ulec również struktura gramatycz-na. Ponieważ bilingwizm romańsko-grecki dotyczy tylko Arumunów, od momentu zejścia na południe od linii Jirečka13 i osiedlenia się wśród ludności greckojęzycz-nej, skutki bilingwizmu dla struktury języka można wskazać głównie w odniesieniu do arumuńskiego.

Wpływowi greckiemu można przypisać przejście bałkanoromańskich [t] i [d] (pochodzących z palatalizacji łacińskich [k] i [g] przed samogłoskami przednimi) w [ts] i [dz], odróżniające arumuński (i meglenowołoski) od rumuńskiego14, np. rum. cer [ter] ‘niebo’, ger [der] ‘mróz’, arum. i megl. tser, dzer ‘ts.’. Za grecką genezą tego swoistego bałkanoromańskiego „mazurzenia” czy greckim impulsem do niego przemawiałby brak szeregu szumiących w systemie greckim (nie licząc niektórych dialektów południowych15) i zastępowanie ich przez Greków w innych językach sy-czącymi. Arumuni, ucząc się greckiego, mieliby zatracić pod jego wpływem zdolność

12 Tekst Ojcze nasz za: C. Ucuta, Νέα Παιδαγωγία, Wien 1797.13 Linia oddzielająca w czasach rzymskich część greckojęzyczną Półwyspu Bałkańskiego od części

łacińskojęzycznej. Jej przebieg ustalił Konstantin Jireček na podstawie inskrypcji greckich i łacińskich odkrytych na Bałkanach (K. Jireček, Geschichte der Serben, Gotha 1911).

14 Jw., identyczna zmiana fonetyczna w południowym dialekcie istrowołoskiego jest dużo późniejsza (nb. nie zna jej dialekt północny) i zaszła pod wpływem tamtejszych gwar czakawskich (tzw. cakawizm), w których z kolei jest wynikiem wpływu weneckiego.

15 J. Reczek, Język nowogrecki, w: Języki indoeuropejskie, red. L. Bednarczuk, t. I, Warszawa 1986 s. 466.


artykułowania spółgłosek szumiących. Problem w tym, że nie wszystkie arumuńskie [t] i [d] przeszły w [ts] i [dz] – te, które powstały z [tj] i [dj] przed [o], [u], np. ficior (< łac. *fetiolus) ‘chłopak’, agiut (< łac. adiuto) ‘pomagam’, jak również [d] pocho-dzące z konsonantyzacji [j], np. giudic (< łac. judico) ‘osądzam’, zachowują się bez zmian. Ponadto slawizmy zawierające [t] oraz późniejsze turcyzmy z [t] i [d] za-pożyczane zostały z zachowaniem swego oryginalnego brzmienia. W tej sytuacji na-leżałoby uznać, że procesy [tj], [dj]/[j] > [t], [d] zaszły później niż zmiana [k], [g] > [t], [d] > [ts], [dz], w okresie wpływów słowiańskich16.

Pochodzenia greckiego jest najprawdopodobniej arumuńskie (i częściowo me-glenowołoskie) przejście bałkanoromańskich dyftongów [aw], [ew] w połączenia [av], [ev] (przed spółgłoskami dźwięcznymi) lub [af], [ef] (przed spółgłoskami bez-dźwięcznymi), w przeciwieństwie do rumuńskiego aud ‘słyszę’, caut ‘szukam’, preut (obecnie preot) ‘ksiądz’, arum. avdu, caftu, preftu ‘ts.’17. Analogiczna zmiana objęła odpowiednie dyftongi greckie w okresie średniogreckim (XIII-XIV w.)18.

ewidentnie greckie przekształcenie grup spółgłoskowych [nt], [k], [mp] w [nd], [g], [mb] objęło już tylko dialekty południowoarumuńskie, pozostające w bezpo-średnim kontakcie z greką, np. alandu zamiast północnoarumuńskiego alantu ‘inny’, mãngare ‘jedzenie’ zamiast mãncare czy mblai zamiast mplai ‘na górze’19.

Niewątpliwym wpływem greckim, w tym przypadku już na fonologię, jest wpro-wadzenie do arumuńskiego systemu fonologicznego trzech nowych fonemów, szcze-linowych /ð/, /θ/, /γ/ (ten ostatni realizowany przed samogłoskami przednimi jako [j]), np. cadhur (< κάδρο) ‘obraz’, cathi (< κάθε) ‘każdy’, nyrãpsescu (< γράφω) ‘pi-szę’. Weszły one do arumuńskiego wraz z zawierającymi je zapożyczeniami grec-kimi (choć /ð/ występuje również w zapożyczeniach z albańskiego). W dialektach Arumunów macedońskich i rumuńskich nowe fonemy uległy utożsamieniu z najbliż-szymi im fonetycznie zwartymi /d/20, /t/21, /g/, ze względu na słabe obciążenie funk-cjonalne opozycji fonologicznych /ð/ ~ /d/, /θ/ ~ /t/, /γ/ ~ /g/. W dialektach Arumunów greckich odrębny status tych fonemów został utrzymany ze względu na ciągły wpływ grecki. Współczesna ortografia nie czyni rozróżnienia między zwartymi a szczelino-wymi, choć dopuszcza pisownię dh, th i gh (lub y), jeśli występują one w dialekcie piszącego22.

16 Przyjęcie takiej hipotezy oznaczałoby, że arumuński (być może z meglenowołoskim) stanowił odrębną grupę dialektalną (odmienny rozwój [k], [g] przed samogłoskami przednimi) już w okre-sie poprzedzającym kontakty romańsko-słowiańskie, co stawiałoby pod znakiem zapytania istnienie bałkanoromańskiej wspólnoty językowej lub przynajmniej jej postulowaną jedność.

17 Identyczna zmiana fonetyczna w istrowołoskim ma raczej charakter niezależny i pozostaje zapewne w związku z późniejszym wpływem języka chorwackiego, nieznającego połączeń dyfton-gicznych.

18 O. Jurewicz, Gramatyka historyczna języka greckiego, Warszawa 1999, s. 43-44. 19 Th. Capidan, Aromânii. Dialectul aromân, Bucureşti 1932, s. 195.20 Niekiedy również ze szczelinowym /v/.21 Czasami również ze szczelinowym /f/ lub /s/.22 T. Cunia, Cursu di scriari armãneascã, dupã Regulili Astãsiti la Simpozionlu di Standardizari

a Scriariljei Armãneascã di Bituli, Avgustu, 1997, s. 5-8.


Pozostając przy kwestii alfabetu, należy dodać, że do pierwszych prób zapisu ję-zyka arumuńskiego użyto alfabetu greckiego. Zapisano w nim najstarsze zachowa-ne zdanie po arumuńsku (1731 r.) i Liturgikon z mniej więcej tego samego okresu, wydrukowano dwa „leksykony”, tj. słowniki kilkujęzyczne (1770 i 1794) i abeca-dło (1797 r.) Constantina Ucuty, który podjął pierwszą poważną próbę konsekwent-nego przystosowania alfabetu greckiego do potrzeb języka arumuńskiego. W tym czasie, w związku ze zburzeniem w 1769 r. Moskopola, kulturowego i ekonomicz-nego centrum Arumunów, arumuńskie elity intelektualne żyły już i działały w Austro-Węgrzech, gdzie pod wpływem Szkoły Siedmiogrodzkiej zaczęły używać alfabetu łacińskiego. Mimo to, alfabet grecki używany jest do zapisu języka arumuńskiego również współcześnie, oczywiście tylko w Grecji i tylko doraźnie, w sposób nieustan-daryzowany.

Wpływ grecki na arumuński przejawia się również we fleksji, która zapożyczy-ła dwie greckie końcówki liczby mnogiej. Pierwsza z nich, -adz, kontynuuje grec-kie -άδες, końcówkę liczby mnogiej rzeczowników męskich na -άς i żeńskich na -ά. Przeszła do arumuńskiego razem z rzeczownikami typu αμιράς ‘król’, zapożyczo-nym wraz z grecką liczbą mnogą αμιράδες, które to formy dały w arumuńskim odpo-wiednio amiră – amiradz. Wyabstrahowaną z takich rzeczowników końcówkę liczby mnogiej -adz rozszerzono następnie na inne rzeczowniki, głównie inne grecyzmy, ale także turcyzmy. Objęło to również wyrazy, które w nowogreckim należą do innych typów deklinacyjnych niż αμιράς – αμιράδες i w związku z tym inaczej tworzą liczbę mnogą, tak jak rzeczowniki męskie na -ός (z liczbą mnogą na -όι), np. ουραανός ‘nie-bo’ czy nijakie na -ό (z liczbą mnogą na -ά), np. μυστικό ‘tajemnica’. W arumuńskim, ze względu na brak rodzaju nijakiego23, są one rodzaju męskiego i przyjmują końców-kę -adz, np. urano – uranadz, mistico – misticadz, używaną zresztą tylko dla rodzaju męskiego (w greckim również dla żeńskiego). Do tego samego typu deklinacyjnego włączono zapożyczenia z tureckiego typu cafine (lm. cafineadz) ‘kawiarnia’ czy cafi-giu (lm. cafigeadz) ‘sprzedawca kawy’. Stworzenie nowego typu deklinacyjnego dla jednych i drugich zapożyczeń (wszystkie z akcentem oksytonicznym) uwarunkowane jest trudnościami z ich adaptacją do systemu arumuńskiego, w którym nie było wcze-śniej rzeczowników rodzaju męskiego z akcentem na ostatniej sylabie.

Druga z zapożyczonych końcówek, -ate (postać zredukowana, częsta u Arumunów greckich, brzmi -ati), w przeciwieństwie do pierwszej może występować jedynie z tymi rzeczownikami, dla których jest normalną końcówką liczby mnogiej również w nowogreckim. Greckie rzeczowniki nijakie na -α z końcówką liczby mnogiej -ατα, np. γράμα – γράματα ‘litera’, θαύμα – θαύματα ‘cud’, stają się na gruncie arumuńskim rzeczownikami żeńskimi (w związku z brakiem rodzaju nijakiego) tworzącymi nowy typ deklinacyjny -ã – lm. -ate24, np. ghramã – ghramati, thamã – thamati. Powstanie

23 rumuńskie i arumuńskie rzeczowniki nijakie są właściwie rzeczownikami zmiennorodzajowymi: męskimi w liczbie pojedynczej i żeńskimi w mnogiej.

24 Końcowe -e/-i jest wynikiem wpływu rodzimej końcówki liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego -e (postać zredukowana: -i).


tego typu nie jest do końca jasne, ponieważ powyższe rzeczowniki, zaadaptowane jako żeńskie, mogły zostać włączone do dominującego typu odmiany żeńskiej na -ã – lm. -e (postać zredukowana: -i) – tak zresztą stało się z rzeczownikiem thamã, posia-dającym oboczną do podanej wyżej formę liczby mnogiej thame/thami. Ponadto koń-cówka -ate/-ati występuje jedynie we fleksji rzeczownikowej, podczas gdy -adz może być również końcówką liczby mnogiej rodzaju męskiego przymiotników25.

W arumuńskim występuje również szereg prefiksów i sufiksów słowotwórczych pochodzenia greckiego. Pewną produktywność wykazują prefiksy: andi (< gr. αντί), np. stau ‘stoję’ > andistau ‘stoję naprzeciw, sprzeciwiam się’, apu (< gr. από), np. beau ‘piję’ > apubeau ‘wypijam do końca’, cata (< gr. κατά), np. ruptu ‘złamany’ > cataruptu ‘połamany’, mata (< gr. μετά), xana (< gr. ξανά), np. fac ‘robię’ > matafac, xanafac ‘robię znów’, para (< gr. παρά), np. fac > parafac ‘robię za dużo’ oraz sufik-sy: zdrabniające -achi (< gr. -άκι), np. Nicola > Nicolachi i -oplu (< gr. -όπουλο), np. tserbu ‘jeleń’ > tsãrboplu ‘jelonek’, sufiks rodzaju żeńskiego -isã (< gr. -ίσσα), np. drac ‘diabeł’ > dracsã ‘diablica’, sufiks tworzący nazwy mieszkańców -(i)ot (< gr. ιώτις), np. Samarina > sãmãrnjot ‘mieszkaniec Samariny’, sufiksy tworzące rzeczow-niki abstrakcyjne -adhã (< gr. -άδα), np. nostim ‘przyjemny’ > nostimadhã ‘przyjem-ność’ i -izmã (< gr. ίζμα), np. mi aspar ‘przerazić się’ > asparizmã ‘przerażenie’, su-fiks rzeczowników kolektywnych -ario (< gr. αρειό), np. porcu ‘świnia’ > purcario ‘chlew’, sufiksy przymiotnikowe -aric (< gr. –άρικος), np. mi ngãrnjescu ‘kłócę się’ > ngãrnjaric ‘kłótliwy’ i -itic (< gr. -ίτικος), np. tc. soylu ‘szlachetny’ > suilitic ‘ts.’ oraz sufiks przysłówkowy -a (< gr. -ά), np. adãnc ‘głęboki’ > adãnca ‘głęboko’26. Spośród powyższych rumuński zna tylko jeden: sufiks zdrabniający -ache (< gr. άκι), mało zresztą produktywny, np. cuţu ‘szczenię’ > cuţulache ‘szczeniaczek’. Być może pochodzenia greckiego jest wspólny dla arumuńskiego i rumuńskiego (choć również bardzo rzadki) sufiks -andru (wyabstrahowany zapewne z imion27 typu Alexandru < gr. Αλέξανδρος), np. rum. căţel ‘szczenię’ > căţelandru ‘szczeniak’, arum. hilju ‘syn’ > hilandru ‘chłopak’. O wiele bardziej produktywny jest w obu językach sufiks -ie (gr. -ία), lecz może być on równie dobrze odziedziczony z łaciny lub zapożyczony ze słowiańskiego.

W odniesieniu do wpływów greckich na składnię można wreszcie mówić o zja-wiskach wspólnych dla rumuńskiego i arumuńskiego, mimo że ich zasięg jest różny. Mają one charakter ogólnobałkański i należą do tzw. bałkanizmów, jednak przynaj-mniej część z nich może być pochodzenia greckiego. O greckie pochodzenie podej-rzewać można takie bałkańskie cechy, jak zanik bezokolicznika i jego zastąpienie trybem łączącym oraz słowo posiłkowe o semantyzmie ‘chcieć’ jako składnik pe-ryfrastycznego czasu przyszłego28. Alternatywne teorie przypisują tym innowacjom

25 M. Caragiu-Marioţeanu, Fono-morfologie aromână. Studiu de dialectologie structurală, Bucureşti 1968, 96-97.

26 Th. Capidan, op. cit., s. 512-52027 H. Misterski, Sufiksacja w języku rumuńskim, Poznań 1987, s. 40. 28 Teorię o greckim pochodzeniu wszystkich bałkanizmów morfosyntaktycznych (poza rodzajni-

kiem postpozycyjnym, nieistniejącym w grece) lansował Kristian Sandfeld (Linguistique balkanique :


pochodzenie paleobałkańskie, ze względu na ich obecność w albańskim29. Problem pozostaje nierozstrzygnięty i w tym miejscu pozostaje nam jedynie wskazać na moż-liwość wpływu greckiego również w tym zakresie. Tak czy inaczej, oba zjawiska są w rumuńskim i arumuńskim pochodzenia obcego, gdyż nie zna ich ani łacina, ani ro-mańszczyzna pozabałkańska. Tendencja do zastępowania bezokolicznika trybem łą-czącym w rumuńskim została jednak w pewnym stopniu zahamowana. W niektórych sytuacjach użycie bezokolicznika jest ciągle opcjonalne, jak po czasowniku modal-nym a putea ‘móc’, np. pot să spun (z trybem łączącym) = pot spune (z bezokolicz-nikiem) ‘mogę powiedzieć’. W arumuńskim używa się już wyłącznie trybu łączące-go, np. pot si-aspun ‘mogę powiedzieć’. Podobnie wygląda kwestia czasu przyszłego z ‘chcieć’. W rumuńskim stosowany jest on wymiennie z romańskim z pochodzenia czasem przyszłym z czasownikiem posiłkowym ‘mieć’, np. voi spune lub o să spun (z ‘chcieć’) vs. am să spun (z ‘mieć’) ‘powiem’. W arumuńskim istnieje tylko czas przyszły oparty na ‘chcieć’, va si-aspun ‘ts.’. W rumuńskim panuje zatem sytuacja przejściowa, dopuszczająca opcjonalność użyć, podczas gdy arumuński w obu przy-padkach zachowuje się dokładnie tak samo jak nowogrecki, który zna jedynie kon-strukcje typu: μπορώ να πώ ‘mogę powiedzieć’ (z trybem łączącym zamiast bezoko-licznika), θα πώ ‘powiem’ (< θέλω να πώ, dosł. ‘chcę powiedzieć’).

Zjawiskiem o genezie niewątpliwie greckiej jest za to możliwość zastąpienia za-imka dzierżawczego przymiotnego nieakcentowaną formą zaimka osobowego w do-pełniaczo-celowniku. Taka wariantywność występowała w starogreckim, np. (o‛) ε’μoς φίλος (z zaimkiem dzierżawczym) vs. o‛ φίλος μου (z nieakcentowanym zaimkiem osobowym w dopełniaczu)30, podczas gdy w nowogreckim dzierżawczość w tego typu konstrukcjach wyrażana jest już tylko klityką zaimka osobowego w dopełnia-czo-celowniku, np. ο φίλος μου ‘mój przyjaciel’. W rumuńskim i północnoarumuń-skim, mimo że normalnie używa się zaimka dzierżawczego, dopuszczalne jest użycie w tej funkcji klityki zaimka osobowego, choć jest to zabieg stosowany niemal wy-łącznie w literaturze, głównie w poezji, dla potrzeb rymu i rytmu, np.

rum.Aducerile-aminte pe suflet cad în picuri,Redeşteptând în faţă-mi trecutele nimicuri;Cu degetele-i vântul loveşte în fereşti,Se toarce-n gându-mi firul duioaselor poveşti.

(Departe sunt de tine, Mihai eminescu)

problèmes et résultats, Paris 1930). W nieco ograniczonym zakresie, w odniesieniu właśnie do zaniku bezokolicznika i budowy czasu przyszłego, przejął ją m. in. Adam Weinsberg (Językoznawstwo ogólne, Warszawa 1983, s. 79).

29 Hipotezę o substratowym pochodzeniu bałkanizmów morfosyntaktycznych wysunął ojciec bałkanistyki, Jernej Kopitar (Albanische, walachische u. bulgarische Sprache, „Jahrbücher der Literatur”, Wien 1829, s. 46, 59-106). Obecnie próbuje ją udowodnić zespół badaczy FWF Austrian Science Fund (http://www.fwf.ac.at/en/public_relations/press/pv200805-en.html, dostęp: 13.11.2012).

30 M. Auerbach, M. Golias, Gramatyka grecka, Warszawa 2000, s. 122-123.


arum. Tu somnu-nji apitrusit di yisi,Pisupra-a suflitlu-nji nvirinat,S-azvimturã nicurmat pirmisi,Dit-chirolu di-anda io-fui amintat.

(Tu somnu-nji, Dumitru Piceava)

W powyższych fragmentach zamiast oczekiwanych form faţa mea ‘moja twarz’, degetele lui ‘jego palce’, gândul meu ‘moja myśl’ (rum.) czy somnul a meu ‘mój sen’, suflitlu a meu ‘moja dusza’ (arum.) użyto odpowiednio: faţă-mi, degetele-i, gându-mi i somnu-nj, suflitlu-nj, dosłownie ‘twarz mi’, ‘palce mu’, ‘myśl mi’ i ‘sen mi’, ‘dusza mi’. Formy należące do pierwszej serii były najwyraźniej za długie, stąd zastąpiono je obocznymi formami z drugiej serii, wygodniejszymi, bo krótszymi i łatwiej kom-ponującymi się rytmicznie z resztą tekstu. regularny charakter ma za to użycie enkli-tyk zaimka osobowego w funkcji dzierżawczej w południowoarumuńskim, w grec-kim otoczeniu językowym, co dodatkowo świadczy o greckiej genezie zjawiska31.

Obok kalk składniowych z greki wskazać można szereg kalk na poziomie uzusu i frazeologii, np. rum. Cum te cheamă?, arum. Cum ti-acljeamã? vs. gr. Πώς σε λένε; ‘Jak się nazywasz?’ Mimo że paralelna konstrukcja występuje we włoskim (Come ti chiami?), czyli w innym języku romańskim, jej odpowiedniki w rumuńskim i aru-muńskim należy uważać za kalki z greckiego, w którym również dla wszystkich osób używa się czasownika w 3. osobie liczby mnogiej32. Inne przykłady: rum. Ce faci?, arum. Tsi adari? vs. gr. Τι κάνεις; ‘Co słychać?’ (dosł. ‘Co robisz?) czy rum. aşa şi aşa, arum. ashe-sh-ashe vs. gr. έτσι κι έτσι ‘tak sobie’. (dosł. ‘tak i tak’).

Analiza języków: rumuńskiego i arumuńskiego pod kątem wpływu, jaki wywarł na nie język grecki, prowadzi do wniosku, że skutki jakościowe i ilościowe tego od-działywania przedstawiają się dla każdego z nich zgoła inaczej. Liczba grecyzmów w rumuńskim, mimo że znaczna w okresie średniowiecza i w pierwszych wiekach epoki nowożytnej, jest we współczesnym języku wręcz marginalna. W arumuńskim z kolei słownictwo pochodzenia greckiego stanowi integralną część leksyki, pozwa-lając nierzadko na wyrażanie podstawowych pojęć, nie mówiąc już o tych o wyż-szym stopniu abstrakcji i specjalizacji. również oddziaływanie greki na strukturę gramatyczną romańszczyzny bałkańskiej jest bardziej konsekwentne w przypadku arumuńskiego niż rumuńskiego. Pozwala to na potraktowanie elementów greckich w arumuńskim jako adstratu najważniejszego jakościowo i ilościowo, podczas gdy w odniesieniu do rumuńskiego można mówić jedynie o kolejnym adstracie o zniko-mym obecnie znaczeniu.

31 Th. Capidan, op. cit., s. 195.32 W istrowołoskim czasownik uzgadniany jest z odpowiednią osobą, a zaimek ma charakter zwrot-

ny, a nie osobowy, co odpowiada dokładnie konstrukcji włoskiej, lecz jest dodatkowo wzmocnione wpływem chorwackim.


GreeK HerITAGe IN rOMANIAN AND ArOMANIAN

S u m m a r y

This paper analyses the Greek influence upon two major Balkan romance languages, romanian and Aromanian (the most affected, as it seems, by this influence, historically, like romanian, and also con-temporarily, like Aromanian). In romanian, for the period of the strongest Greek impact, the Greek lexi-con is estimated to be over 10 %, but in the contemporary language, the words of Greek origin represent only 2 %. In Aromanian, due to its constant contact with Modern Greek (especially in Greece), Greek bor-rowings are extremely common, expressing not only abstract and specialized terminology, but also many notions of everyday life. Besides the Greek elements in romanian and Aromanian vocabulary, we notice a number of phonetic, phonological, morphological and syntactic features of Greek origin, either obvious or potential. They appear especially in Aromanian, which borrowed some Greek phonemes and morphe-mes (both inflectional and derivational) and also adopted, more constantly than romanian, some syntac-tic constructions, possibly of Greek origin.


ZMAGANIA SŁOWACKO-WęGIerSKIe W POSTrZeGANIU WSPÓLNeJ HISTOrII

RYSZARD GRZESIK

AbstraCt. Ryszard Grzesik, Zmagania słowacko-węgierskie w postrzeganiu wspólnej historii (The Slovak-Hungarian Struggles in the Interpretation of the Common History).


ryszard Grzesik, Zakład Historii Instytutu Slawistyki PAN, Poznań, Polska – Poland.

Wśród procesów społecznych i kulturowych składających się na tożsamość róż-nych grup ludności ważną rolę odgrywa świadomość historycznych związków z bliż-szymi i dalszymi sąsiadami. Należy ona do sfery faktów kulturowych, często zmito-logizowanych, kreujących mapę wzajemnych sympatii i antypatii. Nie wzięły się one znikąd, lecz mają głębokie uzasadnienie w dziejach tych grup. Wyobrażenia i ste-reotypy, w jakie przekształca się pamięć o pojedynczych wydarzeniach, jak i o cało-kształcie dziejów, zakorzenione są w przeszłości.

W europie Środkowej napotykamy dwa ciekawe mity dotyczące przeszłości, które związane są z Węgrami. „Bohaterem” jednego z nich jest Polska, drugiego Słowacja. Pierwszy jest w Polsce powszechnie znany. To mit o „wieczystej” przyjaźni polsko-węgierskiej, zilustrowany dobrze znanym przysłowiem: „Polak-Węgier, dwa bratanki i do miecza i do szklanki”1. Drugi to o wiele mniej przyjazne stosunki słowacko-wę-gierskie. Analizując historię XX w. dostrzegamy nieraz obawy Słowaków, jako na-rodu „młodszego” i mniejszego przed ich południowym sąsiadem. Strach przed rze-komą irredentą węgierską dyktował politykom niepodległej już Słowacji ustalenie

1 Temu zagadnieniu poświęcona była dysertacja doktorska A. Quéret-Podesty: A. Quéret-Podesta, „Polonais, Hongrois, deux frères” (Polak, Węgier, dwa bratanki..., Magyar, lengyel, két jó barát). La re-présentation des plus anciennes relations polono-hongroises dans l’historiographie du Moyen Âge à nos jours et la question des origines médiévales du mythe de l’amitié polono-hongroise. Thèse de doctorat en Histoire du Moyen Âge préparée en cotutelle internationale, [Clermont-Ferrand 2010], niepublikowany wydruk komputerowy.

32 RYSZARD GRZESIK

dzisiejszego podziału administracyjnego kraju, który nie ma nic wspólnego z podzia-łami historycznymi, a niekiedy wręcz rozbija historyczne terytoria (jak np. Spiszu). Omawiany proces sięga swoimi korzeniami przynajmniej XIX w., pojawił się on w dobie powstawania nowoczesnych świadomości narodowych2.

Lecz początków słowackiej świadomości etnicznej i antagonizmów dzielących dzisiejszych Słowaków i Węgrów możemy szukać już w średniowiecznym kronikar-stwie węgierskim. Jak wiadomo, wczesnośredniowieczne kroniki ukazywały między innymi chwalebną przeszłość „grupy trzymającej władzę”. Tworzyli ją dynasta z ro-dziną oraz najbliższym otoczeniem – drużyną i urzędnikami. Wszyscy oni tworzyli instytucję państwa, a kroniki dostarczały wspólnej wizji przeszłości i ram ideowych, uzasadniających istnienie tego państwa3. W przypadku Węgrów kronikarze odpowia-dali na pytanie, jak przybysze z dalekiej Scytii dotarli do Panonii, kogo tam napotka-li, w jaki sposób pokonali i podporządkowali sobie tubylców oraz jak zbudowali swo-je państwo. Była to wizja podboju dzisiejszych Węgier. Na niej skoncentrował się np. anonimowy kronikarz, zwany często magistrem P., notariusz króla Béli, najpewniej III, piszący na samym początku XIII w. Jednym z przeciwników Węgrów był wódz bułgarski Salan, władający międzyrzeczem Cisy i Bodrogu. Podczas spotkania z jego posłami węgierski wódz Arpad poprosił go o tereny pod wypas bydła na wschód od rzeki Sajó, dwa dzbanki dunajskiej wody oraz wiązkę siana z puszty Alpár, w zamian ofiarując księciu bogate dary. Książę z radością je przyjął nieświadom, że właśnie pozbywa się swojego władztwa. Węgrzy szybko mu to uświadomili, domagając się opuszczenia ziemi przez Salana i egzekwując to zbrojnie. Chciałoby się westchnąć, że to jedno z wielu dyplomatycznych nieporozumień, które zmieniają dzieje świata4.

Bardzo podobnie przedstawia to wydarzenie grupa kronik z XIv w., wyda-nych swego czasu przez Sándora Domanovszky’ego. Dowiadujemy się z niej, że Arpad wysłał poselstwo do lokalnego władcy, prosząc go o dar ziemi, siana i wody ofiarując w zamian konia arabskiego cudnej urody z pozłacaną uzdą i siodłem. Miejscowy ksią-żę dar przyjął, ale potem z zaskoczeniem dowiedział się o żądaniu ustąpienia przy-byszom swego kraju. Nie będzie dla nas zaskoczeniem, że Węgrzy wyegzekwowa-

2 Ze starszej literatury o kształtowaniu się odrębności słowackiej zob. napisany z wielką sympatią wobec Słowaków artykuł Lajosa Gogoláka z 1942 r., L. Gogolák, A szlovák és ruszin nemzetiség történe-te, w: A magyarság és a szlávok, red. Gy. Szekfű, wyd. 2, wyd. e. Niederhauser, Budapest 2000, s. 205- -218. rozwój historiografii słowackiej opisują np. F. Kutnar, J. Marek, Přehledné dĕjiny českého a slo-venského dĕjepisectví od počátků národní kultury až do sklonku třicátých let 20. století, Praha 1997; e. Niederhauser, A történetírás története Kelet-Európában, Budapest 1995, s. 568-613. Godną pole-cenia pracą na temat konfliktów narodowościowych w XIX-wiecznym Imperium Habsburgów jest H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów. Zagadnienia narodowościowe, Kraków 1986. Świadectwem z epoki jest powieść Artura Gruszeckiego, ukazująca zmagania Słowaków z postępującą madziaryzacją: A. Gruszecki, W tysiąc lat. Powieść na tle stosunków słowacko-węgierskich, Warszawa 1902.

3 B. Kürbisówna, Więź najstarszego dziejopisarstwa polskiego z państwem, w: Początki państwa polskiego. Księga Tysiąclecia, red. K. Tymieniecki, G. Labuda, H. Łowmiański, Poznań 1962, t. 2, s. 217- -218.

4 Anonimowego notariusza króla Béli Gesta Hungarorum, wyd. A. Kulbicka i in., Kraków 2006, rozdz. 14, s. 74-79, rozdz. 16, s. 82-85 (tekst równoległy łaciński i polski przekład).

33ZMAGANIA SŁOWACKO-WęGIerSKIe W POSTrZeGANIU WSPÓLNeJ HISTOrII

li swe prawa przymusem, zaś dotychczasowy władca, uciekając przed nimi, utonął w Dunaju5.

Zaciekawi nas zapewne, że tym władcą, negatywnym bohaterem tzw. podania o białym koniu, jednego z podstawowych podań legitymizujących władzę węgier-ską, był Świętopełk. Nie była to postać obca kronikarzom węgierskim, bo pojawia się on już u Szymona z Kézy, piszącego w latach 1282-1285 na dworze Władysława IV Kumańskiego. Świętopełk był, jego zdaniem, synem Marota, księciem polskim, który podbił Braktę i władał Bułgarami i Messianami, a po wygnaniu Hunów rzą-dził i w Panonii. Miał w niej rządzić Marot, ale ponieważ był już stary i słaby, osiadł w grodzie Veszprém. Świętopełk przeciwstawił się Węgrom, którzy sforsowali Dunaj w Peszcie i Szobie i pokonali go. Ale według innej tradycji pobili go nad rzeką rákos koło Bánhidy. Ponoć jego ojciec, gdy o tym usłyszał, wyzionął ducha6.

Czy Świętopełka spotkał aż tak tragiczny koniec, jak przedstawiają kronikarze węgierscy? Niekoniecznie. Bo gdy otworzymy Kronikę Czechów napisaną w trzeciej dekadzie XII w. przez praskiego kanonika Kosmasa, ze zdziwieniem przeczytamy o Świętopełku, który ponoć zniknął spośród swego wojska i nigdy się już nie pojawił. Lecz twierdzi się też, że Świętopełk, nękany wyrzutami sumienia za bunt przeciwko swojemu panu, królowi Arnulfowi, w nocy zabił konia, połamał miecz i w szacie po-kutnej udał się do pustelników żyjących na zboczach góry Zobor, górującej nad Nitrą. Tu przez lata przebywał nierozpoznany, a kim jest, ujawnił dopiero na łożu śmierci7.

O tym, że był to potężny władca, przekonuje lektura najstarszej kroniki południo-wosłowiańskiej, znanej jako Latopis popa Duklanina. Za czasów tego króla doszło do zjazdu na równinie Dalma, na którym faktycznie ustanowiono system administra-cji politycznej i kościelnej państwa Svevladiciów8. Działalność ta bardzo przypomina skrótowo przedstawione dokonania Akwili – Attyli, potężnego władcy Węgrów, któ-ry w opinii kronikarza węgiersko-polskiego, działającego pod koniec lat 20. XIII w. na sławońskim dworze Kolomana halickiego, był właściwym twórcą węgierskiej pań-stwowości w ziemi słowiańskiej, rozciągającej się między Dunajem a Cisą. Władca ten i jego poddani poślubili tubylcze kobiety, w ten sposób nabywając prawo do no-wych siedzib9. Co ciekawe, małżeństwo węgierskiego następcy tronu z córką księ-

5 Chronici Hungarici compositio saeculi XIV, wyd. A. Domanovszky, w: Scriptores rerum Hungari-carum, t. 1, Budapest 1937, rozdz. 28, s. 287-290.

6 Najnowsze wydanie: Simonis de Kéza Gesta Hungarorum. Simon of Kéza, The Deeds of the Hungarians, wyd. L. Veszprémy, F. Schaer, with a study by J. Szűcs, Budapest – New york 1999, rozdz. 23, s. 72-77 (z tłumaczeniem angielskim).

7 Die Chronik der Böhmen des Cosmas von Prag, wyd. B. Bretholz, Berlin 1923, wyd. 2, München 1980, I 14, s. 32-34. Polski przekład: Kosmasa Kronika Czechów, tłum. M. Wojciechowska, Warszawa 1968, s. 124-126.

8 Ljetopis popa Dukljanina. Latinski tekst sa hrvatskim prijevodom i „Hrvatska kronika”, [wyd. V. Mošin], Zagreb 1950, rozdz. 9, s. 48-57. Polski przekład: Historia Królestwa Słowian czyli Latopis Popa Duklanina, wyd. J. Leśny, Warszawa 1988, s. 67-73.

9 Chronica Hungaro-Polonica. Pars 1 (textus cum varietate lectionum), wyd. B. Karácsonyi, Szeged 1969 (Acta Historica, t. 26), rozdz. 3, s. 19-20. Polski przekład: Żywot św. Stefana króla Węgier czyli Kronika węgiersko-polska, wyd. r. Grzesik, Warszawa 2003, s. 61-62.

34 RYSZARD GRZESIK

cia biharskiego Menumoruta u znanego nam już Anonima stanowiło jeden z aspek-tów legitymizacji węgierskiego panowania. A słowo Marót wchodzące w skład imie-nia tego księcia to węgierskie określenie Morawianina, sama zaś postać to alegoria Świętopełka10.

Jak widzimy z tego pobieżnego przeglądu źródeł, na rozległych obszarach europy Środkowej utrzymywała się przez wieki średnie tradycja o państwie wielko-morawskim oraz o jego władcy, Świętopełku. W innym miejscu starałem się już wy-kazać, że pamięć o pierwszym trwalszym państwie Słowian Zachodnich przetrwała w dwóch aspektach11. Pierwszym z nich był aspekt kulturowy, to jest kultywowa-nie jego dziedzictwa literacko-religijnego, wypracowanego przez misję św. Cyryla i Metodego i zachowanego w największej skali przez słowiańską kulturę prawosław-ną. Oczywiście pamiętamy tutaj i o roli katolickich chorwackich głagolaszy. Drugim aspektem tradycji wielkomorawskiej był aspekt polityczny, a zatem pamięć o królu Świętopełku, istotnie najpotężniejszym władcy morawskim. Jak pokazuje zespół po-dań, odnotowanych przez kronikarzy i często się wykluczających, funkcjonowała ona w tradycji ustnej, przypisanej do różnych obszarów geograficznych i wykorzystanej przez dziejopisów do własnych celów politycznych12.

Ostatnio postacią Świętopełka zainteresowali się dwaj badacze słowaccy: Martin Homza i jego uczennica, Naďa rácová13. Martin Homza zanalizował m.in. występo-wanie tego władcy w kronikarstwie średniowiecznym wyróżniając w nim białą i czar-ną legendę Świętopełka. Na białą legendę składa się wzmianka Kosmasa o jego po-bycie w zoborskiej pustelni, dzięki któremu osiągnął on wymiar świętości. Czarny obraz malują kronikarze węgierscy w omówionym już podaniu o białym koniu. Stał się on częścią węgierskiej ideologii państwowej, co ostatecznie przypieczętował Jan Thuróczy, przekazujący myśl średniowiecza dalszej epoce. Ideologia ta opierała się na przeświadczeniu, że węgierska szlachta mieczem i podstępem zdobyła sobie wła-dzę w Królestwie, ma zatem pełne prawo do rządów, m.in. nad ludem Świętopełka, z zasady jej poddanym14.

Lecz XVI w. przyniósł Węgrom tragiczną klęskę doznaną z rąk Turków pod Mohaczem. W jej wyniku doszło do wojny domowej między zwalczającymi się stron-nictwami oraz do zajęcia znacznych połaci kraju przez Osmanów. Północna i zachod-nia część kraju znalazła się pod władzą Habsburgów. Zamieszkała ona była w prze-

10 Por. np. R. Grzesik, Menumorout i inni. Wielkie Morawy w węgierskich kronikach średniowiecz-nych, w: Czas, pamięć, tradycja. Materiały konferencji, red. Bożenna Bojar, Warszawa 2010, s. 87-94.

11 R. Grzesik, Great Moravia as a Basis of the Central European Medieval Historical Tradition, zło-żone do druku w materiałach sesji: Slovensko a Chorvátsko. Historické paralely a vzťahy (do roku 1780), która miała miejsce w Bratysławie i Lewoczy 20-24 czerwca 2011.

12 Np. J. Steinhübel, Nitrianske kniežatstvo. Počiatky stredovekého Slovenska. Rozprávanie o dejin-ách nášho územia a okolitých krajín od sťahovania národov do začiatku 12. storočia, Bratislava 2004, s. 165-186.

13 M. Homza, N. rácová, K vývinu slovenskej myšlienky do polovice 18. storočia. Kapitoly k zákla-dom slovenskej historiografie. Učebné texty, Bratislava 2010.

14 M. Homza, Počiatky Svätoplukovskej tradície u Slovákov. Čierna a biela Svätoplukovská legen-da, w: tamże, s. 39-74.


ważającej mierze przez ludność niewęgierską: saskich osadników przeważających w miastach i słowiański lud. Ten ostatni zaczynał być coraz bardziej widoczny15. reformacja i kontrreformacja wymusiły na obu stronach konfliktu religijnego potrze-bę docierania ze swymi argumentami do szerokiego ludu. Zaczęły powstawać teksty w języku czeskim, zrozumiałym dla miejscowych i dobrze już ugruntowanym, jako język literacki. Zawierały one jednak wzrastającą z biegiem lat liczbę słowakizmów. Zresztą i administracja miejska od drugiej połowy XV w. w coraz większym stopniu dopuszczała zesłowakizowaną wersję czeskiego. I katolicy, i protestanci poszukiwali wspólnego dla wszystkich Słowian języka. Zwróciły one wtedy uwagę na dzieło kato-lickich głagolaszy. Przez lata obowiązywał pogląd, że twórcą języka starocerkiewno-słowiańskiego (choć tej nazwy jeszcze nie znano) oraz alfabetu głagolickiego był sam św. Hieronim, twórca łacińskiego przekładu Biblii, czyli Wulgaty, największy auto-rytet biblijny, jakiego można było sobie wyobrazić. W ten sposób dowodzono prawo-wierności samego języka oraz pisma i broniono się skutecznie przed zarzutem here-zji. Ale już autor pierwszego katolickiego śpiewnika po słowacku, Benedek Szőllősi dowodził, że jest ono rezultatem misji Cyryla i Metodego, Apostołów Słowian, przy-jętych przez Świętopełka. Władca ten rezydował w Székesfehérvárze, późniejszym mieście koronacyjnym królów węgierskich, jego państwo stało się zatem podwaliną państwowości węgierskiej. Autor ten, jako pierwszy połączył zatem rozdzielone dotąd oba nurty tradycji o Wielkich Morawach, wprowadził też na stałe postać Świętopełka na karty węgierskiej historiografii krytycznej16. Zainteresowanie wielkomorawską przeszłością, zdaniem Nadii rácovej, było typowe dla nurtu katolickiego17. Jego re-prezentantem był Marcin Szentiványi, który wyróżnił trzech Świętopełków: I, któ-ry oddał ziemię Węgrom, II, który zmarł w opinii świętości na Zoborze oraz III, jego syna, za którego panowania upadły Wielkie Morawy18.

Do prawdziwej awantury doszło w 1722 r., kiedy wyszło dzieło profesora Uniwersytetu w Trnawie, Michała Bencsika, w którym dowodził, że heretycy nie są równoprawnymi obywatelami Królestwa Węgierskiego, m.in. dlatego, że są po-tomkami ludu Świętopełka, podbitego przez Węgrów i zmienionego na wieki w lud-ność poddańczą. Odpowiedź napisał kilka lat później, w 1728 r., proboszcz z Dubnicy nad Wagiem, Jan Baltazar Magin, który z kolei dowodził, że Świętopełk dobrowol-nie przyjął do swojej krainy węgierskich przybyszów i pozwolił im żyć wśród swe-go ludu. To pokazuje jego wielkoduszność i szlachetność. Dlatego wszystkie narody tworzące Królestwo Węgierskie są równe19.

15 W dalszym ciągu opieram się na rozważaniach N. rácovej: N. rácová, K vývinu slovenskej my-šlienky v 17. storočí, tamże, s. 121-187 oraz tejże, K ďalšiemu vývoju slovenskej myšlienky do polovice 18. storočia, tamże, s. 189-246.

16 M. Homza, N. rácová, K vývinu, s. 18 (część M. Homzy), 146-150 (część N. rácovej; w przyp. 66 podany pełen tytuł kancjonału).

17 Tamże, s. 185-187. ewangelicy tymczasem zwracali większą uwagę na rolę własnego języka w li-turgii, ale też uważali braci sołuńskich za swoich przodków.

18 Tamże, s. 173-185. 19 Analiza tamże, s. 195-213.

36 RYSZARD GRZESIK

Dwa wspomniane dzieła, Bencsika i Magina, otwierają dwa nurty węgierskiej historiografii krytycznej, widoczne wyraźnie od początku XVIII w. Nie mają one polskiej nazwy. Jeden z nich nazywany w historiografii słowackiej podmanitelskou teóriou głosi, że etniczni Węgrzy powinni zajmować dominujące stanowisko w wie-loetnicznym Królestwie Węgierskim. Jego reprezentantami w późniejszych latach byli uczeni jezuici, zasłużeni dla pierwszych węgierskich edycji źródłowych, György Pray i István Katona20. Nurt ten stał się nie tylko oficjalnym nurtem historiografii wę-gierskiej, ale i uzasadniał prowadzoną w XIX w. politykę madziaryzacji niewęgier-skich mieszkańców Korony św. Stefana21. Doprowadziła ona, jak wiemy, do rozpadu Węgier i tragicznego dla Węgrów traktatu trianońskiego, do dziś stanowiącego jed-ną z głównych traum przeciętnego Węgra. Drugi nurt, zwany pohostinskou teóriou, przez długie lata podkreślał równoprawność narodów Węgier i artykułował przywią-zanie do wspólnej, węgierskiej ojczyzny, podkreślając zarazem rolę czynnika słowiań-skiego w jej dziejach. Mieścił się w nim Samuel Timon, Juraj Papánek, nawet jeszcze działający na przełomie XIX i XX w. ks. František Viťazoslav Sasinek. Stopniowo jednak wyodrębniał się w samodzielną historiografię słowacką22.

rezultatem tego rozwoju było powstanie dwóch historiografii narodowych. Bardziej rozwinięta wydaje się być węgierska, badająca dzieje dawnych Węgier w ujęciu całościowym. Historycy węgierscy nie boją się analizować historii komi-tatów wchodzących w skład dzisiejszej Słowacji, rumuńskiego Siedmiogrodu czy serbskiej Wojwodiny albo innych ziem pozostających poza granicami współczesnych Węgier. Historycy słowaccy z kolei koncentrują się przeważnie na tematyce wielko-morawskiej, mniej zajmującej ich węgierskich kolegów, zaś badając dzieje Słowacji w ramach Korony Węgierskiej rozpatrują historię wyłącznie terenów dzisiejszej Słowacji, nie interesując się już innymi ziemiami węgierskimi. Z punktu widzenia ogólnowęgierskiego są to badania regionalne, cenne dla poznania dziejów lokalnych, ale niekiedy tracące z oczu szersze procesy zachodzące na całości ziem Królestwa Węgierskiego23. Na szczęście ta sytuacja ulega zmianie. Istnieje na przykład świa-domość podobieństwa rozwoju Spiszu i Siedmiogrodu. Latem 2011 r. w Bratysławie odbyła się sesja naukowa poświęcona kontaktom Słowacji z Chorwacją do XVIII w. z udziałem silnej reprezentacji węgierskiej24. Optymizm budzi mocno podkreśla-na świadomość uczestników, że przedmiotem obrad stały się więzi istniejące w ra-mach wspólnego państwa – Korony św. Stefana. Można zatem patrzeć w przyszłość

20 S. B. vardy, Modern Hungarian Historiography, New york – Guildford, Surrey 1976, s. 30-31 zalicza ich do jezuickiej szkoły edytorskiej (The Jesuit Source Collecting School).

21 Dobrze scharakteryzowaną przez H. Wereszyckiego, Pod berłem Habsburgów, passim. 22 Por. prace cyt. w przyp. 2. 23 Por. mój głos w ankiecie bratysławskiego czasopisma „Proglas”: Anketa o predmete slovenských

dejín, „Proglas”, r. 10, 2000, nr 3-4, s. 20-22. Na konieczność znajomości przez badaczy słowackich do-robku historiografii węgierskiej i vice versa zwracał ostatnio uwagę L. Koszta, 11. századi bencés monostor a Szepességben?, „Századok”, r. 142, 2008, z. 2, s. 356; wersja słowacka tegoż, L. Koszta, Benediktínsky kláštor z 11. storočia na Spiši?, prel. Vincent Múcska, Historický časopis, r. 57, 2009, z. 2, s. 356.

24 Por. wyżej przyp. 11.


z umiarkowaną nadzieją, iż badania historyków stopniowo przedostaną się do szer-szego kręgu odbiorców, wpływając na większe porozumienie między tak bliskimi so-bie Węgrami i Słowakami. Wtedy wspomniana na początku obustronna niechęć sta-nie się już jedynie tematem rozpraw historycznych.

THe SLOVAK-HUNGArIAN STrUGGLeS IN THe INTerPreTATION OF THe COMMON HISTOry

S u m m a r y

The consciousness of historical relationship with the neighbours belongs to important cultural facts, which create the map of common sympathies and antipathies. They are rooted in the past of nations or other social groups. Two interesting historical myths are connected with Hungary. One of them tells about the ‘eternal’ Polish-Hungarian friendship, the second one tells about the enmity of the Hungarians and the Slovaks. The aim of the article is to search the roots of this complicated Slovak-Hungarian relationship, which lie deeper than in the 19th century. I analyzed the image of the Pannonian Slavs in the Hungarian chronicles. They played the role of people, who were conquered by the Hungarians or sold them their ter-ritories (Story of a white horse presented by the Anonymous Notary of King Béla and by the Chronicle composition of the 14th century). Svatopluk, the Polish (in fact, the Great-Moravian) ruler, was one of the negative heroes of Simon of Kéza’s Chronicle. I analyzed the information about this ruler in the Bohemian and South-Slavic (the Chronicle of Duklja) tradition, underlining the functional identity of Svatopluk of the Duklja Chronicle with Aquila/Atyla of the Hungarian-Polish Chronicle. It was an element of the tra-dition about the Great-Moravian statehood, preserving in Central-european oral and written tradition. Two aspects of this tradition could be seen in the sources: 1) the cultural one, concentrating on the acti-vity of St. Cyril and Methodius and 2) the political one, i.e. the story of Svatopluk. This tradition was re-cently searched by the Slovak scholars, Martin Homza and Naďa rácová. I characterize the development of the reflection on Great-Moravia and the Slavic liturgy in historical Hungary (especially in contempora-ry Slovakia) basing on their study. Different interpretations of the role of the Slavs in the Hungarian sta-te resulted in the creation of two national historiographies at the end of the 18th century, the Hungarian and the Slovak. I tried to compare them. It is to observe that recently the historians from both countries, Slovakia and Hungary started to discuss on the facts from their common history. It creates the optimistic perspectives for the future.


МеждУ КонстАнтинополеМ и КонстАнтинополеМ. иЗ истории столичноГо стАтУсА ниКеи в XIII в.1

mIrOSŁAW J. lESZKA

AbstraCt. Mirosław J. Leszka, Между Константинополем и Константинополем. Из истории столичного статуса Никеи в XIII веке. (Between Constantinople and Constantinople: Nicaea as a capital and its role in 13th century).

Balcanica Posnaniensia. Acta et studia, XIX, Poznań 2012, Wydawnictwo Instytutu Historii UAM, pp. 39-49, ISBN 978-83-63-047-17-7, ISSN 0239-4278. russian text with a summary in Polish and in english.

Mirosław J. Leszka, Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum, ul. Aleksandra Kamiń-skiego 27a, 90-219 Łódź, Polska – Poland.

с захватом Константинополя участниками четвертого крестового похода в апреле 1204 г. начинается продолжающийся больше полвека период, в кото-ром этот город не исполнял роль столицы византийской империи. столичного статуса в это время добилась же малоазиатская никея2. она стала центром госу-дарства, которого правители считали себя наследниками константинопольских василевсов. от имени своей столицы эта страна получила название никейской империи.

никея, вероятно, с самого начала существования в качестве столичного го-рода воспринималась как временная столица, потому что центральным пунктом политической системы тамошних правителей было возвращение над Босфор, в Константинополь, единственный город, который считался настоящей столи-

1 Этот текст – отредактированная и несколько расширенная версия польскоязычной статьи, которая первоначально была опубликована в научном журнале: „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 12.2, 2011, c. 211-220.

2 никея не была – как известно – единственным городом, пытающимся занять место Констан-тинополя. на эту роль претендовали также трапезунд и Фессалоники, столицы греческих го-сударств, соперничающих с никейской империей. подробнее по теме трапезундской империи и Фессалоникского королевства см.: с. Kарпов, История трапезундской империи, санкт-петербург 2007; A. Stavridou-Zafraka, The Empire of Thessaloniki (1224–1242). Political Ideology and Reality, Byzantiaka 19, 1999, c. 213–222; F. Bredenkamp, The Byzantine Empire of Thessaloniki, Thessalonike 1993.

40 MIrOSŁAW J. LeSZKA

цей византийской империи3. однако кажется, что временность столичного стату-са никеи парадоксально дает нам великолепную возможность определить фак-торы, из которых в сознании византийцев складывалось понятие столичности. именно эти элементы надо было осуществлять правителям никейской империи, чтобы их резиденция – хотя бы за короткое время – воспринималась как достой-ная заместительница находящегося в руках крестоносцев Константинополя. прежде чем приступлю к анализу действий никейских правителей, предприня-тых с целью присвоения своей резиденции столичного статуса, я хотел бы ко-ротко объяснить, на чем основывалась столичность Константинополя.

Константинополь. его столичный статус складывался постепенно и эволю-ционно. Можно полагать, что этот процесс начался вместе с основанием города в 330 г. и продолжался несколько столетий. едва ли будет ошибочным утверж-дение, что в основном закончился он в VI в.4 К сложившимся в этом перио-де основным чертам, определяющим уникальный характер Константинополя, именно его столичность, можно причислить прежде всего три. во-первых, сто-лицей византии был всегда только один город и независимо от того, где в какое-то, определенное время пребывал император, сохранял он свой столичный статус. Был постоянной резиденцией верховного правителя, его дворцового окружения и высочайших государственных учреждений. обладание ним лега-лизировало верховную власть. императорская прокламация, состоявшаяся вне Константинополя, всегда должна быть повторена в черте столичного города, по-тому что только в пределах столицы мог совершиться вполне законный обряд коронации. во-вторых, Царьград был также местом постоянного пребывания патриарха, неединственного в византии (ко времени захвата сирии, палестины и египта aрабами), но безусловно главнейшего. в ведении константинопольско-го патриарха находилось право венчания императора. столица являлась также религиозным центром государства. Местом, где находился постоянный собор (Синод эндемуса), хранились святые реликвии, процветала монастырская жизнь.

3 Как считает Майкл Ангольд, автором византийской «идеологии изгнания» (ideology of exile) был никита Хониат, который в своих сочинениях (например: Logos XIII, c. 128. 24-27; XIV, c. 147, 1-7; изд.: Nicetae Choniatae Orationes et epistulae, ed. J.-L. van Dieten, Berolini et Novi eboraci 1972) недвусмысленно высказывался о необходимости возвращения в Константинополь. Феодор ласкарь – как Моисей или Зоровавель – должен возвратиться в новый иерусалим, Константинополь, сто-лицу византийского государства. подробнее по этой теме см.: M. Angold, Byzantine Government in Exile. Government and Society under the Laskarids of Nicaea (1204-1261), Oxford 1975, c. 13- -14; idem, Church and Society in Byzantium under the Comneni, 1081-1261, Cambridge 2000, c. 518; п.и. жаворонков, Западные и восточные реалии в социално-политической и духовной жизни Никейской империи, [в:] Византия между Западом и Востоком. Опыт исторической характери-стики, ed. Г.Г. литаврин, санкт-петербург 1999, c. 208.

4 подробнее по теме развития столичного статуса Константинополя см.: M.B. Leszka, M.J. Leszka, Ewolucja statusu miasta. Idea Konstantynopola-Nowego Rzymu и Zarys dziejów Kon-stan tynopola w latach 337-602, [в:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, ed. M.J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, c. 38-101 (там очередные библи-ографические данные).

41МеждУ КонстАнтинополеМ и КонстАнтинополеМ

и третья предпосылка – со времени правления Константина великого суще-ствовала тесная идеологическая связь между Константинополем и римом. по замыслу своего основателя Царьград был не столько новым или вторым римом, сколько римом sensu stricto – носителем государственных традиций древнерим-ской империи. по мере того, как развивался Константинополь, рим постепенно терял свое значение. в конце концов, город над Босфором стал действительной столицей римского государства.

Конечно, можно обнаружить ряд других факторов, определяющих уникаль-ный характер столичного города в византийской системе. среди них я хотел бы подчеркнуть еще один – чрезвычайную заботу императоров о своей столице, в области широко понятой эстетики (строительство прекрасных зданий и памят-ников) и практики повседневной жизни (защита города, водоснабжение, продо-вольствие, сохранение общественного порядка).

Никея. в апреле 1204 г. Константинополь был захвачен участниками четвер-того крестового похода. Когда Алексей V бежал из города, часть константинополь-ской знати попыталась провозгласить императором его наследника. из двух кан-дидатов – Константина дуки и Константина ласкаря – избран второй. некоторые исследователи считают, что Константин ласкарь был коронован тогдашним кон-стантинопольским патриархом иоанном Каматиром в св. софии. не имея воз-можности открыто выступить против латинянам, он покинул Константинополь и отправился в никею, находящуюся недалеко от столицы, в малоазиатской про-винции вифинии. Кажется, что жители никеи приняли Константина ласкаря хо-рошо и признали его императором5. показательно, что не пожелали впустить в город его брата, Феодора ласкаря (покинувшего Константинополь перед его за-хватом участниками четвертого крестового похода)6, который, не получая от них

5 B. Sinogowitz, Über das byzantinische Kaisertum nach dem Vierten Kreuzzüge (1204-1205), „Byzantinische Zeitschrift” 45, 1952, c. 345-356; п.и. жаворонков, У истоков образования Никейской империи (оценка деятельности Константина XI Ласкариса), „византийский временник” 38, 1977, c. 30-31; Георгий Акрополит, История, прев., коммент., прилож., п.и. жаворонков, санкт – петербург 2005, c. 7 (далее: п.и. жаворонков – Георгий Акрополит); A.G.C. Savvides, Constantine XI Laskaris, uncrowned and ephemeral “Basileus of the Rhomaioi” after the Fall Constantinople to the Fourth Crusade, „Byzantiaka” 7, 1987, c. 141-174; см. также: G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, ed. H. evert-Kappesowa, Warszawa 1968, c. 341-342; C. Foss, J. Tulchin, Nicaea: a Byzantine Capital and Its Praises. With the Speeches of Theodore Laskaris, In Praise of the Great City of Nicaea, Theodore Metochites, Nicene Oration, Brookline 1996, c. 57; C. Foss, Emperors named Constantine, „revue numismatique” 2005, vol. 6, № 161, c. 90-99. Знаю, что большинство исследователей оставляет в стороне или только лаконически упоми-нает о предположительном участии Константина ласкаря в основании никейской империи. однако кажется, что приведенные в литературе предмета аргументы, подтверждающие тезис о его активной роли в событиях 1204–1205 г., являются по крайней мере достоверными.

6 Феодор покинул столицу спустя некоторое время после того, как Алексей III, его тесть был ли-шен верховной власти. N. Oikonomidès, La décomposition de l’empire byzantine à la veille de 1204 et les origines de l’empire de Nicée: A propos de la „Partitio Romanie”, [в:] XVe Congrès International d’Etudes byzantines. Rapport et co-rapports, Athėnes 1976, c. 22-28; George Akropolites, The History, transl., in-trod., comment. r. Macrides, Oxford 2007, c. 82 (далее: r. Macrides); J. Bonarek, Separatyzm bizantyński w dobie IV krucjaty a działalność Teodora Laskarysa, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 9, 2008, c. 34;


никакой помощи, был принужден уйти в район прусы7. очень трудно ответить на вопрос, почему Константин ласкарь решил поселиться в никее. Можно по-лагать, что в основе его решения лежал тот факт, что она была, вместе с находя-щейся в руках крестоносцев никомедией, одним из важнейших городов побли-зости от Константинополя. следовательно, она могла исполнять роль центра, из которого было удобно отправляться в походы против латинян и – одновременно – контролировать отношения с турками-сельджуками. Укрепления никеи мог-ли оборонять город от возможного захватчика8 – латинян. существенным явля-ется также тот факт, что никея гордилась своей блестящей историей. в преде-лах города прочим двукратно состоялся вселенский собор (325, 787)9. Кроме того, она была важным административным центром. но не Константина ласкаря надо считать настоящим основателем столичного статуса никеи. им является его брат Феодор ласкарь10, зять императора Алексея III Ангела, которому удалось подчинить себе города южной вифинии, Мисии и района смирны11. Константин же пытался установить мирные отношения с турками-сельджуками и воспроти-виться экспансии крестоносцев12. в сражении с латинянами ему не повезло – 19 марта 1205 г. был разбит при Адрамитии13. Это поражение очень сильно по-влияло на его политическую ситуацию – он не пользовался больше поддержкой греческого населения и не имел авторитета14. 14 апреля 1205 г. и латиняне были принуждены отступить из Малой Азии в результате разгрома в битве с болга-рами под Адрианополем15. вследствие изменившихся обстоятельств укрепилось положение Феодора ласкаря – он подчинил себе оставленные латинянами об-ласти16 и в скором времени был провозглашен императором. избрание Феодора

I. Giarenis, He synkrotesi kai he hedraiosi tes autokratorias tes Nikaias. Ho autokratoras Theodoros A Komnenos Laskaris, Athena 2008, c. 45-46; другая версия событий: п.и. жаворонков, У истоков …, c. 31; п.и. жаворонков – Георгий Акрополит, c. 164-165; A.G.C. Savvides, op. cit., c. 161.

7 Георгий Акрополит, 6 (Georgii Acropolitae Opera, t. I-II, rec. A. Heisenberg, cor. P. Wirth, Stuttgart 1979); по теме недружелюбной установки жителей никеи по отношению к Феодору см.: N. Oikonomidès, op. cit., c. 27; J.-C. Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance, Paris 1996, c. 463, 469; I.L. Booth, Theodore Laskaris and Paphlagonia, 1204-1214: towards a chronology description, „Archeion Pontou” 2003/2004, c. 162; ср. п.и. жаворонков, У истоков…, c. 31.

8 о состоянии укреплений никеи перед четвертым крестовым походом – C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 93.

9 A.G.C. Savvides, Byzantium in the Near East: Its Relations with the Seljuk Sultanate of Rum in Asia Minor, the Armenians of Cilicia and the Mongols A.D. c. 1192-1237, Thessaloniki 1981, c. 53.

10 п.и. жаворонков, У истоков …, c. 37.11 Ibidem, c. 32.12 Ibidem, c. 32.13 Ibidem, c. 34-35; см. также: Z. Pentek, Cesarstwo Łacińskie. Kolonialne państwo krzyżowców czy

Neobizancjum, Poznań 2004, c. 91.14 п.и. жаворонков, У истоков …, c. 35; A.G.C. Savvides, Constantine XI…, c. 163.15 по теме битвы под Адрианополем и ее последствий см.: A. данчева-василева, България

и Латинская империя (1204-1261), софия 1985, c. 60-73; в. Гюзелев, Калоянова България и Латинская империя (1204-1207), [в:] Одринката битка от 1205 година, ed. idem, софия 2005, c. 13-26; Й. Андреев, Победа на цар Калоян при Одрин -14април 1205, [в:] ibidem, c. 43-52.

16 п.и. жаворонков, У истоков …, c. 36.


светской и церковной знатью состоялось именно в никее. Это событие датиру-ется 1205 г.17

источники содержат информацию о том, что никея с самого начала была центром основанного Феодором государства. такое значение придает ей в сво-ем сочинении с 1206 г. никита Хониат18. жоффруа де виллардуэн упоминает ее в качестве столицы Феодора, когда реконструирует ход событий с 1206 г.19 свидетельством того, что никея уже в этот период была резиденцией Феодора и местом расположения его войск, является факт, что осенью 1206 г. именно из нее император отправлялся в поход против давида пафлагонского, представля-ющего собой, со времени заключения союзного договора с латинянами, нема-лую угрозу20. несколько месяцев позже, в апреле 1207 г., Феодор предпринял из никеи другой поход – на находящуюся в руках латинян никомедию21. известно, что в это время император занимался также градостроительством. никифор Блеммид в своем сочинении упоминает о постройке императорского дворца22. надпись, обнаруженная на юго-восточной башни никейских крепостных стен, свидетельствует о том, что их строили в 1208 г.23 Город, являющийся важней-шим центром борьбы с латинянами, стал местом, в котором поселялось большое количество беженцев, светских и духовных лиц (например, никита Хониат или Максим и Герман, будущие патриархи)24.

в укреплении столичного статуса никеи в основанном Феодором государ-стве сыграло чрезвычайно важную роль перенесение резиденции константино-польского патриарха. иоанн Каматир после захвата византийской столицы кре-

17 п.и. жаворонков (У истоков …, c. 36) считает, что Константин ласкарь спустя недол-гое время после битвы при Адрамити попал в плен к Феодору, который принудил его отказать-ся от императорского сана. в этой обстановке Феодор мог попытаться обеспечить себе возве-дение на императорский престол. о датировке императорской прокламации Феодора ласкаря: п.и. жаворонков, Избрание и коронация никейских императоров, „византийский временик” 49, 1988, c. 55; r. Macrides, c. 82-84.

18 никита Хониат, Logos XIV, c. 139.6-12.19 Geoffroy de Villehardouin, par. 455 (Villehardouin, La conquête de Constantinople, par. 455,

ed., trad. e. Faral, t. I-II, Paris 1974; польский перевод: Geoffroy de Villehardouin, Zdobycie Kon stan ty-nopola, ed. Z. Pentek, Poznań 2003, c. 173).

20 никита Хониат, c. 640 (изд.: Nicaetae Choniatae Historia, ed. J.-L. van Dieten, Berolini et Novi eboraci 1975); об этом походе см.: р.М. Шукуров, Великие Комнины и Восток (1204-1461), санкт – петербург 2001, c. 80; C. Карпов, op. cit., c. 100.

21 Villehardouin, par. 481 (жоффруа де виллардуэн называет город „великой никеей”).22 Nicephori Blemmydae Autobiographia sive curriculum vitae, I, 12, ed. J.A. Munitiz, Turnhout

1984.23 К сожалению, надпись не сохранилась до наших дней. единственным источником информа-

ции на эту тему является сочинение джона Ковела, капеллана английского посла в стамбуле в пе-риоде 1669–1677. J. raby, A Seventeenth-Century Description of Iznik-Nicaea, „Istanbuler Mitteilungen” 26, 1976, c. 157, 180-181; C. Foss, D. Winfield, Byzantine Fortifications: an Introduction, Pretoria 1986, c. 81, 85-86, 102-103; C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 93-94.

24 C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 58-59. стоит отметить, что следующая волна беженцев, прежде всего священников и монахов, явилась в никею после заключения Феодором I ласкарем договора с латинянами в 1212 г. (ibidem, c. 61).


стоносцами, покинул ее и отправился в дидимотеихон, где умер в мае 1206 г. попытки пригласить его в никею оказались безуспешными. представители церковной знати, находившиеся в никее, и Феодор ласкарь прекрасно пони-мали необходимость избрания нового патриарха. для императора присутствие патриарха в городе было чрезвычайно важно, потому что только он имел пра-во совершать обряд коронации. прошедший в никее синод, вероятно в марте 1208 г. назначил первым константинопольским патриархом, постоянно пребы-вающим в никее, Михаила Авториана25. с тех пор город был столицей государ-ства, претендующего на имя наследника византийской империи и – в то же вре-мя – резиденцией константинопольского патриарха. в скором времени Михаил Авториан венчал Феодора императором26. все следующие коронации, до отвое-вания Константинополя, совершались в никее27.

восстановленный в никее константинопольский патриархат действовал в рамках многовековой традиции. организовано синоды, например, в 1234 г. по вопросу унии с римской церковью. Можно также полагать, что в никее – как и в Константинополе – работал постоянный собор (Синод эндемуса)28. не была построена патриаршая церковь, но эту роль стал исполнять храм Богородицы в монастыре св. иакинфа29. первоначально единственным источником дохода патриарха были имения никейского метрополита, потом постепенно расширя-лись благодаря многочисленным дарам и вкладам правителей30.

никея стала также местом, в котором совершались различные официальные церемонии, связанные с императорской семьей, в том числе – браки и похороны. в 1241 г. жители никеи имели великолепную возможность наблюдать обряд вен-чания иоанна III дуки ватаца и Констанции, дочери Фридриха II Штауфена31. в никее похоронили Феодора ласкаря, его жену Анну и тестя – Алексея III Ангела32. роль царской усыпальницы частично исполняла упомянута уже цер-ковь Богородицы в монастыре св. иакинфа. однако, не все никейские импера-торы были захоронены в патриаршей церкви или в никее, например гробницы

25 об избрании Михаила Авториана см.: M. Angold, op. cit., c. 49; о его деятельности в каче-стве константинопольского патриарха см.: I. Giarenis, op. cit., c. 245-254.

26 на тему императорской коронации Феодора I ласкаря см.: п.и. жаворонков, Избрание…, c. 56-57. попытки датировать это событие 1207 г. (например, P. Gounaridis, He chronologia tes anagoreuses kai tes stepses tou Theodorou A tou Laskareos, „Symmeikta” 6, 1985, c. 59-71) являются неоправданными. r. Macrides, c. 83, прим. 517; I. Giarenis, op. cit., c. 48.

27 C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 75.28 Ibidem, c. 68.29 на тему монастыря св. Иакинфа см.: R. Janin, Les Églises et les monastères des grands cen-

tres byzantins, Paris 1975, c. 121-124.30 подробнее по теме владений патриархата см.: C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 67, 76.31 Ibidem, c. 65.32 Георгий Акрополит, 18.


иоанна III дуки ватаца и Феодора II ласкаря находятся в монастыре сосандра в районе Магнесии у сипила (Magnesia ad Sipylum)33.

правители заботились о городе. строили в нем разные здания (церков-ные, военные, общественные) для общего пользования жителей. делал так уже Феодор ласкарь (укрепление крепостных стен города)34, но самым действен-ным строителем был иоанн III дука ватац. именно ему никейцы могли быть признательными за расширение укреплений, обороняющих город от возможно-го захватчика. по его заказу построено внешние стены, перед которыми нахо-дился ров, внутренние же стены повышены о 2,5 м35. К. Фосс, исследователь истории никеи, считает, что неслучайно после расширения никейские крепост-ные стены напоминали укрепления Константинополя36. Употребление при стро-ительстве яркого раствора привело к тому, что стены были видными издалека и блестели на солнце как снег. средневековые свидетели, подчеркивая красо-ту города, упоминают не только прекрасные здания (многочисленные церкви37, расположенный выше города императорский дворец, крепостные стены), но также обширные зеленые пространства (луга, сады, поля). никого не удивляет, что красота и уникальность никеи, так как Константинополя, стали темой ли-тературных произведений38. среди них надо упомянуть прежде всего енкомий Феодора II ласкаря, написанный в последные годы правления его отца, иоанна ватаца. Феодор восхваляет в нем красоту никеи, а кроме того уверяет читателя в своем уважении к жителям города, который характеризует с риторической эм-фазой: 39.

никейские правители стремились к тому, чтобы их столица стала научным и культурным центром. известно, что в никейской империи существовала, заим-ствованная из Константинополя, должность консула философов, ответственного

33 r. Macrides, c. 274; 335-336; e. Mitsiou, The Monastery of Sosandra: a contribution to its his-tory, dedication and localisation, “Bulgaria Mediaevalis” 2, 2011, c. 665-666. Монастырь сосандра был основан иоанном III ватацом в качестве его усыпальницы. строительные работы начались после 1225 г. и завершились до 1241 г. Монастырь находился сравнительно недалеко от Магнесии у супила, но его точная локализация неизвестна. поблизости от него находился также монастырь Theotokos tou Kouzenas, основанный ириной, женой иоанна III ватаца.

34 C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 93.35 подробнее по теме расширения крепостных стен никеи во время правления иоанна III

ватаца см.: C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 94-95; см. также: A. Bryer, Nicaea, a Byzantine City, „History Today” 21.1, 1971, c. 30.

36 C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 95.37 на тему сакральных зданий в никее см.: r. Janin, op. cit., c. 119sq; C. Foss, J. Tulchin, op. cit.,

c. 96-111. Безусловно, важнейшими среди них были: церковь Богородицы в монастыре св. Иакинфа, храм Софии – Премудрости Божией и церковь св. Трифона.

38 A.G.C. Savvides, Byzantium in the Near East..., c. 54. стоит отметить прежде всего сочинения никифора Блеммида (восхваляющего солидность крепостных стен города и добродетели его жите-лей) и посвященное никеи слово похвальное Феодора Метохита (Nikaeus).

39 Theodorou Douka tou Laskari enkomion eis ten megalopolin Nikaian, 1, [в:] C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 132.


за образование и просвещение40. в никее нашли прибежище самые выдающиеся ученые эпохи, н.п. никита Хониат, никифор Блеммид, николай Месарит. Феодор II ласкарь основал дворцовую школу при церкви св. трифона (специально расши-ренной и приспособленной). император, писатель и ученый, лично заботился и о работавших в ее стенах учителях, и о их студентах41. известно, что первыми препо-давателями в этой школе были Михаил сеннахерим42 и Андроник Франгопул43.

в отличие от своих константинопольских предшественников никейские им-ператоры проводили много времени вне своей столицы. Главнейшими резиден-циями являлись: нимфайон (где они обычно пребывали зимой)44 и Магнесия у сипила, в которой находился императорский монетный двор и хранилась каз-на45. однако, учитывая значение этих городов, прежде всего нимфайон, надо подчеркнуть, что именно никея – независимо от места пребывания императора – была главнейшим городом в государстве46.

никеа исполняла роль столицы византийской империи „в изгнании” на протяжении почти 60 лет. несмотря на свой временный статус, она приобре-ла большинство черт, составляющих византийскую модель столичного города (резиденция императора и патриарха, место коронации правителей, научный и культурный центр, „презентабельный” город, пользующийся особой заботой правителей). ее столичность имела один немаловажный недостаток – никея не была Константинополем. никита Хониат пишет, что она воспринималась как вавилон византийцев47, из которого – после расплаты за свои грехи – они воз-вратятся в Константинополь, свою „обетованную землю”48. и это произошло ле-том 1261 г., когда Константинополь был отвоеван Михаилом VIII палеологом.

Перевелa с польского Zofia Brzozowska

40 так считает Майкл Ангольд (M. Angold, op. cit., c. 179); см. также: C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 67. известно, что этот пост занимал Феодор иреник, который в 1214 г. получил сан патриарха. Этот факт свидетельствует о том, что должность консула философов появилась в никее недолго спустя после того, как она стала столицей государства Феодора ласкаря.

41 M. Angold, op. cit., c. 179-180; C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 67-70.42 Михаил сеннахерим возглавил кафедру риторики, а Андроник Франгопул – грамати-

ки. лучше изученными являются карьера и достижения сеннахерима. M. Angold, op. cit., c. 180; N. Wil son, Scholars of Byzantium, Baltimore 1983, c. 219; C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 69-70.

43 п.и. жаворонков, Западные…, c. 211.44 Георгий Акрополит, 84.45 M. Salamon, Mennictwo bizantyńskie, Kraków 1987, c. 282; C. Foss, J. Tulchin, op. cit., c. 61, 65.

Монетный двор был перенесен в Магнесию из никеи.46 на тему значения нимфайон см.: r. Macrides, c. 87-88; п.и. жаворонков – Георгий

Акрополит, c. 191. Здесь находился императорский дворец.47 Choniatou Mihael Akominatou, ta sodzomena, ed. S. Lambros, t. I, Athens 1879, c. 354-355;

см. также прим. 2 в этой статьи.48 M. Angold, A Byzantine government..., c. 29; idem, Czwarta krucjata, transl. B. Spieralska, War-

szawa 2006, c. 247.


Храм Софии – премудрости Божией. вероятно он был основан во время правления Юстиниана I. в 787 г. состоялся в нем VII вселенский собор. после землетрясения в 1065 г. был восстановлен и исполнял роль

соборной церкви. Фот. M.J. Leszka (1997)


ворота лефке – одние из ворот (восточные) в крепостных стенах никеи. Фот. M.J. Leszka (1997)

Фрагмент крепостных стен никеи. Фот. M.J. Leszka (1997)


MIęDZy KONSTANTyNOPOLeM A KONSTANTyNOPOLeM. Z DZIeJÓW STOŁeCZNeJ rOLI NICeI W XIII W.

S t r e s z c z e n i e

Nicea pełniła rolę stolicy bizantyńskiego państwa niespełna sześćdziesiąt lat. Mimo tymczasowości tej funkcji wypełniała ona większość cech konstytuujących bizantyński model stolicy „typu Konstantynopol” (siedziba cesarza i patriarchy, miejsce cesarskich koronacji, centrum nauki i kultury; „reprezentacyjne” miasto, otoczone szczególną cesarską opieką). Jej stołeczność miała wszakże jeden i to najistotniejszy mankament – Nicea nie była Konstantynopolem. Michał Choniates pisał, że dla Bizantyńczyków Nicea jest Babilonem. Po odpokutowaniu w niej swoich grzechów powrócą do Miasta – swojej „ziemi obiecanej”. Ta przepowiednia spełniła się latem 1261 r., kiedy Konstantynopol znalazł się w rękach Michała VIII Paleologa.

BETWEEN CONSTANTINOPLE AND CONSTANTINOPLE: NICAeA AS A CAPITAL AND ITS rOLe IN 13TH CeNTUry

S u m m a r y

Bithynian Nicaea functioned as a capital of the Byzantine state for just under sixty years. Despite that temporariness, the city was able to perform a majority of the roles of the capital ‘Constantinopolitan style’. It was a residence of an emperor and a patriarch, a place of the imperial coronations, a centre of culture and science, a stately city under particular imperial protection. It lacked but one, irretrievable feature – it was not Constantinople itself. Michael Choniates wrote that Nicaea was a Babylon for the Byzantines and after completing their repentance there they would be allowed to return to the City, their ‘promised land’. That prophecy was fulfilled in the summer of 1261, when Constantinople fell into the hands of Michael VIII Palaeologus.


ŻYWOT ŚW. SAWY TeODOZJUSZA CHILANDArSKIeGO, JAKO ŹrÓDŁO DO DZIeJÓW STreZA, WŁADCy PrOSeKU

Jan m. wolsKi

AbstraCt. Jan M. Wolski, „Żywot św. Sawy” Teodozjusza Chilandarskiego, jako źródło do dziejów Streza, władcy Proseku (“Life of St. Sava” by Theodosius of Chilandar as a historical source on Strez, the ruler of Prosek).


Jan M. Wolski, Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum, ul. Aleksandra Kamińskiego 27a, 90-219 Łódź, Polska – Poland.

Wprowadzenie

Koniec XII w. i początek XIII w. przyniosły znaczne przemiany w krajobrazie poli-tycznym Bałkanów. Kryzys cesarstwa bizantyńskiego, powstanie Asenidów (1185 r.), a w końcu IV krucjata doprowadziły do znacznego rozdrobnienia politycznego w re-gionie1. W pasmach górskich rodopów oraz rejonach doliny Wardaru w latach 1186-

1 Por. m. in.: D.M. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford 1957; G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, tł. pod red. H. evert-Kappesowej, Warszawa 1967, s. 322-353; Ch. M. Brand, Byzantium Confronts the West, 1180-1204, Cambridge Massachusetts 1968; G. Prinzing, Die Bedeutung Bulgariens und Serbiens in den Jahren 1204-1209 im Zusammenfasung mit der Entstehung und Entwicklung der byzantinischen Teilstaaten nach der Einnahme Konstantinopels infolge 4. Kreuzzuges, München 1972; А. данчева-василева, България и латинската империя (1204-1261), софия 1981; B. Primov, The Third and Fourth Crusades and Bulgaria, „Études Historiques” 7, 1975, s. 43-68; r. Browning, Historia Bizancjum, tł. G. Żurek, Warszawa 1997, s. 166-175; M. Dąbrowska, Despotat Epiru w świetle najnowszych ba-dań historycznych, „Balcanica Posnaniensia. Acta et Studia” 9/10, 1999, s. 77–99; Z. Pentek, Cesarstwo Łacińskie 1204-1261. Kolonialne państwo krzyżowców czy Neobizancjum?, Poznań 2004; J. Bonarek, Sytuacja Cesarstwa Bizantyńskiego w przededniu IV krucjaty, [w:] IV krucjata. Historia. Reperkusje. Konsekwencje, red. Z. J. Kijas, M. Salamon, Kraków 2005, s. 31-53; M. Angold, Czwarta krucjata, przeł. B. Spieralska, Warszawa 2006; P. Stephenson, The Balkan Borderlands (1018-1204), [w:] The Cambridge History of the Byzantine Empire, c. 500-1492, red. J. Shepard, Cambridge 2008, s. 686-690; M. Angold, After the Fourth Crusade: The Greek Rump States and the Recovery of Byzantium, [w:] tamże, s. 731-742; D. Jacoby, After the Fourth Crusade: The Latin Empire of Constantinople and the Frankish States, [w:]

52 JAN M. WOLSKI

-1231 rządziło samodzielnie pięciu lokalnych władców, wygrywając przeciwko sobie zakusy Bizancjum, Bułgarii i Serbii, a później jeszcze epiru i łacinników2.

Jednym z tych, którzy wykorzystali zaistniałą sytuację, był Strez. Pochodził on z rodu Asenidów, dzierżącego wówczas władzę w Bułgarii. Po niespodziewanej śmier-ci cara Kałojana, zamordowanego pod murami Tesaloniki w 1207 r., Strez stał się jed-nym z pretendentów do tronu, o który ubiegali się również: jego brat Borił3, kuzyn Aleksy Sław oraz Jan Asen i Aleksander – nieletni jeszcze synowie Asena (zm. 1196), drugiego cara odnowionego państwa bułgarskiego. Ostatecznie władzę w Bułgarii przejął Borił, a jego konkurenci znaleźli się poza granicami kraju. Aleksy Sław zdo-łał utworzyć własne państwo w rodopach i wkrótce sprzymierzył się z łacińskim ce-sarzem Konstantynopola Henrykiem4. Strez zaś udał się na dwór wielkiego żupa-na raszki, Stefana Nemanicza (zwanego również Pierwszym Koronowanym), gdzie nie tylko znalazł schronienie, ale również uzyskał pomoc militarną. Dzięki wsparciu Serbów Strezowi udało się utworzyć niezależne państwo w Macedonii. Jego stoli-cą został Prosek – twierdza umiejscowiona na stromych i skalistych wzgórzach prze-łomu Wardaru. Kilka lat wcześniej była ona rezydencją innego lokalnego władcy – Dobromira Chryza (w l. 1197-1201)5. Prosek był bardzo korzystnie położony – na ważnym szlaku komunikacyjnym, a jednocześnie w trudnym do zdobycia miejscu. Militarne walory twierdzy barwnie opisywali pisarze bizantyńscy, po tym jak oparła się ona oblężeniu wojsk Aleksego III w 1198 r.6 Dzisiejsza nazwa znajdującej się tam osady – Demir Kapija – pochodzi od tureckiego wyrażenia „żelazne wrota”.

tamże, s. 759-768; F. Van Tricht, The latin renovatio of Byzantium. The Empire of Constantionople (1204- -1228), Leiden – Boston 2011; M.J. Leszka, Nicea – tymczasowa stolica Bizantyńczyków, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 12/2, 2012, s. 211-220.

2 Dogłębną analizę zjawiska władców lokalnych w świecie bizantyńskim przed upadkiem Konstantynopola w 1204 r. przedstawił radiwoj radić (Обласни господари у Византији крајем XII и у првим деценијама XIII века, „Зборник радова византoлошког института” 24/25, 1986, s. 159- -172). W polskiej nauce na tę problematykę zwrócił uwagę J. Bonarek (Separatyzm bizantyński w do-bie IV krucjaty a działalność Teodora Laskarysa, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 9, 2008, s. 27-41). Zob. też Г.н. николов, Самостоятелни и полусамостоятелни владения във възобновено Българско царство (средата на XII – средата на XIII в.), софия 2011.

3 Stopień pokrewieństwa Streza i Boriła był niegdyś przedmiotem sporu. Wątpliwości, co do tego czy byli braćmi, sformułowała e. Sawczewa (Севастократор Стрез, „Годишник на софийския Университет «Климент охридски». исторически факултет” 68, 1974, s. 70-72), jednak jej poglądy, niezbyt przekonujące, pozostały odosobnione. Źródłem kontrowersji jest fakt, że Streza i Boriła nazywa braćmi tylko jedno źródło: Stefan Nemanicz w Żywocie św. Symeona (wyd.: P. J. Šafařík, Život sv. Symeona od krále Štěpána. Z rukopisu XIII. století, [w:] Památky dřevního písemnictví Jihoslovanův, Praha 1873, s. 22; wyd.: в. велинова; Житието на Стефан Неманя от Стефан Първовенчани (фототипично издание на преписа от средата на XV век); „Aрхеографски прилози” 26/27, 2004/2005, s. 85), a po-zostałe źródła (wymienione w dalszym ciągu pracy) pomijają ten fakt.

4 Por. Г. Цанкова-петкова, България при Асеневци, софия 1978, s. 87-89; и. Божилов, Фамилията на Асеневци (1186-1460). Генеалогия и просопография, софия 1994, s. 69-70, 77, 95-96, 98-99; ten-że, в. Гюзелев, История на България в три тома, t. 1., История на средновековна България VII- -XIV век, софия 1999, s. 467-468; Г.н. николов, Самостоятелни владения, s. 99-101, 147-150.

5 р. радић, Обласни господари, s. 193-205; Г.н. николов, Самостоятелни владения, s. 77-95.6 Tamże, s. 77-83.

53ŻYWOT ŚW. SAWY TeODOZJUSZA CHILANDArSKIeGO

Krótka kariera polityczna Streza miała burzliwy przebieg. W ciągu swojego pa-nowania dwukrotnie wyprawiał się on przeciwko cesarzowi konstantynopolitańskie-mu Henrykowi, raz w sojuszu z władcą epiru Michałem I Dukasem, a raz we współ-pracy z carem bułgarskim Boriłem. Trzecia, ostatnia wojna, przeciwko Stefanowi Nemaniczowi, uprzedniemu dobroczyńcy, zakończyła się śmiercią władcy Proseku nim doszło do starcia zbrojnego.

Zarys dziejów Streza znamy z dwóch grup źródeł narracyjnych: cyklu hagiograficz-nego poświęconego św. Symeonowi (Stefanowi Nemanii, ojcu Stefana Nemanicza)7 i św. Sawie (bratu Stefana Nemanicza)8 oraz z Listu cesarza Henryka do wszystkich jego przyjaciół9 . Poza tym teksty z epoki jeszcze trzy razy wspominają imię Streza – w jednym z listów Demetriusza Chomatenosa jest on określony jako władca Berroi10, w Synodyku Cerkwi bułgarskiej poświęcono mu wspomnienie11, a w projekcie umo-wy między cesarstwem łacińskim a Janem de Brienne wzmiankowane są ziemie, któ-re niegdyś należały do Streza12.

Źródła serbskie zawierają opowieść o początku i końcu dziejów Streza jako sa-modzielnego władcy w Macedonii. Najstarsze z nich – Żywot św. Symeona – wyszło spod pióra ważnego uczestnika opisywanych wydarzeń, samego Stefana Nemanicza. Niewątpliwymi zaletami tego utworu, jako źródła historycznego, są naoczność świa-dectwa i niewielka odległość czasowa między jego powstaniem, a wydarzeniami, o których opowiada. Towarzyszą im jednak poważne wady związane z literackimi oso-bliwościami gatunku hagiograficznego (jak np. tendencje panegiryczne) oraz stron-niczością autora13. Pozostałe dwa utwory – Żywot św. Sawy autorstwa Domentijana (z 1243 lub 1254 r.)14 i dzieło pod tym samym tytułem Teodozjusza Chilandarskiego

7 Stefan Nemanicz, Żywot św. Symeona, wyd.: P. J. Šafařík, wyd.: в. велинова, s. 7-107. Niestety pozostałe wydania tekstu nie były mi dostępne.

8 Teodozjusz Chilandarski, Żywot św. Sawy, wyd.: Ђ. даничић, Живот светога Саве написао Доментијан, Биоград 1860; Domentijan, Żywot św. Sawy, wyd.: Ђ. даничић, Живот светога Симеуна и светога Саве написао Доментијан, Биоград 1865.

9 G. Prinzing, Der Brief Kaiser Heinrichs von Konstantinopel vom 13. Januar 1212. Über lieferungs-geschichte, Neuedition und Kommentar, „Byzantion” 43, 1973, s. 411-418. Dalej cytaty z tego źródła będę podawał pod skrótem: List Henryka.

10 Demetrii Chomateni Ponemata Diaphora, 81. 5, wyd. G. Prinzing, Berolini et Novi eboraci 2002, s. 276.

11 и. Божилов, А. тотоманова, и. Билярски, Борилов синодик. Издание и превод, софия 2010, s. 161.

12 v. Gjuzelev, Documenta veneta historiam Bulgariae et bulgarorum illustrantia saeculis XII – XV, Serdicae 2001, s. 31-33. Wzmianka w żaden sposób nie poszerza naszej wiedzy o Strezie, zatem nie będę się do niej więcej odnosił. radiwoj radić (Обласни господари, s. 231) uważa ją za jeden z dowodów na to, że Strez pozostał do końca swego panowania władcą niezależnym.

13 Utwór najprawdopodobniej powstał już w 1216 r. Por. д. Богдановић, Историја старе српске књижевности, Београд 1980, s. 153-154; J. rapacka, Dawna literatura serbska i dawna literatura chor-wacka, Warszawa 1993, s. 35-36, в. велинова, Житието, s. 7-14, р. станкова, Сръбската книжнина през XIII в. (контекст и текст), софия 2007, s. 113-130.

14 Por. д. Богдановић, Историја, s. 156-159; J. rapacka, Dawna literatura, s. 36-37; р. станкова, Сръбската книжнина, s. 170-173.

54 JAN M. WOLSKI

(z końca XIII lub początku XIV w.)15 – pozostają w genetycznym związku z Żywotem św. Symeona Stefana Nemanicza i starszymi żywotami św. Sawy16. Domentijan i Teodozjusz musieli dysponować jeszcze jakimiś dodatkowymi źródłami informacji, gdyż dopełniają swoje teksty o szczegóły nieznane ich poprzednikom. Najobszerniej dzieje Streza zrelacjonował Teodozjusz Chilandarski, dlatego też postanowiłem za-prezentować tutaj tłumaczenie fragmentu właśnie jego dzieła.

List cesarza Henryka do wszystkich jego przyjaciół datowany na 13 I 1212 lub 1213 r.17 zawiera opis kilku kampanii wojennych prowadzonych przez jego autora. Cesarz łaciński donosi papieżowi Innocentemu III i „wszystkim swoim przyjaciołom, do których ten list dotrze” o triumfach odniesionych nad „czterema głównymi prze-ciwnikami”: Michałem I Dukasem, Teodorem Laskarysem, Boriłem i Strezem. List kończy się apelem o pomoc – „do pełnego zwycięstwa […] nie brakuje nam niczego innego, jak tylko wojsk łacińskich”18. Mimo że niektóre ustępy tego źródła wydają się czczymi przechwałkami19, to jednak główny tok opowieści jest powszechnie uważa-ny za wiarygodny20.

W dalszej części artykułu chciałbym poświęcić więcej uwagi kilku wybranym problemom związanym z dziejami Streza. Należą do nich: chronologia zdarzeń z jego życia, relacje z państwami sąsiednimi, zasięg terytorialny jego państwa oraz okolicz-ności śmierci.

Problemy z ustaleniem chronologii poczynań Streza wynikają ze specyfiki źró-deł. Literatura hagiograficzna rzadko kiedy zawiera daty, a wykorzystane tu teksty nie są w tym aspekcie wyjątkiem. Sekwencję zdarzeń znaną z żywotów św. Symeona i św. Sawy: ucieczka Streza z Bułgarii, pobyt na dworze Stefana Nemanicza, zaję-cie Proseku z pomocą serbską możemy datować jedynie w przybliżeniu. Należy ją umieścić między październikiem 1207 r., a jesienią – wiosną 1210-1211 lub 1211-

15 Por. д. Богдановић, Историја, s. 171-172; J. rapacka, Dawna literatura, s. 37; р. станкова, Сръбската книжнина, s. 178-180.

16 Niewiele jest w tych utworach zapożyczeń dosłownych, autorzy wzorują się na sobie co do spo-sobu prezentacji wydarzeń, doboru cytatów biblijnych, czy uzasadnień czynów ich bohaterów. Por. litera-tura wskazana w przyp. 14 i 15.

17 Dysponujemy trzema kopiami tego listu, które wskazują na różne daty jego powstania. Do nie-dawna uczeni zgodnie uznawali kopię z datą 1212 r. za najbardziej miarodajną. Ostatnio Filip Van Tricht (La politique étrangère de l’empire de Constantinople de 1210 à 1216 (1re partie), „Le Moyen Age” 117/2, 2001, s. 221-227, tam też odwołania do starszej literatury) przywołał argumenty przemawiające na ko-rzyść innego rękopisu, z datą 1213 r. (trzecia kopia jest bez daty). Ustalenia belgijskiego badacza nie są rozstrzygające, zatem będę podawać czas powstania listu, jak i wszystkie daty wydarzeń opisanych w nim, w dwóch wariantach różniących się o rok.

18 List Henryka, s. 411, 418.19 Np.: „gdyby ważniejsze sprawy nie przyzywały nas nieustannie, nie pozostałaby w ich [tj. Michała

I Dukasa i Streza – przyp. J. M. W.] rękach ani piędź ziemi [dosł. ani jeden domek – przyp. J. M. W.]” (List Henryka, s. 412), przesadą wydaje się również podkreślana przez Henryka znaczna liczba zabitych w bi-twie przeciwników przy zupełnym braku strat we własnych szeregach (List Henryka, s. 417).

20 Badacze obszernie wykorzystują omawiany list rekonstruując dzieje Cesarstwa Łacińskiego: G. Prinzing, Der Brief Kaiser Heinrichs, s. 418-431; Z. Pentek, Cesarstwo Łacińskie, s. 130-137; F. Van Tricht, La politique étrangère, s. 225; tenże, The latin renovatio, s. 184, 186, i in.


-1212 r. Terminus post quem (tj. data śmierci Kałojana podana w Kronice Alberyka de Trois-Fontaines21), zdroworozsądkowo uogólniony do końcówki 1207 czy też po-czątku 1208 r., bywa przyjmowany jako data ucieczki Streza z Bułgarii22. Określenie czasu objęcia władzy nad Prosekiem jest o wiele bardziej kontrowersyjne, gdyż nie wiemy, jak długo Strez zabawił na dworze wielkożupańskim23. Możemy jedynie okre-ślić terminus ante quem, który wyznacza pierwsze wystąpienie Streza, jako samo-dzielnego gracza w polityce międzynarodowej. Wydarzeniem tym był wspólny atak Streza i Michała I Dukasa na włości łacinników odnotowany w przywoływanym wy-żej liście cesarza Henryka (tj. jesień – wiosna 1210-1211 lub 1211-1212 r .)24

Jeszcze przed przystąpieniem do wspomnianej wojny Strez złożył cesarzowi Henrykowi przysięgę wierności (fidelitatis sacramentum). Podjęte wbrew niej walki skończyły się zarówno dla Streza jak i Michała I porażką. Władca Konstantynopola przechwalał się w swym liście, że zajął większą część spośród najlepszych ziem obu przeciwników, a byłby zajął wszystkie, gdyby go nie zawróciły ważniejsze sprawy25. Wiosną 1211 lub 1212 r. władca Proseku spróbował wziąć odwet, znów jednak po-niósł porażkę. W bitwie na równinie Pelagońskiej (w okolicach dzisiejszej Bitoli), która rozstrzygnęła wojnę, Strez dysponował posiłkami od Boriła, a wojska łacińskie wsparł Michał I Dukas26.

21 Dokładnie 8 X 1207 r., za: Z. Pentek, Cesarstwo Łacińskie, s. 119.22 Por. п. Мутафчиев, Владетелите на Просек. Страници из историята на българите в края

на XII и началото на XIII век, [w:] tenże, Изток и запад в европейското Средновековие, софия 1993, s. 88; Г.н. николов, Самостоятелни владения, s. 99.

23 Georgi N. Nikołow (Самостоятелни владения, s. 104) twierdzi, że Strez zdobył Prosek latem 1208 r. Petyr Mutafcziew (Владетелите на Просек, s. 88) wyznacza terminus ante quem tego wyda-rzenia na jesień 1208 r. Za bardzo prawdopodobne uznał on, że Stefan i Strez wykorzystali walki Boriła i Henryka (w 1208 r.), aby napaść na Macedonię. Por. е. савчева, Севастократор Стрез, s. 76; р. радић, Обласни господари, s. 226.

24 List Henryka, s. 413-414. Por. G. Prinzing, Der Brief Kaiser Heinrichs, s. 423; F. Van Tricht, La politique étrangère, s. 234. Günter Prinzing zwraca uwagę, że nie możemy byś pewni czy Michał I Dukas istotnie działał w sojuszu ze Strezem. Georgi N. Nikołow (Самостоятелни владения, s. 107) bez wy-starczającego uzasadnienia umiejscawia wspomniane walki w okresie grudzień 1208 – jesień 1209. Iwan Bożiłow (Фамилията на Асеневци, s. 70) odnosi pierwsze kroki Streza na arenie międzynarodowej na 1209 r. Niesłusznie wiąże on oblężenie Serresu, o którym wspomina Henri de Valenciennes (Histoire de l’empereur Henri de Constantinople, 618-619, wyd. J. Longnon, Paris 1948, s. 85), z postacią Streza. Z kontekstu cytowanego ustępu w Historii de Valensciennes’a jasno wynika, że Henryk obległ zbunto-wanych przeciwko niemu Lombardczyków, a nie Streza. Zupełnie nieuzasadniona jest również hipoteza oparta na interpretacji innego fragmentu przekazu de valenciennes’a (Histoire de l’empereur Henri, 688- -694, s. 118-121), zakładająca udział Streza w mniemanej kampanii Michała I Dukasa przeciwko cesa-rzowi Henrykowi w 1209 r. (п. Мутафчиев, Владетелите на Просек, s. 95; и. Божилов, Фамилията на Асеневци, s. 99).

25 List Henryka, s. 411-412.26 List Henryka, s. 413-414, kampanię należy datować na okres marzec/kwiecień – czerwiec 1211

lub 1212 r. Jej opis poprzedza wzmianka o Wielkanocy (tj. 3 IV dla 1211 r., a 25 III dla 1212 r.) spędzo-nej w rusjonie, a sama bitwa miała miejsce w trakcie pobytu Henryka w Konstantynopolu, który trwał co najmniej do lipca 1211/1212 r.

56 JAN M. WOLSKI

Cesarz Henryk narzekał na przewrotność władcy Macedonii – miał on trzykrot-nie składać przysięgę wierności i tyle samo razy ją łamać27. W treści listu znajdujemy tylko dwie takie sytuacje. Można by z tego wnioskować, że przed czasami opisanymi przez Henryka, Strez jeszcze raz przyrzekł przyjaźń, a następnie wystąpił przeciwko władcy Konstantynopola. Nie wydaje się jednak, abyśmy mogli przywiązywać wagę do podanej liczby – autor źródła miał skłonność do przesady. Należy tutaj podkreślić, że mimo składanych przysiąg Strez nie został władcą faktycznie zależnym od cesar-stwa łacińskiego, ani nie stał się jego sojusznikiem.

W przedstawionych powyżej wydarzeniach zwraca uwagę fakt, że Borił w 1211 lub 1212 r. udzielił pomocy Strezowi. W początkowym okresie jego rządów w Macedonii to Serbowie byli jego najbliższymi sojusznikami i być może rościli sobie pretensje do zwierzchnictwa nad nim. Strez utworzył przecież swoje państwo z pomocą wielkiego żupana Stefana Nemanicza. Uzyskał od niego nie tylko wsparcie militarne, ale rów-nież swoistą rekomendację u możnych, rządzących południową częścią Macedonii Wardarskiej. Mimo że w 1207 r. Strez nie był postacią anonimową28, to wykorzystał on wstawiennictwo władcy Serbii i deklarację dalszej współpracy dla podniesienia własnego autorytetu. Być może bez tego nie byłby w stanie przekonać lokalnych elit do uznania w sobie władcy. Stefan Nemanicz przedstawia swoje ówczesne stosun-ki ze Strezem w następujący sposób: „przekazałem mu połowę carstwa bułgarskiego i umocniłem go w mieście zwanym Prosek […] podtrzymywałem jego władzę i chro-niłem go przed wszystkimi, którzy wyrządzali mu krzywdę”29. Opieka, jaką obda-rzył Streza, sugeruje niesymetrię ich relacji. Wizję równorzędności między władcami przedstawia Teodozjusz: „[Stefan] umocnił go [tj. Streza] i uczynił władcą, zaszczycił będąc jego towarzyszem i bratem. Obaj obiecali przychodzić sobie z wszelką pomo-cą”30. Nawet, jeśli ich wzajemne stosunki nie przekształciły się w formalnie określo-ną zależność, to i tak nie mogły być w pełni partnerskie, zważywszy na różnicę w po-tencjale militarnym między nimi. To raczej Strez, kształtując swoją politykę, musiał się liczyć z planami Stefana, a nie na odwrót31. Poza zajęciem Proseku źródła nie od-notowały żadnej ich wspólnej akcji. Hagiografia serbska za rozpad współpracy ob-winiała Streza32. Nawet, jeśli wojna przeciwko dawnym opiekunom wybuchła z jego inicjatywy, to ich więź osłabła być może już wcześniej z winy władcy Serbii. Po klę-sce w walkach z cesarzem Henrykiem w 1210-1211 lub 1211-1212 r. nadwardarski władca potrzebował wsparcia militarnego i otrzymał je nie od Stefana Nemanicza,

27 Podobny zarzut był wysuwany również przeciwko Michałowi I Dukasowi, List Henryka, s. 412.28 Z dzieła Teodozjusza Chilandarskiego (Żywot św. Sawy, s. 104) dowiadujemy się o Strezie, że

„mieszkańcy Zagory znali go […]” oraz że „słynął ze swojego wyjątkowego męstwa”.29 Stefan Nemanicz, Żywot św. Symeona, wyd.: P. J. Šafařík, s. 22-23, wyd:. в. велинова, s. 86.30 Teodozjusz Chilandarski, Żywot św. Sawy, s. 105.31 Ani Danczewa-Wasilewa (България и латинската, s. 88-89) twierdzi, że Stefan Nemanicz spra-

wował zwierzchność senioralną („сюзеренитет”) nad Strezem, choć jak sama zauważa nie ma wzmianek źródłowych bezpośrednio potwierdzających tę opinię.

32 Stefan Nemanicz, Żywot św. Symeona, wyd.: P. J. Šafařík, s. 23, wyd.: в. велинова, s. 86-87; Domentijan, Żywot św. Sawy, s. 206; Teodozjusz Chilandarski, Żywot św. Sawy, s. 107.


ale od Boriła. Możemy te zdarzenia interpretować jako niedopełnienie zobowiązania udzielania pomocy przez wielkiego żupana, które poskutkowało sprzymierzeniem się Streza z bułgarskim carem33.

Źródła podają skąpe lub mało wiarygodne informacje o miejscowościach i twier-dzach znajdujących się pod władzą Streza34. Serbskie utwory hagiograficzne zgodnie potwierdzają, że siedzibą bułgarskiego wielmoży był Prosek35. Stefan Nemanicz napi-sał z przesadą, że oddał w ręce Streza „połowę carstwa bułgarskiego”36. Dokładniejsze wiadomości przekazał Teodozjusz Chilandarski. Według niego władzy Streza podda-li się Zagorzanie (tj. Bułgarzy), którzy władali Ochrydą37 i okolicami Tesaloniki38. Druga z tych lokalizacji wymaga komentarza. Według wszelkiego prawdopodobień-stwa obszary w bezpośredniej bliskości miasta pozostały w rękach rycerzy lombardz-kich. Z miejsc położonych niedaleko Tesaloniki Strez władał Berroią (dz. Veroia)39 oddaloną od niej o ok. 60 km na południowy zachód. Na tym wyczerpuje się nasza wiedza o posiadłościach bułgarskiego wielmoży. Zupełnie logiczne byłoby przypusz-czenie, że władał on nie tylko trzema enklawami, ale również ziemiami położonymi

33 Większość autorów przesuwa sprzymierzenie się Streza z Boriłem na 1208 lub 1209 r. Jest to wy-wołane nieuzasadnionym źródłowo przekonaniem o nieszczerych intencjach Streza i Stefana Nemanicza przy zawieraniu porozumienia o wzajemnej pomocy (п. Мутафчиев, Владетелите на Просек, s. 90; е. савчева, Севастократор Стрез, s. 78, 81; р. радић, Обласни господари, s. 227). Nie do przyjęcia jest też propozycja Wasila Złatarskiego, który próbuje uzasadnić podobną datację na podstawie fragmetnu Historii de valenciennes’a (Histoire de l’empereur Henri, 689, s. 118-119). Opisany tam pochód Boriła przeciwko łacinnikom z 1208 r. uznaje on za akcję w rzeczywistości skierowaną przeciwko Strezowi, która finalnie miała doprowadzić do przymierza między oboma braćmi (в. Златарски, История на българската държава през средните векове, t. 3, Второ българско царство. България при Асеневци (1187-1280), софия 1940, s. 284-285). Wielu historyków uznało jego interpretację za prawdopodobną (и. Божилов, Фамилията на Асеневци, s. 99; e. савчева, Севастократор Стрез, s. 79; р. радић, Обласни господари, s. 227-228). Georgi N. Nikołow (Самостоятелни владения, s. 108) przyjmuje rok 1210 lub 1211 za datę pojednania Streza z Boriłem, zaś Günter Prinzing – początek roku 1211 (Die Bedeutung, s. 105-106). Naturalnie nie biorą oni pod uwagę 1212 r., gdyż uznają styczeń 1212 r. za datę napisania Listu cesarza Henryka do wszystkich jego przyjaciół.

34 Nieudaną próbę poszerzenia naszej wiedzy na ten temat podjęli Franio Bariszić i Bożidar Ferjanczić (Вести Димитрија Хоматиана о «власти Драгувита», „Зборник радова византoлошког института” 20, 1981, s. 41-58. Będące podstawą ich wywodów utożsamienie „władzy Draguwitów” ze Strezem jest nieprzekonujące. Por. и. Билярски, Институциите на средновековна България. Второ българско царство (XII – XIV век), софия 1998, s. 103 (podobnie kwestionuje on postulowane przez przywołanych wyżej autorów rozróżnienie między „Draguwitami” i „Bułgarami”, mimo że przyjmuje ich wnioski).

35 Stefan Nemanicz, Żywot św. Symeona, wyd.: J. P. Šafařík, s. 22, wyd.: в. велинова, s. 86; Teodozjusz Chilandarski, Żywot św. Sawy, s. 105.

36 Stefan Nemanicz, Żywot św. Symeona, wyd.: J. P. Šafařík, s. 22, wyd.: в. велинова, s. 86.37 O ówczesnym znaczeniu tego ośrodka władzy kościelnej por. G. Prinzing, A quasi patriarch in the

state of Epiros: the autocephalous archbishop of „Boulgaria” (Ohrid) Demetrios Chomatenos, „Зборник радова византoлошког института” 41, 2004, s. 165-182, J. Dudek, Blaski i cienie „epirockiego sepa-ratyzmu” kościelnego w latach 1204-1230, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 12/2, 2012, s. 197-209, tam też dalsza literatura.

38 Teodozjusz Chilandarski, Żywot św. Sawy, s. 105.39 Demetrii Chomateni Ponemata Diaphora, 81. 5, s. 276. Nie wiadomo niestety kiedy Strez opa-

nował Berroię.

58 JAN M. WOLSKI

między Prosekiem, Berroią i Ochrydą. W skład jego włości wchodziłyby zatem Woden (dz. edessa), Moglena (w okolicach dz. Aridai), Ostrowo (dz. Arnissa), Pelagonia (dz. Bitola), ewentualnie Kastoria i Prespa (położone na południe od Pelagonii), a być może jeszcze Prilep oraz położona na wschodzie Strumica. Dwa ostatnie miasta leżą w pobliżu Proseku (Strumica) i Bitoli (Prilep), i włączam je do włości Strezowych przez analogię do kształtu państwa Dobromira Chryza40, co oczywiście nie jest zabie-giem dającym pewność. Według Teodozjusza Chilandarskiego Strez po zawładnię-ciu Prosekiem, Ochrydą i okolicami Tessaloniki „objął w posiadanie kolejne miasta i wzrosła liczba jego ludzi”41.

Zagadnieniem otwartym pozostaje kwestia przynależności państwowej Macedonii północnej, a więc Welesu, Górnego i Dolnego Połogu oraz okolic Skopje. Choć źró-dła milczą o ich ówczesnych dziejach, większość badaczy przyjmuje, że tereny te na-leżały do państwa Streza42.

Należy przypomnieć w tym kontekście cytowaną już deklarację cesarza Henryka, że w początkach 1211 lub 1212 r. zajął on najlepsze ziemie Michała I Dukasa i Streza, oraz fakt, że kilka miesięcy później bułgarski wielmoża poniósł kolejną klęskę z rąk łacinników43. Jakie terytoria mógł wówczas utracić Strez? Najprawdopodobniejsza byłaby hipoteza, że były to twierdze położone na południowo-zachodnich rubieżach jego państwa, czyli np. Berroia oraz Woden, Moglena i Ostrowo. Milczenie źródeł unieważnia te spekulacje.

Ostatnie epizody z życia Streza znamy z serbskich utworów hagiograficznych. Według nich miał on stracić życie za sprawą interwencji boskiej w trakcie działań wo-jennych, które prowadził przeciwko Serbii. Motywy, które doprowadziły do wojny nie są naświetlone przez źródła (jeśli pominiemy podszepty Złego44). Konflikt zbroj-ny możemy stosunkowo pewnie datować na rok 121445. Opowieść o śmierci Streza w Żywocie św. Symeona jest umieszczona między ustępem o wojnie z Henrykiem i Boriłem, a fragmentem dotyczącym ataku Michała I Dukasa na Serbię. Oba wy-

40 O posiadłościach Dobromira Chryza: Г.н. николов, Самостоятелни владения, s. 87-91, 95. Odnośnie do Strumicy podobnie wypowiada się radiwoj radić (Обласни господари, s. 230).

41 Teodozjusz Chilandarski, Żywot św. Sawy, s. 105.42 K. Jireček, Geschichte der Serben, t. 1, Bis 1371, Gotha 1911, s. 293; Ф. Баришић, Б. Ферјанчић,

Вести Димитрија Хоматиана, s. 54, 55, J. Dudek, Polog i jego rola na bizantyńskim pograniczu w XI – XIII w., „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia” 152 (2306), 2001, s. 151, Г.н. николов, Самостоятелни владения, s. 119-120.

43 List Henryka, s. 412.44 Stefan Nemanicz, Żywot św. Symeona, wyd.: J. P. Šafařík, s. 23, wyd.: в. велинова, s. 86;

Domentijan, Żywot św. Sawy, s. 206.45 п. Мутафчиев, Владетелите на Просек, s. 104-105; е. савчева, Севастократор Стрез,

s. 86; р. радић, Обласни господари, s. 234; F. Van Tricht, The latin renovatio, s. 397-398. Votum separa-tum zgłosił Günter Prinzing. Według niego Strez umarł już w 1211 r. (G. Prinzing, Die Bedeutung, s. 106). Podobne poglądy wyraża Georgi N. Nikołow: według niego Strez zmarł przed 1212 r. Za ważny argument przemawiający na korzyść swojej hipotezy bułgarski uczony uważa to, że po klęsce Streza na równinie Pelagońskiej nie jest on więcej wspominany w Liście cesarza Henryka do wszystkich jego przyjaciół (Г.н. николов, Самостоятелни владения, s. 111). Zdaje się on nie zauważać, że analogiczny argument można by odnieść do Michała I Dukasa, który jednakże z pewnością przeżył jeszcze kilka lat.


darzenia są zazwyczaj datowane na ten sam rok 1214. Pierwsze miało miejsce naj-wcześniej w 1213 r.46, a drugie przed lutym 1215 r., kiedy to już z pewnością nie żył Michał I Dukas47. Nierozwiązywalne pozostaje zagadnienie czy trzy strony walczące przeciwko Serbii w 1214 r. działały w porozumieniu. Udział władcy epiru w ewen-tualnej koalicji jest najbardziej wątpliwy48. Strez z Boriłem według wszelkiego praw-dopodobieństwa pozostawali wówczas w przyjaznych stosunkach, więc być może uzgodnili ze sobą działania. Warto zwrócić uwagę na pewien ustęp z Żywotu św. Sawy Teodozjusza Chilandarskiego, który może być w tym kontekście różnorodnie interpre-towany49. Strez, planując wyprawić się przeciwko Stefanowi, „pojednał się z Grekami i połączył ze swoimi Gotami – zebrał z obu [narodów] niezliczone mnóstwo ludzi”50. Być może wymienieni w tekście Grecy i Goci (tj. Bułgarzy) reprezentują epir51 i car-stwo bułgarskie, ale równie uzasadnione jest stanowisko, że mowa tu o poddanych władcy Proseku obu narodowości. Wskazywał by na to zaimek „swoi” odnoszący się do Gotów/Bułgarów i druga część cytatu kojarząca się raczej z zaciągiem niż wzywa-niem posiłków z obcych państw.

Okoliczności śmierci Streza wymykają się jednoznacznej interpretacji. Dla ha-giografów serbskich była ona cudem dokonanym przez świętego i tylko dlatego opo-wieść o niej znalazła miejsce w ich utworach. Potwierdzona w nich sprawcza rola Sawy w zabójstwie52 jest często akceptowana przez historyków53. W ich interpreta-cjach miejsce cudu wywołanego modlitwą zajmuje spisek. Możemy jednak, pozosta-

46 Wtedy najprawdopodobniej zawiązny został sojusz między Henrykiem a Boriłem potwierdzo-ny małżeństwem jego córki lub siostry z cesarzem konstantynopolitańskim, po którym nastąpił również ślub Boriła z córką Jolanty i Piotra de Courtenay. Data nie jest pewna, ale dość powszechnie przyjmo-wana. Г. Цанкова-петкова, Българо-гръцки и българо-латински отношения при Калоян и Борил, „извеситя на института за история” 21, 1970, s. 165; и. Божилов, Фамилията на Асеневци, s. 93- -94; tenże, в. Гюзелев, История на България, s. 473; F. Van Tricht podaje koniec 1213 – początek 1214 (The latin renovatio, s. 392; w swojej wcześniejszej pracy przyjmuje 1213 r., La politique étrangère, s. 237-238, przyp. 84). Z. Pentek: 5 VIII 1213 – 4 VIII 1214 r. (Cesarstwo Łacińskie, s. 142).

47 Data śmierci Michała I: D.M. Nicol, The Despotate, s. 42; Б. Ферјанчић, Србија и византијски свет у првој половини XIII века, „Зборник радова византoлошког института” 27/28, 1989, s. 110.

48 Por. Ф. Баришић, Б. Ферјанчић, Вести Димитрија Хоматиана, s. 55-56; р. радић, Обласни господари, s. 233-234. Udział Michała I Dukasa w hipotetycznej koalicji zakłada m. in. elena Sawczewa (Севастократор Стрез, s. 86).

49 Por. п. Мутафчиев, Владетелите на Просек, s. 102-103.50 Teodozjusz Chilandarski, Żywot św. Sawy, s. 107.51 P. Mutafcziew (Владетелите на Просек, s. 102-103) interpretuje wspomnianych tu Greków

jako łacinników. Uzasadnia to pomieszaniem obu etnonimów w Żywocie św. Symeona autorstwa Stefana Nemanicza.

52 Domentijan, Żywot św. Sawy, s. 208-209; Teodozjusz Chilandarski, Żywot św. Sawy, s. 111-112.53 е. савчева, Севастократор Стрез, s. 85; Г.н. николов, Самостоятелни владения, s. 113.

Georgi N. Nikołow twierdzi, że śmierć Streza nastąpiła w Proseku. Jest to sprzeczne z przekazem Żywotu św. Sawy Teodozjusza Chilandarskiego, według którego Strez wyruszył już wówczas przeciwko Stefanowi, a cała rzecz dzieje się w obozie (Sawa jest ugoszczony w namiocie; Teodozjusz Chilandarski, Żywot św. Sawy, s. 107, 111). Utwory Domentijana i Stefana Nemanicza nie pozwalają jednoznacznie roz-sądzić tego zagadnienia, być może Teodozjusz dzięki umieszczeniu tych wydarzeń na ziemiach Stefana buduje napięcie mające powiększyć zasługi św. Sawy niezależnie od rzeczywistego przebiegu zdarzeń.

60 JAN M. WOLSKI

jąc bliżsi literze żywotów, nie doszukiwać się naturalnego (możliwego do ukazania bez odwoływania się do mocy nadprzyrodzonych) związku Sawy ze śmiercią Streza, a przypisać jej spowodowanie żołnierzom niezadowolonym z postępowania ich wo-dza54 lub przypadkowi (zawałowi serca, etc.).

Nie znamy losów nadwardarskiego państwa po śmierci Streza. Część ziem dosta-ła się najprawdopodobniej w ręce Boriła. Według większości badaczy Prosekiem za-władnęli łacinnicy55. Zagadką pozostaje rola Serbów w wydarzeniach z 1214 r., wyda-je się, że nie odnieśli oni żadnej korzyści terytorialnej ze „zwycięstwa” nad Strezem. Być może zagrożenie na dwóch frontach (ze strony epiru i połączonych sił łacińsko-bułgarskich) nie pozwoliło im zaangażować się w podbój Macedonii.

Pamięć o Strezie przetrwała w podaniach ludowych56 oraz Synodyku cara Boriła57. Wspomniane legendy nie są wiarygodne jako źródła historyczne, dlatego zwrócę uwagę tylko na przywołany dokument Cerkwi bułgarskiej. Imię władcy Proseku jest w nim zapisane wraz z tytułem sebastokratora. Okoliczności, w jakich otrzymał on tę godność, są nieznane58. W cesarstwie bizantyńskim obdarzano nią osoby bliskie ce-sarzowi, spokrewnione lub spowinowacone z nim. Do połowy XIII w. sebastokrator był drugą co do godności osobą w państwie, później ustąpił miejsca despocie. W po-czątkach XIII w. z tym tytułem nie wiązały się żadne określone funkcje, jedynie wy-soki prestiż59.

54 п. Мутафчиев, Владетелите на Просек, s. 103-104; р. радић, Обласни господари, s. 234. Pierwszy z cytowanych autorów dopuszcza udział Sawy w spisku przeciwko Strezowi.

55 K. Jireček, Geschichte der Serben, s. 293; п. Мутафчиев, Владетелите на Просек, s. 105-107; e. савчева, Севастократор Стрез, s. 86; К. Аџиевски, Пелагонија во средниот век (од доаѓањето на Словените до паѓањето под турска власт), скопје 1994, s. 132-133; F. Van Tricht, The latin reno-vatio, s. 379. Ani Danczewa-Wasilewa (България и латинската, s. 97) twierdzi z kolei, że Borił przyłą-czył do swojego państwa wszystkie ziemie podległe Strezowi.

56 и. снегаров, История на охридската архиепископия, t. 1, От основаването и до завладя-ването на Балканския полуостров от турците, софия 1995, s. 254; Г.н. николов, Самостоятелни владения, s. 116-117.

57 и. Божилов, А. тотоманова, и. Билярски, Борилов синодик, s. 161.58 Pierwsza redakcja tego dokumentu powstała najpóźniej w lutym 1211 r., co jednak nie znaczy, że

już wtedy znalazła się tam wzmianka o Strezie. Najstarsza zachowana kopia Synodyka cara Boriła pocho-dzi z XIV w. Iwan Bożiłow (и. Божилов, А. тотоманова, и. Билярски, Борилов синодик, s. 41), autor komentarza historycznego do cytowanego wydania, bardzo ostrożnie wypowiedział się co do czasu wpi-sania imienia Streza do Synodyku, określił jedynie terminus ante quem na 1277 r.

59 и. Билярски, Институциите, s. 85-99. Wielu badaczy podnosiło problem formalnej zależno-ści Streza od Boriła w związku z otrzymaniem od niego tytułu sebastokratora. Ciekawe uwagi odnośnie tego stanowiska podaje r. radić (Обласни господари, s. 229, 231). Szeroko dyskutowana była kwe-stia ewentualnego nadania Strezowi tytułu sebastokratora przez Kałojana, dyskusję krytycznie relacjonu-je Iwan Biliarski (Институциите, s. 99-100). Petyr Mutafcziew twierdził nawet, że Strez nosił wspo-mniany tytuł jedynie za panowania Kałojana (Владетелите на Просек, s. 73-74, por. Г.н. николов, Самостоятелни владения, s. 100). Jednak fakt, że imię Streza zostało zapisane w Synodyku cara Boriła razem z tytułem sugeruje, że władca Proseku nosił go w ostatnich latach swojego życia. Jako że nie wie-my nic pewnego o roli Streza w życiu politycznym Bułgarii przed 1207 r., mniej obarczone ryzykiem błę-du wydaje mi się twierdzenie, że otrzymał on wspomniany tytuł po tej dacie, czyli w latach panowania Boriła (najprawdopodobniej po 1211-1212 r.)


Na zakończenie, chciałbym zwrócić uwagę na pominięty do tej pory wątek, który jest bardzo ważny dla zagadnienia wiarygodności opowieści O nagłej śmierci Streza. Analizowane źródło jest tendencyjne, interesująca nas postać jest przedstawiona w nim w bardzo niekorzystnym świetle. Mówi się o nim jako o zatwardziałym głup-cu, niewdzięczniku i osobie okrutnej. Teodozjusz Chilandarski oparł się w tym frag-mencie na świadectwie Stefana Nemanicza i Domentijana, wskazujących na szatań-skie inspiracje w zachowaniu Streza60. Dopełnił ich retoryczne wywody konkretnymi faktami (mam tu na myśli przede wszystkim opis libacji, podczas których bułgarski wielmoża skazywał ludzi na wymyślną śmierć). Być może w ciągu tych kilkadziesię-ciu lat, które dzielą powstanie dzieł Domentijana i Teodozjusza, narodziła się czar-na legenda władcy Proseku. Nigdy się już nie dowiemy czy u jej podstaw leżały plot-ki, czy też prawdziwe zdarzenia. Nie bez znaczenia jest też fakt, że celem napisania utworu Teodozjusza Chilandarskiego nie była obiektywna renarracja faktów, tylko pochwała świętego Sawy. Autor wykorzystuje okrucieństwo Streza do usprawiedli-wienia „zabójstwa” dokonanego przez swojego bohatera61, co mogło być przyczyną ubarwienia przez niego tej opowieści. Panegiryczne i parenetyczne motywy powsta-wania utworów hagiograficznych sprawiają, że są one źródłami trudnymi do interpre-tacji dla współczesnych historyków. Pamięć o bestialskich postępkach Streza jeszcze w końcówce XIX w. była żywa wśród mieszkańców Macedonii62.

Podstawą zamieszczonego niżej przekładu jest przestarzałe już, ale ciągle jedy-ne wydanie szesnastowiecznego rękopisu Żywotu św. Sawy Dź. Daniczicia z 1860 r.63 Obecnie znamy ponad 10 kopii tego tekstu, z których najstarsze pochodzą z XIV w.64 Na język polski, jak dotychczas, przetłumaczony został jedynie krótki fragment Ży -wotu pióra Teodozjusza Chilandarskiego. Jego autorem jest Aleksander Naumow65.

Cytaty biblijne zostały podane zasadniczo według tzw. Biblii Poznańskiej (BP)66. Tam, gdzie użyłem Biblii Tysiąclecia, zostało to zaznaczone (BT)67. Liczby w nawia-sach kwadratowych oznaczają numery stron z wydania Dź. Daniczicia.

60 Stefan Nemanicz, Żywot św. Symeona, wyd.: J. P. Šafařík, s. 23, wyd.: в. велинова, s. 86; Domentijan, Żywot św. Sawy, s. 206.

61 Zwrócił na to uwagę już Petyr Mutafcziew (Владетелите на Просек, s. 93), аle widział on w okrucieństwie Streza echa rzeczywistej rozprawy z Serbami, sprawującymi kontrolę nad Strezem w imieniu Stefana Nemanicza.

62 Por. przypis 55.63 W 1973 r. wydanie Dź. Daniczicia zostało przedrukowane z przedmową Dź. Trifunowicia

(теодосије Хиландарац, Живот светога Саве. Издање Ђуре Даничића приредио и предговор написао Ђ. Трифуновић, Београд 1973).

64 р. станкова, Сръбската книжнина, s. 178.65 Dar Słowa. Ze starej literatury serbskiej, red. A. Naumow, Łódź 1983, s. 41-50.66 Biblia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstę-

pami i komentarzami, red. M. Peter, M. Wolniewicz, t. 1-4, Warszawa 2009.67 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, red. A. Jan-

kowski, Poznań – Warszawa 1999.

62 JAN M. WOLSKI

Teodozjusz Chilandarski, Żywot św. Sawy

[101] o nagłej śmIerCI strezaOpowiadając o licznych cudach świętego, chcę wspomnieć także o zabójstwie, ja-

kiego dokonał modlitwą. Boję się, żeby ktoś nie pomyślał, że spotwarzam go mianem zabójcy, gdyż nie ma w tym ani jego skazy, ani mojej, który to opowiadam, hańby. Jeśliby tak było, to eliasz, elizeusz i Mojżesz, który żył przed nimi, nie byliby godni pochwały z powodu [dokonanych] zabójstw. Pierwszy z nich spalił dwóch pięćdzie-siątników wraz z [ich] ludźmi ogniem zesłanym z nieba za sprawą modlitwy68, a trzy-stu przeciwnych Bogu, fałszywych proroków, sam zabił nożem i [swoim] słowem za-mknął przed nimi niebiosa69. Wielu ludzi zamorzył głodem, wiedziony gorliwością wszechmogącego Pana70. Drugi zaś, kiedy dzieci pogańskie naśmiewały się z nie-go, rozkazał niedźwiedziowi przybyć z pustyni i udusić je wszystkie, aby ich rodzice, [102] widząc to, przestraszyli się i nie byli przeciwni jego pobożnej nauce o Bogu71. Mojżesz natomiast utopił w morzu faraona72, a Amalekitów wybił, pokonawszy ich wyciągniętymi rękoma – [czyli] modlitwą73. Pomińmy wielu świętych dawniejszych i nowszych, którzy modlitwą zabijali przeciwników, abyśmy uchronili się od zbyt długiego opowiadania o tym, co było w przeszłości.

Boże było wszystko, co czynili święci. Bez Boga nic się nie dzieje, ani żadne sło-wo nie pada. Beze mnie – powiedział – nic nie możecie uczynić74. Wszystko, co za sprawą Boga czynią święci, jest mu miłe i przyjemne, nawet jeśli komuś opacznie ro-zumującemu wyda się złe. Bywa, że Bóg przyciąga nas ku sobie, innym razem stra-szy nas chorobą. I jeśli nie zbliżamy się do Niego, to [okiełznawszy] wędzidłem pyski naszych serc, strachem je dla siebie zdobywa75. A nieraz karci On nas za nasze grze-chy, za zatwardziałość w złości, za to, że odwracamy się od Niego. Niezliczone są kary dla grzeszników, ale kto Jahwe zaufał, tego łaska otacza76. Czasem też Bóg mści świętych, swoje wybrane sługi – gdy ktoś im urąga, obraża ich, lub niesprawiedliwie krzywdzi tych, którzy uciekają się do nich i szukają ich [opieki]. [Czyni to], abyśmy my wszyscy zawstydzili się, poczuli strach i nie sprzeciwiali się ich nauczaniu o Nim oraz nie lekceważyli ich dobrych rad, jak to uczynił ów głupiec, o którym będę mó-wić. Nie zechciał on przyjąć dobrych rad świętego i sam dla siebie przygotował kie-lich [103] gniewu Pańskiego.

Niejaki Strez, choć dobrze urodzony, był jednak nierozumny. Pochodził z bułgar-skiego rodu carskiego, był krewnym cara zagorskiego Kałojana, którego, jak powia-

68 Por. 2 Krl 1, 9.69 Por. 1 Krl 18, 40.70 Por. 1 Krl 17-18.71 Por. 2 Krl 2, 23-24.72 Por. Wy 14, 27-28.73 Por. Wy 17, 9-13.74 J 15, 5.75 Por. Ps 32, 9. 76 Ps 32, 10.


dają, zabił św. Demetriusz. Tenże Kałojan, car zagorski, wyruszył na wojnę i zburzył wiele miast greckich w całej Tracji i Macedonii, w czasach, gdy Frankowie panowali i mieli w posiadaniu miasto Konstantyna. Nie martwili się oni z powodu zniszczenia tamtych miast, gdyż nie uważali ich za swoje. Kałojan – widząc je opuszczone i bez-bronne – burzył. A wszystko, co się działo, pochodziło od Boga. [Kałojan] wyruszył z wielkim wojskiem, jak dawniej Sennacheryb77, na Boże miasto, na słynne z prawo-wierności na krańcach ziemi, chronione przez Boga, wielkie miasto Tesalonikę, oj-czyznę świętego wielkomęczennika i cierpiętnika Demetriusza. Spoczywają tam jego czcigodne relikwie, z których wypływa święty olejek. Kałojana nie zawstydziła świę-tość świętego, ani jego cuda. Skoro zwątpił, że olejek wypływa przy świętym grobie Demetriusza, postanowił zburzyć i spustoszyć doszczętnie Tesalonikę oraz pozosta-łe miasta. Lecz, za sprawą żarliwego wstawiennictwa świętego u Boga, pełen pychy [Kałojan] nie zrealizował swojego planu, nie wyciągnął strzały z kołczanu, ani nie ob-nażył miecza78. Kiedy przybył pod miasto, z Bożego wyroku otrzymał śmiercionośny cios w serce i nagle zmarł. W ten oto sposób, dzięki modlitwom świętego, Bóg ocalił Tesalonikę od wszelkiej szkody. Wojska, które [tam] przybyły ogarnął strach, [żołnie-rze] bojąc się świętego [Demetriusza] postanowili uciekać. [104] Najwyżsi dowódcy nie chcieli zostawić swojego cara mieszczanom na pohańbienie, ani zwierzętom i pta-kom na pożarcie, byli mu bowiem bardzo oddani. Po raz ostatni okazali mu miłość – wzięli ze sobą martwego cara, a bojąc się długiej drogi, rozcięli jego brzuch, wyjęli wszystkie wnętrzności, zasolili ciało i [tak] donieśli do swojego kraju79.

Strez, o którym już wspominaliśmy, był prześladowany i miał zostać zabity przez cara Boriła, który objął władzę po śmierci cara Kałojana, jako carski krewny. Ów Got, zwany Strezem, słynął ze swojego wyjątkowego męstwa, dlatego też zazdroszczono mu i pożądano śmierci jego duszy. [Zwolennicy Boriła] bali się, aby ich nie zabił, gdy ogłosi się carem, dlatego też nastawali na niego i wygnali go. Strez, nie mając gdzie się schronić, przybył do pobożnego wielkiego żupana i autokratora Stefana. Ten zaś miłośnik Chrystusa przyjął go radośnie ze wszystkimi, którzy z nim przyszli. Okazał mu wielką przyjaźń i wspaniałomyślność swojej pokory. Przyjął go nie jak zbiega, ale jak umiłowanego syna. Zaszczycił niegodnego miejscem przy swoim stole, tak, że liczni spośród dowódców Stefana zaczęli narzekać z powodu przyjaźni, jaką [ob-darzył] Streza. Ci zaś, którzy objęli władzę w Zagorze, prosili usilnie autokratora Stefana, aby [Strez] nie pozostał przy życiu, lecz by go zabito. Czasem posyłali oni bogate dary, odwołując się do [wzajemnej] przyjaźni, a czasem grozili mu wojną, ale na próżno. Gdy Strez dowiedział się o tym, ogarnął go strach i drżenie, i rozważał czy nie uciec gdzie indziej, [105] aby nie być wydanym w ręce swoich wrogów. Pobożny Stefan upewnił go przysięgami, [że go nie wyda], aby się nie lękał. Dla utwierdzenia

77 Por. 2 Krl 18,13nn; 2 Krn 32, 1nn; Iz 36, 1nn.78 Por. 2 Krl 19, 32.79 Grób Kałojana znajduje się najprawdopodobniej w cerkwi Czterdziestu Męczenników w Wielkim

Tyrnowie, por. и. Божилов, Фамилята на Асеневци, s. 56-57.

64 JAN M. WOLSKI

prawdziwej wiary i przyjaźni zaszczycił niegodnego, [czyniąc] go swoim bratem we-dług świętej ewangelii.

[Stefan] obdarzył Streza wieloma końmi, ludźmi i wszystkim, co mu było po-trzebne. Przedtem bowiem Goci wzrośli w siłę i objęli w posiadanie wiele, jak już po-wiedzieliśmy, opustoszałych i pozostawionych bez żadnej pomocy miast greckich, przybyli i zajęli [również] okolice Tesaloniki i Ochrydę. Pobożny Stefan przywołał ku Strezowi, jako ku krewnemu carskiemu i swojemu bratu, pewnych władców za-gorskich, którzy wówczas posiadali tamte miasta, a oni przyłączyli się do niego ze swoimi włościami. Najpierw Stefan wprowadził Streza do ufortyfikowanego miasta nazwanego Prosek, dał mu do pomocy swoje wojsko i sam mu pomógł. Umocnił go i uczynił władcą, zaszczycił będąc jego towarzyszem i bratem. Obaj obiecali przy-chodzić sobie z wszelką pomocą. Strez objął w posiadanie kolejne miasta i wzrosła liczba jego ludzi, ponieważ mieszkańcy Zagory znali go i wielu z nich przychodzi-ło do niego.

Chcę teraz opowiedzieć o głupocie Streza, nawet jeślibym mał przedłużyć opo-wieść. Bardzo się wzbogacił, można by o nim powiedzieć: „utył, zgłupiał, zapomniał Boga i chełpił się rozsądkiem”80. Okazał się zabójcą, człowiekiem niemiłosiernym, ostrym, porywczym i niezmiernie bezbożnym. Zbudował sobie we wspomnianym Proseku dom na skale [106], która jest bardzo wysoka – na 200 sążni lub więcej, a w dole opływa ją wielka rzeka zwana Wardarem81. Wyłożywszy skałę drewnem, uczynił z niej swoją scenę. Gdy nędznik był w dobrym nastroju, upiwszy się, przesiadywał na tym obmierzłym i śmiertelnym trybunale, bawił się i weselił. Jego radość była śmier-cią dla ludzi. Za małe przewinienie skazywał na śmierć i rozkazywał zrzucać wino-wajców z tej sceny, ze skały o ogromnej wysokości. Gdy kogoś zrzucano, cieszył się i krzyczał do skazańca: „Uważaj, żebyś sobie płaszcza nie zamoczył!”, a nie mógł on upaść nigdzie indziej jak tylko do rzeki. Bliscy, jeśli zrzucony ich miał, lub ludzie bo-jący się Boga chodzili wzdłuż rzeki, szukając czy woda nie wyrzuciła gdzieś [ciała], aby wziąwszy je, zaszczycić ludzkim pogrzebem. Jeśli zaś [ciało] pozostało w głębi-nach, stawało się pokarmem dla ryb. Dlatego właśnie, jak już powiedzieliśmy, jego radość była śmiercią dla ludzi.

Takie rzeczy działy się u niego, bowiem zatwardziały pokładał ufność w sobie, w swojej twierdzy i warowni [położonej] wysoko na skale, a nie w Bogu. Mówił: „Któż [może] mnie stąd strącić?” Nędznik nie pamiętał słów: „Będziesz w najwięk-szej pogardzie! Zwodzi cię pycha twego serca: mieszkasz w grotach skalnych, na wy-sokościach wznosisz swe mieszkanie i mówisz sobie: «Któż zdoła mnie ściągnąć na ziemię?» Choćbyś się wzniósł wysoko jak orzeł i między gwiazdami założył swe gniaz-do, [107] strącę cię stamtąd – mówi Pan.”82

80 Por. Pwt 31,15. 20.81 W okolicach Proseku wzgórza położone wzdłuż rzeki wznoszą się do 220 m nad lustro wody.

и. Ми кулчиќ, Средновековни градови и тврдини во Македонија, скопје 1996, s. 230-231.82 Abd 1, 2-4.


Pobożny Stefan smucił się, słysząc o postępowaniu Streza. Bał się Boga i obwi-niał się w [swoim] sumieniu, że takiego młodzieńca – okrutnika wybawił od śmier-ci, dał mu schronienie i uczynił władcą. Z odrazą myślał o tym, że nazwał go swoim bratem, wielokrotnie też pisał do niego, prosząc go i upominając, aby odmienił swo-je postępowanie. Lecz jak powiada Salomon: „Strofuj mądrego, a pokocha cię, głu-piego, a znienawidzi cię”83, tak samo i Strez, prawdziwie bezrozumny, znienawidził tego, który go umiłował. Zapomniał o wszystkim, co niegdyś [otrzymał] od Stefana i nie okazał wdzięczności za łaskawość. Podeptawszy przykazania Boże, stał się krzy-woprzysięzcą, zlekceważywszy ewangeliczne braterstwo, porzucił przyjaźń Stefana i odstąpił od wiary84. Stał się sługą nieprawości, skaził swoją duszę brakiem bojaźni Bożej. Za wielką łaskawość Stefana ku niemu, bezrozumny, umyślił odpłacić bezkre-snym złem. Pojednał się z Grekami i połączył ze swoimi Gotami – zebrał z obu [naro-dów] niezliczone mnóstwo ludzi i zuchwale, jak lew ryczący85, ruszył z wojskiem na dziedzictwo [autokratora], aby niszczyć i pustoszyć.

Usłyszawszy o tym, pobożny Stefan zaczął wysyłać do tego złoczyńcy swoich dostojników, przypominając mu o dawnej przyjaźni i prosząc go, aby odmienił swo-je okrutne postępowanie. Ten zaś, zatwardziały, upodobnił swoje serce do skały, tak, że upomnienia były dla niego jak wiatr. [108] Stefan, zdawszy sobie sprawę, że nie ugnie się kark tamtego z powodu jego żelaznej głupoty oraz, że prowadzi on ze sobą mnóstwo ludzi, w wielkiej rozterce odprawił wszystkich, którzy mu chcieli pomóc ludzkimi sposobami i uciekł się do Boga: „Boże, wejrzyj na mnie w nieszczęściu! Panie, pospiesz mi z pomocą! Nie zostawiaj mnie na pośmiewisko mojemu wrogo-wi!86 Za wstawiennictwem przeczystej Twojej Matki, zawsze dziewicy Maryi i świę-tego ojca naszego, Twego sługi Symeona, dzięki któremu nauczyłeś nas, jak znajdo-wać Ciebie, prawdziwe życie, za jego wstawiennictwem spojrzyj na mnie grzesznego, który pokładam nadzieję w Tobie. rozsądź sprawiedliwie moją sprawę, bo oto odpła-cono mi za dobro złem i nienawiścią za moją miłość87, ten, który jadł mój chleb pod-niósł na mnie piętę88 i chce na mnie napaść, i powalić mnie. Pomóż mi Panie, mój Boże! Wybaw mnie według miłosierdzia Twego, niech się objawi bezgranicznie silna ręka Twoja i ukorzy tych, którzy na mnie powstają, niech ujrzy mój wróg swoją hańbę i niech się zawstydzi. Niech położy rękę na swoich ustach, zadziwi się i przerazi, od strachu niech ogłuchną jego uszy! Ja, Twój sługa, będę się radował i weselił ze wzglę-du na Twoje miłosierdzie, bo wejrzałeś na moje uniżenie i wybawiłeś od czyhających na moją duszę”. I zaraz zaczął razem ze swoim, danym od Boga wojskiem, przygoto-

83 Por. Prz 9, 8.84 Wyrażenia „odstąpił od wiary” nie należy rozumieć jako „popadł w herezję”, odnosi się ono raczej

do „zapomnienia o Bogu” i bezbożności, które autor zarzucał Strezowi (por. wyżej).85 Por. 1 P 5, 8. 86 Wezwania modlitewne są stylizowane na fragmenty psalmów, por. np.: Ps 35, 24-26, Ps 72, 12-

-15, Ps 109, 26-27.87 Ps 109, 5.88 Ps 41, 9 (wg BT).

66 JAN M. WOLSKI

wywać się gorliwie do wyruszenia przeciwko wrogowi. Osłonił się ufnością pocho-dzącą z modlitwy jak zbroją.

Przepełniony Bożą mądrością archimandryta Sawa stanął przed wszystkimi jak [109] Mojżesz i drugi Samuel, bowiem w sercu współczuł nieszczęściu brata, a duszą cierpiał z powodu swojej ojczyzny i martwił się o swój lud. Wiedział, że nie jest moż-liwe, aby w wielkiej bitwie wielu nie poniosło śmierci, szczególnie zaś spośród tych najbardziej wiernych i żarliwych w boju. Zatrzymał więc autokratora oraz jego wo-dzów, mówiąc: „Ja pierwszy pójdę do przeciwnika i przemówię do niego, jeśli mnie pouczającego o Bogu nie posłucha, tak jak [nie posłuchał już] innych, wówczas wy zaczynajcie po ludzku”. I wyruszył z pokorą i wiarą Dawida ku owemu Goliatowi, i zobaczył zebrane ogromne mnóstwo ludzi, idących na jego kraj, wśród nich swe-go towarzysza [Streza, jak o nim] Dawid mówi: „Widziałem, jak występny się pysznił i rozpierał się jak cedr libański”89.

Kiedy [Strez] zobaczył świętego, pokłonił się, padłszy na ziemię, tak jak miał w zwyczaju jeszcze u autokratora Stefana. Święty, przyjęty życzliwie, pocałował go. Po powitaniu zasiedli przy stole. Sawa upomniał Streza w obecności wielu wiernych licznymi słodkimi i Bożymi słowami, aby porzucił zapalczywość swojej lekkomyśl-ności i żył z nim jak dawniej, w przyjaźni; aby nie stał się przyczyną przelewu krwi i śmierci wielu ludzi. [110] Wszyscy, którzy to słyszeli, dziwili się słodyczy mowy i sile słów świętego, mówili najmądrzejszemu: „Przyjemne słowa są plastrem mio-du, słodyczą dla duszy, lekiem dla kości”90, Strez zaś wydawał się srogi i nie słod-ki, lecz gorzki. Wszyscy zdumiewali się świętym i zwracali się do niego z prośbami, a na Streza oburzali się. Gdy powstali od stołu, święty znów zaczął mówić do tamte-go na osobności, przekonując i prosząc go, aby powrócił do wielkiej przyjaźni, która panowała między nimi wcześniej. Przypominał mu przyjazne przyjęcie i wybawienie od tych, którzy pragnęli śmierci jego duszy, opiekę [jaką go obdarzono] i pobratym-stwo. Pouczył go, aby nie zlekceważył bojaźni Bożej, ani nie śmiał igrać z Bogiem, łamiąc przysięgę. Opowiedział mu też o lecącym sierpie z wizji Zachariasza91, długo-ści dwudziestu, a szerokości dziesięciu łokci, którym żnie się krzywoprzysięzcę, nie wykazującego skruchy aż do śmierci. Niemożliwe jest powtórzyć wszystko, co swy-mi głoszącymi Boga ustami wypowiedział [Sawa], pouczając i przywołując do roz-sądku. Pragnąc życia dla Streza, wyciągał jego duszę z przepaści śmierci. Ów zaś twardego serca i głuchy nieuwagą, zatkał uszy jak żmija, [która nie chce słyszeć] za-klinacza92. Gdyby [tylko] usłyszał głos świętego! [Strez jednak] zupełnie zlekceważył słowa słodkie i wspaniałe, budzące bojaźń i grozę, wypowiedziane prorockimi i pięk-nomówiącymi ustami, w niczym nie był im posłuszny. Prepodobny93 widząc jego za-

89 Ps 37, 35 (BT). W tekście BT „zielony” w miejsce „libański”.90 Prz 16, 24 (BT). 91 Zach 5, 1-4. W BP i BT: „lecący zwój”.92 Por. Ps 58, 5.93 Prepodobny – „nazwa określająca rodzaj świętości oraz oznaczająca człowieka, który trwając

w dziewictwie, w odosobnieniu od doczesnego świata, prowadząc surowe życie zakonne, osiągnął świę-tość” – A. Znosko, Słownik cerkiewnosłowiańsko-polski, Białystok 1996, s. 262-263.


głuszone sumienie, nieskruszoną wolę, nieustępliwe usposobienie i zatwardziałość, powiedział do niego: „Mówiliśmy to chcąc dobra naszego i waszego. Ponieważ jed-nak położyłeś nadzieję w orężu i nie posłuchałeś mnie, gdy ci radziłem dobrze, to sam na siebie zło sprowadziłeś. Wiedz, że my, którzy zawierzyliśmy Bogu, nie przestra-szymy się was, ani nie [111] wycofamy się [z powodu] liczebności waszych [wojsk]. Konia należy uzbroić na dzień bitwy, ale zwycięstwo zależy od Jahwe94. Bóg niech nas rozsądzi!” Tak go pożegnał i wyszedł, był bowiem już wieczór.

Prepodobny wszedł do swojego namiotu i wzniósł ręce do Boga. Modląc się z głębi duszy i prosząc o pomoc mówił: „Bądź nam pomocą, o Panie, bo innego po-mocnika w utrapieniach prócz Ciebie nie mamy. Panie zastępów, sędzio sprawiedli-wy, który badasz serce i wnętrzności, Tobie powierzam moją sprawę95. Ty wiesz, że nie przyłożyliśmy ręki do tego zła, pozwól mi zobaczyć karę [zesłaną] od Ciebie na tego, który niesłusznie zaufał swej sile i zaostrzył swój miecz na nas. Wprowadź swą moc w jego serce, Panie zastępów. Sędzio sprawiedliwy, Tobie ufam: niech nie do-znam zawodu!96” Tak modlił się ze łzami, prosząc o pomoc. Przyzywał przeczystą Bogurodzicę, aby go wysłuchała w potrzebie. Do świętego ojca swego, prepodobne-go Symeona, widząc go naocznie, mówił: „Ojcze, bezbożnicy nastają na twoje dzie-dzictwo. Nie przemilczaj naszej sprawy w swoich modlitwach do Chrystusa, nie wy-dawaj na pohańbienie dzieci i sług twoich!” Natychmiast został pokrzepiony w duszy słowami Ducha Świętego: „Ja jestem Pan, twój Zbawca”97 i bezzwłocznie, [jeszcze tej] nocy, udał się w drogę powrotną. Ten, który nie przyjął świętego, radzącego mu dobrze, śpiąc spokojnie w [swoim] łożu, niespodziewanie zaczął krzyczeć strasznym głosem. Miłe są Panu prośby sprawiedliwego98, Bóg wysłuchuje modlitw tego, który się Go boi! Posłał bowiem nieprzebłagalnego anioła, [112] który przeszył środek za-twardziałego serca Streza. Ów zaś, pełen żalu i ledwo dysząc, powiedział tym, którzy przestraszeni pytali go o przyczynę krzyku: „Jakiś przerażający młodzieniec, z roz-kazu Sawy, napadł mnie gdy spałem i chwyciwszy mój miecz, przebił mi wnętrzno-ści”. Natychmiast zaczął prosić uniżenie wszystkich, aby odszukali wielkiego Sawę. Oni wybiegli, ale nie znaleźli świętego, gdyż już odszedł. Tak zasądził Bóg, aby nie znaleziono tego, który mógł wybawić Streza. Nocą, z powodu niewidzialnej rany w sercu nieoczekiwanie oddał on ducha z wielkim jękiem. Żołnierzy zgromadzonych przez niego objął wielki strach, ponieważ widzieli nagłe zabójstwo dokonane modli-twą świętego. Bojąc się napaści Stefana, szybko zaczęli wracać, [każdy] do siebie.

Niektórzy spośród możnych, to jest sług Streza, chcieli przyłączyć się do wojsk Stefana. Oni to dogoniwszy świętego, opowiedzieli mu o niespodziewanym i niewi-dzialnym zabójstwie. Święty zaś płakał donośnym płaczem z powodu zatwardzia-łości Streza i dziękując Bogu, wrócił do Stefana. [Bracia] utwierdzili się w przyjaź-

94 Prz 21, 31. 95 Iz 11, 20 (BT).96 Ps 25, 2.97 Iz 49, 26.98 Por. Prz 15, 29.

68 JAN M. WOLSKI

ni i pokoju. Święty nie śmiał pochwalić się tym, co zaszło, ani opowiedzieć o tym. Ze strapienia był smutny i przygnębiony. Stefan dowiedział się przyczyny tej zgryzo-ty od tych, którzy byli ze świętym. Nie miał śmiałości, aby go wypytywać o to, do-wiedział się jednak u żołnierzy o wszystkim i usłyszał o strasznej śmierci przeciw-nika. [113] Ogarnięty strachem dziwił się temu i wysławiał Wszechmogącego za to, co się stało. Wiele też łez przelał nad Strezem, [ponieważ] miłował go jako brata we-dług ewangelii i jako tego, którego wielokrotnie gościł przy stole. Obdarzony Boską mądrością Sawa przyzwał do swego brata, autokratora, wszystkich wyższych dowód-ców i tak pouczył ich i swojego brata Bożymi słowami: „To Pan, Bóg, za sprawą mo-dlitw przeczystej jego Matki i jego sługi, świętego i prepodobnego Symeona okazał wam pomoc. Bez siły konia i męstwa człowieka, bez jakiejkolwiek broni, jak widzi-cie, zabił waszego wroga. Stało się tak przez nieugiętą wolę Streza, jego hardy kark, brak miłosierdzia względem ludzi stworzonych jak i on sam [przez Boga], niedocho-wywanie przysięgi, lekceważenie bojaźni Bożej. Żadne zło nie może uniknąć sądu Bożego i gniewu! Mściwość Pańska nie spocznie, ścigając łamiących prawo Boże, dopóki ich nie dosięgnie. Gdy [Bóg] odkłada na później swój gniew i znosi grzeszni-ków, to [tylko dlatego, że] czeka na ich nawrócenie. Jeśli oni nieskruszeni [skłaniają się] ku złu i odwracają się od Niego, wówczas szykuje im jeszcze cięższą kaźń. I kie-dy [grzesznicy] myślą, że już uciekli przed sądem Bożym, wówczas spada na nich niespodziewana kara, tak jak na tego, o którym słyszycie, że za sprawą Boskiego wy-roku poniósł straszną śmierć. Wy jednak nie bądźcie nierozumni, ani pozbawieni stra-chu. Przyozdóbcie swoje życie bojaźnią i drżeniem, nie stawajcie do niesprawiedliwej wojny! Pamiętajcie, [114] że Bóg jest zawsze z nami, i czy robimy coś dobrego czy złego, wszystko przed Nim jest jasne i bez osłony, żaden z naszych wstydliwych czy tajnych postępków nie ukryje się przed Jego wszystkowidzącymi oczami. Jeśli w Nim pokładamy nadzieję i Jemu służymy, nasi wrogowie nie mogą nam wyrządzić żadne-go zła. Pan jest twoją ucieczką, za obrońcę wziąłeś sobie Najwyższego. Niedola nie przystąpi do ciebie, a plaga się nie przybliży do twego namiotu99. Tak i wy pokutujcie za wszystkie [złe postępki], dziękujcie Wszechmocnemu i głoście razem z Dawidem: On o nas pamiętał w naszym uniżeniu, i uwolnił nas od wrogów100. Nie pokładajcie na-dziei w łuku, ani ramieniu, ale w Panu101 czyniącym niezliczone wielkie i niepojęte, wspaniałe i cudowne dzieła. rozejdźcie się do siebie w pokoju, nie podjąwszy walki, obronieni przez Boga. Bądźcie zdrowi!”

Pobożny autokrator Stefan i wszyscy dostojnicy, przejęci strachem przed Bożą siłą, pozostali w milczeniu po wysłuchaniu tej straszliwej katechezy świętego. Wszyscy kłaniali się Bogu, dziękując za okazaną im pomoc i za cudowne zwycięstwo bez walki. Chwaląc Boga i zdumiewając się świętością Sawy, radośnie rozeszli się, każdy w swoją stronę.

99 Ps 91, 9-10.100 Ps 136, 23-24.101 Por. Ps 44, 7-8.


“LIFe OF ST. SAVA” By THeODOSIUS OF CHILANDAr AS A HISTOrICAL SOUrCe ON STreZ,

THe rULer OF PrOSeK

S u m m a r y

The late XII and the early XIII c. were a period of important political changes on the Balkan Peninsula. Strez (1207-1214) was one of the local rulers which emerged in the mountain regions of the central Balkans in that time. We know the outline of his life from the sources such as: “Life of St. Symeon” by Stefan the First-Crowned, “Life of St. Sava” by Domentijan, “Life of St. Sava” by Theodosius of Chilandar and the letter of the Latin emperor Henry from the January of 1212 or 1213. The paper present-ed here is divided into two parts. In the first part the Author presents the sources mentioned above and dis-cusses major problems concerning their interpretation: the chronology of Strez’s life, territorial extent of his state, relations with the neighbor countries and circumstances surrounding his death. The second part comprises translation of the excerpt about Strez from the “Life of St. Sava” by Theodosius of Chilandar.


ŁACINNICZKA NA TrONIe XIII-WIeCZNeJ SerBII. WIZERUNEK KRÓLOWEJ JELENY Z ANDEGAWENÓW

W PISMACH ArCyBISKUPA DANILA II

zofia BRzozowsKa

AbstraCt. Zofia Brzozowska, Łacinniczka na tronie XIII-wiecznej Serbii. Wizerunek królowej Jeleny z Andegawenów w pismach arcybiskupa Danila II (The Latin Queen on the Throne of 13th century Serbia. The Image of Helene d’Anjou in the Writings of Archbishop Danilo II).


Zofia Brzozowska, Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum, ul. Aleksandra Kamiń-skiego 27a, 90-219 Łódź, Polska – Poland.

Jelena Andegaweńska, żona króla Stefana Urosza I (1243–1276), a jednocześnie matka dwóch władców: Stefana Dragutina (1276–1282) i Stefana Urosza II Milutina (1282–1321), jest z całą pewnością postacią ponadprzeciętną1. We współczesnej lite-raturze przedmiotu spotkać można nawet głosy, iż mamy w jej osobie do czynienia z najbardziej wpływową kobietą na serbskiej scenie politycznej w XIII w.2

Wskutek wyjątkowego zbiegu okoliczności do naszych czasów dochowało się wiele malarskich wyobrażeń tej władczyni. Za najwcześniejsze z nich możemy uznać wizerunek, pochodzący z portretu zbiorowego rodziny panującej, towarzyszącego scenie śmierci Anny Dandolo – matki Urosza I, a tym samym teściowej bohaterki ni-niejszego szkicu. Przedstawienie to wykonano w technice fresku na ścianie monaste-ru w Sopocianach w latach 1263–12683. Dość statyczną sylwetkę Jeleny, odzianej w bogate, purpurowo-złote szaty, królewską koronę i biżuterię umiejscowiono tuż za plecami jej nachylonego nad katafalkiem matki małżonka, pomiędzy postaciami sy-

1 А. веселиновић, р. Љушић, Српске династиjе, Београд 2008, s. 54-56.2 C. Hawhesworth, Voices in The Shadows. Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia, Budapest

2000, s. 68.3 в. J. Ђурић, Историjске композициjе у српском сликарству Средњега Века и њихове књижевне па-

ралеле, „Зборник радова византолошког института”, vol. 11 (1968), s. 104-105.

72 ZOfIA BRZOZOWSKA

nów. Portret monarchini jest dość dobrze zachowany i ukazuje relatywnie młodą oso-bę o szczupłej twarzy, jasnej cerze i ciemnobrązowych włosach4.

Co więcej, Andegawenka pojawia się również – obok swego męża i synów – na wielu kompozycjach fundacyjnych, zdobiących wnętrza świątyń wznoszonych w Serbii na przełomie XIII i XIV w.5 We wspomnianych Sopocianach jej przedsta-wienie odnajdujemy w narteksie cerkwi6, w monasterze Gradac (ok. 1275 r.) ukaza-no ją – w bogatych, monarszych szatach i otwartej (królewskiej) koronie na głowie7 – wraz z małżonkiem, w zaszczytnym towarzystwie Chrystusa, Bogurodzicy i Stefana Nemanji8.

Na fresku zdobiącym kaplicę monasteru Djurdjevi Stupovi, wzniesioną w latach 1283–1285 przez Stefana Dragutina w miejscowości ras, jej postać wpleciona zosta-ła w rozbudowaną kompozycję, ukazującą wielu wybitnych Nemaniczów, od świę-tego protoplasty rodu i Stefana Pierwoukoronowanego poczynając, jako mnichów adorujących Syna Bożego. Interesujące, że Jelena – w przeciwieństwie do męskich przedstawicieli dynastii – przedstawiona tu została w odzieniu świeckim: skromnej wdowiej sukni i białej chuście szczelnie zakrywającej włosy. rezygnując z wyposa-żenia wizerunku władczyni w monarsze insygnia, średniowieczny artysta postanowił oddać jej cześć w zgoła inny, całkowicie zgodny z założeniami sztuki bizantyńskiej, sposób – poprzez umieszczenie koło jej portretu napisu: „wielka królowa” (велика кралица)9. Podobną inskrypcję (Елена кралица вьсе срьпьске земле) odnajduje-my obok wyobrażenia Andegawenki, pochodzącego z cerkwi w Arilje, wykonanego w 1295–1296 r., ukazującego ją nota bene, w nawiązaniu do typowo serbskiej trady-cji ikonograficznej, w monastycznym habicie10. Jako mniszkę wyobrażono bohaterkę niniejszego artykułu również na fresku w Gračanicy (1319–1321), lokując jej sylwet-kę obok postaci męża oraz wizerunku Stefana Milutina i księcia Konstantyna, odbie-rających – znów na modłę wschodniorzymską – błogosławieństwo z rąk Chrystusa emmanuela, przedstawionego półpostaciowo tuż nad ich głowami11.

Zupełnie wyjątkowe miejsce w tej swoistej galerii portretów królowej Jeleny zaj-muje natomiast dość spora (72,5 X 51 cm) ikona wielopostaciowa, wykonana naj-prawdopodobniej na zlecenie Andegawenki przez serbskiego lub greckiego artystę na przełomie XIII i XIV stulecia i ofiarowana przez nią papieżowi Bonifacemu VIII. Warto zatrzymać się nieco dłużej przy tym zabytku, gdyż – jak wskazuje na to już

4 А. веселиновић, р. Љушић, op. cit., tabl. 40. Wypada również w tym miejscu nadmienić, iż wśród badaczy brak jest jednomyślności w kwestii identyfikacji poszczególnych osób przedstawionych na oma-wianym fresku – część historyków sztuki pragnie widzieć Jelenę w osobie młodej niewiasty, całującej zmarłą w rękę, umiejscowionej w lewym dolnym rogu kompozycji. в. J. Ђурић, op. cit., s. 105-106.

5 B. Todić, Serbian Medieval Painting. The Age of King Milutin, Belgrade 1999, s. 8, 22.6 Ibidem, s. 46.7 ж. Феjфрић, А тело jоj нађоше да лежи као у роси, „српско наслеђе. историjске свеске”,

1998, № 10.8 B. Todić, op. cit., s. 39.9 Ibidem, s. 40, 293-294.

10 Ibidem, s. 40-41, 297-299.11 Ibidem, s. 50-51, 334.

73ŁACINNICZKA NA TrONIe XIII-WIeCZNeJ SerBII

osoba obdarowanego – ukazuje on doskonale specyfikę kultury XIII-wiecznej monar-chii Nemaniczów, zawieszonej niejako między bizantyńskim Wschodem, a łacińskim Zachodem europy. Antycypując pewne fakty możemy też zaznaczyć, że omawiane przedstawienie, wykonane jako dar dla zwierzchnika Kościoła katolickiego, mówi nam również wiele o światopoglądzie samej Jeleny.

Kompozycja interesującej nas tu ikony składa się z dwóch kwater. Na wyższej z nich odnajdujemy wyobrażenie apostołów – Piotra i Pawła, czczonych głównie przez chrześcijaństwo zachodnie. Sposób wymodelowania postaci, misterny rysu-nek szat oraz umieszczenie ponad głowami świętych figury Chrystusa błogosławiące-go, zdradzają silne wpływy sztuki bizantyńskiej. Niższa część przedstawienia zawie-ra z kolei sylwetki donatorów – Stefana Milutina i Dragutina, ukazanych w pozycji orantów. Między nimi natomiast znajduje się wizerunek ich matki: odzianej w mni-si habit, przyjmującej w kornej postawie błogosławieństwo od niezidentyfikowane-go świętego, wyobrażonego w szatach katolickiego biskupa12. Jak więc widać, mamy tu do czynienia z przedstawieniem niezwykle synkretycznym, na którym za pomocą bizantyńskich środków wyrazu usiłowano oddać treści zgoła odmienne – przywiąza-nie serbskiej władczyni do obrządku łacińskiego oraz jej lojalność względem Stolicy Apostolskiej. Co ciekawe, według znawców przedmiotu, na życzenie bohaterki ni-niejszego szkicu miało powstać jeszcze jedno tego typu przedstawienie, ofiarowa-ne kościołowi św. Mikołaja w Bari13 (nie zachowało się niestety do naszych czasów, o jego istnieniu informują nas jedynie źródła XVII-wieczne)14.

katolicka królowa i prawosławna święta – szkic do portretu

Szczegółowe odtworzenie biografii interesującej nas tu władczyni wykracza poza ramy niniejszego tekstu. Co więcej, biorąc pod uwagę skąpą ilość i niejednoznacz-ność przekazów źródłowych można założyć, iż tego typu rekonstrukcja jest zada-niem zgoła niewykonalnym. Warto jednak przywołać kilka faktów z życia Jeleny Andegaweńskiej, zwłaszcza, że wiele z nich przemawiałoby raczej przeciw zali-czeniu jej w poczet świętych Serbskiej Cerkwi Prawosławnej, czy też – przyznaniu w nowożytnej historiografii rangi postaci o pierwszorzędnym znaczeniu dla dziejów monarchii Nemaniczów.

I tak kwestią, której nie sposób nie zauważyć, jest przede wszystkim cudzoziem-skie pochodzenie Jeleny – tradycja dynastyczna władców serbskich, a w ślad za nią konwencja dziejopisarska nadała jej wszak przydomek Andegaweńska (Анжујска), nieuchronnie nasuwający skojarzenia z francuskim domem panującym. Istotnie, we współczesnej literaturze przedmiotu spotkać można hipotezy, zakładające, że żona Stefana Urosza I była córką raula de Courtenay, spokrewnionego zarówno z łaciń-

12 Ibidem, s. 37-39, 206-207, 295-296.13 М. Кашанин, Српска књижевност у Средњем Веку, Београд 2002, s. 28.14 B. Todić, op. cit., s. 37.

74 ZOfIA BRZOZOWSKA

skimi cesarzami Konstantynopola, jak i królem francji Ludwikiem IX oraz jego am-bitnym młodszym bratem, jednym z „głównych rozgrywających“ na bałkańskiej scenie politycznej w połowie XIII w. – Karolem Andegaweńskim, władcą Sycylii i Neapolu15. Interesujące, że przypuszczenie to opiera się na źródłach innej niż sta-roserbska proweniencji, a mianowicie – listach tego ostatniego monarchy do Jeleny, w których nazywa ją nieodmiennie swoją „drogą krewniaczką“16.

Z zachodnioeuropejskim pochodzeniem wiąże się kolejny istotny element – żona Urosza I była katoliczką, tj. używając pojęć rozpowszechnionych w XIII-wiecznej Serbii – „łacinniczką“. Co więcej, nigdy nie ukrywała swej przynależności konfesyj-nej, prowadząc przez nieomal całe życie świadomą politykę religijną, mającą na celu wzmocnienie wpływów obrządku zachodniego na terytorium monarchii Nemaniczów. Świadczyć o tym może m.in.

– szeroko zakrojona działalność fundacyjna (z inicjatywy Jeleny powstały katolic-kie klasztory w Barze, Skadrze, Ulcinie i Kotorze, oddane do użytku ok. 1288 r.)17;

– ożywione kontakty dyplomatyczne z papiestwem, świadectwem których jest chociażby omówiona wyżej ikona z przedstawieniem św. św. Piotra i Pawła18;

– wieloletnie poparcie, udzielane katolickiemu arcybiskupstwu w Barze19;– aktywne wspieranie chrześcijaństwa zachodniego na obszarze oddanym w jej

samodzielne władanie w 1276 r. (Zeta oraz wybrzeże Morza Adriatyckiego)20.W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że przywiązanie do obrządku łacińskie-

go nie było w przypadku bohaterki niniejszego szkicu równoznaczne z wrogością czy też niechęcią do rytu bizantyńskiego. Wprost przeciwnie – z zachowanych źródeł wy-nika, że Jelena wspierała również budowę i renowację prawosławnych świątyń, naj-okazalszą z których – wzniesiony ok. 1270 r. monaster Gradac – obrała za miejsce swego wiecznego spoczynku (задужбина)21. Niemniej znamienny wydaje się fakt złożenia przez Andegawenkę pod koniec życia ślubów zakonnych według obrząd-ku wschodniego. Biorąc pod uwagę przytoczone powyżej argumenty, jak i niezwy-kły szacunek, jakim miała się cieszyć u wszystkich swych poddanych bez względu na

15 ж. Феjфрић, op. cit.; C. Hawhesworth, op. cit., s. 67-68; А. веселиновић, р. Љушић, op. cit., s. 54.

16 ж. Феjфрић, op. cit.; А. веселиновић, р. Љушић, op. cit., s. 54. Zagadnieniem wykraczają-cym poza ramy niniejszego artykułu, niemniej jednak godnym odnotowania ze względu na polskiego Czytelnika, jest kwestia pokrewieństwa Jeleny Andegaweńskiej z królową Polski Jadwigą. W świetle najnowszych ustaleń genealogicznych można stwierdzić, iż obie władczynie łączyła zarówno przynależ-ność do jednego rodu, jak i pokrewieństwo w linii żeńskiej: córka Stefana Dragutina, elżbieta, wydana za bana Bośni Stefana Kotromana, była babką elżbiety Bośniaczki, matki polskiej królowej. Jadwiga byłaby więc pra-pra-prawnuczką Jeleny. http://genealogics.org/descend.php?personID =I00165016&tree=LeO [dostęp z 7 X 2010].

17 ж. Феjфрић, op. cit.; с. живковић, Варала краља са обичним Французом, „српско наслеђе. историjске свеске”, 1998, № 5.

18 C. Hawhesworth, op. cit., s. 69.19 ж. Феjфрић, op. cit.20 B. Todić, op. cit., s. 10-11, 33, 49.21 ж. Феjфрић, op. cit.; А. веселиновић, р. Љушић, op. cit., s. 54.


wyznanie, można stwierdzić, że cechowała ją raczej postawa, którą dziś określiliby-śmy mianem ekumenicznej22 (można dywagować, w jakim stopniu osobiste przeko-nania Andegawenki splatały się z ówczesnym klimatem polityczno-religijnym, zwią-zanym z zawartą w 1274 r. na soborze w Lyonie, między papieżem Grzegorzem X i przedstawicielami cesarza bizantyńskiego Michała VIII Paleologa, unią kościelną).

O wiele trudniej poddać jednoznacznej ocenie postawę tej królowej wobec pań-stwa serbskiego. Z przekazów źródłowych wynika, że podczas wojny, którą Stefan Urosz I prowadził z Dubrownikiem w latach 1265–1266, uprzedzała władze ad-riatyckiej republiki o decyzjach swego męża23. Poczynania tego typu rozpatrywać można nawet w kategoriach zdrady stanu. równie kontrowersyjną kwestią zdaje się być udzielenie przez Andegawenkę w 1276 r. poparcia Stefanowi Dragutinowi w przewrocie, mającym na celu zrzucenie z tronu Urosza I, w zamian za realną ko-rzyść polityczną – otrzymanie od syna odrębnej dzielnicy (Zeta) do samodzielne-go władania24.

Jakiekolwiek „rysy” odnajdowalibyśmy współcześnie na portrecie Jeleny w aspek cie moralnym i politycznym, nie możemy podważyć jednego faktu – wład-czyni ta już w kilka lat po swej śmierci (która nastąpiła w dniu 8 II 1314 r.)25 była obiektem oficjalnego kultu cerkiewnego. rodzi się zatem pytanie, jakie czynniki za-decydowały o tak wczesnym wyniesieniu na ołtarze osoby, której kanonizacja zda-wałaby się nam dziś posunięciem dość kontrowersyjnym. W literaturze przedmiotu zetknąć się można z tezą, iż uznanie Jeleny za świętą było elementem gry politycz-nej, prowadzonej przez ówczesnego zwierzchnika Cerkwi w monarchii Nemaniczów – arcybiskupa Danila II (ok. 1270–1337). Ustanawiając już ok. 1317 r. państwowy kult małżonki Urosza I chciał on najprawdopodobniej uprzedzić podobne posunięcie Stolicy Apostolskiej, a tym samym – zneutralizować potencjalne zagrożenie, wyni-kające dla bałkańskiego prawosławia z faktu zaliczenia królowej Serbii w poczet ka-tolickich świętych26.

Arcybiskup Danilo II jest również tą osobą, której Jelena zawdzięcza swe pocze-sne miejsce w literaturze staroserbskiej. Istotnie, dostojnik ten wykreował jej barw-ny literacki wizerunek, nie zawahawszy się – jako pierwszy, a zapewne również jedy-ny twórca serbskiego średniowiecza – poświęcić osobnego utworu kobiecie27. Warto zatrzymać się na chwilę przy tej postaci, gdyż nawet pobieżny wgląd w jej biogra-

22 с. живковић, op. cit..23 ж. Феjфрић, op. cit.; C. Hawhesworth, op. cit., s. 70.24 ж. Феjфрић, op. cit..25 ж. Феjфрић, op. cit.; А. веселиновић, р. Љушић, op. cit., s. 54.26 D. Gil, Prawosławie. Historia. Naród. Miejsce kultury duchowej w serbskiej tradycji i współczes-

ności, Kraków 2005, s. 60.27 М. Кашанин, op. cit., s. 186; Стара српска књижевност, ed. с. томин, сремски Карловци

– нови сад 2001, c. 26. Jelena jest również jedyną władczynią południowosłowiańską, której poświęco-no odrębny utwór literacki. н. Гагова, Владетели и книги. Участието на южнославянския владетел в производството и употребата на книги през Средновековието (IX–XV в.): рецепцията на визан-тийския модел, софия 2010, s. 192.

76 ZOfIA BRZOZOWSKA

fię umożliwi nam pełniejsze zrozumienie wielu elementów, dostrzegalnych w treści i budowie formalnej zabytków, którymi będziemy się zajmować w dalszej części ni-niejszego artykułu.

Danilo przyszedł na świat w możnowładczej rodzinie i już jako młody czło-wiek miał możliwość zaznajomić się z kulturalno-politycznym klimatem monarchii Nemaniczów, przebywając na dworze króla Stefana Milutina. Po kilku latach przy-jął święcenia zakonne i został oddelegowany jako prezbiter do siedziby arcybisku-pa serbskiego Jevstatija II w Peciu. etap „dworskiej edukacji” zakończył ostatecznie w 1306 r. udając się na górę Athos, gdzie rychło wybrano go ihumenem monaste-ru Chilandar. Pobyt (z przerwami, związanymi z pełnieniem innych wysokich stano-wisk kościelnych: 1311–1315 – biskupa bańskiego, 1317–1322 – biskupa humskie-go) w jednym z najświętszych miejsc prawosławia, będącym jednocześnie prężnym ośrodkiem kultury i nauki, umożliwił mu zapewne uzupełnienie wykształcenia i do-głębne zaznajomienie się ze zdobyczami cywilizacji bizantyńskiej. 14 IX 1324 r. Danilo został natomiast wybrany na zwierzchnika Serbskiej Cerkwi Prawosławnej, którą to funkcję pełnił nieprzerwanie aż do swej śmierci 19 XII 1337 r.28

Dla naszych rozważań szczególne znaczenie mają zwłaszcza dwa aspekty: for-macja intelektualna wspomnianego dostojnika, dająca się jednoznacznie skojarzyć z tradycją Slavia Orthodoxa (znajdująca swe odzwierciedlenie w jego twórczości, zdradzającej silne powiązania z piśmiennictwem bizantyńskim)29 oraz bliskie związ-ki z serbskim dworem monarszym, pociągające za sobą możliwość bezpośrednie-go i dość bliskiego zapoznania się z postaciami, które w przyszłości opiewać będzie Danilo jako hagiograf. Warto podkreślić ten ostatni fakt: arcybiskup był współcze-snym Jeleny Andegaweńskiej, znał ją osobiście, często przebywał w jej towarzystwie, a podczas pobytów na górze Athos prowadził z królową ożywioną korespondencję. relacja ta stwarza wprost wymarzoną sytuację dla historyka: opowieść Danila o ży-ciu Jeleny będzie w przeważającej mierze przekazem bezpośrednim, relacją „z pierw-szej ręki”.

Jak wspomniano wyżej, Danilo II jest autorem Żywotu królowej Jeleny (Житиjе краљице Jелене) – obszernego zabytku hagiograficznego, spisanego najprawdopo-dobniej ok. 1317 r. w związku z oficjalną kanonizacją Andegawenki30. Co więcej, władczyni pojawia się również na kartach kilku innych utworów pióra arcybisku-pa, włączonych po jego śmierci, tj. w latach 1337–1340, przez anonimowego ucznia, w skład słynnego zbornika, znanego w literaturze przedmiotu jako Żywoty królów i arcybiskupów serbskich (Житиjа краљева и архиепископа српских)31. Jej po-stać odnajdujemy w Żywocie króla Urosza, Żywocie św. Stefana Dragutina, Żywocie św. Stefana Milutina oraz w Żywocie arcybiskupa Joanikija.

28 М. Кашанин, op. cit., s. 177-178.29 Ibidem, s. 181.30 D. Gil, op. cit., s. 60; М. Кашанин, op. cit., s. 183; Стара српска књижевност..., s. 26; B. Todić,

op. cit., s. 12.31 Dar słowa. Ze starej literatury serbskiej, ed. A. Naumow, Łódź 1983, s. 234; М. Кашанин, op. cit.,

s. 183-184.


Dla pełni obrazu należy także nadmienić, że osoba Jeleny Andegaweńskiej wspo-minana jest również w dwóch zabytkach hymnografii staroserbskiej, łączonych z imieniem patriarchy Danila III (ok. 1350–1396/9): słowie pochwalnym (помен) i służbie, skomponowanych na cześć króla Stefana Milutina32.

Wizerunek Jeleny Andegaweńskiej w hagiografii i hymnografii

W świetle przytoczonych powyżej faktów należy więc założyć, że na kształt li-terackiego wizerunku królowej, wykreowanego przez Danila II, miało wpływ wiele czynników pozaartystycznych. Arcybiskup z całą pewnością brał pod uwagę wymogi ówczesnej sytuacji polityczno-religijnej na Bałkanach, nakazującej możliwie szybkie doprowadzenie do kanonizacji Andegawenki. Nie sposób nie zauważyć, że powsta-jący pod jego piórem obraz zawiera również wiele elementów, zdradzających oso-bistą fascynację autora. W efekcie mamy tu do czynienia z portretem znacznie wy-idealizowanym. Danilo przemilcza kilka kłopotliwych szczegółów z biografii Jeleny (m.in. kwestię jej kontaktów dyplomatycznych z Dubrownikiem), nad innymi prze-mykając się z godną podziwu zręcznością. Dla przykładu: w żywocie królowej oraz w utworze poświęconym osobie jej męża wspomina – co prawda – o cudzoziem-skim pochodzeniu swej bohaterki, pisząc, iż wywodziła się z francuskiego rodu (од племена фрушкога), zaraz jednak śpieszy wyjaśnić, że była córką sławnych i boga-tych rodziców (кћи славних родитеља, коjи су били у великом богатству и сла-ви). Nie nadmienia przy tym ani słowem o powiązaniach Jeleny z królewskim rodem Andegawenów, ograniczając się do określenia jej statusu społecznego tyleż zaszczyt-nym, co wieloznacznym terminem „carski” (од царскога племена)33.

Jelena jako żona i matka

Nie ulega wątpliwości, że w średniowiecznej Serbii – podobnie jak w innych tra-dycyjnych społeczeństwach – za najważniejszy wyznacznik pozycji kobiety uzna-wano jej sytuację osobistą i rodzinną. również Danilo II, koncentrując się głównie na publicznej działalności Jeleny, na pierwszych stronach poświęconych jej osobie utworów, podąża krok w krok za obowiązującą w jego epoce konwencją: w Żywocie królowej Jeleny, zaraz po krótkiej sekwencji, dotyczącej rodziców i pochodzenia bo-

32 Dar słowa. Ze starej literatury serbskiej..., s. 234; М. Кашанин, op. cit., s. 257, 259.33 данило II, Житиjе краљице Jелене (dalej: жКJ), [in:] Стара српска књижевност, ed. с. то-

мин, сремски Карловци – нови сад 2001, s. 207; idem, Живот благочастивога краља Уроша звано-га Велики (dalej: жКУ), [in:] Животи краљева и архиепископа српских од архиепископа Данила II, ed. л. Мирковић, н. радоjчић, Београд 1935, s. 10.

78 ZOfIA BRZOZOWSKA

haterki, wspomina o jej małżeństwie z władcą Serbii, określając ich pożycie mianem „sławnego i wspaniałego” (славно и дивно)34.

W biografii Urosza I odnajdujemy natomiast obraz o wiele bardziej rozbudowany i nasycony odwołaniami do Starego i Nowego Testamentu. Jelena miała żyć wraz ze swym mężem w przykładnym związku, opartym na poszanowaniu religijnych przy-kazań i nakazów, wypełnionym modlitwą i bojaźnią Bożą. Interesujące, że na kar-tach tego utworu Danilo posuwa się do stwierdzenia, iż Urosz otrzymał swą małżonkę wprost od Boga (са Богом дарованом му супругом). Ani słowem nie wspomina na-tomiast o politycznych pertraktacjach, które z natury rzeczy poprzedzać musiały ślub króla Serbii z krewniaczką Ludwika IX35.

W podobnie podniosłej, nieomal mistycznej, optyce ukazuje arcybiskup przeło-mowe w dziejach związku Jeleny i Urosza wydarzenie, tj. narodziny ich pierworod-nego syna, Stefana Dragutina. Serbska królowa miała, według niego, zajść w cią-żę w sposób „niepokalany”, za sprawą Ducha Świętego, podobnie jak Bogurodzica, matka starotestamentowego proroka Samuela, Anna – rodzicielka Marii, matki Jezusa, żona Abrahama – Sara i elżbieta – matka Jana Chrzciciela36.

Andegawenka jest w oczach serbskiego duchownego nie tylko ideałem chrześci-jańskiej małżonki, ale również wspaniałą matką, nieustannie zatroskaną o los swych dzieci. „O miłości serdeczna, o boleści matczyna! Patrz, jak się ona modli za synów swoich”37 – stwierdza z zachwytem Danilo w żywocie św. Jeleny, a w dalszej par-tii utworu, opisującej wydarzenia związane ze śmiercią i pogrzebem swej bohaterki, wkłada w usta Stefana Milutina słowa, wskazujące ewidentnie na fakt, że władca ten zawdzięczał prawdziwie chrześcijańskie wychowanie i staranną edukację wyłącznie swojej matce38.

O wiele istotniejszą kwestią zdaje się być, wielokrotnie podkreślany w przekazie Danila II, niekwestionowany autorytet i olbrzymi wpływ Jeleny na polityczne decyzje obu jej synów, dostrzegalny także w okresie ich dojrzałości. Z Żywotu króla Milutina dowiadujemy się, że Andegawenka pełniła funkcję doradcy u boku swego syna, Stefana Urosza II (договоривши се са светом и блаженом матером своjом)39, z biografii arcybiskupa Joanikija natomiast – że brała udział w ważnych uroczystościach pań-stwowych i cerkiewnych, takich jak np. przeniesienie relikwii tego dostojnika do mo-nasteru w Sopocianach40. Co więcej, arcybiskup podkreśla również wielokrotnie, iż

34 жКJ, s. 208.35 жКУ, s. 10.36 жКУ, s. 11-12.37 „о љубави срдачна, о болезни материнска, види како се моли за синове своjе”. жКJ, s. 214.

Tłumaczenie polskie: Arcybiskup Danilo II, Żywot świętej Jeleny (dalej: ŻJ), [in:] Dar słowa. Ze starej lite ratury serbskiej..., s. 86.

38 жКJ, s. 225-226.39 данило II, Месеца октобра 29. дан, житиjа и дела благочастивога и христољубивога и све-

тороднога, моћнога и самодржавнога са Богом господина краља Стефана Уроша (dalej: жКМ), [in:] Животи краљева и архиепископа српских..., s. 113.

40 Idem, Jоаникиjе архиепископ српски, [in:] ibidem, s. 219-220.


Jelena nieustannie pouczała swoich synów o obowiązkach monarchy, przestrzegając ich zwłaszcza przed niebezpieczeństwem popadnięcia we wzajemną niezgodę i wro-gość, mogącą wywrzeć fatalny wpływ na kondycję państwa serbskiego41.

W tym kontekście niezwykle ciekawy musi się okazać opis sceny, która rozegra-ła się najprawdopodobniej w 1276 r., krótko po zamachu stanu, dokonanym przez Stefana Dragutina. Warto tu odnotować, iż Danilo przemilcza rolę, jaką odegrała Jelena w pozbawieniu tronu własnego męża. Kreśli natomiast barwny obraz decy-dującej rozmowy Andegawenki z jej najstarszym dzieckiem. Zarówno w żywocie Urosza I, jak i w utworze poświęconym jego synowi czytamy, iż Dragutin powitał matkę z niezwykłą wprost czołobitnością: „przyjął ją z wielką czcią i sławą, i od-dał jej należną cześć”42. Następnie młody król jasno dał do zrozumienia, że spór, któ-ry stoczył z ojcem, nie dotyczy jej osoby. I tu rzecz ciekawa – Danilo nadmienia, co prawda, o umowie zawartej między Jeleną i Stefanem Dragutinem, na mocy któ-rej Andegawenka otrzymała od syna odrębną dzielnicę do samodzielnego władania, niemniej jednak szczegóły tej stricte politycznej gry ukazuje w klimacie wzruszają-cej wymiany zdań między matką i jej pierworodnym dzieckiem. Słyszymy więc, iż początkowo Dragutin wyraził nawet gotowość oddania swej rodzicielce rządów nad całym państwem, by – niejako naturalną koleją rzeczy – otrzymać je ponownie z jej ręki. Wielokrotnie zapewniał ją też o swym oddaniu i posłuszeństwie: „będę tobie posłuszny i służyć ci będę ze strachem i miłością w wierze prawdziwej i uczynię ci jeszcze większy szacunek i sławę, żeby przez ciebie spoczęła na mnie pełnia Bożego błogosławieństwa”43. Królewska matka staje się, więc, w tym kontekście swoistą po-średniczką między władcą a Bogiem. Od konstatacji tego typu już tylko krok do uzna-nia Jeleny za opiekunkę państwa serbskiego i zwornik, łączący rodzinę panującą ze sferą sacrum. Sugestie tego typu zdają się zawierać ostatnie strofy żywotu omawianej władczyni, ukazujące płacz Stefana Dragutina i Stefana Milutina nad grobem matki, na tle powszechnej, ogólnonarodowej żałoby44.

Jelena jako ideał chrześcijańskiej władczyni

Jakkolwiek nie wysławiałby Danilo uczuć, łączących Jelenę z mężem i dziećmi, nie sposób nie zauważyć, iż jest ona w jego oczach przede wszystkim królową Serbii. Literacki wizerunek Andegawenki, powstający pod piórem arcybiskupa, musi być za-tem analizowany głównie jako portret monarchini, panegiryk, ukształtowany w zgo-dzie z bizantyńską tradycją wysławiania władców, z której Danilo zdaje się czerpać pełnymi garściami. I tak, wpływ charakterystycznego dla piśmiennictwa wschodnio-

41 жКJ, s. 214.42 Arcybiskup Danilo II, Żywot świętego Stefana Dragutina (dalej: ŻSD), [in:] Dar słowa. Ze starej

literatury serbskiej..., s. 100; жКУ, s. 18.43 ŻSD, s. 101.44 жКJ, s. 225-227.

80 ZOfIA BRZOZOWSKA

chrześcijańskiego gatunku literackiego – pochwały cesarza (enkomionu, logos basi-likos)45 można dostrzec w treści Żywotu królowej Jeleny chociażby w odwołaniach do rozpowszechnionego nad Bosforem przekonania o Boskim pochodzeniu władzy monarszej, implikującym niejako sakralny status panującego. Dla przykładu: w koń-cowej partii omawianego utworu Danilo wkłada w usta umierającej Jeleny modli-twę za pomyślność „darowanego jej przez Boga państwa” (државу отачаства мога, даровану ми Тобом)46. W innym punkcie narracji porównuje natomiast po-stać Andegawenki – znów w zgodzie z bizantyńską tradycją – do świecznika, danego Serbom przez Króla Niebieskiego ku ogólnemu pożytkowi narodu (од Господа да-ровани светилник отачаству своме)47.

W nawiązaniu do wschodniorzymskiej konwencji rozwija również arcybiskup opowieść o osobistych przymiotach opisywanej przez siebie władczyni. Za cechy cha-rakteru, które zasługują na szczególne upamiętnienie, uznaje więc przede wszystkim cnoty teogonalne: pobożność (gr. eusebeia, scs. благочестие) i bojaźń Bożą48, mani-festujące się jednak nie tylko w aktach osobistej religijności (modlitwa, asceza)49, ale również w szeroko zakrojonej działalności dobroczynnej i fundacyjnej. O tym ostat-nim aspekcie aktywności królowej pisze Danilo dużo i chętnie. Podobnie jak wielu innych twórców z obszaru Slavia Orthodoxa50 podkreśla szacunek i współczucie mo-narchini, okazywane osobom niskiego pochodzenia, wspomina o rozdawaniu przez nią jałmużny potrzebującym (ubogim, niepełnosprawnym, obcokrajowcom, sierotom i wdowom), a także o postępowaniu w ślad za ewangelicznym nakazem „głodnych nakarmić, nagich przyodziać, bezdomnych w dom przyjąć”51. Wspomina też o opie-ce, jaką Jelena miała ponoć w zwyczaju świadczyć chorym osobiście52.

Monarsza szczodrobliwość Andegawenki przejawiała się – według Danila II – nie tylko we wsparciu, okazywanym najuboższym, ale również w hojności wobec cerkwi i monasterów, rozsianych po terytorium państwa serbskiego. Jelena miała nie szczę-dzić środków na wyposażenie istniejących świątyń w księgi, ikony i naczynia litur-giczne53.

45 T. Wnętrzak, Konstantyn Wielki w oczach Euzebiusza z Cezarei i w badaniach współczesnych hi-storyków, [in:] euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, tłum. eadem, Kraków 2007, s. 60-61.

46 жКJ, s. 224.47 жКJ, s. 220.48 T. Wnętrzak, op. cit., s. 77-78.49 жКJ, s. 208, 210, 213, 222.50 Literacki wizerunek Jeleny Andegaweńskiej warto zestawić chociażby z portretami świętych

władców rusi Kijowskiej – Olgi i Włodzimierza. W poświęconych ich osobom zabytkach piśmiennictwa staroruskiego z XI–XII w. zwraca bowiem na siebie uwagę niezwykle silne zaakcentowanie cnoty miło-sierdzia oraz działalności dobroczynnej. Można również nadmienić, iż podobne przymioty przypisywano też wielu cesarzom i cesarzowym w Bizancjum.

51 „љубећи ниште, и даjући милостињу странима, одеваjући наге, и уводећи у дом бескућни-ке (...) довољно милостиње даjући свакоме коjи jе требао, насићуjући гладне утробе”. жКJ, s. 210- -211, 213, 215.

52 жКJ, s. 215-216.53 „трудила се о томе како ће давати милостиње у божаствене храмове и све што jе на потребу,

стављаjући божаствене књиге у своме дому, а исто тако и свештене сасуде, златне и сребрне, укра-


Niemniej szczegółowo opisuje arcybiskup starania Andegawenki wokół budowy monasteru Gradac. W Żywocie królowej Jeleny czytamy, że postanowiwszy założyć – wzorem wielu świętych mężów – na chwałę Bożą i pamiątkę własnych czynów, pra-wosławną wspólnotę klasztorną, królowa ta osobiście nadzorowała prace budowlane, a także wybierała artystów i rzemieślników, zdatnych do wszelkiego rodzaju robót54. Po ich zakończeniu zatroszczyła się natomiast o wyposażenie swej fundacji m.in. w bogato zdobione ikony, relikwie świętych (moszczi), księgi i naczynia liturgiczne55.

Co więcej, wykorzystując swoje uprawnienia prawodawcze, zadbała Jelena zarówno o nadanie nowo wzniesionemu monasterowi odpowiedniej reguły (podobno własnoręcznie spisała dla niego typikon, który niestety nie zachował się do naszych dni), jak i o zabezpieczenie środków na utrzymanie wspólnoty – Danilo wspomina o chryzobulli, zaopatrzonej w osobisty podpis władczyni, darowującej klasztorowi Gradac niemałe włości ziemskie56. Andegawenka pokusiła się również o odpowiedni dobór mnichów do założonego przez siebie monasteru oraz naznaczenie pewnej ilo-ści diakonów, zarządzających majątkiem wspólnoty57.

W tym miejscu warto postawić pytanie o stosunek arcybiskupa do przynależności konfesyjnej Jeleny. Czytając o fundacjach królowej czy o przywdzianiu przez nią sza-ty mniszej można bowiem zauważyć, iż autor jej żywotu nie określa wprost obrządku, z jakim czuła się związana. Co więcej, stara się przekonać odbiorcę swych utworów o wierności Andegawenki wobec prawosławia, pisząc np. o utrzymywaniu przez nią kontaktów korespondencyjnych jedynie z autorytetami chrześcijaństwa wschodniego – „ojcami duchowymi” w Jerozolimie, w klasztorze na Synaju czy na świętej górze Athos (z całkowitym pominięciem papieża rzymskiego)58. Polska badaczka słowiań-skich literatur średniowiecznych, Izabela Lis-Wielgosz postawiła ostatnio interesują-cą tezę, jakoby zawoalowaną wzmiankę na temat katolickiego wyznania Jeleny moż-na było odnaleźć w scenie śmierci królowej, zamieszczonej w omawianym przez nas zabytku. Zapis ostatnich chwil żony Urosza I różni się bowiem znacznie od innych ujęć tematu mortis, spotykanych w piśmiennictwie staroserbskim. Nie odnajdujemy tu wizji spokojnego, a poniekąd nawet radosnego, konania osoby głęboko przekona-nej o wartości Bożego miłosierdzia i czekających tuż za progiem śmierci rozkoszach rajskich, tak zadziwiającej współczesnego czytelnika w żywotach Stefana Nemanji czy św. Sawy. Stykamy się natomiast z dramatycznym opisem oczekiwania na kres,

шене бисером и скупоценим камењем, изабране одежде jереjима и сваке црквене правде што jе на потребу”. жКJ, s. 213.

54 жКJ, s. 216-217.55 „изпуни оваj дом пресвете сваким изобиљем, наиме божаственим књигама и свештеним са-

судима златним и сребрним, украшеним драгоценим камењем и другим лепотама. иконе оковане златом пуне моштиjу светих, златоткане завесе и друге црквене потребе дарова да се не може иска-зати”. жКJ, s. 219.

56 „приходе и села многа изабрана приложи том светом месту, утврдивши хрисовуље са своjим потписом”. жКJ, s. 219.

57 Loc. cit.58 жКJ, s. 211.

82 ZOfIA BRZOZOWSKA

pełnym przerażających obrazów mąk piekielnych – Jelena na łożu śmierci jest świa-doma swoich grzechów i „błędów młodości”, nie żywi zatem nadziei na zbawienie, odchodzi pogrążona w strachu i zwątpieniu59. Dla XIV-wiecznego odbiorcy aluzja to aż nadto czytelna: w ten sposób nie może konać prawowierna władczyni, już za życia będąca swoistą ikoną Boga na ziemi, lecz – nawrócona tuż przed śmiercią katoliczka, przeświadczona o konieczności odpokutowania swoich przewin. Grzechów, które – zaznaczmy to raz jeszcze – nie przeszkodzą jej bynajmniej w uzyskaniu statusu świę-tej Serbskiej Cerkwi Prawosławnej zaledwie w kilka lat później.

W żywocie królowej pomieszczona została również obszerna sekwencja, zawie-rająca uwypuklenie tych spośród wielu jej zalet, które powiązać można z monarszym virtus. Danilo charakteryzuje Andegawenkę jako osobę w harmonijny sposób łączą-cą w sobie wrodzoną dobroć i łagodność charakteru z umiejętnością śmiałego wy-głaszania sądów i ferowania sprawiedliwych wyroków (оштра речjу, а блага по природи (...) у заповедању кротка)60. Chwali też jej szczere i pozbawione wyra-chowania nastawienie do ludzi, tak jaskrawo kontrastujące z postępowaniem wie-lu jej współczesnych (не нађе се у њоj лицемерност, као што jе има у неких)61. Na szczególną uwagę zasługuje tu również opis zachowania Jeleny względem swych poddanych, charakteryzującego się zgoła niespotykanym w tamtych czasach demo-kratyzmem i egalitaryzmem. Jeśli wierzyć arcybiskupowi, królowa potrafiła docenić każdy mądry osąd, niezależnie od statusu społecznego tego, kto go wypowiadał, żad-nej przedstawionej jej kwestii nie pozostawiała bez odpowiedzi, odnosząc się z jed-nakowym szacunkiem do wszystkich mieszkańców swego państwa, bez względu na stan majątkowy, przynależność stanową czy wyznanie62.

elementem, któremu poświęca Danilo relatywnie sporo miejsca, jest z całą pew-nością ponadprzeciętne wykształcenie Andegawenki, połączone z niekłamanym umi-łowaniem wiedzy i pewnymi inklinacjami literackimi. Z Żywotu królowej Jeleny czerpiemy informację o jej niezwykłym oczytaniu (познаваjући све књиге)63, jak też praktyce utrzymywania stałej korespondencji z największymi autorytetami świata wschodniego64. Dzięki rzetelności arcybiskupa możemy nawet zapoznać się z treścią jednej z tych, prowadzonych listownie, dysput: postarał się on bowiem o zilustrowa-nie swego wywodu fragmentem pisma, wysłanego przez Jelenę na świętą górę Athos wraz z załączoną odpowiedzią mnichów65.

Z intelektualnymi aspiracjami Jeleny wiąże się jeszcze jedno dokonanie, bar-dzo chętnie przywoływane we współczesnej historiografii, zwłaszcza zaś w opra-cowaniach, powstających w ramach nurtu gender studies, tj. zorganizowanie przez

59 I. Lis, Śmierć w literaturze staroserbskiej (XII–XIV w.), Poznań 2003, s. 43, 46-48, 108,115.60 жКJ, s. 209.61 Loc. cit.62 „великога и малога, богата и ништа, праведника и грешника, болна и здрава, свакога од њих

jеднако jе поштовала и свакоме дужну част одавала”. жКJ, s. 209.63 Loc. cit.64 жКJ, s. 211.65 жКJ, s. 211-212.


Andegawenkę przy monarszym dworze w miejscowości Brniaci (Брњаци) pierwszej w dziejach szkolnictwa na ziemiach serbskich szkoły dla dziewcząt66. Danilo opisu-je tę inicjatywę dość dokładnie. Wspomina, że królowa rozkazała zebrać w swym pa-łacu wszystkie osierocone dziewczyny z poddanego jej władzy obszaru, a następnie uczyć je wszelkich pożytecznych rzeczy „odpowiednich dla kobiet”, m.in. robót ręcz-nych. Podkreśla również, że po osiągnięciu pełnoletniości panny te były przez swą opiekunkę wydawane za mąż i zaopatrywane w posag67.

Na zakończenie wypada jednak podkreślić, iż Jelena jawi się w świetle przeka-zu Danila nie tylko jako wyczulona na ludzką niedolę osoba, lecz również – świa-doma swych obowiązków wobec państwa i narodu władczyni, zatroskana o jego dalszy los. Postawa ta uzewnętrznia się najsilniej w końcowej partii Żywotu królo-wej Jeleny, zawierającej obszerny opis śmierci Andegawenki. Arcybiskup – naoczny świadek ostatnich chwil monarchini – informuje nas, iż na łożu śmierci Jelena modliła się przede wszystkim o pomyślność państwa serbskiego i wszystkich jego mieszkań-ców68, antycypując tym samym rolę, która została jej przydzielona zaraz po kanoniza-cji – opiekunki monarchii Nemaniczów, wypraszającej nieustannie u Boga łaskę dla „serbskiej ziemi”. Блажена си, jер се твоjим молитвана утврђуjу државе благо-верних краљева српске земље – konkluduje Danilo II w jednym z ostatnich akapi-tów żywotu świętej69.

THe LATIN QUeeN ON THe THrONe OF 13TH CeNTUry SerBIA. THe IMAGe OF HeLeNe D’ANJOU

IN THe WrITINGS OF ArCHBISHOP DANILO II

S u m m a r y

The main purpose of this article is to present one of the most interesting women in the history of me-dieval Serbia – Helene d’Anjou (Jelena Anžujska), the wife of the king Stefan Uroš I and the mother of Stefan Dragutin and Stefan Milutin. Queen Jelena’s origin has so far not been established with certain-ty. She is supposed to be the daughter of raoul de Courtenay, the cousin of Louis IX of France, Charles d’Anjou, king of Naples and Baldwin, emperor of Constantinople after the Latin conquest. It is also im-portant to confirm that she was a Catholic. The most reliable source of information about her life is the biography written by Danilo II, archbishop of the Serbian Orthodox Church. This is the only life of a wo-man that he wrote and is particularly valuable because Danilo knew Jelena personally and clearly liked and admired her.

66 ж. Феjфрић, op. cit.; C. Hawhesworth, op. cit., s. 68-69; М. Кашанин, op. cit., s. 23.67 „заповеди у целоj своjоj области сабирати кћери сиротих родитеља, и њих хранећи у своме

дому, обучаваше сваком добром реду и ручном раду коjи приличи за женски пол”. жКJ, s. 213.68 жКJ, s. 224-225.69 жКJ, s. 226.


KONTrOWerSJe WOKÓŁ PODBOJU I ISLAMIZACJI BOŚNI. PrZyCZyNeK DO KryTyKI TZW. „POLITyKI

HISTOryCZNeJ”

PioTR wRóBel

AbstraCt. Piotr Wróbel, Kontrowersje wokół podboju i islamizacji Bośni. Przyczynek do krytyki tzw. „polityki historycznej” (The controversy surrounding the conquest and the Islamisation of Bosnia. Contribution to the cri-tique of the so-called “historical policy”).


Piotr Wróbel, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Historii, ul. Gołębia 13, Kraków, Polska – Poland.

O faktach związanych z upadkiem Bośni, warunkach i środowiskach, które sprzyjały procesowi islamizacji, a także tempie tego procesu w poszczególnych czę-ściach Bośni ustalonym głównie na podstawie defterów (czyli tureckich spisów po-datkowych) dość szczegółowo pisałem w artykule „Oblicza islamizacji Bośni w XV- -XVI w.”1. Sprawa ta jest jednak dla mnie wciąż aktualna, gdyż od kilku lat pracu-ję nad przygotowaniem obszernej syntezy dotyczącej historii Bośni od początków XIV do połowy XVI w.

Bośnia w średniowieczu, podobnie jak dziś, leżała na pograniczu dwóch stref kulturowych łacińskiej i bizantyńskiej. Odległy od szlaków komunikacyjnych gó-rzysty kraj przez wieki funkcjonował we względnej izolacji, co – jak się zdaje – znacznie przyczyniło się do rozwoju na jej terenie na początku XIII w. tzw. kościoła bośniackiego – herezji o elementach manichejskich. Herezja ta w pewnych okre-sach XIV i XV w. miała charakter dominujący a jej wyznawcami byli nawet nie-którzy władcy Bośni2. Izolacja była też powodem przetrwania na terenie Bośni ar-chaicznej struktury społecznej (zachowania np. tzw. baštiny). Także inne procesy

1 P. Wróbel, Oblicza islamizacji na terenach Bośni w XV i 1 połowie XVI wieku, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia”, XVIII, Poznań 2011, s. 83- 99.

2 P. Wróbel, Kościół bośniacki i jego znaczenie dla politycznego położenia Bośni w XIII – XIV w., „Portolana. Studia Mediterranea”, vol. 2, Kraków 2006, s. 159-174; ibidem, Problem cerkwi bośniackiej w XIII-XV w. świetle historiografii , „Studia Historyczne”, r. XXXVII, z. 2, 1994, s. 142-162.

86 PIOTR WRÓBEL

społeczne np. rozkład wczesnośredniowiecznych żup, a za tym osłabnięcie władzy centralnej i tworzenie wielkich włości, zachodziły w Bośni dopiero na przełomie XIV i XV w. czyli znacząco później niż w krajach sąsiednich. Władcy Bośni no-sili tytuł banów, jednak najpotężniejszy z nich Tvrtko Wielki w 1377 r. przyjął ty-tuł królewski, który był potem noszony przez większość jego następców, mimo ich oczywistej słabości politycznej. Bośnia w dużej części XIV i w XV w. była formal-nie uzależniona od Węgier, które kilkakrotnie zbrojnie interweniowały na jej tere-nie. Śmierć księcia Lazara Hrebeljanovicia zamordowanego przez Turków po bitwie na Kosowym Polu w 1389 r., ułatwiała Osmanom stopniowe podporządkowanie są-siadującej z Bośnią Serbii. Między Wardarem a Driną Turcy ustanowili krajište (vi-lajet) Zachodnie Kraje. W jego stolicy Skopje zasiadł Pašajitbeg – protoplasta słyn-nego rodu. Jego potomkowie mieli wywierać przemożny wpływ na sytuację w Bośni przez całe XV stulecie3.

Podbój ziem bośniackich przez Osmanów był procesem długotrwałym. Zarówno władca, jak i najwięksi feudałowie bośniaccy od 1415 r. musieli płacić haracz, które-go wysokość była z czasem podnoszona. Wielokrotne najazdy w I poł. XV w., łączy-ły się z przejściową okupacją niektórych obszarów, a z czasem możni bośniaccy przy-wykli do wciągania z własnej inicjatywy Turków wewnętrzne rozgrywki i zachęcali ich do interwencji. Choć po 1414 r. Turcy docierali niemal wszędzie, najazdami do-tknięte były przede wszystkim tereny położone centralnie4. Szczególnego charakteru nabrała obecność Osmanów w żupie Vrhbosna, która od 1448 r. znalazła się pod ich bezpośrednim, stałym zarządem5.

W tym czasie królowie Bośni (Tvrtko II a zwłaszcza Stefan Tomaš), których po-zycja wewnątrz kraju od lat 30-tych XV w. paradoksalnie uległa pewnemu wzmocnie-niu, podejmowali desperackie próby uzyskania zewnętrznej pomocy.6 Stefan Tomaš oraz jego syn Stefan Tomašević, chcąc uzyskać poparcie papieża wystąpili nawet przeciw wpływowym zwolennikom heretyckiej cerkwi bośniackiej. Krok ten, jak i wymuszone dramatyczną sytuacją pojednanie z głównym przeciwnikiem w Bośni – hercegiem Stefanem Vukčiciem Kosačą (1461), który kontrolował zachodnią część kraju (tzw. Hercegowinę – wcześniej Hum lub Zahumlje), nie przeszkodziły sułtano-wi w podboju Bośni podczas podjętej w 1463 r. wielkiej akcji militarnej. Król schwy-tany podczas ucieczki, po wymuszeniu wezwania twierdz do kapitulacji, został za-mordowany z rozkazu sułtana. Zlikwidowani zostali też przedstawiciele wielu innych

3 V. Ćorović, Historija Bosne, Beograd 1940, s. 339-436; S. Ćirković, Istorija srednjovjekovne bo-sanske države, Beograd 1964, s. 169-250; A. Babić, Nešto o karakteru bosanske feudalne države [w:] Idem, Iz istorije srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1972, s. 9-14.

4 S.. Ćirković, Dve godine bosanske istorije (1414-1415), Istorijski glasnik”, br. 3-4, 1953, s. 29-41; M. Spremić, Turski tributari, „Istorijski glasnik”, br. 1-2, 1970, s. 34-35, 40-41, 44.

5 V. Mušeta-Aščerić, Srednjovjekovna župa Vrhbosna , „Prilozi”, 20, 1985, s. 259-261; H. Šabanović, Pitanje turske vlasti u Bosni do pohoda Mehmeda II. 1463. godine, „Godišnjak Istorijskog društva BiH”G. IX, 1957, s. 37-51.

6 Poviest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine, knj. I, Sarajevo 1942, s. 462-554.

87KONTrOWerSJe WOKÓŁ PODBOJU I ISLAMIZACJI BOŚNI

czołowych rodów bośniackich7. Hercegowina utrzymała swój byt jeszcze przez kil-kanaście lat, jednak szarpana wewnętrznymi konfliktami w wyniku podsycanej przez Turków rywalizacji synów hercega Stefana i stopniowo uszczuplana po kolejnych najazdach osmańskich znikła z mapy wraz z zajęciem ostatniego bastionu – miasta i twierdzy Novi w końcu 1482 r. Podkreślmy to, że padła po zaciętym oporze8.

Wszystko wskazuje na to, iż podobnie jak podbój Bośni trwał kilka dekad i skła-dał się z wielu etapów, także islamizacja Bośni była procesem długotrwałym i zróż-nicowanym (jej tempo zależało np. od regionu kraju). Mimo różnorodnych wątpliwo-ści, jakie nasuwają doniesienia źródeł o charakterze narracyjnym, za rozstrzygające należy tu uznać informacje przekazane nam przez deftery tureckie. Te spisy gospo-darcze przeprowadzane przez Osmanów na terenach przyłączanych do ich państwa a potem powtarzane w dość regularnych odstępach do końca XVI w., mimo wad, dają nam dość dokładny a na pewno wiarygodny obraz stosunków wyznaniowych na tere-nach bośniackich. Nie będę tutaj szczegółowo powtarzał danych stamtąd zaczerpnię-tych. Podałem je w artykule opublikowanym przed rokiem9. Ograniczę się tylko do ogólnej konkluzji, iż z defterów jasno wynika, że proces islamizacji Bośni, choć np. w Vrhbosni rozpoczął się wcześnie, na terenie całego kraju nabrał przyspieszenia do-piero z początkiem XVI w. Około 1530 r. chrześcijanie wciąż stanowili większość na terenie Bośni i znaczącą większość w Hercegowinie. Silnie zislamizowane były tyl-ko miasta (w szczególności założone faktycznie na surowym korzeniu Sarajewo!).10 Przeczy to mocno zakorzenionemu w tradycji muzułmanów bośniackich poglądo-wi (związanemu z tradycją tzw. prawa janczarskiego z 1606 r., którego odpisu miał dokonać w Stambule w 1724 r. niejaki Mustafa Čelebi), iż po zdobyciu kraju przez Mehmeda II większość Bośniaków natychmiast przeszła na islam. Bośniacy mieli rzekomo zdobyć sobie w ten sposób rzekomo specjalne względy u sułtana, który wy-raził zgodę (aby w ramach tzw. devširme) na terenie Bośni do korpusu janczarskie-go rekrutować dzieci muzułmańskie a nie chrześcijańskie, jak to było w innych zie-miach imperium11.

W istocie przyjmowanie islamu nie było wynikiem krwawych prześladowań (jak np., twierdził to chorwacki historyk fra Dominik Mandić), jednak dyskryminowani chrześcijanie znajdowali się pod stałą presją12. Jak wiemy z cennej relacji Benedykta Kuripešicia z 1530 r. porzucenie chrześcijaństwa było równoznaczne z uniknięciem

7 P. Wróbel, Krzyż i półksiężyc. Zachodnie Bałkany wobec Turcji w latach 1444-1463, Kraków 2000, s. 108-121.

8 v. Atanasovski, Pad Hercegovine, Beograd 1979, s. 9-27, 64-147, 189- 219.9 P. Wróbel, Oblicza..., s. 90-92.

10 B. Zlatar, Zlatno doba Sarajeva (XVI stoljeće), Sarajevo 1996, s. 25-57, 102-134; V. Mušeta-Aščerić, Sarajevo i njegova okolina u XV stoljeća. Izmedju zapada i istoka, Sarajevo 2005, passim.

11 M. Handžić, Islamizacija Bosne i Hercegovine i porijeklo bosansko-hercegovačkih muslimana, , Sarajevo 1940, s. 20-21; A. Handžić, O janičarskom zakonu , „Prilozi za orijentalnu filologiju’ vol. 46, 1996, s. 141-149; A. Sućeska, Elementi koji uticali na posebnost Bosne u doba osmanljisko-turske vlada-vine,”Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu „ G. XXIV, 1977, s. 301-313.

12 D. Mandić, Bogomilska crkva bosanskih krstjana, Chicago 1962, s. 417-423; idem, Etnička povi-jest Bosne i Hercegovine, rim 1967, s. 146-149, 523-535.

88 PIOTR WRÓBEL

ogromnych ciężarów finansowych, jakie narzucili Turcy na niewiernych. W biednym, głodującym kraju, przejście na islam okazywało się niekiedy jedynym sposobem na przeżycie Jednocześnie konwersja w Bośni mającej przez cały XVI w charakter kraju pogranicznego, otwierała drogę do udziału w wyprawach i łupach13.

Nacisk istotnie wzrósł w latach 20-30-tych XVI w., co znajduje odbicie w przy-spieszeniu procesu islamizacji. Jak przed ponad półwieczem ustalił O. L. Barkan, w przypadku obszarów Bośni i Hercegowiny nie dochodziło natomiast nigdy do zor-ganizowanych akcji kolonizacyjnych. Wszystko wskazuje więc na to, że napływ Turków z głębi imperium nie miał większego wpływu na wzrost liczby muzułma-nów na tych terenach. Oczywiście po każdym podboju w kraju pojawiali się (i niekie-dy osiadali) osmańscy wojownicy różnego pochodzenia, jednak dotyczyło to raczej elit, a nie mas, w dodatku imigrantami rzadko byli rdzenni Turcy, najczęściej byli to Słowianie z Bałkanów, którzy wcześniej przyjęli islam.14 Niewielką, ale ważną grupą byli derwisze, których „klasztory” (tekija, zavija), jak dowodził A. Handžić, odgry-wały ważną rolę miastotwórczą15.

Liczne informacje o odstępstwach oraz istnieniu grup kryptochrześcijan z jednej strony a z drugiej „dziwne” zwyczaje bośniackich muzułmańskich, wskazujące na da-leko posunięty synkretyzm (nazwany przez serbską badaczkę O. Zirojević dvoverjem w odniesieniu do szerszego bałkańskiego kontekstu), dowodzą powierzchowności is-lamizacji na terenie Bośni16.

Zarysowany tutaj obraz podboju i islamizacji Bośni wydawać się może dosyć pro-zaiczny, żeby nie powiedzieć banalny. Nie ma w nim tajemniczych, ciemnych sił ma-nichejczyków, którzy mieli rzekomo wbić nóż w plecy katolickiemu władcy. Nie ma powszechnego entuzjazmu ludu bośniackiego wobec islamu i masowych nawróceń. Nie ma też śladów jakiegoś szczególnego porozumienia Mehmeda II z Bośniakami i specjalnego traktowania ich kraju przez sułtana w omawianym okresie. Z drugiej strony nie ma też rzezi ani okrutnych prześladowań katolików. Krytyczna analiza źró-deł i konfrontacji opinii badaczy różnych opcji dowodzi, iż proces podboju i islami-zacji Bośni przebiegał podobnie (ale oczywiście nie identycznie!) jak w przypadku innych krajów bałkańskich. Jedyną cechą szczególną, na którą warto zwrócić uwagę jest wspomniana archaiczna struktura państwa a w szczególności faktyczny brak osad o charakterze miejskim (poza górniczymi) co powodowało, że urbanizacja w Bośni –

13 B. Kuripešić, Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530, preveo Dj., Pejanović, Beograd 2001, s. 26-27; A. Zirdun, Povijest hriščanstva u Bosni i Hrcegovini, Plehan 2007, s. 258-269.

14 O.L. Barkan, Les deportations comme méthode du peuplement et de colonisation dans l’Empire Ottoman. „revue de la Faculté des sciences économiques de l’Université d’Istanbul”, vol. IX, 1950, s. 67-131.

15 A. Handžić, O ulozi derviša u formiranju gradskih naselja u Bosni u XVI, „Prilozi za orijentalnu filologiju” vol. 31, 1981, 169-177

16 M. Hadžijahić, Sinkretistički elementi u islamu u Bosni i Hercegovivni, „Prilozi za orinetalnu filo-logiju” , vol. 28-29, 1980, s. 3-1-329; O. Zirojević, Islamizacija na južnoslovenskom prostoru. Dvoverje, Beograd 2003, s. 5-7 25, 33, 40-43, 50-51, 59-60.


jak się zdaje – łączyła się ściśle z islamizacją17. Zatem przyczyn obserwowanej dziś odmienności Bośni (np. faktu, że mamy tam do czynienia z tak głęboką islamizacją, przy zachowaniu języka słowiańskiego) szukać należy w mojej opinii w epokach póź-niejszych.

Mamy natomiast w przypadku Bośni do czynienia z pewnym zjawiskiem szcze-gólnym i z uwagi na skalę, dość zaskakującym. Nie dotyczy ono jednak samego pro-cesu historycznego ale sposobu jego opisu, inaczej mówiąc historiografii18.

Dla każdego, kto zajmuje się zawodowo historią (zwłaszcza średniowieczną!), jest oczywiste, iż nawet po najbardziej dogłębnych badaniach pozostają kwestie nieja-sne, pytania, na które w danej chwili albo też nigdy nie będziemy mogli dać odpowie-dzi (jestem tutaj pod ogromnym wrażeniem wyznania non possumus w pracy Dušana Třeštika, przykładu ogromnej naukowej uczciwości)19. Nie brak ich także w przy-padku podboju i islamizacji Bośni. Do tego typu zagadnień należą moim zdaniem np. proporcje liczbowe między manichejczykami a katolikami, postawa ludności manichejskiej wobec podboju, tempo zanikania manicheizmu, faktyczne znaczenie chrześcijańskich spahisów itp. Dyskusje nad wartością i interpretacją poszczegól-nych źródeł czy wagi tych lub innych czynników w procesie historycznym byłyby za-tem oczywiste. Niestety w przypadku prac dotyczących Bośni stwierdzamy nie tyle istnienie rozbieżności, co raczej radykalnie odmiennej optyki. W dodatku, dodajmy, w miejsce prób osiągnięcia kompromisu, dostrzec można w ostatnich latach tenden-cje do radykalizowania się wypowiedzi i stanowisk, co wyklucza racjonalną nauko-wą dyskusję. Szczególnie wyrazisty charakter mają tu poglądy badaczy związanych z ośrodkiem w Sarajewie (Adem Handžić, enver i Mustafa Imamović, Hakija Zoranić, M. Hadžijahić, Behija Zlatar, Vesna Mušeta-Aščerić). Nawet bardzo pobieżna analiza, pozwala dostrzec, iż historycy ci należą do tej samej grupy religijno-etnicznej, utoż-samiającej się z bośniacką tradycją muzułmańską (tzw. Bošnjacy). reprezentują oni oryginalne spojrzenie na dzieje Bośni, wyraźnie odmienne od prezentowanego swego czasu przez historyków starszego pokolenia jeszcze doby Jugosławii (Sima Ćirković, Desanka Kovaćević-Kojić, Ante Babić, Hazim Šabanović, Nedim Filipović,. Pavao Andjelić) ale także młodszych badaczy Bośni związanych z historiografią chorwacką (Mladen Ančić, Pavao živković, Dubravko Lovrenović).

Bardzo istotny jest punkt wyjścia. O ile w przypadku dawnej historiografii ju-gosłowiańskiej dominował, a obecnie w historiografii chorwackiej (tak jak w innych krajach bałkańskich) w zasadzie podtrzymywany jest tradycyjny pogląd o negatyw-nym wpływie podboju osmańskiego na wszystkie dziedziny życia gospodarczego i społecznego miejscowej ludności, o tyle wspomniana grupa historyków postrze-ga przejście Bośni pod władzę Osmanów za zjawisko generalnie pozytywne. Pod

17 W tym kontekście niezwykle pouczający jest zbiór artykułów w książce: The Ottomans and the Balkans : a Discussion of Historiography, ed. F. Adanir, S. Faroqhi, Leiden-Boston-Köln 2002, passim.

18 Na problem (oczywiście z swej perspektywy) zwracali uwagę uczeni chorwaccy np.: I. Goldstein, Povijest Bosne izmeđju znanstvene spoznaje i političke manipulacije, „radovi” vol. 32-33, 2000, s. 439- -441.; P. Ćošković, Pogledi o povijesti Bosne i crkvi bosanskoj, „radovi” vo. 32-33, s. 435-441.

19 D. Třeštik, Powstanie Wielkich Moraw, Warszawa 2009, s. 13-19.

90 PIOTR WRÓBEL

władzą turecką, w ich opinii, na ziemiach bośniackich zapanował rzadko tu oglą-dany wewnętrzny pokój, a przebudowa archaicznej struktury społecznej przyczy-niła się do względnej modernizacji kraju. Częścią tego procesu było np. powstanie miast, co do istnienia których w Bośni w dobie przedosmańskiej wielu badaczy mia-ło poważne wątpliwości. Przyjęcie tego swoistego paradygmatu warunkuje oczywi-ście poglądy na proces islamizacji, traktowany również jako zjawisko pozytywne. W pewnym sensie jest to słuszna reakcja na rażąco antytureckie nastawienie histo-riografii bałkańskiej w dobie przedwojennej i w okresie komunizmu, w której nego-wano np. wartość kultury muzułmańskiej i jej osiągnięć na Bałkanach, traktując ją, jako z gruntu obcą20.

Tego typu optyka może być rzeczywiście inspirująca. Np. w opracowaniach dziejów średniowiecznej Bośni dawni badacze, jako ostrą cezurę przyjmowali na-jazd osmański i kończyli na tym wywody, co i nam narzuca się jako oczywiste. Jednak faktycznie znacznie bardziej uzasadnione jest w przypadku Bośni (zwa-żywszy wspomniane zapóźnienie cywilizacyjne Bośni) włączenie do średniowie-cza bośniackiego także II poł. XV a także I poł. XVI w., przez co objęłoby ono np. jakże ważny okres dla kształtu tego kraju okres sandżakbeja Husrev-bega (1521-5, 1526-34, 1536-41)21.

Z drugiej strony trzeba jednak zaznaczyć, iż teza jakoby jakikolwiek najazd i aneksja połączona z narzuceniem religii i kultury można uznać za korzystny, bo przyczyniło się do poprawy położenia bliżej nieokreślonej „ludności” (nawet przy założeniu, że to prawda, co nawet w przypadku Bośni jest dyskusyjne!) jest co naj-mniej ryzykowna. Ale najgorsze, iż pragnąc osiągnąć z góry założony cel, badacze bośniaccy bardzo często dopuszczają się poważnych nadinterpretacji źródeł a nie-kiedy formułują swe tezy wbrew nim. Przykładowo Mehmedalija Bojić w wydanej w 2001 r. Historji Bosne i Bošnjaka, informuje o istnieniu w Bośni silnego stronnic-twa protureckiego, które wezwało Osmanów dla uporządkowania sytuacji. Według niego ... [Bośnia] nie powitała Osmanów zorganizowanym oporem ale jako sojusz-ników 22. Pogląd ten absolutnie nie znajduje oparcia w źródłach. Istnieje wprawdzie pismo Stefana Tomaševicia do papieża, w którym król informuje o podatności chło-pów na turecką propagandę, ale dawno uznano ten list za nieudolne tłumaczenie się króla z przyczyn własnej bezczynności. Syn hercega Stefana Władysław (podobnie jak wiele razy wcześniej inni możni!), istotnie wezwał Turków w 1463 r., ale zrobił to z pobudek osobistych, Nie tylko po podboju nie przeszedł na islam, ale po anek-sji Bośni opuścił kraj. Żaden z możnych bośniackich nie doczekał się po upadku kra-ju spektakularnego awansu. W odróżnieniu od Serbii, gdzie mamy przed podbojem

20 Por.:N. Moačanin, Turska Hrvatska, Zagreb 1999, s. 13-21, 102-113. ; F. Adanir, The formation of a „muslim” nation in Bosnia Hercegovina: A historiographic dicussion [w:] The Ottomans..., s. 267- -304; S. Bajić, Kultura Bošnjaka. Muslimanska komponenta, Zagreb 1994, s. 27-37..

21 Ć. Truhelka, Gazi Husrevbeg njegov život i njegovo doba, Sarajevo 1912, passim.22 M. Bojić, Historija Bosne i Bošnjaka, Sarajevo 2001, s. 38.


próbę protureckiego zamachu pod wodzą Michała Angelovicia, nic takiego w Bośni nie nastąpiło 23.

Choć próby powrotu do starej i przekonywująco obalonej teorii (sięgającej C. Truhelki, D. Kniewalda i A. Solovjeva), iż manichejczycy bośniaccy przyczyni-li się do szybkiego upadku Bośni w 1463 r. nie znajdują absolutnego poparcia u hi-storyków ze wspomnianych środowisk (choć występują dość powszechnie!), ale już akceptowany jest generalnie pogląd o podatności dawnych heretyków bośniackich na nowe prądy religijne a tym samym łatwości, z jaką Bośniacy w swej masie przyjmo-wali islam. Jak już wiemy, stoi to w sprzeczności z twardymi danymi, których dostar-czają nam deftery 24.

W znacznej liczbie prac znajdujemy niedopuszczalną sugestię (mniej lub bar-dziej jawną), jakoby wyznawanie herezji manichejskiej było częścią „tożsamości” bośniackiej, a jej wyznawcami przytłaczająca większość społeczeństwa, podczas gdy wiernych Kościoła katolickiego (w tym niektórych władców, przedstawicieli elit oraz generalnie franciszkanów) kwalifikuje się do kategorii swoistej obcej agentury pragnących tożsamość tą zniszczyć 25. Tezę tę można umieścić obok dawnego stwier-dzenia nacjonalistycznie nastawianych historyków chorwackich, jakoby Bośnia śre-dniowieczna była jedynie „drugim” państwem języka i kultury chorwackiej w tym czasie 26.

Ciekawym zjawiskiem występującym u niektórych historyków bośniackich jest próba przesuwania początków islamizacji Bośni na koniec XIV w. Pojawia się tu np. domysł, iż rzekomo jeńcy schwytani po bitwie na Kosowym Polu powracający do Bośni mieli szerzyć islam. Podobnie jak jeszcze bardziej popularne twierdzenie jako-by Bośniacy masowo nawracali się na islam po podboju w 1463 r. (Behija Zlatar) nie znajduje niestety potwierdzenia w źródłach 27.

Podobnych przykładów tendencyjności wymienić można więcej. Z góry można odrzucić przypisywanie tych zjawisk nierzetelności lub ignorancji badaczy bośniac-kich. Prawdą jest, iż wśród autorów zdumiewająco licznych syntez dziejów Bośni średniowiecznej wydawanych w ostatnich 15 latach znajdują się osoby, które nie są zawodowymi historykami, a publicystami i politykami. Jednak większość (Adem Handžić, Behija Zlatar czy Vesna Mušeta-Aščerić) to znakomici i doświadczeni ba-dacze, o których szerokich kompetencjach można przekonać się czytając ich opraco-

23 Por.: P. Wróbel, Krzyż..., s. 76-81; S. Ćirković, Smederevo – prestonica srpske despotovine [w:] Oslobodjenje gradova u Srbiji od Turaka 1862-1867 god., Beograd 1970, s. 67-68; V. Atanasovski, op.cit., s. 16-17, 103-105, 154-156.

24 A. Handžić, O širenju islama u Bosni, s posebnnim osvrtom na srednju Bosnu, „Prilozi za orijen-talnu filologiju”, vol. 41, 1991, s. 40-41; M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih muslimana, Sarajevo 1990, s. 44; S. Jaliman, Historija bosanskih bogomila, Tuzla 1999, s. 242-252.

25 Jaskrawego przykładu tego sposobu myślenia dostarcza wydana ostatnio praca: H. Zoranić, O Etnogenezi Bošnjana – Bošnjaka, Sarajevo 2009, s. 384-468.

26 Poviest hrvatskih..., s. V-VII; D. Mandić, Herceg-Bosna i Hrvatska. Prigodom 500-godišnjice pada Bosne (1463-1963), „Hrvatska revija”, prosinac 1963, A. XII, Buenos Aires 1963, s. 423-462.

27 H. Zoranić, op. cit., s. 409-410; B. Zlatar, op. cit., s. 80; M. Bojić, op. cit., s. 47-53.

92 PIOTR WRÓBEL

wania dotyczące dziejów Dubrownika czy Sarajeva. Skąd zatem takie postawy wobec dziejów średniowiecznej Bośni?

Odpowiedzi można się domyślać. Dzieje bośniackich manichejczyków, osmań-ski podbój Bośni a następnie proces islamizacji są ważnymi elementami budowy toż-samości narodowej muzułmanów bośniackich, czyli tzw. Bošnjaków. Te wydarzenia z odległego okresu średniowiecza dość zaskakująco uzyskały duże znaczenie z dzi-siejszej perspektywy. Jako takie stają się przedmiotem tego, co uzyskało ostatnio w na-szym kraju dźwięczną ale dość enigmatyczną nazwę „polityki historycznej” (niem. Geschichtspolitik). Czymże ona jest? W najmniej groźnej formie politykę historyczną uważa się za rodzaj reklamy, element pozytywnego „pijaru” kraju (inne modne słowo, którego wielu Polaków starszego pokolenia w ogóle nie rozumie!) przeznaczonego głównie dla zagranicy. Ma on, jak się wydaje, ułatwiać zadanie dyplomatom i przy-ciągać turystów wabionych ciekawą, a czasem heroiczną historią kraju. Przykładem polityki historycznej na użytek wewnętrzny może być wpływanie na świadomość hi-storyczną społeczeństwa np. przez dobór nazw ulic i placów miejskich albo odpo-wiednią selekcję treści nauczania w szkole przez władze (choć osobiście wołałbym aby pozostawiono to woli mieszkańców, a w drugim przypadku nauczycielom i ro-dzicom!). Istnieje także szersze rozumienie polityki historyczne, jako kształtowania świadomości historycznej społeczeństwa, celem zjednoczenia go wokół określonej idei lub programu politycznego. Ponieważ teksty dotyczące historii Bośni pisane są w głównie w rodzimym języku właśnie o to ostatnie rozumienie polityki historycz-nej chodzi. Niestety, jak widać z przytoczonych wcześniej przykładów, skutki takich działań mogą być fatalne.

Wnioski zdają się być jednoznaczne. Uczciwe uprawianie i wykładanie histo-rii polegać musi na absolutnej wierności prawdzie. Wszelkie kompromisy, selekcjo-nowanie faktów pod określoną tezę lub formułowanie opinii w „imię wyższych ra-cji” przynosi bezpośrednio złe owoce, a w dalszej konsekwencji skutki przeciwne do zamierzonych. Tzw. „polityka historyczna” nawet w swej łagodnej wersji, niesie za sobą praktykę instrumentalnego traktowania historii, na co nie powinno być przyzwo-lenia zarówno ze strony badaczy, jak i nauczycieli tego przedmiotu.


THe CONTrOVerSy SUrrOUNDING THe CONQUeST AND THe ISLAMISATION OF BOSNIA.

CONTrIBUTION TO THe CrITIQUe OF THe SO-CALLeD “HISTOrICAL POLICy”

S u m m a r y

The statement is a reference to the article Islamization of Bosnia in the XV-XVIth century, published last year in “Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” vol. XvIII. A critical analysis of sources and a con-frontation of studies made by different historians shows that the process of conquest and Islamization of Bosnia was similar (but not identical, of course!) as in the case of the other Balkan countries. The reasons for the extraordinary religious situation in contemporary Bosnia, therefore, should be sought in the events of later periods. Overview of the opinions on issues of Islamization and the Turkish conquest suggests that there is an amazing difference among historians. In the author’s opinion largely it results from cau-ses not substantive and is rather politically motivated. Such events of the medieval past as: the history of the Bosnian Manicheans, Ottoman conquest of Bosnia or the process of Islamization become the building blocks of modern national identity of Bosnian Muslims, ie. Bošnjaks. These problems have become a part of the so-called. “Historical Politics” that resulted in very bad consequences. Author notes that the com-promises, the selection of facts under a given hypothesis or to formulating opinions in the “name of hi-gher reason” immediately brings fatal consequences and is counterproductive. The so-called “Historical Politics”, even in its mildest version, entails an instrumental treatment of the history. Such practices sho-uld always be condemned by scholars and teachers.

BALCANICA POSNANIENSIA xIxPoznań 2012

KALENDARZ LITURGICZNY KOŚCIOŁA PRAWOSŁAWNEGO W RUMUNII –

LOKALNA TRANSFORMACJA TRADYCJI BIZANTYJSKIEJ

Ewa Kocój

Abstract. Ewa Kocój, Kalendarz liturgiczny Kościoła prawosławnego w Rumunii – lokalna transformacja tradycji bizantyjskiej (The Liturgical calendar of the orthodox church in Romania – a local transformation of the byzantine tradition).

Balcanica Posnaniensia. Acta et studia, XIX, Poznań 2012, Wydawnictwo Instytutu Historii UAM, pp. 95-110, ISBN 978-83-63-047-17-7, ISSN 0239-4278. Polish text with a summary in English.

Ewa Kocój, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Kultury, ul. Prof. S. Łojasiewicza 4, 30-348 Kraków, Polska – Poland

Kalendarz liturgiczny, wypływający z bizantyjskiej praktyki Kościoła oraz ka-lendarz ludowy, pozostałość dawnych rolniczych tradycji, stanowią dwa podstawowe źródła, które składają się na miarę czasu we współczesnej rumuńskiej kulturze pra-wosławnej. Kalendarze te, powstałe na bazie wiary i wierzeń, wyznaczają najważniej-sze święta, a wraz z nimi obrzędy i zwyczaje praktykowane przez wiernych. W wielu z nich odnajdujemy wierzenia ukształtowane jeszcze w kulturze bizantyjskiej, któ-re siłą tradycji, tak silnie podtrzymywanej w duchowości Kościoła prawosławnego, przetrwały przez wieki do czasów współczesnych1.

W Kościele prawosławnym na terenie Rumunii oficjalnie w życiu liturgicznym stosuje się obecnie dwa różne kalendarze: kalendarz gregoriański, zwany coraz czę-ściej kalendarzem neo-juliańskim lub nowo-juliańskim oraz kalendarz juliański. Aż do początków XX wieku Rumuni, podobnie jak cały Kościół wschodni, używali oficjal-nie kalendarza juliańskiego (tzw. starego stylu), wyznaczającego rytm życia religijne-go oraz świeckiego. Twórcą tego kalendarza był aleksandryjski astronom Sosigenes, który w 46 r. p.n.e. opracował go według wzorów egipskich na polecenie Juliusza Cezara. Kalendarz ten, ze względu na utratę synchronizacji z porami roku, został

1 G. S. Bebis, Święta Tradycja, [w:] Prawosławie. Światło ze Wschodu, red. K. Leśniewski, Lublin 2009, s. 17-24.

96 EWA KOCóJ

zmodyfikowany w 9 r. p.n.e. na polecenie cesarza Augusta2. Po przyjęciu go przez bi-zantyjski świat chrześcijański, stopniowo zaczął być dostosowywany do jego potrzeb. W jego strukturach uformował się kalendarz liturgiczny, czerpiąc ze starszych i róż-norodnych w starożytnym świecie tradycji mierzenia czasu3. Proces formowania ka-lendarza liturgicznego był rozłożony w czasie i skomplikowany. Polegał on zarówno na ustalaniu ważnych teologicznie świąt, jak i na łączeniu imion szczególnie zasłu-żonych wiernych z poszczególnymi dniami roku. Początkowo, w czasach prześlado-wań, nie istniał jeden, powszechny i obowiązujący wszystkich chrześcijan kalendarz liturgiczny. Poszczególne diecezje, miasta, a nawet monastery, posiadały własne par-tykularne kalendarze, stąd też dużą rolę w formowaniu kalendarza chrześcijańskiego miała tzw. faza lokalna. Już od II wieku istniał zwyczaj wspominania męczenników chrześcijaństwa, troszczenia o ich miejsca pochówku i wspominanie ich w modlitwie, jednak – wobec prześladowań – miał on raczej charakter nieoficjalny. Wzorował się także na kulcie postaci z kalendarzy przedchrześcijańskich4, przede wszystkich ob-rzędach tzw. kultów misteryjnych (np. kult Kybele i Attisa, Mitry, Asklepiosa, miste-ria eleuzyńskie), szeroko rozpowszechnionych w kulturze grecko-wschodniej (helle-nistycznej)5.

Jednocześnie, już w 312 r. cesarz Konstantyn Wielki lekko zmodyfikował kalen-darz juliański, ustalając początek nowego roku na 1 września i wprowadzając 15-letni cykl spisów dla celów podatkowych (tzw. indykcji). W Imperium Rzymskim rok fi-nansowy rozpoczynał się wraz z indictio (obwieszczenie), które ogłaszał cesarz. Co 15 lat dokonywano przeglądu stanu finansów państwa i ogłaszano wysokość podat-ków6. Wraz z uznaniem chrześcijaństwa za oficjalne wyznanie, pojawiła się potrzeba przystosowania kalendarza do cyklu liturgicznego. Z tego powodu, od IV w. do po-wstających lokalnych kościelnych kalendarzy liturgicznych poczęto dodawać imio-na szczególnie zasłużonych wyznawców i lokalnie czczonych patronów7. Kościół, poprzez swoich hierarchów, tworzył listy świętych czczonych lokalnie, które z cza-sem przekształciły się w większe kalendarze. Z ich połączenia (zwłaszcza kalenda-rzy wielkich metropolii), od IV w. zaczęły powstawać w Bizancjum tzw. kalendarze o charakterze powszechnym8.

2 Szerzej na ten temat: H. Wąsowicz, Kalendarz juliański i gregoriański, [w]: Czas i kalendarz, red. Z. Kijas, Kraków 2001, s. 117-158; H. Wąsowicz, Kalendarz chrześcijański, [w:] Czas i kalendarz, s. 77- -115; E. G. Richards, Odmierzanie czasu, Warszawa 1999, s. 197.

3 ks. J. Naumowicz, Geneza chrześcijańskiej rachuby lat. Historyczno-teologiczne podstawy systemu Dionizego Mniejszego, Kraków 2000, s. 19-27; E. G. Richards, op. cit., s. 199.

4 M. Skabałłanowicz, Tołkowyj Tipikon. Objasnitielnoje izłożenija Tipikona s istoriczeskim wwiedie-nijem, Moskwa 2004, s. 276.

5 A. F. v. Rohrscheidt-Schwaben, Historia liturgii chrześcijańskiej, [dok. elektr.] http://www.kus. mikronacje.info/node/171 [odczyt: 3.05.12].

6 ks. J. Naumowicz, op. cit., s. 25.7 H. Wąsowicz, Kalendarz chrześcijański, op. cit., s. 136; J. Charkiewicz, Święci w kalendarzowej

praktyce liturgicznej Kościoła wschodniego, Elpis, nr 2011, s. 205-210.8 J. Charkiewicz, op. cit., s. 210-213.

97KALENDARZ LITURGICZNY KOŚCIOŁA PRAWOSŁAWNEGO W RUMUNII

Kształtowanie się teologii wpłynęło na rozwój świąt i wyznaczanie im dat w li-turgicznym kalendarzu chrześcijańskim. Już podczas obrad pierwszego Soboru Powszechnego w Nicei podjęto decyzje w sprawie obchodów daty najważniejsze-go i pierwszego święta chrześcijan – Paschy9. Kolejno umieszczano w kalenda-rzach daty wielkich świąt związanych postacią Jezusa10. Przyznanie tytułu Matki Bożej Teothokos (Bogurodzicy) na Soborze Efeskim w 431 r., spowodowało silny rozwój jej kultu, powstanie świąt Jej zadedykowanych oraz stopniowe umieszcza-nie ich kalendarzu liturgicznym11. O ich historycznym rozwoju kolejnych świąt na Wschodzie pozwala nam wnioskować m.in. powstały w VI wieku w monastyrze św. Sawy w Jerozolimie Typikon (gr. τυπικόν/typikon, pl. τυπικα/typika, rum. respectând ordinea; scs: oүставъ/ustav), czyli księga zawierająca opis rytuałów nabożeństw ob-chodzonych przez Kościół w ciągu roku. Najprawdopodobniej jest on dziełem kilku autorów, przede wszystkim św. Sawy (V/VI w)., a także św. Sofroniusza i św. Jana Damasceńskiego. Tradycja liturgiczna tego Typikonu wpłynęła na zwyczaje i prakty-ki doroczne całego prawosławnego świata. W IX wieku, za czasów Teodora Studyty, Typikon ten został przyjęty w monastyrze Studion w Konstantynopolu. Tu dokona-ła się liturgiczna synteza, która włączyła do Typikonu praktyki świąteczne Kościoła Konstantynopolitańskiego (Haghia Sophia). Synteza dokonana przez studytów zosta-ła przyjęta przez inne lokalne wschodnie kalendarze liturgiczne, stając się w większo-ści regionów Wschodu do XIX wieku dominującym typikonem prawosławia, według którego sprawowano święta w cyklu dorocznym12.

Ważnym okresem w dziejach kalendarza juliańskiego był VII wiek, kiedy to wprowadzono w nim kolejne zmiany, ustalając nowy sposób liczenia tzw. roku pierw-szego. W miejsce założenia Rzymu w kalendarzu juliańskim (753 r. p.n.e.), przyję-to – wzorem tradycji hebrajskiej – wydarzenie, jakim było stworzenia świata, oparte i wyliczone według tradycji Starego Testamentu (Septuaginty)13. Ustalono wówczas, że rachubę lat należy prowadzić od początku stworzenia świata, którego datę na pod-stawie różnych skomplikowanych obliczeń wyznaczono pierwotnie na dzień 21 mar-ca 5509 roku przed Chrystusem, była to tzw. „era protobizantyńska”. Erę tę za cza-sów cesarza Justyniana zmodyfikowano i datę stworzenia świata przesunięto na dzień 1 września 5508 roku przed Chrystusem. Ten sposób liczenia czasu nazwano ,,erą bizantyńską”, a ze względu na praktyczny system obliczeń, zastosowano ją w ak-tach państwowych i kościelnych oraz literaturze historycznej14. Szczególnie popular-

9 Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, T. I (325-787) , opr. ks. A. Ba-ron, ks. H. Pietras SJ, Kraków 2003, s. 53.

10 ks. M. Janocha, Ukraińskie i białoruskie ikony świąteczne w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 2001, passim.

11 Tamże, s. 127, 151.12 Warto podkreślić, że nowe święta wchodzące do kalendarza, nie musiały wiązać się jednak z ka-

nonizacjami. 13 ks. J. Naumowicz, op. cit., s. 19-30.14 Szerzej na ten temat: ks. ks. J. Naumowicz, op. cit., s. 109-112.

98 EWA KOCóJ

na stała się od X wieku w krajach prawosławnych, które używały jej aż do upadku Bizancjum w 1453 roku, a nawet dłużej15.

Kalendarz juliański obowiązywał w Kościele Prawosławnym w Rumunii do 1 października 1924 r. W tym roku przyjęto tu, po wieloletnich sporach, kalendarz gregoriański. Rumunia, wspólnie z innymi kościołami prawosławnymi przechodzą-cymi na kalendarz gregoriański, zdecydowała się jednak zachować jednolitą datę ob-chodzenia święta Wielkanocy według kalendarza juliańskiego16. Z tego powodu ka-lendarz ten, współcześnie coraz chętniej nazywany jest kalendarzem neo-juliańskim, a nie gregoriańskim.

Trudno jednoznacznie wskazać dokładną datę ukształtowania się liturgicznego kalendarza kościoła prawosławnego. W Rumunii, podobnie jak w innych krajach pra-wosławnych, składa się on obecnie z trzech zachodzących na siebie cykli, które są ze sobą ściśle powiązane symbolicznie. Znaczna część z nich zaczęła wchodzić do roku liturgicznego już w pierwszych wiekach kultury bizantyjskiej, stopniowo wypraco-wując kanon roku liturgicznego. Cykle te dzielą codzienny czas życia człowieka, na-dając mu wymiar sakralny. Dzięki niemu, człowiek ,,sięga poza zasłonę wieczności”, wspominając najważniejsze momenty historii zbawienia, postacie, które dostąpi-ły przebóstwienia oraz nadając swojemu życiu sens uniwersalny. Kalendarz prawo-sławia rozpoczyna się od tzw. cyklu dobowego17, prowadzi przez cykl tygodniowy, uświadamiając stopniowo wiernym symbolikę cyklu rocznego.

1. Cykl dobowy

Podstawowym cyklem w kalendarzu prawosławnym jest tzw. cykl dobowy. Pozwala on mnichom każdego dnia na życie wedle specyficznego rytmu, w którym myśli zatopione są w Bogu, modlitwie, pracy i odpoczynku. Także na realizację w ży-ciu wspólnotowym życia indywidulanego, tak pięknie oddawanego przez greckie sło-wo monachos czy rosyjskie inako18.

15 Rautman M., Daily Life in the Byzantine Empire, Greenwood Publishing Group, 2006 [dok. elek-tr.] http://books.google.ca/books?id=hs3iEyVRHKsC&printsec=frontcover&dq=Daily+Life+in+the+Byzantine+Empire#v=onepage&q=Daily%20Life%20in%20the%20Byzantine%20Empire&f=false

16 Photius of Traditsa, The 70th Anniversary of the Pan-Orthodox Congress, Part II of II A Major Step on the Path Towards Apostasy, http://orthodoxinfo.com/ecumenism/photii_2.aspx; E. Theodossiou1, V. N. Ma nimanis, M.S. Dimitrijevi´c, Six calendar systems in the European history from 18th to 20th Century, Bulgarian Astronomical Journal 16, s. 109-; 233; tekst dostępny także na: http://www.astro.bas.bg/AIJ/issues/n16/ETheodos.pdf

17 Nabożeństwa cyklu dobowego [dok. elektr.] http://teatrnn.pl/leksykon/node/3233/prawo-s%C5%82awie_na_lubelszczy%C5%BAnie [odczyt: 24.05.12].

18 Bp Maximos (E. Aghiorgoussis), Monastycyzm, [w:] Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświad-czenia, Lublin 1999, s. 133-142; bp Jakub (Kostiuczuk), Monastycyzm wschodni, [w:] Życie monastycz-ne w Rzeczypospolitej, s. 11-22.


Cykl dobowy życia monastycznego, nazywany także Liturgią godzin lub oficjum19, jest nierozerwalnie związany ze specjalnym pojmowaniem i wartościowaniem czasu, któremu odpowiadają ukształtowane w ciągu wieków nabożeństwa. Każde z nich jest głęboko symboliczne, zarówno na poziomie czasu, w którym się odbywa, jak i dobo-ru tekstów modlitw. W cyklu dobowym prawosławia szczególnie wartościowane są dwa momenty – zachodu i wschodu słońca. Kościół prawosławny stoi na stanowisku, że symbolika światła, jego dobowe pojawianie się i znikanie, wykraczają poza zwy-kłe zjawisko przyrody20. Ich zachowanie podporządkowane zostało bogatej teologii chrześcijańskiej i ma związek z całą historią zbawienia. Najważniejszym przesłaniem tego cyklu jest misterium paschalne. Następstwo nocy i dnia, przejście od wieczoru, poprzez noc do poranka i wschodu słońca są tu symbolem śmierci i zmartwychwsta-nia Chrystusa21, a zarazem są przypomnieniem najważniejszych wydarzeń świętej hi-storii chrześcijaństwa, które w Kościele uświęcone zostają poprzez specjalne modli-twy, odbywające się o stałej porze. W tradycji prawosławnej najważniejsze modlitwy dobowe podporządkowane zostały rytmowi słońca. W cyklu dobowym powstało sie-dem modlitw, które powinny przypadać w określonym czasie. Trzy z nich przypo-rządkowane są nocy: wieczernia, powieczerze, połunosznica; cztery – dniu: jutrznia wraz nabożeństwem pierwszej godziny, trzecia, szósta i dziewiąta godzina. Tradycja wyznania nadała temu podziałowi i związanym z nim modlitwom specjalne znacze-nia. Z jednej strony, ukazują one akt Bożej kreacji świata i historię zbawienia; z dru-giej – wzywają do postawy pokory, uświadomienia własnych słabości i konieczności przemiany życia.

Nabożeństwa cyklu dobowego są związane z tzw. godzinami kanonicznymi (cza-sami). Początkowi doby odpowiada jedna z najważniejszych modlitw odprawiana po zachodzie słońca, nazywana nabożeństwem wieczornym, czyli potocznie wieczernią (rum. slujba de seară, vecernia)22. Warto podkreślić, że w monastyrach Rumunii, po-dobnie jak to było w starożytnej Jerozolimie, rozpoczyna się ona wezwaniem na mo-dlitwę za pomocą liturgicznych instrumentów. Najważniejszym z nich jest w Rumunii biło (toacă).

Po wezwaniu na wieczernię, mnisi zbierają się w świątyni na wspólną modlitwę. Zazwyczaj, w monastyrach położonych w wioskach czy miastach, uczestniczą w niej także wierni. Mimo tego, że w prawosławiu wieczernia otwiera nowy dzień liturgicz-ny, czas jej odprawiania – moment przełomu dnia i nocy – przywodzi na myśl zachód życia człowieka, ciemność i śmierć. Całe jej misterium jest także przypomnieniem świętej historii starotestamentowej, poczynając od chaosu istniejącego przed stwo-rzeniem świata, poprzez powołanie świata do życia, stworzenie pierwszych ludzi, ich

19 B. Bobrinskoy, Życie liturgiczne, Warszawa 2004, s. 23.20 ks. A. C. Calivas, op. cit., s. 53.21 B. Bobrinskoy, op. cit., s. 26.22 Ceaslov tipărit cu aprobarea Sfântului Sinod şi cu binecuvântarea prea Fericitului Părinte Teoctist

Patriarhul Bisericii Ortodoxe Române, Bucureşti 2001, s. 152-163.

100 EWA KOCóJ

upadek w grzech, skruchę, oczekiwanie Mesjasza, Jego objawienie w ciele człowie-czym, śmierć i zmartwychwstanie23.

W monastyrach Rumunii o zmierzchu, po wieczerni, odprawiane jest kolejne na-bożeństwo nazywane powieczerzem (rum. Pavecerniţa). Zazwyczaj odmawia się je przed udaniem na spoczynek, po posiłku. Ale w praktyce monastycznej często łączy się je także z wieczernią. W zależności od roku kalendarzowego, odprawiane jest tzw. wielkie lub małe powieczerze24. Wielkie sprawowane jest zazwyczaj we wszystkie dni Wielkiego Postu, z wyjątkiem soboty i niedzieli oraz kilku specjalnych dni tego okresu. Małe powieczerze odmawia się we wszystkie dni roku, z wyjątkiem pierw-szych pięciu dni tygodnia w czasie całego Wielkiego Postu (poniedziałek-piątek) oraz dni, w których odprawia się w cerkwi tzw. denie25.

W niektórych monastyrach – w kaplicach lub we własnej celi – w nocy odprawia-ne jest jeszcze inne nabożeństwo zwane połunosznicą (rum. miezonoptică). Odprawia się je, jak sama nazwa wskazuje o północy, gdyż cisza nocna sprzyja skupieniu i mo-dlitewnemu obcowaniu z Bogiem. Nabożeństwo to upamiętnia także doniosłe wyda-rzenia z życia Jezusa (m.in. narodzenie i zmartwychwstanie), które miały mieć miej-sce właśnie w nocy. Mnisi wyznają podczas połunosznicy wiarę w powtórne przyjście Chrystusa i Sąd Ostateczny, które według chrześcijańskich wierzeń, będą miały miej-sce właśnie o północy. Z drugiej strony, czuwanie o północy rozumiane jest także, jako naśladowanie czuwania aniołów i ich nieustającego wychwalania Boga26.

Wczesnym rankiem około godziny piątej rozpoczyna się kolejna modlitwa dobo-wa, zwana jutrznią (rum. utrenia). Pierwotnie związana była także prawdopodobnie z oczekiwaniem na powtórne przyjście Chrystusa, które – na wzór zmartwychwsta-nia – w wyobrażeniach chrześcijan dokonać ma się w nocy27. Symbolika tego nabo-żeństwa jest bardzo bogata i umieszczona w charakterystycznym czasie – w momen-cie przełomu nocy i dnia, czyli – w egzegezie chrześcijańskiej – zwycięstwa życia nad śmiercią. Ale Kościół odwołuje się tu przede wszystkim do postaci Chrystusa – praw-dziwej Światłości, która oświeca cały świat i ludzkość28.

Do cyklu dobowego w prawosławiu zaliczane są także tzw. „czasy (godziny) li-turgiczne”, które przypadają co trzy godziny, dzieląc dzień na cztery części. Podobnie jak i w katolicyzmie, wytworzyło się tu specjalne, misteryjne znaczenie tych godzin. W czasach współczesnych godziny odczytywane są głównie w monastyrach i tych ka-tedrach, w których zachował się porządek służby monastycznej.

Dzień rozpoczyna tzw. pierwszy czas, zwany także pierwszą godziną (rum. Ceasul I), która ma miejsce na początku pierwszej ćwierci dnia, co odpowiada według na-

23 B. Bobrinskoy, op. cit., s. 43.24 B. Czywkin, Nabożeństwo wieczorne w cerkwi prawosławnej, [dok. elektr.] www.republika.pl/

bielsktrojka/publikacje/nabozenstwa.doc [odczyt: 2.05.2012].25 Szerzej na ten temat: E. Branişte, op. cit., s. 66.26 Nowe tablice, czyli o cerkwi, liturgii, nabożeństwach i utensyliach cerkiewnych. Objaśnienia

Beniamina Arcybiskupa Niżnego Nowogrodu. Wybór, przeł. I. Petrov, Kraków 2007, s. 83. 27 M. Skabałłanowicz, op. cit., s. 35-40.28 J 1, 9; Mt 3,20; Łuk 1, 78, [w:] Pismo Święte..., op. cit.


szego czasu około szóstej godzinie rano w czasie od wiosennego do jesiennego prze-silenia. W praktyce prawosławia ważne jest, aby modlitwy tego czasu odczytywa-ne były wraz z początkiem dnia. W monastyrach jest odprawiana zwykle po jutrzni, jako jej kontynuacja lub dopełnienie. W modlitwach tych wychwalany jest Bóg, który sprowadził nowy dzień – przyniósł światłość, która zwyciężyła ciemność nocy sym-bolizującą śmierć. Godzina ta ma przypominać także wiernym o sądzie nad Jezusem Chrystusem, dokonanym przez Piłata i skazaniu Go na śmierć, mający według trady-cji miejsce w godzinach porannych29.

Kolejną modlitwą dobową jest tzw. trzecia godzina, zwana także trzecim czasem (rum. Ceasul III). Jest ona odmawiana na początku drugiej ćwierci dni, czyli oko-ło godziny dziewiatej rano. W praktyce jest także często odmawiana razem z godzi-ną szóstą. Nabożeństwo to jest podziękowaniem Bogu za przebycie tej części dnia, z drugiej – przypomina moment biczowania i obelg, jakich Jezus doznał od prze-śladowców po sądzie u Piłata. Odczytuje się w nim psalmy 16/17, w którym bła-ga się Boga o wyzwolenie od wrogów oraz psalm 24 (Dawidowy), będący wyzna-niem wiary i prośbą o oczyszczenie z grzechów i nieprawości. Ze względu na to, że nabożeństwo to jest także upamiętnieniem Zesłania Ducha Świętego na Apostołów w dzień Pięćdziesiątnicy30, przywołuje się w nim także psalm 50/51, wzywający Trójcę Świętą.

Nabożeństwo szóstej godziny, zwane także szóstym czasem (rum. Ceasul VI), od-powiada porze środka dnia, czyli godzinie dwunastej. Podczas modlitw mnisi dzię-kują za przebycie połowy dnia i przywołują w pamięci cierpienia Jezusa i moment jego męczeństwa. Odmawiane są psalmy 53/54, 54/55 i 90/91, w których jest mowa o ukrzyżowaniu Jezusa, a także o trzęsieniu ziemi i mroku, które pokryły świat w mo-mencie jego śmierci31. Podczas tego nabożeństwa odmawia się także psalm 90, któ-ry ma znaczenie symboliczne – przywoływana jest w nim postać Ewy, która utraciła raj przez kuszenie diabła. Wydarzenie to na płaszczyźnie hermeneutycznej jest alu-zją do największego niebezpieczeństwa zagrażającego mnichom, czyli acedii, zwanej demonem południa. Mnisi ostrzegani są w ten sposób przed zwątpieniem, obojętno-ścią oraz smutkiem, ale i – poprzez ukazanie postaci Ojca, działającego przez swo-ich posłańców – wspierani nadzieją, że możliwe jest zwycięstwo nad złem działają-cym w świecie.

Na początku ostatniej ćwierci dnia, czyli ok. godziny trzeciej po południu odma-wiane jest nabożeństwo dziewiątej godziny (rum. Ceasul IX), w którym dziękuje się przede wszystkim Bogu za przebycie trzech części dnia. Jest to jednocześnie nabo-żeństwo zamykające cykl dziennej liturgii godzin. Ustanowione zostało ono także na pamiątkę ukrzyżowania i śmierci Jezusa, która według tradycji ewangelicznej doko-nała się właśnie w tym czasie. Z tego powodu przed rozpoczęciem nabożeństwa ude-

29 Mar 14, 65; 15, 15, [w:] Pismo Święte..., op. cit.30 Dz. Apost. II, 15, , [w:] Pismo Święte..., op. cit.31 Ewangelie przedstawiają czas tego wydarzenia różnie: J XIX, 14; Mt XXVII, 45-46; Mk XV, 33;

Łk XXIII, 44, [w:] Pismo Święte..., op. cit.

102 EWA KOCóJ

rza się w biło (toacă) i zapala świece – jedną na ołtarzu, dwie przy ikonach królew-skich i jedną w ikonostasie.

2. Cykl tygodniowy

Drugim cyklem liturgicznym prawosławnego kalendarza jest tzw. cykl tygodnio-wy. Obejmuje siedem dni tygodnia, począwszy od niedzieli, która jest pierwszym, a na poziomie symbolicznym także ostatnim jego dniem. Tygodniowy podział czasu w prawosławiu został odziedziczony z tradycji judaizmu32. Siedmiodniowy tydzień, zgodnie ze zwyczajem żydowskim, opierał się na opowieści o stworzeniu świata ze Starego Testamentu. Jednak, chrześcijaństwo dokonało tu pewnego wyłomu w sto-sunku do tradycji żydowskiej. Dla Żydów dzień pierwszy liczył się od momentu stwo-rzenia świata. Dzień siódmy był dniem odpoczynku, czyli szabatem oraz świętem na cześć Jahwe, który zawarł przymierze z ludem żydowskim i wyzwolił go z niewo-li egipskiej33. Chrześcijaństwo zachowało nazwy żydowskie, ale dniem pierwszym uczyniło niedzielę – Dzień Pański, czyli dzień Zmartwychwstania Chrystusa i od nie-go rozpoczyna liczyć dni całego tygodnia. Dlatego też niedziela uznawana jest za najważniejszy dzień tygodnia, dzień, w którym dokonało się zwycięstwo Boga nad złem tego świata, światła i życia nad ciemnością i śmiercią. Jest to dzień radości całej wspólnoty, w którym wierni spotykają się na wspólnej Liturgii i Eucharystii34. Niedziela jest symbolem życia przyszłego, wiecznego. Jednocześnie, nazywa się ją często ósmym dniem tygodnia, co symbolizuje jej wyjątkowość – jest punktem wyj-ścia i zarazem uwiecznienia końca całego tygodnia35. Dlatego w tradycji prawosław-nej niedziela jest nie tylko końcem tygodnia – dniem zmartwychwstania dokonanego w czasie historycznym, ale i pierwszym dniem tygodnia – oczekiwaniem dnia ósme-go, czyli Królestwa Bożego, które nadejdzie w nieznanej przyszłości.

Prawosławie wiąże poszczególne dni tygodnia ze wspomnieniem tajemnic wia-ry, świętego lub grupy świętych. Postacie wspominane ilustrują najważniejsze szcze-ble hierarchii świętości, biorące udział w nieustannym wychwalaniu Boga. To także postacie, które kolejno, chronologicznie, pojawiają się na planie zbawienia. W tym znaczeniu tydzień liturgiczny jest ikoną, której centrum stanowi zmartwychwstały Chrystus, którego przyjście symbolicznie zapowiadają poszczególne postacie hierar-chii, czczone w każdy dzień tygodnia. Często też cykl tygodniowy nazywany jest Paschą tygodniową36, symbolicznie przywołującą poprzez nabożeństwa czasu dobo-

32 B. Bobrinskoy, op. cit., s. 75.33 Wj 20, 8-11; Wj 31,13, [w:] Pismo Święte..., op. cit.; N. Kos, Święta i obyczaje żydowskie,

Warszawa 2002, s. 27-37.34 S. Făgăraş, Episcopii iau decizii „trăsnite”. Locul duminicii în calendarul bizantin [dok. elektr.]

http://www.oglindanet.ro/index.php?option=com_content&view=article&id=632%3Aepiscopii-iau-deci zii-trsnite-locul-duminicii-in-calendarul-bizantin&Itemid=54 [odczyt: 23.04.12].

35 Szerzej o tej symbolice: B. Bobrinskoy, op. cit., s. 76.36 B. Bobrinskoy, op. cit., s. 77.


wego i wspomnienie świętych czczonych w każdym dniu tygodnia historię zbawie-nia, mającą swoją kulminację w niedzielnym zmartwychwstaniu.

W tradycji prawosławnej poniedziałek poświęcony jest postaciom pierwszych stopni hierarchii – aniołom i ich orędownictwu za światem i ludzkością. We wtorek w kalendarzu prawosławnym czczony jest św. Jan Chrzciciel, a wraz nim wszyscy prorocy przepowiadający przyjście Chrystusa. Środa jest dniem ciemności – wiąże się go ze zdradą Chrystusa przez Judasza i Matką Bożą, opłakującą Syna pod krzy-żem (Stabat Mater). Ten dzień ma charakter pokutny, dlatego w prawosławiu obo-wiązuje w nim do dziś ścisły post (nie je się mięsa ani nabiału) i wzmożona modli-twa37. W czwartek Cerkiew oddaje cześć Apostołom, ojcom Kościoła, Cudotwórcom i Biskupom. Wśród nich szczególnie wyróżnia św. Mikołaja, wzór wstrzemięźliwo-ści, ubóstwa i pokory dla wszystkich hierarchów i wiernych38. Piątek przywołuje pa-mięć i tajemnicę Krzyża Świętego oraz śmierci Jezusa; jest to kolejny dzień ciemno-ści, który musi być przezwyciężony przez odpowiednie zachowanie – modlitwę, post i jałmużnę39. Jest dniem przygotowania do wielkiego święta, czyli zmartwychwstania (piątek w j. greckim – Paraskevi – Dzień Przygotowania (rum. Ziua Pregătirii)40.

W sobotę – ostatnim dniu tygodnia – wspomina się Matkę Bożą, choć trzeba za-znaczyć, że jest ona wspominana codziennie we wszystkich oficjach, a szczególnie w niedzielę, środę i piątek. Jednocześnie, ze względu na śmierć Jezusa i Jego prze-bywanie w grobie, sobota jest poświęcona wszystkim świętym zmarłym. W ten dzień Kościół wspomina zatem męczenników, ascetów oraz wszystkich, którzy zasnęli w Panu z nadzieją zmartwychwstania41. W tym dniu nasilają się modlitwy za zmarłych. Szczególnie jest to widoczne w tzw. rodzicielskie soboty (potocznie: Dziady), przy-padające kilka razy do roku. Najważniejsze z nich odbywają się w soboty Wielkiego Postu, w sobotę przed ruchomym świętem Zesłania Ducha Świętego (Rusalii), w so-botę przed św. Dymitra (26 października). W te soboty Cerkiew szczególnie nawołu-je do modlitwy nie tylko za bliskich, ale za wszystkich chrześcijan zmarłych w róż-nych okolicznościach.

Cykl nabożeństw tygodniowych zawarty jest w księdze zwanej Oktoich, zreda-gowanej w VIII w. przez św. Jana Damasceńskiego42. Jej nazwa pochodzi od ośmiu tonów (melodii, głosów), nawiązujących do symboliki ósmego dnia. Księga zawie-ra materiał liturgiczny przeznaczony dla nabożeństw w ciągu tygodnia, rozdzielony na osiem tonów powtarzających się co 8 tygodni. Cykl pieśni jednego tygodnia śpie-wa się w jednym z ośmiu tonów, a więc wszystkie osiem tonów wykonuje się w cią-gu ośmiu tygodni, a cały ten cykl można powtórzyć w roku najwyżej sześć razy.

37 Mk 9, 2, [w:] Pismo Święte..., op. cit.38 ks. A. C. Calivas, op. cit., s. 58.39 ks. A. C. Calivas, op. cit., s. 58-59.40 M. Rautman, op. cit., s. 5.41 ks. A. C. Calivas, op. cit., s. 58.42 Oktoih, sirêč osmoglasnik, malyj, obderžaj Voskresnu službu osmi glasov , red. J. Charkiewicz,

Warszawa 2007; Oktoich, [dok. elektr.] http://www.liturgia.cerkiew.pl/docs.php?id=24 [odczyt: 22.06.12].

104 EWA KOCóJ

Nabożeństwa według Oktoicha odprawiane są poczynając od drugiej niedzieli po święcie Zesłania Ducha Świętego na Apostołów i kończą się w Niedzielę Faryzeusza i Celnika, przypadającą w pierwszą niedzielę Przedpościa43.

3. Cykl roczny

Prawosławny rok kościelny rozpoczyna się według praktyki bizantyjskiej 1 wrze-śnia. Dzień ten w tradycji prawosławnej nazywany jest także początkiem Indyktionu, czyli nowego roku liturgicznego. Cerkiew świętuje w ten dzień wydarzenie przyby-cia Chrystusa do świątyni, ukazania się zebranym i Jego nauczania. Tego dnia w cer-kwi na wielkich nieszporach, po odczytaniu fragmentu proroctwa Izajasza, mówiące-go o nadejściu roku łaski Pana znanego z liturgii synagogalnej, przytaczane są jeszcze fragmenty Księgi Kapłańskiej i Księgi Mądrości Salomona, mówiące o grzechu za-mykającym drogę do mądrości i odmiennych losach tych, którzy dochowują przymie-rza z Jahwe i tych, którzy od niego odchodzą poprzez grzech44. Teksty te są uzupełnio-ne na jutrzni poprzez przywołanie ewangelicznej opowieści o przyjściu Jezusa wraz z apostołami na równinę Tyru, Jego nauczaniu, uzdrawianiu z chorób, udzielaniu bło-gosławieństw oraz o odczytaniu przez niego w synagodze w Nazarecie fragmentu pro-roctwa Izajasza o namaszczeniu Go przez Ducha Świętego na głosiciela dobrej no-winy i wypełnieniu słów Jahwe45. W wydarzeniu tym widzi zapowiedź wypełnienia się Bożego planu zbawienia dla całej ludzkości46. Teksty liturgiczne na ten dzień mó-wią także o Bogu Stwórcy i „Władcy lat i okresów” oraz wyrażają modlitwę i prośbę o błogosławieństwo dla całej ludzkości47.

Cykl szczególnie obchodzonych świąt podzielony jest na święta ruchome i nie-ruchome (pochodne od Wielkanocy). Kościół prawosławny ustala je nie według hi-storycznego, ale według tzw. porządku duchowego, ukazującego Boży plan zbawie-nia ludzkości. Rytm ten biegnie w cyklu rocznym po kole, zataczając krąg, w którym rokrocznie powtarzają się te same święta. Powtarzające się w rocznym cyklu wyda-rzenia dotyczą najważniejszych i decydujących z punktu widzenia zbawienia ludzko-ści momentów z życia Jezusa. Kościół prawosławny ma świadomość, że wydarzenia te miały miejsce tylko raz w przeszłości, ale pamięć o nich i ich celebrację w historii

43 ks. T. Kałużny, op. cit., s. 170.44 Kpł 26, 3-21; Sl 4, 7-15; Miesiąca września 1 dnia początek indykcji, czyli Nowego Roku, http://

liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/festum-02-indykcja.pdf [odczyt: 2.05.12].45 Iz. 61, 1-2; Łk perykopa 24 (6,17-27); Łk perykopa 13 (4, 16-22), w: Miesiąca września 1 dnia

początek indykcji, czyli Nowego Roku, http://liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/festum-02-indykcja.pdf [odczyt: 2.05.12].

46 Ks. M. Łanoszka, Abym ubogim głosił dobrą nowinę, http://www.studiumbiblijne.diecezja.tar-now.pl/semestr_III/wyklad_21.pdf [odczyt: 27.08.12].

47 ks. B. Repeła, Cykl roczny nabożeństw, [dok. elektr.] http://www.lagoszowwielki.radwanice.pl/clubin/czytelnia/Cykl_roczny_nabozenstw.pdf [odczyt: 2.05.12].


uznaje aż do kresu czasu za podstawowy obowiązek wspólnoty, a także za wprowa-dzenie w przyszły czas48.

Najważniejszym świętem, jak w całym chrześcijaństwie, jest Pascha, czyli Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, święto ruchome, przypadające w niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca po wiosennym zrównaniu dnia z nocą. Pascha jest najstarszym, a zarazem najbardziej radosnym i uroczystym świętem Kościoła chrze-ścijańskiego, wywodzącym się z żydowskiego święta Pesah49.

Po Wielkanocy, typikon Kościoła wschodniego wyróżnia trzy kategorie świąt – wielkie, średnie i małe50. Różnią się od siebie zarówno rodzajem nabożeństw odpra-wianych w dane święto, jak i oznaczeniem w kalendarzu prawosławnym.

Kategoria tzw. 12 najważniejszych świąt prawosławnych poświęcona jest Chrystusowi (tzw. święta Pańskie) i Matce Bożej (tzw. święta Matki Bożej). Trzy spośród nich są ruchome, a dziewięć nieruchomych. Są to kolejno święta:

8/21 września – Narodzenia Bogarodzicy• (rum. Naşterea Maicii Domnului) – święto nieruchome14/27 września – Podwyższenia Krzyża Świętego• (rum. Înălţarea Sfintei Cruci) – święto nieruchome21 listopada/4 grudnia – Wprowadzenia Bogarodzicy do Świątyni• (rum. Intrarea Maicii Domnului în Biserică) – święto nieruchome25 grudnia/7 stycznia – Bożego Narodzenia• (rum. Naşterea Domnului) – święto nieruchome6/19 stycznia – Chrztu Pańskiego • (rum. Botezul Domnului), zwane także Epifanią lub Objawieniem Pańskim (rum. Aratarea Domnului) – święto nie-ruchome2/15 lutego – Spotkania Pańskiego, Przedstawienia Chrystusa w świątyni • (rum. Intâmpinarea Domnului) – święto nieruchome25 marca/7 kwietnia – Zwiastowania Bogarodzicy • (rum. Bunavestirea Maicii Domnului) – święto nieruchomeKwietna Niedziela • (rum. Duminica a Floriilor) – święto ruchome, zależne od daty Wielkanocy, przypadające zawsze w szóstą Niedzielę Wielkiego Postu, czyli w ostatnią niedzielę przez świętem PaschyWniebowstąpienia Pańskiego • (rum. Inălţarea Domnului) – święto ruchome, zależne od daty Wielkanocy, przypadające zawsze w czwartek czterdzieści dni po Wielkanocy.

48 ks. A. C. Calivas, op. cit., s. 51-52.49 ks. A. C. Calivas, op. cit., s. 62-63; Bp Abel (Popławski), Święta Pascha – Zmartwychwstanie

Chrystusa, [w:] Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, red. K. Leśniewski, K. Leśniewska, Lublin 1999, s. 101; ks. J. Naumowicz, Geneza chrześcijańskiej rachuby lat. Historyczno-teologiczne podstawy systemu Dionizego Mniejszego, Kraków 2000.

50 М. Скабалланович, Толковый Типикон, [dok. elektr.] http://www.orthodox.ee/docs/t_typikon.pdf [odczyt: 1.06.12].

106 EWA KOCóJ

Zesłania Ducha Świętego • (rum. Pogorârea Sfîntului Duh) – święto rucho-me, zależne od daty Wielkanocy, przypadające zawsze w ósmą niedzie-lę (tj. pięćdziesiąt dni) po Wielkanocy, zwane także Pięćdziesiątnicą (rum. Cincizecimea).6/19 sierpnia – Przemienienia Pańskiego • (rum. Schimbarea la Faţă a Domnului) – święto nieruchome15/28 sierpnia – Zaśnięcia Bogarodzicy• (rum. Adormirea Maicii Domnului) – święto nieruchome

Pozostałe dni kalendarza prawosławnego poświęcone są postaciom z tradycji Kościoła chrześcijańskiego, zarówno historycznym, jak i legendarnym, kanonizowa-nym i podzielonym na różne stopnie hierarchii – prorokom, apostołom, anachoretom, ojcom kościoła, męczennikom i innym świętym. Dzielą się one na tzw. święta średnie, oznaczane w kalendarzu kolorem zielonym. Są to m.in. święto Obrzezania Pańskiego (1/14 stycznia), Trzech Wielkich Hierarchów i Nauczycieli Kościoła Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana Teologa (30 stycznia/12 lutego), Wielkiego Męczennika Jerzego (23 kwietnia/6 maja), Narodzenie proroka Jana Chrzciciela (24 czerwca/7 lipca), Świętego Męczennika Dymitra (26 października/8 listopada). Trzecią kategorię świąt stanowią tzw. święta małe, które oznacza się w kalendarzu kolorem czarnym. Są to np. Początek Nowego Roku Kościelnego (1/14 września), Niedziela Przebaczenia Win (święto ruchome, pochodne od Wielkanocy).

Poza świętami wspólnie obchodzonymi przez cały świat prawosławny, istnieje w Rumunii, podobnie jak i w innych kościołach prawosławnych, kategoria tzw. świę-tych lokalnych, obchodzonych przez daną Cerkiew, związanych szczególnie z tradycją i historią narodu. Kościół wschodni poświęcił dodatkowo jeden dzień w kalendarzu, w którym każdy kościół narodowy obchodzi święto uczczenia tzw. świętych lokal-nych51. W Rumunii obchodzi się go w drugą niedzielę po Pięćdziesiątnicy, która zwa-na jest Niedzielą Świętych Rumunów (rum. Duminica a Sfinţilor Români). Kalendarz prawosławny jest otwarty, a co za tym i idzie, uzupełniany. W Rumunii po upadku re-żimu Nicolae Ceauşescu, symboliczne uroczystości odbyły się w 1992 roku, kiedy to Święty Synod Rumuńskiego Kościoła Prawosławnego, wyświęcił i wpisał do kalenda-rza kolejnych czternastu świętych, w większości lokalnych, m.in. pustelnika Daniela Hezychastę52, mołdawskiego hospodara Stefana Wielkiego53, św. Teodorę z Sihla54,

51 ks. A. C. Calivas, Oddawanie czci Bogu, [w:] Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, red. K. Leśniewski, J. Leśniewska, Lublin 1999, s. 51-70.

52 C. Turcu, Danil Sihastru. Figură istorică, legendară şi bisericească, Iaşi 1947, s. 6; Sfîntul Cuvios Daniil Sihastru, [w:] Sfinţi români din Bucovina, Arhiepiscopia Sucevei şi Rădăuţilor, Suceava 1992, s. 119-160; Canonizarea unor sfinţi români (20-21 iunie 1992)…, op. cit., s. 50-48-51.

53 Demciuc V. M., Binecredinciosul domn şi apărătorul dreptei credinţe – Ştefan cel Mare şi Sfânt, Suceava 1999; Eşanu A., Eşanu V., Epoca lui Ştefan cel Mare. Oameni – destine – fapte, Ed. Institutului Cultural Român, Bucureşti 2004.

54 E. Kocój, Karpacka Święta z Rumunii, [w:] W kręgu relacji polsko-rumuńskich. Materiały z sym-pozjum, red. St. Jakimowska, E. Wieruszewska, Suczawa 2010, s. 409-418.


czy św. Jana Jakuba z Neamţ55. W 2007 r. do świętych tego kalendarza dołączył me-tropolita Barlaam (XVII w.)56. W Rumunii, podobnie jak w innych krajach prawo-sławnych, istnieją także tzw. święta chramowe, integrujące zwłaszcza społeczności zamieszkałe w jednej parafii, obchodzone ku czci patrona danej świątyni.

W rumuńskim prawosławnym roku kościelnym występują cztery główne okresy postne i tzw. dni postne57. Najważniejszymi okresami postnymi są:

1. Wielki Post (rum. Postul Mare) – post o charakterze ruchomym, w zależno-ści od daty Wielkanocy, trwający czterdzieści dni (7 tygodni). 2. Post świętych Apostołów Piotra i Pawła (rum. Postul Sfintilor Apostoli Petru şi Pavel) – post, którego długość pochodna jest od święta Wielkanocy i może trwać od jednego do sześciu tygodni przed świętem Piotra i Pawła (29 czerw-ca/12 lipca). Rozpoczyna się w poniedziałek, 8 dni po święcie Pięćdziesiątnicy i kończy 28 czerwca/11 lipca, w wigilię św. Piotra i Pawła. 3. Post przed świętem Zaśnięcia Matki Bożej (rum. Postul Adormirii Maicii Domnului) – trwający 14 dni, od 1/14 do 14/27 sierpnia 4. Post przed Bożym Narodzeniem (rum. Postul Naşterii Domnului) – trwają-cy 40 dni. W Rumunii post ten rozpoczyna się 14/27 listopada i trwa do 24 grudnia/6 stycznia.

Pojedyncze dni postne obchodzone są przed świętem Podniesienia Krzyża Pań-skiego (14 września), Ścięcia Głowy Jana Chrzciciela (29 sierpnia), Objawienia Pań-skiego (5 stycznia). Ponadto, kanoniczny post obowiązuje także wiernych na poziomie tygodniowym, dlatego środa i piątek każdego tygodnia uznawane są za dni postne.

Kalendarz liturgiczny używany w Kościele prawosławnym w Rumunii sięga swo-imi korzeniami odległych czasów starożytności. Jego struktura ukształtowała się na te-renie Bizancjum, a dzięki tradycji przetrwała aż do wieku XX. Kultura religijna, w tym zwyczaje i wierzenia wywodzące się jeszcze z czasów bizantyjskich, uległy jednak w czasie komunizmu na terenie Rumunii ogromnemu zubożeniu. Przemyślany pro-gram niszczenia kultury duchowej podczas reżimu Nicolai Ceauşescu doprowadził do częściowego zaniku tradycyjnych rytuałów prawosławia lub przemiany ich w spek-takl folklorystyczny. Mimo przemian kulturowych, dokonujących się wraz z upływem czasu, po upadku komunizmu w kulturze religijnej Rumunii następuje odnowa pra-wosławia, w ramach której powraca się do tekstów liturgicznych i literackich powsta-łych jeszcze na terenie Bizancjum, a wraz z nimi częściowo ożywają dawne wierzenia, zwyczaje i rytuały ukształtowane jeszcze w tym okresie chrześcijaństwa.

55 L. Florea, Cuviosul Ioan Iacob de la Neamţ (Hozevitul), [w:] Sfînţi români şi apărători ai legii strămoşeşti, Bucureşti 1987, s. 543-549; J. Charkiewicz, E. Kocój, Rumuńscy święci, Hajnówka 2012, s. 67-71 (w druku).

56 Sfântul Varlaam al Moldovei, [dok. elektr.] http://www.crestinortodox.ro/sfinti/sfantul-varlaam-moldovei-73059.html [odczyt: 23.06.12].

57 O symbolice postu w tradycji prawosławnej zob.: N. D. Necula, Învăţătura despre Post in Biserica Ortodoxa [dok. elektr.] http://www.crestinortodox.ro/paste/postul-pastelui/invatatura-despre-post-biserica -ortodoxa-71105.html [odczyt: 23.05.12].

108 EWA KOCóJ

Wybrana bibliografia:

Abel (Popławski), Bp, Święta Pascha – Zmartwychwstanie Chrystusa, [w:] Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, red. K. Leśniewski, K. Leśniewska, Lublin 1999

Baboş A., Tracing a Sacred Building Tradition, Wooden Churches, Carpenters and Founders in Maramureş until the turn of the 18th century, Norrköping: Lunds Universitet, 2004.

Balş G., Bisericile lui Ştefan cel Mare, Bucureşti 1926.Balş G., Bisericile şi mănăstirile moldoveneşti din veacul al XVI-lea, Bucureşti 1928.Bebis G. S., Święta Tradycja, [w:] Prawosławie. Światło ze Wschodu, red. K. Leśniewski, Lublin 2009,

s. 17-24.Bobrinskoy B., Życie liturgiczne, Warszawa 2004.Bondaruk K., ks., Nauka o nabożeństwach prawosławnych, część II, Białystok 1987, s. 72.Bondaruk K., ks., Nabożeństwa cyklu dobowego – cz. II, Wieczernia, powieczerze, jutrznia [http://www.

old.cerkiew.pl/prawoslawie/text.php?id=247]. Branişte E., Liturgica speciala, Bucureşti 2005.Calivas A. C., ks., Oddawanie czci Bogu, [w:] Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, red.

K. Leśniewski, J. Leśniewska, Lublin 1999, s. 64-65. Ceaslov tipărit cu aprobarea Sfântului Sinod şi cu binecuvântarea prea Fericitului Părinte Teoctist

Patriarhul Bisericii Ortodoxe Române, Bucureşti 2001.Chipuri de viaţă monahală, Mănăstirea Sihăstria Putnei 2006.Cieślik I., Starcy Pustyni Optyńskiej, Kraków 2005. Crăciunaş Suceveanul I., Bisericile cu pictură exterioară din Moldova (I), [w:] „Mitropolia Moldovei şi

Suceavei”, 1969, nr 7-9.Crăciunaş Suceveanul I., Bisericile cu pictură exterioară păstrată parţial, [w:] Bisericile cu pictură exte-

rioară din Moldova (II), [w:] „Mitropolia Moldovei şi Suceavei”, 1970, nr 3-6.Czywkin B., Nabożeństwo wieczorne w cerkwi prawosławnej [dok. elektr.] www.republika.pl/bielsktroj-

ka/publikacje/nabozenstwa.docDemciuc V.M., Binecredinciosul domn şi apărătorul dreptei credinţe – Ştefan cel Mare şi Sfânt, Suceava

1999.Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, T. I (325-787) , opr. ks. A. Baron,

ks. H. Pietras SJ, Kraków 2003.Dziewiąta godzina [dok. elektr.] http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/hora-07-nona.pdf [od-

czyt: 1.06.12].Florea L., Cuviosul Ioan Iacob de la Neamţ (Hozevitul), [w:] Sfînţi români şi apărători ai legii strămoşe-

şti, Bucureşti 1987, s. 543-549.Hotărâre nr. 90 din 10/02/2010, privind organizarea si functionarea Ministerului Culturii si Patrimoniului

National, [dok. elekt.] http://mail.cultura.ro/cultura/uploads/files/HG-90-2010-MCPN.pdf [odczyt: 10.04.12].

Jakub (Kostiuczuk), bp, Monastycyzm wschodni, [w:] Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, red. A. Miro-nowicz, U. Pawluczuk, P. Chomik, s. 11-22

Janocha M., ks., Ukraińskie i białoruskie ikony świąteczne w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 2001.Kałużny T., SCJ, Kalendarz liturgiczny w rycie bizantyjskim, [w:] : Czas i kalendarz, red. Z. Kijas, Kraków

2001, s. 173-180.Kocój E., Karpacka Święta z Rumunii, [w:] W kręgu relacji polsko-rumuńskich. Materiały z sympozjum,

red. St. Jakimowska, E. Wieruszewska, Suczawa 2010, s. 409-418.Kocój E., Świątynie, postacie, ikony. Malowane cerkwie i monastyry Bukowiny Południowej w wyobraże-

niach rumuńskich, Kraków 2006.Kowalski P., Kultura magiczna: omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 2007.Kuzenkov P., How old is the World? The Byzantine era κατα ‘Pωμαíους and its rivals, 21

st International

Congress of Byzantine Studies, London 2006, Communication (I.2 Theories of Empire) [dok. elektr.] http://www.wra1th.plus.com/byzcong/comms/Kuzenkov_paper.pdf [odczyt 23.06.12].


Maximos (E. Aghiorgoussis), Bp, Monastycyzm, [w:] Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, Lublin 1999, s. 133-142.

Miesiąca września 1 dnia początek indykcji, czyli Nowego Roku, http://liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/festum-02-indykcja.pdf [odczyt: 2.05.12].

Miu L., Badea E., Researcg form conservation and restoration of movable cultural heritage. Advanced techniques leather and parchement.

The Romanian case [dok. elektr.] http://exchange.kumid.eu/pdf/miu_and_badea.pdf [odczyt: 1.02.12].Naumowicz J., ks., Geneza chrześcijańskiej rachuby lat. Historyczno-teologiczne podstawy systemu

Dionizego Mniejszego, Kraków 2000.Necula N. D., Învăţătura despre Post in Biserica Ortodoxa [dok. elektr.] http://www.crestinortodox.ro/pa-

ste/postul-pastelui/invatatura-despre-post-biserica-ortodoxa-71105.html [odczyt: 13.03.12].Nicolescu C., Arta în epoca lui Ştefan cel Mare. Antecendentale şi etapele de dezvoltare ale artei moldo-

veneşti din – epoca lui Ştefan cel Mare, [w:] Cultura moldovenească în timpul lui Ştefan cel Mare, red. M. Berza, Bucureşti.

Nowe tablice, czyli o cerkwi, liturgii, nabożeństwach i utensyliach cerkiewnych. Objaśnienia Beniamina Arcybiskupa Niżnego Nowogrodu. Wybór, przeł. I. Petrov, Kraków 2007, s. 83.

Oktoih, sirêč osmoglasnik, malyj, obderžaj Voskresnu službu osmi glasov , red. J. Charkiewicz, Warszawa 2007.

Oktoich, [dok. elektr.] http://www.liturgia.cerkiew.pl/docs.php?id=24 [odczyt: 22.06.12].Patsavos L., Kalendarz liturgiczny, [w:] Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, red. K. Leś-

niewski, J. Leśniewska, Lublin 1999, s. 72-73.Patterson J., Wooden Churches of the Carpathians. A Comparative Study, East European Monographs,

Boulder Distributed by Columbia University Press, New-York, 2001.Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, Poznań 2007Porządek nieszporów, tł. ks. H. Paprocki, pełny tekst: http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/ho-

ra-08-nieszpory.pdf [dostęp 27.12.2011].Przybył E., Prawosławie, Kraków 2000.Rautman M., Daily Life in the Byzantine Empire, Greenwood Publishing Group, 2006 [dok. elektr.] http://

books.google.ca/books?id=hs3iEyVRHKsC&printsec=frontcover&dq=Daily+Life+in+the+Byzan tine+Empire#v=onepage&q=Daily%20Life%20in%20the%20Byzantine%20Empire&f=false

Repeła B. ks., Cykl roczny nabożeństw [dok. elektr.] http://www.lagoszowwielki.radwanice.pl/clubin/czy telnia/Cykl_roczny_nabozenstw.pdf [27.05.12].

Rohrscheidt-Schwaben A. F. v., Historia liturgii chrześcijańskiej, [dok. elektr.] http://www.kus.mikrona-cje.info/node/171 [odczyt: 3.05.12].

Romania [dok. elektr.] http://whc.unesco.org/en/statesparties/ro [odczyt: 2.04.12]; Sfântul Varlaam al Moldovei, [dok. elektr.] http://www.crestinortodox.ro/sfinti/sfantul-varlaam-moldovei-

73059.html [odczyt: 23.06.12].Smykowska E., Liturgia prawosławna, Warszawa 2008.Sołowjew A., Ojcowie cerkwi o starcostwie i monastycyzmie, tł. S. Maria (Jurczuk), Hajnówka 1997.Skabałłanowicz M., Tołkowyj Tipikon. Objasnitielnoje izłożenija Tipikona s istoriczeskim wwiedienijem,

Moskwa 2004Скабалланович М., Толковый Типикон, [dok. elektr.] http://www.orthodox.ee/docs/t_typikon.pdf [od-

czyt: 1.06.12]Tipicul cel Mare al sfintului Sava cel Sfintit, [dok. elektr.] http://www.crestinortodox.ro/carti-ortodoxe/

tipicul-mare-sfantului-sava-sfintit/randuiala-vecerniei-celei-mici-82729.htmlWąsowicz H., Kalendarz chrześcijański, w: Czas i kalendarz, red. Z. Kijas, Kraków 2001, s. 77-115.Wąsowicz H., Kalendarz juliański i gregoriański, [w]: Czas i kalendarz, red. Z. Kijas, Kraków 2001,

s. 117-158. Woźniak Z., ks., Głos Karmelu, nr 6 (42), listopad-grudzień 2011. Żywot i Pisma świętego Bazylego Wielkiego, opr. hieromnich Gabriel Hagioryta, J. Misiejuk, Hajnówka

(b.r.w.)

110 EWA KOCóJ

THE LITURGICAL CALENDAR OF THE ORTHODOX CHURCH IN ROMANIA – A LOCAL TRANSFORMATION OF THE

BYZANTINE TRADITION

Summa r y

The liturgical calendar used in the Orthodox Church in Romania dates back to the remote times of antiquity. The structure of the calendar was decisively formed in the period of Byzantium and its use was upheld by the tradition until the 20th century.

The article describes the organization of the Orthodox calendar in Romania. It is divided into three cycles which designate the most significant holidays as well as customs and habits observed by the believ-ers. The basic course is the daily cycle, which allows monks to live according to a specific rhythm deter-mined by prayer, work and rest. It consists of seven prayers that fall at the same times of day and night. The weekly cycle includes seven days of the week starting with Sunday that is the first and at the same time the last day of the week on a symbolic level. Orthodox religion associates particular days of the week with remembering the mystery of faith, a saint or a group of saints. The liturgical week is an icon in the middle of which the Orthodox place Jesus Christ, thus it is often called a Weekly Passover. It symbolical-ly invokes the history of salvation. The annual cycle is divided into the moveable and immoveable feasts (derived from Easter). The Orthodox Church appoints them according to the spiritual, not historical order. The spiritual order displays God’s plan to save humanity. This routine makes a full circle every year, with the same holidays placed along the course.

A deliberate plan to destroy spiritual culture by communist authorities led to partial disappearance of Orthodox traditional customs or transformed them into a folk spectacle. The Communism has fallen and we can witness the resurrection of the Orthodox culture. There is a great return to the liturgical texts as well as to belles lettres created in the Byzantine time. Beside them, the old beliefs, habits and rituals mold-ed in the Byzantine Christianity are slowly brought back to life.


средневеКовЬІе АрХетипЬІ и БАлКАнсКие нАЦионАлиЗМЬІ воин 1912-1913 г.

Румяна Комсалова

AbstraCt. Rumiana Komsalova, Средневековые архетипы и балканские национализмы воин 1912-1913 г. (Medieval archetypes and Balcan nationalisms in the wars in 1912-1913).

Balcanica Posnaniensia. Acta et studia, XIX, Poznań 2012, Wydawnictwo Instytutu Historii UAM, pp. 111-119, ISBN 978-83-63-047-17-7, ISSN 0239-4278. russian text with a summary in english.

rumiana Komsalova, пловдивский университет «паисия Хилендарского» – Болгария.

Берлинский договор создал новые государственно-территориальные статус-кво Балкан, но не сумел, а и не ставил целью, решить национальную проблему на полуострове.1 под властью османской империи остались обширные террито-рии, населенные болгарами, сербами, греками и албанцами, а Австро-венгрия к своим балканским владениям, населенным сербами, хорватами, словенцами и румынами, добавила еще Боснию и Герцеговину. вот почему и в следующие десятилетия приоритетом в политике балканских государств (румынии, сербии, Греции, черногории и Болгарии) остается стремление к освобождению террито-рий, населенных их соотечественниками, и к присоединению к матери-родине. одинаковые цели и стремления балканских стран подразумевают их единые действия. но это оказалось трудно осуществимо, так как отдельные балканские государства, используя различные аргументы, очень часто претендуют на одни и те же территории. обстановка осложнялась и политикой „разделяй и владей” великих сил, которые, по существу разжигают соперничество между балкан-скими народами и противопоставляют их друг другу.

национальные противоречия Балкан в рассматриваемом периоде, во-первых, между балканскими государствами с одной стороны и османской и Австро-венгерской империями с другой, и, во-вторых, между самими балканскими госу-дарствами. первой спорной территорией является Македония, на которую пре-

1 Международни актове и договори 1648 – 1918 г., с., 1958, 155-168.

112 рУМянА КоМсАловА

тендуют Болгария, Греция, сербия и даже румыния; второй – Фракия, о которой спорят Болгария и Греция; третьей – Албания, Косово и новопазарский сан-джак, где сталкиваются интересы албанского национально-освободительного движения и Греции, сербии и черногории. Кроме того, Берлинским догово-ром румынии предоставлена северная добруджа, а сербии – нишский сан-джак, что сформировало еще две конфликтных зоны между Болгарией и ее дву-мя соседками.2

Каждое из Балканских государств формирует свою концепцию разрешения своих национальных проблем, причем различия в основном связаны с методами и средствами ее реализации.

основной проблемой Греции является вопрос о положении греков под османской властью и эвентуальном освобождении и присоединении тесалии, Эпира, о. Крит и пр. но вместе с тем на основании так называемой „Мегали идеа” предъявляются претензии к Македонии, в которой преобладают болгары, и к территориям, населенным албанцами.3

румыния чувствует себя ущербной Берлинским договором, поскольку у нее отнимается Южная Бессарабия, а данная ей в качестве компенсации северная добруджа принимается без восторга всей румынской общественностью. при этом учитывается и факт, что там нет румынского населения. что касается так называемых „куцовласов” в Македонии, то через них аргументируются ее тер-риториальные претензии к Болгарии, обоснованные в качестве компенсации болгарского расширения там.4

сербия конструирует свою национальную концепцию на основе „начертания” илии Гарашанина.5 но очерчиваются определенные нюансы в ее реализации: во-первых, территориальное расширение на восток и юго-восток к Болгарии и Македонии с поддержкой Австро-венгрии; во-вторых, противо-поставление Австро-венгрии присоединению Боснии и Герцеговины, и в тре-тьих, параллельное осуществление обеих целей. имеются различия в методах их осуществления. так, например, радикалы н. пашича и либералы Й. ристича указывают на необходимость в союзе балканских народов и „братское сотруд-ничество с Болгарией и черногорией” против османской империи.6 но в 90-ые

2 Манчев, К. история на националния въпрос на Балканите. с., 2008, 91-96; Грънчаров, ст. Балканският свят. идеи за държавност, национализми и развития от началото на ХІХ век до края на първата световна война. с., 2001.

3 данова, н. Към въпроса за българо-гръцките отношения през последното десетилетие на ХІХ век. – в: националноосвободителни движения на Балканите в края на ХІХ век. Studia balcani-ca, 12, с., 1976; поплазаров, р. Грчката политика спрема Македониjа во втората половина на ХІХ и почетокот на ХХ век. скопиjе, 1973.

4 Арабов, в. размяната на добруджа с Бесарабия. отказът на румъните от добруджа. Участието на румъния в руско-турската война 1877–1878 г. с., 1939;

5 Манчев, К. проблеми на сръбската външна политика в края на ХІХ век (1889 – 1892). – в: националноосвободителни движения на Балканите…, 65-95.

6 Божилова, р. сърбия и българското националноосвободително движение в Македония в края на ХІХ в. (1894 – 1896). – известия на института за история, 25, 1981.

113средневеКовЬІе АрХетипЬІ и БАлКАнсКие нАЦионАлиЗМЬІ воин 1912-1913 г.

года ХІХ в. комментируется „болгарская опасность” и идет поиск союзников для проникновения сербов в Македонию в лице Греции, россии и Цареградской патриархии. проводником этой политики является общество св. савы, а об-щество „великой сербии” настроено против австро-венгерского господства в Боснии и Герцеговине. если на востоке великая сербская концепция в кон-фронтации с Болгарией, то на западе она вступает в противоречие с хорватской национальной концепцией о „великой Хорватии”. Альтернатива этой конфрон-тации на западе – югославизм, согласно которому сербы, хорваты и словенцы являются одним народом с тремя названиями. У югославизма также есть опре-деленные нюансы – хорватский вариант предусматривает объединение южных славян (сербов, хорватов и словенцев) в отдельную единицу федерации в рам-ках Австро-венгерской империи, в то время как сербский вариант – их объеди-нение с сербией и черногорией в отдельное южнославянское государство. Эта идея постепенно внедряется в сербскую политическую жизнь с 1903 г., а ее про-пагандистом является созданное в Белграде общество „словенский юг”. оно за-щищает тезис о единстве четырех южнославянских народов – сербов, хорватов, словенцев и болгар, и выдвигает лозунг: “Южные славяне, объединяйтесь!”.7

таким образом, очерчиваются различные концепции решения националь-ных проблем на Балканах, причем одни из них основываются на великодержа-вии, а другие берут за основу федерализм. великодержавные концепции взаим-но исключают друг друга, в то время как идея о федерации является основой для общих действий балканских народов против господства двух империй на Балканах. Эта идея формируется еще в период Балканского возрождения и стано-вится одной из ведущих в программах и взглядах деятелей возрождения, особен-но в ХІХ веке, под сильным влиянием европейского просвещения. параллельно с этим ее корни можно найти в прошлом, включая и средневековье, когда на Балканах доминировала политическая доктрина византийского ойкуменизма, тесно переплетающаяся с православным христианством.

основные концепции византийской ойкуменистической доктрины форми-руются в период VІІ-Х веков, но консервированная в традициях религиозно-политической жизни, она воздействует с неослабевающей силой и в период позднего средневековья, когда сама империя находится в упадке. определенный вклад в ее формирование имеет христианская церковь, тесно переплетен-ная в своих интересах с имперской властью. на протяжении нескольких ве-ков уважаемые богословы и канонисты моделируют идейно-теоретический византийский ойкументизм.8 он был подчинен христианскому провиденциа-лизму о месте, роли и значении византии, „второго рима” в „целостной хри-стианской империи”. Эта „целостная христианская империя”, хоть и управ-лялась вне границ византии независимыми владетелями, имела один центр

7 Манчев, К. история на балканските народи (1878–1918). ІІ, с., 2006, 100-105.8 Караянопулос, Й.е. политическата теория на византийците. с., 1992.


– Константинополь, и одного императора-отца, высочайшего повелителя всех христианских владетелей.9

после большой схизмы в 1054 г., глобально-политические стремления византии ограничились измерениями восточно-православного мира. в восточно - -ортодоксальном ареале, она возвысилась как центр и хранитель православия. даже такие самостоятельные государства, как Болгария и сербия настойчиво стремились к византийскому признанию политического суверенитета и церков-ной автокефалии. в Константинополе осознавали, что прима василевса и патри-арха имели идейное, символическое значение, но при всем этом ревниво отста-ивали его.

с конца ХІ века начала прокладывать себе путь идея об этнокультурной це-лостности греков, которая постепенно начала приобретать политический отте-нок. под номинацией “ромей” уже понимался грек. интересно отметить, что по-сле Х века на престоле нет ни одного императора не греческого происхождения. сознание ортодоксального исповедания сочетается с этническим самосознани-ем, что заставило космополитических в прошлом ромеев почувствовать себя эл-линами (греками).10

с ХІІІ века Церковь в византийском обществе взяла на себя функции консо-лидирующего фактора, который содействует греческому национальному самосо-знанию. в обстановке религиозной ревности и антилатинских настроений, пра-вославие становится знаком „национальной принадлежности”. простолюдины из чувства самосохранения ориентируется на православие, а интеллектуаль-ная элита – на идеи эллинизма. в этой обстановке рождается последняя ви-зантийская идея – „великая идея” из которой берет свое начало новогреческий патриотизм.11

в средние века в сформировавшейся таким образом восточно-православной общности доминирует ойкуменическая идея византии, что все земли подвласт-ны византийскому василевсу. но балканские владетели предпринимают попыт-ки изъять эту идею и трансформировать ее в славяно-византийский православ-ный вариант. первая попытка была сделана болгарским владетелем симеоном (893-927), который попытался ”обновить” восточную империю, наложив бол-гарскую доминацию. его целью было через овладение византийского император-ского института стать признанным „василевсом ромеев”.12 в ХІІІ в., в результа-те возникших для византии последствий ІV крестоносного похода и униатского курса палеолога византия в 70-ые годы века среди болгарской политической элиты зарождается идея „тырново как третий рим”, т.е. предпринимается свое-

9 Бакалов, Г. ролята на византийската ойкуменическа доктрина в политическия живот на Московска русия. – ипр., 1980, № 5, 83.

10 Бакалов, Г. византия.Културно-политически очерци. с., 1999, 308.11 Хунгер,Х. империя на ново средище. с., 2000, 80.12 Божилов, и. Цар симеон велики. с., 1983.


образная попытка изъять функции „второго рима” – Константинополя, как сим-вол истинного православия.13

А в ХІV в. сербский владетель стефан душан (1331-1355) также предприни-мает попытку создать южнославянскую византийскую православную империю. объявив себя “царем сербов и ромеев” и он, подобно Болгарии, “обсербил” ви-зантийскую ойкуменическую идею.14

Завоевание византийской столицы Константинополя османскими турками в 1453 г. – это событие, имеющее непосредственное отношение к судьбе балкан-ских народов.15 с уничтожением византии как политической силы на Балканах, Константинопольская патриархия лишилась государственного покровитель-ства со стороны православного владетеля. но через систему „рум милета”, соз-данную османским султаном Мехмедом ІІ, патриархия смогла объединить всех православных христиан на Балканах и представлять их по всем вопросом пе-ред османским владетелем.16 так они объединились в общее государство, ко-торое чуждо сформировавшейся славяно-византийской православной модели. Это стало предпосылкой для формирования чувства принадлежности к одной и той же общности, целью которой является отвержение чужой политической власти. но параллельно с этим начался и процесс формирования национальных идеологий и стремление к национальной идентичности отдельных православ-ных балканских народов, который отражает основную сущность Балканского возрождения. появляются книжные произведения, в которых взгляд обращает-ся к средневековому прошлому, к тому, что связывает балканские православные народы. такого характера и „стематография” Христофора жефаровича, напеча-танная в 1741 г. в вене, в которой присутствовали гербы всех славянских наро-дов, лики болгарских и сербских владетелей и святых. позднее, паисий написал свою „историю славяно-болгарскую” (1762 г.), а немногим позже после этого появилась “история разных словенских народов и най-паче Болгар, Хорватов и сербов” (1794-1795г.) Йована раича. постепенно прокладывает себе путь идея о общебалканском единодействии в борьбе против чужой политической власти османских турков и создании балканской федерации. первым выразил эту идею ригас велестинлис (1757-1798г.). под влиянием идей великой фран-цузской революции он стал убежденным республиканцем. в нескольких доку-

13 Бакалов, Г. Универсалистки аспекти в идеята за “третия рим”– духовна култура,1992,.4, с.23; тъпкова-Заимова, в. Българо-византийските отношения и концепциите за “втория” и “третия” рим – сб. изследвания в чест на акад. н.тодоров, с.1983, с.35-36.; тъпкова-Заимова,в. търново между ерусалим, рим и Цариград. – сб.търновска книжовна школа, т.ІV,с.1985, с.251-252.; Андреев, Й. идеята за третия рим: търновската книжовна школа и Григорий Цамблак. – трети международен симпозиум “търновска книжовна школа”. в.търново, 1980.

14 оболенски, д. византийската общност. с., 2001; Матанов, Хр. средновековните Балкани. с., 2002.

15 новичев, А. история турции. т. І. ленинград, 1963, 76; османская империя и страны Центральной и Юго-восточной европы в ХV-ХVІ вв. Москма, 1984, 33-34;

16 история на османската империя. с., 1999, 415-417.


ментах программы – “декларация”, “Конституция” и “Карта Греции”, ригас велестинлис защищал идею общебалканской революции при поддержке рево-люционной Франции.17 на руинах османской империи предусматривалось соз-дание одной большой республики, в которой все народы будут жить при пол-ном равенстве. она должна была называться “Греческая республика, в которую входят греки, болгары, албанцы, власы, армяне, турки и любой другой род, без различий в религии и языке”. доминация греческой нации засвидетельствова-на в обязательном греческом языке для всех школ.18 в 1797 г. ригас издал свою книгу “странствования молодого Анахарсиса”, вместе с картой территорий, ко-торые будут входить в “греческую республику”19, а это земли, населенные пра-вославными христианами, объединенными в средние века в византийское ой-кумене. влияние византийской политической доктрины в данном случае скорее географическо-культурное, чем политическое, поскольку ригас велестинлис ис-ключает “богоизбранность” определенного народа, ярко выраженную в визан-тийском ойкуменизме через идею о династии владетелей.

в противовес его демократическим республиканским идеям, среди “фа-нариотов” и формирующейся греческой буржуазии, возникла так называемая “великая идея” (Мегали идеа). она в определенной степени возрождает визан-тийский ойкуменизм, так как ее целью является восстановление “византии”, как греческого государства, включающего всех православных христиан на Балканах. подобный проект был создан и княжеством сербии. под влиянием крыла поль-ской эмиграции, возглавляемого Адамом чарторийским, премьер-министр сербии илия Гарашанин в 1844 г. составил так называемое “начертание”, в основе которого лежит дух стефан-душановской империи ХІV в. в этом доку-менте предусматривалась ликвидация османской власти на Балканах и создание мощного южнославянского государства, под управлением сербской династии. Цель: объединение всех южных славян, при этом сербия будет играть руководя-щую роль. но так как в этом проекте на передний план выведена общность юж-ного славянства и православия, к ней приобщаются и некоторые деятели и орга-низации болгарского освободительного движения. в их числе Георги раковски, любен Каравелов, добродетельная дружина и одесское болгарское настоятель-ство. для любена Каравелова основной характеристикой будущей Балканской или дунайской федерации была “свобода народная, свобода личная и свобода религиозная”. василу левскому представлялась Балканская демократическая республика в еще более демократическом варианте: основанная на равном по-ложении входящих в нее народов.

при анализе византийской политической доктрины ойкуменизма становит-ся ясно, что как бы ни была далека эта идея от современного понимания феде-рации, все-таки она создала чувство единства, идентичности и близости балкан-

17 велестинлис, р. революционно. с., 1998, 13-17.18 там же, 46.19 димитров, стр., К. Манчев. история на Балканските народи. ХV-ХІХ век. с., 1971, 177-178.


ских народов, т.е. их принадлежности к одному и тому же кругу цивилизации, основанному на православии. позднее, в условиях османского господства и по-явления национально-освободительных движений, ойкуменизм оказывает свое влияние как при формировании мегаломанских идей балканской буржуазии, так и при формировании политических доктрин революционно-демократических те-чений. в первом случае воспринимается конструкция субординации ойкумениз-ма, причем верховная власть византийского императора заменяется верховной властью отдельной нации, национального государства или династии. во втором случае балканские демократические течения восприняли не эту конструкцию, а созданное еще в средневековье чувство принадлежности к одной и той же ци-вилизацонной модели – православной славяно-византийской общности.

идея о федерации балканских народов в том или ином варианте присутству-ет в политических программах балканских государств. но каждый вкладыва-ет различные нюансы, где более демократичные, где с большим или меньшим националистическим-шовинистическим аспектом.

точка зрения Греции на федерацию на Балканах отражена в созданной в 1883 г. так называемой восточной федерации, во главе с леонидасом вулгарисом. в своем письме Захарию стоянову от 1888 г. он пишет, что „восточная федера-ция объединит в себе румынию, сербию, черногорию, Албанию-Македонию, Грецию и Болгарию и, если возможно, турцию, став, таким образом, столбом безопасности в европе”.20

Федерализму уделено место и в программе сербской радикальной партии николы пашича, провозгласившей себя “союзом балканских народов”, т.е. Балканской конфедерацией, на основе национального, религиозного и политиче-ского равноправия, „причем каждый жертвует чем-то из своих стремлений”.21

Балканские социал-демократические партии в свою очередь на конферен-ции, состоявшейся в 1909 г. в Белграде, приняли концепцию Балканской фе-деративной республики, которая выдвигается руководителями болгарской и сербской социал-демократии д. Благоевым22 и д. туровичем. Федерализм вос-принимается и деятелями болгарского национально-освободительного движе-ния Македонии и Фракии, и особенно левых сил во главе с яне санданским.23

одна из основных проблем Балкан – болгарская национальная проблема, вы-званная решениями Берлинского договора. ее решение подразумевает освобожде-ние болгарских этнических территорий от чужой власти и их объединение в общее государство. в основе болгарской национальной доктрины заложены несколько основных документов, санкционированных османской властью и великими сила-ми, а именно: Ферман от 28.02.1870 г. об учреждении Болгарской экзархии, проект

20 Манчев, К. история на балканските народи…, 245-246. 21 там же, 246.22 Благоев, д. Балканска федерация. –в: Благоев, д. съчинения, І, с., 1957.23 пандев, К. националноосвободителното движение в Македония и одринско 1878 – 19-3.

с., 1979.


Цареградской конференции послов от ХІІ 1876 г., и сан-стефанский договор, под-писанный между россией и ее союзниками с османской империей. Этот договор сравнительно справедливо решает как болгарскую, так и общебалканскую нацио-нальную проблему. именно эти три документа, и в особенности сан-стефанская Болгария, лежат в основе концепций болгарских политических партий. различия сводятся в основном к методам и средствам осуществления болгарского националь-ного идеала. основной противник – османская власть в Македонии и Фракии, но параллельно с этим усиливаются стремления Греции и сербии, а также активизиру-ется вооруженное албанское вмешательство в поддержку османской власти. в этой ситуации болгарская политика направлена в первую очередь на отстаивание и со-хранение болгарского этнического самосознания в этих областях, рассчитывая для достижения цели более всего на Болгарскую экзархию. в этом отношении первона-чально болгарское правительство имеет поддержку россии, а с конца 80-ых годов ХІХ в., когда россия начинает поддерживать стремления сербии к Македонии, рас-считывается в основном на османскую управляющую среду, как ни парадоксально это звучит. вторая основная цель – проведение реформ, предусмотренных в статье 23 Берлинского договора, которые приведут к действительной автономии христиан-ского населения в европейских вилайетах империи. Эта цель залегла и в программу созданной в 1893 г. вМоро24, но всем заинтересованным было ясно, что истинной целью является автономия как этап объединения с Болгарией. пиком в националь-ной борьбе болгар в Македонии и одринском районе против османской власти ста-ло илинденско-преображенское восстание 1903 г.25, но его погашение и невоз-можность Болгарского государства вмешаться, постепенно навязывают в качестве единственной альтернативы войну с турцией.

для объединения балканских государств в общий союз против османской империи необходимо искать путь разумного компромисса и в первую очередь по вопросу с Македонией. Болгария постепенно отходит от своей жесткой по-литики о неделимости этой области и принимает сербский и греческий тезис о ее разделе. только этой ценой заключается сербско-Болгарский договор от 29.02.1912 г., который становится своего рода позвоночником Балканского сою-за против османской империи.26

чтобы навязать путь к войне и объединение Балканских христианских го-сударств в военный союз имело значение, и монархический фактор, и особенно политика царя Фердинанда, который сумел ловко манипулировать как полити-ческими силами, так и общественным мнением.

в заключение можно сделать вывод, что средневековая балканская реаль-ность оказала свое серьезное влияние на балканские государства при их по-пытках решить свои национальные проблемы путем войны. таким образом, ви-

24 Гоцев, д. идеята за автономия като тактика в програмите на националноосвободителното движение в Македония и одринско, 1893 – 1941. с., 1983.

25 панайотов, л. илинденско-преображенското въстание 1903. с., 1984.26 Международни актове и договори 1648 – 1918 г. с., 1958, 317-320.


зантийская политическая доктрина, основанная на идее, что империя призвана навязать варварскому миру христианскую религию, трансформируется в период Балканского возрождения в так называемую «Мегали идеа» и находит свое от-ражение в политических целях Греческого королевства во времена Балканских воин.

Болгарский средневековый архетип, выраженный в идее симеона о болгаро-византийской империи со столицей Константинополь и в сформировавшей-ся в ХІІІ веке концепции «тырново – третий рим» дала основание паисию Хилендарскому провоцировать национальное самосознание. Апогей вожделе-ний возрождения – сан-стефанская Болгария не был реализован, но породил миф «Болгария на трех морях», который толкал государство к войне как к пути национального объединения.

третий «игрок» на балканской сцене – Королевство сербия, в свою очередь ищет основания в империи стефана душана и ее варианте в эпоху возрождения – «начертания» илии Гарашанина.

поэтому Балканский союз, созданный во имя благородной и справедливой цели – освободить своих «собратьев» христиан от гнета османской исламской империи, оказался заминированным еще в зародыше этими по существу импер-скими проектами.

MeDIeVAL ArCHeTyPeS AND BALKAN NATIONALISMS IN THe WArS IN 1912-1913

S u m m a r y

The Medieval Balkans are characterized by three basic imperial archetypes – Byzantine ecumenism and the imperial ideas of Bulgarians and Serbians.

The Byzantine political doctrine based upon the idea that the empire is called upon to impose the Christian religion over the barbarian worlds was transformed throughout the period of the Balkan revival into the so-called „Megali idea” and found its reflection in the political goals of the Greek Kingdom dur-ing the Balkan Wars.

The Bulgarian Medieval archetype, expressed in Simeon’s idea of a Bulgarian-Byzantine empire with Constantinople as its capital and in the concept that took shape in the ХІІІ-th century of „Tarnovo – the Third rome”, gave Paisii Hilendarski grounds to provoke the national self-conscience. The apogee of renaissance aspirations, San Stefano Bulgaria, was not realized but it gave birth to the myth of „Bulgaria bordering three seas”, which pushed Bulgaria into the wars as a road to national union.

The third „player” on the Balkan scene – the Kingdom of Serbia in its turn sought its grounds in Stefan Dushan’s empire and its renaissance version – the „ Načertanije” of Ilija Garašanin.

Thus, the Balkan union, created in the name of a noble and just cause – to liberate their Christian „brothers” from the oppression of the Ottoman Islamic empire, turned out in its very bud to be on mined land by these projects imperial in their nature.


WOJNy BAŁKAŃSKIe 1912-1913 PrZyCZyNĄ rOZWOJU NACJONALIZMU „GOrĄCeGO” NA BAŁKANACH

W XX WIEKU. ZARYS PROBLEMU

DanuTa GiBas-KRzaK

AbstraCt. Danuta Gibas-Krzak, Wojny bałkańskie 1912-1913 przyczyną rozwoju nacjonalizmu „gorącego” na Bałkanach w XX wieku. Zarys problemu (The Balkan Wars 1912-1913 as a cause of the development of “hot na-tionalism” in the Balkans. The outline of the problem).


Danuta Gibas-Krzak, Uniwersytet Szczeciński, Wydział Humanistyczny, Katedra Badań nad Konfliktami i Pokojem.

Wstęp

Wojny bałkańskie 1912-1913 miały charakter wstępu do pełnego konfliktów zbrojnych i przemocy XX w., wprowadzając międzynarodową opinię publiczną w go-rączkowy stan wojennej euforii, jak również rozprzestrzeniającego się ducha milita-ryzmu1. Upowszechniły się wówczas stygmatyzujące określenia dotyczące tego re-gionu, które weszły do słownictwa międzynarodowego. Jednym z nich jest „kocioł bałkański”, który oznacza zderzenie sprzecznych interesów, jak również wynikający z nich zamęt i chaos, stanowi także metaforyczne odbicie konglomeratu różnych kon-fliktów narodowościowych, sporów kulturowych i religijnych, groźnego wrzenia oraz wchodzenia w niebezpieczne reakcje polityczne, ideologiczne i etniczne2. Kolejne pojęcie: „bałkańska beczka prochu” podkreśla wybuchowy, gwałtowny charakter wy-darzeń zachodzących na tym terytorium. Ukształtowany po zakończeniu Kongresu

1 Trudno nie zgodzić się z Marią Todorovą, znaną bułgarską bałkanistką, która podkreśliła, że co naj-mniej od początku XX w. „widmo krąży po europie – widmo Bałkanów”.. Słusznie bowiem przyjęło się sądzić, że polityczny wiek XX rozpoczął się burzliwie właśnie w tym regionie, czego przykład stanowią wojny bałkańskie, zamach na arcyksięcia Ferdynanda, jak również wybuch I wojny światowej. Koniec XX w. na Bałkanach zaznaczył się wojną domową w Jugosławii, która niewątpliwie stanowiła egzy-stencjalną i polityczną katastrofę narodów oraz grup etnicznych państw byłej federacji jugosłowiańskiej, M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999, s. 15.

2 T. Wituch, Bałkany – szkic definicji, „Dzieje Najnowsze” 1998, r. XXX, nr 2, s. 139.

122 DANUTA GIBAS-KrZAK

Berlińskiego (1878 r.) termin „bałkanizacja”, który najpierw odnosił się do proce-su stopniowego tworzenia się po rozpadzie Turcji nowych państw takich jak: Grecja, Serbia, rumunia, Bułgaria i Czarnogóra, rozszerzył w czasie wojen bałkańskich swój zakres pojęciowy, obejmując fragmentację nacjonalistyczną (nie tylko na Bałkanach). Po I wojnie światowej stał się także synonimem napiętych stosunków między mały-mi, sąsiadującymi państwami, które wywołują niekończące się konflikty3.

Podczas I wojny bałkańskiej generalnie opinia publiczna na Zachodzie opowiada-ła się po stronie narodów słowiańskich w walce narodowowyzwoleńczej z Imperium Ottomańskim, nie zwracano natomiast szczególnej uwagi na zbrodnie i przestęp-stwa popełnione przez Słowian i Greków. W czasie II wojny bałkańskiej sytuacja uległa zmianie, bowiem Turcja nie była już głównym wrogiem, zaś w trakcie walk między niedawnymi sojusznikami, członkami Ligi Bałkańskiej, dochodziło do czy-stek etnicznych dokonywanych nie tylko na muzułmanach (Turkach, Albańczykach, Kosowarach), lecz także na chrześcijanach. Dla światowej opinii publicznej stało się oczywiste, iż bałkańska nienawiść stwarza poważne wyzwanie dla bezpieczeństwa w Europie4.

Celem niniejszej analizy jest zaprezentowanie hipotezy, iż konflikty na Bałkanach w XX w. łączą się ze sobą, zaś jednym ze skutków wojen bałkańskich stał się roz-wój nowoczesnego nacjonalizmu, którego przejawem były okrucieństwa popełniane przez wszystkie walczące strony. Czystki etniczne występujące podczas tych wojen przyczyniły się do rozwoju kolejnych antagonizmów między narodami bałkańskimi. Należałoby zatem odpowiedzieć na pytanie: czy miały one odrębny charakter, czy też stanowiły tylko jeden ze stałych elementów wojny, tego swoistego karnawału śmier-ci, egzystencjalnej katastrofy, w której eksterminacja stała się sposobem ujarzmienia narodów?

Główny materiał źródłowy, który został wykorzystany w analizie, stanowią wspo-mnienia uczestników wojen bałkańskich oraz przekazy prasowe korespondentów wo-jennych, zawarte w raporcie Międzynarodowej Komisji Carnegiego, jak również opra-cowaniach: Mirosława Dymarskiego, Krzysztofa Stępnika, Andrzeja Malinowskiego, Józefa Lipkowskiego, Philippa Thera, Justina McCarthy’ego i Lwa Trockiego5.

3 M. Koch, „My” i „Oni”, „Swój”, i „Obcy”. Bałkany XX wieku z perspektywy kolonialnej, „Porównania” 2009, nr 6, s. 79. W ocenie wielu naukowców termin „bałkanizacja” upowszechnił się na początku XX w., oznaczając dezintegrację polityczną, gospodarczą i kulturalną tego regionu, a także nie-ufność etniczną oraz chęć podporządkowania się silniejszemu, zewnętrznemu podmiotowi w stosunkach międzynarodowych, Ilić, M. Spasovski, Geopolityczna specyfika Bałkanów i etniczne terytorium Serbów, „Sprawy Narodowościowe” 1994, T. III, z. 2 (5), s. 136.

4 The Other Balkan Wars. A 1913 Carnegie Endowment inquiry in retrospect with a new introduction and reflections on the present conflict by George F. Kennan, Washington 1993, op. cit., s. 6.

5 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach w okresie kształtowania się państw narodowych w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2010; K. Stępnik, Wojny bałkańskie lat 1912-1913 w prasie polskiej. Korespondencje wojenne i komentarze polityczne, Lublin 2011; J. Mc Carthy, Death and Exile. The eth-nic cleansing of Ottoman Muslims 1821-1922, Princeton 1995; A. Malinowski, Kwestia macedońska w Bułgarii w latach 1878-1918, Toruń 2006; J. Lipkowski, Wojna na Bałkanach przez naocznego świad-ka i uczestnika wojny, Warszawa-Lublin-Łódź-Kraków 1915; P. Ther, Ciemna strona państw narodo-

123WOJNy BAŁKAŃSKIe 1912-1913 PrZyCZyNĄ rOZWOJU NACJONALIZMU „GOrĄCeGO”

Etnopolityczny charakter konfliktów bałkańskich

Geopolityczna i geostrategiczna specyfika Półwyspu Bałkański przejawia się m.in. w występowaniu szczególnie niebezpiecznych, trudnych do opanowania kon-fliktów6. Ich źródeł należy szukać w spirali nienawiści między narodami tego regionu, która rozwijała się od początku XX w., a nawet w latach wcześniejszych.

Zdaniem Hueya L. Kostanicka, historycznie Bałkany były regionem niestabil-nym, gdzie występowały napięcia i podboje, wynikające z kompleksu wzajemnych powiązań między geografią a historią w okresie panowania tureckiego – od XIV w. do początku XX w. Korzenie współczesnego nacjonalizmu, który determinuje dzie-je państw bałkańskich, sięgają poprzednich stuleci7. Trzeba podkreślić, że wojny bał-kańskie odegrały w jego rozwoju niebagatelną rolę, gdyż w ich wyniku wykształcił się specyficzny typ nacjonalizmu Wschodniego i zarazem „gorącego”, który w od-różnieniu od nacjonalizmu Zachodu posiada negatywny, wręcz destrukcyjny cha-rakter. Nie ma więc cech unifikacyjnych jak nacjonalizm na Zachodzie8, lecz wręcz przeciwnie jego celem jest wykreowanie nowych kultur, rywalizujących z już istnie-jącymi. Zdaniem Johna Plamenatza, nacjonalizm Wschodu jest „jadowity” i „fana-tyczny”. Społeczeństwo nim dotknięte tkwi w skomplikowanych układach związków terytorialnych, rodowych, religijnych, posiada także tendencję do zbieżności między państwem a kulturą, stanowiącą istotę tego nacjonalizmu9. Jego „gorący” charakter ujawnia się w spektakularnych działaniach, podejmowanych w celu obrony intere-su narodowego, które prowadzą do odrodzenia się wcześniej istniejącego antagoni-zmu10. Tworząca się spirala konfliktu nie ma końca, nie może wrócić do fazy zero-

wych. Czystki etniczne w nowoczesnej Europie, Poznań 2012; L. Trotsky, The war correspondence of Leon Trotsky. The Balkan Wars 1912-13, New york – London – Montreal – Sydney 1991.

6 Więcej u: S. Šušić, Balkanski geopolitički košmar, Beograd 1995.7 H. L. Kostanick, The Geopolitics of the Balkans, [w:] Ch. and B. Jelavich, The Balkans in transi-

tion, Berkely- Los Angeles 1963, s. 1-2. Źródeł nowoczesnego nacjonalizmu na Bałkanach można doszu-kiwać się także w procesach historycznych, odwołując się do średniowiecznej genezy „Wielkiej Grecji” i „Wielkiej Bułgarii”, r. Komsalova, Srednjovekownyje arhetipy i balkanskije nacionalizmy v vojnah 1912-1913 gg, wystąpienie podczas międzynarodowej konferencji XII Balcanicum. U źródeł współcze-snych konfliktów na Bałkanach. Wojny bałkańskie 1912-1913 i ich skutki, Poznań 28 września 2012 r. Z kolei Peter Sugar podkreślił, iż w XIX w. doszło do przebudzenia narodów bałkańskich, czego efektem było wykrystalizowanie się zjawiska „nacjonalizmu kulturowego”. Podstawą do głoszenia haseł niepod-ległościowych stała się sfera aksjologiczna, odwołująca się do przeszłości, a nawet do wyobrażeń о cha-rakterze mitycznym. Więcej u: Nationalism in Eastern Europe, eds. I. J. Lederer, P. F. Sugar, Washington 1969.

8 Zgodnie z definicją przedstawioną przez prof. S. Wojciechowskiego nacjonalizm Zachodu cha-rakteryzuje kultury dojrzałe, posiada charakter unifikacyjny, jest związany z ideałami liberalizmu i demo-kracji. Określany jest jako „łagodny”, a nawet „dobrotliwy”, S. Wojciechowski, Nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej, Wrocław 1999, s. 30.

9 E. Kellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 2009, s. 198-199.10 S. Wojciechowski, Nacjonalizm…, op. cit., 1999, s. 41.


wej, zgodnie z definicją konfliktu etnicznego, w ten sposób starcia między narodami na Bałkanach przybierają charakter permanentny i nieskończony11.

Nacjonalizm ten zyskał specyficzny charakter, nieznany w innych regionach Starego Kontynentu. Wynikał bowiem z pragnienia dominacji, dokonania teryto-rialnych podbojów oraz wielkościowych idei, które występowały w nowo powsta-łych państwach bałkańskich. Prof. Franciszek Gołembski podkreślił, iż nacjonalizmy bałkańskie, wsparte racjami kulturowymi, stały się źródłem niechęci, jak również wrogości między krajami graniczącymi ze sobą. Powodem konfliktów były przede wszystkim roszczenia terytorialne, których nie można było zaspokoić na drodze po-rozumienia12. Znalazły one natomiast odzwierciedlenie w marzeniach о potędze i bu-dowie państw na zasadach wielkościowych, które zdominowały potrzeby zarówno władz, jak i społeczeństw w wielu państwach tego regionu, gdzie zrodziły się kon-cepcje: „Wielkiej Serbii”, „Wielkiej Bułgarii”, „Wielkiej Grecji”, czy „Wielkiej Albanii”. Stanowiły one dziedzictwo traktatu pokojowego w San Stefano w 1878 r., na mocy którego Turcja musiała uznać niepodległość rumunii, Serbii i Czarnogóry (Albania zyskała ograniczoną autonomię administracyjną)13. Zgodnie z jego posta-nowieniami, Bułgaria miała być największym terytorialnie państwem bałkańskim, obejmując również znaczną część Macedonii. Wielkościowe marzenia Bułgarów nie zostały jednak spełnione, bowiem postanowień traktatu z San Stefano nie wprowa-dzono w życie. Księstwo Bułgarskie zaczęło więc poszukiwać takich aliansów, któ-re umożliwiłyby spełnienie jego mocarstwowych dążeń. Podobne aspiracje dotyczą-ce rozszerzenia terytorialnego państwa narodowego miały: Serbia, rumunia i Grecja. Kolejne możliwości dla urzeczywistnienia tych dążeń pojawiły się podczas wojen bałkańskich. Szybkie pokonanie Turcji podczas I wojny bałkańskiej przez państwa Ligi Bałkańskiej (Bułgaria, Serbia, Grecja, Czarnogóra)14 nie doprowadziło do za-spokojenia roszczeń terytorialnych i ambicji politycznych15. Serbowie nie uzyskali dostępu do morza, natomiast suwerenna Albania, powołana do życia w wyniku wo-jen bałkańskich, stanowiła przeszkodę dla dążeń Serbii i Czarnogóry. I wreszcie buł-garskie aspiracje do Morza egejskiego oraz spornej części Macedonii zaostrzyły i tak już skomplikowaną sytuację. W konsekwencji istniejących sporów, w końcu czerwca 1913 r., wybuchła II wojna bałkańska, zwana międzysojuszniczą. Bułgaria wystąpi-

11 Idem, Konflikt etniczny jako forma konfliktu społecznego, „Sprawy Narodowościowe” 2002, z. 20, s. 92.

12 F. Gołembski, Geokulturowe uwarunkowania stosunków politycznych na Bałkanach, [w:] Bałkany. Etnokulturowe podłoże konfliktów, red. W. Konarski, A. Koseski, Pułtusk 2006, s. 76.

13 A. Koseski, Albania. Krótki zarys dziejów, Warszawa 1988, s. 41.14 Całkiem słusznie w ocenie niektórych badaczy bułgarskich, sukces sojuszu bałkańskiego nale-

ży uznać za „oszałamiający”, M. Stamowa, Na drodze do narodowego zjednoczenia narodu albańskiego (1878-1944), [w:] Integracja i tożsamość narodowa w Europie Środkowo-Wschodniej na przestrzeni dzie-jów, red. e. Znamierowska-rakk, Warszawa 2007, s. 84.

15 Na fali tego zwycięstwa sojuszników Albania proklamowała niepodległość, chociaż nie była zain-teresowana współdziałaniem z innymi państwami bałkańskimi. Niepodległe państwo albańskie posiada-ło granice, które kwestionowali jego sąsiedzi, co stanowiło zarzewie kolejnych konfliktów, H. Batowski, Z polityki międzynarodowej XX wieku. Wybór studiów z lat 1930-1975, Kraków 1979, s. 68.


ła przeciwko Serbii, Czarnogórze i Grecji. Dodatkowo do starcia dołączyły rumunia i Turcja, która miała nadzieję na odzyskanie części utraconych posiadłości. Na mocy pokoju zawartego w Bukareszcie 10 sierpnia 1913 r. Bułgarii odebrano większość nabytków terytorialnych uzyskanych w wyniku I wojny bałkańskiej, zaś Macedonia została podzielona na trzy części16. Dla Bułgarii II wojna bałkańska stanowiła kata-strofę narodową, straciła bowiem na rzecz Turcji większą część Tracji Wschodniej z Adrianopolem i Lüleburgaz17.

Dlaczego mające najbardziej negatywne konsekwencje dla pokojowego współist-nienia narodów i państw nacjonalizmy rozwinęły się zwłaszcza w tej części europy? Jakie uwarunkowania musiały nastąpić, aby ujawniły się one szczególnie w cza-sie wojen bałkańskich, potęgując nienawiść między narodami, które dopiero wy-zwoliły się spod jarzma tureckiego, uprzednio razem walcząc przeciwko Imperium Osmańskiemu?

Trzeba podkreślić, iż nowo powstałe państwa na Bałkanach nie były w stanie współpracować ze sobą na arenie międzynarodowej, pomimo krótkiego aliansu, ja-kim była Liga Bałkańska. Nagromadziło się wiele przyczyn, które pociągnęły ludzi do walki i popełniania przestępstw. Jak podkreślił prof. Mirosław Dymarski, cierpiące prześladowania, nędzę i upokorzenia narody bałkańskie nie zdołały uwolnić się od żą-dzy odwetu za krzywdy, których doświadczały od pokoleń. Zemsta często miała pod-łoże socjalne: uboga ludność chłopska zwracała się przeciwko bejom, właścicielom ziemskim, za ich łupieżcze daniny i wyzysk18, a następnie nienawiść ta przenosiła się na sąsiada innej religii czy narodowości.

Prof. Krzysztof Stępnik w świetnym opracowaniu, Wojny bałkańskie lat 1912- -1913 w prasie polskiej. Korespondencje wojenne i komentarze polityczne, podkreślił wyjątkową rolę fenomenu nienawiści etnicznej, występującej między narodami sło-wiańskimi, jej całkowitą irracjonalność, gdyż ujawniła się ona w środowisku dotych-czasowych sprzymierzeńców, a swoją gwałtownością i intensywnością przewyższała negatywne uczucia, którymi darzono Turków, Austriaków czy Węgrów19.

Należy zgodzić się z Philippem Therem, że pod względem totalności, techniki wojennej i brutalności wobec ludności cywilnej wojny bałkańskie stanowią swoiste preludium I wojny światowej. Chociaż działania militarne trwały krótko (w obu woj-nach ok. pół roku), stanowiły jednak ważną cezurę w nowoczesnym sposobie prowa-

16 Podział, zgodnie z którym Macedonia egejska weszła w skład Grecji, Macedonia Wardarska przy-padła Serbii, a Macedonia Piryńska – Bułgarii, nadal obowiązuje. Po rozpadzie Jugosławii, pod koniec XX w., na terytorium Macedonii Wardarskiej powstała suwerenna Macedonia, obecnie funkcjonująca na arenie międzynarodowej jako Była Jugosłowiańska republika Macedonii.

17 Nowy podział terytorialny między Bułgarią a Turcją nastąpił na mocy traktatu konstantynopoli-tańskiego, który został podpisany 29 września 1913 r., A. Giza, Ziemie macedońskie na przełomie XIX i XX wieku, Szczecin 1996, s. 132.

18 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach w okresie kształtowania się państw narodowych w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2010, s. 294.

19 K. Stępnik, Wojny bałkańskie lat 1912-1913 w prasie polskiej. Korespondencje wojenne i komen-tarze polityczne, Lublin 2011, s. 30.


dzenia wojny. Stosunkowo dobrze uzbrojone armie walczyły jednak nie tylko prze-ciwko sobie, ale także z pełnym rozmysłem przeciwko ludności cywilnej, co znalazło potwierdzenie w raporcie Komisji Carnegiego. Jej członkowie po zakończeniu wojny wizytowali terytoria objęte walkami, opisując miejscowości zrównane z ziemią, akty przemocy oraz gwałty20. Komisja przygotowała obszerny raport, w którym przedsta-wiono wpływ wojen bałkańskich na los ludności cywilnej, potwierdzając, że wszyst-kie strony konfliktu łamały prawo i zwyczaje wojenne. Jedną z cech charakterystycz-nych tych wojen było to, iż prowadziły je nie tylko armie, ale również narody, które wzajemnie się mordowały, nakręcając spiralę nienawiści etnicznej21. Celem konflik-tu zbrojnego, w ocenie autorów raportu, była „całkowita eksterminacja obcej popula-cji”. Miejscowości były nie tylko zdobywane, ale po prostu w znacznej części nisz-czone, zaś mieszkańcy wypędzani. Ci natomiast, którzy pozostali, narażeni byli na gwałty i morderstwa22. Bezwzględnie traktowano jeńców, którzy, jeśli nie zostali od razu zabici, to byli skazywani często na powolne konanie z głodu i chorób zakaźnych. Największe zbrodnie popełnione zostały przez oddziały nieregularne. Nie stwierdzo-no natomiast, aby były za nie bezpośrednio odpowiedzialne rządy oraz dowódcy, cho-ciaż z pewnością władze (zwłaszcza wojskowe) tolerowały akty bezprawia, a czasa-mi nawet do nich zachęcały23.

Podczas wojen bałkańskich chrześcijanie wspólnie przeciwstawiali się muzuł-manom, ale, zdaniem międzynarodowych obserwatorów, to nie religia była główną motywacją tych wojen, lecz silny, agresywny nacjonalizm. Polityczno-militarnego przeciwnika traktowano jako nieprzejednanego wroga, którego należało całkowicie wytępić24. Przewodniczący Komisji Carnegiego, Constant d’estournelles ocenił, że okrucieństwa przypisywane Turkom nie były większe niż te, które chrześcijanie po-pełniali na muzułmanach oraz na przedstawicielach tej samej religii, lecz innej na-rodowości25. Prześladowania, których dopuściło się państwo tureckie względem na-rodów bałkańskich, brak konsekwencji w działaniu wielkich mocarstw oraz przedłu-

20 P. Ther, Ciemna strona państw narodowych. Czystki etniczne w nowoczesnej Europie, Poznań 2012, s. 113-114.

21 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 148. Można by oczywiście zwrócić uwagę, iż podczas każ-dej z wojen popełniane są zbrodnie i okrucieństwa. Autorzy raportu podkreślili jednak brutalność zjawisk zachodzących podczas wojen bałkańskich jako dziedzictwa wielowiekowej nienawiści etnicznej, która była trudna do zrozumienia, gdyż wybuchała między narodami słowiańskimi, niedawnymi sojusznikami w walce z tureckim okupantem. O szczególnej bezwzględności wszystkich stron konfliktu pisał także Lew Trocki w korespondencjach wojennych, L. Trotsky, The war correspondence of Leon Trotsky. The Balkan Wars 1912-13, New york- London – Montreal – Sydney 1991, s. 330 et passim.

22 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 10.23 Ibidem.24 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 11.25 Baron Constant d’estournelles stwierdził, iż Albania i Macedonia były bardziej odseparowane od

europy niż Ameryka. Pomiędzy Bałkanami a europą Zachodnią istniała bowiem cywilizacyjna przepaść. W jego ocenie głównymi winnymi zbrodni popełnianych podczas wojen nie były narody bałkańskie, lecz mocarstwa europejskie, które nie podjęły odpowiednich kroków do ustanowienia pokoju, lecz starały się odnieść korzyści z eskalowania antagonizmów. Tego typu działania stały się charakterystyczne dla następ-nych konfliktów zbrojnych w tym regionie w XX w., Ibidem, s. 12-19. Na obojętność mocarstw wobec


żająca się ich bierna postawa wobec tego, co się działo na Półwyspie Bałkańskim, wszystkie te czynniki razem wzięte powodowały eskalację konfliktów narodowościo-wych, których pełną egzemplifikacją stały się wydarzenia zachodzące w czasie obu wojen bałkańskich, zwłaszcza w Macedonii26.

Istotną cechą charakterystyczną tych wojen była także wielka fala migracji. Ludność bowiem nie czekała aż nadejdą wrogowie, tylko opuszczała miejsca za-mieszkania w obawie przed zemstą. Największą liczbę uchodźców zanotowano w Macedonii i Tracji. Wkraczające wojska często zastawały wyludnione miejsco-wości, w których dokonywano zniszczeń, rabunków i podpaleń. W ocenie Komisji Carnegiego, w czasie wojen bałkańskich doszło do czystek etnicznych trudnych do ocenienia. Turcy (muzułmanie) uciekali w obawie przed utratą życia przed chrześcija-nami, Bułgarzy przed Grekami i Turkami, Grecy przed Bułgarami, Albańczycy przed Serbami27.

Rozwój etnicznej wrogości podczas wojen bałkańskich

Podczas pierwszej wojny bałkańskiej nienawiść skierowana była szczególnie prze-ciwko Turkom, na których cierpiące wielowiekową niewolę narody bałkańskie doma-gały się odwetu. W ciągu stuleci okupacji prawie każda bułgarska wioska w północ-nej Macedonii doświadczyła cierpienia ze strony przedstawicieli administracji Porty Ottomańskiej. Zemsta była podyktowana nie tylko wcześniejszymi aktami bezprawia popełnionymi przez Turków, ale wynikała też z pogardy wobec innej nacji, wzmac-nianej przez religijne uprzedzenia i stereotypowe wyobrażenia na temat Orientu. Nienawiść odczuwano także wobec miejscowych muzułmanów, którzy maszerowa-li za tureckimi żołnierzami, przyłączając się do rzezi i grabieży. W Tracji bułgarskie zwycięstwo dało możliwość odwetu. Zdaniem Komisji Carnegiego, kroki podjęte przez rząd bułgarski, aby chronić miejscowych muzułmanów, nie były wystarczają-ce. Komisja zwróciła uwagę, że regularna armia nacierająca w kierunku Adrianopola nie pozostawiła za sobą wystarczających garnizonów, które mogłyby zabezpieczyć ludność cywilną. Jej zdaniem, nie dokonano także prób, aby przekształcić oddzia-ły powstańcze w regularne korpusy28. Fakty jednak przeczą wnioskom wysuwanym przez międzynarodowych obserwatorów, których wiedza na temat wydarzeń zacho-dzących na froncie była niepełna. Wystarczy podać przykład Legionu Macedońsko-Adrianopolskiego, zwanego także Ochotniczym Korpusem Macedońsko-Trackim,

złożonych problemów narodowościowych na Bałkanach i fakt wykorzystywania tamtejszych narodów w rozgrywkach politycznych wskazywał także L. Trocki, L. Trotsky, op. cit., s. 340-346.

26 J. G. Schurman, The Balkan Wars 1912-1913, Princeton 1914, s. 64-67.27 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 11-12.28 Ibidem, s. 72.


który w październiku 1912 r. rozrósł się do 12 batalionów i liczył ok. 15 000 żołnierzy dowodzonych przez oficerów bułgarskich29.

Początkowo to przede wszystkim muzułmańska ludność cywilna padała ofiarą gwałtów i grabieży. Amerykański historyk, Justin McCarthy podał, iż podczas wojen bałkańskich zginęło 632 tys. muzułmanów. Liczby te wydają się jednak przesadzo-ne. Bardziej wiarygodne są natomiast dane uwzględnione przez francuskiego histo-ryka, Alexandra Tourmarkine’a, który uznał, iż na 4, 3 mln ludności muzułmańskiej zamieszkującej terytoria wyzwolone przez Serbię, Grecję i Bułgarię – 200 tys. padło ofiarą rozmyślnej przemocy, głodu i epidemii30. Podczas I wojny bałkańskiej, zwłasz-cza w Macedonii, prowadzona była intensywna propaganda rozprawy z muzułma-nami. Od momentu wkroczenia wojsk serbskich wioski muzułmańskie były palo-ne, a ludność wypędzana. Zbrodni tych dokonywali najczęściej w akcji odwetowej chrześcijańscy sąsiedzi, a także oddziały nieregularne, samozwańcze czety, rzadziej wojska31. Miały przy tym miejsce publiczne egzekucje, okaleczenia i gwałty32. Do największych prześladowań muzułmanów doszło jesienią 1912 r. w Strumicy (połu-dniowo-wschodnia Macedonia), najpierw zajętej przez wojska bułgarskie, a następ-nie serbskie. Sporządzono tam listy proskrypcyjne muzułmanów, którzy byli torturo-wani, a następnie zabijani. Za morderstwa te, zgodnie z raportem Komisji Carnegiego mieli być odpowiedzialni przede wszystkim Serbowie. Ofiary rabowano z majątku, i tylko niektórzy zdołali wykupić się od śmierci. W miejscowości tej zabito od 3 do 4 tys. osób33.

Za zbrodnie wojenne winiono także Bułgarów. W okręgu Pravišta (niedaleko mia-sta Kawala), zamieszkałym przez 20 tys. muzułmanów oraz 7 tys. Greków, miejscowy biskup grecki zaczął tworzyć rodzaj cywilnej administracji we współpracy z bułgar-skimi oddziałami paramilitarnymi, które dokonywały czystek podyktowanych wzglę-dami religijnymi34. W ocenie Komisji Carnegiego, w każdej wiosce zamordowano do 25% populacji muzułmanów35. Do podobnych zdarzeń doszło też w miejscowości

29 Dokładne dane dotyczące liczby batalionów i żołnierzy przedstawiono w raporcie Komisji Ministerstwa Wojny Bułgarii, który powstał na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wie-ku. Wydaje się, że jest to najlepsze opracowanie poświęcone dziejom wojny 1912-1913, a przynajmniej najwierniej odtwarzające historię tego starcia, Raport na temat tworzenia Macedońsko-Adrianopolskiego Korpusu Pospolitego Ruszenia 25 września (8 października) 1912 r., [w:] J. rubacha, A. Malinowski, Historia Bułgarii 1870-1915, t. II, Warszawa 2007, s. 101-103.

30 P. Ther, op. cit., s. 114-115. 31 W Macedonii działało ok. 34 czet bułgarskich, podległych przede wszystkim centralnemu komite-

towi WMrO, 16 czet serbskich, a także czety greckie, M. Dymarski, op. cit., s. 295.32 P. Ther, op. cit., s. 116.33 Komisji skazującej muzułmanów na śmierć przewodniczył serbski dowódca, major Grbić, który

jednak później został uwolniony od zarzutów przez sąd w Belgradzie. Z kolei bułgarski sąd wojenny ska-zał na kary do 15 lat ciężkich robót przywódców bułgarskich oddziałów paramilitarnych, w tym jednego oficera, The other Balkan Wars, op. cit., s. 74.

34 Okręg Pravišta został zajęty przez czety bułgarskie, na czele których stał Babczew, cywilną admi-nistracją kierował natomiast grecki biskup, Ibidem, s. 282-283.

35 Większość zbrodni została dokonana przez greckie oddziały paramilitarne, pod dowództwem popa Panahija, które wchodziły w skład rady Biskupa. Turcy oskarżyli biskupa о wydawanie wyroków śmierci


Kilkis (Kukus), gdzie ludność zgromadzono w meczecie, który następnie podpalo-no, nie oszczędzając kobiet i dzieci36. Z kolei w Serres, we wschodniej Macedonii, po wkroczeniu wojsk bułgarskich (6 listopada 1912 r.) zamordowano kilkuset muzułma-nów. Aktom bezprawia nie mógł zapobiec konsul austriacki, którego proszono о po-moc37. Jedynie miejscowy biskup grecki udzielił schronienia wyznawcom islamu, ra-tując wielu spośród nich przed niechybną śmiercią38.

W latach 1912-1913 z inicjatywy najwyższych władz bułgarskich oraz przed-stawicieli bułgarskiej cerkwi prawosławnej została podjęta akcja chrystianizacji Pomaków39 (spośród których 400 tys. zamieszkiwało w północnej Macedonii). Jej przebieg nie został dokładnie opisany w literaturze przedmiotu40. Wiadomo jednak, że początkowo nakazano członkom muzułmańskiej społeczności, aby zmienili imio-na. Następnie zaciągano Pomaków do cerkwi, gdzie byli chrzczeni, i tylko niektórym pozwalano płacić okup, aby mogli tego uniknąć. Z dokumentów Komisji Carnegiego wynika, iż przyjęto plan masowej konwersji Pomaków na chrześcijaństwo, argumen-tując, że skoro zostali zmuszeni do przejścia na islam, to teraz przemoc może być uży-ta dla odwrócenia tego procesu. Do wielu okrucieństw dochodziło w związku z wy-syłaniem do macedońskich wiosek zdeprawowanych popów, którzy mieli ochrzcić ludność muzułmańską. Członkowie komisji określili ich jako „pijaków i kryminali-stów”41.

W Salonikach istniał jeden z największych obozów przejściowych dla tureckich uciekinierów, przez który od początku II wojny bałkańskiej przeszło 135 tys. muzuł-manów, pochodzących z różnych części Macedonii. Większość z nich udawała się do Anatolii. Komisja zadała uciekinierom pytanie: dlaczego opuścili swoje domy? Uzyskano odpowiedź, iż przybyli z 26 różnych wiosek, uchodząc w obawie przed Bułgarami, słyszeli bowiem о mordach popełnionych na ludności cywilnej, w tym także na kobietach i dzieciach. Uciekano już w pierwszych dniach wojny, w paździer-niku 1912 r. na południe, w obawie przed wkraczającymi oddziałami serbskimi i buł-garskimi. Strach przed wrogiem, który zadawał śmierć i cierpienie skłonił mieszkań-

na wyznawców islamu, które miał wykonywać bułgarski watażka, Babczew. Dowody jednak wskazują, że nie zabijał i nie gwałcił on muzułmańskich kobiet, a nawet ratował je przed śmiercią. Jedną z wybawio-nych była córka oficera żandarmerii, który przebywał w Konstantynopolu. Babczew uzyskał dla niej pasz-port, aby mogła bezpiecznie wrócić do rodziny, The Other Balkan Wars, op. cit., s. 282-284.

36 Ibidem, s. 74.37 K. Stępnik, op. cit., s. 87.38 J. Mc Carthy, Death and Exile. The ethnic cleansing of Ottoman Muslims 1821-1922, Princeton

1995, s. 147. 39 Pomacy – bułgarskojęzyczni muzułmanie osiedleni w rodopach i zachodniej Tracji oraz słowiań-

skojęzyczni muzułmanie w Macedonii, Albanii i Turcji. W okresie panowania Imperium Ottomańskiego na Bałkanach Pomacy służyli w tureckiej armii, gdzie byli znani z fanatycznego ducha walki, M. Lubańska, Pomacy, [w:] Bałkany etnokulturowe podłoże konfliktów, red. W. Konarski, A. Koseski, Pułtusk 2006, s. 233.

40 Ibidem, s. 239.41 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 78, s. 155-157.


ców do opuszczania domów42. Z danych władz w Stambule wynikało, że 441 tys. uchodźców osiedliło się we wschodniej Tracji oraz zachodniej Anatolii43.

Bułgarski rząd podjął wysiłek, aby osądzić akty bezprawia popełnione na wy-znawcach islamu. Do lutego 1913 r. bułgarskie sądy wojenne w Macedonii wydały wyroki na 10 osób w sprawie morderstw, 8 skazano za rabunek, natomiast 2 za gwałt. Co prawda, te statystyki nie odzwierciedlają skali problemu, pokazują jednak, że wła-dze w Sofii nie pozostawały obojętne wobec przestępstw wojennych44.

rozpętana spirala nienawiści sprawiła, że także i Turcy dopuszczali się licznych zbrodni. Jeden z członków Legionu Macedońskiego przedstawił relację świadczą-cą о przemocy i okrucieństwach dokonanych przez Turków na ludności cywilnej, w tym kobietach i dzieciach45. Podczas I wojny bałkańskiej podczas ucieczki spod Lozengradu wojska tureckie popełniły wiele zbrodni, we wsi Asboa eksterminując całą ludność chrześcijańską. W miejscowościach Czugara i Sandżik dokonali aktów barbarzyństwa, obcinając nosy i uszy oraz wyłupiając oczy mieszkańcom46. W trak-cie bitwy pod Bunar- Hissar Turcy zamordowali wszystkich rannych żołnierzy pozo-stawionych w ambulansie przez wycofujących się Bułgarów47.

Dzięki doniesieniom prasowym można uświadomić sobie jak wyglądał po-wrót wojsk tureckich do Adrianopola, w sierpniu 1913 r. W zemście uczestniczyły przede wszystkim oddziały nieregularne, jak też zwykłe bandy rabusiów i podpala-czy. Większość gazet europejskich i amerykańskich była wypełniona relacjami na te-mat dokonywanych czystek etnicznych i masowych migracji. Zgodnie z tymi opisa-mi, do represji doszło także w Konstantynopolu, którego chrześcijańscy mieszkańcy obawiali się rzezi, zagrażającej im ze strony pokonanego i zdemoralizowanego woj-ska tureckiego. reporterzy współczuli uciekinierom, których wioski zostały zrówna-ne z ziemią, określając stolicę imperium tureckiego jako „zbiorowisko przerażającej nędzy”48. W wyniku prześladowań ze strony Turków w lipcu 1913 r. zbiegło z Tracji ok. 20 tys. Greków i 50 tys. Bułgarów49.

Do zbrodni wojennych popełnionych przez Turków doszło także we Wschodniej Macedonii. W dolinie Strumy tureckie wojsko i bandy rozbójnicze, wycofując się, niszczyli bułgarskie wioski, a opuszczając Demir-Hissar wpędzili 200 chrześci-

42 Podobne obozy wizytowano w Bułgarii, gdzie zgromadzono 111 560 uciekinierów, spośród któ-rych 50 tys. przybyło z Macedonii Wardarskiej i egejskiej, ratując się przed Serbami i Grekami. emigranci zamieszkiwali 108 miejscowości, które w pośpiechu opuścili, Ibidem, s. 151-154.

43 J. McCarthy, The Ottoman Peoples and the End of Empire, London 2001, s. 92.44 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 76. 45 Institut za Woenna Istorija, Odrin 1912-1913, Spomeni , red. M. P. Jonow, Sofia 1983, s. 18-20.46 J. Lipkowski, Wojna na Bałkanach przez naocznego świadka i uczestnika wojny, Warszawa-

Lublin-Łódź-Kraków 1915, s. 163.47 Ibidem. 48 K. Stępnik, op. cit., s. 94-95.49 e. Znamierowska- rakk, Sprawa Tracji Zachodniej w polityce bułgarskiej (1919-1947), Warszawa

1991, s. 22.


jan do cerkwi, którą następnie podpalili50. Przy czym, największym okrucieństwem charakteryzowały się oddziały nieregularne, tzw. baszybuzucy51. W opinii Józefa Lipkowskiego, uczestnika wojen bałkańskich, Turcy spalili co najmniej dwa razy tyle wsi i wymordowali trzy razy więcej ludności niż armie sojusznicze52.

Z relacji przedstawionych przez Komisję Carnegiego wynikało jednak, że naj-większa skala prześladowań dotknęła przede wszystkim ludność muzułmańską. Tego obrazu Macedonii czasów wojny nie można jednak uznać za obiektywny m. in. ze względu na oddziaływanie propagandy tureckiej, która chciała zwrócić uwagę spo-łeczności na Zachodzie na rzekomą wielką skalę czystek popełnianych na wyznaw-cach islamu, których należało wziąć w obronę. Trzeba także pamiętać, że Komisja Carnegiego działała przede wszystkim po opuszczeniu Macedonii przez oddziały tu-reckie, dostrzegała, więc, naruszenia prawa dokonane głównie przez armie sojuszni-ków, nie mogła natomiast właściwie ocenić skali przestępstw, które zostały popełnio-ne przez Turków.

Eskalacja walk chrześcijan ze współwyznawcami

Należy podkreślić, że podczas II wojny bałkańskiej państwa chrześcijańskie walczyły ze sobą z taką samą zaciekłością jak wcześniej z Imperium Ottomańskim. Bułgarzy okupowali kraj, w którym populacja była w większości grecka i muzuł-mańska (turecka). Oskarżenia wysuwane przez Greków przeciwko Bułgarom zostały przekazane w relacjach korespondentów wojennych, którzy dobrze byli przyjmowa-ni przez Greków, ale nie najlepiej przez Bułgarów, co może jednak świadczyć о bra-ku obiektywizmu w wielu ówczesnych korespondencjach.

Do szczególnych okrucieństw wojennych doszło w mieście Doxato (leżącym po-między Dramą a Kavalą), w którym większość stanowili Grecy. Oddziały bułgarskie użyły muzułmanów do walki przeciwko ludności greckiej. Wyjątkową bezwzględno-ścią mieli oznaczać się Pomacy, którzy zabijali napotkane na ulicach kobiety i dzie-ci53. Jeden ze świadków, mającej tam miejsce masakry uznał, iż było to „miasto śmier-ci”, w którym wszędzie „czuło się zapach krwi i rozkładających się ciał”. Przeżyło tylko kilku mieszkańców, zaś liczbę ofiar oceniono na 600 osób54.

Za akty bezprawia na ludności cywilnej w Serres (o którym już była mowa) odpowiedzialni byli zarówno Bułgarzy, Grecy, jak i muzułmanie. Najpierw Bułgarzy zamordowali jeńców i przedstawicieli władz tego greckiego (pod względem etnicz-

50 A. Rjabinin, Balkanskaja vojna, [w:] Malyje vojny pjervoj poloviny XX vieka. Balkany, Moskva 2003, s. 218-219.

51 J. Lipkowski, op. cit., s. 162 52 Ibidem, s. 165.53 W ocenie komandora Cardale, oficera brytyjskiej marynarki w greckiej służbie, muzułmanie dzia-

łali pod dowództwem bułgarskich oficerów. Niewątpliwie więc strona bułgarska była odpowiedzialna za dokonane przestępstwa i zbrodnie, The Other Balkan Wars, op. cit., s. 81-82.

54 Ibidem, s. 285-286.


nym) miasta, którzy nie mogli zapłacić okupu. Po ewakuacji wojsk bułgarskich na-tomiast władzę przejęli Grecy i muzułmanie. Pojmali oni 200-250 Bułgarów (4 ko-biety), których oskarżyli о bunt, a następnie w bestialski sposób zamordowali55. Po pewnym czasie wróciły wojska bułgarskie (wraz z Pomakami), aby zemścić się za zbrodnie popełnione przez Greków. Splądrowano wówczas grecką dzielnicę miasto, niszcząc większość budynków mieszkalnych56.

Do podobnych wydarzeń doszło we wspomnianej już miejscowości Demir –Hissar, gdzie w wyniku prowokacji ze strony Greków i Bułgarów nastąpił odwet ar-mii greckiej na ludności bułgarskiej57. Grecy zabijali bezbronnych Bułgarów, nato-miast po ponownym opanowaniu miasta przez Bułgarów wzięto odwet na ludności greckiej. Obydwie nacje przygotowały listy ofiar, ze strony bułgarskiej miało to być 250 osób, po stronie Greków natomiast 71 (w tym kobiety i dzieci58).

W ocenie Komisji Carnegiego, wydarzenia w Doxato, Demir-Hissar i spalenie Serres stawiają w stan oskarżenia przede wszystkim Bułgarów, którzy mścili się z po-wodu rzekomych krzywd doznanych od Greków. Nie można było jednak potwierdzić oskarżeń wysuwanych przez Greków, że Bułgarzy mieli opracowany plan ekstermi-nacji ludności greckiej59.

Należy podkreślić, że w czasie wojen bałkańskich miała miejsce bodajże pierw-sza w historii konfliktów zbrojnych wojna medialna. Jednym z jej przejawów było celowe dezinformowanie oraz stosowanie na szeroką skalę tzw. czarnej propagandy, która miała ukazywać przeciwników w niekorzystnym świetle. Ponadto inscenizowa-no walki, jakie rzekomo toczono na froncie. Znany był z tego przede wszystkim sztab armii greckiej, który pozwalał reporterom na manipulowanie faktami. W ten sposób np. wyreżyserowano zdobycie Salonik, chociaż w chwili kapitulacji miasta, oddział grecki był oddalony о 17 km od miasta60.

Prasa grecka tendencyjnie przedstawiała Bułgarów, jako barbarzyńców żyjących z dala od cywilizacji. Popularne były plakaty i wierszyki, w których opisywano ich jako morderców. Znany rysunek wojenny przedstawiał greckiego żołnierza, który wy-dłubuje oczy bułgarskiemu jeńcowi. W opisie można było przeczytać, że nienawiść

55 Ibidem, s. 291-292. 56 Grecy nie znaleźli dowodów, że spalenie ich dzielnicy stanowiło celowe działanie sztabu bułgar-

skiego. Zdaniem Komisji Carnegiego, wydarzenia w Serres były w jednakowym stopniu kompromitujące zarówno dla Greków, jak i Bułgarów, Ibidem, s. 92.

57 M. Dymarski, op. cit., s. 297.58 Przypuszczano, że w Macedonii zostało zabitych czterech biskupów greckich, ale informacje te

nie potwierdziły się. Bułgarzy przyznali się do zastrzelenia jednego biskupa, który pierwszy otworzył do nich ogień. Grecy twierdzili, że jego ciało zostało okaleczone na rozkaz kapitana Bostanova. Strona buł-garska zaprzeczyła jednak istnieniu takiego oficera. Należy podkreślić, że biskupi greccy, jak i bułgarscy byli uznawani za głowy swoich społeczności, często także pozostawali w bliskich związkach z oddziała-mi buntowników, The Other Balkan Wars, op. cit., s. 93.

59 Ibidem.60 Korespondenci wojenni w sztabach armii greckiej dysponowali nieograniczonymi możliwościami

działania, co nie mogło mieć miejsca ze względów cenzuralnych w Bułgarii i Serbii, K. Stępnik, op. cit., s. 73.


Greków mogłaby ugasić tylko krew tych „potworów”61. Ponadto dyplomaci greccy w wielu europejskich stolicach opowiadali jakoby w kieszeniach wziętych do nie-woli żołnierzy bułgarskich znaleziono palce i uszy kobiece. Historie te rozpowszech-niali dziennikarze, którzy usłyszeli je od greckich żołnierzy62. Oczywiście, nie miały one nic wspólnego z prawdą, świadczyły jednak na niekorzyść strony greckiej, któ-ra nie szczędziła wysiłków, aby naruszyć wizerunek przeciwnika. Identyczne zjawi-ska związane z wojną propagandową będą miały miejsce w następnych starciach na Bałkanach w XX w., gdzie do walki medialnej zaangażowane zostaną profesjonalne firmy dziennikarskie i marketingowe, kreujące m. in. obraz zbrodniczych Serbów czy Jugosławii pod rządami Slobodana Miloševicia, która miała hamować rozwój postę-pu i demokracji na Bałkanach.

Proces serbizacji i hellenizacji ludności macedońskiej

Zarówno żołnierze serbscy, jak i greccy wyzwalający Macedonię, byli przekona-ni, że napotkają tam rodaków, mówiących tym samym językiem. Ich spotkanie z rze-czywistością było jednak odmienne od wcześniejszych wyobrażeń. Zaskoczyła ich przede wszystkim niechęć, którą przejawiała ludność w stosunku do wkraczających wojsk. Serbowie sądzili, iż wroga postawa, jaką reprezentowali wobec nich miesz-kańcy Macedonii, stanowiła rezultat agitacji bułgarskiej63. Co prawda, w pierwszych dniach po wyzwoleniu spod panowania tureckiego pojawiła się wdzięczność dla Greków i Serbów. Namawiali do niej zwłaszcza działacze macedońskiego ruchu re-wolucyjnego, zachęcając do entuzjastycznego przyjmowania pogromców Turków. Na początku wojny 18 października 1912 r. wydali odezwę, w której można było prze-czytać: „Bracia: – wasze cierpienia i krzywdy dotknęły nasze bratnie dusze. Poruszeni świętym obowiązkiem braterskiego współczucia, przybyli żołnierze serbscy i greccy, by uwolnić was spod tureckiego jarzma. Niczego więcej nie pragną, jak tylko przy-wrócić pokój i porządek na naszych rodzinnych ziemiach. Przywitajcie tych dziel-nych rycerzy, pokrywając drogę, po której maszerują, kwiatami wolności i chwały. I okażcie się wspaniałomyślnymi dla tych, którzy jeszcze wczoraj byli waszymi pa-nami. Jako prawdziwi chrześcijanie nie odpłacajcie złem za zło! Niech żyje wolność! Niech żyje wyzwoleńcza armia!”. Pod wpływem tych agitacji tłumy początkowo wi-watowały na cześć Greków i Serbów, wkrótce jednak ich uczucia uległy diametralnej zmianie. Bułgarska gazeta w Salonikach „Byłgarine” podawała liczne przykłady wy-korzystywania i terroryzowania ludności, sugerując, iż nie była to wojna о wyzwole-nie, lecz о zdobycie nowych terytoriów64. Serbowie w wielu przekazach prasowych często byli przedstawiani jako megalomańscy agresorzy, naród z natury skłonny do

61 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 96-97.62 Ibidem, s. 94.63 A. Malinowski, Kwestia macedońska w Bułgarii w latach 1878-1918, Toruń 2006, s. 146. 64 Greckie władze wkrótce zakazały działalności tej gazety, Ibidem.


fantastycznych urojeń, który sam siebie uważał za powołanego do historycznej misji na Bałkanach, jak również do hegemonii nad wszystkimi ludami bałkańskimi65.

Po zakończeniu wojen bałkańskich Macedonia Wardarska i Macedonia egejska zostały poddane serbizacji i hellenizacji. Polityka prowadzona przez władze serbskie i greckie doprowadziła do usunięcia macedońskich przywódców intelektualnych, reli-gijnych i niepodległościowych. Szczególnie nauczyciele i duchowni bułgarscy uważa-ni byli za niebezpiecznych konspiratorów, których należało się pozbyć. Z tych powo-dów szkoły poddawano systematycznej inwigilacji, zakazano także czytania książek w języku bułgarskim. Pierwszym krokiem Serbów i Greków po przybyciu do jakie-kolwiek miejscowości było zamykanie szkół. Kolejny etap wiązał się z postawieniem nauczycielom ultimatum, że w razie odmowy nauczania w języku serbskim lub grec-kim ich działalność nie będzie dłużej tolerowana. Zdarzało się, że odsyłano ich do Bułgarii, ale częściej osadzano w więzieniach w Salonikach lub Skopje.

W literaturze przedmiotu znane są liczne przypadki prześladowań i dyskrymina-cji na tle narodowościowym i religijnym. W Tetovie wszyscy popi i przedstawiciele lokalnej władzy z okolicznych wiosek zostali zebrani w serbskim klasztorze. Starano się ich przekonać, że są Serbami, zmuszano, aby wysłali wiernopoddańczy telegram do króla Piotra66. W prasie serbskiej ukazywały się optymistyczne artykuły, w któ-rych pisano, że w miastach śpiewa się tylko po serbsku, tańczy się tylko tańce serb-skie, nie ma już mieszkańców, którzy nazywaliby siebie Bułgarami. Z innego mia-sta, Monastyru informowano, że zostało ono otoczone kordonem wojska, bowiem Serbowie obawiali się rozruchów wśród Bułgarów. represje rozciągnięto na ludność cywilną, np. młodzi ludzie pomiędzy 19. a 30. rokiem życia nie mogli opuszczać kra-ju. Pod karą grzywny zmuszano dzieci do chodzenia do serbskich szkół, ponadto bez zgody władz rodzicom nie wolno było wysyłać potomstwa za granicę (tj. do Bułgarii) w celach edukacyjnych67.

Prześladowania spotkały także przedstawicieli Narodowego Kościoła Bułgar-skiego i jego dostojników. Żądano od nich, by swe nabożeństwa celebrowali w języku serbskim lub greckim. Ponadto zabraniano utrzymywania jakichkolwiek stosunków z wiernymi, a najmniejsze nieposłuszeństwo traktowano jako polityczną propagan-dę i zdradę. Biskupowi Neofitowi z Weles zakazano wykonywania posług religij-nych, gdyż odmówił oddzielania podczas modlitwy imienia serbskiego króla Piotra od imion innych władców oraz w czasie mszy używał kolorów kojarzących się z buł-garskimi barwami narodowymi68. Także inni biskupi byli traktowani jak więźnio-wie we własnym domu, ich współpracowników aresztowano albo wypędzano. Do ta-kich wypadków dochodziło np. w Monastyrze. Z kolei biskup Boris z Ochrydy został oskarżony о przygotowywanie buntu przeciwko Serbom. W efekcie prześladowań

65 K. Stępnik, op. cit., s. 146. 66 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 171.67 Ibidem, s. 183.68 A. Malinowski, op. cit., s. 147.


wszyscy wysocy dostojnicy kościoła zostali zmuszeni do wyjazdu do Salonik i w ten sposób praktycznie przestał istnieć kościół bułgarski w Macedonii69.

Na miejscową ludność wywierano natomiast presję, domagając się, aby wyrze-kła się swego pochodzenia, przyznając, iż należy do narodowości serbskiej lub grec-kiej. Z relacji jednego z biskupów wynikało, iż serbscy popi i nauczyciele „odwiedza-li” wraz z żołnierzami macedońskie wioski, zmuszając mieszkańców do podpisania dokumentów, iż są Serbami. Jeśli ktoś próbował się sprzeciwić, był torturowany70. Każdy, kto identyfikował się z nacją bułgarską narażał się na represje, włącznie z utra-tą życia. W Macedonii Wardarskiej Serbowie utworzyli okręgi, grupujące poszczegól-ne miejscowości, w ramach których powołali do życia bardzo dobrze działającą sieć wywiadowczą71. Każdy, kto źle mówił о Serbach lub w niekorzystnym świetle przed-stawiał ich rządy, musiał być świadom czekających go represji.

Grecy postępowali w Macedonii podobnie jak Serbowie, stosując na szeroką ska-lę politykę wynaradawiania. Ich działania określano nawet często, jako mniej hu-manitarne niż serbskie, gdyż traktowali mieszkańców wyjątkowo brutalnie, często zadając pytanie: „czy ci brudni Słowianie, są rasą ludzką?” Żołnierze greccy działa-li zgodnie z prostą zasadą. Zjawiali się w domu rodziny bułgarskiej, mówiąc: „pie-niądze albo życie”72. Najgorsze prześladowania miały miejsce w Salonikach, gdzie Grecy torturowali i głodzili osoby podejrzane о współpracę z oddziałami bułgarskimi. Podobnie traktowano duchownych, którzy sprzeciwiali się hellenizacji73.

Pewien grecki oficer w wiosce Krupicza zapytał chłopa, jak długo był Bułgarem. W odpowiedzi usłyszał, że zawsze. Wtedy nakazał mu by, aby stał się Grekiem. Następnie okazał mu nadzwyczajną łaskę, nie pozbawiając go życia. W innej wio-sce, Gorno-Nestrame, gdy na pytania ludność odpowiadała po bułgarsku, oficer grec-ki zakazał używania tego języka, twierdząc, iż znajdują się na terytorium państwa greckiego. W kilku innych miejscowościach zadawano jeszcze bardziej dziwne pyta-nia. Dotyczyły one bowiem tego, czy mieszkańcy są chrześcijanami czy Bułgarami. W Macedonii egejskiej mieszkańcom dawano do podpisu petycję z żądaniem przy-łączenia tych terenów do Grecji74. W liście napisanym w grudniu 1912 r. z wioski Dembesi (Kastoria) można było przeczytać: „Pierwszą czynnością, jaką podjęli ofi-cerowie greccy, jak również szeregowi żołnierze, było sprawdzenie czy ludność za-mieszkująca tę wioskę, to Grecy czy Bułgarzy. Jeśli okazywali się narodowości buł-garskiej, wtedy oficerowie rozkazywali chłopom, by ponownie stali się Grekami i dopiero wtedy pozwalano im żyć w spokoju”75.

Wprowadzenie administracji greckiej i serbskiej w Macedonii było nacechowa-ne przemocą i dążeniem do zmiany struktury etnicznej tego terytorium. Członkowie

69 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 168. 70 A. Malinowski, op. cit., s. 148.71 Ibidem, s. 150.72 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 192.73 Ibidem, s. 189.74 A. Malinowski, op. cit., s. 150.75 Ibidem.


Komisji Carnegiego zwrócili uwagę, że część tamtejszej ludności tęskniła za czasa-mi tureckimi, marząc о powrocie niedawnych okupantów. Paradoksalnie, w ocenie komisji, wojny bałkańskie pokazały, iż więcej było na tych ziemiach pokoju, kiedy znajdowały się one pod władzą Imperium Ottomańskiego76. Członkowie komisji nie wzięli jednak pod uwagę wydarzeń, jakie rozgrywały się w Macedonii w pierwszej dekadzie XX w., kiedy ludność chrześcijańska została poddana permanentnym repre-sjom ze strony Turcji, co wielokrotnie wywoływało interwencję mocarstw. Z pew-nością wojny bałkańskie rozbudziły nienawiść etniczną oraz otworzyły kolejne ob-szary konfliktogenne. Pojawili się też „nowi” wrogowie, którymi często stawali się przedstawiciele tej samej religii, lecz innej grupy etnicznej. Jak stwierdziła prof. Irena Stawowy – Kawka, przyłączenie do Serbii Macedonii Wardarskiej spowodowało nie-zadowolenie ludności, co doprowadziło do wybuchu we wrześniu 1913 r. powstania przygotowanego przez ludność albańską i macedońską w okolicach Ochrydu, Strugi i Debaru. Zostało ono jednak stłumione przy pomocy oddziałów greckiej armii77.

Zakończenie

Należy podkreślić, iż w rezultacie wojen bałkańskich wykształcił się nacjonalizm określany jako Wschodni i „gorący”. Nowo powstałe państwa nie posiadały wiel-kiego doświadczenia politycznego, dlatego też na ich terytoriach mógł on wystąpić z wielką intensywnością. Prof. Henryk Batowski zauważył, że podbite przez Turków narody bałkańskie dążyły nie tylko do zdobycia niepodległości, ale zamierzały też zagarnąć ziemie należące do sąsiadów, co stało się główną przyczyną rozwoju kon-fliktów narodowościowo-etnicznych na Bałkanach78. Ten ewoluujący w czasie wojen bałkańskich nacjonalizm Wschodni znalazł kontynuację w kolejnych antagonizmach w XX w. Zapoczątkowane w czasie wojen bałkańskich czystki etniczne na szeroką skalę stały się jednym z jego przejawów. Słuszna jest ocena prof. Adama Koseskiego, zgodnie z którą współczesne konflikty etniczne na Bałkanach polegają na tym, iż przeciwnicy dążą do dominacji i podporządkowania drugiej strony oraz jej zniszcze-nia, a nawet unicestwienia79. Trzeba więc uznać, że są to konflikty w swoich celach zdeterminowane i permanentne, ponadto w historycznej perspektywie nieskończone.

Z dozą krytycyzmu należy odnieść się natomiast do poglądów badaczy na Zachodzie, zgodnie z którymi historia Słowian Południowych przepełniona jest ple-mienną nienawiścią, zakorzenioną w ich psychice i światopoglądzie. Sprawia ona, że dzieje tych narodów charakteryzują się przemocą oraz chęcią podboju sąsiednich ziem. Narody bałkańskie na Zachodzie oceniane są więc często przez pryzmat etnicz-

76 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 15.77 I. Stawowy- Kawka, Historia Macedonii, Wrocław-Warszawa-Kraków 2000, s. 170.78 H. Batowski, Zagadnienia bałkańskie, Kraków 1939, s. 21. 79 A. Koseski, Bałkańskie konflikty etniczne w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, „Rocznik Nauk

Politycznych” 2000, nr 1 (2), s. 82.


nych uprzedzeń, opartych na przeświadczeniu, że na Bałkanach żyją społeczeństwa, których psychika przesiąknięta jest prymitywną nienawiścią i chęcią zemsty, odmien-ne od cywilizowanych narodów europy Zachodniej80. Koresponduje to z poglądem badacza elie Kedourie i jego „teorią mrocznych bóstw”, zgodnie z którą nacjona-lizm może prowadzić do odrodzenie się atawistycznego kultu własnej krwi i wła-snego terytorium81. Z takim zjawiskiem wielokrotnie spotykamy się na Bałkanach. Czym bowiem są konflikty zbrojne, do których doszło między narodami Słowian Południowych w czasie II wojny bałkańskiej, II wojny światowej, czy wojny domo-wej w Jugosławii?

Tego rodzaju wnioski badawcze wymagają jednak podjęcia szerszej debaty w gro-nie znawców problematyki. Choć i dziś możemy stwierdzić, że konflikty etniczne na Bałkanach nie wygasły, występując z całą bezwzględnością pod koniec XX w. podczas wojny domowej związanej z rozpadem Jugosławii. W raporcie Komisji Carnegiego, pojawiło się określenie „megalomania narodowego ideału”, co stanowi słuszną dia-gnozę bałkańskich realiów, gdzie trudno jest znaleźć konsensus między podmiota-mi stosunków międzynarodowych i nie tylko. W obliczu ekstremalnych, nacjonali-stycznych samouwielbień i wzajemnych podejrzeń nie wydaje się, aby kiedykolwiek było możliwe pojednanie82. Takie podejście towarzyszyło narodom i grupom etnicz-nym w czasie wojen bałkańskich, kiedy każdy walczył w imię realizacji partykular-nych celów. Jak zauważył H. L. Kostanick: „w okresie przyjaźni między krajami bał-kańskimi problemy terytorialne pozostają w uśpieniu i są czasowo rozwiązywane na drodze pokojowej lub tolerowane. Ale w okresie kryzysu zarówno lokalne, jak i mię-dzynarodowe aspiracje terytorialne odżywają i rozpoczyna się nowa fala w walce о terytoria”83. Czy Bałkany w XXI wieku pozostaną areną nacjonalistycznych uprze-dzeń, kolejnych sporów i konfliktów? Oto pytanie, na które nadal trudno dać jedno-znaczną odpowiedź.

80 Ta plemienna nienawiść, charakterystyczna dla narodów bałkańskich, była szczególnie widocz-na w historii Bośni i Hercegowiny, r. J. Donia, Vještački nalaz, „Časopis za suvremenu povijest”, br.1, 2004, s. 76.

81 e. Kellner, op. cit., s. 234-235.82 The Other Balkan Wars, op. cit., s. 11.83 H. L. Kostanick, op. cit., s. 9.


THe BALKAN WArS 1912-1913 AS A CAUSe OF THe DeVeLOPMeNT OF “HOT NATIONALISM”

IN THe BALKANS. THe OUTLINe OF THe PrOBLeM

S u m m a r y

The aim of this paper is to examine the origin of “hot nationalism” in the Balkans. Undoubtedly, this kind of nationalism was the final element of the Balkan Wars, that erupted in 1912. The author pres-ents the hypothesis that all Balkan conflicts have in common many factors. First of all, they were leading to develop of the modern nationalism. The ethnic cleansing, which were conducted during the Balkans Wars became the origin of the next Balkan conflicts in XX and XXI centuries. Furthermore, the most im-portant acts of cruelty, violations, rapes, murders are being described along with the overall as it is being manifested in the case of Macedonia. The crucial source of this article constitutes The other Balkan Wars. A 1913 Carnegie Endowment inquiry in retrospect with a new introduction and reflections on the present conflict by George F. Kennan, written in Washington 1993, based on Carnegie Commission report (1914), whose authors emphasized that “hot nationalism” manifested itself on the field of battle, drew on deeper traits of character inherited, presumably, from a distant tribal past, a tendency to view the outsider, with dark suspicion, and to see the political opponent as a fearful and implacable enemy to be rendered harm-less only by total and unpitying destruction. The author asks the question if the “eastern nationalism”, the most ferocious nationalism, still causes the threat to the security not only in the South europe but also in the Old Continent?


БАлКАнсКие воЙнЫ: поБедА и порАжение для БолГАрии (1912-1913)

Дженгиз Хаков

AbstraCt. Cengiz Hakov, Балканские войны: победа и поражение для Болгарии (1912-1913) (The Balkan Wars – Victory and Defeat for Bulgaria (1912-1913)).


Cengiz Hakov, институт по балканистика при БАн, софия – Болгария..

на Балканском полуострове в течении чуть больше года велись две войны с противоположными целями и задачами. первая война велась между государ-ствами Балканского союза и турцией, которая завершилась поражением турции и заключением лондонского мирного договора 17 мая 1913 года. вторая война велась между Болгарией и ее союзниками, входящими в Балканский союз, так на-зываемая Межсоюзническая война, которая завершилась поражением Болгарии и заключением Бухаресткого мирного договора от 28 июля 1913 года.1

22 сентебря 1908 года Княжество Болгария провозглашает независимость от османской империи, а Фердинанд был провазглашен царем болгар.2с подпи-санием 19 апреля 1902 года в стамбуле турецко-Болгарского протокола турция официально признает независимость Царства Болгарии.3 с этого момента пе-ред царем Фердинандом и Царством Болгарии стоит историческая задача объ-единить всех болгар на Балканах в одном государстве. А это могло произойти только пyтем расширения территории царства за счет османских провинций на

1 см. под стр.: Марков, Г. България и Балканският съюз срещу османската империя 1912- -1913. софия. 1989; Марков, Г. „Балканизацията”. софия. 2011; Хаков, дж. история на турция през ХХ век. софия. 2000; станев, н. история на нова България 1878-1941. софия. 1992; спасов, л. история на България 1878-1945. софия. 2008; тошев, А. Балканските войни. том втори. пловдив-софия. 1931; Генов, Г. п. Международни актове и договори, засягащи България. софия. 1940.

2 Генов, Г. п. пос. соч., с. 347-353.3 там же, с. 353.

140 дженГиЗ ХАКов

Балканах. такую же политику стремятся проводит и другие балканские госу-дарства. все они ищут поддержку великих сил, которые имеют противоречивые интересы в решении так называемого „восточного вопроса” – раздел османско-го наследства на Балканах.4

для осуществления своих национальных целей Болгария проводит активную дипломатическую деятельность, чтобы получить поддержку россии и союзни-ков в лице других балканских государств. официальная визита царя Фердинанда в феврале 1910 года в петербурге не постигла всех намеченных целей. потому что россия, готовясь к надвигающейся мировой войне, не спешила с военными действиями против турции и хотела привлечь Болгарию на стороне Антанты, против тройного союза. Болгаро – сербские переговоры не продвигались из-за разногласий по македонскому вопросу. пока Болгария отстаивала автономию Македонии, сербия настаивала на ее разделение между двумя странами. нельзя говорить о продвижении и в болгаро-греческих переговоров из-за претензий гре-ков на солониках и южных частей Македонии. препятствием в продвижении болгаро-румынских переговоров являлись претензии румынии на южную часть добруджи. чтобы усыпить бдительность турции по отношению активной дипло-матической деятельности Болгарии, в марте 1910 года царь Фердинанд сделал официальную визиту в стамбул, чтобы подтвердить желание Болгарии о даль-нейшем развитии добрососедских отношений между двумя странами.

16 сентября 1911 года италия объявляет войну турции для завоевания ее се-вероафриканских провинций триполитания и Киренайка.5 пользуясь тем, что турция вела войну с италией, весной 1912 года под патронажем россии был создан Балканский союз с участием Болгарии, Греции, сербии и черногории. румыния осталась вне этого союза, преследуя свои цели, сообразно развитию военных действий против турции.6

13 мая 1912 года был подписан договор о союзе между Болгарией и сербией, который был сопровожден военной конвенцией и секретным приложением.7 Этим договором Болгария обязывалась помочь сербии 200 000-ой армией про-тив Австро-венгрии, турции, румынии, а сербия обязывалась оказать помощь 150 000-ой военной силой Болгарии против турции и румынии. согласно тай-ному приложению территории на востоке от родопах и нижнего течения реки струма признаются болгарскими, а на севере и северо-западе от горы Шар при-знаются сербскими. территории между горами Шар, родопи, Эгейского моря и охридского озера были определены для автономной области Македонии.

16 мая 1912 года был подписан договор о союзе между Болгарией и Грецией.8 согласно военной конвенции к договору Болгария обязывалась действовать

4 Марков, Г. „Балканизацията”....с. 24-78.5 Хаков, дж. пос.съч. с.43.6 Марков, Г. „Балканизацията”...,с.144-156.7 станев, н. пос. соч., с. 190-191; спасов, л. пос. соч. , с. 34.8 станев, н. пос. соч., с. 195-196.

141БАлКАнсКие воЙнЫ: поБедА и порАжение для БолГАрии (1912-1913)

против турции 300 000-ой армией, а Греция – 120 000-ой армией. в отличии от Болгаро-сербского договора, в этом договоре не говорится о разделе завоеван-ных территорий. 15 августа 1912 года была постигнута устная договоренность с черногорией, чтобы она участвовала в войне с турцией 40 000-ой военной силой.9таким образом окончательно формировался Балканский союз.

29 сентября 1912 года союзники вручают туправляющему дипломатическим представительством османской империи в софии коллективную ноту с тре-бованием проведения реформ в балканских областях империи, с генералом-губернатором бельгийцем или швейцарцем, выборные областные собрания, жандармерия и местная полиция, свободное образованието.10

союзники очень хорошо знают, что османское правительство отвергнет их ноту и это послужит поводом для начала военных действий. вмешательство великих сил с требованием проведения частичных реформ, чтобы избежать военных действий не дает резултатов. 3 октебря османское правительство от-вечает, что нота стран Балканского союза не заслуживает ответа и прекра-щает дипломатические отношения с Болгарией и сербией. в сущности это и было объявление войны этим странам. 5 декабря 1912 года Болгария, сербия и Греция объявляют войну турции. в тот же день в Швейцарии подписывает-ся мирный договор между турцией и италией, который сразу же входит в силу. великие силы, готовясь к предстоящей мировой войне, объявляют неутралитет в Балканской войне11

так начинается первая балканская война. на восточно-фракийском фрон-те действуют три болгарские армии, чья численность превышает 300 000 че-ловек, а турецкие войска насчитывают 200 000. на македонском фронте чис-ленность войск сербии, Греции, черногории и ограниченный контингент болгарских войск насчитывают чуть больше 400 000 человек, а турецкие вой-ска – 150 000 человек. отдельно два болгарских отряда действуют между рек Марица и струма против малочисленных турецких частей. при таком соотно-шении сил военные действия развиваются быстротой, неожиданной даже для самих воюющих сторон. на восточно-фракийском фронте болгарские войска окружают Адрианополь и продвигаются к стамбулу, 24 октября они остановле-ны у чаталджи. Болгарские войска, действующие в родопах и Западной Фракии, захватывают ряд городов и сел. А те, кто действуют в долине реки струма при-ближаются к солоникам. на Македонском фронте успешно действуют серб-ские, греческие и черногорские вооруженные силы. 27 октября турецкое коман-дование сдает боя солоники грекам.12

Менее чем за три недели почти все балканские территории турции, за ис-ключением крепостей Адрианополь, Шкодра и янина, попадают в руки госу-

9 спасов, л. пос. съч. , с. 34.10 Марков, Г. „Балканизацията”..., с. 180.11 Марков, Г. , там же, с. 181-182.12 станев, н. пос. соч., с. 170-174.


дарств Балканского союза. 30 октября турция обращается к Франции с просьбой посредничать в заключении перемирия. Царь Фердинанд, который находился вне софии, телеграфировал болгарскому правительству, что „мир будет дик-товаться в стамбуле”.13 по его приказу 5 и 6 ноября болгарские войска атаку-ют оборонительные линии турецких войск у чаталджи и терпят поражение. 20 ноября между Болгарией и турцией заключается перемирие, а 3 октября в лондоне начинаются мирные переговоры между участниками первой балкан-ской войны. Условия мира, выдвинутые государствами Балканского союза сле-дующие: турция должна уступить все свои территории на Балканах на западе от линии родосто (текирдаг) на Мраморном море, Мидия (Мидие) на черном море, свои острова в егейском море, а также остров Крит; будущее Албании решается велкими силами. согласно турецким предложениям о мире вилает Адрианополь остается под турецким управлением, Македония превращается в вассальное султану княжество, Албания получает статус автономной области, егейские острова остаются под управлением турции; вопрос об острове Крит должен решиться между турцией и великами силами.14

при таком большом различии в предложениях двух переговаривающих сто-рон заключение мира стало невозможным. 10 января 1913 года младотурецкая партия „единение и прогресс” совершает переворот в турции.15 новое турецкое правительство не согласно удовлетворить требования государств Балканского союза о восточной Фракии и Адрианополе. 12 января румыния требует исправ-ление румыно-болгарской границы в районе добруджи в свою пользу по ли-нии тутракан-Балчик. 17 января мирные переговоры в лондоне прерываются и военные действия возобновляются. 24 января турецкие войска безуспешно атакуют болгарские позиции в районе чаталджи. Безуспешный был и десант младотурок в районе Шаркëй. Греческие войска берут янину без боя. 11 мар-та болгарские войска берут осажденный с начала войны Адрианополь с уча-стием 50 000-ого сербского корпуса. 1 апреля 1913 года боевые действия между Болгарией и турцией прекращаются.

в результате возобновления мирных переговоров в лондоне 17 мая 1913 года был заключен подготовленный великими силами мирный договор между турцией и государств Балканского союза..16 согласно этому договору турция от-казывается в пользу Балканского союза от своих территорий на западе от линии Энос на егейском море до Мидии на черном море, за исключением Албании, котороя провозглашает свою независимость. великим силам предоставляется определить границы Албании и решать все вопросы, связанные с ее незави-симым существованием. турция отказывается от своих прав на острове Крит и егейских островах в пользу великих сил. все финансовые вопросы, связан-

13 спасов, л. пос. соч. , с. 35.14 тошев, А. пос. соч., с. 391, 395.15 Хаков, дж. пос. соч., с. 44-45.16 тошев, А. пос. соч., с. 391-399.


ные с окончившейся Балканской войной, должны решаться в париже междуна-родной комиссией.

Заслуги за победу в кончившейся Балканской войне имеют все государства Балканского союза, но прежде всего Болгария, которая принимает участие в во-йне с самыми многочисленными вооруженными силами и побеждает основные силы противника. после войны Болгария превращается в самое большое бал-канское государство по отношении территории и населения, чем были недо-вольны другие балканские государства. они воспользовались недостатками до-пломатической подготовки войны, чтобы пересмотреть ее результаты.

из предварительных дипломатических переговоров только в договоре о со-юзе и дружбе между Болгарией и сербией определены территории, которые они будут делить между собой после окончания войны. после создания неза-висимого Албанского государства сербия не может получить ожидаемые тер-ритории на севере и западе от горы Шар и поэтому хочет компенсировать их за счет территорий в Македонии. при этом сербия подчеркивает свой дополни-тельный вклад в победу благодаря участии 50 000-ого сербского корпуса во взя-тии Адрианополя, который остается в границах Болгарии. Греция после взятия солоник без боя претендует на часть македонских территорий, которые были предусмотрены, согласно договору между сербией и Болгарией, для Болгарии. румыния со своей стороны претендует на Южную добруджу. турция внима-тельно следит за нарастающими противоречиями между странами Балканского союза и готовится вернуть восточную Фракию и Адрианополь. два дня после заключения лондонского мирного договора, 19 мая 1913 года сербия и Греция заключают союзный договор и военную конвенцию взаимопомощи против Болгарии. чтобы предотвратить распад Балканского союза, россия предлага-ет его членам разоружиться и в санкт-петербурге под русским патронажем ре-шить взаимные территориальные претензии.17

таким образом после войны Болгария оказывается в исключительно тяже-лом положении. Царь Фердинанд и его первый помощник ген. М. савов реша-ют выйти из этой тяжелой ситуации путем успешной карательной военной ак-ции против сербии и Греции, чтобы вынудить их стать более сговорчивыми по спорным территориальным вопросам. в ночь 16 на 17 июня 1913 года болгар-ские военные части нападают на сербские и греческие войска без официально-го объявления войны. так начинается вторая балканская (Межсоюзническая) война. в ней Болгария принимает участие четырьмя армиями общей числен-ностью 500 500 человек, рассположенными на широком фронте от Кавалы на егейском море до видина на реке дунай. Болгарским армиям противостоят гре-ческие, сербские и черногорские войска общей численностью 590 000 человек. сначала болгарские войска добиваются успеха на отдельных участках фронта, но неожиданное сопротивление противника заставляет болгарское командование остановить военные действия. однако сербские и греческие войска воспользо-

17 пак там, с. 401-405.


вались создавшейся обстановкой на фронте и не остановили военные действия. даже больше, 21 июня Греция и 25 июня сербия официально объявляют вой-ну Болгарии. 27 июня румыния объявляет войну Болгарии и ее войска захваты-вают Южную добруджу, а другие ее военные части переходят дунай и оказыва-ются в непосредственной близости от софии. спустя месяца после подписания лондонского мирного договора турецкие войска возвращают себе восточную Фракию и Адрианополь. А отдельные турецкие военные части переходят на за-паде от реки Марица и захватывают территории восточных родоп и Западной Фракии.18

Болгария, будучи окруженной своими соседями, была вынуждена 17 июля 1913 года заключить перемирие. на этот раз переговоры ведутся не в лондоне, а в Бухаресте с участием румынии, сербии, Греции и черногории с одной сто-роны и Болгарии с другой, под закулисным руководством великих сил. 28 октя-бря заключается Бухарестский мирный договор, согласно которому Южная добруджа остается в румынии и новая граница проходит по линии тутракан на реке дунай – Балчик на черном море. новая болгаро-сербская граница на-чинается на севере от вершины патарница, следует вниз между реками вардар и струма и кончается на горе Беласица, где связывается с болгаро-греческой границей. Болгаро-греческая граница начинается от Беласицы, продолжает к востоку и кончается у вливания реки Места в егейском море. территории в восточных родопах и Западной Фракии, между реками Места и Марица оста-ются в Болгарии.19

после заключения Бухаресткого мирного договора Болгарии предстоит ре-гулировать свои отношения с турцией. она обращается к участникам преж-ней лондонской мирной конференции, чтобы заставили турцию вывести войска за линией Энос-Мидия. Царь Фердинанд обращается с отчаянным при-зывом к Австро-венгерскому императору Францу Йосифу защитить Болгарию от турков.20 однако участники тройного союза и Антанты не были заинтере-сованы накануне первой мировой войны оказать давление на турцию во имя Болгарии. поэтому 24 июля 1913 года участники лондонской мирной конфе-ренции объявляют формальное решение уважать лондонский мирный договор и отвести турецкие войска за линией Энос-Мидия.21 однако они не принимают никаких практических мер, чтобы выполнить это решение. только россия пред-лагает оказать давление на турцию путем внушительной демонстрации боевых единиц военно-морского флота великих сил. россия также предлагает органи-зовать финансовый бойкот турции.

18 станев, н. пос. соч., с. 218.19 тошев, А. пос. соч., с. 401-417.20 влахов, т. турско-българските отношения през 1913-1915. сп. исторически преглед, годи-

на ХІ. Книга І. софия. 1955. с. 6-10.21 там же, с. 24-25.


противоречивые интересы великих сил делают предложение россии невы-полнимым. даже больше, Германия заявляет, что вопрос о восточной Фракии является внутренним вопросом турции.22

Болгария, надеясь на поддержку участников лондонской конференции, от-брасывает любые двусторонные переговоры с турцией о заключении мирного договора. Болгария не только не получила поддержку, но и была посоветована согласиться на прямые переговоры с турцией. даже россия, которая была изо-лирована от других великих сил, тоже посоветовала регулировать отношения с турцией.23 Болгария, оставшись без поддержки великих сил, принимает ту-рецкое предложение о начале двусторонних переговоров как о заключении мир-ного договора, так и по остальным политическим и экономическим вопросам, интересовавших двух стран.24

Болгарская делегация приезжает на переговоры в стамбул в начале сен-тября 1913 года. еще при проводов болгарской делегации на вокзале в софии царь Фердинанд сказал генералу савову о необходимости подписания не толь-ко мирного договора, но и тайного политического договора между Болгарией и турцией.25 еще в самом начале переговоров турецкие предложения о мирном договоре и предложения о новой турецко-болгарской границе формулируются по принципу „что взяли, то наше”. талят паша – руководитель турецкой делега-ции, обращаясь к руководителю болгарской делегации генралу савову добавил ”ничего не даете из своего кармана, отступите нам Адрианополь как знак до-брой воли”.26 другими словами, восточная Фракия и Адрианополь принадлежат турции, поэтому Болгария ничего собственного не теряет.

еще с самого начала переговоров болгарской делегации было ясно, что во-прос о территориях восточной Фракии и о новой болгаро-турецкой границы уже предрешен и она не сможет сделать ничего по этому вопросу. но учитывая насколько важно для Болгарии выходить на Эгейское море, она ставит вопрос об отходе турецких войск из Западной Фракии на левый берег реки Марица. тем более, что согласно Бухаресткому договору эта территория с городами дедеагач, Гюмюрджина и Ксанти отданы Болгарии. однако турция отказывает-ся вывести войска раньше окончания переговоров и определения новой турецко-болгарской границы, а также гарантирования прав турецко-мусульманского на-селения в Болгарии и в новых землях.27

22 там же, с. 14.23 там же, с. 20.24 дипломатически документи по намесата на България в европейската война. том І, 1913-

-1915. софия, 1920, с. 43.25 тошев, А. по сключването на Цариградския мирен договор в 1913 г. сп. Българска мисъл,

софия, 1930 г., кн. 2, с. 101. 26 там же, с. 105.27 Централен държавен Архив (ЦдА), ф. 176К, оп.2, а. е. 1391, л. 171.


29 сентября 1913 года происходит торжественное подписание болгаро-турецкого мирного договора делегациями двух стран.28 согласно статьи 1 это-го договора новая граница между Болгарии и турции начинается с устьи реки резовска на черном море, идет на Запад по горе странджа, обходит Адрианополь с северо-запада, спускается вниз по реке Марица и через ее правый рукав дохо-дит до егейского моря. оба государства обязуются вывести войска из террито-рий, принадлежащих другой стороне в течении 15 дней (ст.2). все мусульмане, являющиеся болгарскими подданными, будут пользоватся теми же политиче-скими и гражданскими правами, что и все остальные граждане Болгарии (ст.8). Болгарские общины в турции будут пользоватся теми же правами, как и осталь-ные христианские общины турции (ст.9). постановления лондонского мирно-го договора действуют в той мере, в какой они не отменяют или видоизменяют постановления данного договора (ст.19). другими словами, Царьградский мир-ный договор отменяет прежнюю граничную линию Энос-Мидия, которая была определена лондонским мирным договором. настоящий мирный договор вхо-дит в силу сразу после подписания, а ратификационные документы обменива-ются в течение 15 дней.

в связи с подписанием Царьградского мирного договора 1913 года главы го-сударств Болгарии и турции обмениваются поздравлениями. Царь Фердинанд говорит:” Этот акт ознаменовал конец наших старых и новых разногласий , от-крывает новую эпоху мира и дружбы между нашими двумя государствами.”29 со своей стороны, султан Мехмет V сказал:” Этот договор ставит начало счаст-ливого будущего и дружеских отношений между двумя народами.”30

подводя итоги, надо сказать, что Балканские войны коренным образом изме-нили географическую карту Балканского полуострова. выигравшими оказались Греция, которая увеличила свою территорию на 91%, а население увеличилось на 67% и сербия, которая увеличила территорию на 80%, население увеличи-лось на 41%. румыния практически без каких либо военных действий присое-динила Южную добруджу к своим территориям. Болгария, которая вела тяже-лейшие сражения против турции и у нее больше всех погибших, в конце концов увеличила свою территорию всего на 17% и население – на 8%.31 самыми боль-шими потерями из войны вышла турция, которая потеряла все свои балканские территории за исключением восточной Фракии и Адрианополя. Балканский союз, созданный против турции, распадается, противоречия между балкански-ми государствами еще больше углубляются и это их снова противопоставляет в первой мировой войне, кончившейся катастрофальными последствиями для Болгарии и турции.

28 стефанова, с. Международни актове и договори (1648-1918). софия, 1958, с. 333-338.29 тошев, А. пос. соч., с. , с. 469.30 там же.31 Марков, Г. „Балканизацията”...., с. 236.


THe BALKAN WArS – VICTOry AND DeFeAT FOr BULGArIA (1912-1913)

S u m m a r y

After declaring its independence in 1908, in the name of the unification of all Bulgarians in one state Bulgaria carried out a policy of expanding its territory at the expense of the Ottoman provinces in the Balkans. The same policy was followed by all the other Balkan states. In the spring of 1912 under russian auspices was formed the Balkan Alliance in which took part Bulgaria, Serbia, Greece and Montenegro. In the course of one year two wars with opposite goals and objectives were waged in the Balkans. The first war was between the states from the Balkan Alliance and Turkey, and the second – between Bulgaria and its allies from the Balkan Alliance. The Balkan wars changed radically the map of the Balkans. The Balkan Alliance disintegrated, the contradictions among the Balkan states aggravated and that again set them against each other in the First World War.

WOJNy BAŁKAŃSKIe: ZWyCIęSTWO I KLęSKA BUŁGArII (1912-1913)


Po ogłoszeniu niepodległości Bułgarii w 1908 roku car Ferdynand w imię zjednoczenia wszystkich Bułgarów w jednym państwie podjął politykę zjednoczenia wszystkich Bułgarów w jednym państwie kosztem prowincji osmańskich na Bałkanach. Podobną politykę prowadziły i inne państwa bałkańskie za-chęcane przez wielkie mocarstwa, posiadające przeciwstawne interesy na Bałkanach. Wiosną 1912 roku pod opieką rosji utworzony został Związek Bałkański, w którym uczestniczyły Bułgaria, Grecja, Serbia i Czarnogóra.

W przeciągu ponad roku na Bałkanach prowadzone były dwie wojny, które miały sprzeczne ze sobą cele i zadania. Pierwsza wojna toczyła się między państwami bałkańskimi a Turcją, która zakończyła się klęską Turcji i zawarciem w maju 1913 roku Druga prowadzona była między Bułgarią a jej sojusznikami ze Związku Bałkańskiego, tzw. wojna międzysojusznicza, zakończyła się klęską Bułgarii i zawarciem po-koju w Bukareszcie w lipcu 1913 roku.

Wojny bałkańskie zmieniły zasadniczo mapę geograficzną Bałkanów. Turcja straciła prawie wszyst-kie swoje bałkańskie terytoria, a Bułgaria większą część terytoriów zdobytych w czasie pierwszej woj-ny. Grecja, Serbia, Czarnogóra i rumunia znacznie powiększyły swoje terytoria i swoją ludność. rozpad Związku Bałkańskiego zaostrzył też przeciwieństwa między państwami bałkańskimi, co stało się widocz-ne w pierwszej wojnie światowej, umożliwił on jednak zarazem zbliżenie polityczne Turcji i Bułgarii, co przypieczętował zawarty między tymi państwami pokój w Stambule – 29 września 1913 roku.


PÓŁWySeP BAŁKAŃSKI JAKO OBSZAr DZIAŁAŃ MILITArNyCH PODCZAS WOJeN BAŁKAŃSKICH. CHArAKTerySTyKA GeOGrAFICZNO-WOJSKOWA

anDRzeJ KRzaK

AbstraCt. Andrzej Krzak, Półwysep Bałkański jako obszar działań militarnych podczas wojen bałkańskich. Charakterystyka geograficzno-wojskowa (Balkan peninsula as the area of military operation during Balkan wars. Geographical-military characteristics).


Andrzej Krzak, Uniwersytet Szczeciński, Wydział Humanistyczny, Katedra Badań nad Konfliktami i Pokojem.

Wstęp

Mianem Bałkany lub Półwysep Bałkański zwykło się określać obszar obejmu-jący południowo-wschodnią część europy zawierającą się między czterema mo-rzami: Czarnym od wschodu, Adriatyckim i Jońskim od zachodu oraz na południu Egejskim1. O ile nie ma problemu z wytyczeniem granic na zachodzie i południu, to w odniesieniu do północnej i wschodniej granicy Półwyspu występują znaczne trud-ności. Należy zauważyć, że na przestrzeni wieków zarówno geografowie, jak i polity-cy inaczej określali granice Bałkanów oraz ich nazewnictwo. Jeśli przyjmowali kryte-ria geograficzne, to różnice należy uznać za nieznaczące, natomiast gdy problem był ujmowany wg kryterium politycznego, to bywały one znacznie większe.

Jak już wspomniano, szczególnie poważnym problemem jest wytyczenie granic północnych i północno-zachodnich Półwyspu. W zasadzie przyjmowano, że granicę północną tworzy dolny bieg Dunaju do jego ujścia do Sawy. Serbski historyk i geo-graf Jovan Cvijić granicę północną kreśli od Triestu poprzez Bramę Postojny2 doli-

1 H. Batowski, Bałkany, kraje i narody bałkańskie, „etnografia Polska”, T. X, 1966, s. 116.2 Brama Postojna (Brama Adriatycka lub Włosko-Illiryjska) jest jedną z głównych przełęczy pa-

sma dynarskiego. Znajduje się w Słowenii, Regio Carsica Militaris, http://www.parkvojaskezgodovine.si/ regio_ carsica_militaris/eng/kronologija.html, [dostęp: 2 września 2012].

150 ANDRZEJ KRZAK

ną Sawy aż po Dżerdap3, kończąc na delcie Dunaju4. Z kolei prof. M. Waldenberg uważa, że zachodnią granicę stanowi wybrzeże Adriatyku do rijeki (Fiume), a na-wet do Zatoki Triesteńskiej5. Dyskusyjną kwestią pozostaje to, czy zaliczamy do Bałkanów: Słowenię, Węgry oraz rumunię w ujęciu całościowym. Pogląd prof. M. Waldenberga, że Węgry oraz północna rumunia nie wchodzą w obręb terytorialny Półwyspu Bałkańskiego, wydaje się tylko częściowo słuszny. Jeśli będziemy te pań-stwa traktować jako jednostki stanowiące część europy Środkowo-Wschodniej oraz Bałkanów6, to obszar rumunii należy zaliczyć zarówno do jednej jak i drugiej części europy. Należy się natomiast zgodzić z poglądami prof. M. Waldenberga odnoszący-mi się do Węgier. Pomimo że Węgry na południu graniczą z państwami bałkańskimi, to nie można ich w żadnym wypadku łączyć z tym obszarem, nawet jeśli w przeszło-ści granice polityczne i kulturowe obejmowały krainy i państwa dzisiaj zaliczane do Bałkanów. Prof. H. Batowski uważa natomiast, że jeśli chodzi o terytorium rumunii, to jego część, a mianowicie Dobrudża7, wchodzi w skład Półwyspu8. Wspomniany już serbski geograf J. Civić wyraża podobne poglądy zaliczając część rumunii, a właści-we tzw. Donje Podunavlje oraz europejską Turcję do Płw. Bałkańskiego9.

Podobne trudności występują z określeniem przynależności Słowenii, ponie-waż według większości poglądów terytorium tego państwa, podobnie jak Węgier, nie wchodzi w obszar Półwyspu Bałkańskiego.

Jeszcze inne podejście prezentuje w jednym ze swoich artykułów dr Jerzy Stańczyk. Przedstawia on argumenty i poglądy historyków oraz politologów przy-pisujących zarówno Słowenię, jak również Chorwację, rumunię i Bułgarię do re-gionu europy Środkowo-Wschodniej10 i zarazem do Bałkanów. Z kolei Jan Kofman, nie rozróżniając granic pomiędzy europą Środkową a Bałkanami, uważa, że europa Środkowo-Wschodnia obejmuje wszystkie kraje bałkańskie oraz Polskę, Czechy,

3 Dżerdap/Iron Gates (rum. Portile de Fier; serb. Ђердапска клисура, Đerdapska Klisura; Żelazne Wrota), przełom (dolina) Dunaju oddzielający Karpaty od Gór Wschodnioserbskich stanowi granicę między rumunią i Serbią, A. Maryański, Rumunia, Warszawa 1973, s. 37-38; P. Burchard, Rumunia, Warszawa 1968, s. 83-87.

4 M. Tešić, Geostrategijskij položaj Balkana (Položaj Jugoslavije na Mediteranu), [w:] Balkan kra-jem 80-ih godina, Beograd 1987, s. 79.

5 M. Waldenberg, Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktów i idei, Warszawa 2000, s. 15.

6 Granice Bałkanów i europy Środkowo-Wschodniej nie są jednolite. Leszek A. Kosiński uważa, że do europy Środkowo-Wschodniej należy zaliczyć rumunię, Jugosławię (kraje powstałe po rozpadzie tego państwa), Bułgarię i Albanię. Inni naukowcy dodają nawet Turcję i Grecję, Ibidem, s. 14-15.

7 Począwszy od 1878 r. rumunia rywalizował o Dobrudżę z Bułgarią. W 1913 r. w wyniku II wojny bałkańskiej (zwanej również międzysojuszniczą) rumunia uzyskała tę prowincję aby ja ponownie dwu-krotnie stracić w wyniku działań I i II wojny światowej. Jednak zarówno po Wielkiej Wojnie jak i po ko-lejnym światowym konflikcie Dobrudża z powrotem była przyznawana rumunii.

8 H. Batowski, Zagadnienia Bałkańskie, Kraków 1939, s. 4.9 M. Tešić, Geostrategijskij položaj Balkana…, s. 79.

10 J. Stańczyk, europa Środkowa – kryteria wyodrębniania i cechy regionu, „Studia polityczne”, nr 12/2001, s. 199-200.

151PÓŁWySeP BAŁKAŃSKI JAKO OBSZAr DZIAŁAŃ MILITArNyCH

Słowację, Austrię, Węgry a także Łotwę, Litwę i estonię11. Wyodrębnienie regionu europy Środkowej (lub Środkowo-Wschodniej) i wchłonięcie europy Południowo-Wschodniej obejmującej Półwysep Bałkański, wydaje się być jednak zbyt szerokie, zarówno z geograficznego, politologicznego, jak również historycznego punktu wi-dzenia. Z kolei wg poglądów Jerzego Tomaszewskiego, należy oddzielić obszary dawnej monarchii habsburskiej od terytorium, które znajdowało się pod panowaniem Imperium Ottomańskiego, czyli europę Południowo-Wschodnią12.

Aby jednak, móc precyzyjnie opisać dzieje militarne lub polityczne Bałkanów, nie można pozwolić sobie na pominięcie ogólnego przynajmniej scharakteryzowania terytorium rumunii oraz Słowenii.

Największy problem w określeniu, które z państw (jakie terytoria i obszary) wcho-dzą w skład Półwyspu, stanowi jego budowa, bowiem jest on tak zrośnięty z resztą kon-tynentu, że bardzo trudno jest wyznaczyć jakiś jeden element integrujący. Każdy więc podział lub zaproponowana linia rozgraniczenia mogą mieć jedynie umowny charakter. Warunki geograficzne i układ półwyspu obszar ten dezintegrują. Dlatego też wobec po-ważnych różnic poglądów co do przebiegu północnej granicy Bałkanów należy przy-jąć, że będzie nią linia Dunaju – Sawy i Kupy oraz rumuńska Dobrudża. Terytorium Słowenii oraz północna i wschodnia część rumunii powinny być natomiast rozpa-trywane raczej w kontekście wydarzeń politycznych, a nie położenia geograficznego.

Interesy krajów leżących w bezpośredniej styczności z państwami bałkańskimi prowadziły do zmian politycznych, w tym i terytorialnych. W przypadku rumunii mo-żemy mówić raczej o państwie „o interesach bałkańskich”. Aby poprawnie określić za-kres terytorialny Półwyspu Bałkańskiego, należałoby mówić o krajach bałkańskich, a nie o państwach. Wówczas można byłoby zastosować szerszy zakres pojęciowy13.

Istotną kwestią w trakcie sporządzania opisu geograficznego krajów Półwyspu Bałkańskiego są zmieniające się granice oraz nowo powstałe państwa na przestrze-ni ostatniego stulecia. Znaczne zmiany geograficzno-polityczne (jak również mili-tarne) na Bałkanach przyniosła ostatnia dekada XX wieku w związku z rozpadem Jugosławii.

Kolejny dylemat stanowi nazwa Półwyspu: Bałkański oraz utożsamiane z nim po-jęcie: Bałkany. Należy przyjąć, że obie nazwy są poprawne. Jednak pojęcie Półwyspu Bałkańskiego może odnosić się zarówno do jednostki geograficznej jak i całościowe-go układu polityczno-geograficznego omawianego obszaru. Z kolei nazwa Bałkany stanowi bardziej ogólne określenie. Dotyczy to zarówno kwestii geograficznych jak również politycznych. Wyraz Bałkany jest pochodzenia tureckiego i odnosi się do sło-wa Balkan, oznaczającego pasmo górskie pokryte lasami. Jak stwierdził H. Batowski, Turcy, którzy w XIV w. zajęli część tego obszaru nadali mu nazwę od charaktery-stycznych dla tego regionu lesistych gór. Co ciekawe, w opisach terenu stosowali ra-

11 Ibidem.12 Ibidem.13 Kwestie te szerzej poruszał prof. H. Batowski, H. Batowski, Bałkany, kraje i narody…, s. 121.

152 ANDRZEJ KRZAK

czej liczbę mnogą wyrazu Balkan, czyli Balkanar14. Nazwa ta była jednak używana w całościowym ujęciu. Natomiast terminem polityczno-administracyjnym, jakim po-sługiwali się Turcy, była nazwa rumelia odnosząca się do państwa wschodniorzym-skiego. Termin Bałkany w odniesieniu do pasma górskiego występuje również w ję-zyku starogreckim oraz łacińskiego. Odpowiednio dla nowogreckiego Chersonisos tu emu oraz dla łaciny Haemus15.

Określenie Półwysep Bałkański po raz pierwszy zostało użyte na początku XIX w. przez niemieckiego geografa A. Zeune16. Nieco później pojawiło się pojęcie Bałkany. Według prof. Tomasza Witucha nazwę tę do języka francuskiego wprowa-dził w połowie XIX w. geograf i podróżnik austriacki Ami Boué. Definitywne utrwa-lenie tego pojęcia w języku niemieckim jest natomiast zasługą geografa i etnografa, Felixa Kanitza17.

Charakterystyka geograficzna Półwyspu Bałkańskiego

Trójkąt Półwyspu Bałkańskiego obejmuje około 550 000 km2 o długości ok. 950 km, szerokości na północy 1260 km. W przeważającej części jest to obszar górzysty, składający się z szeregu krain o zróżnicowanym charakterze pod względem rzeźby terenu, klimatu, sieci hydrograficznej, gleby, flory i fauny oraz stosunków spo-łecznych.

Półwysep Bałkański jeden z trzech wielkich półwyspów europy Południowej, stano-wi naturalny pomost pomiędzy europą a Azją. Opisując jego ukształtowanie należy po-dzielić go umownie na dwie części: północną i południową. Część północna to obszar rozciągający się od Morza Czarnego na wschodzie do wybrzeży Morza Adriatyckiego na zachodzie, opierający się o północą granicę półwyspu. Południową natomiast część tworzą półwyspy: Grecki, Chalcydycki i Gallipoli. W południowo-wschodniej części Półwysep Bałkański jest oddzielony od Azji cieśninami Bosfor i Dardanele. Posiada dobrze rozwiniętą linię brzegową, zwłaszcza na kresach zachodnich (wybrzeże M. Adriatyckiego). Dzięki czemu na całym wybrzeżu występują liczne zatoki, w któ-rych lokowano osady i miasta. Do zatok mających najistotniejsze znaczenie geogra-ficzno-wojskowe zaliczamy:

– w odniesieniu do Adriatyku: Triesteńską, Fiumską, Splitska, Drinu i Ko torską18;– Duressi (Durazzo), Krawastańską i Vlora występujące na adriatyckim wybrze-

żu Albanii;

14 Ibidem, s. 118.15 Ibidem, s. 119.16 D. T. Bataković, Il mosaico Balcanico fra Realpolitik e escontro di civiltá, “Limes”, „Rivista

Italiana di Geopolitica”, Vol. 3/1995, s. 74-77; F. Gołembski, Bałkany. Determinanty stabilności, Warszawa 1982, s. 51, Vide.: A. Zueune, Versuch einer wissenschaftlichen Erdbeschreibung Gea, Berlin 1809.

17 T. Wituch, Bałkany-szkic definicji, „Dzieje Najnowsze”, r. XXX , nr 2/1998, s. 136.18 Dragoš D. Kostich, The Land and People of the Balkans. Albania Bulgaria Yugoslavia, Philadelphia-

New york 1973, s. 38.


Wybrzeże greckie także pokryte jest licznymi zatokami19. Na zachodnim wybrze-żu usytuowana jest Zatoka Arkadii, natomiast na południu Messeńska i Lakońska. Z kolei we wschodniej części Morza egejskiego występuje zatoka Nauplia, Sarońska, która łączy się z Zatoką Koryncką20. W głąb Grecji kontynentalnej wcinają się zatoki: Lamis, Pagassitikos i Salonicka, natomiast na Półwyspie Chalcydyckim–Kassandra, Hagion Oros, Ierission i Orfanon i na końcu koło Półwyspu Gallipoli – zatoka Soros. Po europejskiej stronie Morza Marmara zatoki nie występują.

Na zachodnim wybrzeżu Morza Czarnego możemy wyodrębnić trzy większe za-toki: u wybrzeży bułgarskich Warneńską i Burgaską zaś u ujścia Dunaju – Lacal.

Pod względem geograficznym do Półwyspu należy znaczna ilość wysp. Są one Głównie usytuowane są przy wybrzeżach: adriatyckim i egejskim Na północy, na Morzu Adriatyckim występuje grupa wysp krasu chorwackiego: Krk, Lusin i rab, następnie w środkowej części, zwanej welebicką, znajdują się wyspy: Pag, Maun, Vir, Silba, od której począwszy w kierunku południowym ciągnie się pas kilku ty-sięcy wysp i wysepek wybrzeża dalmatyńskiego. Największe z nich to: Brač, Hvar, Korčula, Miljet21. Na wybrzeżu albańskim prawie nie występują wyspy, z wyjątkiem Sazanit (wł. Saseno) u ujścia Zatoki Valońskiej (Zat. Vlora). Wyspa ta ma istotne zna-czenie strategiczne dla szlaków komunikacyjnych Morza Adriatyckiego, bowiem sta-nowi naturalny punkt, z którego można kontrolować wyjście na Morze Jońskie i da-lej na Morze Śródziemne. Z kolei wśród wysp greckich Morza Jońskiego możemy wyróżnić Korfu, Pervezę, Kefalonię i Zantę22. Natomiast na południe od Peloponezu znajduje się największa z wysp opisywanego obszaru, czyli Kreta oraz nieco wyżej położona Cytera. Te dwie wyspy oddzielają Morze egejskie od Morza Śródziemnego. W tym rejonie szczególnie ważnym punktem strategicznym jest Kreta, dzięki któ-rej władające nią państwo może kontrolować szlaki wodne, jak i lotnicze na obsza-rze Azji Mniejszej, wschodniej części Morza Śródziemnego oraz północnego wy-brzeża Bliskiego Wschodu. W południowej części Morza egejskiego rozpościera się archipelag wysp zwanych Cykladami (220 wysp), z których do największych nale-ży zaliczyć: Andros, Paros i Tinos. U wschodnich wybrzeży środkowej Grecji wystę-puje evvia (eubea), a na północ od niej May oraz grupa wysp Sporad. Najbardziej na północ wysuniętymi wyspami Morza egejskiego są: Lemnos, evstratios, Tasos i Samotraki, zaś przedłużeniem Półwyspu Gallipoli jest wyspa Imroz23. Na Morzu Marmara występuje pewna ilość wysp, jednak przynależą one do azjatyckiej części wybrzeża. Z kolei u wybrzeży Bułgarii i Dobrudży na Morzu Czarnym nie występu-ją wyspy.

19 Wielka Geografia Powszechna, Europa IV, Hiszpania, Portugalia, Włochy, Jugosławia, Bułgaria, Grecja, Albania, Turcja Europejska, red. S. Gorzuchowski, T. Dybczyński, Warszawa 1938, s. 4.

20 To połączenie wykorzystano przy budowie Kanału Korynckiego, o którym pisaliśmy powyżej.21 Dragoš D. Kostich The Land and People of the Balkans…, op. cit., s. 41.22 Wielka Geografia Powszechna, Europa IV, Hiszpania, Portugalia, Włochy, Jugosławia…, op. cit.,

s. 4.23 Ibidem.

154 ANDRZEJ KRZAK

Pod względem ukształtowania Półwysep jest bardzo zróżnicowany, z prze-wagą górzystej rzeźby terenu. Do linii Belgrad-Saloniki cała zachodnia część Bałkanów stanowi pas górski, który ciągnie się wzdłuż wybrzeża Adriatyku aż do rzeki Drin w Albanii. Nosi on nazwę Gór Dynarskich, które przechodzą w pasmo Gór Albańsko-Greckich24. Góry te rozpadając się na mniejsze grupy, sięgają aż po Peloponez. Najwyższym szczytem Dynarów jest Durmitor położony w Czarnogórze (2 528 m n.p.m.), natomiast w Górach Albańsko-Greckich króluje mityczny Olimp.

Góry Dynarskie w południowej części łączą się z pasmem Škopskiej Cyrnej Gory i Šar Planiny, które oddzielają Macedonię i Kosowo, zamykając od południa Kosowo Polje. Najwyższym szczytem tego pasma jest Titov Vrh. Oba te pasma łączą rodopy z Górami Dynarskimi25.

Góry Dynarskie, oddzielając wybrzeże dalmatyńskie od reszty Bałkanów, unie-możliwiają prowadzenie działań militarnych dużych zgrupowań wojsk zmechanizo-wanych. Wyjątek stanowi ujście i dolina Neretwy, które są jednym z nielicznych punk-tów umożliwiających dostęp do wnętrza Półwyspu26od strony Morza Adriatyckiego.

We wschodniej części Bałkanów znajdują się Góry Bałkańskie (pasmo Bałkanu), które stanowią południowe wygięcie wschodniego łańcucha Karpat. Góry Bałkańskie dzielą się na: Bałkan Zachodni, Średni i Wschodni. Najwyższym szczytem pasma jest Jurmukczal. Na południe od środkowej części Bałkanu występuje odrębne pasmo górskie zwane Antybałkanem27.

Pozostała część Półwyspu, na wschodzie od dopływu Morawy-Ibaru sięgając do wybrzeży Morza Czarnego oraz na południu do wybrzeży Morza egejskiego, skła-da się z szeregu pasm i masywów górskich, do których zaliczmy Masyw rodopski, ciągnący się na północ poprzez doliny: Maricy, Strumy, Wardaku, Nišu, Owczego i Kosowego Pola. Najwyższym jego szczytem jest Mus Allah28. rodopy są górami kanalizującymi wszelki manewr i ruch, który na tym obszarze może się odbywać tyl-ko dolinami rzek.

Hydrografia

Półwysep Bałkański poprzecinany jest licznymi rzekami spływającymi do trzech zlewisk: Morza Czarnego (Dunaj z Sawą, Morawa i Ister), Morza egejskiego (Marica, Struma, Wardar) i w mniejszym stopniu do Morza Adriatyckiego (Drina, Neretwa).

24 Góry Albańsko-Greckie to wypiętrzenia fałdowe należące do epoki kredy i późniejszych wraz z niektórymi formami paleozoicznymi. Występują tu przede wszystkim skały fliszowe i wapienne, prze-ważnie o charakterze krasowym. Ogólnie należy przyjąć, że nie są to formy wysokie, Wielka Geografia Powszechna, Europa IV, Hiszpania, Portugalia, Włochy, Jugosławia…, op. cit., s.

25 H. Batowski, Zagadnienia…, op. cit., s. 4.26 T. Wituch, Bałkany…, op. cit., s. 136.27 H. Batowski, Zagadnienia…, op. cit., s. 5.28 Wielka Geografia Powszechna, Europa IV, Hiszpania, Portugalia, Włochy, Jugosławia…, op. cit.,

s. 4.


Stosunki wodne wewnątrz Półwyspu są zróżnicowane i uwarunkowane w zależ-ności od rzeźby terenu. Głównym ciekiem wodnym Bałkanów jest Dunaj wraz ze swoimi dopływami. Cała północna część Półwyspu jest zasilana wodami tej rzeki oraz jej dopływami, a przede wszystkim Sawy. Do ważniejszych rzek należą: Kupa, Una, vrbas, Bosna i Drina29, a ponadto Morawa, Timok, Ogost, Isker Osma, Jantra, które uchodzą do Dunaju. Dopływy Sawy i Dunaju w przeważającej części biorą swój po-czątek w Górach Dynarskich, pozostałe zaś w masywie Bałkanów. Z kolei do Morza Adriatyckiego wpada niewiele rzek. Do najważniejszych zaliczamy: Krkę, Neretvę (Narentę), Cetinę, Drin, Szkumbin, Semeni, i Vijosë. Do zlewiska Morza egejskiego należą natomiast: Sperchios, Salamorie (Peneios), Bistrica, Vardar, Struma, Mesta i Marica, z kolei do Morza Jońskiego wpadają: Aspropotamos (Achelós) i ruphia (Alfeios)30. Oprócz rzek na Półwyspie Bałkańskim występują również jeziora, choć ich liczba jest niewielka. Największe z nich to Jezioro Skutari (Škodra)31 i Ochrydzkie32, które jest rozdzielone granicą pomiędzy Macedonią i Albanią. Na terytorium Chorwacji występują liczne jeziora krasowe z największą grupą położoną w pobliżu granicy z Bośnią i Hercegowiną, czyli Jeziorami Plitwickimi. Ponadto niewielkie zbiorniki znajdują się również w Grecji, w północnej części półwyspu Chalcydyjskiego oraz w Tracji. również na terytorium Bułgarii spotykamy się z kilkoma większymi jezio-rami usytuowanymi w Dobrudży i u wybrzeży Morza Czarnego.

komunikacja

Przejściowe położenie Półwyspu sprawia, że od zarania dziejów jest on obszarem były obszarem znajdującym się w strefie ścierania się wpływów wielkich mocarstw dążących do opanowania cieśnin umożliwiających wyjście do Morza Śródziemnego oraz sprawowania kontroli nad najkrótszą drogą lądową z europy do Azji33.

Od zachodu równolegle do wybrzeża adriatyckiego biegnie morski szlak komuni-kacyjny, który przez Cieśninę Otranto34 (zwężenie pomiędzy Półwyspem Apenińskim i Bałkańskim) wychodzi na Morze Śródziemne.

29 rzeki te znajdują ujście w Sawie.30 Wielka Geografia Powszechna, Europa IV, Hiszpania, Portugalia, Włochy, Jugosławia…, op. cit.,

s. 6.31 Jezioro to jest również formą krasową.32 Z jeziora Ochrydzkiego bierze swój początek Czarny Drin, Wielka Geografia Powszechna,

Europa IV, Hiszpania, Portugalia, Włochy, Jugosławia…, op. cit., s. 6.33 J. Ilić, M. Spasowski, Geopolityczna specyfika Bałkanów i etniczne terytorium Serbów, „Sprawy

Niepodległościowe”, t. III, z. 2/1994, s. 135; Mała Encyklopedia Wojskowa, red. O. Laskowskiego, Warszawa 1930, s. 193.

34 Cieśnina Otranto była i pozostaje tzw. Bramą Adriatycką, tzn. jest jedynym oknem na Morze Śródziemne z portów byłej Jugosławii (obecnie Chorwacji, Czarnogóry i w mniejszym stopniu Słowenii) oraz Albanii.

156 ANDRZEJ KRZAK

Centralnym punktem Półwyspu jest Serbia, przez którą przebiegają najważniej-sze lądowe szlaki komunikacyjne. W Belgradzie krzyżują się główne szlaki komu-nikacyjne: zachodniosawski i północnodunajski. Ku południu prowadzą one doliną Wielkiej i Południowej Morawy do miasta Niš, skąd południowe odgałęzienie wie-dzie doliną morawsko-wardarską do Tessalonik (Saloniki), a wschodnie – doliną rzek Nišavy i Maricy do Istambułu i dalej na wschód przez Turcję i Mezopotamię, wycho-dząc do Azji. Inny szlak łączący Belgrad z europą Zachodnią stanowi droga biegną-ca do Zagrzebia, Lublany i dalej na Nizinę Padańską, skąd z kolei biorą początek szla-ki do Szwajcarii i następnie do Francji. W kierunku północnym Belgrad jest połączony z drogami na Węgry i na Słowację. Zaś na północnym-wschodzie od Belgradu prowa-dzi szlak komunikacyjny, wychodzący na Wołoszczyznę poprzez przełom Dunaju i da-lej przez Fokszańskie Wrota na Mołdawię i Ukrainę, czyli w głąb europy Wschodniej.

Ta tranzytowo-łącznikowa funkcja Półwyspu Bałkańskiego wyróżnia go pod względem komunikacji, gospodarki, geopolityki oraz wpływa na wydarzenia histo-ryczne, procesy etniczne i społeczne Bałkanów.

Państwa i ludność

W XX wieku Płw. Bałkański podzielony był na kilka państw, które w zależności od aktualnie panującej sytuacji tworzyły samodzielne lub podporządkowane sąsiadom jednostki państwowe. W pierwszej i drugiej dekadzie35 ubiegłego stulecia większość państw Półwyspu najpierw kosztem Turcji, a następnie Austro-Węgier powiększy-ło swoje terytoria. Jednocześnie w wyniku licznych konfliktów militarnych powsta-wały nowe państwa, czego przykładem może być Albania, która na trwałe związała się z dziejami Bałkanów po wojnach bałkańskich, lub nowe kraje ukonstytuowane po wojnie domowej w Jugosławii.

Na Bałkanach równie skomplikowane są również stosunki narodowościowe. Obecnie Pólwysep zamieszkuje je około 50 mln. mieszkańców, jednak do pierw-szej połowy XX w. obszar ten zamieszkiwało od 20 do 28 mln. osób36. Pod wzglę-dem narodowościowym Półwysep stanowił i nadal stanowi mieszankę narodów oraz grup etnicznych. Na tym obszarze spotykamy Albańczyków uważających się za po-tomków starożytnych Ilirów, Greków, Chorwatów, Słoweńców, Serbów, Bułgarów, Macedończyków, Turków, Kucowołochów37, romów oraz Ormian, rosjan, Czechów, Słowaków, Żydów oraz Polaków.

35 Właściwie granicznymi są dwa wydarzenia tj. zakończenie I i II wojny bałkańskiej oraz zakoń-czenie pierwszej wojny światowej. Zmieniły one nie tylko stosunek sił na Półwyspie, lecz również mapę granic państwowych.

36 Wielka Geografia Powszechna, Europa IV, Hiszpania, Portugalia, Włochy, Jugosławia…, op. cit., s. 8. W latach trzydziestych Półwysep Bałkański zamieszkiwało ok. 28 mln ludzi.

37 Kucowołosi to reliktowa grupa etniczna zamieszkująca pogranicze grecko-bułgarsko-macedoń-skie. Ustalenie dokładnej liczby ludności tej grupy jest niemożliwe. Oblicza się, że w XX w. żyło od 0,1 – 0,001 mln. przedstawicieli tej społeczności.


Na początku XX w. sytuacja demograficzna przedstawiała się następująco: Serbów było ok. 2 mln, tyle samo ludności liczyła Bułgaria, Czarnogórców było ok. 0,25 mln, Albańczyków ok. 1,2 mln, Węgrów, Turków – ok. 1,6 mln, Niemców i Austriacy ok. 1 mln38. Z kolei tuż przed rozpoczęciem działań militarnych w latach 1912-1913 po-pulacja Serbów liczyła ok. 4, 65 mln, Bułgarów – ok. 4,8 mln, Greków – 4, 6 mln, Czarnogórców – 0,5 mln, Albańczyków – 0, 85 mln, Turków prawie 1,5 mln, (przy czym dane te dotyczą ludności tureckiej, która zamieszkiwała część europejską tego państwa)39, rumunów ok. 7,5 mln40.

Bałkański Teatr Działań Wojennych

Opisywany obszar geografia wojskowa określa jako Bałkański Teatr Działań Wojennych (dalej: Bałkański TDW)41 i stanowi część składową Śródziemnomorskiego TDW. Obejmuje Płw. Bałkański, południową rumunię oraz europejską cześć Turcji wraz z akwenem Morza Egejskiego42. Centralnym obszarem (punktem) Teatru była Serbia, a następnie w szerszym ujęciu – Federacja Jugosławii. Uważa się, że Bałkański TDW do pierwszej dekady XX wieku odgrywał istotną rolą w dziejach europy. Bałkany były bowiem miejscem licznych powstań i starć pomiędzy koalicja-mi chrześcijańskimi oraz wojskami tureckimi. Do pierwszej dekady XX w. stanowiły jeden z najistotniejszych elementów ówczesnych stosunków międzynarodowych.

„Kwestia Wschodnia”, stosunki w państwie tureckim, relacje i dążenia narodo-we państw bałkańskich przez dziesiątki lat XIX i pierwszej dekady XX w. zajmowa-ły wielkie mocarstwa sprawiając, że wydarzenia rozgrywające się na tym obszarze były wielokrotnie jednym z najważniejszych problemów w stosunkach międzyna-rodowych. Ponadto geostrategiczne położenie Bałkanów, wpływające na intere-sy polityczne i gospodarcze wielkich mocarstw powodowało, że wydarzenia zacho-dzące na Półwyspie były szczególnie pilnie obserwowane w stolicach europejskich. Partykularne cele mocarstw implikowały ich politykę wobec nowych państw bałkań-skich, które od drugiej połowy XIX w. były raczej narzędziami „wielkich” ówczesne-go świata niż równorzędnymi partnerami.

Konieczność kontroli głównych szlaków morskich i lądowych biegnących za-równo w obrębie Półwyspu, jak również w otaczających go akwenach mórz:

38 W. Trąmpczyński, Albania i Macedonia. Kraj i Ludzie, Warszawa 1903, s. 7-9.39 W charakterystyce rosyjskiego historyka Mikołaja Korsuna nie wyodrębniono jako narodowo-

ści Słoweńców, Chorwatów oraz Macedończyków. Podano dane dotyczące głównych państw biorących udział w wojnach bałkańskich 1921-1913.

40 н. Корсун, Балканский фронт мировой войны 1914–1918 гг., Mocква 1939, s. 8.41 T. Rawski, Polityka i strategia na Śródziemnomorskim Teatrze Wojny 1939-1940 (próba analizy).

Maszynopis, Warszawa 1971, s. 1.42 Jugosłowianie dokonali jeszcze innego podziału na: północny, środkowy i południowoeuropejski

teatr działań wojennych. Zaliczając Bałkany do tego ostatniego, r. Marianković, Opšta vojna geografia, Beograd 1983, s. 24-48.

158 ANDRZEJ KRZAK

Adriatyckiego, egejskiego Jońskiego oraz Śródziemnego, zmuszały państwa, których interesy sięgały poza Bałkany do zwrócenia szczególnej uwagi na wydarzenia zacho-dzące na tym obszarze. Przykładem może być sprawowanie kontroli nad najkrótszym szlakiem morskim biegnącym przez Kanał Sueski. Dla Francji i Wielkiej Brytanii niezbędnym było nie tylko sprawowanie kontroli nad Maltą i Cyprem, lecz również zabezpieczenie swoich interesów na Bałkanach, bowiem dominacja któregokolwiek z państw tego regionu lub jakiegokolwiek sojuszu nieprzyjaznego wobec mocarstw zagrażała ich żywotnym interesom gospodarczym i politycznym związanym z funk-cjonowaniem Kanału Sueskiego.43. Strategiczne znaczenie cieśnin tureckich także wy-wierało zasadniczy wpływ na stosunki międzynarodowe. Walka o swobodny dostęp z Morza Czarnego do Śródziemnego, jakią toczyła rosja, stała się jedną z podstawo-wych elementów „kwestii wschodniej”44. rosja, prowadząc wojny i działania dyplo-matyczne, starała się stopniowo osłabiać Turcję, aby uzyskać kontrolę nad cieśnina-mi45. Kontrola nad Dardanelami i Bosforem stanowiła, bowiem, dla imperium carów „być albo nie być” stając się jedną z newralgicznych kwestii polityki zagranicznej i gospodarczej rosji w XIX oraz w pierwszych dwóch dekadach XX w.46 Cieśniny nabrały szczególnego znaczenia dla rosji i jej sojuszników wraz z wybuchem I woj-ny światowej, kiedy rosja, znajdująca się w konflikcie z Niemcami, Austro-Węgrami, a następnie i Turcją utraciła możliwość komunikacji z Francją. I w ten sposób została odcięta od dostaw sprzętu i materiałów wojennych z tego kraju47.

Jak już wcześniej wspomniano, Bałkański Teatr Działań Wojennych obejmuje obszar Serbii, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Macedonii, Chorwacji, Słowenii, Albanii, Grecji, Bułgarii oraz częściowo również rumunii i Słowenii.

Granice teatru działań wyznaczają:– na północy i północnym – wschodzie: rzeki Dunaj i Sawa aż po Dobrudżę48;– na wschodzie wybrzeże Morza Czarnego aż po cieśniny tureckie;– na południu i południowym – zachodzie: wybrzeże Morza egejskiego od

Kavali do cieśnin tureckich; – na zachodzie: wybrzeże Morza Adriatyckiego poprzez chorwackie wybrzeże,

dalej wzdłuż wybrzeża Czarnogóry aż po wybrzeże albańskie. Opisywany Teatr Wojny obejmuje przede wszystkim obszary o ukształtowa-

niu wyżynnym i górskim z niewielkim pasami nizin, występującymi głównie w do-linach rzek. Zachodnia część Teatru pokryta jest górami należącymi do pasma dy-narskiego i Pindu. również w części wschodniej występują liczne pasma górskie:

43 M. Tanty, Konflikty bałkańskie w latach 1878-1918, Warszawa 1968, s. 16.44 M. Tanty, Bosfor i Dardanele w polityce mocarstw, Warszawa 1982, s. 645 T. Wituch, Terytoria sporne w Europie po roku 1815, Pułtusk 2001, s. 61.46 M. Tanty, Rosja wobec wojen bałkańskich 1912-1913 roku, Warszawa 1970, s. 38; M. Herma, Pod

banderą św. Andrzeja. Rola Floty Czarnomorskiej w realizacji koncepcji strategicznych (militarnych) Rosji w latach 1914-1917, Kraków 2002, s. 7-8.

47 M. Tanty, Bosfor i Dardanele…, op. cit., s. 302-310.48 Według pewnej grupy geografów (o czym wspomniano w części wstępnej) również rumunia po-

winna być zaliczana do państw Półwyspu Bałkańskiego.


Góry Bałkańskie i masyw rodopów. Natomiast w północno-wschodniej części roz-ciągają się Karpaty. Cechą charakterystyczną Alp Dynarskich i Pindu pokrywających Chorwację, częściowo Bośnię, Serbię, Czarnogórę, Grecję i Albanię49, jest ich ogra-niczona dostępność, związana ze znaczną wysokością oraz budową geologiczną. Z dużego węzła górskiego Szar-daga, gdzie zbiegają się pasma górskie, odchodzi na wschód pasmo górskie Bałkanu (zw. też Starą Planiną; staroż. Aemon Haemus)50. Dzieli on Bułgarię na dwie części: północną i południową, rozciąga się (na obsza-rze Bułgarii i Serbii), tworząc łuk wygięty ku południowemu zachodowi od doliny Dunaju (przełom Żelaznej Bramy) sięgając po wybrzeże Morza Czarnego. Pasmo Bałkanu dzieli się na: Zachodnią Starą Planinę (Bałkany Zachodnie), dochodzącą do Przełęczy Zlatnickiej; przeciętą głęboką doliną rzeki Iskyr; Wysoką Starą Płaninę (Bałkany Środkowe) – do przełęczy Vratnik; Wschodnią Starą Płaninę (Bałkany Wschodnie)51. Na tym obszarze przeważa rzeźba o charakterze średniogórskim, ze spłaszczonymi wierzchołkami oraz rozczłonkowanymi głębokimi dolinami.

Na zachód od góry Sofin, Góry Bałkańskie oddzielają w kierunku południowo-wschodnim trudno dostępny Masyw rodopski, co sprawia, że południowa stre-fa górskiej granicy serbsko-bułgarskiej stanowi obszar niesprzyjający do prowadze-nia operacji wojskowych siłami dużych jednostek zmechanizowanych.. Obszar ten ze względu na swoje ukształtowanie sprzyja natomiast prowadzeniu działań nieregular-nych, zwłaszcza wojny partyzanckiej.

rodopy dzielą Teatr na dwa rejony, wschodni (Tracja) i zachodni (Macedonia i Albania).

klimat Na Bałkanach występują strefy klimatyczne oscylujące między umiarko-wanie ciepłą na północy a podzwrotnikową na południu. Występuje tam także klimat górski z wpływami kontynentalnymi. roczna suma opadów od 1 500 mm na zacho-dzie do 500-600 mm na wschodzie.

Hydrografia. Największe znaczenie w granicach Teatru mają rzeki Dunaj i jego dopływ Sawa, która z kolei przyjmuje wody Driny. Środkową część rozpatrywanego Teatru przecinają rzeki: Morawa, Wardar i Struma. Pierwsza z nich należy do zlewi-ska Dunaju wpadającego do M. Czarnego, pozostałe uchodzą do M. egejskiego.

W masywie Bałkanu mają swe źródła rzeki: Tundża (dorzecze Maricy), Nišawa, Timok, Ogosta, Jantra (dorzecze Dunaju), a także Kamczija. Pozostałe rzeki w grani-cach Teatru także stanowią naturalną przeszkodą utrudniającą manewr – mogą pod-czas wylewów albo rozdzielić ugrupowanie bojowe, albo stanowić dogodne rubieże obronne.

Zatoki. Na wybrzeżu Morza egejskiego należy wymienić Zatokę Salonicką wraz z portem, która stanowi rozległy akwen umożliwiającym swobodny dostęp oraz ma-newr dużymi zespołami marynarki wojennej. Posiada przestronny i dobrze ulokowany

49 Albańczycy nazywają swoją ojczyznę „krajem skał”.50 W literaturze przedmiotu spotykamy się również z nazwą Góry Bałkańskie lub Góry Bałkan. 51 Część geografów wydziela Góry Wschodnioserbskie. Inni natomiast uważają, iż pasmo to powin-

no być zaliczone do masywu Bałkanu.

160 ANDRZEJ KRZAK

geograficznie port Saloniki. Na wybrzeżu M. Adriatyckiego do najdogodniejszych za-tok należy zaliczyć: San Giovanni de Medua, Durazzo, Valona i Santi Cvaranta, Split.

Wybrzeże M. egejskiego oraz Adriatyku charakteryzuje się dużą liczbą wysp, spośród których wymienić należy Korfu i Kretę oraz wyspy Morza Adriatyckiego. Ich położenie sprawia, że mogą one stanowić dogodne punkty wyjściowe do prowadze-nia działań na kilku kierunkach.

komunikacja i szlaki strategiczno-operacyjne

Bardzo istotne znaczenie posiadały magistrale Belgrad – Konstantynopol i Belgrad – Saloniki52, a ponadto na wschodnim froncie droga Kirki-Kilise – Adrianopol – Lüleburgaz – Konstantynopol. Przez Bałkany prowadziły linie kolejowe: Sofia-ruse, ruse-Drianowo-Podkowa oraz Karnobad-Komunari.

Położenie pasm górskich na Półwyspie względem osi prowadzonych działań powo-dowało wygenerowanie najlepszych kierunków uderzeń, do których należy zaliczyć:

a) kierunek północno-zachodni, północ- południe i południowo- północny – Belgrad – Niš – Saloniki; – od rzeki Driny na Belgrad-Kruševac; – z kierunku zachodniego przez Bramę Lublańską na Belgrad;b) kierunek wschód-zachód – od rzeki Timok ku dolinom rzeki Moravy; – od rzeki Strumy ku rzece Vardar53.c) kierunek południe-północ – Saloniki-Veleš-Belgrad; – Saloniki-Veleš (lub Uskub)-Sofia, a dalej na Adrianopol-Konstantynopol lub przez Plewnę w kierunku Dunaju.d) kierunek północ-południe oraz północ-południowy zachód – Niš-Uskub-Veleš-Saloniki; – przez Albanię ku portom: St. Giovanni de Medua, Durazzo, Valona.

Ludność

Według statystyk tureckich, w europejskiej części Turcji żyło 1 300 tysięcy Turków (z czego 400 tys. zamieszkiwało w Konstantynopolu i mniej więcej tyle samo

52 н. Корсун, Балканский фронт мировой войны 1914–1918 гг., Mocква 1939, s. 121-122.53 Na tym kierunku prowadziły działania militarne wojska bułgarskie podczas II wojny bałkańskiej,

a następnie w 1915 r. podczas operacji przeciwko Serbii oraz niemieckie w kwietniu 1941 r. w ramach operacji nr 25 (rozszerzenie planu „Marita”). Wzdłuż biegu rzek Moravy i Vardaru, w kierunku z półno-cy na południe rozciągają się doliny połączone między sobą drogami co stanowi jedyny dogodny szlak do prowadzenia działań wojennych w tym obszarze.


na wyspach), Bułgarów – 2 100 tys., Greków do 1 mln (wraz z wyspami), Serbów – 500 tys., Albańczyków – 800 tys., Żydów – 90 tys., rumunów – 70 tys54.

Na omawianym obszarze, na którym toczyły się działania wojenne do 1912 r. za-mieszkiwało wg różnych szacunków ok. 6½ miliona mieszkańców, którzy reprezen-towali narodowości panstw wchodzących w skład koalicji. Przedstawiciele narodu, który dokonał podboju tych ziem – Turcy, byli rozproszeni na wymienionym obsza-rze, z czasem jednak zasymilowali się z lokalnym społeczeństwem. Nie stanowiąc na-wet piątej jego części, zamieszkiwali przeważnie miasta. W Albanii w omawianym okresie występowało największe zróżnicowanie pod względem językowym oraz wy-znaniowym.

Według statystyk tureckich Turków w jej europejskiej części europie żyło 1 300 ty sięcy (z czego 400 tys. zamieszkiwało w Konstantynopolu i mniej więcej tyle samo na wyspach), Bułgarów – 2 100 tys., Greków do 1 mln (wraz z wyspami), Serbów – 500 tys., Albańczyków – 800 tys., Żydów – 90 tys., rumunów – 70 tys55.

Wschodni Teatr operacyjny

Wschodni Teatr Operacyjny56 na zachodzie ogranicza masyw rodopów, który od-gradza Trację od Macedonii, natomiast jego wschodnią granicę stanowi wybrzeże M. Czarnego. Pomiędzy wzniesieniami Strandży i rodopów rozpościera się dolina rzeki Maricy, która była (i nadal pozostaje) jedynym szlakiem z Bułgarii, od dolne-go Dunaju do Bosforu.

Manewr wojsk w tym rejonie możliwy jest tylko doliną rz. Maricy, która jedynie poniżej Adrianopola jest zdatna do żeglugi i jednocześnie mało dogodna do pokona-nia jej w bród, w związku ze znaczną szerokością (do 300 m). Od Demotiki Marica skręca na zachód i dalsza droga w kierunku Bosforu biegnie doliną rzeki ergene, któ-ra jest dopływem Maricy. Drugą rzeką, mającą wpływ na działania militarne w oma-wianym rejonie jest Tundża, która spływa ze wschodniego Bałkanu, stanowiąc do-godne dojście do doliny Maricy z kierunku północnego. Dolina Ardy z kolei stanowi najkrótsze połączenie z Morzem egejskim.

Jesienią koryta rzek wskutek obfitych opadów wywoływały liczne powodzie, w związku z czym brody stawały się nie do pokonania (a mostów w omawianym okresie praktycznie nie było). U ujścia Tundży i Ardy do Maricy znajduje się je-den z najważniejszych punktów strategicznych północnej Tracji – Adrianopol. Tu właśnie owymi trzema dolinami biegły też najważniejsze szlaki i drogi teatru (szosa z Filippopola na Adrianopol i dalej na Konstantynopol, droga Jambol – Adrianopol).

54 н. Корсун, Балканский фронт…, s. 122-123.55 Ibidem.56 Teatr Operacyjny lub teatr działań operacyjnych czyli część teatru działań strategicznych, na któ-

rym są prowadzone działania o charakterze operacyjnym bądź operacyjno-strategicznym, r. Marianković, Opšta vojna…, op. cit., s. 32-33, 231 et passim.

162 ANDRZEJ KRZAK

Brzeg czarnomorski z Morzem Marmara od Sizopola na Kirk – Kilise (Lozengrad) – Lüleburgaz do rodosto połączony jest drogą rokadową. Szosa Kirk – Kilise – Bunar-Hissar – Wiza – Saraj – Czorlu stanowi bezpośrednie połączenie wschodniej Bułgarii z Kon stan tynopolem57.

Ważnymi punktami strategicznymi dla wojsk operujących na Wschodnim Teatrze Operacyjnym były:

– Adrianopol (Odrin) – węzeł dróg północnej Tracji. Posiadł rozbudowane forty-fikacje złożone z umocnień pochodzących z drugiej połowy XIX w. oraz wybudowa-nych na początku dwudziestego stulecia58.

– Kirk-Kilise (j. bułg. Lozengrad) – umocniona pozycja pod Lozengradem ryglo-wała ruch z kierunku Sizopola i południowo-wschodniej Bułgarii w kierunku doliny Maricy i dalej do Bosforu i Morza Marmara59.

– Linia Czataldży usytuowana w wąskim przesmyku pomiędzy M. Czarnym i M. Marmara. była linią fortyfikacji stałych i ziemnych.60.

– Konstantynopol (Istambuł, Stambuł) był ostatnim bastionem obrony oraz za-pleczem dla walczących w Tracji Wschodniej armii tureckich61.

– Cieśnina Dardanele, zamykająca wyjście z Morza Marmara na wody M. egejskiego i osłaniająca Konstantynopol przed atakiem floty potencjalnego prze-ciwnika – od M. egejskiego. Posiadała istotne znaczenie dla prowadzenia operacji morskich jak również morsko-lądowych i lądowych. Dzięki fortyfikacjom zbudo-wanym na półwyspie Gallipoli stanowiła newralgiczny punkt dla systemu obronny Porty.62.

Macedoński Teatr operacyjny (Zachodni)

Zachodni Teatr Operacyjny rozciąga się pomiędzy morzami: egejskim i Adriatyckim, Bułgarią, Serbią, Czarnogórą i Grecją, obejmując tereny wchodzące niegdyś w skład starej Bułgarii (część Macedonii), Serbii (Stara Serbia), Greckiego Bizancjum (zasiedlone przez Greków południowe wybrzeże i miasta nadmorskie po-łożone nad Morzem egejskim), a także Albanię63.

57 н. Корсун, Балканский фронт…, s. 123-124.58 н. ивановъ, Балканската война 1912-1913 год. Дествияата на II Apмия, oбсада и атака на

одpинската крепостъ, Coфия 1924, s. 21-2459 н. Корсун, Балканский фронт…, s. 124.60 и. дроговоз, Турецкий марш. Туреция в огне сражений, Mинск 2007, s. 69.61 н. Корсун, Балканский фронт…, s. 125.62 Ibidem, s. 125-126.63 Bazą do działań w rejonie zachodnim dla armii osmańskiej w 1912 r. mogła być tylko Małoazjatycka

Turcja, gdyż przy nielicznej własnej ludności tureckiej, braku źródeł zaopatrzenia kwatermistrzowskie-go dla armii w postaci zarówno środków bojowych, jak i żywności, armia turecka nie mogła liczyć na lo-kalne zaopatrzenie.


Albania jest krajem górzystym i tylko w pasie nadmorskim występują nieliczne niziny64. Góry, które wznoszą się na terytorium Albanii, stanowią południowe prze-dłużenie łańcucha Gór Dynarskich. Poprzecinane dolinami rzek płynących wyłącz-nie do M. Adriatyckiego. Tworzą one szereg grzbietów i pasm rozpościerających się z północy na zachód i z południa na wschód. W wielu miejscach rozciętych do-linami o przebiegu równoleżnikowym.

Na północy Albanii od pogranicza serbskiego usytuowane są Alpy Albańskie zwane też Górami Przeklętymi. Są one, jak pozostałe pasma usytuowane w głębi kraju, dzikie i niedostępne, przeważnie bezleśne65. Między Drinem i Osum wzno-szą się Góry Środkowoalbańskie. Południową część Albanii zajmuje epir Albański. W tej części występują także zjawiska krasowe.

W obrębie Gór Środkowoalbańskich leży Kotlina Korczy, która jest największą kotliną Albanii. Jej dno spoczywa na wysokości ok. 800 m n.p.m. Wzdłuż granicy z Macedonią rozciąga się masyw Koraba. Innym pasmem górskim, które występuje na obszarze Albanii, jest Šar Planina (alb. Malet e Sharrit). rozciąga się ono na tery-torium północno-wschodniej Albanii i północno-zachodniej Macedonii. Na północy graniczy z Górami Dynarskimi, na południu natomiast dotyka gór Pindos.

Niziny skupiają się w pasie nadbrzeżnym. Strefę nadmorską zajmuje Nizina Albańska. Linia brzegowa Albanii jest dobrze rozwinięta, występują tam liczne, sze-rokie i głębokie, wcięte w ląd zatoki.

Obszar Albanii, z wyjątkiem wąskiego odcinka wybrzeża, jest niedogodny do pro-wadzenia dużych operacji, zwłaszcza z użyciem znacznych sił. Niewielka ilość dróg przy trudno dostępnych pasmach górskich, podobnie jak w innych regionach omawia-nego obszaru, powodowała znaczne trudności w planowaniu oraz organizacji działań. Teren ten nadaje się do prowadzenia walki w górach z udziałem jednostek górskich, specjalnych oraz oddziałów partyzanckich. Jest również dogodny do organizowania zasadzek oraz blokowania nielicznych szlaków komunikacyjnych. Z kierunku pół-nocnego i południowego jest natomiast prawie niedostępny. Jedyną możliwość pro-wadzenia manewru stwarzają doliny rzek, jednak pod warunkiem, że nie zostaną za-minowane. Tylko kierunek wschodni umożliwia dostęp w głąb Albanii, a następnie poprzez Kosovo Polje w głąb Półwyspu. Z kolei kierunek zachodni, z podstawą wyj-ściową, którą stanowią: akwen M. Adriatyckiego oraz wybrzeże albańskie, umożliwia prowadzenie na ograniczoną skalę operacji morsko-lądowych.

W zachodniej części Teatru płynie doliną Czarny (Crni) Drin, który łączy się z Białym Drinem (Beli Drin), tworząc najdłuższa rzekę Albanii – Drin66. W doli-nie Drinu biegnie droga łącząca serbskie i macedońskie szlaki komunikacyjne, pro-wadzące ku zatokom Adriatyku (Zatoka San Giovanni-di-Medua, Allesio, Durazzo).

64 Wielka Geografia Powszechna, Europa IV, Hiszpania, Portugalia, Włochy, Jugosławia…, op. cit., s. 128.

65 Ibidem.66 Ibidem, s. 129.

164 ANDRZEJ KRZAK

Jednym z ważniejszych szlaków komunikacyjnym w tym rejonie była szosa Vranjia-Priština-Prizren, osłaniana przez twierdzę Skutari67.

Czarny Drin stanowił również granicę etnograficzną pomiędzy ludnością serbską zamieszkującą obszar położony na wschód od tej linii a ludnością albańską mieszka-jącą na zachód od Cz. Drinu. (ok.)

Południową część Teatru stanowią epir i Tessalia, będące obszarem górzystym z nielicznymi szlakami komunikacyjnymi. Na omawianym obszarze znajdują się za-sadniczo dwa najważniejsze kierunki operacyjne:

– pierwszy z nich biegnący z greckiej Tessalii w kierunku elasson-Kožani-Monastyr i stąd na Katerinę, wzdłuż brzegu morza na Saloniki.

– drugi kierunek prowadzi z doliny Arty na Janinę68. Punkt spajający Wschodni i Zachodni Teatr stanowiło miasto Saloniki. Warunkiem

zachowania łączności pomiędzy oboma Teatrami było utrzymanie kontroli nad Macedonią oraz zapewnienie przez Turcję przewagi na morzu.

Macedonia, Kosovo i Metohija stanowiły centralną i wschodnią część Zachodniego Teatru Działań. Należy zaznaczyć, że obszar, na którym prowadzono działania w toku Wojen bałkańskich jest znacznie większy niż współczesna republika Macedonii.

Macedonia położona jest pomiędzy Morzem egejskim na południu i pasem Šar Planiny na północy. Z kolei na zachodzie ograniczają ją pasma Gór Dynarskich, zaś na wschodzie masyw rodopów69. Między masywami leżą kotliny – Prilepsko Polje w dolinie Crnej reki, Polog Polje (Pelagonija) w dolinie górnego Vardaru, Ovče Polje i Kočansko Polje nad Bregalnicą oraz doliny rzek – Strumicy, Vardaru i Drinu70.

Jednym z najważniejszych obszarów jest Polog Polje (Pelagonija), które roz-ciąga się na północy od Prilepska do Bitolskiego Polja na południu. Na zachodzie Macedonii, wzdłuż granicy z Albanią, leży pas wapiennych Dynarów albańskich. Na wschód od Jeziora Prespa występuje Bigla Planina, zaś na południe znajduje się resenska Kotlina, którą od zachodu ogranicza Wschodnia Planina, a od północy Plakenska Planina, przez którą biegnie szlak łączący Bitolę z Ochrydą i Strugą71.

Na wschód od doliny Vardaru rozciąga się Macedonia Wschodnia poprzecinana górami i dopływami Vardaru oraz płaskowyżami, na czele z Ovćim Poljem. Środkowa część Macedonii jest w przeważającej części obszarem górzystym, rozdzielonym do-liną Vardaru. Dolina ta utworzona jest najpierw przez Kotlinę Tetowską, następnie przechodzi w Kotlinę Kumanowską, dochodząc do obecnych granic Grecji72.

67 н. Корсун, Балканский фронт…, s. 127.68 Na drugim kierunku istniały stare tureckie umocnienia twierdzy Prewieza, rozlokowanej u wejścia

do Zalewu Artskiego, fort Nikopol na północ od Prewiezy i słabo umocniona pozycja pod Pendepigadii położona na przejściu z doliny Arty ku Janinie, czyli do centrum tureckiego epiru. Za namową von der Goltza, Turcy zaczęli przekształcać Janinę w silną twierdzę, która miała stanowić podstawę do działań tu-reckich w rejonie teatru operacyjnego.

69 I. Stawowy-Kawka, Historia Macedonii, Wrocław-Warszawa-Kraków 2000, s. 5.70 D. Gibas-Krzak, A. Krzak, Południowosłowiańska Mozaika. Charakterystyka geograficzno-poli-

tyczna państw postjugosłowiańskich, Szczecin 2010, s. 132.71 I. A. Božič, M. A. Knežević, Osnovi Vojne Geografije… , s. 153.72 D. Gibas-Krzak, A. Krzak, Południowosłowiańska Mozaika…, s. 133.


Doliną rzeki Vardar biegnie jeden z najstarszych i najważniejszych szlaków ko-munikacyjnych łączących poprzez Belgrad europę Zachodnią i Północną z Azją Mniejszą. Tutaj koncentrują się też inne drogi: pierwsza z nich, przecinająca dolinę Ibaru, biegnie przez Kosovo Polje i Kačanički Wąwóz, inna natomiast łączy Jezioro Ochrydzkie przez Kotlinę Kičevską z Pologiem. Kolejnym, bardzo ważnym połącze-niem, jest szlak komunikacyjny rozciągający się od Krivej Polanki przez Kumanovo do Štipu. Najważniejszym ośrodkiem miejskim w dolinie Vardaru jest Skopje (Skoplje)73.

Górny bieg rzeki Vardar znajduje się w sąsiedztwie dorzeczy rzek: Dunaj-Drina, Ibaru, Moravy, Iskieru. Dolinami wymienionych rzek biegną trzy wewnętrzne szlaki z Bośni, Serbii i Bułgarii:

– z Bośni na Mitrovicę;– z Serbii linia kolejowa Belgrad – Niš – Kumanovo;– z Bułgarii od górnego biegu Iskieru od Sofii do Kijustendił.kosowo leży na zachodzie, na styku Gór Dynarskich, natomiast na wschodzie

sięga do pasma Bałkanów. Na północy i wschodzie od Serbii oddzielają Kosowo pasma rogozny, Kopaonika oraz Goljaka, zaś na południu pasma Crnej Gory i Šar Planiny stanowiące granicę z Macedonią. Na północnym zachodzie i zachodzie roz-ciąga się pasmo Gór Północnoalbańskich (Alp Albańskich). Wnętrze Kosowa, po-dzielone przez masyw Crnoljeva Planina, składa się z dwóch głównych jednostek geograficznych, które stanowią: Metohija i Kosovo Polje.

Metohija (Metochija, Metohija Polje) Od północy graniczy z pasmem Mokrej Gory, zaś na północy i północnym zachodzie z Górami Północnoalbańskimi, a na południu sięga po masyw Šar Planiny74. Na północnym jej skraju znajduje się mia-sto Peć. Z kolei na południowym przedłużeniu Metohiji u podnóża Šar Planiny leży Prizren.

kosowo Polje ciągnie się od miasta Zvečan na północy do Kačanika na południu. Otoczone jest od zachodu rzeką Toplugą oraz na południu i południowym–wschodzie rzekami: Sitnicą i Nerodimką.

Oba polja dzieli dolina rzeki Drenicy i masyw Crnoljeva Planina, który jest ogra-niczony dolinami rzek Drenicy i Topi. Przez Przełęcz Dulijską prowadzi najkrótsza droga z Prištiny do Prizrenu, natomiast poprzez przełęcz Goleś biegną drogi: Priština-Peć oraz Orehovac-Lapušnik-Priština.

Šar Planina to pasmo górskie ciągnące się wzdłuż granicy z Macedonią i Albanią. Po stronie Kosowa jest strome, zaś od Macedonii występują łagodne zbocza. W do-linach występują liczne, ale zarazem małe jeziora polodowcowe. Pomimo znacznej wysokości i pozornej niedostępności, pasmo Šar Planiny nie stwarza problemów dla komunikacji, bowiem między szczytami Ljuboten i Skopska Crna Gora leży wąwóz Kačanik, który tworzy naturalne przejście z Kosowa w głąb Macedonii75.

73 Ibidem.74 Ibidem, s. 173.75 Ibidem, s. 174.

166 ANDRZEJ KRZAK

kopaonik jest masywem górskim biegnącym z południa na północ. Od wscho-du graniczy z Doliną Ibaru, jednak tylko część łańcucha Kopaonika, podobnie jak Alp Północnoalbańskich, znajduje się na obszarze prowincji kosowskiej76.

ocena przygotowań tureckich do wojny na Zachodnim i Wschodnim Teatrze operacyjnym

Turcy, przygotowując się do wojny, nie umacniali omawianego rejonu na wy-padek prowadzenia działań obronnych, tak jak należało to uczynić. Oprócz silnej ze względu na swoje położenie twierdzy Scutari i nowej twierdzy – Janiny nieukończo-nej przed rozpoczęciem działań, nie zdołali rozbudować umocnień polowych zdolnych na dłużej zatrzymać nacierające wojska. również fortyfikacje osłaniające Saloniki nie zostały wzmocnione, chociaż miasto i port stanowiły jeden z najbardziej newral-gicznych punktów systemu wojskowego Zachodniego Teatru. Jedyne prace jakie po-czyniono, polegały na wzmocnieniu system strażnic wzdłuż granicy z Czarnogórą i Serbią, między innymi budowano dodatkowe umocnienia polowe, które zostały ob-sadzone przez załogi Albańczyków wywodzącymi się z klanów wiernych Turkom.

Dowództwo tureckie nie zabezpieczyło procesu rozwinięcia i uzupełniania wojsk. Nie przewidziano bowiem, że duża część rezerwistów nie stawi się w punktach koncen-tracji i jednostkach. Tureckie władze wojskowe liczyły, że ich jednostki zostaną uzupeł-nione przez oddziały przybywające z Azji Mniejszej. Tą drogą też Armia Otomańska miała otrzymywać środki bojowe. O ile Armia Wschodnia mogła liczyć zarówno na uzupełnienia, jak i na dostarczenie zaopatrzenia z Konstantynopola oraz terenu Tracji Wschodniej, to Armia Macedońska praktycznie została pozostawiona własnemu loso-wi. Zróżnicowana struktura narodowościowa Macedonii, nieprzychylny stosunek czę-ści klanów albańskich musiały mieć negatywne konsekwencje dla mobilizacji.

Ponadto lokalne możliwości Teatru w zakresie wyżywienia armii były znaczne, gdyż jego obszar obejmował znaczny areał ziemi uprawnej, który powinien wyży-wić nawet milionową armię. Struktura własnościowa oraz polityka wewnętrzna Turcji spowodowały jednak, że Turcy nie mogli liczyć na stałe dostawy żywności. Ponadto brak przemysłu zbrojeniowego na obszarze Teatru nie pozwalał na wyprodukowanie środków niezbędnych do prowadzenia walki. Jeśli do tego dodamy niedostatek zapa-sów oraz przerwanie szlaków komunikacyjnych, to okaże się, że armia turecka prze-grała kampanię jeszcze zanim ją rozpoczęła.

Zakończenie

Ukształtowanie Półwyspu Bałkańskiego (rzeźba Wschodniego i Zachodniego Teatru Działań Operacyjnych) w znacznym stopniu wpływało na charakter pro-

76 Ibidem.


wadzonej walki. Implikowało nie tylko dobór głównych i pomocniczych kierun-ków natarcia, ale też możliwości koncentracji wojsk, przerzutu oraz zabezpiecze-nia materiałowego, a w dalszej perspektywie również osobowego uzupełniania wojsk. Niezbędne było zatem przeprowadzenie studiów terenu, co zrealizowali tylko Serbowie i Bułgarzy. Ich przeciwnicy, Turcy, uważali natomiast, iż informacje, które posiadają, są w pełni wystarczające do prowadzenia operacji na opisywanym obsza-rze. Jednym z najpoważniejszych błędów popełnionych przez Turków było niedo-cenienie możliwości mobilizacyjnych wojsk koalicji. Kolejnym był kompletny brak danych o infrastrukturze wojskowej, zwłaszcza Bułgarii, następnym zaś nieprzy-gotowanie po swojej stronie terenu do walki. Odrzucenie defensywnego, na rzecz ofensywnego, planu prowadzenia operacji stało się przysłowiowym „gwoździem do trumny” dla tego państwa.

Odrzucenie koncepcji wypracowanych przez niemieckich doradców reformują-cych osmańską armię można ocenić jako zupełnie niezrozumiałe posunięcie. Wydaje się, że wypływało ono z pozbawionego racjonalnych przesłanek przekonania dowód-ców i sztabowców tureckich, iż uda im się w krótkim czasie pokonać wojska Ligi, dysponując stosunkowo nieznacznymi siłami. Ten pogląd wskazuje na to, że Turcy nie znali potencjału swoich przeciwników, nie wiedzieli, że od dłuższego czasu przy-gotowywali się do rozprawy z Portą. Prace fortyfikacyjne dokonane w latach 1910- -1912 w twierdzy Adrianopolskiej oraz zapoczątkowanie budowy umocnień w re-jonie Lozengradu, (miała powstrzymać pierwsze uderzenie wojsk bułgarskich i dać Turcji niezbędny czas do zakończenia mobilizacji) nie wpłynęły znacząco na popra-wę sytuacji wojsk tureckich w tym rejonie.

Innym, istotnym czynnikiem dla prowadzenia działań wojennych były warun-ki atmosferyczne. O ile w I fazie konfliktu sojusznicy starali się utrzymać zaopa-trzenie wojsk na odpowiednim poziomie, to w kolejnych było już znacznie gorzej. Wydłużenie linii szlaków dostaw spowodowało znaczne utrudnienia w dostarczaniu na front amunicji i żywności. Bułgarzy i Serbowie zapomnieli, iż warunki atmosfe-ryczne wpływają nie tylko na szybkość marszu czy dostarczanie zaopatrzenia, ale również na stan zdrowia i morale wojska. Katastrofalna sytuacja sanitarno-higienicz-na z pewnością oddziaływała na liczbę zachorowań i efektywność podejmowanych operacji. Opady śniegu w lutym 1913 r.77 w ogóle uniemożliwiły prowadzenie jakiej-kolwiek walki.

Z kolei nacierający, czyli państwa Ligi Bałkańskiej, musieli dostosować swoje plany do warunków terenowych, w jakich przyszło im działać. Dużą rolę odegra-ły rozpoznanie i działania wywiadowcze, zwłaszcza te, które zostały przeprowadzo-ne przed wojną. Specyfika ukształtowania Bałkanów nie pozwalała planistom na wy-korzystanie innych szlaków i osi operacyjnych niż te, które były wykorzystywane od wieków. Dlatego też Bułgarzy poprowadzili część swoich związków taktycznych przez bezdroża Strandży, zaskakując Turków i wprowadzając do walki aż trzy armie.

77 Wraz z spadkiem temperatury poniżej 20 stopni doszło m. in. do nawrotu epidemii chorób zakaź-nych.

168 ANDRZEJ KRZAK

Tymczasem wg tureckiego rozpoznania w Tracji spodziewano się, że Bułgarzy będą prowadzili działania dwoma związkami operacyjnymi (armiami). Znając ukształto-wanie terenu, wykorzystując własną infrastrukturę, która była rozbudowywana z my-ślą o przyszłej wojnie, udało się koalicjantom szybko i sprawnie przeprowadzić mobi-lizację. Dzięki temu udało im się zachować inicjatywę zarówno w skali strategicznej, operacyjnej, jak i taktycznej.

Jak już wspomniano, sojusznicy w I fazie nie mieli problemów z zaopatrzeniem wojsk. Wykorzystali w tym zakresie zarówno własne możliwości, jak i drogi, któ-re kontrolowali na wyzwolonym terytorium. Wiedząc, jakie znaczenie dla Turcji ma szlak komunikacyjny Saloniki – Konstantynopol, w stosunkowo krótkim czasie uda-ło im się przerwać to połączenie, izolując Armię „Macedonia”. Błędem było nato-miast pozostawienie twierdzy Adrianopol na zapleczu walczących armii bułgarskich. W efekcie końcowym doprowadziło to do załamania ofensywy bułgarskiej na linii Czataldży. W ten sposób pogrzebano możliwość zdobycia Konstantynopola i zreali-zowanie strategicznego celu, o jakim marzył król bułgarski, czyli zdobycia stolicy państwa tureckiego.

Należy podkreślić, że Półwysep Bałkański ze względu na swoje specyficzne po-łożenie oraz rzeźbę terenu stanowi niezwykle ciekawy obiekt badań nad konfliktami militarnymi. Na podstawie doświadczeń wynikających z wojen bałkańskich i innych antagonizmów, jakie się rozegrały na Półwyspie w ubiegłym wieku, można stwier-dzić, iż badania prowadzone nad znaczeniem tego obszaru mogą stanowić podsta-wę wyjściową do wypracowania rozwiązań udoskonalających taktykę w zakresie wy-korzystania różnych form działań bojowych realizowanych w specyficznym terenie, jakim są góry. Teren i powiązane z nim elementy będą bowiem zawsze decydowały o doborze narzędzi i środków do prowadzenia wojen.

BALKAN PeNINSULA AS THe AreA OF MILITAry OPERATION DURING BALKAN WARS.

GeOGrAPHICAL-MILITAry CHArACTerISTICS

S u m m a r y

The Balkan peninsula on account of its peculiar location and the terrain constitutes the unusually in-teresting object of the research on military conflicts. Forms of operations applied in conflicts, which took place in the range border of the geographical-political Balkans, let read wars run in this area in the cour-se of a few hundred years. Based on experience resulting from the conflicts of Balkan and other antagoni-sms, which occurred on the Peninsula during the last century, it is possible to state that the conducted re-search on meaning of this area can constitute the initial base to next research on Balkan military conflicts. Furthermore, the terrain and its components always serve as a toll to pinpoint the indispensable measu-res to conduct the wars.

Półwysep Bałkański przed wybuchem wojen bałkańskichŹródło: Brockhaus’ Kleines Konversations-Lexikon, 14 Auflage, Band 1. Leipzig 1911, s. 144.


BITWA POD KUMANOWeM NA ŁAMACH GAZeTy „POLITIKA” – MIT UMACNIAJĄCy POZyCJę POLITyCZNĄ

KRÓLA ALEKSANDRA I KARADJORDJEvICIA

Paweł Michalak

AbstraCt. Paweł Michalak, Bitwa pod Kumanowem na łamach gazety „Politika” – mit umacniający pozycję polityczną króla Aleksandra Karadjordjevicia (The battle of Kumanovo in the newspaper „Politika”, as a myth strengthening political position of king Aleksander Karadjordjević)


Paweł Michalak, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Historii, ul. Św. Marcin 78, 61-809 Poznań, Polska – Poland..

[…] Ponury i ciężki był dzień pogrzebu króla Aleksandra. […] Szliśmy przez 4 godziny w kondukcie za trumną ulicami Belgradu na dworzec. Gdzie spojrzeć klęczały płaczące tłumy. Wzruszający był widok żołnierzy, którzy w długich szpalerach prezentując broń nie mogli ocierać łez płynących im po policzkach. […] W powrotnej drodze z Oplenac widzieliśmy aż po krańce horyzontu tłumy dalej klęczące, dalej płaczące, niechcące się rozejść, jakby nie miały gdzie iść i po co […]1.

W ten sposób polski dyplomata Władysław Günther-Schwarzburg opisał okolicz-ności pogrzebu króla Aleksandra I Karadjordjevicia, zamordowanego 9 październi-ka 1934 r. w Marsylii. Choć oczywiście nie wszyscy obywatele Królestwa Jugosławii darzyli swojego władcę aż tak wielką miłością i oddaniem, jak przedstawił to pol-ski poseł w Belgradzie, to jednak należy przyznać, że młodszy z synów króla Piotra I Karadjordjevicia cieszył się sporą i autentyczną sympatią części z nich. Popularność tą zawdzięczał, jak się wydaje, trzem powiązanym ze sobą czynnikom.

Pierwszym z nich był charakter króla, który uchodził za prawego, honorowego, szczerego i przede wszystkim spokojnego, by nie rzec zrównoważonego człowieka. W porównaniu ze starszym bratem, Jerzym, który zrzekł się na jego korzyść preten-sji do tronu (27 marca 1909 r.2), wydawał się być idealnym kandydatem na przyszłe-go władcę.

1 W. Günther, Pióropusz i szpada. Wspomnienia ze służby zagranicznej, Paryż 1963, s. 136-137.2 Б. Глигоријевић, Краљ Александар Карађорђевић, књ. I, Београд 2010, s. 24-25.

170 PAWeŁ MICHALAK

Drugim czynnikiem były jego niemałe dokonania na polu militarnym, zarów-no w czasie wojen bałkańskich (szczególnie pierwszej), jak i w czasie I wojny świa-towej. Aleksander, jako młodszy z synów króla Piotra, od początku swojej edukacji przygotowywany był do roli oficera i dyplomaty, a nie polityka – króla3. To w mundu-rze czuł się najlepiej i właśnie na polu wojskowym odnosił największe sukcesy. Jako dowódca I Armii brał udział w stoczonej w dniach 23-24 października 1912 r. bitwie pod Kumanowem, uważanej za jedną z najważniejszych bitew I wojny bałkańskiej. Poza sukcesem militarnym, jakim było dla armii serbskiej otworzenie drogi w kierun-ku Macedonii, zwanej też Serbią Południową i wyparcie Turków z tych terenów, rów-nie wielkim, o ile nie większym było zwycięstwo moralne, jakie przypadło Serbom. Bitwa ta okazała się pierwszą poważną próbą sił serbskiej armii, a odniesione zwycię-stwo okazało się być bezcennym kapitałem podnoszącym jej morale4. Nie przypadko-wo określano ją mianem zemsty za bitwę na Kosowym Polu. Bitwa pod Kumanowem urosła niemalże do miana swoistej bitwy założycielskiej dla nowej Serbii, bitwy, dzię-ki której odzyskano tereny tak silnie związane z serbską tożsamością narodową, jak Kosowo, czy też Macedonia (Skopje było wszakże stolicą państwa założonego przez cara Stefana Duszana). Zwycięstwo to było również pierwszym tak znaczącym sukce-sem dynastii Karadjordjeviciów, która bardzo sprawnie wykorzystywała ten fakt dla budowania własnego wizerunku w oczach poddanych.

Niewątpliwie największym zwycięzcą tej bitwy był następca tronu, Aleksander Karadjordjević, dowódca I Armii, która przypuściła główne uderzenie na tureckie po-zycje. Choć naczelnym dowódcą sił serbskich, w czasie obu wojen bałkańskich, był szef sztabu generalnego, generał radomir Putnik (który po bitwie pod Kumanowem, wraz ze swoim zastępcą živojinem Mišiciem, został awansowany przez króla Piotra I Karadjordjevicia do stopnia vojvody – odpowiadającego stopniu generała armii5), to właśnie jego podkomendny, zaledwie 24-letni wówczas książę Aleksander, zyskał so-bie miano „wielkiego wyzwoliciela Serbów”. Należy jednak podkreślić, że z militar-nego punktu widzenia książę nie wyróżnił się niczym wybitnym, a na ostateczne zwy-cięstwo jego armii złożyło się kilka czynników.

Bitwa pod Kumanowem była tak naprawdę atakiem prewencyjnym tureckiej Armii Wardarskiej z zamiarem rozbicia najpotężniejszej, kroczącej w głąb Macedonii, I Armii serbskiej poprzez atak z zaskoczenia, zanim połączy się ona z II i III Armią, ma-szerującymi odpowiednio z terenów południowo-zachodniej Bułgarii oraz Kosowa6. Początkowo wydawało się, że manewr ten zakończy się powodzeniem.

Po pierwszym dniu walk, Zeki pasza, dowódca Armii Wardarskiej miał stwierdzić, że „jak dotąd armia osmańska ma przewagę”7. Punktem zwrotnym, który w prakty-ce przesądził o wyniku bitwy było przybycie pod Kumanowo tych dywizji I Armii,

3 Ibidem, s. 26-27.4 E.J. Erickson, Defeat in Detail. The Ottoman Army in the Balkans, 1912-1913, London 2003,

s. 181.5 r.C. Hall, The Balkan Wars. Prelude to the First World War, London 2002, s. 48. 6 Ibidem, s. 47-49; e.J. erickson; Defeat in Detail, s. 181.7 r.C. Hall, The Balkan Wars, s. 48.

171BITWA POD KUMANOWeM NA ŁAMACH GAZeTy „POLITIKA”

które pierwszego dnia bitwy nie zdążyły wziąć w niej udziału. Ich absencja spowo-dowana była zaskoczeniem, jakim był turecki atak na nieprzygotowaną, maszerują-cą w rozluźnionym szyku armię serbską. Nie bez znaczenia dla ostatecznego zwycię-stwa Serbów był też fakt upadku morale części żołnierzy osmańskich, szczególnie Albańczyków ze Skopijskiej Dywizji Piechoty, którzy na wieść o zdobyciu Prištiny przez III Armię (pod dowództwem generała Božidara Jankovicia) i jej dalszym po-chodzie na Skopje, zdezerterowali i ruszyli bronić miasta8.

Doskonałym argumentem, potwierdzającym częściowy brak kontroli księcia Aleksandra nad wydarzeniami rozgrywającymi się pod Kumanowem, jest fakt, że dowództwo I Armii nie dowodziło bezpośrednio tymi działaniami. Prawdopodobnie jeszcze na początku drugiego dnia walk sądzono, że nie jest to walna bitwa z siłami tureckimi, a jedynie drobna potyczka z forpocztą Armii Wardarskiej, której koncen-tracji spodziewano się na równinie Owczego Pola w pobliżu Skopje9.

Mimo to sukcesy armii serbskiej w tej i kolejnych bitwach wojen bałkańskich, obok innej działalności Aleksandra Karadjordjevicia jako regenta Królestwa Serbii (od 24 czerwca 1914 r.10) w czasie „wielkiej wojny” okazały się być wydarzeniami, które przyniosły mu bardzo duży prestiż11.

Ważnym czynnikiem, przyczyniającym się do dużej popularności Aleksandra wśród poddanych, było sprawne wykorzystanie jego działań do kreowania własne-go wizerunku. Przedstawianie go, jako uczciwego, honorowego i prostolinijnego żołnierza, walczącego w obronie ojczyzny oraz o wyzwolenie wszystkich Słowian Południowych, okazało się być skuteczną metodą pozyskiwania sympatii poddanych, metodą, którą zaczęto stosować na szerszą skalę po objęciu tronu przez Aleksandra Karadjordjevicia 16 sierpnia 1921 r.

Zadanie to byłoby jednak utrudnione bez wsparcia prasy, która na początku XX wieku wciąż pozostawała najbardziej popularnym i zdecydowanie najłatwiej do-stępnym nośnikiem informacji. Największą i najpopularniejszą gazetą w Królestwie Serbów, Chorwatów i Słoweńców (od 1929 r. zaś Jugosławii) był dziennik „Politika”. Pismo to, założone przez Vladislava ribnikara 25 stycznia 1904 roku w Belgradzie, uważane było za jedną z najstarszych i cieszących się największym prestiżem ga-zet codziennych na Bałkanach12. W okresie rządów Aleksandra I (1921-1934), „Politika”, której redaktorami naczelnymi byli w tym czasie: Miomir Milenović i Jovan Tanović, uchodziła za najbardziej opiniotwórczą gazetę w Królestwie. Pod

8 Б. ратковић, М. Ђуришић, с. скоко, Србија и Црна Гора у Балканским Ратовима, Београд 1972, s. 78-83.

9 Ibidem, s. 76-77.10 д. р. живојиновић, Краљ Петар I Карађорђевић, књ. III, Београд 2009, s. 1-2.11 Б. Глигоријевић, Краљ Александар, s. 88-89.12 http://www.politika-ad.com/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid

=31&lang=cirilica [dostęp na 14.10.2012].

172 PAWeŁ MICHALAK

koniec lat dwudziestych była ona tytułem o największym dziennym nakładzie, wyno-szącym ok. 75 000 egzemplarzy (przy 60 000 „Vreme” i 25 000 „Prawdy”)13.

Mimo głoszonej powszechnie apolityczności, gazeta ta wspierała oficjalną li-nię polityczną króla i rządu14. Bardzo ciekawym aspektem tej działalności jest spo-sób przedstawiania przez nią wydarzeń związanych z upamiętnianiem bitwy pod Kumanowem. Na kultywowaniu tego swoistego „mitu kumanowskiego” niewątpli-wie zależało królowi, który w obliczu ciągłych kłopotów i sporów targających polity-ką wewnętrzną kraju, chciał uchodzić za „Zjednoczyciela” (zaczął być zresztą takim przydomkiem określany), żołnierza i bohatera, któremu obce były rozgrywki partyj-ne. Spora część poddanych tak właśnie go postrzegała.

Pierwszą nadarzającą się okazją, która mogła posłużyć temu celowi, były ob-chody dziesiątej rocznicy wybuchu I wojny bałkańskiej, co za tym idzie również bi-twy pod Kumanowem. równo dziesięć lat po jej rozpoczęciu, 23 października 1922, „Politika” poświęciła niemal cały numer temu wielkiemu zwycięstwu. Autorzy ar-tykułów nakreślili plan taktyczny bitwy, przedstawili stan serbskiej i tureckiej armii oraz opisali jej przebieg. Co ciekawe, za głównego ojca tego sukcesu uznano (nota-bene słusznie) radomira Putnika. Jego fotografia, na której towarzyszy on królowi Piotrowi I, umieszczona została na pierwszej stronie numeru15. Na kolejnych przed-stawiono fotografie dowódców poszczególnych dywizji i pułków biorących udział w bitwie16. Warto zauważyć, że w tym numerze pominięta została całkowicie postać króla Aleksandra, którego fotografii nie umieszczono nawet wśród wyżej wspomnia-nych, mimo iż przedstawieni na nich dowódcy podlegali mu bezpośrednio, jako do-wódcy I Armii. Wyraźnie skupiono się na podkreśleniu bohaterstwa zwykłych żoł-nierzy i olbrzymiego znaczenia samej bitwy, zarówno w aspekcie militarnym, jak również, a może przede wszystkim, mentalnym. Podkreślono, że bitwa miała decydu-jące znaczenie nie tylko dla dalszych wydarzeń na serbskim odcinku frontu, ale rów-nież dla działań wojennych prowadzonych przez armię bułgarską, która odtąd mogła całkowicie skupić się na działaniu w Tracji, nie martwiąc się, że Turcy zaatakują ją od tyłu i zagrożą niemal zupełnie niechronionej Sofii17. Drugim, równie ważnym aspek-tem zwycięstwa odniesionego pod Kumanowem, miało być, według redakcji gazety, zwiększenie morale serbskich żołnierzy i całego społeczeństwa. Okazało się, że mło-de państwo było w stanie pokonać armię potężniejszego, jak się wydawało, wroga18.

Dopiero w numerze opublikowanym następnego dnia, 24 października 1922 r., dziennikarze „Politiki” zwrócili większą uwagę na rolę, jaką ówczesny król odegrał w wydarzeniach sprzed dziesięciu lat. Pretekstem do podkreślenia zasług Aleksandra było sprawozdanie z obchodów rocznicowych w Kumanowie, w których osobisty

13 C. Nielsen, One State, One Nation, One King: The Dictatorship of King Aleksandar and his Yugoslav Project 1929-1935, Columbia University 2002 [ nieopublikowana praca doktorska], s. 337.

14 Ibidem.15 „политика”, бр. 5208, 23.10.1922 r., s. 1.16 Ibidem, s. 2-4.17 Ibidem, s. 3.18 Ibidem.


udział wzięła rodzina królewska wraz z zaproszoną królową Grecji elżbietą, żoną króla Jerzego II i siostrą małżonki Aleksandra – Marii19. Choć w przytoczonym przez autorów tekście przemówienia, wójt gminy Kumanowo nie zapomniał o wkładzie po-szczególnych generałów i zwykłych żołnierzy, którzy przyczynili się do tego histo-rycznego zwycięstwa, to jednak ewidentnie najważniejszą częścią jego mowy był fragment, w którym odniósł się bezpośrednio do króla, nazywając go wprost „bo-haterskim Oswobodzicielem”, podkreślając zasługi władcy przez stwierdzenie, że „Kumanowo jest pięknym, szlachetnym kamieniem w Jego Królewskiej Koronie”20. Warto też zauważyć, że sam Aleksander również nie odcinał się od tego typu sfor-mułowań. W swej przemowie do oficerów oddał szacunek żołnierzom, podkreśla-jąc jednak, że to pod jego dowództwem I Armia odniosła wielkie zwycięstwo, któ-re otworzyło Serbii drogę do Macedonii, przesądzając w zasadzie losy kampanii, której ostatecznym zwieńczeniem było zwycięstwo jego wojsk w bitwie pod Bitolą (16-19 listopada 1912)21. Król nie omieszkał również wspomnieć o zasługach całej jego dynastii, kończąc swą przemowę słowami: „ I tak walka rozpoczęta w 1804 r. pod przywództwem mojego sławnego pradziada, zakończyła się w 1912 r.”22.

Nie ulega wątpliwości, że Aleksander próbował wykorzystać obchody zwycię-stwa nad turecką armią do przedstawienia siebie jako kontynuatora dzieła rozpoczę-tego przez legendarnego Jerzego Czarnego. Bardzo ważnym elementem w kreowaniu tego wizerunku było również podkreślenie, iż zwycięstwo pod Kumanowem, a w dal-szej kolejności, w obu wojnach bałkańskich, było tak naprawdę pierwszym krokiem, umożliwiającym wprowadzenie w życie idei utworzenia wspólnego państwa wszyst-kich Słowian Południowych.

również dziennikarze „Politiki” pomagali w kreowaniu takiego wizerunku wład-cy, kończąc relacje z obchodów podsumowaniem, w którym stwierdzono wprost, że: „Pod mądrymi rządami Jego Królewskiej Mości Aleksandra, zarówno na polu poli-tycznym, jak i wojskowym, możemy mieć nadzieję i pewność co do lepszej przyszło-ści naszej silnej i potężnej Ojczyzny”23.

Bardzo interesującym zabiegiem było przedstawienie wkroczenia Aleksandra na czele I Armii do Skopje (26 października 1912), jako rezultatu bitwy pod Kumanowem. Podkreślano, że to właśnie ówczesny książę odzyskał „duszanową stolicę” i przyłą-czył ją do macierzy24. Jak wspomnieli autorzy artykułu: „26 października 1912 r. był dniem pochmurnym i deszczowym, jednak, gdy tylko I Armia z następcą tronu wkro-czyła do miasta, deszcz przestał padać, a na niebie pojawiły się nieznaczne promie-nie jesiennego słońca”25. Wkroczenie Aleksandra do Skopje przedstawiane jest nie-malże jako starożytny triumf i wielki sukces następcy tronu, którego ukazywano jako

19 „политика”, бр. 5209, 24.10.1922 r., s. 2.20 „политика”, бр. 5210, 25.10.1922 r., s. 2.21 Ibidem.22 Ibidem.23 Ibidem, s. 3.24 „политика”, бр. 5211, 26.10.1922 r., s. 1-2; „политика” , бр. 5212, 27.10.1922 r., s. 2.25 „политика”, бр. 5211, 26.10.1922 r., s. 1-2.

174 PAWeŁ MICHALAK

wybawiciela: „[…] zachwycony lud zasypywał kwiatami ulice, po których szedł on ’Królewski Syn’.26” Na zakończenie artykułu skonkludowali zaś: „W ten sposób za-kończył się jeden z największych i najradośniejszych dni w naszej najnowszej histo-rii, dzień wkroczenia do Skopje, starej duszanowej stolicy”27.

Wydaje się, że odwoływanie się do dziedzictwa państwa cara Stefana Duszana nie było przypadkowe. Jeszcze dobitniej podkreślało zasługi króla w wyzwoleniu Słowian Południowych spod tureckiego jarzma i w utworzeniu nowego, wspólnego państwa. Odnosząc się do słów dziennikarzy: „Kumanowo zapoczątkowało nową epokę”28.

Podobny sposób przedstawiania znaczenia bitwy pod Kumanowem oraz roli, jaką odegrał w niej król Aleksander I Karadjordjević, utrzymywał się w zasadzie przez cały okres jego rządów. W latach 1922-1934, niemal corocznie, mniej więcej w okolicach 23-27 października pojawiały się na łamach „Politiki” relacje z obchodów rocznico-wych, zarówno w samym Kumanowie29 (gdzie między innymi, w 1927 r., w celu upa-miętnienia wydarzeń z 1912 r. miejscowe koszary zostały nazwane imieniem Króla Aleksandra I30), jak w okolicznych miejscowościach, np. we wsi Mlado Nagoričane31, czy Skopje32 ( w którym z kolei w 1927 r. na pamiątkę piętnastolecia oswobodzenia, miejscowy teatr został nazwany imieniem króla Aleksandra I33).

Odstępstwami od tej reguły są lata 1925, 1929, 1933 i 1934, w których „Politika” nie zamieściła na swych łamach żadnych informacji na temat obchodów kolejnych rocznic bitwy pod Kumanowem.

W 1925 r., taki stan rzeczy wynikał prawdopodobnie z bardzo dużej liczby ważnych zdarzeń, rozgrywających się zarówno w polityce wewnętrznej państwa, jak i na arenie międzynarodowej, które skutecznie absorbowały uwagę dziennika. rok 1925 zanosił się na przełomowy dla całego systemu parlamentarnego Królestwa SHS. W dniu 18 lipca tego roku, radykałowie Nikoli Pašicia uformowali rząd, w którego skład weszli po raz pierwszy przedstawiciele największej partii opozycyjnej – Chorwackiej Partii Chłopskiej (HSS – Hrvatska Seljačka Stranka), na czele ze Stjepanem Radiciem, któ-ry objął resort oświaty34. Nic dziwnego, więc, że kwestie parlamentarne budziły wów-czas większe zainteresowanie35. Poza tym, w dniach 5-16 października 1925, odby-

26 Ibidem.27 Ibidem.28 „политика”, бр. 5568, 24.10.1923 r., s. 3-4.29 Ibidem; „политика”, бр. 5928, 25.10.1924 r., s. 4; „политика”, бр. 6646, 25.10.1926 r., s. 3;

„политика”, бр. 7002, 25.10.1927 r., s. 5; „политика”, бр. 8427, 25.10.1931 r., s. 4.30 „политика”, бр. 7002, 25.10.1927 r., s. 5.31 „политика”, бр 8076, 24.10.1930 r., s. 5; „политика”, бр. 8784, 24.10.1932 r., s. 4.32 „политика”, бр. 6651, 30.10.1926 r., s. 4; „политика”, бр. 7003, 26.10.1927 r., s. 6; „политика”,

бр. 7354, 20.10.1928 r., s. 3; „политика”, бр. 7361, 27.10.1928 r., s. 6; „политика”, бр. 8079, 27.10.1930 r., s. 8; „политика”, бр. 8429, 27.10.1931 r., s. 6.

33 „политика”, бр. 7003, 26.10.1927 r., s. 6. 34 в. Ћоровић, Историја српског народа, књ. III, Београд 1997, s. 461-463.35 „политика”, бр. 6282, 20.10.1925, s. 2-3; „политика”, бр. 6283, 21.10.1925, s.3; „политика”,

бр. 6284, 22.10.1925, s. 2-3; „политика”, бр. 6285, 23.10.1925, s. 2-4; „политика”, бр. 6287, 25.10.1925, s. 3.


ła się konferencja w Locarno36, a 19 października wybuchł grecko-bułgarski konflikt graniczny, tzw. incydent w Petriču (znany też jako „wojna o bezpańskiego psa”), któ-ry trwał do 29 dnia tego miesiąca37. Wydaje się, że kombinacja tych zdarzeń spowo-dowała, iż „Politika” całkowicie pominęła obchody bitwy pod Kumanowem.

W roku 1929, jak się wydaje, głównym powodem braku zainteresowania dzien-nikarzy belgradzkiego dziennika rocznicą bitwy kumanowskiej było ogłoszenie 3 października 1929 r. dekretu królewskiego, zmieniającego oficjalnie nazwę pań-stwa na Królestwo Jugosławii oraz likwidującego 33 oblasti na rzecz 9 nowych banovin38. Prawdopodobnie to przede wszystkim z powodu informowania społe-czeństwa o wprowadzonych zmianach obchody bitwy pod Kumanowem zostały po-minięte39. również w 1933 r. sprawy wewnętrzne państwa odciągnęły uwagę dzien-nikarzy od upamiętnienia wydarzeń z 1912 r. Z kolei rok później, 9 października krajem wstrząsnęła wiadomość o zabójstwie króla. Obchody kolejnych rocznic ode-szły na drugi plan.

Jak już wspomniano, poza wymienionymi wyjątkami, belgradzki dziennik co roku publikował artykuły związane z działalnością króla Aleksandra na froncie macedoń-skim. Warto zauważyć jednak, że po 1925 r., a więc po przesileniu parlamentarnym, po którym sytuacja w polityce wewnętrznej państwa systematycznie się pogarszała, „Politika” coraz większy nacisk kładła nie tyle na samo upamiętnienie bitwy, co na przedstawienie w możliwie najjaśniejszym świetle postaci króla Aleksandra. Starano się przede wszystkim pokazać, jaką miłością i wdzięcznością darzyli go mieszkań-cy tzw. Serbii Południowej, a więc terenów wyzwolonych przez niego dzięki zwycię-stwu pod Kumanowem. Odtąd niemal co roku „Politika” drukowała artykuły przed-stawiające dobroduszność i prostotę króla, który chętnie sam wychodził do ludzi, by z nimi porozmawiać, lub pomagać im, choćby finansowo40. Przykładami mogą tu być publikacje z 26 października 1926 r., kiedy to gazeta opublikowała informacje o fi-nansowym wsparciu (10 000 dinarów), którego król udzielił napotkanym w czasie podróży po Kosowie, pogorzelcom z miejscowości Suva reka41, czy też publikacja z 28 października 1926 r., opisująca sytuację, kiedy to król podwiózł samochodem do Prizernu moknącego na drodze żołnierza, który oczywiście początkowo nie rozpo-znał władcy42.

36 „политика”, бр. 6283, 21.10.1925, s. 1; „политика”, бр. 6285, 23.10.1925, s. 1.37 „политика”, бр. 6284, 22.10.1925, s. 3 „политика”, бр. 6285, 23.10.1925, s. 5 „политика”,

бр. 6286, 24.10.1925, s. 1-2; „политика”, бр. 6287, 25.10.1925, s. 2 „политика”, бр. 6288, 26.10.1925, s. 1-2; „политика”, бр. 6289, 27.10.1925, s. 1-2; „политика”, бр. 6290, 28.10.1925, s. 1-2; „политика”, бр. 6291, 29.10.1925, s. 1-2; „политика”, бр. 6292, 30.10.1925, s. 1-4.

38 в. Ћоровић, Историја српског народа, књ. III, s. 468.39 „политика”, бр. 7694, 04.10.1929, s. 1-3; „политика” , бр. 7695, 05.10.1929, s. 1-4; „политика”

, бр. 7715, 25.10.1929, s. 4.40 „политика”, бр. 6647, 26.10.1926 r., s. 4; „политика”, бр. 7002, 25.10.1927 r., s. 5; „политика”,

бр. 7355, 21.10.1928 r., s. 6.41 „политика”, бр. 6647, 26.10.1926 r., s. 4.42 „политика”, бр. 6645, 28.10.1926 r., s. 6.

176 PAWeŁ MICHALAK

W okresie po 1925 r., Aleksander przedstawiany jest niemalże jako troskliwy oj-ciec, który martwi się z osobna o każdego ze swych poddanych, jak chociażby o czte-rech braci, młodych pasterzy, których spotkał podczas wizyty w okolicach Bitoli w październiku 1928 r. Jak podaje „Politika”, król tak przejął się ich losem, że po-darował im 1000 dinarów i zaproponował, że jednemu z nich mógłby nawet pomóc w dostaniu się do szkoły podoficerskiej43.

Po 1929 r., a więc po wprowadzeniu dyktatury (6 stycznia 1929 r.), sposób, w jaki przedstawiano króla nie uległ zmianie, nadal podkreślano jego rolę w wyzwoleniu części kraju spod panowania tureckiego oraz troskę o rozwój cywilizacyjny państwa. Jedyną zauważalną różnicą, która miała zapewne na celu wzmocnienie pozycji króla, było położenie większego nacisku na przedstawienie zwycięstwa pod Kumanowem, jako jednego z pierwszych kroków do stworzenia Jugosławii. Potwierdzeniem tego może być przytoczona 24 października 1930 r. opinia jednego z kumanowskich ofi-cjeli, biorącego udział w obchodach upamiętniających wydarzenia z 1912 r., który za-sugerował, że tak, jak razem z I Armią pod Kumanowem, tak i teraz król Aleksander pokona wszelkie trudności stojące przed Jugosławią44.

Dwudziesta rocznica wybuchu wojen bałkańskich, przypadająca na październik 1932 r., przyciągnęła naturalnie większą uwagę dziennikarzy. Już 30 września, a więc w rocznicę ogłoszenia przez króla Piotra I rozkazu mobilizacji wojska, „Politika” roz-poczęła cykl „Przed dwudziestu laty” („Pre dvadeset godina”), który polegał na prze-druku informacji i artykułów opublikowanych 20 lat wcześniej na łamach belgradz-kiego dziennika45.

W dwudziestą rocznicę rozpoczęcia serbsko-tureckich walk pod Kumanowem (23 października 1932 r.), „Politika” poświęciła temu wydarzeniu całą stronę. Wysławiając męstwo i odwagę żołnierzy, którzy, jak podkreślali dziennikarze, po-kazali w tej bitwie całą wartość serbskiej armii, po raz kolejny pamiętano również o podkreśleniu roli króla Aleksandra. Chociaż byłemu przywódcy I Armii nie zosta-ło w tym artykule poświęcone nawet jedno zdanie, to jednak jego fotografia, umiesz-czona w centralnym punkcie rozkładówki, jednoznacznie narzucała skojarzenie, komu Serbowie w tej bitwie najwięcej zawdzięczali46. Następnego dnia, 24 paździer-nika 1932 r., obok dalszej części cyklu „Przed dwudziestu laty”, autorzy umieścili dwa krótkie artykuły, będące relacją ze współczesnych im rocznicowych obchodów w Mlado Nagoričane, tj. na przedmieściach Kumanowa oraz w samym Kumanowie47. Bardzo ważną, mimo że krótką, to jednak stanowiącą doskonałe uzupełnienie histo-rycznego opisu wydarzeń, jest publikacja telegramu wysłanego przez wójta gminy Kumanowo, Ćire Manevicia do Jego Królewskiej Mości. Urzędnik ten podkreślił, że bitwa pod Kumanowem była historycznym i najchwalebniejszym zwycięstwem serb-

43 „политика”, бр. 7356, 22.10.1928 r., s. 5.44 „политика”, бр. 8076, 24.10.1930, r. s. 5.45 „политика”, бр. 8760, 30.09.1932 r., s. 1.46 „политика”, бр. 8783, 23.10.1932 r., s. 5.47 „политика”, бр. 8784, 24.10.1932 r., s. 4.


skiego narodu, do którego przyczyniło się roztropne dowództwo ówczesnego księcia Aleksandra. Zwycięstwo to, uwolniło naród spod tureckiego jarzma, za co obywate-le zawsze będą królowi wdzięczni48. Wydaje się, że właśnie tymi słowami kumanow-skiego urzędnika posłużyli się dziennikarze „Politiki”, by podkreślić raz jeszcze wiel-kie zasługi króla.

Obchody dwudziestolecia wybuchu I wojny bałkańskiej okazały się być swoistą klamrą kończącą coroczną, zapoczątkowaną 19 października 1922 r., serię artykułów poświęconych tej kwestii, jednak jak zaznaczono, przez niemal dziesięć lat stanowiły stale pojawiający się na łamach „Politiki” element.

Choć królowi Aleksandrowi I Karadjordjeviciowi nie można całkowicie odbie-rać zasług za jego działalność w czasie wojen bałkańskich, to nie ulega wątpliwo-ści, iż dziennikarze „Politiki” dbali o to, by poddani o zasługach tych nie zapomina-li. Wydaje się jednak, iż nie będzie nadużyciem stwierdzenie, że belgradzki dziennik wydatnie przyczynił się do wykreowania swoistego „mitu kumanowskiego”, przed-stawiającego króla jako wielkiego wyzwoliciela i obrońcę najsłabszych. Zabiegami, które ewidentnie pomogły w tej kreacji były: odpowiednia retoryka i przedstawie-nie zwycięstwa w bitwie pod Kumanowem i dalszych, wynikających z tego fak-tu wydarzeń, jako zemsty za bitwę na Kosowym Polu, nawiązania do dziedzictwa cara Stefana Duszana oraz kontynuacji dzieła rozpoczętego przez pradziada króla – Jerzego Czarnego. Należy zwrócić również uwagę na słownictwo, którego używali dziennikarze. „Heroiczny, ukochany Król Aleksander I”49, „oswobodziciel50”, którego armia „otworzyła wrota wolności”51, „przecięła łańcuch niewoli krępujący nas przez stulecia”52, to tylko przykładowe sformułowania, które wydają się potwierdzać spo-sób w jaki dziennikarze „Politiki” chcieli przedstawić władcę.

Należy jednak uczciwie zaznaczyć, że „Politika” nie była typową „tubą propa-gandową”, zakłamującą rzeczywistość i wręcz nachalnie narzucającą jedynie słusz-ny światopogląd. Wkład dziennika w stworzenie mitu, który niewątpliwie był bardzo przydatny królowi, polegał na umiejętnym przedstawianiu faktów i ukazywaniu ich w odpowiednim kontekście. Częstokroć wystarczyło jedynie przytoczyć wypowiedź przedstawicieli administracji, bądź to Kumanowa, bądź Skopje, którzy rokrocznie opiewali zasługi Aleksandra. Jedynie artykuły przedstawiające króla, jako niemalże troskliwego ojca, któremu nie był obojętny los żadnego ze swoich poddanych, wyda-ją się być wyraźnie naciąganą propagandą.

Warto jeszcze zastanowić się, dlaczego Aleksandrowi I zależało na stworze-niu „mitu kumanowskiego”? Odpowiadając na to pytanie należy odnieść się przede wszystkim do dwóch kwestii.

48 Ibidem.49 „политика”, бр. 5211, 26.10.1922 r., s. 1-2.50 „политика”, бр. 5210, 25.10.1922 r., s. 2.51 „политика”, бр. 8429, 27.10.1931 r., s. 6.52 „политика”, бр. 7002, 25.10.1927 r., s. 5.

178 PAWeŁ MICHALAK

Po pierwsze, był on pomocny w uzyskaniu możliwie największej sympatii wier-nej i lojalnej ludności, przywiązanej do króla i jego rodziny, co było niezwykle cen-nym czynnikiem, wspierającym pozycję polityczną króla. Poza tym okazało się być kapitałem, który zaprocentował w przyszłości. Nie ulega wątpliwości, że gdyby nie sympatia i poparcie części poddanych, wspierających działania króla, wprowadzenie dyktatury 6 stycznia 1929 r., byłoby o wiele trudniejsze, o ile w ogóle możliwe.

Drugim powodem, dla którego kreowano wizerunek króla, jako wyzwoliciela Macedonii, gospodarza i troskliwego ojca zarazem, była zapewne skomplikowana i cały czas niestabilna sytuacja w tej części kraju, wynikająca z rywalizacji zwolen-ników i działaczy WMrO (Wewnętrznej Macedońskiej Organizacji rewolucyjnej) z obecnymi władzami. Królowi Aleksandrowi z pewnością zależało na podkreśleniu swoich zasług dla tej części Królestwa, by umocnić na tych ziemiach swoją, a co za tym idzie, również serbską pozycję polityczną.

Na zakończenie należy stwierdzić, że choć w sposobie, w jaki dziennikarze „Politiki” przedstawiali bitwę pod Kumanowem i wszelkie związane z nią obcho-dy rocznicowe, widoczna jest chęć wyraźnego podkreślenie zasług i roli, jaką w tym wydarzeniu odegrał król Aleksander I Karadjordjević, to jednak trzeba podkreślić, iż działanie to nie było całkowicie pozbawione podstaw. Prawnuk Jerzego Czarnego za-pisał się w dziejach, jako bardzo dobry wojskowy, którego umiejętności zostały po-zytywnie zweryfikowane, tak przez wojny bałkańskie, jak i przede wszystkim, I woj-nę światową. Jak się okazało, Aleksander był równie dobrym politykiem. Cechą zaś dobrego polityka jest umiejętne wykorzystywanie chwalebnych kart swojego życio-rysu w rozgrywkach politycznych. Królowi Aleksandrowi z pewnością się to udało, a bitwa pod Kumanowem wciąż kojarzona jest niejako automatycznie z postacią kró-la Aleksandra I Karadjordjevicia – Zjednoczyciela.

THe BATTLe OF KUMANOVO IN THe NeWSPAPer „POLITIKA”, AS A MyTH STreNGTHeNING POLITICAL POSITION OF KING ALeKSANDer KArADJOrDJeVIĆ

S u m m a r y

The battle of Kumanovo (23rd–24th October 1912) is considered one of the most important battles of the First Balkan War. Besides the military success, which was opening of the way to so-called Southern Serbia, as great, if not grater was the moral victory of Serbian army. This battle was the first major test of the real strength and value of Serbian army. The victory became an invaluable asset which lifted their mo-rale. It is not a coincidence, that it was defined as the revenge for a battle of Kosovo.

Undoubtedly, the biggest winner of the battle was the heir to the throne, Prince Aleksander Karadjordjević, commander of the First Army, which launched main attack on Turkish positions. Although the commander-in-chief of the Serbian army, during both Balkan wars, was the chief of staff, general


radomir Putnik, it was his subordinate, a mere 24 years-old Prince Aleksander, who gained a title of “the great liberator of the Serbs”. The success of the Serbian army achieved in this and the subsequent battles of the Balkan wars, and prince’s activity during the Great War (since 24th June 1914 he was a regent of the Kingdom of Serbia) became events, which brought him a great prestige.

It seems, that Aleksander was perfectly aware of that, and tried to strengthen his image as an hon-est and honorable soldier fighting in defense of his homeland and for the liberation of all South Slavs. As it turned out it was an effective way of obtaining sympathy subjects, the way, which began to be used on a larger scale after taking the throne by Aleksander Karadjordjević (16th August 1921).

However, this task would be difficult without the support of the press, which in the early 20th centu-ry was still definitely the most popular and most accessible medium of information. The largest and most popular newspaper in the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes (since 1929 yugoslavia) was the dai-ly “Politika”.

Despite the widely proclaimed political neutrality, the newspaper supported the official political line of the king and government. A very interesting aspect of this activity is its way of presenting events asso-ciated with the commemoration of the battle of Kumanovo.

The cultivation of the so-called “myth of Kumanovo” was important aspect of king’s Aleksander pol-icy, who in the face of ongoing problems and disputes in the internal policy of the country, wanted to be seen as “unifier”, soldier and hero, who was not interested in political games. Much of his subjects per-ceived him exactly in that way.


БАлКАнЫ, ГерМАния и Австро-венГрия нАКАнУне и в ГодЫ МировоЙ воЙнЫ в ЭстонсКоЙ

нАЦионАлЬноЙ историоГрАФии МежвоенноГо периодА

Артём А. УлУнян

AbstraCt. Улунян Артём. А., Балканы, Германия и Австро-Венгрия накануне и в годы мировой войны в эстонской национальной историографии межвоенного периода (Balkans, Germany and Austria-Hungary on the eve and during the first word war in Estonian national historiography of the interwar period) .


Artyom A. Ulunyan, Doctor of Sciences (History), Head of the Center for Balkan, South Caucasian and Central Asian historical Studies, Institute of General History, russian Academy of Sciences, Leninski prospect 32-A, Moskva.

обращение эстонских историков к теме международных отношений в Балканском регионе второй половины XIX в. – первых двух десятилетий ХХ в. и проблемам региональной политики основных европейских держав, включая Австро-венгрию, было во многом обусловлено проявившимся в эстон-ской историографии интересом к роли и месту империй в формировании кар-тины мира накануне и после первой мировой войны, одним из результатов ко-торой был их распад и создание новых национальных государств, включая Эстонию. в этой связи отчётливо выявились преференции в «эстонском взгля-де» на значимость конкретных стран в международных процессах. объяснимое с точки зрения эстонских исторических реалий выдвижение на первое место историками-авторами публикаций по международным отношениям на Балканах места российской и Германской империй не означало игнорирование ими роли Британии, Австро-венгрии, османской империи, италии и Франции. несмотря на то, что в 20-е – 30-е г. ХХ в. началось лишь становление эстонской наци-ональной исторической школы исследований всемирной истории нового и но-вейшего времени, она, тем не менее, имела серьезный потенциал и перспекти-ву развития. образованное при тартуском Университет в 1920 г. Академическое историческое общество (Akadeemiline Ajaloo Selts) было призвано способство-вать развитию исторических исследований по широкому спектру проблем, включая период новой и новейшей истории зарубежных государств. его пе-чатным органом стал созданный в 1922 г. «исторический журнал («Ajalooline

182 АртёМ А. УлУнян

Ajakiri»). Значимость этого ежеквартального академического издания, публи-ковавшегося на протяжении 1922 – 1940 гг., была отмечена в 1928 г. совре-менником событий, известным эстонским историком Юханом либе в его ста-тье «обзор нашей исторической литературе, вышедшей в 1927 г.», в которой он писал, что «“исторический журнал”, вышедший в прошлом, седьмом году су-ществования журнала, как таковой, является одним из немногих эстоноязыч-ных чисто научных изданий, добившихся серьезного успеха как по содержанию, так и в распространении»1. тираж журнала до 1930 г. составлял 1000 экземпля-ров, но затем сократился2. Эта тема обсуждалась в январе 1939 г. на заседании руководства Академического исторического общества, существовавшим в 1920- -1941 гг. при тартуском Университете, и издававшим журнал. до 1940 г., когда было публиковано только 2 номера, в свет вышло 74 номера. в 1941 г., уже после утери Эстонской республикой независимости, включения её в советский союз и превращения в Эстонскую сср, советскими властями была предпринята по-пытка «советизации» «исторического журнала», что ознаменовалось изданием трёх номеров откровенно пропагандистского содержания, после чего он был за-крыт. на протяжении почти двадцатилетнего существования журнала в нём по-мещались работы как эстонских, так и зарубежных историков. несмотря на то, что подавляющая часть публиковавшихся статей и рецензий прямо или косвен-но была посвящена национальной истории Эстонии, а также соседних с ней по Балтийскому региону государств и народов, предпринимались попытки разви-вать и такие направления исторической науки как методология исторических исследований, философия истории, а также история европейских стран и на-родов с древности и до новейшего времени. с приходом на должность главно-го редактора издания профессора тартуского Университета пеэтра тарвела (до эстонизации в 1935 г. его фамилия звучала как драйберг и трейберг), являвше-гося в 1925-1940 гг. председателем Академического исторического общества, тематика всеобщей истории получила в журнале дополнительное развитие. Это было обусловлено личной заинтересованностью тарвела в развитии исследова-ний по истории европейских стран в новое и новейшее время, так как он сам за-нимался эпохой великой французской революции и британской историей XIX- -XX в.3 помимо научно-преподавательской деятельности тарвел был активным общественно-политическим деятелем и членом рийгикогу от одной из круп-нейших партий – Эстонской социал-демократической рабочей партии (переи-менованной в 1925 в Эстонскую социалистическую рабочую партию). её ру-

1 Libe J. Ülevaade meie ajalookirjandusest läinud (1927.) aastal.// eesti Kirjandusest. №. 5. 1928. ввиду недоступности бумажной версии цитируется по электронному ресурсу – http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=121

2 Rosenberg T. Ajalooline Ajakiri 1922-1940// Kleio. Ajaloo Ajakiri. N 8. 1993. Lk. 27.3 п. тарвел (1894-1953) являлся в санкт-петербургском Университете учеником русского

историка н. Кареева. подробнее o жизни и деятельности п. тарвела в: Kivimäe J. Peeter Tarveli elu ja töö// Akadeemia. №9,1989; №1,1990.

183БАлКАнЫ, ГерМАния и Австро-венГрия

ководство активно участвовало в составлении текста Конституции Эстонской республики 1920 г.

во второй половине 30-х гг. в журнале стали публиковаться специализиро-вавшиеся по проблемам новой и новейшей истории европейских государств его ученики – лейда лооне (до 1934 г. – ребане)4, а также леммит (до 1937 г. леонхард) Марк5 – магистрант известного шведского историка стена ингвара Карлинга, преподававшего в тартуском Университете в 1933-1941 гг.,6 Марта соргсепп7, Херман Фишер8.

появление в 1928 г., спустя десять лет после опубликования манифеста o не-зависимости Эстонии, сборника статей «побуждающая мотивация I: Мысли борца-республиканца», с подзаголовком «десять лет испытаний», было расце-нено частью эстонского общества как скандальный факт, так как в этом издании фактически проводилась мысль o том, что борьба за независимость Эстонии не привела к желаемым результатам. в число материалов сборника, помимо пе-реводной статьи р. ролана, был включены эссе и заметки эстонских авторов – историков, культурологов, фольклористов и журналистов, принадлежавших к национал-демократическому левоцентристскому спектру общественной мысли страны. среди участников сборника был Аугуст Аннист (до эстонизации его фа-милии в 1936 г. Анни)9, поместивший несколько своих небольших эссе, включая

4 л. лооне (1911-1969) впоследствии занималась национальной эстонской историей XVIII-XIX вв.

5 Rosenberg T. Ajalooline Ajakiri 1922-1940// Kleio. Ajaloo Ajakiri, N 8. 1993. Lk. 30.6 л. Марк (1912-1962) стал известен в эстонской историографии как специалист по средневе-

ковью. Будучи лишён в годы советской власти возможности работать по специальности, он, тем не менее, не отказался от научных исследований и оставил после своей смерти рукописи «старая эстонская историография» и «освободительная война в древности», хранящиеся ныне в архиве тартуского Университета.

7 данные o судьбе М. соргсепп (1910 - ?), к сожалению, не были выявлены и можно лишь отме-тить её активное участие в работе Академического исторического общества до 1940 г. встречается написание её имени и фамилии как Martha Sorgsep. см. информацию o получении ею диплома тартуского Университета в: Ülikooli lõpetasid //Postimees, 18.09 1934. Lk. 7.

8 Более подробные сведения o Х. Фишере (1903 – ?) выявить не удалось. помимо его ста-тей, опубликованных в «историческом журнале», существует газетная публикация по истории Эстонии начала ХХ в. «Борьба царских властей против газеты “Postimehe” 1900. –1910.» ( H. Fisher. «Postimehe» võitlus tsaarivõimudega 1900. – 1910.// Postimees, 17.6.1937, там же помещён портрет Х. Фишера) известно o его магистерской диссертации «политика великих держав на дальнем востоке в период от заключения симоносекского мирного договора до начала русско-японской во-йны (1895-1904)», защищенной в тартуском Университете в 1934 г. -- Fischer H. Suurriikide poliitika Kauges-Idas Šimonoseki rahust kuni Wene-Jaapani sõja puhkemiseni (1895.-1904.) Magistritöö. Tartu Ülikool.Tartu, 1934.

9 А. Аннист (1899-1972) – эстонский публицист, литературовед и переводчик. подробнее o нем см. статью Хелены сепп «национал-демократический культурный идеал Аугуста Анни(ста) в ранние годы Эстонской республики и в эпоху безмолвия». – Sepp H. August Anni(sti) rahvuslik-demokraatlik kultuuriideaal Eesti Vabariigi algusaastail ja vaikival ajastul // Acta Historica Tallinnensia. № 12. 2008. в соответствии с существующей эстонской национальной традицией «Эпохой безмол-вия» (vaikiv ajastu) называется период 1934-1940 гг., когда у власти находился авторитарный гла-ва страны К. пятс. само словосочетание было введено премьер-министром Каарелом Ээнпалу,


и подписанный псевдонимом «Филолог»10 материал «дилетантские размышле-ния об обществе, интеллигенции, политике и другом»11. обращение А. Анниста к новейшей истории Австрии после распада двуединой монархии делалось им в тесной связи с усилением после первой мировой войны социал-демократии в общественно-политической жизни европейских государств. в политических воззрениях австрийских, скандинавских и британских интеллектуалов и интел-лигенции (эти два понятия были для него синонимами – intellektuaale, intelligents ),12 к примеру которых он апеллировал, Аннист выделял в первую очередь их со-циальную и национальную ориентированность и отказ от радикальности в их идеологических программных установках13. в определенной степени такая ин-терпретация взглядов социал-демократов была обусловлена его стремлением представить их как образец для соответствующих политических сил собствен-но Эстонии на пути сближения с европой. основной идеей становился поиск приемлемого для эстонских условий сочетания национальной, социальной, по-литической идентичности, и упоминание австрийского примера наряду со скан-динавским не был случаен, имея в виду превращение Австрии в независимое государство-республику после распада Австро-венгрии. поражение двуединой монархии в первой мировой войне и последствия ее распада привлекало вни-мание эстонских интеллектуалов-гуманитариев в контексте общенационального дискурса в рамках поиска культурно-исторической и политической идентично-сти, что нашло своё отражение в проявившемся интересе к ситуации, скиды-вавшейся в национальной литературе появившихся после исчезновения Австро-венгрии новых национальных государств. известный в межвоенной Эстонии литературовед-славист и переводчик Бернхард линде14 первую из серии сво-

выступившим с заявлением o необходимости ограничить деятельность оппозиционных сил, спо-собных дестабилизировать ситуацию в стране. во многом это было обусловлено действиями вое-низированной организации ветеранов освободительной войны 1918-1920 гг., которая предприняла попытку государственного переворота в 1934 г.

10 о принадлежности псевдонима «Филолог» А. Аннисту и o формировании группы ин-теллектуалов вокруг сборника см. в. магистерской работе Моники таза «национальный ученый оскар лооритс и его время». – Tasa M. Rahvusteadlane Oskar Loorits ja tema kaasaeg (1920-1940). Magistritöö. Tartu Ülikool Filosoofiateaduskond Kirjanduse ja rahvaluule 3+2 õppekava. Tartu, 2008. Lk. 27.- http://dspace.utlib.ee/dspace/bitstream/handle/10062/26098/MA_Tasa.pdf?sequence=1

11 filoloog. Võhiku mõtteid ühiskonnast, intelligentsist, poliitikast ja muust.// Dünamis I: Mõtteid võitlevast vabariigist. Tartu, 1928. во многом рассуждения на эту тему были продолжением идей, из-ложенных в статьях А. Анниста, опубликованных в 1923 г. в сборнике «размышления o зрелости интеллигенции». – Mõtteid valmivast intelligentsist. Tartu, 1923.

12 примечательным было использование А. Аннистом терминов сельская (maaharitlased) и го-родская (linnaharitlased) интеллигенция. ввиду недоступности бумажной версии статьи цитируется по электронной: Filoloog. Võhiku mõtteid ühiskonnast, intelligentsist, poliitikast ja muust// Dünamis I: Mõtteid võitlevast vabariigist. Tartu, 1928. –http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=651

13 filoloog. Op. cit.14 Б. линде (1886-1954) являлся одним из популярных публицистов и литературоведов-

славистов.


их статей по этой теме15 посвятил современной ему венгерской литературе, опубликовав в мартовском (1929 г.) номере ежемесячного литературном жур-нале «Looming» («творчество») статью «взгляд на современную венгерскую литературу»16. через анализ существовавших в 20-е гг. ХХ в. литературных на-правлений Б. линде попытался определить вектор общественно-политического дискурса в независимой венгрии, имея в виду, что она, как и Эстония, стала независимым государством после первой мировой войны. особое внимание в этой связи придавалось соотношению традиционализма и общеевропейских принципов в национальном общественно-культурном пространстве страны. так, в частности, он обращал внимание на приходившее в начале ХХ в. в венгерской литературе на смену так называемого национально-консервативного направле-ния нового, связанного с группой писателей, ориентировавшихся на Западную европу. среди них он выделял левых по своим взглядам (о принадлежности к этому спектру общественно-политической жизни венгрии линде, вероятно, преднамеренно умолчал) поэта Эндре Ади (endre Ady) и писателя Михая Бабича (Mihály Babits) с их журналом «Nyugat» («Запад»), созданном в 1908 г и прекра-тившем существование в 1941 г., вокруг которого объединялась демократически настроенная либеральная венгерская интеллигенция17. одновременно линде от-мечал и оформление противоположного ему направления – вокруг литератур-ного журнала «Napkelet» («восток»), идеологом которого была известная вен-герская писательница сесилия тормай (Cécile Tormay), стоявшая на позициях венгерского национализма, относившаяся к правому политическому лагерю, резко выступавшая против венгерской коммунистической революции во главе с Б. Куном и территориальных изменений в отношении венгрии после первой мировой войны. обращаясь к ситуации, складывавшейся в венгерской литерату-ре, линде давал собственную интерпретацию исторической судьбы собственно венгрии после распада двуединой монархии, отмечая, как он называл его, «не-справедливый мирный договор после Мировой войны, оторвавший от венгрии

15 см. статьи Б. линде, посвященные развитию чешской, югославской и польской новейшей литературы: Linde B. Tšehhi kirjanduslik tänapäev//Looming. № 1. 1930; Linde B. Pilguheit jugoslaavia oleviku kirjanduslikku olukorda//Looming. № 4. 1932; Poola kirjanduslikke portreid// Looming. № 2,8.1937.

16 Linde B. Pilk Ungari kirjanduslikku tänapäeva // Looming. 1929. № 3.17 в действительности, в сложившейся традиции оценки поколений писателей и поэтов, рабо-

тавших с журналом, вышеупоминаемые литераторы относятся к первому поколению. второе поко-ление было представлено лёринцем сабо, дьёрдем Шакёзи, Аттилой Йожефом и др., общественно-политическая ориентация которых включала широкий спектр от правого до коммунистического направления. третье поколение – это писатели и переводчики, работавшие в 30-е – начале 40-х гг. ХХ в., в числе которых были Антал серб, Габор Халош, ласло Кальноки и др. все номера журна-ла доступны по электронному адресу: http://epa.oszk.hu/00000/00022/nyugat.htm. подробнее o раз-витии различных направлений в венгерской литературы и их роли в общественно-политической жизни см.: Fenyo M. Literature and Political Change: Budapest, 1908-1918. Transactions of American Philosophical Society . Pliladelphia, 1987; Grendel L. A modern magyar irodalom története: magyar líra és epika a 20. században. Pozsony, 2010.


исконно венгерские земли, передав их румынии, Югославии и чехословакии, что сейчас подтверждается так называемой трансильванской литературой...», которая, как он считал, «занимает теперь важное место» среди литературы но-вых государств18.

обращение к теме первой мировой войны, роли в ней противостоявших блоков государств и конкретных стран проходило в эстонской историографии крайне медленно, что объяснялось объективными причинами: отсутствием спе-циалистов, а также повышенным интересом к национальной эстонской истории после освободительной войны 1918-1920 гг. и создания независимого эстонско-го государства. одной из первых книг по этой теме стала изданная в тарту под эгидой Эстонского литературного общества в 1932 г. публицистическая по сво-ему стилю брошюра Г. Уэллса, переведённая на эстонский язык молодым исто-риком лейдой ребане (лооне) с предисловием А. Анни (Анниста), и носившей в эстонском варианте название «великая мировая война: после неё и перспек-тивы человечества»19. в 1939 г. она была переиздана. первой попыткой созда-ния научного труда стало написание популярной истории первой мировой во-йны до заключения тартуского мира. инициатором этого проекта выступил бывший в 1919-1920 гг. министром обороны Август Ханко. под его редакци-ей и с участием Кооператива эстонских издателей в 1937 г. начался выпуск се-рии «Мировая война» («Maailmasõda»). до потери национального суверенитета Эстонской республики и вхождения в состав ссср вышло четыре книги пер-вого тома «военные события 1914 г.» («Maailmasõda: 1914 -1918. 1914. aasta sõ-jasündmusi»). Эта работа являлась единственным изданием такого уровня с об-зором событий, хотя и имело компилятный характер.

ситуация, складывавшаяся в эстонской национальной историографии ново-го и новейшего периодов всемирной истории во многом объяснялась общественно-политическими и культурно-историческими реалиями Эстонии, что обусловило пристальное внимание авторов исследований к роли и месту «германского фактора» в событиях международной жизни конца XIX – начала ХХ в., накануне и в годы первой Мировой войны. Значительная роль в форму-лировании подходов к изучению международных отношений и, в частности, внешней политики Германии и Австро-венгрии принадлежала п. тарвелу, опу-бликовавшему в 1922 г. одну из первых статей по данной проблеме в «историческом журнале». она называлась «Бисмарк и вильгельм II в свете новых источников»20. её суть сводилась к выяснению причин неудачи герман-ской внешней политики, что нашло своё выражение в поиске автором ответа на вопрос o том, являлось ли поражение Германии личной виной вильгельма II или

18 Цит. по электронной версии: Linde B. Pilk Ungari kirjanduslikku tänapäeva // Looming. № 3. 1929. – http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=281

19 Wells H. Suur maailmasõda : selle järelaeg ja inimsoo tulevikusihid. Tõlkinud L. rebane; eessõna: A. Anni ; kaas: r. Kivit. Tartu, 1932.

20 Treiberg P. Bismarck ja Wilhelm II uute allikate valgustusel// Ajalooline Ajakiri. № 2.1922.


системным провалом германской внешней политики в целом. основными ис-точниками для п. тарвела, как он отмечает это сам, были ставшие достоянием общественности и оказавшиеся в распоряжении историков опубликованные по-сле войны материалы, главными из которых, как он считал, являлись секретные документы, «переписка между важными историческими личностями (в частно-сти между николаем I и вильгельмом), донесения иностранных послов о проис-ходившем в Берлине», среди которых он особо выделял австрийских и бельгий-ских дипломатов21. в этой связи следует отметить, что эстонский историк, вероятнее всего, пользовался изданной в сША в 1920 г. перепиской между рос-сийским императором и германским кайзером22, так как русскоязычное издание было предпринято лишь в 1923 г.23 выводы тарвела были сформулированы в виде двух основных тезисов. во-первых, «крушение проводимой Бисмарком внешней политики, базирующейся на сложной коалиционной системе, позже привело к тому, что Германия осталась одна». во-вторых, «отсутствие достой-ного наследника [Бисмарка] привело к утере германской дипломатией домини-рующих позиций в европе, и в этом смысле падение германского канцлера ощу-щалось в международном масштабе как шок»24. не менее жёстко тарвел характеризовал способы и методы создания новой системы международных от-ношений, основы которой закладывались версальским мирным договором 1919 г. его оценка отражала общественно-политических взглядов эстонского историка в целом. в двух номерах «исторического журнала» в 1924 г. была опу-бликована его большая статья «версальский мир 1919 г. на основе новых явле-ний», посвященная анализу как конкретно-исторической ситуации, сложившей-ся в международных отношениях и роли в её формировании отдельных государств, так и социологической значиомсти версальской миросистемы25. оценка парижского мирного конгресса 1919 г. тарвелом делалась как «важней-шего из событий международной политики последнего времени, наряду с пред-ыдущими крупнейшими международными событиями, каковыми являлись венский и Берлинский конгресс», «величайшего эксперимента мировой импе-риалистической политики по решению проблем на основе права и справедливо-сти, при продолжающих доминировать во внешней политике принуждении, силы и политических интересов их [империалистических государств] господ-ствующего положения», а также примером того, что «никогда не было большего

21 Цит. по электронной версии: Treiberg P. Bismarck ja Wilhelm II uute allikate valgustusel// Ajalooline Ajakiri. № 2. 1922. – http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=482

22 Letters From The Kaiser To The Czar Copied From Government Archives In Petrograd. Unpublished Before 1920 private Letters From The Kaiser To The Czar Found In A Chest After The Czar’s Execution and Now In Possession Of The Soviet Government Copied And Brought From Russia By Isaak Don Levine. New york, 1920.

23 Переписка Вильгельма II с Николаем II. 1894 — 1914. М.— пг., 1923.24 Цит. по электронной версии: Treiberg P. Bismarck ja Wilhelm II.25 Treiberg P. Versailles’i rahu a. 1919 uuemate avalduste põhjal// Ajalooline Ajakiri. № 3, 4.

1924.


поучительного банкротства, чем попытка вильсона в париже», стремившегося «отбросить костыли старой дипломатической традиции»26. Акцент на исключи-тельно на захватнические интересы государств-участниц первой мировой вой-ны нашёл своё отражение в оценке п. травелом особенно тех из стран, которые проявляли колебания и занимали выжидательную позицию в ходе войны с це-лью получения от одного из двух противостоявших военных блоков обещаний o гарантий своей захватнической политики. в этой связи приводились примеры. италии и румынии. в отношении первой из них автор статьи писал: «италия, которая по словам её собственного министра иностранных дел саландра испы-тывала чистый эгоизм - sacro egoismo, не собиралась присоединяться к союз-ным державам вплоть до подписания лондонского договора 26 апреля 1915 г., который гарантировал ей военные трофеи в виде территорий трентино, триеста, Горицы и Градишки, части тироля и далмации (без Фиуме), территорий, основ-ное или даже большинство населения которых составляют немцы, славяне, ал-банцы и греки». позиция румынии характеризовалась с учётом того, что она «обеспечила себя подобного рода секретным соглашением в 1916 по поводу трансильвании, Баната, Буковины, в то время как Франция добилась признания от союзников присоединения в свою пользу Эльзаса и лотарингии, саарского угольного бассейна и всего левого берега рейна, отделив [эти йрайоны] от Германии...»27 к концу 30-х гг. и ближе к началу второй мировой войны общественно-политические взгляды п. тарвела всё сильнее влияли на его исто-рические исследования и нашли проявление в достаточно острой антиимпериа-листической риторике, использовавшейся в анализе системы международных отношений. он считал, что именно имперская составляющая внешней полити-ки многих государств мира определяла суть происходившего на международной арене. симптоматичным было появление в 1939 г. в «историческом журнале» статьи тарвела «империализм как новейший исторический период»28. несмотря на определенное созвучие названия с написанной главой российских большеви-ков в. Ульяновым (лениным) в 1916 г. работой «империализм как высшая ста-дия капитализма», его объяснение происходящего в системе международных от-ношений отличалось от большевистского. ссылаясь на концепцию Гоббса o природе человека и o постоянной борьбе за власть в обществе, он отмечал, что со временем появляются более цивилизованные формы власти, что это происхо-дит под воздействием таких факторов как право и мораль и поэтому более раз-витые государства используют для расширения своей власти в отношении дру-гих стран не только военные методы, но мирные способы культурной ассимиляции. он писал, что надежды революционно настроенных социали-стов на крушение капитализма в результате мировой войны не оправдались

26 Цит. по электронной версии: Treiberg P. Versailles’i rahu a. 1919 uuemate avalduste põhjal// Ajalooline Ajakiri. № 3. 1924. – http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=451

27 Ibid.28 Tarvel P. Imperialism kui uusima ajaloo periood// Ajalooline Ajakiri. № 4. 1939.


и единственный путь в сложившейся ситуации это – давление на власть в инте-ресах расширения участия представителей всех общественных слоев в решении политических и социальных вопросов29. являясь сторонником национального суверенитета и демократической формы общественно-политического устрой-ства государства30, тарвел развивал социологический подход к изучению меж-дународных отношений, чем оказывал сильное влияние на молодое поколение формировавшихся историков. в определенной степени это проявилось в опу-бликованном в 1940 г. сборнике «власть и дух», изданном под эгидой Эстонского студенческого общества . в нём пропагандировалась идея национальной демо-кратии. помимо п. тарвела и А. Анниста в работе приняли участие и молодые ученые, в частности лейда лооне,31 занимавшаяся с начала 30-х гг. исследовани-ями международных отношений. её статья в вышедшем в 1932 г. под редакцией А. Анниста сборнике, посвященном 300-летнему юбилею тартуского Университета, называвшаяся «Англо-германские отношения накануне первой мировой войны (1908-1912 гг.)»,32 была одной из первых. Хронологические рам-ки исследования, представлявшего анализ внешнеполитических действий двух империй, включал период с момента аннексии Австро-венгрией Боснии и Герцеговины и до Балканских войн. роль Германии в системе международных отношениях рассматривалась лооне как наиболее значимая, в связи с чем автор статьи обращала первостепенное внимание на англо-германское соперничество как инициирующий фактор будущего возможного мирового конфликта: «сначала Германия являлась державой, превосходящей над другими европей-скими странами, чего было нельзя избежать. в достижении своих мировых геге-монистских целей она была вынуждена столкнуться с конкуренцией со стороны Британии, и было неизбежно их острое столкновение. Британия являлась веду-щей индустриально-торговой колониальной державой»33. Как полагала автор статьи, противоречия великобритании и Германии в этой схеме начинали при-обретать решающее значение в соответствии с анализом, сделанным автором статьи: «по мнению Германии мощная армия была достаточна для проведения

29 Цит. по электронной версии: Tarvel P. Imperialism kui uusima ajaloo periood// Ajalooline Ajakiri. № 4.1939. – http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=514

30 подробнее об этом, а также его работы по данной теме были опубликованы в сборнике «Будущее демократии» в тарту в 2002 г.: Tarvel P. Demokraatia tulevik. Koostajad: Toomas Karjahärm ja Hando runnel. Tartu, 2002.

31 Võim ja vaim: album Eesti Üliõpilaste Selts «Veljesto» 20-ks aastapäevaks. Tartu 1940. символичным в данном контексте стало название исследования эстонских историков т. Карьяхярма и в. сирка, посвященного эстонской интеллигенции 1917-1940 гг. – «дух и власть. Эстонская ин-теллигенция 1917-1940». – Karjahärm , T. , Sirk , V. Vaim ja võim. Eesti haritlaskond 1917–1940. Tallinn, 2001.

32 Rebane L. Inglise-Saksa suhted enne maailmasõda a. 1908-1912.// Kultuuri ja teaduse teilt : mõtteid ja uurimusi. Tartu Ülikooli 300-nda mälestusaasta puhuks. Tartu, 1932.

33 Цит. по электронной версии: rebane L. Inglise-Saksa suhted enne maailmasõda a. 1908-1912.// A. Anni jt (toim). Kultuuri ja teaduse teilt : mõtteid ja uurimusi Tartu Ülikooli 300-nda mälestusaasta puhuks. Tartu, 1932. – http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=717


империалистической политики. провалу англо-германских переговоров спо-собствовала на этот раз политическая некомпетентность немецких дипломатов. империалистические руководители Германии обычно не просчитывали трезво реальную ситуацию, а делали упор только на значение Германии»34. Этот «гер-маноцентризм» в определении главных акторов международных отношений, проявившийся у л. лооне, достаточно чётко обозначился в заключении упоми-наемой статьи, когда она писала: «Англо-германский баланс в европе существо-вал всё ещё по другим вопросам, ожидая решения в ходе войны»35.

Боснийский кризис 1908 г. рассматривался первым поколением эстонских историков, начинавших специализироваться по истории международных от-ношений, именно в контексте внешней политики Германии и её внешнеполи-тических планов. достаточно показательной стала публикация в 1935 г. в пер-вом и втором номерах «исторического журнала» статьи л. Марка «Германская политика по Боснийскому вопросу в 1908-1909 гг.»36. её автор готовился к за-щите в 1936 г. в тартуском Университете магистерской диссертации по теме «русско-английские отношения в первом десятилетии ХХ века»37. отмечая тот факт, что «основными соперниками в Балканском вопросе были россия и Австро-венгрия»38, он, тем не менее, обращал внимание в целом на харак-тер внешней политики Берлина и задачи, стоявшие перед ним на междуна-родной арене. в этой связи Марк определял основные проблемы, объектив-но существовавшие в повестке дня германской дипломатии. по его мнению, так как «начало конфликта можно было ожидать по двум основным вопросам – Эльзасу-лотарингии и будущему турции», германская сторона была долж-на готовиться нейтрализовать потенциальных противников и приобрести со-юзников. в более конкретном виде это означало, что Германия «должна была изолировать Францию, а, с другой стороны, предотвратить кризис в турции»39. Германии, в целях ослабления французских позиций, предстояло «получить по-тенциальных союзников Франции в лице россии, Австрии, италии и Англии». в то же время, «в Балканском вопросе усиление россии за счёт турции долж-но было усилить зависть у Австрии и, наоборот [в случае усиления Австрии у россии]»40. исследуя алгоритм и принципы реализации внешнеполитиче-ских планов Германии, л. Марк обращался к принципам внешней политики о. Бисмарка, считая его более сильным политиком, чем те, кто пришёл ему на

34 Ibid.35 Ibid.36 Mark L. Saksa poliitika Bosnia küsimuses 1908.-1909. aastal.//Ajalooline Ajakiri. № 1. 1935.

Mark L. Saksa poliitika Bosnia küsimuses 1908.-1909. aastal.//Ajalooline Ajakiri. № 1; 2. 1935. 37 Mark L. Vene-inglise suhted XX sajandi 1. kümnendil. Magistritöö üldise ajaloo alalt..Tartu

Ülikool. Tartu, 1936. K. 1, 2.38 Цит. по электронной версии: Mark L. Saksa poliitika Bosnia küsimuses 1908.-1909. aastal.//

Ajalooline Ajakiri. № 1. 1935.– http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=57639 Ibid.40 Ibid.


смену. поэтому особое внимание автор уделял действиям Германии на балкан-ском направлении при о. Бисмарке в 70-х гг. XIX в., когда, стремясь сохра-нить османскую империю, «железный канцлер» оказал давление на россию «на Берлинском конгрессе, что привело к определенным уступкам – учету турецких интересов», и «россия с очевидным раздражением ответила Бисмарку на заклю-чение в 1879 г. двустороннего германо-австрийского союза»41. однако формиро-вание австро-германского союза не было основано на стремлении изолировать российскую империю, что было отмечено л. Марком в его анализе политики Бисмарка, который, оказывая поддержку Австро-венгрии «за счёт россии», тем не менее, способствовал восстановлению союза трёх императоров в 1881 г. на нём настаивал германский канцлер в 1872-1873 гг. изменение ситуации прои-зошло в начале ХХ в., когда Германия и Австро-венгрия начали испытывать затруднения при реализации своих внешнеполитических планов, чему в нема-лой степени в последнем случае способствовал подрыв «равновесия в австрий-ской государственной системе» из-за усиления национальных движений наро-дов, входивших в двуединую монархию, а также стремления вены расширить границы империи. поражение российской империи на дальнем востоке рас-сматривалось эстонским историком как один из важных инициирующих факто-ров активизации австро-венгерской политики на Балканах42. роль Боснийского кризиса заключалась, как считал Марк, в том, что он продемонстрировал, что «Германия определилась с цветом: с кем и против кого. она окончательно свя-зала себя с Австрией»43.

обращаясь в своей статье «русско-британские отношения в контексте русско-японской войны»44, написанной в рамках темы подготовленной им маги-стерской диссертации, л. Марк отмечал, что противоборство империй за доми-нирующие позиции в конкретных регионах являлось основой сложившейся си-стемы международных отношений накануне первой мировой войны. Алгоритм действий россии определялся в анализе автора статьи тем, что «отличительной особенностью англо-русских отношений в XIX в. была сильная конкуренция в восточном вопросе. российская экспансия на Ближнем, среднем и дальнем востоке была направлена на юг к свободным ото льда морям», в тоже время эта ситуация не была статичной и, как отмечал Марк, «отношения между евро-пейскими государствами находились в процессе формирования, свидетельство-вавшем o том, что прежнее соперничество между Англией и россией уходит в историю». во многом это было обусловлено, по мнению автора, тем, что, как писал Марк, проводившаяся лондоном «в конце XIX английская морская поли-тика в значительной степени основывалась на так называемой two-power system. потенциальными противниками выступали Франция и россия. Английский

41 Ibid.42 Ibid.43 Ibid.44 Mark L. Vene-Inglise suhted Vene-Jaapani sõja taustal.// Ajalooline Ajakiri. № 1. 1937.


флот был сильнее чем флоты этих двух вместе взятых государств. Эта систе-ма начала трещать по мере того как стало известно o планах строительства во-енного флота Германии. Германо-английское сближение в 1900-1901 гг. прова-лилось. в этой связи у Британии возникла идея o том, что было бы полезно решить все важные вопросы с Францией с тем, чтобы иметь свободу рук в отно-шении Германии. результатом этой политики было рождение англо-французской Антанты 18 апреля 1904 г.»45 Утверждение o колебаниях во внешнеполитиче-ских преференция российской империи между балканским и дальневосточным векторами стало одним из важных элементов анализа российского внешнеполи-тического курса в эстонской межвоенной историографии. в работе л. Марка это нашло своё отражение. так, в частности, он отмечал, что Боксерское восстание 1900 г. в Китае усилило значение дальневосточного региона в мировой полити-ке и привело к тому, что российская империя «заморозила» балканское направ-ление и активизировалась на дальнем востоке46.

Этот тезис «колебания» интересов между Балканами и дальним востоком в российской имперской политике получил дальнейшее развитие в работе дру-гого эстонского историка –Херманна Фишера. в опубликованной им в двух но-мерах «исторического журнала» за 1936 г. статьи «Балканская политика россии в годы Балканских войн (октябрь 1912-октябрь 1913)»47 в качестве одной из при-чин активизации российской имперской политики на Балканах рассматривалось поражение в русско-японской войне 1904-1905 гг., когда «япония прекратила экспансию россии на дальнем востоке»48. особое значение автором придава-лось периодизации именно империалистического характера международных конфликтов, что нашло своё отражение в опубликованной в том же журнале в 1939 г. статье «политика великих держав во время первого китайского кризи-са в 1897-1899 гг.»49. события в Китае давали основания Х. Фишеру, использо-вавшему характерные для представителей лево-либеральных кругов эстонских интеллектуалов категории, считать, что «первым политическим кризисом “эпо-хи империализма” был китайский», а «российская политическая и экономиче-ская экспансия ощущали на себе влияние британских успехов»50. его выводы сводились к нескольким тезисам.

45 Цит. по электронной версии: Цит. по электронной версии: Mark L. Vene-Inglise suhted Vene-Jaapani sõja taustal.// Ajalooline Ajakiri. № 1. 1937.– http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=509

46 Ibid.47 Fischer H. Venemaa Balkani-poliitika Balkani sõdade ajastul (okt. 1912 kuni okt. 1913)//

Ajalooline Ajakiri. № 2; 3/ 4. 1936.48 Цит. по электронной версии: Fischer H. Venemaa Balkani-poliitika Balkani sõdade ajastul (okt.

1912 kuni okt. 1913)// Ajalooline Ajakiri. № 2. 1936. – http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=52149 Fischer H. Suurriikide poliitika esimese Hiina kriisi ajal a. 1897—1899. Suurriikide poliitika

esimese Hiina kriisi ajal a. 1897—1899.// Ajalooline Ajakiri. № 1. 1939.50 Цит. по электронной версии: Fischer H. Suurriikide poliitika esimese Hiina kriisi ajal a. 1897—

1899// Ajalooline Ajakiri. № 1. 1939.– http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=510


на Балканском направлении ситуация лишь подтверждала доминирование имперского императива в во внешней политике великих держав. Меморандум министра иностранных дел Австро-венгрии графа Эренталя от 2 июля 1908 г., в котором предлагалось, что в обмен на согласие россии с австрийской аннекси-ей Боснии и Герцеговины российская сторона получит возможность прохода её военных кораблей через проливы, сыграл особую роль в позиции россии. в то же время, оккупация Австро-венгрией Боснии и Герцеговины изменила баланс сил в европе. тройственный союз в лице Германии, Австро-венгрии и италии усилил свои господствующие позиции, в то время как двойственный союз – россия и Франция, и имеющая двусторонние договоры с ними великобритания, рассматривали боснийский кризис как усиление их слабости, и это способ-ствовало ещё большему сплочению их военного союза. Укрепление позиций Австро-венгрии на Балканах с опаской воспринималось в Балканских странах, так как это могло стать основой для новой экспансии Австро-венгрии в этом направлении, а создание Балканского союза было в интересах россии, стремив-шейся взять под контроль проливы. при этом, как отмечал автор статьи, «во-прос проливов не был решён в пользу россии, но она была более успешной при формировании Балканского союза»51. интересы российской империи в от-ношении последнего заключались в представленном Х. Фишером анализе в том, что этот союз «1) станет инструментом влияния на его членов; 2) обеспечит расширение влияния Балканских государств; 3) разрешит болгаро-сербского конфликта; 4) передаст балканские владении турции балканским народам»52. судя по замечанию автора o том, «что касается последнего, россия не была го-това к этому»53, он обращал внимание на нежелание санкт-петербурга усили-вать малые Балканские государства, имея в виду возможность перехода контро-ля над проливами в пользу одного из них. Австрийский фактор в Балканских войнах рассматривался с точки зрения усиления противоречий между Австро-венгрией и сербией, активизации национальных движений славянских наро-дов в дуалистической монархии и военных приготовлений вены54. Касаясь ре-зультатов Балканского конфликта, каковой являлась первая Балканская война, Х. Фишер пиходил к выводу o том, что «к счастью для россии не произошло ка-тастрофы Балканских государств, воевавших с турцией. Этот коллапс явился бы большим поражением для российской политики, приблизив возможность боль-шой войны»55.

несмотря на превалировавший в исследованиях эстонских историков, зани-мавшихся новым и новейшим периодом всемирной истории, включая её балкан-

51 Fischer H. Venemaa Balkani-poliitika Balkani sõdade ajastul (okt. 1912 kuni okt. 1913)// Ajalooline Ajakiri. № 2. 1936. – http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=521

52 Ibid.53 Ibid.54 Ibid.55 Цит. по электронной версии: Fischer H. Venemaa Balkani-poliitika Balkani sõdade ajastul (okt.

1912 kuni okt. 1913)// Ajalooline Ajakiri. № 3 / 4. 1936. – http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=521


ский «сектор», интерес к внешней политике Германии, россии и великобритании, и нередко достаточно косвенное обращение к австро-венгерскому аспекту Балканской политики, в середине 30-х г. ХХ в. изучение роли Австро-венгрии на Балканах активизируется. одной из первых работ по этой теме стала статья Марты соргсепп «Балканская политика Австро-венгрии в 1912-1913 гг.», опу-бликованная в «историческом журнале в 1936 г. и посвященная одному из важ-ных для Балканского региона периоду – двух региональных войн56. несмотря на то, что основные постулаты, изложенные в статье не являлись новыми, они, тем не менее, свидетельствовали o попытках поиска причинно-следственных связей при формулировании внешней политики Австро-венгрии с точки зрения скла-дывавшегося в эстонской историографии подхода к изучению европейских им-перий в целом.

так, в частности, М. соргсепп обращала особое внимание на то, что «в пери-од до первой мировой войны во внутренней политике Австро-венгрия должна была решать серьезнейшую проблему, каковой являлся национальный вопрос, имевший также важное значение для её внешнеполитического курса»57. именно внутриполитический кризис дуалистической монархии определялся в статье как один из решающих факторов ослабления её позиций на международной аре-не: «важнейшей причиной слабости Австрии было отсутствие национальной однородности её населения. отсутствие привлекательности монархии, нацио-нальной силы, ни один из народов не занимал доминирующих позиций. в то же время усилилось проявление центробежных сил: каждая нация стремилась к не-зависимости и предпринимала попытки создания [собственного] государства... чем больше конкретные народы становились активными, тем ближе становился конец Габсбургском государства. национальный вопрос являлся фактором, кото-рый вёл к концу турецкое господство в европе, крушению Австрии и возникнове-нию малых Балканских государств»58. объяснение австро-венгерской политики в балканском регионе делалась М. соргсепп с учётом того, что «географиче-ское расположение государства [Австро-венгрии] и старая историческая тради-ция самой Австрии вела к распространению австрийского влияния и её продви-жению на юг в Балканском направлении»59. в соответствии с анализом внешней политики дунайской монархии, сделанном автором статьи в «историческом журнале», «в австрийской внешней политике на Балканах боролось две тенден-ции: военная, требовавшая активной политики, прежде всего, военного вмеша-тельства с целью предотвратить усиления сербии и черногории, и вторая, более сдержанная, направленная на обеспечение в основном экономических и поли-тических интересов, и в случае с Балканской войной, предпочтение было сдела-

56 Sorgsepp M. Austria-Ungari Balkani-poliitika aastail 1912.—1913.// Ajalooline Ajakiri. № 3-4.1936.

57 Цит. по электронной версии: Sorgsepp M. Austria-Ungari Balkani-poliitika aastail 1912.—1913.// Ajalooline Ajakiri. № 3-4. 1936.– http://www.kirjandusarhiiv.net/?p=522

58 Ibid.59 Ibid.


но в пользу пассивной, выжидательной тактики»60. сторонником первой тенден-ции выступал глава Генерального штаба Франц Конрад фон Хётцендорф, второй - министр иностранных дел леопольд фон Берхтольд. в этой связи, как и дру-гие эстонские историки, в работах которых доминировал анализ «германско-го фактора» в региональных и мировых делах, М. соргсепп уделяла внимание роли Германии, союзной Австро-венгрии, в формировании политики вены на балканском направлении. особое место в этом занимали договоренности меж-ду двумя союзниками от 30 октября 1912 г. в соответствии с ними вена полу-чала гарантии соблюдения своих интересов при взаимоотношениях с сербией и черногорией, а также в отношении салоникского порта, на использование которого претендовала австрийская сторона61. однако победа коалиции госу-дарств в составе Балканского союза в войне против османской империи серьез-но обеспокоила, как справедливо полагала М. соргсепп, Австрию. она начала отходить от политики сохранения status quo, опасаясь сербского продвижения к Адриатическому морю, что нашло своё выражение в поддержке независи-мости Албании и «Австрия была заинтересована в том, чтобы новое государ-ство было как можно более сильным»62. оценивая в целом балканскую полити-ку вены, М. соргсепп делала вывод o том, что «провал австрийской политики на Балканах произошёл не столько из-за неизбежной череды событий, которые Австрия стремилась остановить, но в большей степени из-за устаревших мето-дов ведения австрийской дипломатии. Министр иностранных дел Бертолд не знал, как приспособить к изменяющимся условиям и использовавшиеся в не-давнем прошлом традиции австрийской внешней политики»63.

Формировавшаяся в эстонской межвоенной историографии оценка роли Австро-венгрии в системе международных отношений в конце XIX – начале ХХ в., а также характеристика её внутриполитического развития свидетельство-вала o том, что дуалистическая монархия рассматривалась как второстепен-ный по отношению к Германии член австро-германского блока. действия вены на международной арене оценивались эстонскими историками в тесной связи с внешнеполитическими планами Берлина, а внутриполитическое положение в империи Габсбургов характеризовалось как крайне нестабильное, прежде все-го, ввиду нараставшей активности национальных противоречий, что выступало в работах эстонских исследователей одним из важных аргументов в пользу вы-движения тезиса доминирования Германии в тройственном союзе.

становление эстонской национальной историографии всемирной исто-рии нового и новейшего времени определялось особенностями общественно-политического развития независимой с 1920 г. Эстонии и связью с историей государств и народов Балтийского региона. именно поэтому обращение к исто-

60 Ibid.61 Ibid.62 Ibid.63 Ibid.


рии Австро-венгрии проходило в контексте именно этой традиции. в то же время, распад дуалистической монархии и создание новых независимых госу-дарств народов, ранее входивших в её состав, привлекал внимание эстонских историков в силу схожести процесса обретения государственной независимости их страны и её общественно-политического развития с аналогичными процес-сами в Центрально-восточной европе.

BALKANS, GerMANy AND AUSTrIA-HUNGAry ON THe eVe AND DUrING WOrLD WAr I IN eSTONIAN NATIONAL HISTOrIOGrAPHy

OF THe INTerWAr PerIOD

S u m m a r y

The article gives an overview of approaches that has been developed in interwar estonian historiography of world affairs in the Balkans on the eve and during WWI. In that time the progress in the researchers of world history has been noticed in estonian national historical science. Despite scarcity in their number and predominance among them of those who has been making only first steps in science, or so-called „beginners”, estonian scholars have displayed certain achievements in this field. young estonian authors have focused their efforts on studies of German foreign policy combinations, internal weakness of the Austro-Hungarian empire, strengthening of the national movements in Dual Monarchy and particular territorial interests of Great Powers. So-called young generation of the scholars has been influenced on the side of their elder „mentors”, specialists in world history, have defined Balkans as the fulcrum of WWI. The preponderance of German factor in their writings should be explained with the fact that Germany has been playing strong and active role in many spheres of estonian life for a long time span. In some ways, it affected also sociological approach to analysis of world affairs. Both young and elder estonian historians shared of socially oriented ideas of independent nationhood, which served as basic principal of their explanations of the international events and which has been seriously influenced by Estonia’s domestic situation.


BABALLARET E KOMBIT – CHArAKTerySTyKA I AKTyWNOŚĆ ALBAŃSKICH eLIT POLITyCZNyCH

W TOKU I WOJNy BAŁKAŃSKIeJ

TaDeusz czeKalsKi

AbstraCt. Tadeusz Czekalski, Baballaret e Kombit – charakterystyka i aktywność albańskich elit politycznych w toku I wojny bałkańskiej (The Nation Fathers (Baballaret e kombit). Description and form of activities of Albanian political elites during First Balkan War).


Tadeusz Czekalski, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Historii, ul. Gołębia 13, Kraków.

Trudno przecenić w historiografii albańskiej rolę, jaką odgrywa data 28 listopa-da 1912 r. – dzień proklamowania we Vlorze Deklaracji Niepodległości. Niezależnie od opcji politycznej Albańczycy zdają się być konsekwentni w łączeniu tej daty z po-czątkiem istnienia niepodległego państwa po ponad 400-letniej niewoli osmańskiej. rozgrywające się w tle wydarzeń I wojny bałkańskiej działania albańskich działaczy narodowych stanowią do dzisiaj kanoniczny element albańskiej historiografii, który w niewielkim stopniu jest przedmiotem dyskusji historyków, a zarazem poddawany naukowej weryfikacji.

Teza o konsekwentnie wrogiej wobec Imperium Osmańskiego postawie ludno-ści albańskiej na przestrzeni dziejów zdaje się potwierdzać aktualne oczekiwania po-lityczne w Tiranie, ale zarazem ignoruje znaczący udział osób pochodzenia albań-skiego w rozwoju administracji osmańskiej i sił zbrojnych Imperium. Znany albański działacz narodowy Sami Frasheri w 1878 r. pisał o fenomenie „podwójnej lojalno-ści” – zarówno wobec Imperium Osmańskiego, jako „podstawowej ojczyzny” (vatan-i umumi) oraz wobec Albanii, jako „specjalnej ojczyzny” (vatan-i hususi)1. William Sloane określał ziemie albańskie w Imperium Osmańskim jako naturalną barierę

1 G. Gawrych, Tolerant Dimensions of Cultural Pluralism in the Ottoman Empire: The Albanian Community 1800-1912, „International Journal of Middle east Studies”, vol. 15, No. 4, (Nov. 1983), s.524.

198 TADEUSZ CZEKALSKI

przeciwko ekspansji serbskiej w kierunku Morza Adriatyckiego2. Nie zmieniło tej opinii w sposób znaczący powołanie w 1878 r. tzw. Ligi Prizreńskiej, której działacze kontestowali nie tyle władzę Porty Osmańskiej co raczej możliwość podziału ziem albańskich, stanowiących dotąd integralną część państwa osmańskiego3. Po upadku Ligi Prizreńskiej kolejne pokolenie albańskich działaczy narodowych skoncentrowa-ło swoją uwagę na działalności edukacyjnej i oświatowej. Ich dziełem były pierwsze szkoły z językiem albańskim, a także standaryzacja języka albańskiego, od 1908 r. za-pisywanego już konsekwentnie w alfabecie łacińskim. Przełomem w historii albań-skiego ruchu narodowego był rok 1908 i kongres monastyrski, który był jednym z fi-nalnych akcentów w „pozytywistycznej” fazie albańskiego Odrodzenia Narodowego. Uczestnicy kongresu oprócz ustaleń dotyczących alfabetu przyjęli także postulat roz-woju szkolnictwa albańskiego w Imperium Osmańskim, powtarzając zarazem postu-lat o autonomii ziem zamieszkanych przez Albańczyków.

Okres poprzedzający rewolucję młodoosmańską 1908 r. przyniósł konsolidację albańskiego ruchu narodowego wokół kwestii edukacyjno-kulturalnych, ale także co-raz wyraźniejszych i sprecyzowanych programów politycznych, stawiających pyta-nia o przyszłość Albańczyków w Imperium Osmańskim. Wśród nich szczególne zna-czenie można przypisać dziełu Samiego Frasheriego (Albania – czym była, czym jest i czym będzie) z 1899 r., ale także wypowiedziom Ismaila Qemala, który w w wy-wiadzie dla włoskiej „Tribuny” w 1900 przedstawiał projekt albańskiej autonomii. O jedność wszystkich Albańczyków apelował w styczniu 1902 r. Giovanni de Aladro Castriota, hiszpański dyplomata, uważający się za potomka Skanderbega, deklaru-jąc, że jest gotów walczyć o odrodzenie Albanii4. Albański ruch narodowy w począt-kach XX w. nie był już, jak trzydzieści lat wcześniej lokalnym i marginalnym zjawi-skiem w życiu politycznym Imperium Osmańskiego. Współpraca albańskiej diaspory w rumunii, Bułgarii, egipcie, we Włoszech i w Stanach Zjednoczonych prowadzi-ło do widocznego rozwoju albańskiego rynku wydawniczego, ale także do umiędzy-narodowienia sprawy albańskiej i poszukiwania kontaktów w środowiskach politycz-nych Włoch czy rumunii. Przykładem rosnących wpływów politycznych diaspory był Albański Kongres Narodowy, zorganizowany w kwietniu 1904 r. w Bukareszcie, pod patronatem ks. Alberta Ghica5. Wzrost wpływów Albańczyków we Włoszech Stavro Skendi kojarzy z rolą, jaką odegrał premier Włoch Francesco Crispi („Albańczyk z krwi i z serca”) 6.

Doświadczeniem istotnym, choć krótkotrwałym dla polityków albańskich stał się epizod parlamentarny z 1908 r. W gronie 288 deputowanych zasiadających w parla-mencie osmańskim znalazło się dwudziestu sześciu Albańczyków. Nie stanowili śro-

2 W. Sloane, Turkey in Europe, „Political Science Quarterly” vol. 26, No. 4 (Dec. 1911), s.6823 S. Skendi, Beginnings of Albanian Nationalist and Autonomous Trends: The Albanian League

1878-1881, „American Slavic and east european review”, vol. 12 , No. 2, (Apr. 1953), s.225-226.4 S. Skendi, Albanian Political Thought and Revolutionary Activity, 1881-1912, „Sudost

Forschungen” 13 (1954), s.169.5 E. Stickney, Southern Albania 1912-1923, New york 1926, s.14.6 S. Skendi, op.cit., s.170.

199BABALLARET E KOMBIT

dowiska jednolitego politycznie, ale reprezentowali coraz bardziej aktywne albańskie kluby polityczne, które w 1908 r. powstawały w Stambule, Salonikach, Skopju, a tak-że na ziemiach dzisiejszej Albanii.

Nadzieje na ograniczoną modernizację Imperium przy zachowaniu jego wie-loetnicznego charakteru już w 1909 r. okazały się nierealne. Przewrót kwietniowy w Stambule i przejęcie władzy przez młodoosmański komitet „Jedność i postęp” przyniósł realne zagrożenie przekształcenia wieloetnicznego Imperium, w jednolite, scentralizowane państwo. Dla większości Albańczyków scenariusz centralizacji kłó-cił się z tradycyjną autonomią, którą cieszyli się przez pokolenia, ale także ograniczał prawa języka albańskiego. Po 1908 r. nawet na poziomie administracji lokalnej na te-renach zdominowanych przez ludność nie-turecką, od urzędników oczekiwano, aby w swojej pracy posługiwali się językiem tureckim7. Dla wielowyznaniowej ludności albańskiej tradycyjna autonomia ściśle skorelowana z zasadami prawa zwyczajowego oraz swoboda posługiwania się językiem ojczystym stanowiły fundament swoistego „paktu o nieagresji”. Większość wystąpień i buntów antyosmańskich, które w XIX w. regularnie wstrząsały ziemiami albańskimi miało wyraźny charakter buntów antypo-datkowych8.

Albańczycy z niepokojem reagowali na kolejne przejawy polityki centralizacyj-nej władz osmańskich. Drogą do likwidacji albańskiej autonomii miało być przepro-wadzenie spisu powszechnego, a także „ustawa o bandach”, sankcjonująca możli-wość stosowania zasady odpowiedzialności zbiorowej w przypadku jakichkolwiek działań antypaństwowych. Przywiązani do przywilejów i luźnego związku z pań-stwem osmańskim przywódcy północnej Albanii byli zdecydowani przeciwstawić się wszystkimi dostępnymi środkami polityce „turkifikacji”9.

Latem 1909 r. konfrontacja wydawała się nieunikniona. rolę inicjującą odegra-ły muzułmańskie klany z Kosowa, które zjednoczyły się pod wodzą Isy Boletiniego i opanowały okolice Mitrovicy. Wiosną 1910 r. powstanie rozszerzyło się na cały ob-szar Kosowa, a kolejne próby jego pacyfikacji przez oddziały tureckie przynosiły efekty ograniczone i krótkotrwałe. rok później powstały na wyspie Korfu Albański Komitet Centralny koordynował przygotowania do powstania ogólnonarodowego. Kolejne oddziały powstawały nie tylko w Kosowie i w okolicach Szkodry, ale także w rejonie Elbasanu i Korczy.

Stephen Duggan pisząc o bałkańskich problemach Turcji, nazwał Albanię „turec-kim Ulsterem”, podkreślając zarazem, że idea walki przeciwko turkifikacyjnym dzia-łaniom młodoosmanów zjednoczyła ze sobą muzułmańskie klany z Kosowa i katolic-

7 H. Millas, Non-Muslim Minorities in the Historiography of Republican Turkey: the Greek Case, [w:] The Ottomans and the Balkans. a Discussion of Historiography, ed. F. Adanir, S. Faroqhi, Leiden & Boston 2002, s.163. Wg George’a Gawrycha aż 66 % urzędników osmańskich na Bałkanach znało ję-zyk albański, a 1.8 % kadry urzędniczej znało tylko język albański – G. Gawrych, op.cit., s.522.

8 I. Sienkiewicz, Albania w period wostocznowo krizisa 1875-1881 g., Moskwa 1965, s.66-77; I. Smirnowa, Oswoboditielnoje dwiżenije albanskowo naroda w 1905-1912 g., Moskwa 1959, s.61;

9 S. Skendi, op.cit., s.197.


kie plemię Mirdytów10. Powstanie albańskie, które z przerwami toczyło się w latach 1910-1911 w kolejnych dokumentach programowych przedstawiało dwa zasadni-cze cele: zachowanie autonomii ziem albańskich i gwarancję niepodzielności tery-toriów zamieszkanych przez ludność albańskojęzyczną. Wystąpienia parlamentarne Hasana Prishtiny, który w styczniu 1912 r., w imieniu albańskich deputowanych prze-strzegał przed lekceważeniem problemu albańskiego przyspieszyły eliminację z par-lamentu deputowanych albańskich, którym zablokowano możliwość ubiegania się o mandat w nowych wyborach. Albańscy politycy przyłączyli się do powstania, które latem 1912 r. doprowadziło do paraliżu administracji osmańskiej na ziemiach dzisiej-szej Albanii, Kosowa i Macedonii. 13 sierpnia 1912 r. pierwsze oddziały powstańcze wkroczyły do Skopja, a kolejne przekroczyły rzekę Shkumbini, kierując się w stro-nę Salonik11.

Wśród przywódców powstania nie było jedności, co do przyszłości ziem albań-skich. Bardziej radykalni w swoich poglądach przywódcy z Kosowa (Hasan Prishtina, Bajram Curri), dążyli do administracyjnego wyodrębnienia ziem albańskich w ra-mach państwa osmańskiego. Bardziej konserwatywni właściciele ziemscy z połu-dniowej Albanii domagali się jedynie zwiększenia politycznej reprezentacji Albanii w parlamencie osmańskim. Oba te środowiska jednoczyły obawy o to, że w obliczu kryzysu państwo osmańskie zrezygnuje z części swojego terytorium na rzecz państw bałkańskich. Obawy te nasiliły się w sposób szczególny po wybuchu I wojny bałkań-skiej w październiku 1912.

Armie państw bałkańskich, operujące na terytoriach zamieszkanych przez Albańczyków zachowywały się jak siły okupacyjne. Pisząc o I wojnie bałkańskiej, Constantine Chekrezi używa określenia „inwazja Albanii”, uznając za symptoma-tyczny fakt, że serbscy kawalerzyści, którzy w Durres dotarli do wybrzeża, krzyczeli „Niech żyje serbskie morze”12. W obliczu inwazji, w środowisku albańskich działaczy narodowych miejsce programu autonomicznego zajmowało coraz wyraźniej akcento-wane słowo pamvaresia (niezależność), co oznaczało konieczność poszukiwania dla sprawy albańskiej sojuszników spoza Bałkanów. rolę wiodącą przyjął na siebie je-den z b. deputowanych do parlamentu osmańskiego Ismail Qemal, który od lat był cenionym w rzymie i w Wiedniu rzecznikiem sprawy albańskiej13. W przekonaniu Qemala, istniejący układ sił w europie powodował, że jedyną szansą na obronę jed-ności ziem albańskich było porozumienie z przeciwnikami Serbii – Austro-Węgrami

10 S. Duggan, European Diplomacy and the Balkan Problem, „Political Science Quarterly” vol.28, No. 1 (Mar. 1913), s.110.

11 Sh. Braha, Idriz Seferi në Lëvizjet Kombëtare Shqiptare, Tiranë 1981, s.179.12 C. Chekrezi, Albania – Past and Present, New york 1919, s.77.13 W gronie albańskich działaczy niepodległościowych, Ismal Qemal Vlora (1844-1919) był jedy-

nym przykładem szybkiej i efektownej kariery politycznej w strukturach państwa osmańskiego. W 1860 r. rozpoczął pracę jako tłumacz w ministerstwie spraw zagranicznych, osiem lat później awansował na sta-nowisko sekretarza generalnego MSZ, a w 1870 r. (mając zaledwie 26 lat) objął prestiżowe stanowisko gubernatora w Warnie. Ze służby w administracji osmańskiej odszedł w 1900 r. – B. Gaçe, Ata, që shpal-len Pavarësinë Kombëtare, Tirane 2002, s.11-16.


i Włochami. równolegle z działalnością dyplomatyczną, na ziemiach albańskich pod-jęto przygotowania do zwołania zgromadzenia przedstawicielskiego (kuvendi perfa-qesues), które miało odbyć się w Durres albo we Vlorze. Zajmowała się tym specjalna komisja, powołana we Vlorze. Idea tego typu zgromadzenia (kuvendi) nawiązywa-ła do podobnych, działających w latach 1910-1912, które miały na celu koordyna-cję działań powstańczych i wypracowanie wspólnego stanowiska, co do przyszło-ści ziem albańskich. Tym razem jednak najważniejsze decyzje, nad którymi mieli obradować delegaci przyszłego zgromadzenia, zapadały poza Albanią. Po wybuchu I wojny bałkańskiej, od października 1912 r. centrum decyzyjne przeniosło się do Bukaresztu. Swoboda działania w rumunii, silne i wpływowe kluby patriotyczne, a także zamożna diaspora tworzyły doskonałe warunki do działań, które zaplanowane w Bukareszcie, miały być zrealizowane na ziemiach albańskich. W środowisku tym powstały też pierwsze struktury władzy, które można określić zalążkiem przyszłego rządu14. Po zakończeniu obrad w Bukareszcie, Qemal mógł już z pełnym przekona-niem pisać do swojego syna we Vlorze – „nadejście Albanii jest przesądzone”15.

Istotną przeszkodą na drodze do realizacji planów Qemala mógł być szybko po-stępujący rozkład armii osmańskiej i postępy wojsk serbskich. Serbska III armia (dow. gen. Božidar Janković), po zajęciu Kosowa, skierowała się w stronę albańskie-go wybrzeża Adriatyku. Dnia 17 listopada 1912 r. pierwsze oddziały serbskie prze-kroczyły Biały Drin i zajęły Lezhë (Alessio), a 26 listopada – Tiranę. Przeciwnikiem Serbów w tej fazie działań były resztki 6 Korpusu Dżawida Paszy (rozbitego 16-17 listopada w bitwie pod Bitolą), coraz częściej wspierane przez oddziały powstań-ców albańskich16. Podążające od południa jednostki armii greckiej 4 listopada zaję-ły Prevezę. Zmodernizowane z pomocą niemiecką fortyfikacje Janiny, wzmocnione przez żołnierzy z jednostek rozbitych pod Bitolą zablokowały dalsze postępy Greków w Epirze17.

Mimo trwających działań wojennych, Qemal zdecydował się na powrót do Albanii wraz z grupą współtowarzyszy, korzystając z pomocy Wiednia. Austriacki parowiec Bruenn, na pokładzie którego znalazło się czternastu Albańczyków wypłynął 20 listo-pada z Triestu i dzień później dotarł do portu w Durres, zanim pojawiły się tam pierw-sze jednostki armii serbskiej18. z Durres Qemal wraz z towarzyszami wyruszył w dal-szą drogę konno, (dłuższą, ale bezpieczniejszą drogą przez równinę Myzeqe), by 25 listopada dotrzeć do Vlory. Opis trudności, które miały stwarzać Qemalowi w jego misji władze osmańskie, tak chętnie podnoszony niegdyś w historiografii albańskiej

14 W raporcie z obrad , toczących się w Bukareszcie w dniach 4-5 listopada znalazła się informa-cja o powołaniu „komisji, złożonej z Albańczyków znanych w europie, którzy mają w przyszłości bro-nić praw narodowych ludu albańskiego” – Ismail Qemali. Permbledhje dokumentesh (1888-1919), opr. T. Hoxha, Tirana 2002, s.245-246.

15 w oryg. alb.: e ardhmja e Shqipërise është e siguruar – Ismail Qemali, op. cit, s.246.16 r. C. Hall, The Balkan Wars 1912-1913. Prelude to the First World War, London & New york

2005, s.54.17 Ibidem, s.63.18 C. Chekrezi, op.cit, s.79.


wydaje się raczej nieporozumieniem. Niewątpliwie można mówić o niechęci władz osmańskich wobec Qemala w początkach 1912 r., kiedy uniemożliwiono prowadzenie mu otwartej działalności politycznej przed zbliżającymi się wyborami parlamentarny-mi. W listopadzie 1912 r. sytuacja polityczna zmieniła się radykalnie, a cena Qemala dla Stambułu wyraźnie wzrosła. Dokumenty dotyczące misji Ismaila Qemala, wyda-ne przez Teutę Hoxhę, zebrane w trakcie kwerendy w archiwach Stambułu i Wiednia zdają się wskazywać na to, że o misji Qemala i prawdziwych jego zamiarach wiedzia-no nie tylko w Wiedniu i rzymie, ale też w Stambule. rozkaz aresztowania Qemala, wydany 19 listopada 1912 r. przez dowódcę żandarmerii w Janinie, jeszcze w tym sa-mym dniu został anulowany19. Co więcej, w jednym z dokumentów odnajdujemy su-gestię, skierowaną do urzędnika osmańskiego w Stambule, aby ten godnie i z hono-rami przywitał Qemala i jego otoczenie20. Trudno też znaleźć informacje o tym, aby Turcy utrudniali czy uniemożliwiali dotarcie do Vlory delegatów albańskich z ziem, które jeszcze pozostawały pod ich kontrolą. Działo się tak, mimo toczących się nadal działań wojennych i trudności komunikacyjnych.

Kiedy w listopadzie 1912 r. rozpoczynały się obrady Zgromadzenia we Vlorze, nie żyła już większość działaczy narodowych z tzw. pierwszego pokolenia, kojarzo-nych z działalnością w ramach Ligi Prizreńskiej. W gronie żywych nie było też bra-ci Frashëri (Abdyl, Naim, Sami), wyjątkowo aktywnych w środowisku stambulskim, a uważanych za głównych ideologów albańskiego Odrodzenia Narodowego21. W cza-sie obrad Zgromadzenia w listopadzie 1912 r., „sułtan Vlory” jak określano Qemala w jego rodzinnym mieście nie miał poważniejszych konkurentów do władzy, ani też osób cieszących się porównywalnymi wpływami i prestiżem. W gronie albańskich działaczy narodowych stanowił wyjątek – od lat był znany włoskiej i francuskiej opi-nii publicznej, a jako były deputowany i przywódca partii Ahrar posiadał także do-świadczenie polityczne. Uchodził też za polityka ostrożnego i umiarkowanego. z gro-na byłych deputowanych albańskich wywodził się też reprezentant Kosowa – Hasan Prishtina, ale sądząc po jego późniejszych dokonaniach, jeśli nawet dorównywał am-bicjami Qemalowi, był przede wszystkim powstańcem, bez doświadczenia i talentu politycznego cechujących „sułtana Vlory”.

Po trzydniowych przygotowaniach, obrady Zgromadzenia Narodowego (Kuvendi Kombëtar) rozpoczęły się we Vlorze 28 listopada 1912 r. Przewodniczył im muzuł-mański duchowny Vehbi Dibra (Agolli), ale sprawy organizacyjne nadzorował osobi-ście Qemal22. Już w pierwszym dniu obrad Zgromadzenie proklamowało Deklarację

19 N. Nika, Përmbledhje dokumentesh mbi kryengritjet shqiptare (1910-1912), Prishtinë 2003, s.358- -359.

20 Ismail Qemali, op. cit, s.248-249.21 K. Frashëri, Tre Vellezer Pishtare: Abdyl Frashëri, Naim Frashëri, Sami Frashëri, Tiranë 1978.

Prestiż, którym cieszyła się w Albanii rodzina Frashëri miał w Albanii ogromne znaczenie, czego dowo-dem była kariera, która w latach 1912-1914 stała się udziałem nieznanego wcześniej w albańskim środo-wisku niepodległościowym – Mithata Frashëriego.

22 W dniu ogłoszenia niepodległości Vehbi Dibra w imieniu duchowieństwa muzułmańskiego wy-dał fetwę, w której uznawał Deklarację Niepodległości jako „dar od Boga” – e. Gjinishi, The Historical


Niepodległości. Dokument, który przyjęto praktycznie bez dyskusji jest dwujęzycz-ny (po albańsku i turecku) i wyjątkowo lakoniczny. Jego albańska część zawiera za-ledwie kilka zdań:

We Vlorze, dnia 15/28 listopada 1328/1912. Po wygłoszeniu przemówienia przez przewodniczącego, Ismaila Kemala Beja, w którym mówił o wielkich nieszczęściach, których doświadcza dzisiaj Albania, wszyscy delegaci zdecydowali jed-nomyślnie, że Albania, tak jak dzisiaj powinna być samodzielna, wolna i niezależna23.

Drugą decyzją, podjętą w pierwszym dniu obrad Zgromadzenia było powołanie rządu (qeveria), na czele którego miał stanąć Qemal, a jego zastępcą wybrano księ-dza katolickiego Nikollę Kaçorriego. Drugim organem władzy, który powołano do życia na drugim posiedzeniu Zgromadzenia był Senat (pleqsia), który miał składać się z osiemnastu osób.

Korespondencja sygnowana przez Qemala z listopada 1912 r. sugeruje, że tak na-prawdę o tym, co się stanie we Vlorze przesądzono już w październiku na posiedze-niu niewielkiego grona współpracowników Qemala w Bukareszcie24. Opublikowany

Background to the Muslim Community in Albania During the Period 1912-1920, [w:] Strengthening Religious Tolerance fo a Secure Civil Society in Albania and the Southern Balkans, ed. J. Pettifer, M. Nazarko, Amsterdam 2007, s 57.

23 W języku oryginału: Ne Vlorë më 15/28 te vjeshtës së tretë 1328/1912. Pas fjalëvet që tha z. kry-etari, Ismail Kemal beu, me të cilat tregoi rrezikun e madh në të cilin ndodhet sot Shqipëria, të gjithë de-legatët me një za venduan që Shqipëria me sot të bahet në vehte, e lirë e e mosvarme – Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912, opr. S. Pollo, S. Pulaha, Tiranë 1978, s.261.

24 Shqipenija me 1937. Veprimi Shtetnor gjat njëzet e pesë vjeteve të pare të vetqeverimit, tom. 1, Tiranë 1937, s.35.

Oryginalny tekst Deklaracji Niepodległości(http://fjalaelire.co.uk, data dostępu 23 X 2012)


w 1937 r. stenogram pierwszego posiedzenia Zgromadzenia wskazuje, że głosowa-nie nad projektem Deklaracji odbyło się zaraz po przemówieniu Qemala i bez prze-prowadzenia dyskusji. Deklaracja vlorska, bardzo ascetyczna w treści była z czasem mylona z innymi przekazami, powstałymi później i niejako nawiązującymi do tekstu Deklaracji. Dotyczy to zwłaszcza rzekomego orędzia Qemala, które wygłosił z balko-nu we Vlorze, a także telegramów, które z Vlory wysłano do mocarstw europejskich, informując o powstaniu państwa albańskiego.

Do kogo należy odnieść zakorzenione od lat 30. w albańskiej tradycji pojęcie „oj-cowie narodu” (baballaret e kombit)? Historiografia albańska pojęcie to odnosi zazwy-czaj do 77 przedstawicieli lokalnych społeczności albańskich, którzy zostali wydele-gowani na obrady, a ich pełną listę zamieściło pismo „Perlindja e Shqipnies”, oficjalny organ rządu, utworzonego we Vlorze25. Faktycznie pod Deklaracją Niepodległości podpisało się zaledwie 40 osób, czyli ci, którym udało się na czas dotrzeć na miej-sce obrad. W następnych dniach liczba delegatów we Vlorze przekroczyła 50 osób, ale ich podpisów nie odnajdziemy na oryginalnym dokumencie26. Wyliczenia realnej liczby sygnatariuszy wydają się uzasadnione, kiedy rozpatrujemy kwestię reprezen-tatywności Zgromadzenia. Czy istotnie we Vlorze spotkali się przedstawiciele więk-szości ziem albańskich? Większość delegatów z północnej części kraju nie dotarła na obrady z powodu trudności komunikacyjnych, pogłębionych przez działania wojen-ne. Niektórzy z delegatów Kosowa zostali zatrzymani i znaleźli się w więzieniach serbskich za prowadzenie działalności wywrotowej. We Vlorze nie pojawili się przy-wódcy powstańczy z lat 1910-1912, ale także przedstawiciele aktywnego środowi-ska szkoderskiego. Co prawda Szkodrę reprezentował Luigji Gurakuqi, jeden z naj-bliższych współpracowników Qemala, ale w praktyce od kilku lat działał poza krajem i był bardziej znany w Bukareszcie niż w swoim rodzinnym mieście.

Brak przedstawicieli północnej części Albanii we Vlorze stawiał pod znakiem zapytania możliwość zastosowania w praktyce zasady konsensusu wyznaniowego. W gronie delegatów znalazło się zaledwie dwóch przedstawicieli społeczności ka-tolickiej, skupiającej ok. 10 % ludności kraju27. Wyjątkowo licznie pojawiła się we Vlorze reprezentacja Ochrydu i Strugi, a także okolic Peje-Gjakove (Peć-Djakovica). Wraz z Qemalem przybyła do Vlory także liczna reprezentacja albańskiej diaspory, złożona prawie wyłącznie z przedstawicieli pochodzących z rumunii (jeśli nie liczyć Spiridona Ilo, który większość swojego życia spędził w USA, ale do Vlory przyjechał jako przedstawiciel Korczy).

W gronie delegatów dominowali ludzie stosunkowo młodzi, jak na warunki al-bańskie28. Ośmiu delegatów, zebranych we Vlorze liczyło niespełna 30 lat życia, i to właśnie oni, jak można przypuszczać odegrali istotną rolę w organizacji zaplecza ob-

25 B. Gaçe, op.cit., s. 5.26 Shqipenija me 1937, op.cit., s.37.27 Wśród sygnatariuszy Deklaracji Niepodległości poza Gurakuqim znalazł się proboszcz katolickiej

parafii w Durrës – Nikolle Kaçorri, poźniejszy wicepremier w rządzie Ismaila Qemala.28 Informacje biograficzne na podst. B. Gaçe, op.cit., s.11-199.


rad, a następnie w tworzeniu administracji lokalnej. Byli wśród nich młodzi prawni-cy, którzy zdobywali wykształcenie w Stambule i Atenach – Thanas Floqi, Dhimiter Berati i Mustafa Kruja. We Vlorze, pod kierunkiem Qemala zaczynali swoje dłu-gie i efektowne kariery polityczne. Średnią wieku delegatów (39.7 lat) zawyżało kil-ka osób, które przekroczyły sześćdziesiąty rok życia. Wśród tych ostatnich był sam Qemal, ale także cieszący się powszechnym szacunkiem w południowej Albanii – Baba (Jorgji) Dud Karbunara29. Włączenie Karbunary do składu Zgromadzenia, po-dobnie jak wiekowego nauczyciela elmaza Boçe (ur. 1850), miało wymiar symbo-liczny. Obaj działali w strukturach Ligi Prizreńskiej i współpracowali z pierwszym pokoleniem tzw. rilindaset (odrodzeniowców). Historia życia urodzonego w 1842 r. Karbunary stanowiła właściwie zapis ewolucji albańskiego ruchu narodowego – od działalności zbrojnej w ramach Ligi Prizreńskiej poprzez tworzenie szkół albańskoję-zycznych aż do opracowywania memorandów politycznych. Doświadczenia sięgające Ligi Prizreńskiej były jednak obce większości delegatów, którzy z reguły działalność w ruchu narodowym rozpoczynali w latach 1906-1908 (najczęściej jako nauczyciele), a tylko nieliczni działali już w latach 1898-1900.

Zastanawiające mogą wydawać się dane o poziomie wykształcenia delegatów, ze-branych we Vlorze. Aż 60 % spośród nich deklarowało w 1912 r. posiadanie wykształ-cenia wyższego lub półwyższego, a blisko 25 % wykształcenia średniego (wśród tych ostatnich był także Qemal). Informacje te należałoby zweryfikować, sięgając do da-nych bardziej szczegółowych. Aż połowa osób, deklarujących wykształcenie wyż-sze lub półwyższe kształciła się w Stambule, zwykle w szkołach przeznaczonych dla administracji publicznej lub w szkołach wojskowych. Co czwarty spośród tej grupy legitymował się dyplomem uniwersytetu ateńskiego. Pojedyncze osoby ukończyły studia wyższe w europie Zachodniej30. Nieliczne osoby mogły się pochwalić jakim-kolwiek doświadczeniem z pracy w administracji osmańskiej. Oprócz omawiane-go wcześniej Qemala, jeden z delegatów miał za sobą pracę na stanowisku prefekta Skraparu (Shefqet Daiu), zaś Xhelal Koprencka w przeszłości był dowódcą żandar-merii w Janinie. Doświadczeniem pracy na niższych stanowiskach w administracji osmańskiej mogli się poszczycić Hajredin Cakani, Abaz Celkupa i Nuri Solliu. Wśród delegatów najliczniejszą grupę stanowili nauczyciele – dla 32 % delegatów praca w szkole była podstawowym źródłem utrzymania. Dla części delegatów, zwłaszcza ze środkowej i południowej Albanii podstawowym źródłem utrzymania były majątki ziemskie, ale doraźnie zajmowali się działalnością handlową. Wśród delegatów, któ-rzy przyjechali z Bukaresztu podstawowe źródło utrzymania stanowił handel, choć równie chętnie deklarowali wykonywanie zawodu dziennikarza.

Stworzony we Vlorze rząd Ismaila Qemala formalnie rozpoczął działalność 4 grudnia 1912 r. i sprawował władzę przez kolejne sześć miesięcy. Nie miał on jed-

29 J. faensen, Die albanische Nationalbewegung, Wiesbaden 1980, s.115.30 Studia prawnicze w Paryżu miał ukończyć Salih Gjuka, zaś Luigji Gurakuqi studia medyczne

w Neapolu. Ukończenie studiów prawniczych na niesprecyzowanej bliżej uczelni niemieckiej deklarował Bedri Pejani. (zob. B. Gaçe, op.cit., s. 89, 154)


nak większego wpływu na decyzje dotyczące przyszłości Albanii. Konferencja am-basadorów sześciu mocarstw europejskich, która zebrała się w Londynie w grudniu 1912 r. uznała niezależność Księstwa Albanii, które znalazło się pod protektoratem mocarstw. Po dymisji rządu Ismaila Qemala, większość sygnatariuszy Deklaracji Niepodległości znalazła się poza obszarem aktywności politycznej, a wybuch I woj-ny światowej zdawał się przekreślać ich plany i unicestwiać ideę albańskiej niepod-ległości. Grupa najstarszych wiekiem „ojców narodu” (w tym sam Qemal) nie do-czekała odbudowy państwa albańskiego w 1920 r. Część najmłodszych baballaret, a zwłaszcza grupa właścicieli ziemskich z południowej Albanii podjęła aktywną dzia-łalność polityczną w okresie międzywojennym, a nieliczni spośród nich także w cza-sie II wojny światowej. Działaczy znanych z działalności antykomunistycznej (Qazim Kokoshi, Mustafa Kruja, Bedri Pejani), którzy zostali zgładzeni lub skazani na emi-grację powojenna historiografia komunistyczna pieczołowicie usuwała z listy sygna-tariuszy Deklaracji Niepodległości, przypisując zarazem przywódcom komunistycz-nej Albanii rolę kontynuatorów dzieła zapoczątkowanego we Vlorze.

THe NATION FATHerS (BABALLAreT e KOMBIT). DESCRIPTION AND fORM Of ACTIvITIES Of ALBANIAN

POLITICAL ELITES DURING fIRST BALKAN WAR

S u m m a r y

The process of creation of Albanian modern State had a crucial point in November 1912, during First Balkan War. The group of Albanian national activists from southern part of Albania and from some di-aspora communities gathered in Vlora to proclaim independence of Albanian State. In the specific cir-cumstances created by war, only a part of invited delegates could attend in Vlora meeting. The analysis of their age, profession and religious affilation showed significant differences in comparison with contempo-rary Albanian society. Majority of Albanian acitivists and insurgents (among them very influential Kosovo Albanians) was marginalised in the the first phase of creation of Albanian State. The problem of represent-ativeness of delegates in Vlora was one of the main obstacle in the cooperation of Albanians in the times of Principality of Albania (1912-1914).


WIELKIE MOCARSTWA EUROPEJSKIE WOBeC WOJeN BAŁKAŃSKICH 1912-19131

Jarosław rubacha

AbstraCt. Jarosław rubacha, Wielkie mocarstwa europejskie wobec wojen bałkańskich 1912-1913 (The Great European Powers and Balkan Wars 1912-1913).


Jarosław rubacha, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Spo-łecznej, ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn, Polska – Poland.

W momencie wybuchu wojen bałkańskich zainteresowanie mocarstw europej-skich europą Południowo-Wschodnią miało już długą tradycję, a determinowane było ono dwoma ściśle ze sobą powiązanymi czynnikami. Pierwszy z nich określić można mianem ekonomicznego, a drugi politycznego.

Dynamicznie przebiegający proces industrializacji europy już pod koniec pierw-szej połowy XIX w. skłaniał rządy wiodących państw Starego Kontynentu do poszu-kiwania zarówno nowych baz surowcowych, jak i rynków zbytu dla swoich towa-rów. Tym samym wkraczanie mocarstw europejskich w tzw. erę imperialną wyrażało się m. in. poprzez stałe poszerzenie zasięgu posiadłości kolonialnych oraz działania-mi na rzecz poszerzenia stref wpływów w różnych częściach świata. Z tego punktu widzenia Bałkany odgrywały bardzo istotną rolę. Stanowiły one, bowiem, swego ro-dzaju łącznik pomiędzy europą a Azją i były ważnym elementem znanej już od cza-sów antycznych drogi handlowej wiodącej z europy Północnej i Środkowej, a czę-ściowo także Zachodniej, do Azji Mniejszej i dalej – w kierunku Azji Centralnej i na Daleki Wschód. Istotnym elementem był również fakt, że Turcja i jej bałkańskie po-siadłości były cennym odbiorcą towarów wytwarzanych przez europejski przemysł,

1 Działania dyplomatyczne podejmowane przez mocarstwa europejskie w czasie wojen bałkańskich 1912-1913 stanowią niezwykle obszerną i złożoną problematykę, która stanowić by mogła treść obszer-nej monografii. Stąd też, w związku z ograniczoną objętością niniejszego artykułu, autor dokonał selekcji jedynie najistotniejszych jego zdaniem wątków.

208 JArOSŁAW rUBACHA

co podyktowane było stosunkowo wysokim rozwojem cywilizacyjnym jej obywateli. Warto także podkreślić, że rola Turcji w strukturze europejskiego eksportu stale rosła od lat 30. XIX w. Wynikało to stąd, że państwo to rozpoczęło w tym czasie realizację szerokiego programu reform wewnętrznych, nazywanego erą tanzymatu2, obejmują-cego niemal wszystkie dziedziny życia społecznego. efektem zmian miało być stwo-rzenie nowoczesnego państwa na wzór krajów zachodnioeuropejskich. Trudno zatem dziwić się, że Turcja potrzebowała nie tylko zagranicznych kapitałów, znacznej licz-by doradców-specjalistów reprezentujących różne dziedziny wiedzy, ale także du-żej ilości specjalistycznych towarów produkowanych w europie. To z kolei czyniło z niej ważnego partnera ekonomicznego, tym bardziej, że rząd turecki, stale boryka-jący się z poważnymi problemami finansowymi, w zamian za dostarczane produkty chętnie przyznawał liczne koncesje i zwolnienia celne. Sytuację tę starały się począt-kowo wykorzystać Wielka Brytania i Francja, które rywalizując ze sobą o wpływy w Turcji, inwestowały znaczne kapitały, zarówno państwowe, jak i prywatne, w roz-wój państwa tureckiego, ale w miarę upływu czasu dołączały do nich także inne wio-dące państwa europejskie.

Drugi czynnik warunkujący zainteresowanie mocarstw europą Południowo-Wschodnią określić można mianem politycznego. W jego ramach wyodrębnić moż-na dwa podstawowe aspekty. Pierwszy z nich dotyczył swego rodzaju rywalizacji o przodownictwo polityczne i ekonomiczne na Starym Kontynencie, którą wiodą-ce państwa europejskie rozpoczęły już w pierwszej połowie XIX w. Cechą charak-terystyczną podejmowanych w jego ramach działań, była chęć zablokowania wysił-ków przedsiębranych przez konkurentów, co wielokrotnie prowadziło do tworzenia się szerszych i węższych koalicji, czasami wręcz egzotycznych. Drugi aspekt ściśle wiązał się z czynnikiem ekonomicznym, a podejmowane działania natury politycznej, miały na celu zagwarantowanie swobody wymiany towarowej i możliwie najwyż-szych zysków z handlu. W kontekście bałkańskim przekładało się to przede wszyst-kim na zaostrzenie się walki o strefy wpływów, w trakcie której starano się wspierać i wykorzystywać lokalne ruchy narodowowyzwoleńcze, coraz silniejsze i aktywniej-sze w tej części europy.

W połowie XIX w. można wyodrębnić dwa regiony na Półwyspie Bałkańskim, które stały się obiektem szczególnego zainteresowania mocarstw. Pierwszym z nich były Bałkany Zachodnie, a w szczególności Bośnia i Hercegowina oraz ziemie albań-skie, na których swoje wpływy starała się utrwalić Austria, a następnie Austro-Węgry. Podejmowane przez to mocarstwo działania polityczne miały na celu opanowanie wygodnej drogi i zapewnienie swobodnego dostępu do portu w Salonikach, który w Wiedniu uznawano za naturalny port dla austriackiej wymiany handlowej3. Drugim

2 Na ten temat szerzej: T. Wituch, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923, Warszawa 1980, s. 11-19, e. F. Knight, Turkey. The Awakening of Turkey the Turkish Revolution of 1908, Boston/Tokyo 1910, s. 25-34.

3 Zob. W. Miller, Travels and Politics in the Near East, London 1898, s. 388, M. I. Newbigin, Geographical Aspects of Balkan Problams in their Relation to Great European War, London 1915, s. 37, na ten temat także: K. Srokowski, Austrya na rozdrożu, „Tygodnik Ilustrowany“, 1913, nr 54, s. 102,.

209WIeLKIe MOCArSTWA eUrOPeJSKIe WOBeC WOJeN BAŁKAŃSKICH 1912-1913

regionem były natomiast cieśniny czarnomorskie i leżące w ich okolicach ziemie buł-garskie, niezwykle istotne dla eksportu rosyjskiego zboża z terenów Ukrainy przez Morze Czarne i Śródziemne do europy Zachodniej4. Warto podkreślić, że podejmo-wane przez Petersburg zabiegi na rzecz zabezpieczenia swoich interesów w tej czę-ści kontynentu miały zarówno charakter działań dyplomatycznych, w trakcie których starano się zapewnić swobodny ruch floty handlowej przez Bosfor i Dardanele, jak i operacji wojennych, które zmusić miały Turcję do zagwarantowania otwarcia cie-śnin dla rosyjskiego handlu. Pozostałe mocarstwa w tym okresie, w obawie o swo-je własne interesy, albo podejmowały działania na rzecz zabezpieczenia integral-ności tureckiego terytorium na Bałkanach, albo nie angażowały się w spory w tej części europy. Zasadnicze zmiany w politycznej działalności wielkich mocarstw na Bałkanach i w Turcji przyniosły jednak dopiero: wojna rosyjsko-turecka 1877-18785, a zwłaszcza kończące ją traktaty pokojowe z San Stefano i Berlina6.

Zwycięstwo rosji w konfrontacji z Wysoką Portą i lansowana przez Petersburg w traktacie sanstefańskim koncepcja fundamentalnych zmian w europie Południowo-Wschodniej mocno zaniepokoiły dyplomację austro-węgierską. W Wiedniu w dzia-łaniach rosyjskich dostrzegano, bowiem, zagrożenie dla własnych wpływów na Półwyspie Bałkańskim, a szczególnie obawiano się utworzenia Wielkiej Bułgarii, której granice niebezpiecznie zbliżyć się miały do Adriatyku. Słusznie podejrzewano, że rosja tworząc niezależne księstwo bułgarskie, planuje utworzyć z niego państwo całkowicie od siebie zależne, co w efekcie doprowadziłoby do poważnego zachwia-nia układu sił politycznych na Bałkanach7. Obawiano się także, że w przyszłości, kie-rowana faktycznie przez rosję Bułgaria, pokusi się o opanowanie albańskich wy-brzeży Adriatyku, co z jednej strony na zawsze mogło zamknąć możliwość uzyskania przez Austro-Węgry nabytków terytorialnych na południu, a z drugiej strony stwo-rzy możliwość powstania rosyjskiej bazy morskiej w zachodniej części Półwyspu

4 Zob. A. Krzyżanowski, Wojna bałkańska w roku 1912/13. Odbitka z „Przeglądu Powszechnego”, Kraków 1913, s. 74, M. Tanty, Rosja wobec wojen bałkańskich 1912-13, Warszawa 1970, s. 38 i n., H. Batowski, Cieśniny tureckie 1911-1936, Warszawa 1936, M. Tanty, Bosfor i Dardanele w polityce mo-carstw, Warszawa 1982, M. Tanty, Rosja wobec wojen bałkańskich 1912-13, Warszawa 1970, s. 38-52, H. Batowski, Cieśniny Tureckie 1911-1936, Warszawa 1936, s. 5-6.

5 Na ten temat m. in.: Руско-турската война (1877-1878 г.). Дневници, спомени, записки, ко-респонденция, софия 1998; Руско-турската война 1877-1878. Хроника, софия 1988; Россия и на-ционально-освободительная борьба на Балканах 1875-1878, ред. А. с. нароцницкий, Москва 1978, К. Косев, с. дойнов, Освободительна война 1877-1878 и българската национальна револю-ция, софия 1988, M. Tanty, Mocarstwa europejskie wobec kryzysu bałkańskiego w latach 1875-1978, „Pamiętnik Słowiański”, 1977, t. XXVII, s. 25-39, Z. Klejn, Polskie ślady w budownictwie nowożytnej Bułgarii 1877-1914, Łowicz 1999, s. 55-75, A. Giza, Działania zbrojne wielkiego kryzysu bałkańskiego (1875-1878) i udział w nich Polaków, „Studia i materiały do historii wojskowości”, t. XXVII, 1984.

6 Na ten temat szerzej: J. rubacha, Bułgarski sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii w la-tach 1878-1913, Warszawa 2004, s. 13-16, 23-26; teksty obu dokumentów w: J. rubacha, A. Malinowski, A. Giza, Historia Bułgarii 1870-1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 1, Warszawa 2006, s. 21- -32, 36-55.

7 Zob. T. von Sosnosky, Die Balkanpolitik Österreich-Ungarns seit 1866, Stuttgart / Berlin 1914, s. 74.


Bałkańskiego, w pobliżu głównego austriackiego portu wojennego w Trieście. Poza tym rząd wiedeński czuł się oszukany przez rosję, ponieważ jeszcze w stycz-niu 1877 r. w Budapeszcie oba państwa podpisały tajny układ poprzedzony rozmo-wami w reichstadt, który przewidywał, że w przypadku wojny rosyjsko-tureckiej monarchia habsburska zachowa neutralność w zamian za prawo do okupacji Bośni i Hercegowiny, a rosja nie będzie prowadzić działań wojennych w zachodniej czę-ści Półwyspu i w przypadku pokonania Turcji, nie utworzy dużego państwa słowiań-skiego na Bałkanach8. Zagrożenie dla swej sfery wpływów w działaniach rosyjskich widziała także Wielka Brytania. Jej uwaga skupiona była jednak na wschodniej czę-ści Półwyspu Bałkańskiego, a brytyjski premier B. Disraeli zwracał uwagę, że prze-sunięcie granic Bułgarii do wybrzeży Morza egejskiego i oddanie jej portu Kavala stworzy szczególnie niebezpieczną sytuację w okolicach cieśnin czarnomorskich. Gwarantowałoby to, bowiem, pełną rosyjską kontrolę Bosforu i Dardaneli oraz stwa-rzałoby stałe zagrożenie dla Konstantynopola9. Pozostałe mocarstwa, pozornie mniej zainteresowane kwestią wschodnią, równo podzieliły swoje poparcie. Francja, moc-no jeszcze osłabiona po wojnie z Prusami, nie zamierzała wywierać na Petersburg sil-nego nacisku. Niemniej jednak podejmowane od lat starania o uniemożliwienie rosji kontroli nad Bosforem i Dardanelami, postawiły ją u boku Wielkiej Brytanii; Włochy, także jeszcze słabe, ale już żywotnie zainteresowane roztoczeniem swej kurateli nad Albanią, nie godziły się na oderwanie od niej najmniejszego choćby skrawka tery-torium i popierały austro-węgierskie koncepcje odepchnięcia rosjan od zachodnich Bałkanów. To zgodne stanowisko innych mocarstw skłoniło ostatecznie rosję do wy-rażenia zgody na weryfikację postanowień traktatu pokojowego z San Stefano w trak-cie międzynarodowej konferencji odbywającej się latem 1878 r. w Belinie10.

Kongres berliński, poza udaremnieniem rosyjskich planów dotyczących zmian na Półwyspie Bałkańskim, posiadał doniosłe znaczenie w jeszcze dwóch obszarach. Po pierwsze jego efektem było aktywne włączenie się w rywalizację o wpływy na Bałkanach, a zwłaszcza w Turcji, nowego konkurenta – Niemiec. Sukces w woj-nie z Francją oraz pomyślnie zakończony proces zjednoczenia ziem niemieckich wykształcił w Berlinie przekonanie, że nadszedł odpowiedni moment na rozpoczę-cie działań na rzecz wykreowania państwa na lidera politycznego i ekonomicznego w Europie11. Tym samym walka o „palmę pierwszeństwa” zmuszała rząd niemiec-ki do podjęcia aktywnej polityki bałkańskiej12. Po drugie kongres berliński usank-cjonował utworzenie w europie Południowo-Wschodniej niezależnych państw na-

8 Na ten temat szerzej: ibidem, s. 151-160.9 Zob. L. S. Stavrianos, The Balkans since 1453, New york 1963, s. 405-406.

10 Na ten temat szerzej m. in: с. пенков, Берлинският договор и балканите, софия 1985, s. 9-25, L. S. Stavrianos, op. cit, s. 407.

11 Zob. r. Poincaré, Geneza wojny światowej. Sześć odczytów w Paryżu w 1921 r., Kraków 1921, s. 26.

12 Na ten temat szerzej: H. Bechtel, Wirtschaftsgeschichte Deutschlands in 19. und 20 Jahrhundert, München 1956, s. 175-180, H. Mottek, W. Becker, A. Schröter, Wirtschaftsgeschichte Deutschlands. Ein Grundriß, t. 3, Berlin 1975, 224-251.


rodowych. Tym samym na politycznej mapie kontynentu pojawiła się grupa nowych partnerów politycznych, którzy bardzo szybko stali się istotnym elementem dyplo-matycznej gry wielkich mocarstw. Warto podkreślić, że ich rola stale rosła, a zainte-resowanie pozyskaniem ich do ewentualnej współpracy przeciw konkurentom osią-gnęło swoje apogeum w finalnej fazie krystalizowania się przeciwstawnych bloków militarno-politycznych w europie – Trójprzymierza i ententy – na początku XX w. Istotnym wydaje się jednak zwrócenie uwagi także na fakt, że arbitralne rozstrzy-gnięcia traktatu berlińskiego, mające w pierwszym rzędzie zabezpieczać interesy mo-carstw w regionie, stanowiły zawód dla państw bałkańskich i skłaniały je do podej-mowania wysiłków na rzecz realizacji własnych celów politycznych na własną rękę. Konsekwencją nałożenia się tych dwóch czynników – rywalizacji mocarstw o strefy wpływów z jednej oraz dążeń państw i narodów bałkańskich z drugiej strony – prze-kładało się natomiast na wzrost napięcia Półwyspie Bałkańskim i całej europie.

Podejmując próbę charakterystyki działań wielkich mocarstw w okresie wojen bałkańskich zasadnym wydaje się rozpoczęcie analizy od roku 1908. W tym bowiem czasie miały miejsce dwa niezwykle istotne wydarzenia. Pierwszym z nich była anek-sja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry13, która stanowiła przełomowy moment w dziejach Bałkanów i bardzo istotny punkt w historii europy. W tym pierwszym kontekście podjęte przez monarchię habsburską kroki dały państwom bałkańskim wyraźny sygnał do rozpoczęcia działań na rzecz realizacji swych własnych planów narodowych. Naruszenie ducha traktatu berlińskiego przez jednego z sygnatariuszy dokumentu świadczyło, bowiem, że postanowienia mocarstw nie mają charakteru ostatecznego i mogą zostać w przyszłości zmienione. W drugim kontekście aneksja Bośni i Hercegowiny, której efektem był tzw. kryzys bośniacki w latach 1908-1909, jeszcze bardziej zaogniła stosunki między Trójprzymierzem i ententą, co niemal nie doprowadziło do wybuchu konfliktu między tymi blokami. Jednocześnie wpłynęło to na intensyfikację działań w zakresie poszukiwania potencjalnych sojuszników, co po-średnio przyczyniło się do stworzenia na początku 1912 r. bloku państw bałkańskich. Drugim istotnym wydarzeniem w 1908 r. była rewolucja młodoturecka14, której efek-tem było przekształcenie Turcji w monarchię konstytucyjną. Szczytne hasła równo-ści i wolności, głoszone przez komitet „Jedność i Postęp” w trakcie walki o władzę, skłoniły mocarstwa europejskie do przerwania akcji reformatorskiej, prowadzonej od 1903 r. w Macedonii15. Bardzo szybko okazało się jednak, że za parawanem oficjalnej propagandy młodoturcy zamierzają zrealizować własne cele polityczne, które prze-widywały przede wszystkim wskrzeszenie świetności państwa tureckiego16. Stąd też, wkrótce po przejęciu rządów, rozpoczęli oni m.in. działania na rzecz konsolidacji we-wnętrznej kraju, co przyniosło zwiększenie ucisku narodowego nietureckiej ludno-

13 Na ten temat szerzej: J. rubacha, op. cit., s. 122-134.14 Zob. T. Wituch, op. cit., s. 80 -88 i n, H. Batowski, Zagadnienia bałkańskie, Kraków 1939, s. 77.15 Na ten temat szerzej: H. Batowski, Państwa..., s. 147, A. Giza, Państwa bałkańskie..., s. 81-85,

H. W. Steed, The Hapsburg Monarchy, London 1919, s. 22816 Zob. L. Trotsky, The Balkan wars, 1912-13, New york 1980, s. 30-31.


ści na Bałkanach, a w konsekwencji motywowało państwa regionu do zacieśnienia współpracy na rzecz poprawy położenia ludności chrześcijańskiej w europejskich po-siadłościach Turcji.

Aneksja Bośni i Hercegowiny rozpoczęła także nowy etap w rywalizacji mocarstw o poszerzenie stref wpływów, względnie umocnienie swych pozycji na Bałkanach, które nieprzerwanie prowadzone były aż do zakończenia wojen bałkańskich w 1913 r. Działania w tym obszarze podzielić można ogólnie na trzy zasadnicze okresy.

Pierwszy z nich, trwający od lata 1909 do jesieni 1912 r., zawiera w sobie dwie fazy.

W trakcie pierwszej (czerwiec 1909 – lipiec 1912) wielkie mocarstw podjęły pró-by stworzenia na Bałkanach bloku państw tego regionu i wykorzystania go dla wła-snych celów politycznych. Działania w tym zakresie, już na przełomie 1908 i 1909 r., rozpoczęła rosja, poważnie zaniepokojona potencjalnymi konsekwencjami aneksji Bośni i Hercegowiny oraz wzrostem wpływów mocarstw centralnych na Półwyspie Bałkańskim. Początkowo jednak akcja ta nie przynosiła sukcesu. Jakkolwiek dyplo-macji rosyjskiej udało się odbudować swe wpływy w Bułgarii i doprowadzić do wy-ciszenia antagonizmów bułgarsko-serbskich, zaproponowany przez posła rosyjskie-go w Konstantynopolu M. Czarykowa plan utworzenia sojuszu pod egidą Turcji17, nie został przychylnie przyjęty w stolicach państw bałkańskich. Te bowiem widzia-ły głównego przeciwnika w Wysokiej Porcie i w konfrontacji z nią zamierzały reali-zować swoje cele. Warto jednak podkreślić, że zapoczątkowane w tym okresie próby zbliżenia dwóch najsilniejszych państw na Bałkanach – Bułgarii i Serbii – przynio-sły ostatecznie pozytywne skutki, a dzięki wysiłkom dyplomatów rosyjskich w Sofii i Belgradzie, wiosną 1912 r., stworzony został trzon późniejszego bloku bałkańskie-go, którego podstawę stanowił bułgarsko-serbski układ sojuszniczy18. Pozostali człon-kowie ententy nie podejmowali w tym czasie szerzej zakrojonych działań. Zarówno Francja, jak i Wielka Brytania, ogólnie informowane o przebiegu toczących się pod egidą Petersburga rozmów, generalnie z zadowoleniem przyjęły ideę stworzenia so-juszu, który w ich mniemaniu nie tylko miał stabilizować sytuację na Bałkanach, ale także stanowić ważny element sfery wpływów Trójporozumienia w europie Południowo-Wschodniej i tamę dla wpływów mocarstw centralnych w tym regionie. Stąd też partnerzy rosji tylko okazjonalnie starali się pozyskiwać informacje na te-mat zakresu prowadzonych dyskusji i bezpośrednio nie angażowali się w negocja-cje19. Zupełną ignorancją polityczną wykazywały się natomiast w tym czasie mocar-stwa centralne, które mimo obiegających europę plotek na temat tworzącego się pod patronatem rosji sojuszu nie podejmowały niemal żadnych działań dyplomatycznych

17 Na ten temat szerzej: J. rubacha, op. cit., s. 155-158 i n.18 Zob. ibidem, s. 169-178 i n.19 Swego rodzaju wyjątkiem była inicjatywa rządu brytyjskiego, który wiosną 1911 r. zapośredni-

czył rozmowy bułgarsko-greckie; zob. J. Wiśniewski, Rywalizacja ekonomiczna Francji i Niemiec na Bałkanach w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej w: Polityka bałkańska polityce imperiali-zmu niemieckiego w latach 1871-1945 – referaty z sympozjum Zakładu Historii Powszechnej i Najnowszej Instytutu Historii UAM w Poznaniu w 1980 r., red. A. Czubiński, Poznań 1982, s. 63-64.


w celu ich weryfikacji tych informacji. Taka postawa Niemiec i Austro-Węgier po-dyktowana była przeświadczeniem, że jakiekolwiek próby związania porozumieniem państw bałkańskich, wrogo do siebie nastawionych w związku z rywalizacją na tere-nie Macedonii, nie jest możliwe, co potwierdzać miało fiasko działań podjętych przez Czarykowa. Dzięki temu wiosną i latem 1912 r. możliwe stało się utworzenie sojuszu bałkańskiego obejmującego Bułgarię, Serbię, Grecję i Czarnogórę.

Druga faza w ramach tego okresu obejmowała czasokres pomiędzy sierpniem a październikiem 1912 r. i wiązała się z bezpośrednimi działaniami mocarstw na rzecz zachowania pokoju na Bałkanach.

Ujawnienie informacji na temat rzeczywistych celów sojuszników bałkańskich w czerwcu 1912 r., wywołało znaczne poruszenie w stolicach europejskich. Bardzo szybko uświadomiono sobie, bowiem, że wybuch wojny na Półwyspie Bałkańskim może stanowić poważne zagrożenie dla ogólnoeuropejskiego pokoju. Tym samym wielkie mocarstwa podjęły zgodne działania na rzecz rozładowania niebezpiecznej sytuacji, a w prace włączyła się aktywnie także dyplomacja rosyjska20. Pogarszająca się sytuacja na Bałkanach już w połowie sierpnia 1912 r. skłoniła austro-węgierskie-go ministra spraw zagranicznych L. Berchtolda do wysłania do innych mocarstw me-morandum w sprawie wspólnej akcji dyplomatycznej w Turcji i w państwach bał-kańskich. Propozycja ta spotkała się z poparciem Wielkiej Brytanii i Francji oraz zainteresowaniem innych mocarstw, ale jednocześnie powszechne było przekona-nie, że tego typu akcja nie zakończy się sukcesem. W związku z tym propozycja Berchtolda została odrzucona. Nie oznaczało to jednak zaprzestania prób zażegnania kryzysu na Bałkanach. Na początku września 1912 r. z inicjatywy rosji stworzony został rosyjsko-francuski plan nacisku na Turcję w kwestii ostatecznego wprowadze-nia reform w Macedonii, co odebrałoby sojusznikom bałkańskim główny argument do wypowiedzenia wojny Wysokiej Porcie. Jakkolwiek propozycja ta zyskała po-parcie innych mocarstw, dyskusje nad szczegółami planu przeciągały się i ostatecz-nie nie został on zrealizowany. równocześnie jednak Francja rozpoczęła bezpośred-nie rozmowy z Niemcami, a efektem przeprowadzonych konsultacji był ogłoszony 3.10.1912 r. plan akcji mediacyjnej, którą prowadzić miały wspólnie rosja i Austro-Węgry. Mimo że także ten plan został przyjęty z zadowoleniem przez inne mocar-stwa, narady nad detalami znowu się przeciągały, a wspólna nota „koncertu europej-skiego” została przekazana do stolic państw bałkańskich dopiero 8.10.1912 r.21 W

20 Wynikało to z faktu, ze rząd rosyjski nie do końca orientował się w poszczególnych klauzulach zawieranych sojuszy. Pełną treść układu serbsko-bułgarskiego poznano dopiero w maju 1912 r., po przed-stawieniu jej przez Serbów i Bułgarów carowi Mikołajowi II w Liwadii; zob. и. е. Гешов, Балканский Союз. Воспоминания и документы, петроград 1915, s. 35 Ofensywne zapisy traktatu stanowiły dla ga-binetu rosyjskiego duże zaskoczenie. Stąd rosja postanowiła solidarnie z innymi mocarstwami przedsię-brać działania na rzecz zabezpieczenia pokoju na Półwyspie Bałkańskim; zob. G. rollof, Die Entstehung des Balkanbundes von 1912. Akademische Rede zur Jahresfeier der Hess. Ludvigs-Universität am 1. Juli 1922, Geissen 1922, s. 19, M. Tanty, Rosja…, s. 61, J. rubacha, op. cit., s. 180-181.

21 Zob. Österreich-Ungarns Aussenpolitik von bosnischen Krise 1908 bis zum Kriegsausbruch 1914. Diplomatische Aktenstücke des Österreich-Ungarischen Aussenministeriums, ausgewählt von L. Bittner,


tym czasie nikt na Bałkanach nie myślał już o stosowaniu się do zaleceń mocarstw. Przygotowania wojenne zostały ukończone i dziesięć dni później22 sojusznicy bałkań-scy wypowie dzieli wojnę Turcji Osmańskiej.

Tym samym działania wielkich mocarstw w pierwszym okresie ich wzmożonej aktywności ocenić należy krytycznie. Nie tylko nie panowały one nad przebiegiem prowadzonych na Bałkanach rozmów, bagatelizując drążenia państw bałkańskich, ale ostateczny kształt zawartych wiosną i latem 1912 r. porozumień daleko odbiegał od planów „koncertu europejskiego”. Niepowodzeniem zakończyły się także próby na-cisku na sojuszników bałkańskich i Turcję oraz zabiegi na rzecz ratowania pokoju. Państwa bałkańskie, starając się wykorzystać sprzyjający im zbieg okoliczności, nie zamierzały rezygnować z założonych planów i po raz pierwszy wspólnie przystąpiły do realizacji hasła „Bałkany dla narodów bałkańskich”.

Drugi okres aktywnej działalności wielkich mocarstw w okresie wojen bałkań-skich przypada na czas trwania konfliktu23 i zawiera się pomiędzy połową paździer-nika 1912 a końcem maja 1913 r. Także w tym przypadku można wyodrębnić dwie wyraźne fazy. Pierwsza z nich przypada na okres działań wojennych w toku I woj-ny bałkańskiej (październik – grudzień 1912). W tym czasie mocarstwa europejskie, nadal zgodnie współpracując, skupiły swoją uwagę na działaniach mających na celu możliwie szybkie zminimalizowanie zasięgu działań wojennych. W tym kontekście pierwszoplanową kwestią stało się niedopuszczenie do zajęcia Konstantynopola przez którąś z armii sojuszników bałkańskich. Starając się przeciwdziałać takiemu zagro-żeniu, „koncert europejski” przedsięwziął odpowiednie kroki. Już na początku listo-pada 1912 r. na Morze Śródziemne zostały skierowane eskadry okrętów wojennych24, z których część odesłano następnie do Konstantynopola25, gdzie z ich załóg sformo-wany został międzynarodowy korpus pod dowództwem francuskiego wiceadmirała L. du Fournet’a. Jakkolwiek liczący około 2.500 ludzi oddział nie mógł obronić tu-reckiej stolicy przez ewentualnym zajęciem jej przez wojska bułgarskie, miał on ma-nifestować negatywny stosunek mocarstw do ewentualnych prób opanowania mia-sta26. Akcja militarna okazała się jednak zbędna. Armia bułgarska została zatrzymana

A. F. Pribram, H. Srbik und H. Übersberger, t. 4, Wien / Leipzig 1930, (cyt. dalej ÖUA), nr 4009, 4010, 4018, 4019, 4020, A. Krzyżanowski, op. cit., s. 82, H. Batowski, Państwa..., op. cit., s. 188, T. von Sosnosky, op. cit., s. 279 i W. Schröder, England, Europa und der Orient, Stuttgart 1938, s. 144-145.

22 Poza Czarnogórą, która działania wojenne rozpoczęła już 7.10.1912 r.23 Na ten temat szerzej: J. rubacha, op. cit., s. 243-266.24 Zob. ÖUA, t. 4, nr 4252, Международные отношения в епоху империялизма. Документи ин

архивов царского и временного правительств 1878-1917, s. II, 1900-1913, t. 21, Москва–ленинград 1939-1940, t. 21, cz. 1, nr 147, 179, 180.

25 Zob. J. Gozdawa-Gołębiewski, Od wojny krymskiej do bałkańskiej. Działania flot wojennych na morzach i oceanach w latach 1853-1914, Gdańsk 1985, s. 118, Международные отношения, t. 21, cz. 1, nr 181, 227

26 Warto także zaznaczyć, że w tym czasie mocarstwa negatywnie odnosiły się także do planów za-jęcia przez Bułgarów twierdzy w Adrianopolu. Jeszcze w listopadzie 1912 rosja nie przewidywała moż-liwości przyłączenia do Bułgarii ani wilajetu adrianopolskiego, ani samego miasta i propagowała tezę, że nawet w przypadku zdobycia twierdzy przez armię bułgarską, powinno ono bezzwłocznie zostać przeka-


na linii Czataldży, a 3.12.1912 r. sojusznicy bałkańscy podpisali z Turcją zawieszenie broni27 i zdecydowali o rozpoczęciu rozmów pokojowych w Londynie. Decyzja ta zo-stała przyjęta z zadowoleniem przez wielkie mocarstwa. Jednocześnie „koncert euro-pejski” postanowił, że w Londynie rozpocznie obrady konferencja ambasadorów, któ-rej zadaniem będzie wspieranie negocjacji pokojowych oraz czuwanie nad kwestiami, które z punktu widzenia jego członków posiadały szczególne znaczenie.

Tym samym druga faza (grudzień 1912 – maj 1913) aktywnych działań przypa-dła na czas trwania konferencji pokojowej w Londynie, a jej najistotniejszym elemen-tem była tzw. kwestia albańska. W toku działań wojennych przeciw Turcji, Serbowie mieli do wykonania relatywnie łatwe zadanie – rozbicie sił tureckich w Macedonii. Dokonali tego w bitwach pod Kumanovem i Monastirem (Bitolja), a tym samym mo-gli użyć swoich sił zbrojnych na terenach, które od długiego czasu stanowiły obiekt ich zainteresowania. Jednym z takich obszarów były, dające dostęp do Adriatyku, te-reny północnej Albanii, których plany opanowania opracowano w Belgradzie już pod koniec XIX w. Jednak dopiero w toku I wojny bałkańskiej nadarzyła się okazja do ich realizacji. Wykorzystując fakt, że od połowy listopada 1912 r. armia nie prowa-dziła poważniejszych operacji wojennych, naczelne dowództwo serbskie skierowa-ło znaczne siły na teren Albanii. W dniu 21 listopada zajęły one Prizren, następnie Tiranę, a 29 listopada dotarły do portu Dracz, dając Serbom upragniony dostęp do morza. Tymczasem, jak już wspomniano, tereny Albanii były obszarem szczególne-go zainteresowania dwóch rywalizujących o wpływy w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego państw – Austro-Węgier i Włoch. Stąd też akcja serbska spowodowa-ła natychmiastową reakcję tych mocarstw28, a kwestią albańską – jako priorytetową – mocarstwa zajęły się już w trakcie pierwszych posiedzeń konferencji ambasadorów w grudniu 1912 r. Kwestia ta nie była jednak łatwa do rozstrzygnięcia. W toku dysku-sji nad granicami Albanii, starły się bowiem trzy koncepcje. Pierwszą reprezentowali sami Albańczycy, którzy postulowali objęcie granicami ich państwa wszystkich czte-rech uznawanych za albańskie wilajetów, na terenie których władze tureckie ogłosiły

zane pod nadzór rosyjski; Международные отношения,, t. 21, cz. 1, nr 115, 204. Także pozostałe mo-carstwa przeciwne były zbytniemu zbliżeniu się Bułgarów do cieśnin czarnomorskich i starały się przefor-sować wyznaczenie tymczasowej strefy buforowej, której granica od strony bułgarskiej przebiegać miała wzdłuż linii: ujście Maricy – Adrianopol (obejmując miasto) – wybrzeże Morza Czarnego; zob. ibidem, nr 118; Der diplomatische Schriftwechsel Iswolskis 1911-1914, hrsg. F. Stieve, t. 2, Berlin 1926, nr 544. Swój negatywny stosunek mocarstwa wyrażały także w odniesieniu do włączenia w granice Grecji Janiny, a zwłaszcza sprzeciwiały się planom opanowania Szkodry przez Czarnogórców.

27 Tekst dokumentu w: J. rubacha, A. Malinowski, A. Giza, op. cit., t. 1, s. 109-110. Protokół nie zo-stał podpisany przez Grecję, która postanowiła kontynuować oblężenie Janiny. Jednocześnie rząd grecki zadeklarował, że jego delegacja weźmie udział w pertraktacjach pokojowych w Londynie; zob. Der diplo-matische Schriftwechsel..., t. 2, nr 600, 603, 605, Международные отношения, t. 21, cz. 1, nr 411.

28 Już 30.10.1912 r. Berchtold oświadczył, że Austro-Węgry nie dopuszczą do usadowienia się Serbów nad Adriatykiem i popierać będą ideę stworzenia niepodległego państwa albańskiego, a 08.11.1912 r. oficjalnie powiadomił o tym rząd serbski. Takie samo stanowisko przyjęły także Włochy oświadczając 04.11.1912 r., że: „korytarz serbski do Adriatyku nie da się pogodzić z interesami Włoch”; H. Batowski, Państwa, s. 197; na ten temat także: M. Tanty, Rosja, s. 104-106 i n.


autonomię jeszcze w sierpniu 1912 r. Jednak żądań tych nie były w stanie przeforso-wać nawet niezwykle przychylnie nastawione do Albańczyków Włochy i Austro-Węgry. Stąd też proponowały one, aby granica nowego państwa bałkańskiego prze-biegała wzdłuż dotychczasowej granicy czarnogórsko-tureckiej, obejmując Szkodrę na północy, następnie biegnąc na południe pozostawić miała po stronie albańskiej m. in.: Prizren, Dibrę i Ochrydę oraz objąć znaczną część epiru z Janiną na południu. W opozycji do obu tych koncepcji stała propozycja wysunięta przez sojuszników bałkań-skich i popierana przez rosję. Przewidywała ona, że granice przyszłej Albanii prze-biegać powinny od ujścia rzeki Mati, następnie na zachód od Czarnej Driny i dotrzeć do Morza Adriatyckiego w okolicach zatoki Vlorës29. Upór reprezentujących poszcze-gólne koncepcje stron wielokrotnie powodował impas w rozmowach i omal nie dopro-wadził do wybuchu konfliktu między Austro-Węgrami a rosją30. Ostatecznie jednak, pod koniec marca 1913, konferencja ambasadorów przyjęła projekt wysunięty przez Austro-Węgry, który tworzył państwo albańskie na obszarze 2 dawnych wilajetów tu-reckich – szkoderskiego i janińskiego. W cztery miesiące później mocarstwa uchwa-liły statut Albanii i uznały ją za niepodległe księstwo pod protektoratem mocarstw31. rozwiązanie to stało jednak w sprzeczności z planami Czarnogóry, która przystępując do wojny przeciw Turcji liczyła na włączenie w swe granice Szkodry oraz nadziejami Serbii na dostęp do Adriatyku. Ich protesty pozostały jednak bez echa, a na początku maja 1913 r. Włochy i Austro-Węgry zawarły porozumienie, w którym zobowiązy-wały się do wspólnej obrony terytorium albańskiego32. Negatywne stanowisko mo-carstw Trójprzymierza zmusiło ostatecznie do ustępstw zarówno Czarnogórców, jak i Serbów, którzy wycofali swoje oddziały zarówno z północnej Albanii, jak i spod Szkodry33. Nie ulega wątpliwości, że taki stan rzeczy stanowił porażkę dyplomacji rosyjskiej, ale co istotniejsze, zacięte dyskusje, które towarzyszyły naradom w kwe-stii albańskiej, doprowadziły do poważnego konfliktu w łonie „koncertu europejskie-go”, a w kolejnych miesiącach oba bloki militarno-polityczne, zgodnie do tej pory współpracujące w zakresie szybkiego zakończenia konfliktu na Bałkanach, powróci-ły do zaciętej rywalizacji znanej z okresu wcześniejszego. Na taki stan rzeczy istot-

29 Na ten temat wiele dokumentów w Die große Politik der europäischen Kabinette, 1871-1914. Sammlung der diplomatischen Akten des Auswärtigen Amtes, hrsg. J. Lepsius, A. Mendelssohn-Bartholdy, F. Thimme, t. 34, Berlin 1922 (cyt. dalej: DGP), cz. 1

30 Zob. M. Tanty, Rosja, s. 128-131.31 Zor. H. Batowski, Państwa bałkańskie 1800-1923. Zarys historii dyplomatycznej i rozwoju tery-

torialnego, Kraków 1938, s. 198-202, e. C. Helmreich, The diplomacy of the Balkan wars, 1912-1913, Cambridge 1938, s. 296; na ten temat wiele dokumentów w: DGP, t. 34, cz. 2

32 Zob. Dokumente aus russischen Geheimarchiven soweit sie bis zum 1. Juli 1918 eingegangen sind, hrsg. vom Ausvärtgen Amt, Berlin 1919, s. 38-41, na ten temat także: A. Krzyżanowski, op. cit., s. 97-115.

33 Zob. Материали по истории франко-русских отношений за 1910-1914 гг. Сборник секрет-ныч документов бывшего Императорского Российского Министерства Иностранных дел, ред. р. Марханд, Москва 1922, s. 363.


ny wpływ miał także postępujący rozpad bloku bałkańskiego, spowodowany sporem w kwestii podziału zdobytych na Turcji terenów w Macedonii34.

Drugi okres aktywnej działalności politycznej mocarstw na Bałkanach w okre-sie wojen bałkańskich, również nie przyniósł im spektakularnych sukcesów. Przedsięwzięte kroki na rzecz ograniczenia zasięgu działań wojennych, w związku z szybkimi postępami armii sprzymierzonych, nie dały spodziewanych rezultatów, a zorganizowana akcja morska w Konstantynopolu okazała się niepotrzebna. Sukcesy w tym czasie świecić mogły jedynie mocarstwa centralne, którym udało się zablo-kować starania wspieranej przez rosję Serbii o dostęp do Morza Adriatyckiego, ale w kontekście znacznej przewagi wpływów włoskich w Albanii sukcesy te uznać na-leży za bardzo ograniczone.

Trzeci okres aktywnej działalności wielkich mocarstw na Bałkanach zawrzeć można pomiędzy końcem maja a wrześniem 1913 r. Aktywność ta koncentrowała się przede wszystkim na próbach ratowania sojuszu bałkańskiego lub próbach jego roz-bicia i pozyskania któregoś z jego członków do współpracy. Szczególną aktywność na tym polu wykazywały rosja i Austro-Węgry, a dla obu rywalizujących stron rolę szczególną odgrywała Bułgaria, zdecydowanie najsilniejsze państwo na Półwyspie Bałkańskim.

Starając się utrzymać to państwo w swojej strefie wpływów, a zarazem nie do-puścić do rozpadu bloku bałkańskiego, rosyjska dyplomacja, popierana początkowo przez partnerów z Trójporozumienia, starała się za wszelką cenę załagodzić narasta-jący spór miedzy Sofią a Belgradem i Atenami35. Jej wysiłki okazały się jednak da-remne. Brak wyraźnego poparcia przez Petersburg bułgarskich roszczeń terytorial-nych w Macedonii wywołał ożywioną krytykę kręgów opozycyjnych w Bułgarii, co nie tylko dynamizowało sytuację w tym kraju, ale groziło przejęciem władzy przez czynniki antyrosyjskie. Z drugiej jednak strony wyraźna niechęć rządu bułgarskiego do jakichkolwiek ustępstw na rzecz sojuszników skutecznie uniemożliwiała prowa-dzenie mediacji. W związku z tym rosja ostatecznie pogodziła się rozpadem bloku bałkańskiego i zaczęła więcej uwagi poświęcać Serbii, aczkolwiek okresowo powra-cano w Petersburgu do idei utrzymania Bułgarii po stronie ententy. Fakt ten posta-nowiły natomiast wykorzystać mocarstwa centralne. Już na początku 1913 r. dyplo-macja austro-węgierska zaczęła kierować do Sofii wyraźne sygnały, że gotowa jest aktywnie wesprzeć bułgarskie roszczenia terytorialne36, ale stawiała jeden zasadni-czy warunek. Bułgarzy musieli uregulować stosunki z rumunią, która oficjalnie po-zostawała w ścisłym związku z Trójprzymierzem. Tymczasem kwestia ta nie była ła-twa do rozwiązania. Jeszcze przed wybuchem I wojny bałkańskiej rumunia wyraźnie oświadczyła, że w przypadku jakichkolwiek poważniejszych zmian terytorialnych na Bałkanach zażąda rekompensaty terytorialnej za – jak to określano – zachwianie rów-

34 Na ten temat szerzej: J. rubacha, op. cit., s. 266-299.35 Zob. ibidem, s. 300-301.36 Zob. DGP, t. 35, nr 13493, 13504; wiele dokumentów na ten temat w: ÖUA, t. 6; na ten temat tak-

że: М. семов, Победителят проси мир: балканските войни 1912-13, софия 1995, s. 201.


nowagi w tym regionie. Ponieważ rumunia nie posiadała wspólnej granicy z Turcją, swoje roszczenia skierowała do Sofii, żądając odstąpienia jej Południowej Dobrudży. Żądania te uznano w Bułgarii za nie do spełnienia, ale jednocześnie zdawano sobie sprawę z faktu, że w przypadku konfliktu z Serbią i Grecją, kraj znajdzie się w poważ-nym niebezpieczeństwie. Dlatego deklaracje monarchii habsburskiej, że Wiedeń chęt-nie podejmie się mediacji w sporze rumuńsko-bułgarskim, zostały przyjęte w Sofii z dużym zainteresowaniem. Podjęte próby osiągnięcia porozumienia, przede wszyst-kim na skutek stałego poszerzania zakresu roszczeń przez rumunów, nie dały jed-nak żadnych rezultatów i mimo podejmowanych przez Austro-Węgry wysiłków, na-piętej sytuacji nie rozwiązały bezpośrednie rozmowy toczące się od grudnia 1912 r. Tymczasem fiasko pertraktacji bułgarsko-rumuńskich wywołało duże zaniepokoje-nie w Europie37, ponieważ oba państwa odgrywały istotną rolę w planach obu prze-ciwstawnych bloków politycznych. Stąd też w działania na rzecz załagodzenia spo-ru włączyła się także rosja. Warto zwrócić uwagę na fakt, że podjęte próby mediacji między stronami38, nacechowane były dużą ostrożnością tak, aby jak słusznie stwier-dził H. Batowski – „utrzymać, względnie pozyskać, pierwszą i nie stracić drugie-j”39. Podejmowane działania nadal nie przynosiły jednak spodziewanych rezultatów. Dlatego też ostatecznie oba mocarstwa aktywnie poparły wysuniętą w połowie lute-go 1913 r. przez delegata Włoch markiza A. di San Giuliano ideę poddania sporu buł-garsko-rumuńskiego mediacji wszystkich mocarstw europejskich40 w trakcie specjal-nie w tym celu zwołanej konferencji. Konferencja ta rozpoczęła prace 31.03.1913 r. w Petersburgu41, ale zgodnie z przewidywaniami obrady toczyły się w napiętej at-mosferze i ostatecznie po ponad miesięcznych dyskusjach strony zdecydowały się je-

37 Zob. DGP, t. 34, cz. 1, nr 12870, 12871.38 Ibidem, nr 12874, 12906, 12912, 12927, ÖUA, t. 5, nr 5308, 5309, 5310, 5311, 5326, 5349, 5616

i n., Der diplomatische Schriftwechsel, t. 3, nr 707.39 H. Batowski, Państwa, s. 205. Potwierdzeniem takiego stanowiska mogą być wysuwane przez

Austro-Węgry koncepcje, które przewidywały nakłonienie Bułgarii do ustępstw terytorialnych na rzecz rumunii, w zamian za poparcie jej roszczeń do Salonik lub kompensację strat na południu poprzez nabyt-ki kosztem Serbii; zob. DGP, t. 34V, cz. 2, nr 13042, ÖUA, t. 5, nr 5585, 5586, 5895, 5618, 6023, 6025, 6034, 6076 i n. oraz zapewnienia rządu rosyjskiego, że w konflikcie bułgarsko-rumuńskim rosja popiera stanowisko Sofii; zob. ÖUA, t. 5, nr 6026. równocześnie jednak oba mocarstwa bardzo mocno rywalizo-wały między sobą. Jeszcze z początkiem 1913 r. rosyjski premier S. Sazonow w rozmowie z posłem ru-muńskim w Petersburgu z naciskiem podkreślał, że rumunia powinna ograniczyć swe żądania. Te dzia-łania rosji wywołały natychmiastową reakcję Wiednia, gdzie oficjalnie deklarowano, że: „rumunia nie jest sama”; н. станев, История на нова България 1878-1928, софия 1929, s. 253, na ten temat także: M. Tanty, Rosja, s. 167-170 i n., e. C. Helmreich, op. cit., s. 374.

40 Zob. ÖUA, t. 5, nr 5799, 5832.41 Zob. ibidem, nr 6396, А. Кузманова, Румынските териториальни претенции за Южна

Добруджа и Букуресзткият договор; w: Букуресзткият договор и сыдбата на Южна Добруджа, ред. А. Кузманова, добрич 1994, s. 15; na temat przebiegu konferencji zob.: P. Kiszkilowa, op. cit., s. 10, е. стателова, р. попов, в. танкова, История на българската дипломация 1879-1913, софия 1994, s. 466, wiele dokumentów na ten temat także w ÖUA, t. 6.


dynie na podpisanie protokołu końcowego42, którego klauzule nie satysfakcjonowa-ły żadnej ze stron.

Tymczasem rosnące napięcie w łonie sojuszu bałkańskiego doprowadziło 30.06.1913 r. do wybuchu II wojny bałkańskiej43, do której po stronie przeciwników, a zarazem niedawnych koalicjantów Bułgarii przyłączyły się także rumunia i Turcja. W trakcie krótkich, trwającej zaledwie miesiąc, zmagań wielkie mocarstwa nie podej-mowały szerzej zakrojonych działań. Nie oznaczało to jednak zupełnego porzucenia planów pozyskania Bułgarii. Do realizacji tych planów zarówno Austro-Węgry, jak i rosja powróciły w momencie zakończenia działań wojennych i rozpoczęcia nego-cjacji pokojowych w Bukareszcie na początku sierpnia 1913 r. Warto podkreślić, że jakkolwiek plany obu tych mocarstw były przeciwstawne, używały one tej samej re-toryki, starając się przekonać delegację bułgarską, że postanowienia traktatu pokojo-wego zostaną poddane weryfikacji w trakcie konferencji wielkich mocarstw, a w jej trakcie Sofia liczyć może na szeroką pomoc dyplomatyczną. Jakkolwiek deklaracje nigdy nie zostały spełnione44, zmiana rządu w Bułgarii i przejęcie władzy przez krę-gi opowiadające się za zacieśnieniem współpracy z mocarstwami zachodnimi zbliży-ła ten kraj do mocarstw centralnych.

Podsumowując trzeci okres działań dyplomatycznych mocarstw na Bałkanach stwierdzić należy, że w jego trakcie doszło do ostatecznego wykrystalizowania się ścisłych więzów łączących członków poszczególnych bloków polityczno-militar-nych, co w kontekście stałego wzrostu napięcia między nimi dynamizowało sytuację i groziło wybuchem konfliktu. Do jego rozpoczęcia doszło bardzo szybko, bo zaled-wie rok po zakończeniu wojen bałkańskich. W tym okresie ograniczone sukcesy od-niosły po raz kolejny mocarstwa centralne, którym udało im się wykorzystać rozpad sojuszu bałkańskiego, pozyskać Bułgarię i ograniczyć wpływy rosyjskie w tym kraju. Warto jednak zaznaczyć, że znaczne osłabienie zarówno Turcji, która mimo zawiro-wań politycznych pozostała w strefie wpływów niemieckich, jaki i Bułgarii, wycień-czonej zmaganiami w toku wojen bałkańskich, znacząco obniżało wartość tych kra-jów, jako partnerów politycznych, ekonomicznych i militarnych, co w pełni ujawniło się w pierwszej fazie I wojny światowej.

42 Tekst dokumentu w: J. rubacha, A. Malinowski, A. Giza, op. cit., t. 1, s. 118-119.43 Na ten temat szerzej: J. rubacha, op. cit., s. 306-324.44 Szczególny wpływ na taki stan rzeczy miały: obojętny stosunek Niemiec oraz obojętna posta-

wa Francji i Wielkiej Brytanii, które udaremniły próby zwołania konferencji mocarstw; zob. с. радев, Конференцята в Букурешт и Букурештият мир от 1913 г. Мемоари, софия 1992, s. 70-75, T. v. Sos-nosky, op. cit., s. 370-371.


THe GreAT eUrOPeAN POWerS AND BALKAN WArS 1912-1913

S u m m a r y

Balkan Wars 1912-1913 were a milestone event in the history of the Balkans. They ending, started in 1878, process of expulsion of Turkey from its european possessions, and creating the possibility of real-izing popular in this part of europe slogan “The Balkans for the Balkan nations”. It should be noted that taking on the Balkan Peninsula events were with attention watched by the european great powers, because this part of europe they are treated as a region of special economic and politic-military interest.

This situation was dictated primarily by dynamic industrialization of europe, which already in the middle of the nineteenth century led to the exacerbation of the struggle for access to the raw materials and especially to sales markets. In the context of the Balkans the essential importance had the rivalry between Austria-Hungary, which was seeking a safe and comfortable way to the port of Thessaloniki, and russia, which was striving to change the status of Bosporus and the Dardanelles, for ensure grain exports through the Black Sea and the Mediterranean Sea. It must be remembered that the Balkans and Turkey played an equally important role in the economic plans of other powers – Great Britain, France, and from the late nineteenth century also Italy and Germany.

An equally important role played by political and military considerations. The entry of great powers in the so-called imperial era greatly influenced the intensification of the competition for the “undisputed leader” in europe and the range of spheres of influence, and the crystallization of the opposing military-political blocks in the europe, pay attention of politicians to those european countries, which was creat-ed the possibility of blocking the enemy actions and obtain tactical advantage. For obvious reasons, the Balkans have played in this rivalry special role.

Although the imposition of all these factors complicated the situation on the Balkan Peninsula, the persistent tension between the great powers created Balkan states and nations the feasibility of their poli-cy plans. Thus, in the era of the Balkan wars, they did not intend to follow the guidelines of european di-plomacy, and taken by the great powers the efforts to save peace and acquisition of potential allies did not lead to the expected success, which clearly confirmed the events of WWI.


ASPeKTy eKONOMICZNe I SPOŁeCZNe WOJeN BAŁKAŃSKICH 1912-1913

Mirosław DyMarski

AbstraCt. Mirosław Dymarski, Aspekty ekonomiczne i społeczne wojen bałkańskich 1912-1913 (The econo mic and social aspects of the 1912-1913 Balkan Wars).


Mirosław Dymarski, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Historyczny, ul. Szewska 49, 50-139 Wrocław, Polska – Poland.

Spośród wielu aspektów wojen bałkańskich 1912-1913, jakie są obszarami stu-diów historyków, należ zwrócić uwagę na jeszcze jeden, szczególnie uniwersalny – ekonomiczno-społeczny. Trzeba odnieść się nie tylko do owych skutków w sensie bezpośrednich następstw wojen, ale również do skutków dalszych – tak w perspekty-wie nieco bliższej, jak i dalszej.

Narastanie napięć między państwami bałkańskimi a Turcją oraz pomiędzy nimi bezpośrednio – co było widoczne jeszcze przed wybuchem wojen bałkańskich – było procesem równoległym do przygotowań, jakie podjęły Grecja, Bułgaria, Serbia i Czarnogóra w celu realizacji głównego narodowego celu – wyparcia Turcji z Półwyspu Bałkańskiego, zajęcia jej terytoriów i ostatecznego ukształtowania granic państwa. Wydaje się, że naturalny pozostaje ścisły związek między możliwościami ekonomicznymi, społecznymi, mobilizacyjnymi, wojskowymi a celami wojennymi, jakie wyznaczają sobie władze polityczne. Tymczasem w przypadku I wojny bałkań-skiej (w konsekwencji również II wojny) ten warunek nie został spełniony lub speł-niony był w małym stopniu. Wszystkie, bowiem, państwa ligi bałkańskiej przekra-czały – niekiedy zdecydowanie – w swoich wojennych planach realne możliwości ich gospodarek, potencjału ludnościowego, zdolności do ochrony ludności cywilnej oraz ofiar wojny (jeńcy), w tym migracji, jako następstw wojny. Ten rodzaj wojny, który angażuje cały potencjał społeczno-ekonomiczny nie był dotąd (do 1912 r.) zna-ny i dlatego możemy mówić o wyjątkowości wojen bałkańskich, będących preludium do I wojny światowej, konfliktu, który zaangażowanie całych gospodarek w wysi-

222 MIrOSŁAW DyMArSKI

łek wojenny przekształcił z upływem lat w wojnę masową, wojnę na wyniszczenie. Wojny bałkańskie 1912-1913 pokazały ówczesnym, oczywiście w dużo w mniejszej skali, jak będą wyglądały „nowoczesne” konflikty po długim okresie pokoju, jaki na-stał w europie po wojnach napoleońskich, przerwanym jedynie Blitzkrigiem francu-sko-pruskim 1870/1871. Na taki rodzaj wojny wskazał w swoim dziele polski przed-siębiorca Jan Błoch w 1898 r. stwierdzając, że współczesna technika będzie sprzyjać wojnom na wyniszczenie, a to będzie prowadzić do katastrofy ekonomicznej państw zaangażowanych w konflikty1.

Grecja, można powiedzieć, starannie przygotowywała się do I wojny bałkańskiej, zważywszy na wcześniejsze, niespełnione aspiracje polityków ateńskich, poczucie dumy oraz gorycz kompromitacji, jaką była 30-dniowa wojna z Turcją w 1897 r. Wówczas to okazało się, iż armia turecka – słaba, źle dowodzona i wyposażona – wciąż jest potęgą, kolosem dla Greków i na żadną samodzielną akcję liczyć oni nie mogą, tym bardziej nieprzygotowaną. Wojna pogłębiła kłopoty finansowe Grecji, która w la-tach 1879-1890 zadłużyła się na ponad 630 mln drachm2, co stanowiło niemal trzy-krotność ówczesnych rocznych wpływów do budżetu. Stan finansów Grecji odzwier-ciedlał chroniczny deficyt lub bankructwo. Budowa struktur państwa od dziesiątków lat przynosiła ogromne straty, w związku z tym ówczesny rząd premiera Nikolaosa Dragoumisa dokonał w latach 1907-1910 skutecznej reformy finansów publicznych, doprowadzając do powstania nadwyżki budżetowej ok. 35 mln drachm, a w latach 1911-1912 rząd premiera eleftheriosa Wenizelosa uzyskał aż 60 mln drachm nadwyż-ki. Był to jedyny okres w dwusetletniej historii tego państwa, kiedy rząd dyspono-wał rezerwami finansowymi w budżecie. W momencie wybuchu I wojny bałkańskiej Grecja dysponowała łącznie depozytem gotówkowym wynoszącym 77 mln drachm3, co oczywiście nie oznaczało spłaty wieloletnich długów. Niewątpliwym celem tych kroków były przyszłe koszty wojny z Turcją, z czego premier Wenizelos zdawał so-bie doskonale sprawę. Jednak generalnie finanse Grecji były w opłakanym stanie. Według stanu z 1 stycznia 1913 r., a więc uwzględniwszy już koszty I wojny bałkań-skiej – choć nie wszystkie, jako że oblężenie twierdzy Janina nadal trwało – zadłuże-nie Grecji liczone we frankach wynosiło już prawie 1 mld franków4. Jej zobowiąza-nia kredytowe były zatem ogromne, a w konsekwencji wydatków wojennych roczne koszty obsługi długów wzrosły dwukrotnie.

Królestwo Serbii również dogłębnie przygotowywało się do wojny z Turcją za-biegając o kredyty. Jednak kraj był już – podobnie jak Grecja – znacznie zadłużo-ny, starając się wypełniać wszystkie funkcje państwa i jego zadania. I tak od 1862 do 1913 roku Serbia zaciągnęła łącznie 33 kredyty zagraniczne i wewnętrzne, w mo-

1 Por. C. Bartlett, Konflikt globalny. Międzynarodowa rywalizacja wielkich mocarstw w latach 1880- -1990, Wrocław 1997, s. 99.

2 J. Bonarek, T. Czekalski, S. Sprawski, S. Turlej, Historia Grecji, Kraków 2005, s. 516.3 D. Dakin, Unification of Greece 1770-1923, London 1972, s. 188.4 The Other Balkan Wars. Report of the International Commission To Inquqire into the Causes

and Conduct of the Balkan Wars, Carnegie endowment for International Peace, Washington D.C. 1914, s. 262.

223ASPeKTy eKONOMICZNe I SPOŁeCZNe WOJeN BAŁKAŃSKICH 1912-1913

mencie wybuchu I wojny bałkańskiej pozostawało jej do spłacenia 10 kredytów na niebagatelną sumę 815,3 mln dinarów w złocie! Jednocześnie wraz z wojną i wzro-stem wydatków załamały się przychody z podatków. Wpływy miesięczne z podatków wynosiły w październiku 1911 r. 5,8 mln dinarów, gdy w tym samym miesiącu roku 1912 wyniosły zaledwie ok. 600 000, by podnieść się w październiku 1913 r. do sumy 2,9 mln dinarów, a zatem połowy kwoty przedwojennej5. Ponadto wojna spowodo-wała drastyczny wzrost wydatków i obciążeń kredytowych, którym budżet Serbii nie mógł sprostać, doprowadzając w przeddzień I wojny światowej do dalszego pogor-szenia się sytuacji finansowej kraju. Zakładane, więc, zwycięstwo Serbii musiało być z założenia pyrrusowe.

Bułgaria – te Prusy Bałkanów – również była w trudnej sytuacji finansowej. W la-tach 1888-1909 wynegocjowała 8 pożyczek na rozwój infrastruktury, ale zaledwie 1/3 poszła na rozbudowę kolei, reszta poszła na spłatę poprzednich kredytów i wy-datki wojskowe6. Wiosną 1912 r. premier bułgarski Ivan Geszow wynegocjował od Francji pożyczkę w wysokości 160-180 mln franków, oficjalnie na potrzeby budowy kolei, ale faktycznie na wydatki wojskowe. Całościowe zadłużenie Bułgarii, wyli-czone na podstawie dokumentów dostarczonych Komisji Międzynarodowej przez jej władze wynosiło 1 083 289 791 franków!7 Bułgaria stawiała więc wszystko na jed-ną kartę, by osiągnąć narodowe cele, spełnić sen o przyłączeniu Macedonii i Tracji. Charakterystyczne, nie tylko dla Bułgarii, ale dla wszystkich państw bałkańskich było to, że modernizacja polityczna daleko wyprzedzała modernizacje ekonomiczno-spo-łeczną, stąd wyraźny dysonans pomiędzy aspiracjami i dążeniami politycznymi a po-ziomem rozwoju ekonomicznego, który mógłby tym celom służyć.

Także maleńka Czarnogóra, realizując ambicje dynastii Petrović i osobiste króla Mikołaja I, poniosła ogromne wydatki na wojnę. Od początku XX wieku Czarnogóra przeżywała kryzys w rolnictwie oraz w konsekwencji kryzys żywnościowy. Liczba małego inwentarza (owiec, świń, kóz) nieznacznie rosła do wybuchu I wojny bałkań-skiej, gdy liczba bydła znacząco spadła. Nie wystarczało żywności (zbóż) na wyży-wienie ludności, gdyż zbiory były niedostateczne. Czarnogóra miała ujemny bilans handlowy. Import wynosił trzykrotność eksportu. Zadłużenie kraju było poważne. Dane ujawniane przez Ministerstwo Finansów Królestwa Czarnogóry były skąpe, ale w roku 1906 Czarnogóra miała tylko w bankach austriackich 1,5 mln koron zadłuże-nia, gdy roczne wpływy do budżetu wynosiły 2 mln. Ponadto była ona również zadłu-żona w bankach tureckich (trzy pożyczki w latach 1895-1898), oraz w bankach wło-skich8. Wszystko to powodowało silną emigrację zarobkową z kraju, głównie do USA i Serbii9. Ponadto Mikołaj I wydał na uroczystości związane z proklamacją królestwa w roku 1910 ok. 150 000 koron austriackich, co stanowiło więcej niż roczne wydatki

5 Ibidem, s. 260.6 J.D. Bell, Peasants i Power. Aleksander Stambolijski and The Bulgarian Agrarian National Union

1899-1923, Princeton 1977, s. 11.7 The Other Balkan Wars, s. 262.8 Š. Rastoder, The History of Montenegro, Podgorice 2006, s.127.9 Ibidem, s. 133-134.


na edukację w Czarnogórze. Nawet jego zięć, Wiktor emanuel III, uważał, że uroczy-stości były ekstrawaganckie i kosztowne. Chcąc podreperować swój budżet Mikołaj I ponownie wystąpił do rosji o subsydia na cele wojskowe 600 000 rubli10.

Trzeba również nadmienić o sytuacji Turcji. Jako kolos miała ona nieporówna-nie większe możliwości ekonomiczne niż państwa bałkańskie, jednak jej sytuacja bu-dżetowa wyglądała źle. W roku 1911 inflacja wynosiła aż 300%, wprawdzie wpły-wy do budżetu znacząco wzrosły, ale wydatki jeszcze bardziej. W roku budżetowym 1910/11 wpływy wyniosły 2878303 kuruşy, a wydatki 3374511 kuruşy11. Wojna wło-sko-turecka w Trypolitanii również zwiększyła wydatki państwa, tak więc przed wy-buchem I wojny bałkańskiej Turcja była finansowo i gospodarczo wyczerpana.

Analizując ogólnie sytuację ekonomiczną państw bałkańskich raport międzynaro-dowej komisji ds. przebiegu wojen 1912-1913 stwierdzał, że wszelka działalność spo-łeczeństwa w tych krajach skierowana była na wojnę12. Ponieważ skala mobilizacji sił, powodowana dążeniem do rozstrzygnięcia ostatecznego, była ogromna, transport w krajach walczących w całości został skierowany na potrzeby przewozu wojsk, ar-tylerii, amunicji, materiałów wojskowych. Fabryki z powodu mobilizacji robotników nagle zaprzestały produkcji, gdyż w tych tradycyjnych, rolniczych społeczeństwach nie istniały możliwości szybkiego zastąpienia mężczyzn przez kobiety w warsztatach fabrycznych, rzemiośle, handlu itp. Wraz z odejściem mężczyzn na front, niemal usta-ła cywilna działalność gospodarcza, a wraz z tym załamały się wpływy z podatków, które były potrzebne rządom państw bałkańskich na pokrycie wydatków wojennych13. Koło się zamykało. Gospodarce nie sprzyjało również opustoszenie kont bankowych z oszczędności, jakie zabrali ze sobą oficerowie i żołnierze idący na front. Możliwości kredytowania działalności gospodarczej zostały poważnie ograniczone – w obiegu nie było gotówki.

Mobilizacja

Wojny bałkańskie były bodaj największą w historii mobilizacją żołnierzy w porów-naniu do skali możliwości ludnościowych kraju. Grecja, licząca w 1912 r. 2 632 000 mieszkańców zmobilizowała 210 000 żołnierzy, Serbia zmobilizowała 467 630 męż-czyzn na łączną liczbę 2 945 950 mieszkańców, Bułgaria 620 567 mężczyzn na licz-bę mieszkańców wynoszącą 432910814. Najmniej dokładne dane dotyczą Czarnogóry, gdyż znaczna liczba mężczyzn w wieku wojskowym (ok. 13500) przebywała na emi-gracji zarobkowej. Łącznie jednak na ok. 320000 mieszkańców armia czarnogórska

10 E. Roberts, Realm of the Black Mountain. A History of Montenegro, s. 277-278.11 S.J. Shaw, e.K. Shaw, History of Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. II Reform, Revolution

and Republic: The Rise of Modern Turkey 1808-1975, Cambridge 2002, s. 286.12 The Other Balkan Wars, s. 233.13 Ibidem, s. 259-260.14 Ibidem, s. 259.


zmobilizowała 35 60015 (niektóre źródła podają liczbę 31 000) mężczyzn. Oczywiście nie wszyscy mężczyźni poszli na front, jako że były również ograniczenia sprzętowe. Można jedynie domniemywać, że państwa bałkańskie raczej spodziewały się długiej i krwawej wojny, stąd uruchomione rezerwy.

Należy jeszcze wspomnieć o wysiłku Turcji, chociaż jej możliwości było dużo większe, zważywszy na wszystkie składowe Imperium Osmańskiego. Otóż Turcja zmobilizowała 300 000-320 000 żołnierzy (115 000 w Tracji i 175 000 w Macedonii16), liczbę ich później starano się uzupełniać przerzucaniem wojsk z Azji.

Gospodarcze następstwa wojny

Słabość ekonomiczna tych krajów spowodowała, że w momencie mobilizacji ogromnej liczby mężczyzn los pozostałej ludności: kobiet, starców i dzieci, stał się dramatyczny i zarówno rodziny robotników, rzemieślników, drobnych wytwórców, jak i rodziny chłopskie zostały zepchnięte niekiedy do poziomu głodu. Państwo nie mogło zapewnić choćby minimalnej opieki rodzinom żołnierzy wysłanych na front, a nielicz-ne organizacje charytatywne nie były w stanie chociażby nakarmić wszystkich potrze-bujących. Zresztą potrzeby mobilizacyjne wojska wyssały z rynku nadwyżki żyw-ności, a żadna armia w obawie przed buntem nie pośle w bój głodnego żołnierza17. Dodatkową przyczyną głodu był paraliż handlu z powodu zajęcia całego transportu na potrzeby wojska18. Przyczyniło się to również do dewastacji środków transportu, co odbiło się później na procesie odbudowy gospodarczej tych państw. Dla przykładu ko-leje bułgarskie straciły na braku przewozów komercyjnych 30 mln franków, a musiały wydać na dodatkowe zakupy oraz naprawy taboru około 23 mln franków19.

Jedynie Grecja nie odczuła tak dotkliwie skutków ekonomicznych wojny, gdyż ze względu na liczną diasporę na całym świecie transfery pieniężne od emigrantów do rodzin w kraju znacznie łagodziły następstwa gospodarcze wojny. Ale to odnosi-ło się jedynie do Grecji.

Straty wśród żołnierzy

Wojny bałkańskie należały do bardzo krwawych i niszczycielskich. W ich wy-niku Bułgaria straciła 579 oficerów, 44313 żołnierzy zabitych w walce, 71 oficerów i 7753 żołnierzy uznano za zaginionych. Liczba rannych była wprost zdumiewająca:

15 Š. Rastoder, op. cit., s. 139.16 r. C. Hall, The Balkan Wars 1912-1913. Preludu to the First World War, London-New york 2002,

s. 22.17 The Other Balkan Wars, s. 246-247.18 Ibidem, s. 247-250.19 The Other Balkan Wars, s. 250.


1731 oficerów i 102 853 żołnierzy. Liczba rannych, którzy zostali na trwałe inwalida-mi była na tyle znacząca, że Bułgaria uruchomiła w Sofii wytwórnię protez dla żoł-nierzy, którym amputowano nogi.

Serbia straciła 22 000 zabitych i 25 000 rannych; były to dane publikowane przez źródła serbskie. Inne źródła wskazywały dużo mniejszą liczbę zabitych – 16 500, ale aż 48 000 rannych. Ponadto 45 000 żołnierzy serbskich zachorowało, głównie na cho-lerę; chorowali na nią nie tylko Serbowie, ale żołnierze wszystkich armii. Dane osta-teczne przedstawione Skupsztynie w 1914 r. mówiły o 12-13 tys., zabitych, od 17 800 do 18 000 zmarłych w wyniku ran, cholery i innych chorób oraz 48000 rannych20.

Czarnogóra natomiast poniosła, relatywnie do wielkości swej armii, największe straty. Spośród 35 600 zmobilizowanych, zabitych zostało 2430 żołnierzy, 406 zmar-ło w wyniku ran i chorób, a 6603 żołnierzy było rannych, co daje łącznie liczbę 9439, blisko 1/3 stanu czarnogórskiej armii!21.

uchodźcy

Najbardziej spektakularnym i tragicznym, ale również najbardziej długotrwałym skutkiem I i II wojny bałkańskiej były fale uchodźców. Ucieczki, ewakuacje, emigra-cje, przesiedlenia to zjawiska, które rozpoczęły się w październiku 1912 r., ale trwały jeszcze kilkanaście lat, jako dalekosiężne następstwa obu wojen oraz w dalszej kon-sekwencji także wojny turecko-greckiej z lat 1921-1922. Nie ma ona bezpośredniego związku z wojnami bałkańskimi, ale pośrednio się z nimi łączy.

Żądza odwetu wśród narodów bałkańskich była wielka i początek konfliktu był zapowiedzią gwałtów na ludności muzułmańskiej, nie tylko tureckiej, ale również al-bańskiej, bośniackiej, na bułgarskich Pomakach. Wraz z postępami armii serbskiej, greckiej, bułgarskiej i wycofywaniem się sił tureckich rozpoczął się prawdziwy exo-dus ludności muzułmańskiej, ale także bułgarskiej i greckiej z terenów zajmowa-nych przez armie sprzymierzone. W rękach Greków znalazło się ok. 157 tys. uchodź-ców muzułmańskich, którzy nie zdołali uciec z Macedonii i znaleźli się w okolicach Salonik. Ludność ta otrzymywała bardzo ograniczoną pomoc ze strony władz grec-kich i organizacji charytatywnych. Zanim jednak udzielono im ograniczonej pomo-cy, wcześniej przesłuchano niemal wszystkich uchodźców, czy nie są winni zbrodni na ludności chrześcijańskiej.

Od sierpnia 1913 r. rozpoczęły się transporty tej ludności z portu w Salonikach do Anatolii. Inne kraje nie przyjmowały uchodźców, raczej zadowalały się ich ma-sową ucieczką. Same miały, bowiem, problemy z uchodźcami rodzimymi. Od po-czątku walk z Macedonii do Bułgarii uciekło ok. 14-15000. ludzi o poczuciu bułgar-skiej tożsamości. rząd bułgarski szacował, że podczas I wojny bałkańskiej uciekło

20 Ibidem, s. 243.21 N. Andžić, Stvaranje i razvoj crnogorske nacije, Cetinje 1995, s. 217.


do Bułgarii ze wszystkich regionów łącznie 35-40 tysięcy ludzi22. W wyniku II woj-ny bałkańskiej Bułgaria przyjęła jeszcze 30000 uciekinierów z Tracji Wschodniej od-bitej przez armię turecką latem 1913 r. i dodatkowo uciekinierów z Dobrudży, zajętej przez rumunię. Łącznie Bułgaria przyjęła 100000 osób, którym mogła zaoferować jedynie mało gościnne ziemie Tracji Zachodniej23.

Grecja przyjęła 20 000 uchodźców z Tracji Wschodniej, których osiedliła w Macedonii i przyznanej jej części Tracji Zachodniej.

Oczywiście najbardziej dotkliwe cierpienia spadły na ludność muzułmańską. Łącznie na terenach objętych działaniami wojennymi zamieszkiwało 2 315 000 mu-zułmanów. Po zakończeniu działań pozostało ich na tym obszarze 1 445 000. Łącznie w Anatolii i Tracji zostało osiedlonych 414 000 ludności muzułmańskiej z Półwyspu Bałkańskiego w latach 1912-1920, (oraz 398000 w latach 1921-1926, z tego głów-na część, jako efekt porozumienia o wymianie ludności między Grecją a Turcją). Według szacunków rządu tureckiego w wyniku dwu wojen bałkańskich, z powodu walk, ran, chorób, głodu, represji, mrozu i prześladowania jeńców łącznie śmierć po-niosło 632000 muzułmanów, wliczając w to zmarłych jeńców wojennych24.

Rabunki

Jednym z najpowszechniejszych zjawisk obu wojen bałkańskich były rabunki do-konywane niekiedy na masową skalę. Prócz ograbiania domów przeważnie ludności muzułmańskiej, która uciekała przez wojskami sojuszniczymi, rabowano również do-bytek Bułgarów, Greków, Serbów Albańczyków. Jednak przede wszystkim ofiarami masowych rabunków była ludność muzułmańska. Ograbiano zagrody i domostwa ze wszystkiego, co miało jakąkolwiek wartość. rabowano lub konfiskowano zwierzę-ta i zboże – było po zbiorach. Czyniły to wszystkie strony konfliktu. Nie należy się temu zbytnio dziwić – co nie oznacza akceptować – bowiem mówimy o regionie i te-renach często permanentnej biedy. Trzeba jednak wskazać na rabunki dokonywane metodycznie, z użyciem wojska. Nie sposób udokumentować i potwierdzić wszystkie tego typu zdarzenia, ale należy odwołać się do tych, które mają niewątpliwe potwier-dzenie źródłowe. Według informacji przedstawicieli Włoch i Wielkiej Brytanii, armia serbska, wkraczająca na tereny Albańczyków na pograniczu dzisiejszej Macedonii i Albanii, zagarnęła ok. 700000 owiec, które uprowadziła do Serbii. Uprowadzanie inwentarza było praktyką wszystkich armii, szczególnie wyspecjalizowała się w tym armia serbska. Grabież bydła była tym dotkliwsza, że poza bezpośrednią stratą były także pośrednie, równie dotkliwe w następstwach. Bydło, bowiem, było na Bałkanach

22 J. McCarthy, The Ottoman peoples and the end of Empire, London 2001, s. 93.23 J. McCarthy, Death and exile. The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims 1821-1922, Princeton,

1995, s. 155.24 J. McCarthy, The Ottoman Peoples…, s. 92.


również siłą pociągową. Tam, gdzie ludność cywilna przetrwała i zachowała swoje zapasy na zasiewy, nie było zwierząt do prowadzenia prac polowych.

Wydatki bezpośrednio na I wojnę bałkańską

Bułgaria poniosła wydatki 1 312 654 448 franków, w tym wydatki na armię 824782012, wydatki na renty i utrzymanie jeńców – 487 863 436 franków.

Serbia zaangażowała środki w wysokości 590 815 500 franków, z tego na armię 574 815 500 franków, a na jeńców 16 000 000 franków.

Grecja wydała 467 158 014 franków, w tym na armię i flotę 393 175 014, na ren-ty 54 000 000 i na jeńców 20 000 000.

Czarnogóra wydała łącznie 103 000 000 franków, w tym na utrzymanie jeńców 2 500 000 franków25.

Według komisji międzynarodowej wszystkie kraje bałkańskie w swoich rapor-tach powojennych zawyżyły wydatki poniesione na wojnę, aby móc domagać się na konferencji pokojowej większego odszkodowania od Turcji. Później niektóre kraje zmniejszyły te wskaźniki, tym niemniej straty i wydatki, jako skutek wojny, były ogromne.

Społeczne i moralne skutki wojen bałkańskich

Innym aspektem społecznym obu wojen, jest niemierzalna demoralizacja mło-dych ludzi – żołnierzy przez okrucieństwa wojny, jakich dopuszczały się wszystkie armie walczące. W mniejszym stopniu odnosiło się to do armii tureckiej, która dopie-ro w II wojnie bałkańskiej, opanowawszy ponownie ziemie Tracji Wschodniej wy-pędziła stamtąd ludność bułgarską i grecką. Nie mając podstaw do niezbitego dowo-dzenia, spróbujmy wyprowadzić chociaż jakieś hipotezy w tym względzie. Wojny bałkańskie nastąpiły po okresie dość długiego, względnego pokoju. Pozycja Turcji i jej słabość militarna powodowała, że de facto nie podejmowała ona ryzyka woj-ny przeciwko państwom bałkańskim, zatem starcie z nią nie mogło być postrzegane jak odpowiedź na represje tureckie. Okrucieństwa tureckie, ten rodzaj atawistyczne-go doświadczenia wielu pokoleń ludów bałkańskich w poprzednich wiekach, nie był znany pokoleniu współczesnemu. Dla przykładu Czarnogóra cieszyła się pokojem od 1878 r., do 1912. Turcja przestała być zmorą dla Czarnogórców, synonimem niewo-li i nieszczęścia Czarnogórców. Od 1878 r. od Kongresu Berlińskiego, kiedy Turcja uznała ostatecznie niepodległość Czarnogóry, do 1912 r. upłynęły 34 lata i co naj-mniej 1,5 pokolenia mieszkańców tego kraju wychowało się w pokoju, żyło bez woj-ny nie tylko z Turcją, ale z kimkolwiek. To, co ukształtowało typ Czarnogórca – nie-

25 The Others Balkan Wars, s. 260.


złomnego wolnego człowieka – walka z Turkiem, odwiecznym wrogiem, w ostatnich dekadach XIX i początkach XX wieku było obce nowym pokoleniom. Mało tego, król Mikołaj I odbył w międzyczasie dwie podróże do Stambułu, gdzie był przyjmowany przez sułtana Abdul Hamida II z honorami. Z jakim zatem doświadczeniem wchodzi-li do wojny przeciwko Turcji żołnierze czarnogórscy? We wspomnieniach wojewody Simo Popovicia zachował się fragment jego rozmowy z królem Mikołajem I z okre-su kryzysu bośniackiego 1908 roku. Gdy groźba ogólnej wojny wisiała w powietrzu Mikołaj powiedział, że nie chce wojny, boi się jej. Był zadowolony z osiągniętych re-zultatów i nie pragnął nowego konfliktu. Mało tego, stwierdził, że Czarnogórcy zatra-cili wolę i zapał do wojny, gdyż tyle wycierpieli, że wojny nie chcą26. również Serbia zaznała pokoju po kongresie berlińskim, nie licząc dość gwałtownej, ale krótkiej woj-ny z Bułgarią w 1885 r.

Okrucieństwa, rabunki, palenie domów, brak poszanowania dla pobitych żoł-nierzy „zainfekowało” nowe pokolenie mieszkańców Bałkanów niepohamowanym okrucieństwem. Ucieczki, przesiedlenia, czystki etniczne utrwaliły jedynie stan po-czucia przegranej, tymczasowości, niespełnionych nadziei i oczekiwania na kolejną okazję do ich spełnienia.

Podsumowanie

Konsekwencje ekonomiczne i społeczne wojen bałkańskich, jak już wspomnia-no, miały swoje dalekosiężne następstwa. Kraje bałkańskie odniosły pyrrusowe zwy-cięstwa lub po prostu porażki, patrząc z perspektywy późniejszych, nieodległych lat. Bułgaria, mimo ogromnych kosztów I i II wojny bałkańskiej, postanowiła w roku 1915 jeszcze raz zaryzykować i zrealizować swój sen o Macedonii. Stanęła po stronie państw centralnych, co w konsekwencji ich przegranej, ściągnęło na Bułgarię – oprócz poniesionych kolejnych kosztów wojny – konieczność spłaty ogromnych reparacji sięgających 2 250 000 000 franków w złocie. Serbia, choć znalazła się w obozie zwy-cięskich państw ententy, wcześniej doświadczyła skutków okupacji austriackiej i buł-garskiej oraz skutków ewakuacji setek tysięcy ludzi w wielkim marszu armii, rządu, ministerstw, archiwów i ogromnej rzeszy cywilów, zimą 1915-1916 r. Morderczego marszu przez ośnieżone góry Albanii do portu Duress nie wytrzymało ok. 150 000 lu-dzi. Czarnogóra na tyle osłabła w wyniku I wojny bałkańskiej, iż królowi Mikołajowi nie udało się obronić nie tylko tronu, ale i państwa. W wyniku okupacji austriackiej państwo czarnogórskie właściwie „abdykowało”, a w roku 1918 zostało wchłonięte przez Serbię, Czarnogóra roztopiła się Królestwie Serbów Chorwatów i Słoweńców nie zachowując nawet żadnego symbolu swej odrębności terytorialnej. Grecja, która podobnie jak Serbia doświadczyła okupacji bułgarskiej, wdała się latach 1921-1922 w wojnę z Turcją, którą przegrała i musiała przyjąć na swe terytorium ok. 1,3 mln

26 S. Popović, Memoari, Podgorica-Cetinje 1995, s. 539-540.


uchodźców greckich z Anatolii, doprowadzając do ogromnego kryzysu humanitarne-go i permanentnego ubóstwa kraju. Turcja zaś przestała istnieć jako imperium, stra-ciła ogromne terytoria, upadł sułtanat, na co złożyła się przede wszystkim przegrana w I wojnie światowej, ale bez owego preludium, jakim były wojny bałkańskie, jej po-rażka nie byłaby tak dotkliwa w skutkach.

THe eCOMOMIC AND SOCIAL ASPeCTS OF THe 1912-1913 BALKAN WArS

S u m m a r y

At the dawn of the XXth century the Balkan countries were intent on waging war against Turkey. In the preparation period, however, they had severely exceeded their economic and demographic capa-bilities. The arms production consumed vast amounts of money, leading to an extraordinary debt of the Balkan states. The 1912-1913 wars have proved to be a veritable ordeal for the economies of the involved countries as well as their social endurance. This great sacrifice was supposed to further the national goal of defeating Turkey and finally establishing the inter-state borders, even in the face of an impending eco-nomic collapse. The Balkan conflicts turned into a war of attrition, a harbinger of what was to come dur-ing the World War I. The pre-war efforts and the cost of the actual warfare brought Bulgaria, Greece, Serbia, Montenegro as well as Turkey to the brink of economical breakdown and major social turbulence. The calling of 1.3 million men to arms resulted in halting the industrial production and an agricultural crisis in the countries of the Balkan Alliance. The civilian transport sector was non-existent (since all the means and assets had been requisitioned by the military) which proved fatal to the commerce. This in turn greatly diminished the states’ tax income, further worsening the financial repercussions of the war. The number of soldiers fallen, wounded or killed by cholera were reaching hundreds of thousands. Due to the harsh war conditions and the lack of suitable attention many of the wounded have become disabled, which banned them from the work market and doomed them to social benefits. Amongst the consequences of the war were also migrations of the civilians, forced by the war itself and the following border changes. The Christian refugees alone numbered hundreds of thousands, while any real means of administering to the basic needs of the displaced masses were actually non-existent. On the Muslim side the losses amounted to 620,000 Turkish soldiers and civilians. A further 440,000 have been displaced and moved to Anatolia. Moreover the pillage, the atrocity, as well as the destruction of private property have engraved the feelings of mutual hatred and longing for a vendetta in the minds of the Balkan people.


BrITISH AND AUSTrIAN DOCUMeNTS FOr THe POSITION OF THe MUSLIM POPULATION IN SALONICA

AND ITS SUrrOUNDING AreA DUrING THe BALKAN WArS

Vera GoseVa, Natasha kotlar-traykoVa

AbstraCt. Vera Goseva, Natasha Kotlar-Traykova, British and Austrian documents for the position of the Muslim population in Salonica and its surrounding area during the Balkan Wars (Brytyjskie i austriackie doku-menty o sytuacji ludności muzułmańskiej z Salonik i okolic podczas wojen bałkańskich) .

Balcanica Posnaniensia. Acta et studia, XIX, Poznań 2012, Wydawnictwo Instytutu Historii UAM, pp. 231-239, ISBN 978-83-63-047-17-7, ISSN 0239-4278. english text with a summary in Polish.

Vera Goseva, Natasha Kotlar-Traykova, Institute of National History – Skopje.

In this article we shall study the position of the second largest community in the city of Salonica – the Muslim community – during the Balkan Wars (1912-1913), us-ing British and Austrian documents.1

Towards the end of the 19th century and the beginning of the 20th century, the city of Salonica was an important trading, cultural and social–political centre in the Ottoman state. It was a multicultural environment and, according to an 1890 statisti-cal assessment, it had 118000 inhabitants.2 Out of this number of inhabitants: 55000 were Jews; 26000 were Turks; 16000 were Greeks; 10000 were Bulgarians; 2500 were romanies; and 8500 were of other ethnic affiliation.3

While the Balkan League was in the making, the city of Salonica was an impor-tant place in the political and military negotiations between the Kingdom of Greece and the Bulgarian empire. Considering that an agreement was not reached, the is-

1 The documents are from the State Archive of the republic of the Macedonia (SArM) / државен архив на република Македонија (дАрМ).

2 К′нчов в., Избрани произведения, том втори, софия 1970, 440.3 Ibid, 440. expressed in percentage, it means that 46.6% were Jews; 22.03% were Turks and mem-

bers of other ethnic communities who declared their religious affiliation to be Muslim; 13.6% were eth-nic Greeks and members of other ethnic communities whose religious affiliation was with the Patriarchate of Constantinople, i.e. adherents of the patriarchate, 8.4% were Bulgarians and members of other eth-nic communities whose religious affiliation was with the Bulgarian exarchate, i.e. adherents of the exar-chate.

232 VerA GOSeVA, NATASHA KOTLAr-TrAyKOVA

sue of who would get Salonica remained opened before the beginning of the Balkan Wars.4 Hence, even before the beginning of the Balkan Wars, both sides opted for a forced advance of their armies towards the city in the hope that they would thus con-quer it and include it in their new state borders. The actual situation in the field indi-cated that the Greek army stood greater chances of realising that idea. After the victo-ry of its forces near Sarantáporon, on the 23rd October 1912, over the Turkish forces led by the city’s military commander, Hassan Tahsin Pasha, the road for its advance-ment towards Salonica was clear. Negotiations for taking over the city began on the 7th November, almost two weeks after the battle. The terms suggested by the Greek side were as follows: the Turkish forces were to lay down their weapons and to be in-terned in suitable locations, while the gendarmerie and the police were to keep their jobs until the Greek authorities replaced them. Contrary to the general expectations that the Turkish side would accept the terms, General Hassan Tahsin Pasha rejected them and strove to replace them with other terms. His attempt to gain time by pro-longing the negotiations was unsuccessful because in the afternoon of the following day, on the 8th November 1912, the Greek forces entered the city without any substan-tial efforts.

Negotiations on the terms for surrendering the city were led on the night of the 8th and 9th November 1912 between the representatives of the Greek Crown Prince Constantine and Hassan Tahsin Pasha. The terms for the city’s capitulation, which were almost identical to the ones previously offered, were signed at 6 o’clock that morning. According to them, the Turkish forces led by Hassan Tahsin Pasha were to lay down their weapons in military warehouses held by the Greek army, and the dis-armed forces were to be interned in Zeitinlik and in Kara-Bouroum, as well as in other places where they would remain under Greek authority. It was envisaged for the dis-armament to be carried out within 48 hours. The officers were allowed to keep their weapons and be provisionally treated as captives, while the city officials, the gendar-merie and the police were allowed to keep their weapons, their freedom, and to contin-ue their duties until further notice. A large portion of these terms for capitulation were not carried out in accordance with the signed document which resulted in a number of reactions. 5 Crown Prince Constantine was already in Salonica at 4 o’clock on the morning of 10th November 1912, and the reason behind this haste was the speed with which the Bulgarian army was advancing towards the city. The desire of the Greek forces to establish their position as the sole conquerors of Salonica was realized. The

4 Абаџиев Г., Балканските војни и Македонија, скопје 1958, 46.5 државен Архив на репубика Македонија, скопје (дАрМ). М-1966 (FO 371/1507/51111).

A characteristic one was the problem with the Turkish military forces. even though it was agreed that they would not be treated as prisoners, they were in fact guarded by the Greek army and some of them were even placed in the camps west of the city. (дАрМ. М-1966 (FO 371/1508/53714)) For these reasons, on the 19th November 1912, Hassan Tahsin Pasha sent a Memorandum to His Highness Prince Nicholas of Greece. In it, amongst other things, he objected to the “the acts and proceedings which have been and are being permitted in violation of the agreements signed between the two parties”. (дАрМ.М-1966 (FO 371/1507/51111)).

233BrITISH AND AUSTrIAN DOCUMeNTS FOr THe POSITION OF THe MUSLIM POPULATION

vanguard of the Bulgarian forces that entered the city on the morning of the 10th No-vem ber was received by Crown Prince Constantine who had already appointed a pre-fect (an administrator) for the city – P. А. Argyropoulos.6

But, according to the english Consul-General in Salonica, Harry H. Lamb, and the situation in the city became quite disturbing despite the establishment of Greek authority over it.7 8 The cause for that turbulence was the intensifying of the rivalry between the Greeks and the Bulgarians about who should have control over the city. The arrival of the King George (11th November) was also aimed at strengthening the Greek rule over Salonica. He entering the city with an army of 20000 men coincided with the entrance of the Bulgarian Prince Boris escorted by 5000 Bulgarian soldiers (after Crown Prince Constantine gave him his consent).

regarding the strengthening of the authority over the city, the instance involv-ing the Bulgarian army which was reported by the British Consul-General H.H.Lamb is another characteristic example. He wrote the following: “On the 14 th (November), the two parties twice nearly came to blows over the possession of the Mosque of St. Sophia (Hagia Sophia), over which the Bulgarians have hoisted their national (Bulgarian-our note) flag.” 9

The number of soldiers from both armies and from their irregular units (comita-jis and andartes) that were present in the city was constantly increasing, and so in the first days after the capitulation their numbers were almost identical.10 But their intol-erance for one another reflected mostly in their treatment of the civilians. The British diplomat noted that the actions of both sides were audacious, conducting searches and robbing people and houses in and around the city.11 The Bulgarian army had dis-played cruelty in its treatment of the civilian population, including the Muslim popu-lation, even as it was advancing towards Salonica. They would leave the places they had passed through for the “local comitajis” 12 (irregular units) to administer, whose first step was to disarm all Muslims and give their weapons to the Christian popula-tion. Their next step was to rob the Muslim land owners, take the cattle, and plun-der the wheat reserves, as well as to set on fire “everything that could not be tak-en along”.13 According to Lamb, “The Mussulman notables in the towns were then forced to pay large sums for a few days respite, after which their houses were plun-dered and they only too often killed. (..) In many districts there is only too good rea-

6 former Prefect of Larisa.7 Official notice of the occupation of Salonica by the Greek troops. (дАрМ.М-1966 (FO

371/1507/50525) 8 “The most disquieting feature in the present situation is the growing ill-feeling between the Greeks

and Bulgarians.” дАрМ.М-1966 (FO 371/1507/50526).; дАрМ.М-1966 (FO 371/1507/50521).9 дАрМ.М-1966 (FO 371/1507/50526).

10 Ibidem. This trend continued and further so that in December 1912, that number was: 45,000 Greek soldiers and 40,000 Bulgarian soldiers. (дАрМ.М-1966 (FO 371/1508/53714).

11 дАрМ.М-1965 (FO 371/1507/ 50278). 12 дАрМ.М-1966 (FO 371/1507/51709).13 Ibidem.


son to believe that organised massacre has been resorted to.”14 According to the same source, the village Jajladzik near Salonica was completely destroyed by the Bulgarian army (and the estate owned by Suleiman Pasha burned down). This event was also confirmed by the British member of the Carnegie commission H.N.Brailsford who re-ports, however, that it was committed by the “Greek army and the people from the nearby Greek villages”.15

The British documents give accounts of Greek behaviour as well. The Greek authorities in the city of Salonica brutally violated the terms of the Protocol for Capitulation. A large number of Turkish officers who were, according to the Protocol, supposed to be provisionally treated as prisoners, were arrested and boarded on steam-ships for deportation to Turkish docks. Among the arrested were: Dr. Nazim Bey – former Secretary General for the Committee of Union and Progress, and the Director of the red Crescent hospital in Salonica, two former leaders of the political party from the city, as well as a number of gendarmerie officers and their commander.16

The situation in the city became even more critical because the number of its in-habitants doubled in size. The military operations in different parts of Macedonia re-sulted in large numbers of refugees, mostly Muslims, arriving in the city from those territories from which the Ottoman army was withdrawing. So, according to the re-port by the British Consul dated the 26th October 1912, more than 5000 civilian refu-gees arrived in Salonica from the interior of the country.17 Already the following day, the same source reported that their number was 10000, 18 on the 1st November it was 40000,19 and that it was 50000 on the 16th December.20

Salonica, as an important urban and administrative centre in the Ottoman state, was deemed by the civilian population, and especially by the Muslim population, a safe harbour from the military actions of the Balkan allied forces. The numerous de-moralised and defeated Ottoman soldiers were of a similar opinion as well.21 To them, the city was a place where they could rest and get food,22 which is why their numbers

14 Ibid.15 Поранешните Балкански Војни (1912-1913). Извештај на Карнегиевата балканска комисија,

скопје 2000, 327.16 The Greek authorities justified this particular action with the excuse that an uprising of the Muslim

population had been in preparation. (дАрМ.М-1966 (FO 371/1507/51709)).17 Ibidem. 18 дАрМ.М-1965 (FO 371/1505/47817).19 дАрМ.М-1965 (FO 371/1506/48282).20 дАрМ.М-1966 (FO 371/1508/53714).21 дАрМ.М-1965 (FO 371/1506/48282). (Acording Consul-General Lamb report from 7 th Novem-

ber: “During these two days deserters from Hassan Tahsin's force poured in an almost continuous stream into Salonica, where they were mostly collected and sent back, after refitting, to the front. They took no pains to conceal either their unwillingness to continue the war, their complete indifference to its results, or their supreme contempt for the greater number of their officers. Their only idea seemed to be to get into Salonica, where they looked forward to receiving food and a night's rest. Many declared that they had been three or even four days without bread, and it is officially admitted that the commissariat arrangements of a whole division broke down for forty-eight hours.”)

22 дАрМ.М-1965 (FO 371/1506/48964).


reached “30000 or 40000” towards the end of October 1912.23 That was what the sit-uation was like until the Protocol for Capitulation was signed, at which time 25000 Turkish soldiers from the city surrendered.

In the first few weeks of the Balkan Wars, the Muslim population became the ob-ject of different kinds of retaliatory and criminal actions committed by their Christian fellow citizens and the Balkan allied forces, because of which they were forced to flee. That was the reason why the number of the population in Salonica was constantly in-creasing. From a city of 150000 inhabitants, it became a city of twice as much popu-lation (310000).24

The refugees who fled to the city were housed in the city’s mosques, church-es, and in the vacant buildings; however, many of them, women and children includ-ed, were forced to spend the nights out in the open and in cold weather.25 Up until the capitulation of Salonica, the food for the refugees (bread only) was provided by the city’s mayor – Osman Sait Bey. After the arrival of the Greek and the Bulgarian armies in the city, the situation concerning the food for the refugees deteriorated dra-matically. Many of the Muslim refugees died of starvation. In an attempt to alleviate this grave situation, French Sisters of Mercy were also engaged and they were provid-ing the refugees with all the food they could spare. But despite all that, the state that the starved refugees were in was so desperate that they would even take the leftovers from the military ships docked in the harbour.

It was difficult to establish “any settled form of government“ in the city, and so the cases involving thefts and other kinds of violence committed by members of the two allied armies went without punishment. 26 This was particularly characteristic for the first few weeks after the capitulation of Salonica. The British diplomatic reports registered a number of such cases. Not even the more important representatives of the Ottoman authorities in the city, such as Hassan Tahsin Pasha and the mayor at the time, Osman Sait Bey (who remained at that position in the period from 1912 to 1916, and again from 1920 to 1922), were exempt from being robbed. Thus, in the family house of Hassan Tahsin Pasha, his son and his nephew were robbed under the pretext that they were in possession of weapons without permission. Bulgarian soldiers en-tered the house of Osman Sait Bey by force and, using their bayonets, made him hand over all the money that was in the house, his wife’s jewellery, and the numerous rare art objects. 27 There are also documents containing information about Greek soldiers whose conduct was unbecoming. A characteristic example of such conduct unbecom-ing is the case when a Turkish officer was mistreated on one of the main streets of the city in broad daylight. His head was shaved, and he was covered in mud from head

23 дАрМ.М-1965 (FO 371/1506/48282).24 дАрМ.М-1966 (FO 371/1508/ 53714).25 Ibidem. 26 дАрМ.М-1966 (FO 371/1507/51709). On the 13th November, the Minister of Justice, V.ractivan,

was appointed by royal edict an administrator of those regions in Macedonia occupied by Greek forces. Prince Nicholas was appointed a military governor of Salonica (дАрМ.М-1966 (FO371/1507/50525).

27 дАрМ.М-1966 (FO 371/1507/50521).


to toe and robbed – his money and his watch were taken from him. With the intent to humiliate the religious and national feelings of the Muslim population, the Greek sol-diers would mistreat anyone wearing a fez.28

Not even the members of other nationalities living in the city, foreign nationals in-cluded, were spared the unpleasant incidents and troublesome episodes.29

In the surrounding area of the city, the position of the Muslim population was much worse. There were numerous instances where entire Muslim villages were burned to the ground, as well as instances of people being murdered, raped, and robbed. There is a report along those lines by the Carnegie commission which contains referenc-es regarding crimes committed by the Bulgarian paramilitary units in the villages of rayanovo, Planitca and Kukurtovo. It contains vivid descriptions of how people (men, women and children) were executed.30 This episode was also confirmed by the diplomatic representatives of other european countries.31

The said lawlessness was due to the fact that the local authority in the settlements around Salonica was largely left in the “hands of notorious bandits.” 32 Because of that, it is not surprising that the Muslim population requested the establishment of an international commission that would investigate and bring to light the numerous crimes. 33 This initiative got only the attention of the Austrian and the German con-suls in Salonica34, but it was never brought to existence.35 The request submitted by Cheri Pasha, a member of the red Cross mission, dated the 2nd December 1912 and addressed to the British Government, demanding protection for the Muslim popula-tion from the destructive actions carried out by the allied military units, shared the same fate.36

The establishment of a new administrative authority was a slow and difficult pro-cess. In some cases, the process itself took six whole weeks after the elimination of the Ottoman rule. 37

The numerous cases of violence, troublesome incidents and uncertainty had the ef-fect of many Muslim refugees leaving for Izmir and Istanbul via Salonica.38 The sign-ing of the Peace Treaty of Bucharest (10th August 1913) meant continuance of the emi-gration process of the population from Thrace and Macedonia, including Salonica and its surrounding area. What is characteristic for this emigration wave is that it involved

28 Ibidem.; Мазовер М., Солун град на духови. Христијани, Муслимани и Евреи 1430-1950, скопје 2008, 285.

29 дАрМ.М-1966 (FO 371/1507/53264). Such were the instances involving an Italian citizen, the Consul of Persia, etc.

30 Поранешните Балкански Војни, 104.31 Ibid, 106.32 дАрМ.М-1966 (FO 371/1507/50695).33 Ibidem.34 дАрМ.М-1966 (FO 371/1507/52380). 35 Поранешните Балкански Војни, 12.36 дАрМ.М- 1966 (FO 371/1507/51479).37 Поранешните Балкански Војни, 104.38 Мазовер М., Солун град на духови, 283.


large numbers of Christian, Jewish and Muslim population. According to Austrian diplomatic reports, the number of emigrants in Salonica and its surrounding area af-ter the end of the Second Balkan War was 140000, of which “at least half of them are Muslims”.39 Almost all of them preferred going to territories under Ottoman rule. A special “Muslim Transport Committee”40 was established, which organised the trans-fer of refugees to Asia Minor. This emigration acquired such large proportions that the Turkish Minister of Internal Affairs, Mehmed Taalad Pasha (1913–1917) sent a mes-sage to the Salonica mufti informing him that: “ authorities of Smyrna will no long-er allow anchoring of any further ships with immigrants”, and as justification for such an action he pointed out that the Vilayet of Aydin had already received 75000 refu-gees and that the hygienic conditions there were failing; the refugees “ now are divert-ed to Constantinople, Mudania (Bursa), and most of them to Mershina, Aleksandreta, Antakya.”41 The chronicler of Salonica, Mazover, states that Mustafa Kemal’s moth-er, sister and his cousin were among the refugees who fled to the refugee camps in Istanbul. The last governor of Salonica, Nazim Pasha, shared the same fate, too.42

Having in mind the above presented, it can be concluded that the Balkan Wars had a dramatic effect on the position of various ethnic and religious groups on the Balkans and, in this particular case, on the Muslim ethnic group. What characterised these wars was the cruelty exhibited towards the civilian population which manifest-ed in a great loss of human life, systematic extermination of the population belong-ing to the opposite side, a large number of annihilated villages, and the destruction of entire regions. An immense demographic change took place over a short time inter-val, creating new political, economic, and cultural conditions in the Balkans. As re-gards Salonica in particular, the census carried out in 1913 by the Greek government registered the following data: the total number of the city’s population was 157889 in-habitants, of which close to 40000 were registered as Greeks (or 25.3%), 45867 were registered as “Ottomans” (people of Muslim affiliation, but who were also Ottoman citizens), 61439 as Jews,43 and others. A year later, in May 1914, the German Consul in

39 дАрМ. Министерство за надворешни работи-АвстроУнгарија (понатаму: Мнр-АУ). М-316 (XV/177/34-38) On the 12th September 1913, the Austrian Consul in Salonica informed his superior about the following: “The emigration of Muslims should not be seen as a consequence of the Second Balkan War and is undiminished in those areas that, in accordance with the Peace Treaty of Bucharest, remained under Bulgaria. It has undoubtedly gotten a new sudden stimulus, but it has been present since the begin-ning of the First Balkan War, as your excellence has already been informed. (..) The Muslim Committee has been making assessments of it since the end of October, i.e. since the strike on Kumanovo; maybe the assessment is too high – that it is about 100,000, and the Committee believes that in the coming period it shall increase (twofold) in size.”

40 дАрМ.Мнр-АУ.М-316 (XV/177/31-33). 41 дАрМ.Мнр-АУ.М-316 (XV/177/34-38); As regards the size of the emigration wave, with respect

to the city of Izmir in particular, the fact that in 1800 it had a population of 150,000 inhabitants, while in 1914 that number increased to 300,000, speaks volumes in itself. (Quataert D., The Ottoman Empire, 1700-1922, Cambrigde 2000, 114.)

42 Мазовер М., Солун град на духови, 285.43 Ibid, 257.


Salonica noted the following: “Salonica will probably soon change its Judeo–Turkish appearance. The Greek language is heard a lot more than it used to, and it seems that everyone is trying to learn this official language. King Constantine says that he had been going over the submitted plans for redecorating for some time and asserts that they shall be carried out soon in order for the city to lose its Turkish appearance.”44

In short, we can conclude that the Balkan Wars satisfied the ambitions of the Balkan states’ nationalist circles which, of course, had the politics of the Great Powers behind them. That such of the case was obvious at both conferences that took place in London at the same time – the Conference of the Ambassadors of the Great Powers and the Peace Conference of the Balkan states engaged in war. 80 years after these wars, a new war threatened the Balkans and was led, with all its attributes of cruel-ty, on the territory of former yugoslavia. reflecting on this phenomenon from today’s perspective, we can come to the conclusion that the historical lesson taught by the Balkan Wars (1912/13) had not been learnt.

Bibligraphy

Абаџиев Г., Балканските војни и Македонија, скопје 1958. Erickson E., Defeat in Detail: The Ottoman Army in the Balkans, 1912-1913, Westport 2003.К′нчов в., Избрани произведения, том втори, софия 1970. Мазовер М., Солун град на духови. Христијани, Муслимани и Евреи 1430-1950, скопје 2008.Поранешните Балкански Војни (1912-1913). Извештај на Карнегиевата балканска комисија,

скопје 2000.Hall r., The Balkan Wars 1912-1913. Prelude to the First World War, London and New york 2000.Quataert D., The Ottoman Empire, 1700-1922, Cambrigde 2000, 114.Штепан Х.л., Македонскиот јазол, Идентитетот на Македонците прикажан на примерот на

Балканскиот сојуз (1878-1914), скопје 2005.

44 Штепан Х.л., Македонскиот јазол, Идентитетот на Македонците прикажан на примерот на Балканскиот сојуз (1878-1914), скопје, 2005, 357.


BRYTYJSKIE I AUSTRIACKIE DOKUMENTY O SYTUACJI LUDNOŚCI MUZUŁMAŃSKIeJ Z SALONIK I OKOLIC

PODCZAS WOJeN BAŁKAŃSKICH


Zasadniczym celem niniejszej rozprawy jest przestudiowanie pozycji społeczności muzułmańskiej, drugiej co do wielkości w mieście Saloniki i jego okolicach, podczas wojen bałkańskich (1912-13) na podstawie brytyjskich i austriackich dokumentów zgromadzonych w Archiwum Państwowym republiki Macedonii (ASRM).

Wojny o których mowa wywarły dramatyczny wpływ na pozycję wielu bałkańskich grup etnicznych i religijnych, a w tym konkretnym przypadku na społeczność muzułmańską. Cechą charakterystyczną działań zbrojnych było okrucieństwo okazywane ludności cywilnej, skutkujące zagładą niezliczonych istnień ludzkich, systematyczną eksterminacją ludności identyfikowanej z przeciwną stroną konfliktu, znaczną liczbą osad dosłownie zmiecionych z powierzchni ziemi i dewastacją całych regionów. W krótkim czasie doszło do poważnych zmian demograficznych, w następstwie których na Bałkanach ukształtowały się zupełnie nowe warunki polityczne, ekonomiczne i kulturowe.

Wojny bałkańskie realizowały ambicje kręgów nacjonalistycznych z państw bałkańskich, wspieran-ych przez politykę mocarstw. Ten stan rzeczy był oczywistością podczas dwóch konferencji w Londynie (1912/1913), Konferencji Ambasadorów mocarstw i konferencji pokojowej dla państw zaangażowanych w konflikt militarny.


PIerWSZA WOJNA BAŁKAŃSKA WeDŁUG FrANCUSKIeGO DZIeNNIKA „Le TeMPS” A ZACHODNIOeUrOPeJSKIe STereOTyPy DOTyCZĄCe LUDÓW BAŁKAŃSKICH

woJciech saJkowski

AbstraCt. Wojciech Sajkowski, Pierwsza wojna bałkańska według francuskiego dziennika „Le Temps”, a za-chodnioeuropejskie stereotypy dotyczące ludów bałkańskich (The first Balkan war according to french journal “Le Temps” and the Western European stereotypes concerning the Balkan peoples).


Wojciech Sajkowski, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Historii, ul. Św. Marcin 78, 61-809 Poznań, Polska – Poland.

Interpretacje politycznych przyczyn, przebiegu i konsekwencji wojen bałkań-skich mogą zostać uznane za punkt kulminacyjny formowania się zachodnioeuro-pejskiego obrazu Bałkanów. Zdaniem Marii Todorovej późniejsze wyobrażenie tej części europy, jako regionu, w którym archaiczne narodowe spory doprowadzają do rozlewu krwi, był jedynie kontynuacją przedstawień z czasów wojen bałkańskich1. Zachodnioeuropejscy obserwatorzy eksponowali związki między wyobrażeniami tych wydarzeń a późniejszymi o prawie osiem dziesięcioleci przedstawieniami wojen w czasach rozpadu Jugosławii. Przykładem może być znana publikacja brytyjskiego dziennikarza Mishy Glenny’ego, The Fall of Yugoslavia: The Third Balkan War, który już w jej tytule nazywa wydarzenia polityczne związane z rozpadem Jugosławii „trze-cią wojną Bałkańską”2. Z kolei raport Carnegie Endowement foundation, który po-wstał w roku 1913 i opisywał przyczyny i przebieg wojen bałkańskich, został wzno-wiony w roku 1993 i miał pomóc w zrozumieniu konfliktu w krajach rozpadającej się Jugosławii3. W tytule przedruku raportu działania wojenne z lat dziewięćdziesiątych zostały nazwane „innymi wojnami bałkańskimi” („the other Balkan Wars”) 4.

1 M. Todorova, Bałakny wyobrażone, P. Szymor, M. Budzińska (przeł.), Wołowiec 2008, s. 21-25.2 M. Glenna, The Fall of Yugoslavia: The Third Balkan War, New york 1992. 3 M. Todorova, dz. cyt.4 The Other Balkan Wars: A 1913 Carnegie Endowment Inquiry in Retrospect, with a New Introduction

and Reflections on the Present Conflict by George F. Kennan, Washington 1993.

242 WOJCIeCH SAJKOWSKI

W związku z wagą zagadnienia warto poświęcić nieco uwagi kwestii przedsta-wiania wojen bałkańskich w prasie zachodnioeuropejskiej i zbadać, w jaki sposób wpisuje się ona w historię ewolucji zachodnioeuropejskich stereotypów dotyczących Bałkanów. Problem ten rozpatrzymy na konkretnym przykładzie francuskiego dzien-nika „Le Temps”. Gazetę tę, wydawaną w latach 1861-1942, historycy prasy uzna-ją za jeden z najważniejszych dzienników francuskich pierwszej połowy XX stulecia, skoncentrowanych na aktualnościach międzynarodowych5.

Analizując informacje „Le Temps” na temat wojen bałkańskich, skupiamy się przede wszystkim na pierwszych dwóch miesiącach konfliktu, z uwagi na to, że to wła-śnie w tym czasie prezentowano najobfitsze informacje dotyczące wydarzeń politycz-nych toczących się na Bałkanach. Dotyczą one nie tylko przebiegu działań wojennych, ale także reakcji francuskiej opinii publicznej. Oba wątki stanowią niezwykle istotne źródło informacji dotyczące francuskiego postrzegania konfliktu bałkańskiego.

Informacje dotyczące I wojny bałkańskiej przekazywane przez gazetę miały dwo-jaki charakter. Z jednej strony gazeta podawała szczegółowe relacje z działań wojen-nych i omówienie działań dyplomatycznych państw biorących udział w konflikcie, jak i innych sił politycznych zainteresowanych regionem. Z drugiej strony dziennik zamieszczał szerokie komentarze publicystyczne, publikowane najczęściej na pierw-szej stronie. Należy podkreślić, że przez pierwsze miesiące trwania wojny, wyda-rzenia z nią związane stały się najważniejszym tematem dla redaktorów gazety. Jak zresztą zauważył Nicolas Pistos, wszystkie ważniejsze francuskie dzienniki w począt-ku drugiej dekady XX wieku poświęcały sporo miejsca bałkańskiemu kryzysowi po-litycznemu6.

Waga, jaką dziennik przykładał do wydarzeń związanych z I wojną bałkańską, może być tłumaczona zainteresowaniem opinii publicznej tą tematyką. W felieto-nie Wojna czy pokój (Guerre ou paix) opublikowanym 9 października 1912 (wieści o wypowiedzeniu wojny przez Czarnogórę zostały opublikowane dopiero następnego dnia) znajdujemy niezwykle interesujące informacje na temat oczekiwań czytelników wobec prasy: „Zadanie dzienników staje się coraz bardziej niewygodne, zważając na to, czego codziennie się dowiadujemy. Czytelnicy nie domagają się jedynie informa-cji, chcą przepowiedni. Jeden z naszych prenumeratorów pisze „w bardzo dokładny sposób oddajecie nastroje panujące na Bałkanach i działania poszczególnych sił po-litycznych. Ale czy moglibyście napisać, czy wojna wybuchnie” (tłumaczenia w tek-ście dokonane przez W. S.)7. Uwagi przedstawione w felietonie znajdują uzasadnie-

5 M. Palmer, Des petits journaux aux grandes agences. Naissance du journalisme moderne, Paris 1983, s. 124.

6 Nicolas Pistos dokonał analizy informacji przekazywane przez takie gazety jak Le Petit Journal, Le Petit Parisien, Le Matin, Le Journal, Le Figaro, Le Journal des Débats, Le Gaulois czy La Croix – N. Pistos, „La presse française commente la question macédonienne à l’aube des guerres balkaniques”, Cahiers balkaniques, 2011, nr 28-39, s. 181-196.

7 „La tâche des journaux devient plus malaisée à mesure que les jours passent. Le public ne leur de-mande pas seulement des informations il veut des pronostics. Un de nos abonnés nous écrit « Vous rendez très exactement l‘état des esprits dans les Balkans et les démarches des puissances. Mais ne pourriez-vous

243PIerWSZA WOJNA BAŁKAŃSKA WeDŁUG FrANCUSKIeGO DZIeNNIKA „Le TeMPS”

nie w pracach współczesnych historyków prasy, którzy podkreślają, że tematyka wo-jen bałkańskich żywo interesowała europejską opinię publiczną, a prasa była w tym przypadku najważniejszym źródłem informacji8.

Warto podkreślić, że opinia publiczna łaknęła nie tylko informacji dotyczących samej wojny, ale informacji dotyczących Bałkanów w ogóle. Dowodzi tego felieton opublikowany w samej gazecie, 24 października, który w humorystyczny sposób od-dawał fenomen zainteresowania sprawami bałkańskimi w stolicy Francji. Ów artykuł nosił wymowną nazwę „małe flagi” – „les petites drapeaux”, tytuł ten odnosił się do miniatur flag państw bałkańskich biorących udział w konflikcie, które można było ku-pić na paryskiej ulicy:

Na bulwarze słychać wołanie „Kupujcie mapę Bałkanów! Tylko 50 centymów zamiast 1 franka. I kupujemy, za owe „50 centymów w miejsce jednego franka” arkusz w żywych kolorach, na któ-rym terytoria zajmowane przez poszczególne armie oznaczono jaskrawą zielenią, czerwienią, żółcią, a piękna błękitna farba rozpościera się tam, gdzie lazurowy błękit morza Śródziemnego. Szukamy na mapie nazw miejscowości: Mustapha-Pacha, Kirk-Klisse, Tchorlou, Lule-Bourgas, eski-Baba. W pierwszej chwili jesteśmy zdezorientowani egzotyzmem tych dziwnych nazw, których lokalny ko-loryt ucieszyłby romantyka (…). Ale jeśli jesteśmy choć trochę humanistami bardzo szybko zaznajo-mimy się z teatrem wojny, wyobrażając sobie jak homeryckie bitwy wzbudzają echa wśród gór i do-lin, których imiona stały się sławne dzięki Iliadzie i Odysei9.

Felietonista w żartobliwy sposób wytknął niewiedzę zachodniego wykształcone-go obserwatora bałkańskiego konfliktu, który lepiej orientował się w antycznej histo-rii i geografii regionu, niż w jego współczesnych realiach. Ci zaś, którzy mieliby in-teresować się współczesnością mieli zaliczać się przede wszystkim do fascynatów wschodniej egzotyki. Z artykułu zamieszczonego w „Le Temps” wynikało, że z per-spektywy francuskiego obserwatora I wojna bałkańska mogła mieć dość abstrakcyj-ny wydźwięk. Paryżanie kupowali małe flagi, kolorowe mapy, a w kawiarniach mie-li całymi rodzinami imitować manewry poszczególnych armii za pomocą pudełek od

nous dire si la guerre éclatera? » Voilà précisément le difficile pour nos confrères et pour nous difficulté croissante car de plus en plus il apparaît que l‘issue résultera beaucoup moins de raisons objectives que de considérations subjectives” – „Le Temps”, 9 octobre 1912, s. 1.

8 N. Pistos, dz. cyt., s. 181-182; F. Keisinger, The experience of war and warfare in the Balkans by English, German and Irish newspapers and journals, 1876-1913 – conference paper, http://www.hist.ceu.hu/conferences/graceh/abstracts/keisinger_florian.pdf [data dostępu: 11. 09. 2012].

9 „On crie sur le boulevard Demandez la carte des Balkans! Cinquante centimes au lieu d’un franc! et l’on achète, pour « cinquante centimes au lieu d’un franc », la feuille vivement coloriée où se déta-chent en vert, en rouge, en jaune, les territoires occupés par les armées belligérantes, tandis qu’une bel-le teinte bleue s’étend sur l’espace illimité où resplendit l’azur de la Méditerranée. On cherche Mustapha-Pacha, Kirk-Kilissé, Tchorlou, Lule-Bourgas, eski-Baba. Tout d’abond, on est dérouté par l’exotisme de ces noms étranges, dont la couleur locale réjouirait un romantique, du’ temps des Orientales et de Lalla-roukh. Mais, si peu que l’on soit humaniste, on se familiarise bientôt avec le théâtre de la guerre, en son-geant que les, batailles homériques de cette formidable lutte réveillent les échos des montagnes et des val-lées dont les noms furent illustrés par la poésie harmonieuse de l’Odyssée et de l’Iliade” -„Le Temps”, 1 novembre 1912, s. 1.


zapałek i kostek domina10. I wojna bałkańska nie była przez nich utożsamiana z po-ważną polityczną grą, ale z niezrozumiałymi „wojenkami” niedorosłych politycz-nie państewek i narodów. Taka charakterystyka bałkańskich państwowości, połączona z ogólną ignorancją, jest modelowym przykładem stereotypowego ujęcia Bałkanów przedstawionego przez Marię Todorovą11.

Ów mało zrozumiały dla francuskiego czytelnika prasy konflikt mógł jednak do-prowadzić do zachwiania europejskiego ładu i to właśnie obawa przed takim scena-riuszem wydarzeń pobrzmiewała w felietonach publikowanych w pierwszych dniach wojny. Warto zwrócić uwagę na to, kto zdaniem publicystów gazety miałby być odpo-wiedzialny za napiętą sytuację międzynarodową. Według Nicolasa Pistosa, badacza, który dokonał szerszej analizy przedstawienia kryzysu macedońskiego w przededniu wojen bałkańskich w prasie francuskiej12, „Le Temps”, jako dziennik „burżuazji re-publikańskiej, poza kwestią mobilizacji sojuszników przeciwko imperium otomań-skiemu, wykazywał troskę o ochronę narodów, szczególnie w Macedonii”13. Podobne stanowisko zostało podtrzymane przez publicystów, kiedy doszło już do wybuchu konfliktu. Zdaniem felietonistów „Le Temps” bałkański kryzys stanowił zagrożenie międzynarodowe, ale u źródeł napięć politycznych na półwyspie miała leżeć rywa-lizacja europejskich mocarstw. W felietonie opublikowanym 2 października 1912 r. publicysta gazety apelował o pokój, ale wątpił, czy mocarstwa europejskie przekona-ją Turcję do ustępstw w Macedonii, a państwa ligi antytureckiej do zachowania po-koju. Powodem były jednak nie tylko aspiracje Serbów, czy Bułgarów opisywane we francuskiej gazecie, ale brak skoordynowanego arbitrażu pokojowego innych państw europejskich, które za konflikt miały być częściowo odpowiedzialne. Publicysta ubo-lewał, że mocarstwa europejskie nie potrafią w tej decydującej chwili wyrzec się par-tykularnych interesów, aby stać się „strażakami” Bałkanów. Stwierdzał, że aby ocalić pokój należałoby „odnaleźć europę”14. Należy podkreślić, że stanowisko wyrażo-ne w felietonie mieści się w wyobrażeniu Bałkanów, jako regionu niedorosłego poli-tycznie, a zatem zdanego na mediację mocarstw europejskich, połączoną z misją cy-wilizacyjną.

W jaki sposób „Le Temps” przybliżał wydarzenia wojny bałkańskiej czytelni-kom, którym bliższa była starożytna mapa regionu, lub którzy w ogóle nie oriento-wali się w geografii, a tym bardziej w kwestiach politycznych związanych z europą Południowo-Wschodnią? Pierwszym uwagą, jaką należałoby poczynić, jest zastrze-żenie, że w dzienniku „Le Temps” nie pojawia się termin „wojna bałkańska”, a jedy-nie „kryzys bałkański” – le crise balkanique. Ten termin jest w prasie przywoływany

10 Tamże, s. 2.11 M. Todorova, The Trap of Backwardness: Modernity, Temporality, and the Study of Eastern

European Nationalism, „Slavic review”, 2005, nr 64, s. 140-164.12 N. Pistos, dz. cyt. 13 „Le Temps en tête, ce journal de la bourgeoisie républicaine, qui considère que, derrière la mobi-

lisation des alliés contre l’empire ottoman, il y a un souci de protection des populations, notamment en Macédoine”, dz. cyt., s. 186.

14 Le Temps”, 9 octobre 1912, s. 1.


do pierwszej połowy października 1912, później w nagłówkach prasowych natrafia-my najczęściej na sformułowanie la guerre d’Orient, czyli na „wojnę wschodnią”15.

„Le Temps” szczegółowo opisywał ruchy poszczególnych wojsk i działania dy-plomatyczne, ale przy tym odmalowywał obraz Bałkanów. Cytowaliśmy lekko iro-niczną refleksję dotyczącą ówczesnego romantycznego wyobrażenia o Bałkanach, które miała podzielać część opinii publicznej. Wydaje się jednak, że koresponden-ci gazety sami również nawiązywali do barwnych wyobrażeń „dzikiej europy”, któ-re od czasów nowożytnych docierały do zachodniego czytelnika dzięki relacjom po-dróżniczym16.

W wydaniu gazety, w którym donoszono o podjęciu przez armię czarnogór-ską działań wojennych, oprócz mapy Czarnogóry i szczegółowego opisu sytuacji, na pierwszej stronie zamieszczono również artykuł pod tytułem „W Czarnogórze” (Dans la Montagne Noire), w którym przedstawiono głównie opisy malowniczego czarnogórskiego krajobrazu, opisanego przez jednego z turystów statków, który pły-nął wzdłuż brzegu Adriatyku17. Doniesienia o wojnie przywołały więc obrazy dzikiej bałkańskiej przyrody, które po raz pierwszy zostały zachodniemu czytelnikowi przy-bliżone przez Alberto Fortisa w 1776 roku18, a od których nie stronili również podróż-nicy z początku XX stulecia, na przykład Harry de Windt19.

Obraz dziewiczych Bałkanów, które już od czasów Oświecenia uznawane były za region, w którym brak postępu cywilizacyjnego, umożliwił przetrwanie pierwotnych struktur społecznych i ludowych tradycji, przewijał się w relacjach dotyczących mobi-lizacji poszczególnych krajów. 10 października gazeta opublikowała relację jej kore-spondenta, etienne’a Forumola, który Orient ekspresem przemierzył Serbię, Bułgarię i dotarł do Konstantynopola. W ten sposób opisał on zmobilizowanych Serbów, któ-rzy czekali na peronie na pociąg mający zabrać ich w rejon zgrupowania: „Ci męż-czyźni, zgromadzeni przy torze kolejowym, bez wątpienia odnaleźli ducha dawnych obyczajów swych przodków. Zgromadzeni w ośmio i dziesięcioosobowe grupki wo-kół ognia, podgrzewają swoje jedzenie, siedzą przy nasypie kolejowym, okryci swo-imi brązowymi płaszczami, niegdyś haftowanymi, dziś ubarwionymi kolorową tkani-ną, a nogi mają owinięte skrawkami materiału bądź skóry”20. W zachowaniu żołnie-rzy serbskich, jak i w ich ubiorze, korespondent chciał więc ujrzeć dawną, malow-

15 Tamże, 16 octobre 1912, s. 1 ; 20 octobre 1912, s. 1 ; 21 octobre 1912, s. 1 ; 1 novembre 1912, s. 2.

16 B. Jezernik, Dzika Europa. Bałkany w oczach zachodnioeuropejskich podróżników, P. Oczko (tłum.), Kraków 2004, s. 13-72.

17 „Le Temps”, 1 octobre1912, s. 1.18 A. fortis, Voyage en Dalmatie, Berne 1778, t. 1, s. 66, 151, 175–176.19 H. De Windt, Through Savage Europe; Being the Narrative of a Journey (Undertaken as Special

Correspondent of the “Westminster Gazette”), Throughout the Balkan States and European Russia, London 1907, s. 167-168.

20 „Ces hommes, réunis ainsi sur le bord d’une voie de chemin de fer ont doute retrouvé d’instinct des habitudes ancestrales. Groupés par huit ou dix, autour d’un feu où ils cuisent leurs aliments, ils sont couchés près des talus, couverts de leurs vestes brunes, jadis brodées, aujourd’hui bariolées de loques, les jambes serrées de bandes de drap ou de peau”- -„Le Temps”, 10 octobre 1912, s. 2.


niczą tradycję słowiańską, która we Francji została rozpropagowana w trzeciej de-kadzie XIX stulecia, za pośrednictwem Prospera Le Merimée21. Nawiązując do ro-mantycznych obrazów ludów, które żyjąc z dala od cywilizacji dochowały wierności najbardziej naturalnym cnotom. Korespondent francuski przedstawił scenkę rodza-jową, którą rzekomo miał widzieć w czasie swojej wyprawy, a która dowodziła har-monii, jaka panowała w tradycyjnej rodzinie słowiańskiej: „przed skromnym domem serbskim, całym wybielonym, widzę jak ojciec schodzi po stopniach, a zanim podą-żają trzy młode córki, które odprowadzają go aż do drogi. Jego czapka w ręce zdaje się pozdrawiać domostwo, u drzwi stara służąca, szacowna i wzruszona, całuje rękę swojego pana”22. Na bardzo podobne sceny z życia Słowian Południowych natrafia-my w literaturze pięknej, na przykład we francuskojęzycznej powieści sentymentalnej Les Morlaques, autorstwa Justine Wynne Orsini rosenberg, wydanej w 1788 roku, a więc jeszcze w epoce Oświecenia23.

W Bułgarii etienne Forumol natknął się na tysiące rezerwistów maszerujących drogami, oraz olbrzymie transporty zaopatrzeniowe – wozy bułgarskich chłopów cią-gnięte przez woły, sunące drogami w niekończących się sznurach. Obraz ten został przez etienne’a Forumola porównany do „starożytnych czasów”, gdy całe ludy, po-sługując się podobnymi wiejskimi wozami ciągnionymi przez woły przemierzały tę cześć europy24. Skojarzenia z wędrówkami ludów, są de facto kontynuacją powsta-łego już w dobie Oświecenia przekonania, że ludy europy Południowo-Wschodniej, a szczególności Słowianie, nie przeszły ewolucji społecznej, lecz od czasów przyby-cia we wczesnych średniowieczu z azjatyckich stepów, nie zmieniły swego charakte-ru, ani przyzwyczajeń25.

rozpoczynająca się wojna mogła być prowadzona za pomocą nowoczesnych środków, w swych przyczynach miała być jednak archaiczna, a przez to bezwzględna. Take jej oblicze szkicował konstantynopolski korespondent gazety już w jej pierw-szych dniach. rodzący się konflikt miał mieć jak „najbardziej fatalny charakter woj-ny ras i religii”. Należy tu dodać, że dziennik przychylał się do stanowiska państw koalicji antytureckiej, że powodem konfliktu nie są roszczenia terytorialne, ale chęć obrony chrześcijan w Turcji. Zdaniem informatora gazet żołnierze tureccy nie mie-li zamiaru oszczędzać nikogo, ani starców, ani dzieci, lecz strona bułgarska nie miała kierować się bynajmniej bardziej cywilizowanymi zamierzeniami. Korespondent ga-

21 V. yovanovitch, La guzla de Prosper Mérimée, étude d’histoire romantique, Paris 1911.22 „Devant une humble maison serbe, toute crépie de blanc, je vois ce spectacle le père descend les

degrés, suivi de ses trois jeunes ills qui l’accompagnent jusqu’au chemin. Son bonnet à ia main, il semble saluer sa maison d’un geste décidé sur la porte, une vieille servante, respectueuse et émue, s’incline et bai-se la main du maître qui part pour la guerre” – „Le Temps”, 10 octobre 1912, s. 2.

23 C. Pavlović, Morlacchism according to the novel Les Morlaques by. Justine Wynne, the countess Rosenberg–Orsini (Venice, 1788), „Narodna umjetnost” 1998, r. 35, nr 1, s. 255–275.

24 „Le Temps”, 10 octobre 1912, s. 2.25 L. Wolff, Inventing Eastern Europe The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment,

Stanford 1994, 284-331.


zety donosił „Jeśli wybuchnie wojna – oznajmił mi dziś pewien bułgarski dyplomata – to będzie to wojna bez litości, będzie to wojna na noże”26.

Doniesienia francuskiej gazety wpisują się w dłuższą tradycję przedstawienia lu-dów bałkańskich jako żołnierzy. Właściwie od początku XVII wieku we francuskiej literaturze natrafiamy na opisy Chorwatów, Morlaków, czy Czarnogórców, którzy mieli być rabusiami (hajdukami), bądź najemnikami, których cechowało nieludzkie okrucieństwo, a przynajmniej nie potrafili walczyć w sposób honorowy27. Choć oce-na działań państw koalicji antytureckiej dokonana na łamach dziennika „Le Temps” nie była bynajmniej negatywna, jednak wydaje się, że w przywoływanym haśle „woj-ny na noże” pobrzmiewa echo tych stereotypów.

Zaniepokojenie archaicznymi pobudkami rozpoczynającej się wojny nie musiało bynajmniej wykluczać zachwytu nad modernizacją bałkańskich społeczeństw, do któ-rej taka wojna miała prowadzić. W cytowanym już felietonie Wojna i pokój publicy-sta gazety wątpi, by Bułgaria odstąpiła od wojny, gdyż przygotowania do niej dopro-wadziły do olbrzymiego skoku cywilizacyjnego wśród Bułgarów: „Oto jest lud, który od trzydziestu lat, z niegasnącą energią poświęca na zbrojenie sumy proporcjonalnie o wiele większe niż niejeden europejski kraj. Przygotowując się do wojny Bułgarzy nie ustają zarówno w fizycznym jak i moralnym doskonaleniu się (…). Dzięki swej sile militarnej Bułgaria zaciągnęła pożyczki, które pozwoliły zbudować linie kolejo-we i w pełni wykorzystać surowce naturalne”28. Zdaniem publicysty, wojna zmusiła społeczeństwo bułgarskie do mobilizacji, rozumianej nie tylko w kontekście militar-nym, ale również cywilizacyjnym. W obliczu wyjątkowej sytuacji międzynarodowej społeczeństwo bułgarskie miało dokonać skoku, który w warunkach pokoju nie byłby możliwy. Warto zauważyć, że owo sąsiadowanie ze sobą uwag o zacofaniu i pierwot-ności, ze słowami uznania dla akceptacji przez bałkańskiej społeczeństwa zdobyczy cywilizacji, również było jedną z charakterystycznych cech opisów zawartych w opi-sach podróżniczych29.

Podsumowując powyższe rozważania należy podkreślić, że w artykułach publi-kowanych na łamach dziennika „Le Temps” odnajdujemy wiele przedstawień cha-rakterystycznych dla zachodnioeuropejskiego wyobrażenia Bałkanów, które kształto-wało się już od czasów XVIII stulecia. Co istotne, owe przedstawienia nie dotyczyły tylko i wyłącznie tematów związanych z działaniami wojennymi, ale także bałkań-skiej kultury i historii w ogólności, a czasem nawet przyrody. Wynikało to z faktu, że

26 „Si c’est la guerre, me déclarait ce matin un diplomate bulgare, ce sera la guerre sans merci, la guerre au couteau” – „Le Temps”, 10 octobre 1912, s. 2.

27 W. Sajkowski, Obraz ludów bałkańskiego wybrzeża Adriatyku we Francji epoki Oświecenia. Rozprawa doktorska, Poznań 2012, s. 118-131.

28 „Voilà un peuple qui depuis trente ans, avec une inlassable énergie, consacre à son armée des som-mes proportionnellement plus élevées qu’aucun autre pays d’europe. Il s’est donné, en vue de la guer-re, un entraînement physique et moral incomparable. De cet entraînement, il a bénéficié dans la paix. Car c’est grâce à sa force militaire que la Bulgarie a conclu les emprunts qui lui ont permis de construire ses chemins de fer et de mettre ses ressources en valeur” – „Le Temps”, 9 octobre 1912, s. 1.

29 B. Jezernik, dz, cyt., s. 217-240.


w obliczu małego stopnia świadomości, jaki przejawiała opinia publiczna względem bałkańskiej polityki, historii i kultury, i jednoczesnego zainteresowania ze strony czy-telników, dziennik brał na siebie odpowiedzialne zadanie uzupełnienia tych braków informacyjnych.

Zwarta formuła prasowego felietonu nierzadko scalała ze sobą bardzo różne typy informacji, utrwalając wcześniejsze wyobrażenia, wzbogacając je o nowe ele-menty i w efekcie tworząc niezwykle barwny obraz Bałkanów. Wiele obrazów obec-nych na łamach dziennika mogło już być znanych czytelnikom relacji podróżniczych, dlatego też sposób przedstawiania ludów bałkańskich na łamach „Le Temps” może zostać uznany za kontynuację obrazu Bałkanów stworzonego przez takie źródła. Korespondenci wojenni byli zresztą podróżnikami, jednakże wysoki nakład dzienni-ka sprawiał, że ich uwagi mogły dotrzeć do szerszego grona odbiorców.

THe FIrST BALKAN WAr ACCOrDING TO FreNCH JOUrNAL “Le TeMPS” AND THe WeSTerN eUrOPeAN STereOTyPeS CONCerNING THe BALKAN PeOPLeS

S u m m a r y

“Le Temps” was one of the most important French newspapers of the first half of XXth century. In the first two months of the first Balkan war the progress of this conflict was the most important subject for the editors of “Le Temps”. The information provided by the daily had a binary character. On the one hand the readers might found the descriptions of diplomatic and military operations of the states participating in conflict, and the other political powers interested in the situation in the region. On the other hand the journal systematically published large commentaries made by the political commentators and the Balkan correspondents of the daily.

In the articles published in “Le Temps” one can find the images of Balkans which are typical for Western european image of Balkans, which started to emerge in the beginning of XVIIIth century. It is im-portant to underline that this image of Balkans presented in “Le Temps” did not concern only politics and war. The conflict became a pretext for the presentation of wild Balkan nature and the traditional culture of the Balkans. In the articles published in the newspaper it is possible to find also the reflections concerning the backwardness of social structures of Balkan people and their civilizations, as well as the remarks on the process of modernizations of those societies caused by military mobilization.

“Le Temps” promoted the Western european stereotypes about Balkans, which up to that time were present mainly in travel journals, not so influential as the daily journals. The representation of Balkans pre-sented by “Le Temps” was the synthesis of the images already known. The example of this journal shows that the image of Balkan people in the time of the Balkan war may be considered as the climax of the proc-ess of evolution of the Balkan stereotypes.


PUŁKOWNIK reDL. POLITyCZNe WĄTKI AFery W PrASIe POLSKIeJ

krzysztof stęPNik

AbstraCt. Krzysztof Stępnik, Pułkownik Redl. Polityczne wątki afery w prasie polskiej (Colonel Redl. Political motifs of the affair in Polish press releases).


Krzysztof Stępnik, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydział Politologii, Zakład Komunikacji Spo łecz-nej, Plac Litewski 3, 20-080 Lublin.

Najgłośniejsza afera szpiegowska w ostatnich latach przed wybuchem I wojny światowej miała miejsce w okresie nasilonych dyplomatycznych zabiegów wokół za-kończenia wojny na Bałkanach, uwieńczonych postanowieniami pokojowymi kon-ferencji ambasadorów w Londynie w końcu maja 1913 roku. Kilka dni wcześniej, w nocy z 24 na 25 maja (z soboty na niedzielę) zdemaskowany wskutek akcji kontr-wywiadowczej pułkownik Alfred redl, szef sztabu stacjonującego w Pradze VIII kor-pusu popełnia samobójstwo w wiedeńskim hotelu Klomser, do czego bezpośrednio popchnęła go powołana w trybie nadzwyczajnym komisja składająca się z ofice-rów wysokiej rangi. O sprawie wiedziała zaprzysiężona wąska grupa ludzi, a mimo to niemal natychmiast przedostała się ona do prasy wskutek niezwykłego wyczucia wagi spostrzeżenia pewnego ślusarza i inteligentnego rozegrania pozyskanej infor-macji przez asa reportażu egona erwina Kischa, dziennikarza ukazującej się w języ-ku niemieckim praskiej „Bohemii”1. W pewnym zakresie porównać by do niego moż-na dwóch dociekliwych dziennikarzy „Washington Post”: Boba Woodwarda i Carla Bernsteina , którzy kilkadziesiąt lat później odsłonili kulisy afery Watergate.

Tylko dzień, dwa dni po samobójstwie gazety w peryferyjnych notkach odnoto-wują ten fakt, tłumacząc go – za oficjalnym komunikatem – napadem obłędu pułkow-

1 Por. e. erwin Kisch, Jarmark sensacji, tłum. z jęz. niemieckiego Stanisław Wygodzki, Warszawa 1957 (rozdz. Jak dowiedziałem się, że Redl był szpiegiem) oraz tegoż Praski Pitaval, tłum. z jęz. niemiec-kiego edyta Sicińska, Warszawa 1957 (rozdz. Upadek szefa sztabu generalnego Redla), Warszawa 1957.

250 KrZySZTOF STęPNIK

nika lub też jego przepracowaniem mającym związek ze sztabowymi pracami, nasi-lonymi wskutek wojny na Bałkanach. Jednakże wkrótce wybucha bomba, i w prasie ukazującej się na terenie Austro-Węgier wylewa się na europę i świat sensacyjna wiadomość, że szef sztabu VIII korpusu w Pradze i szef biura ewidencyjnego, a więc kontrwywiadu zwalczającego szpiegów, sam okazuje się superszpiegiem, pracują-cym na rzecz ościennego mocarstwa, czyli rosji. Aferę określa się mianem „nieby-wałej” i „niesłychanej”, a dzienniki środkowo-europejskie czynią zeń przez dwa ty-godnie przedmiot ześrodkowanego zainteresowania swoich czytelników. Przejawem tego jest wyodrębnianie przez poszczególne redakcje specjalnych bloków tematycz-nych poświęconych tej aferze, w których informacje biur (agencji) korespondencyj-nych przeplatają się z różnego rodzaju sensacyjnymi przypuszczeniami podawanymi zwłaszcza za licznymi tytułami prasy wiedeńskiej i czeskiej. Mnóstwo jest przedru-ków, które powodują standaryzację informacji, ale poszczególne dzienniki odpowied-nio je figurują politycznie i opatrują komentarzem.

Afera pułkownika redla staje się sensacją dziennikarską, dla której, gdyby szukać niedawnej analogii, jeśli chodzi o jej reperkusję, to znaleźć by ją można w wydarze-niach 1912 roku: katastrofie „Titanica” i rozbiciu komanda anarchistyczno-bandyc-kiego we Francji. Te wydarzenia miały swój symboliczny wyraz w postaci wytworze-nia przez prasę światową globalnych szwarccharakterów: Bruce’a Ismaya, dyrektora „White Star Line”, który miał ponaglać kapitana „Titanica’ do bicia rekordu prędko-ści, wskutek czego doszło do katastrofy, i Julesa Bonnota, przywódcy komanda ter-roryzującego Paryż i jego okolice. Naturalnie, w poczcie takich superszwarccharak-terów można by umieścić pułkownika redla, a ograniczając się do gruntu polskiego, na pewno czołowe miejsce zajęliby: hr. Bogdan ronikier i Damazy Macoch, czy ba-ron Jan Bisping, których zbrodnie i rozprawy sądowe im wytoczone bez reszty ab-sorbowały w tym czasie polską opinię publiczną we wszystkich zaborach. również, jeśli chodzi o szpiegostwo wojskowe, najzupełniej nagminne w tamtych mało dys-kretnych czasach, pułkownik redl otwierałby listę „asów”, i można by rozważać jego działalność na tle wzmożonych działań agenturalnych w okresie, kiedy rosło na nie zapotrzebowanie, bo w dobie zbrojnego pokoju i wojny na Bałkanach, grożącej ryzy-kiem przekształcenia się w wojnę mocarstw europejskich. Można powiedzieć, że afe-ra pułkownika redla doskonale mieściła się w paradygmacie sensacji, za którą wsku-tek spotęgowanej konkurencji czyhały wręcz goniące za poczytnością tytuły prasowe. rywalizacja była ostra, więc nie mogło być mowy o przeoczeniu takiego absolutne-go newsa.

Autora niniejszego szkicu interesować będzie jednak nie tyle sensacja, ile jej po-lityczne wyzyskanie, także w celu skompromitowania określonej antagonistycznej formacji. Afera redla pojawiła się bowiem w samym środku walki politycznej to-czonej przez dwie wzajemnie i zaciekle zwalczające się orientacje: austriacką i ro-syjską. Przypadła na okres coraz wyraźniej rysującego się podziału wśród Polaków, których szczyt przypadł po wybuchu wojny w 1914 roku. Znalazła się w polu roz-bratu, jaki zaznaczył się pomiędzy endecją a niepodległościowcami, pomiędzy Komitetem Obywatelskim a Komisją Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw

251PUŁKOWNIK reDL

Niepodległościowych, pomiędzy stawianiem na rosją lub na Austro-Węgry, na sta-tus quo albo na hazard wojny, pomiędzy Królestwem a Galicją w myśleniu o ewen-tualnym przyszłym polskim Piemoncie. Podział generalny nie był jednak podziałem absolutnym, gdyż pozycja endecji w Galicji była wcale mocna i stanowiła niebłahą opcjonalną możliwość dla wyborców w stosunku do konserwatystów, socjalistów, lu-dowców i demokratów. Inna sprawa, że stanowiła ona cześć systemu politycznego Austro-Węgier, i to ją różniło od endecji warszawskiej- w myśl poglądów jej przeciw-ników – jawnie stojącej na gruncie panslawizmu, moskalofilstwa i ugody. Pod uwa-gę weźmiemy tytuły prasy głównie krakowskiej, lwowskiej i warszawskiej, mając na względzie to, iż w ten sposób zarysuje się główny dzielnicowy i orientacyjny ob-raz reakcji politycznej na interesującą nas aferę (oczywiście, podział dzielnicowy nie-koniecznie pokrywał się z podziałem na orientację rosyjską i austriacką). Sprawy te wypadnie jednak poprzedzić uwagami na temat sytuacji politycznej c. k. Monarchii w kontekście wojny na Bałkanach i rzutowanie jej na sprawy polskie, na zjawiska, które ta wojna sprowokowała i ich konsekwencje, niekiedy natury aferalnej.

Wojna, o której mowa, nie była dla Polaków pod względem sposobu informowa-nia o niej rubryką spraw odległych, którą można było poddać spokojnej lekturze w ja-kiejś kawiarni lwowskiej czy krakowskiej. Austro-Wegry były bowiem jedynym mo-carstwem europejskim mocno osadzonym na Bałkanach, także militarnie, i również nie bez obecności Polaków. W roku 1913 tylko w Bośni i Hercegowinie służyło kil-ka tysięcy Galicjan, nie mówiąc o początkach wojny, czyli dobie częściowej mobili-zacji c. k. armii (rosja też podjęła podobne kroki). Z wymarszem „na Serbię” zetknę-ły się rzesze przerzucanych koleją żołnierzy polskich. Ale ważniejszy pod względem psychologicznym był stan „pogotowia wojennego”, utrzymywany przez niedawno utworzony ruch strzelecki, manifestujący swoją obecność musztrami i „ćwiczenia-mi polowymi”, wskutek tego stwarzający sugestię kadr wojska polskiego. Nazwa: Polski Skarb Wojskowy dobrze informowała o charakterze gromadzonego funduszu, choć jego efekt finansowy był nader nieokazały. Z kolei nazwa Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych mogła kojarzyć się przynaj-mniej z surogatem rządu, ale w istocie nie znaczyła więcej niż reprezentacja politycz-na partii wojny, z luźnym do niej akcesem poszczególnych stronnictw.

Ponadto niepokoje polityczne w Galicji podsyca publiczna debata nad reformą prawa wyborczego. Temperatura dyskusji i polemik jest wysoka, o czym świadczą mityngi partyjne, a ich ważnym punktem kulminacyjnym jest wystąpienie biskupów katolickich z listem pasterskim do wiernych, odczytanym w kościołach w niedzielę 25 maja 1913 roku. List adresowany był do środowisk politycznych odpowiedzial-nych za losy kraju, przestrzegał przed łatwowiernym uleganiem agitatorom urabia-jącym nastawienia wsi polskiej, deklarował uznanie dla demokratyzacji systemu ku-rialnego i zaznaczał wagę pozytywnych stosunków polsko-ukraińskich (podobnie jak nieco późniejszy list pasterski grecko-katolickiego episkopatu ruskiego). Ale tro-ska o zachowanie parytetów narodowościowych miała na tyle swój ciężar gatunko-wy, że faktycznie zwracała się przeciwko założeniom reformy prawa wyborczego. To niezwykłe wystąpienie polityczne pięciu hierarchów Kościoła katolickiego roz-


pętało prawdziwą burzę, prowokując redakcje dzienników i tygodników w Galicji i Królestwie do zaznaczenia do niego swojego stosunku. List znalazł się niejako w oku cyklonu politycznego, który spotęgował zawirowania, ale skutku realnego nie wywołał, podobnie jak inne manifestacje i akcje stronnictw, gdyż do reformy nie do-szło. Niemniej jest to dobry przykład odnoszący się do turbulencji, jakim podlega-ły wówczas sejmy krajowe c. k. Monarchii. Demokratyzacja życia i zmiana stosun-ków społecznych wytwarzały nacisk na istniejące prawo wyborcze, ale ten nacisk nie przybierał jakiejś ustalonej formy, gdyż szereg innych czynników, zwłaszcza narodo-wościowych, nie pozwalał na dalej idące zmiany. W sprawozdaniach z sejmów krajo-wych i z Izby Poselskiej w Wiedniu wyraz „obstrukcja”, kwitujący stan debaty parla-mentarnej lub jej wyniki, bije rekordy frekwencji.

Niepokoje polityczne związane są też z klęską gospodarczą Galicji, jako skut-kiem wojen bałkańskich. Głośno komentowane jest w prasie wystąpienie prezesa Koła polskiego w Wiedniu w dniu 28 maja, w którym roztoczona została czarna wi-zja stanu przemysłu i stosunków finansowych w Galicji2. Doktor Juliusz Leo mówił w nim o „najgwałtowniejszym przesileniu kredytowym”, „druzgocącej sile depresji gospodarczej” oraz o „osłabieniu wszelkiej inicjatywy gospodarczej i przedsiębior-czości”. Stan klęski gospodarczej pogłębiają według niego „błędy systemu admini-stracyjnego”, zaś o wielkiej nędzy najlepiej świadczy zwiększająca się fala emigracji. Nie funkcjonują należycie świadczenia dla rodzin rezerwistów powołanych do służ-by wojskowej. Oczywiście, są to ekonomiczno-gospodarcze i społecznej skutki woj-ny na Bałkanach, które nie ominęły Galicji. Ten pogląd zostaje bezpośrednio wyar-tykułowany:

Naród polski obok ludów bałkańskich najbardziej bezpośrednio dotknęły ostatnie wypadki wojenne. Grożący zatarg z rosją wywołał straszne przesilenie w Galicji, która bez rzeczywistej wojny zmu-szona była płacić bardzo bolesne koszty wojenne3.

Prezes dotknął też sprawy ofiarności młodzieży polskiej, która wraz z narodem gotowa była walczyć w obronie c. k. Monarchii, wytykając jednak temu państwu pro-wadzenie niewłaściwej polityki wobec Słowian południowych. Pomimo użycia nie-zwykle intensywnych słów malujących czarny obraz życia gospodarczego Galicji, konkluzja wystąpienia jest państwowotwórcza:

Upatrujemy w Austrii państwo, powołane przez Opatrzność do wypełnienia historycznej szczytnej misji równouprawnienia licznych swych ludów4.

Te formułę uznać można za kwintesencję konserwatywnego punktu widzenia, na-turalnie, kontestowaną przez przeciwników lojalizmu galicyjskiego.

2 Omówienie w urzędowej „Gazecie Lwowskiej” 1913, nr 120 (29 maja), s. 5 i nr 121 (30 maja), s. 1.

3 „Gazeta Lwowska” 1913, nr 121 (30 maja), s. 1.4 Tamże, s. 2.

253PUŁKOWNIK reDL

Galicja nie była samotną wyspą na państwowej mapie c. k. Monarchii, składają-cej się przecież z krajów autonomicznych z funkcjonującą w nich reprezentacją sej-mową i rządową (urząd namiestnika). Właśnie ten wysoki urząd objął we Lwowie dr Witold Korytowski, a prasa galicyjska w ramach specjalnego serwisu informacyjne-go w końcu maja 1913 roku przedstawia szczegóły audiencji ceremonialnych odby-wanych u tego dygnitarza. Niemało spraw dzieje się, więc, w Galicji i w „polskim” Wiedniu w ostatnim tygodniu maja: list episkopatu, wystąpienie w Izbie posłów pre-zesa Leo, objęcie urzędu przez nowego namiestnika.

Nie inaczej jest w innych krajach c. k. Monarchii, na przykład działalność sejmu krajowego w Pradze paraliżowana jest, między innymi, wskutek antagonizmu cze-sko-niemieckiego. Nawet prasa endecka, z natury czechofilska, daje wyraz swoje-mu zaniepokojeniu z powodu rysów pojawiających się na wyidealizowanym obrazie Czecha. Namiestnik Thun osobiście zainteresowany jest postępami śledztwa prowa-dzonego w Pradze w sprawie redla. Natomiast w Chorwacji trwa stan wojenny i za-wieszona jest konstytucja.

Galicyjskie parametry napięcia i przesilenia znajdują przeto swoje odpowiedniki w pozostałych krajach dualistycznej Monarchii. Co więcej, te odpowiedniki są na tyle istotne, że poważnie nadwerężają stabilność państwa austro-węgierskiego. Przybierają też postać sensacji, która upowszechniana przez prasę, chcąc nie chcąc podważa po-wagę ustrojową monarchii Habsburgów i utrwala stereotypy o jej chronicznej nie-zdolności do reform wewnętrznych i śmielszych projektów prowadzenia polityki imperialnej. Afera redla miała swoją wagę, ale jej natychmiastowe dopełnienie znaj-duje swój wyraz w równolegle się rozgrywającej, jak to określił „Ilustrowany Kurier Codzienny”, „panamie węgierskiej”. Do Wiednia, w którym rozegrał się finał afery szpiegowskiej dołączył Budapeszt. Właśnie sąd węgierski w drugiej instancji uwol-nił od winy posła opozycji Zoltána Desy’ego, który nazwał premiera László Lukácsa „największym panamistą europy”5. W toku procesu wytoczonego przez premiera wy-szło na jaw, że Bank węgierski przelał na konto partii rządzącej kwotę 4 800 000 ko-ron. Udowodniono, więc, zaskoczonemu przebiegiem sprawy Lukácsowi, że dopuścił się on korupcji politycznej na taką skalę, że swoim rozmiarem przypomina ona aferę panamską. W efekcie zmuszony on został do podania się do dymisji. Opozycja par-lamentarna zatryumfowała, a jej poseł Justh odczytał odezwę do narodu węgierskie-go, która oczywiście sprowokowała do wyjścia na ulice przeciwników rządu. Sejm węgierski staje się widownią skandalicznych zachowań posłów, ale miarkę przebie-ra jednak osławiony w ówczesnej prasie kapitan straży sejmowej Gerö, który cięciem szabli rani posła Héderváry’ego i powala go na ziemię. Wybucha niesłychany w dzie-jach parlamentaryzmu skandal, a jeden z posłów wznosi znamienny okrzyk odnoszą-

5 Znaczenie tego terminu wyjaśnia „Głos Narodu” 1913, nr 126 (5 czerwca), s. 2 w artykule Największy panamista w Europie: „panamistami” nazwano po raz pierwszy tych ministrów i deputowa-nych francuskich, którzy przekupieni przez Towarzystwo budowy kanału panamskiego uchwalali emi-sję coraz to nowych akcji na budowę kanału, prowadzoną nieuczciwie, bez kontroli i bez fachowego kie-rownictwa”.


cy się do tej straży: „Gwardia redla!”6. Na jedną aferę nakłada się więc druga, inne-go rodzaju, ale uderzająca mocno w podstawy moralne monarchii Franciszka Józefa. Sprzyjający porządkowi prawnemu Austro-Węgier, i nawet znajdujący zrozumienie dla postawy Lukácsa i potem Tiszy, krakowski „Czas” w artykule o znamiennym ty-tule Panama pisał ze zgrozą:

Dziwne rzeczy dzieją się na Węgrzech, dziwne i brzydkie. Najwyżsi dygnitarze państwowi, ministro-wie i sekretarze stanu, osobistości o historycznych nazwiskach, na oku całego narodu obwiniają się nawzajem o korupcję, a w obronie nawet zdradzają przerażający zanik publicznego sumienia i jakąś aż grozą przejmującą naiwność korupcji. Ma się wrażenie, że na Węgrzech zanikło poczucie różni-cy pomiędzy Złem a Dobrem7.

„Ilustrowany Kurier Codzienny” określił natomiast Lukácsa mianem „napięt-nowanego szachraja politycznego i korupcjonisty”, dającego „zastraszające dowo-dy dekadencji moralności publicznej”8. W myśl opinii redakcji „skandaliczna pana-ma węgierska” wespół z aferą redla „wstrząsnęły niemal podwalinami Monarchii”. Skojarzenie to nieobce jest prasie warszawskiej, na przykład konkluzja pewne-go komentarza politycznego w „Bluszczu”, w którym opis tych dwóch afer skwi-towano słowem „To istotnie gorzej niż Panama!”9. również tygodnik ilustrowany „Ziarno” w korupcji politycznej Lukácsa dostrzegł „podobny” jak afera redla skan-dal, tym razem przydarzający się „drugiej połowie monarchii”10. Naturalnie, w epo-ce rozkwitu prasy ilustrowanej redakcje uciekały się do zdjęć i rysunków prasowych. W „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” na stronach tytułowych pojawiają się ry-sunki przedstawiające pułkownika redla i scenę zranienia posła Héderváry’ego w bu-dapeszteńskim sejmie11, a w krakowskich „Nowościach Ilustrowanych” stronę ty-tułową numeru 23 otwiera rysunek przedstawiający scenę samobójstwa pułkownika w hotelu Klomsera12 w Wiedniu. również prasa warszawska zamieszczała fotografie Redla13 i rysunki obrazujące wypadki w sejmie budapesztańskim14.

6 Na samym początku wojny na froncie serbskim żołnierze armii austro-węgierskiej wypowiada-ją się lekceważąco o swoim dowództwie: „Sami redle! Jeden w drugiego, przekupieni szubrawcy, sami szpiedzy, sami zdrajcy!”. egon erwin Kisch, Zapisz to Kisch!, tłum. z jęz. niemieckiego Anna Linke, Warszawa 1957, s. 68. Notka datowana jest: czwartek 20 sierpnia 1914.

7 „Czas” 1913, nr 254 (5 czerwca, wyd. popoł.), s. 1.8 Artykuł redakcyjny Skandale w Austro-Węgrzech, „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1913, nr 127

(5 czerwca), s. 2.9 N [atalia] J[jastrzębska] w rubryce Polityka daleka i bliska, „Bluszcz” 1913”, nr 24 (14 czerw-

ca), s. 268. 10 Lech [pseudonim] w rubryce Kronika polityczna, „Ziarno” 1913, nr 23 (7 czerwca), s. 366. 11 W numerach 127 (5 czerwca) i 127 (7 czerwca).12 Będziemy używać formy typu: w hotelu Klomsera (jak w ówczesnej prasie), a nie: w hotelu

„Klomser”. 13 „Tygodnik Ilustrowany” 1913, nr 24, s. 468, „Świat” 1913, nr 24 (czerwca), s. 33 – w tymże nu-

merze także fot. Władysława Lukácsa na s. 19 i rys. Walki w parlamencie węgierskim na s. 12, „Złoty róg” 1913, nr 24 (15 czerwca), s. 9.

14 Por. przypis 7 oraz rys. W parlamencie węgierskim, „Mucha” 1913, nr 14 (13 czerwca), s. 4.

255PUŁKOWNIK reDL

Wiedeń i Budapeszt stają się, więc, sezonowymi stolicami skandalu, symbolicz-nie obrazującymi sytuację, że ryba psuje się od głowy. Morale c. k. armii zostaje pod-ważone, a opozycja sejmowa w stolicy Węgier wykazuje mocne natężenie tendencji odśrodkowych także wśród Madziarów. A przecież są jeszcze Czesi ze swoim anty-germanizmem i panslawistycznym spoglądaniem w stronę rosji. To nastawienie zo-staje też aferalnie spersonalizowane przez posła czeskiego Václava Klofácza, orędow-nika neoslawizmu i zacieśniania związków z południową Słowiańszczyzną na niwie gospodarczej, ale nie bez pewnych zamiarów politycznych, sprzecznych z interesem państwowym c. k. Monarchii. Udającego się do Serbii posła zatrzymano na grani-cy w Zemuniu, ale po jego protestach umożliwiono mu kontynuowanie misji. Miała ona na celu pośredniczenie w dostawach produktów prężnego przemysłu czeskie-go na rynek serbski, co Wiedniowi nie było miłe, ale jakoś dało się tolerować. Afera wybuchła, gdy okazało się, że list (intencyjny, jak byśmy dziś powiedzieli) dotyczą-cy tego przedsięwzięcia zawierał sfałszowany podpis wybitnego polityka czeskiego Karela Kramárza. Sprawa oparła się o trybunał, i poseł Klofácz musiał gęsto tłuma-czyć się zapewne nie tylko z powodu tego fałszerstwa. W dobie afery redla kontrwy-wiad z nadmiarem musiał wykazywać czujność. Tego należy się domyślać, choć sama sprawa nie przybrała jakiegoś szczególnie skandalicznego rozmiaru. Opisywał ja jed-nak uważnie krakowski miesięcznik „Świat Słowiański” w numerach z czerwca i lip-ca 1913 roku. Pismo to, reprezentujące austrosłowiański punkt widzenia na politykę c. k. Monarchii i zwalczające neoslawizm nie mogło nie zauważyć tej sprawy. Nie był to jakichś ideologiczny antyczechizm, lecz baczenie na to, by polityka „jugosłowiań-ska” Austro-Węgier (określenie redaktora naczelnego Feliksa Konecznego) nie do-znała szwanku ze strony żywego w Czechach panslawizmu.

Wreszcie, jeszcze jedno iunctim w tym przedziwnym kwartecie sensacji z prze-łomu maja i czerwca 1913 roku. Oto w ostatnich dniach urzędowania osławiony pre-mier Lukács przyjął dymisję równie osławionego komisarza królewskiego i bana Chorwacji, Slavko Cuvaja. Choć Chorwat, miał on wśród swoich rodaków fatalną opinię, jako rzecznik stanu wojennego i symbol dławienia dążności narodowych. Jego dymisję przyjęto z ulgą; „Ilustrowany Kurier Codzienny” pisał, iż ustąpienie tego „sa-trapy” oznacza „koniec gwałtów i bezprawia” i otwiera możliwość rozpisania wybo-rów parlamentarnych. Konkluzja mówiąca, że „dwie sprężyny niepokojów wyrzuco-ne zostają na śmietnisko nieużytków”, odnosi się do Lukácsa i Cuvaja15.

Koniec maja, początek czerwca 1913 roku. redl, Lukács, Klofácz, Cuvaj. Austriak16, Węgier, Czech, Chorwat. Kwartet mocno personalizujących się spraw o istotnym ciężarze politycznym, z Bałkanami w tle. W momencie chwilowego od-prężenia, ale już z zaostrzającym się konfliktem serbsko-bułgarskim, nieuchronnie prowadzącym do wybuchu II wojny bałkańskiej. Na razie póki co, wraz z tego konse-

15 Artykuł Dymisje dwóch tyranów, „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1913, nr 129 (7 czerwca), s. 2.

16 W prasie polskiej nie funkcjonuje pojęcie narodowości austriackiej. redl jest dla niej po prostu Niemcem, Niemcem austriackim.


kwencjami politycznymi – zwłaszcza w Galicji – mówi się w trybie czasu przeszłego o „dobie niedawnego kryzysu”, „chwilach przedwojennych”, „niedawnym przesile-niu” czy „czasach mobilizacyjnych”. Ale w monarchii Habsburgów, choć odnosi ona sukcesy na polu polityki międzynarodowej (wykreowanie Albanii), kipi wewnątrz od nagromadzonych napięć i nierozwiązanych (może nierozwiązalnych) problemów. Ich spektakularnym wykładnikiem są pokrótce scharakteryzowane afery, które odsłoni-ły horyzont zagrożeń dla spójności Austro-Wegier, moralne nadwerężenie jej ustroju i instytucji państwowych. To i tak było widoczne, ale stało się jeszcze bardziej wsku-tek symbolicznej personalizacji owego Zła, o którym pisał „Czas”.

Wydaje się zasadne wyróżnienie pięciu pól, w których ramach prasa polska ko-mentowała polityczne wątki afery redla. Pierwsze spośród nich ogniskuje się w eks-pozycji psychopolitycznego uczucia trwogi i zgrozy, powstałego na podłożu nagłego zdania sobie sprawy przez opinię publiczną, jak bezradne i obezwładnione wskutek akcji szpiegowskiej byłyby Austro-Węgry w razie ich udziału w wojnie na Bałkanach czy w starciu zbrojnym z rosją. Drugie to komentarze podkreślające upadek presti-żu na arenie międzynarodowej c. k. Monarchii, nadwerężenie moralnych jej funda-mentów. Trzecie pole niesie z sobą treści politycznej krytyki korpusu oficerskiego. Czwarte obejmuje obszar dyskusji nad kwestią narodowości redla, natomiast piąte, najważniejsze, to pole namiętnych polemik wokół ruchu niepodległościowego, z jed-nej strony obrony jego racji, zaś z drugiej gwałtownych nań ataków z powodu jego ja-koby wywiadowczo-prowokacyjnego rodowodu. W ramach czterech pierwszych pól artykułowane poglądy polityczne nie są specjalnie kontrowersyjne , na piątym zaś dochodzi do ostrego starcia, któremu początek dała prasa warszawska, a zwłaszcza „Gazeta Poranna 2 Grosze”. Względna niekontrowersyjność niekoniecznie wynika z podobnego punktu widzenia. Za zbliżoną w swojej wymowie tezą kryją się bowiem nieraz różne intencje i towarzyszy im inna argumentacja. Na przykład przypisywa-ne Austro-Węgrom polityczne kunktatorstwo, gra na zwłokę, odraczanie spraw istot-nych kosztem drobnych posunięć dla niepodległościowców jest powodem irytacji, a dla endeków źródłem satysfakcji potwierdzającym ich rację polityczną, że nie war-to wiązać się z tak słabym państwem, niezdolnym nawet do partnerowania Niemcom. Cała prasa polska dementuje pojawiającą się w gazetach wiedeńskich informację, że redl był Polakiem, ale dzienniki poznańskie czy śląskie podkreślać będą w szcze-gólności to, że z pochodzenia był Niemcem, ale o usposobieniu hakatysty (w Galicji i w Królestwie też się o tym pisze). „Dziennik Poznański” dementuje „fałsze wierut-ne” o polskim pochodzeniu redla, „by z góry zapobiec twierdzeniom pojawiającym się w gazetach niemieckich”17, zaś „Katolik”, by dać odpór „gazetom hakatystyczny-m”18. Natomiast prasa warszawska o barwie endeckiej podniesie kwestię żydowskie-

17 „Dziennik Poznański”1913, nr125 (4 czerwca), s. 4 w passusie Kroniki, zatytułowanym Jakiej na-rodowości był pułkownik Redl. Tamże mowa o naturze tego szpiega, jako zbrodniczej, szatańskiej i nik-czemnej.

18 „Katolik” 1913, nr 69 (10 czerwca), s.1 w artykule wstępnym Sprawa Redla. Pułkownik został tu określony mianem „najniebezpieczniejszego zbrodniarza” i „potwora najwstrętniejszego, jacy rzadko na świat przychodzą”.

257PUŁKOWNIK reDL

go pochodzenia redla, a wtórować jej będą związane z Narodową Demokracją dzien-niki galicyjskie i poznańskie.

Funkcjonalność wyodrębnionych pól, z uwypuklającymi się na nich wątkami ko-mentarza politycznego, omówimy przybliżając sposób przedstawiania afery redla w dziennikach i pismach periodycznych. Najbardziej intensywny i najszerszy kon-tekst sensacji w opisywanej sprawie zostanie uwzględniony, ale naturalnie tylko w niezbędnym dla podjętego tematu wymiarze. Niekiedy i on ma swoje znaczenie quasi-polityczne, wówczas gdy prasa mnoży pogłoski o aresztowaniach w związku z tą aferą oficerów, osób cywilnych czy pewnej „wybitnej osobistości” w Wiedniu, Pradze, Budapeszcie, Grazu, Krakowie czy Lwowie. Kojarzy się to z jakimś rodza-jem histerii czy psychozy, zagęszczającą atmosferę podejrzeń, dobrą dla prasy, ale źle świadczącą o kondycji państwa. Niejako równolegle krążą w formie sugestyw-nych pogłosek oskarżenia kierowane pod adresem konsulatów rosyjskich w Wiedniu i Pradze, jako placówkach szpiegowskich, infiltrujących Austro-Węgry. Podaje się nazwiska wydalanych dyplomatów, ale przeważnie okazuje się, że są to plotki, de-mentowane przez rosjan, także w formie not kierowanych do ministerstwa spraw za-granicznych. Niemniej czytelnikom gazet wydaje się, że odbywają się masowe aresz-towania wśród oficerów c. k. armii, a placówki dyplomatyczne ościennego mocarstwa są wyłącznie agenturami szpiegowskimi. Na wyobraźnię sybillińską odbiorców nic nie oddziałuje mocniej niż teorie spiskowe, a przecież nikt nie wątpi w to, że redl stał na czele rozgałęzionej siatki szpiegów (których trzeba wykryć i aresztować) i że każdy dyplomata rosyjski to agent obcego wywiadu. Prasa odpowiedziała na to psy-chologiczne zapotrzebowanie czytelnicze. A informację o objęciu „ścisłym dozorem policyjnym” rosjan zamieszkałych w Wiedniu i Pradze pozostawia się bez komen-tarza, bo sprawa wydaje się oczywista. To też pewien efekt szerzącej się psychozy, choć nie ma on tej rangi, co na przykład aresztowania oficerów i wydalenia dyploma-tów. Czytelnika nie dziwią też informacje o samobójstwie kilku oficerów sztabu ge-neralnego i ministerstwa wojny w Rosji, jako skutku zdemaskowania czy raczej obaw o zdemaskowanie w związku z aferą redla. To również wydaje się oczywiste.

Urzędowa „Gazeta Lwowska” podawała bardzo powściągliwe informacje o „spra-wie b. pułkownika redla” (już ta formuła świadczy, iż redakcja chciała uniknąć uży-cia choćby określenia „afera”). Po podaniu informacji, iż szef sztabu generalnego VIII korpusu w Pradze pułkownik Alfred redl „prawdopodobnie popełnił samobój-stwo w przystępie obłędu” w numerze 118 (27 maja), następuje kilkudniowa prze-rwa w kontynuowaniu tego tematu. Natomiast poczynając od numeru 121 (30 maja) pojawiają się treści interpelacji reprezentantów Izby posłów w Wiedniu, kolejno: Naumanna, Breitera, Wassilki, Miklasa, Hausera, i Grossa. Brakuje głosów polskich w tej sprawie, choć z drugiej strony swoją wagę ma wystąpienie prezesa Koła polskie-go, podobnie jak mowa Ignacego Daszyńskiego, w której dowodził, że nie będzie nie-szczęścia, jeśli procesy zapoczątkowane wskutek wojny na Bałkanach doprowadzą do powstania państw narodowych. Jednakże, biorąc pod uwagę odpór dawany prasie wiedeńskiej z powodu rzekomo polskiego pochodzenie redla, powinno to sprowoko-wać interpelację w tej sprawie. Ważnym źródłem nie tylko informacji, ale i stylu in-


formowania jest dla „Gazety Lwowskiej” „Militärische rundschau”, urzędowy organ armii austro-węgierskiej, który nawoływał do powściągliwości wobec szerzących się „awanturniczych pogłosek” i dementował wiadomości podające w wątpliwość mora-le oficerów sztabu generalnego (na przykład tę, że redl miał jakieś z nimi związki). Streszczenie wystąpienia ministra obrony krajowej Georgiego zamieszczone w nume-rze 127 (6 czerwca) kończy sekwens informacyjny o pułkowniku redlu, choć tydzień później odnotowane jeszcze zostają głosy w tej sprawie, ale zabrane w komisjach sej-mowych. Jest to ucięcie sprawy godne organu urzędowego, choć w całej prasie pol-skiej mnożą się komentarze na temat sensacyjnej afery. W podobnie oschłym trybie informowania czytelnika przedstawiana jest „sprawa Lukácsa-Desy’ego”, odwołanie bana Cuvaja i utworzenie nowego gabinetu hr. Tiszy. Odnotowane zostało kilka drob-niejszych spraw, zakończonych zarzutem szpiegostwa na rzecz rosji bądź procesem karnym (na przykład przeciwko Józefowi Gądkowi i Zofii Linkównie). Niekoniecznie miały one przesłaniać aferę redla, gdyż temat szpiegostwa należał do standardów in-formacyjnych nie tylko w prasie sensacyjnej.

Konserwatywny krakowski „Czas”, ukazujący się codziennie w wydaniach po-rannym i popołudniowym, przyjął zrazu podobną taktykę, jak „Gazeta Lwowska”, by po kilku dniach jednak zogniskować uwagę na „sprawie redla” (starannie stoso-wano tę formułę, raz tylko i to w cudzysłowie, będącym oznaką dystansu, mowa jest o „aferze”). Już w numerze 236 (26 maja, wyd. popołudniowe) w rubryce Telegramy „Czasu” pojawia się informacja o popełnieniu przez pułkownika redla samobójstwa „prawdopodobnie w przystępie obłędu”. W tym samym numerze odnotowano skaza-nie za szpiegostwo w zakończonym procesie we Lwowie byłego pułkownika armii rosyjskiej Jucewicza i aresztowanie w Sewastopolu majora Goli, japońskiego atta-ché wojskowego w Berlinie. Dopiero w numerze 243 (30 maja, wyd. poranne) re-dakcja „Czasu” wraca do uprzednio wzmiankowanego tematu samobójstwa, ale za to w osobnym tekście zamieszczonym na pierwszej stronie gazety. Tłumaczy czytel-nikom, że jak na poważny dziennik redakcja wstrzymywała się „od notowania tych pogłosek”. Wskazane to byłoby i prasie polskiej, z tego powodu – to zadziwiająco niedorzeczna argumentacja – że urodzony we Lwowie pułkownik redl był synem wysoko postawionego urzędnika kolejowego. Pogłoski niestety, ubolewa redakcja, się sprawdziły, i co do tego nie może być wątpliwości, gdyż źródłem informacji jest „Militärische rundschau”. Do zdrady popchnął redla szantaż „na tle seksualnym”.

Kolejne numery dziennika przynoszą bogaty serwis informacji, opatrzony nie-kiedy komentarzami. W głównej mierze bierze się on z przedruków prasy wie-deńskiej („Neue Freie Presse”, „Wiener Zeitung”, „Wiener Allgemeine Zeitung”, „Zeit”, „Militärische rundschau”, „Fremdenblatt” i inne), praskiej („Narodni Listy”, „Bohemia”) i budapeszteńskiej. Głównym źródłem informacji agencyjnych, co nie znaczy wyłącznym, jest natomiast półoficjalne biuro Wolfa. W „Czasie” pisze się więc obficie o kulisach samobójstwa pułkownika (cytuje się jego pożegnalny list do brata), tajnej komisji wojskowej, postępach śledztwa i szokujących wynikach rewi-zji mieszkania redla w Pradze, powiększającym się kręgu osób podejrzanych, zapo-wiadanych dymisjach, roli konsulów rosyjskich, kamuflażu szpiegowskim w wynaję-

259PUŁKOWNIK reDL

tym lokalu w Wiedniu, elementach biografii zdrajcy i jego eskapadach do Warszawy, o reakcji cesarza Franciszka Józefa po zapoznaniu go z aferą i wielu innych sprawach, które mogły interesować czytelnika. Podawane są fakty (prasowe) i przypuszczenia, a w serwisach informacyjnych przewijają się dziesiątki nazwisk. Nie sposób ich wy-liczać bez odejścia od tematu.

Nastawienie na informacje nie oznacza rezygnacji ani z komentarza ani z akcen-tów krytyki. Dość typowy pod tym względem jest tekst korespondencji z Wiednia Po sprawie Redla, zamieszczony na s. 1 numeru 248 (2 czerwca, wyd. popołudn.). Według jego autora (korespondenci byli anonimowi) za przesadny należy uznać po-gląd, że zdrada redla mogłaby być przyczyną klęski w razie wojny rosji z Austro-Węgrami, gdyż pułkownik miał ograniczoną wiedzę na temat c. k. armii (wiedział wszystko tylko o korpusie, w którym służył). Ostro natomiast – ale prawdę mówiąc, najzupełniej w zgodzie z oficjalnymi interpelacjami poselskimi – zaatakowane zo-stały władze wojskowe za sprowokowanie śmierci samobójczej pułkownika, i tym samym uniemożliwienie wyjaśnienia sprawy do końca, co było sprzeczne z intere-sem państwa. rycerska tradycja honoru stanęła, więc, na drodze powszechnego po-czucia sprawiedliwości. Korpus oficerski powinien zrozumieć, że „armia nie jest już od dawna społeczeństwem w społeczeństwie” (dziś powiedzielibyśmy: „państwem w państwie”).

Komentowana jest odpowiedź na interpelacje poselskie ministra Georgiego, z za-znaczeniem negatywnego do niej nastawienia parlamentarzystów czeskich i ugrupo-wań socjalistycznych. Nie odnotowano natomiast reakcji Koła polskiego, które, jak wiadomo, było jednak za wnioskiem ministra o niedyskutowanie jego wystąpienia. W numerach 254 (5 czerwca, wyd. popołudni.) i 256 (6 czerwca, wyd. popołudnio-we) pojawiają się przedrukowywane za prasą lwowską wypowiedzi Polaków, którzy zetknęli się z redlem, służąc w 9. i 30. pułku piechoty. Konkluzja tych i innych opinii (profesora Mariana Signo) jest taka, że redl pochodził z rodziny czysto niemieckiej, a jego znajomość języków słowiańskich (rosyjskiego, polskiego i ukraińskiego) wzię-ła się z nauki, co znakomicie dopomogło mu w karierze w biurze ewidencyjnym.

Niejako w trybie równoległym opisywana jest sprawa Lukácsa, rozgrzeszanego zresztą „z wyższego punktu widzenia” jako polityka, który – podobnie jak Tisza – miał odwagę wydać wojnę „hydrze” opozycyjnej obstrukcji. Odnotowano też bez więk-szych emocji dymisję Cuvaja i opisano perypetie posła Klofácza. Niemało miejsca zaj-mował niemal codzienny opis „audiencji powitalnych” namiestnika Korytowskiego. Zabrakło natomiast jakichkolwiek odniesień do sytuacji, w jakiej znalazł się ruch strzelecki, o którym wzmianka znalazła się nawet w przywoływanym już wystąpieniu prezesa Koła polskiego w Wiedniu.

„Nowa reforma”, gazeta krakowska wywierająca wpływ na znaczną cześć opi-nii publicznej, uważnie śledziła przebieg afery redla, opatrując jej wątki komenta-rzem politycznym. redakcja nie wahała się zamieszczać obszernych serwisów in-formacyjnych na pierwszych stronach wydań porannych i popołudniowych, a uwagę czytelnika zwracały tytuły, określające aferę szpiegowską, jako „sensacyjną”, „wiel-ką” czy „wprost niebywałą”. Mocną stroną doniesień była rubryka Telefoniczne i te-


legraficzne wiadomości „Nowej Reformy”, w której zamieszczano informacje własne z Wiednia. Bywało, że teksty publikowane w tym dzienniku przedrukowywała prasa warszawska, na przykład „Kurier Warszawski”. „Nowa reforma”, podobnie jak inne pisma, czerpała jednak najwięcej z doniesień gazet wiedeńskich i praskich, ale wyróż-niał ją pewien dystans do tego rodzaju źródeł informacji. Na przykład przedrukowana za jednym z dzienników wiadomość o aresztowaniach w Krakowie w związku z aferą redla, przeważnie przedrukowywana bez zastrzeżeń, choć ewidentnie wyglądała na pogłoskę, opatrzona zostaje tytułem „Niesprawdzona informacja” i zastrzeżeniem:

(Wiadomość tę podajemy na odpowiedzialność N. W. Tagblattu Przyp. red.)19.

„Nową reformę” wyróżniało ponadto doskonałe panowanie nad masą informa-cyjną. Inne gazety poprzestawały na umieszczaniu w wyodrębnionym bloku tematycz-nym (w tym wypadku dotyczącym afery redla) po prostu luźnego serwisu wiadomo-ści spływających z biur korespondencyjnych i dzienników zagranicznych. Natomiast „Nowa reforma” te wiadomości umiała rozdysponować na części, nadając im zwra-cające uwagę czytelnika podtytuły. Przykładem jest blok tematyczny Wielka afera szpiegowska w Austrii w numerze 244 (wieczornym) z 31 maja, podzielony na frag-menty zatytułowane: W hotelu Klomsera, Samobójstwo. Browning na stole, Rozmiary zdrady, Procedura honorowa, Geneza zbrodni, Redl w Pradze, Interpelacja. Można powiedzieć, iż w tym wypadku mamy do czynienia z przemyślaną i atrakcyjną orga-nizacją tekstu prasowego.

Pierwsze doniesienia są najzupełniej obiegowe, przeważnie powtarzane za pra-ską „Bohemią”, a dotyczą one szczegółów zdemaskowania redla i jego samobójczej śmierci. Do tego dochodzą elementy związane z wojskową karierą pułkownika (mię-dzy innymi jego pobyt w Berlinie podczas „przesilenia aneksyjnego”). Pojawia się też informacja natury obyczajowej o samobójczej śmierci kamerdynera redla, należące-go do „indywiduuów”, biorących udział w „orgiach homoseksualnych”.

redakcja nie stroniła od komentarzy, niekiedy formułowanych na kanwie donie-sień telefonicznych z Wiednia, uzyskiwanych od własnego korespondenta. Podzielając powszechną w prasie krytykę władz wojskowych, których postawa uniemożliwiła po-stawienie „zbrodniarza” pod sąd, pisano:

Już czas najwyższy, aby w „ludowej” armii austro-węgierskiej rzeczywiście obowiązywał nowy ko-deks karny, zastosowany do nowoczesnych pojęć o procedurze sądowej i prawach obywatelskich20.

C. k. Monarchia składała się z „ludów”, więc chociaż przymiotnik wzięty w cu-dzysłów ma w sobie coś z przekąsu, pozostaje najzupełniej poprawny politycznie. Nawiasem mówiąc, inaczej mają się sprawy, kiedy „ludowy” zastępuje się „naro-dowym”. Przykładem jest komentarz ukazującego się również w Krakowie „Głosu

19 „Nowa reforma” 1913, nr 246 (wieczorny), s. 4. 20 „Nowa reforma” 1913, nr 244 (wieczorny), s. 3.

261PUŁKOWNIK reDL

Narodu”, w którym redla zaliczono do licznej w armii austriackiej kategorii oficerów „pod względem narodowym zupełnie obojętnych”, nastawionych wyłącznie na ka-rierę21. Dowództwo armii wyraźnie uprzedzone jest do oficerów, mających poczucie przynależności narodowej, stąd bierze się ich niewysoka pozycja w hierarchii wojsko-wej. Nauka z afery redla jest taka, że nastąpić musi zmiana stosunku przełożonych do oficerów „narodowych” (cudzysłów w oryginale), gdyż ich morale oparte jest na najmocniejszym fundamencie, jaki jest „narodowe uczucie”. Oficer Polak, patriota – twierdzi komentator – nigdy nie dopuściłby się zdrady.

Natomiast „Wielkopolanin”, kpił sobie z szefa sztabu armii austro-węgierskiej barona Hötzendorfa, który starał się zreformować korpus oficerski „na modłę pru-ską”. Sprawa redla wykazała kompromitację tej metody musztrowania armii, po-dobnie jak klęska wojsk tureckich, szkolonych przez feldmarszałka Goltza22, w woj-nie na Bałkanach.

Komentując sprawę zachowań oficerów po oskarżeniu ich przez służby kontrwy-wiadowcze, „Nowa reforma” wzmiankuje o sprawie Dreyfusa. Przyłapany na fał-szowaniu dokumentów pułkownik Henry, podczas pobytu w Wiedniu popełnił samo-bójstwo za pomocą brzytwy. Ale bardziej adekwatną analogię zastosować można do Hofrichtera, któremu po jego aresztowaniu do szuflady włożono rewolwer, ale ten w nadziei oczyszczenia się z zarzutów, nie zdecydował się pozbawić siebie życia.

Obszerny blok telefonicznych informacji z Wiednia przyjmuje postać artyku-łu wstępnego, zatytułowanego Niebywała afera szpiegowska w Austrii, opubliko-wanego na s. 1 numeru porannego 245 z 31 maja. Na czoło wysunięto wiadomość o tym, w jaki sposób, po wykluczeniu podejrzeń, że wysoko postawiony szpieg ope-ruje w korpusie stacjonującym w Litomierzycach, uwaga kontrwywiadu austriackie-go, skierowała się na VIII korpus w Pradze, którego szefem sztabu był redl. Dowód uzyskano wskutek wydania fałszywego okólnika przez dowódcę korpusu praskiego i analizę kontrposunięć armii rosyjskiej.

Wyolbrzymia się rolę redla jako agenta, który był w stanie nie tylko wpływać na działania wojenne czy raczej mobilizacyjne c. k. armii, ale je wręcz paraliżować:

Istotnie redl był tym, który w czasie ostatniego przesilenia paraliżował wszelką akcję wojskową Austrii, tak samo jak i w czasie przesilenia aneksyjnego, kiedy to zajmował również wybitne stano-wisko w armii austriackiej.

W tym kontekście wysuwane jest podejrzenie odnoszące się do „p e w n e j o s o-b i s t o ś c i w G a l i c j i” (rozstrzelony druk jak w oryginale), powiązanej blisko z redlem, która ma być agentem rosyjskim. Nie wyjaśniono później, o jaką to oso-bistość chodzi, co pozostawiało pewien niedosyt, ale zakrawająca na sensację wia-domość zdawała się mieć jakiś pozór prawdopodobieństwa. A jeśli na to podejrzenie powoływała się prasa Królestwa, na przykład „Kurier Warszawski”, czytelnik mógł

21 „Głos Narodu” 1913, nr 125 (4 czerwca), s. 1 (w rubryce Korespondencje).22 Szpieg, „Wielkopolanin” 1913, nr 123 (1 czerwca), s. 1.


sobie dopowiedzieć: no tak, jeśli „Nowa reforma” tak pisze, to zapewne jest coś na rzeczy w oskarżeniach polityków galicyjskich i „aktywistów” co najmniej o uleganiu przez nich prowokacji. Liczba pojedyncza w walce politycznej łatwo staje się licz-bą mnogą.

W numerze wieczornym dopowiedziano, iż redl nie tylko sparaliżował akcję mi-litarną (mobilizacyjną) Austro-Węgier podczas wojny na Bałkanach, ale i zdradził rosji agentów austriackich w armii carskiej. Z drugiej strony w hotelu Klomsera miał on wydać listę agentów rosyjskich operujących w c. k. armii. Podano szereg infor-macji i pogłosek dotyczących między innymi nurtującego prasę wiedeńską pobytu w tym hotelu w dniu samobójstwa redla, jego przyjaciela, dra Pollaka, generalnego adwokata i prokuratora Najwyższego Trybunału, a także dochodzenia prowadzonego przez majora audytora Worliczkę i kapitana audytora Mayerbacha, które jakoby po-twierdziło, iż redl wydał rosjanom plan dyslokacyjny i mobilizacyjny Niemiec.

Kluczowy w odniesieniu do afery jest numer 248 (popołudniowy) z 2 czerw-ca, w którym na s. 1 zamieszczono obszerny komentarz redakcyjny Rozmiary spra-wy Redla, i jak zwykle umiejętnie rozdysponowany serwis informacyjny, zatytuło-wany Szpiegostwo pułkownika Redla. Komentarz wiąże sprawę redla z wojną na Bałkanach, jako właściwie jeden z jej epizodów, który nieoczekiwanie zmienił punkt widzenia na wypadki zszokowanej opinii publicznej:

Po bolesnej klęsce dyplomatycznej, jaką poniosła Austria podczas całej zawieruchy bałkańskiej, – niby jeden z jej epizodów, zaskoczyła zdenerwowaną już dostatecznie opinię publiczną afera szpie-gowska pułkownika redla, i wywołała wrażenie piorunujące. Wszyscy mają odczucie, że Austria stała na wulkanie, przed którego wybuchem szukałaby była schronienia, w fałszywym uciekając kie-runku. Całe pogotowie wojenne i różnej kategorii mobilizacje, które nie tylko same ogromne pochło-nęły sumy, lecz jeszcze większe wywołały szkody materialne na polu finansowym i ekonomicznym, były, jak powszechnie przypuszczają, przedmiotem transakcji szpiegowskiej i nie chroniły państwa austriackiego, w razie wybuchu wojny, w tym stopniu, jak tego mieliśmy prawo wyczekiwać.

rozmiary sprawy redla – czytamy w komentarzu – cechuje „przykra niepew-ność”, niewiedza, w jakim zakresie i w jakim stopniu tajemnice wojskowe Austro-Wegier przeniknęły do „ościennego państwa”. Fatalne w skutkach i skrajnie krótko-wzroczne okazało się nakłonienie pułkownika do samobójstwa. Zeznający w śledztwie i postawiony przed sądem redl, jak to obrazowo ujęto w komentarzu, przedstawiał-by o wiele większą wartość, niż leżąc w grobie. Tej i podobnym opiniom towarzy-szy pełen wzburzenia apel o wyjaśnienie wszystkich aspektów afery szpiegowskiej, gdyż z punktu widzenia prawa i sądownictwa wojskowego jest to „kwestia zasadni-cza, tworząca niesłychanej wagi precedens na przyszłość”. Machina kontrwywiadow-cza kompletnie zawiodła, pomimo rzucającego się w oczy rozrzutnego trybu życia redla, co natychmiast po jego śmierci wyszło na jaw, a winno wyjść znacznie wcze-śniej. redakcja dodaje:

Na tych paru uwagach na razie poprzestajemy, zastrzegając sobie głos, gdy wykryją się dalsze szcze-góły tej tajemniczej, charakteru i rozmiarami swymi niesłychanej afery.

263PUŁKOWNIK reDL

Komentarz niejako uzupełnia informacja podana za „Korrepondenz Austria” o napiętnowaniu przez posłów Zjednoczenia Chrześcijańsko-Społecznego w Wiedniu „systemu zacierania” (Vertuschungssystem), który polegał na zmuszeniu pułkownika redla do popełnienia samobójstwa w celu zatuszowania afery.

Obok komentarza umieszczono obszerny serwis informacyjny Szpiegostwo puł-kownika Redla, podzielony na fragmenty noszące intrygujące tytuły np. Tajemnicza dama. – Stefan Horinka, z których dwa odnoszą się do spraw polskich: Redl zdradza towarzystwa strzeleckie i Redl w Warszawie. Mowa w nich o „obszernym i wyczer-pującym elaboracie” redla na temat stosunku austriackiego ministerstwa wojny do ruchu strzeleckiego, który posłużył rosyjskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych, jako materiał do interwencji dyplomatycznej w Wiedniu, a także o pobytach pułkow-nika w Warszawie, jego hulaszczym trybie życia i utrzymywaniu „bliższych stosun-ków przyjaźni” z generałem Miszczenką, pełniącym wcześniej funkcję attaché woj-skowego ambasady rosyjskiej w Wiedniu.

W tym samym numerze dziennika odnotowano też przypuszczenia gazet czeskich odnośnie do możliwości wyjazdu konsula rosyjskiego Żukowskiego z Pragi z powo-du jego uwikłania w aferę szpiegowską i o samobójstwie kilku wysoko postawionych oficerów rosyjskich, jako konsekwencji zdrady redla.

W numerze 249 (porannym) z 3 czerwca dominują informacje telegraficzne z Wiednia, ciągle jeszcze umieszczane na s. 1 w wyodrębnionej tematycznie rubry-ce Szpiegostwo Redla. Doniesienia są standardowe, a mowa w nich między innymi o stanowczym podtrzymywaniu przez dzienniki praskie opinii, iż redl wydał rosji „ordre de bataille” armii niemieckiej na wypadek wojny z rosją, i o konieczności przebudowy fortyfikacji austriackich. A w następnym numerze podane jest doniesie-nie „Neue Wiener Tagblatt”, iż redl przekazał rosji plan przygotowań wojennych Austro-Węgier w Galicji, Bośni i Dalmacji.

W numerze 251 (porannym) z 4 czerwca telefoniczne doniesienia z Wiednia są nader lakoniczne, a nadanie im tytułu Echa afery Redla, znamionuje schyłek zainte-resowania sprawą, choć ciągle gości ona jeszcze na pierwszej stronie dziennika (prze-słania ją teraz sprawa Lukácsa i bulwersujące doniesienia z parlamentu węgierskie-go). Tak samo jest w 253 numerze (porannym) „Nowej reformy”, w którym na s. 1 nieokazały tekst Echa afery Redla (tu informacja o wywiadzie udzielonym „Bohemii” przez konsula rosyjskiego Żukowskiego w Pradze i o jego zażaleniu złożonym wła-dzom austriackim na kierowane wobec niego zarzuty o współpracę z redlem) są-siaduje z obszernym serwisem informacyjnym zatytułowanym Skandaliczne zajścia w parlamencie węgierskim, z podziałem na sekwencje tematyczne: Manifest Justha, Lukacs o swoim ustąpieniu, Sprawozdanie kapitana Goëre, Przesilenie gabinetowe, Prasa o zajściach. W szczegółach odnoszących się do tego skandalu przytaczane są okrzyki wznoszone przez posłów opozycyjnych: „Gwardia redla! (poseł Husar pod adresem debiutującej straży parlamentarnej), „Niech żyje armia!” (poseł Dezyderiusz Polonyi ironicznie o c. k. armii, skompromitowanej wskutek afery Redla). W taki spo-sób nazwisko pułkownika – nabierając treści symbolicznych – niesłychanie szybko przenosi się z Wiednia i Pragi do Budapesztu.


W kolejnych numerach „Nowej reformy” doniesienia o aferze szpiegowskiej są raczej marginalne i ograniczają się do szczegółów (zwraca uwagę rzadkie powołanie się na prasę rosyjską). Wyjątkiem, ale równocześnie w zasadzie zamykającym temat, jest dokładne omówienie treści odpowiedzi na interpelacje poselskie ministra obrony krajowej Georgiego w numerze 255 (porannym), i o ostrej reakcji prasy wiedeńskiej na to niesatysfakcjonujące wystąpienie w numerze 256 (popołudniowym).

Aferze redla najwięcej uwagi poświęcił nastawiony na sensację „Ilustrowany Kurier Codzienny”, który jednak – w przeciwieństwie do „Gazety Lwowskiej” i „Czasu” – nie miał zahamowań w kwestii politycznego jej komentowania. Pod tym względem wyprzedził prasę galicyjską (oczywiście nie do końca i nie we wszystkim, czego przykładem jest „Nowa reforma”), a zwłaszcza ten jej odłam, który sprzyjał ruchowi strzeleckiemu i dał się zaskoczyć argumentacji przeciwnika politycznego. Można nawet postawić tezę, że nie wykorzystano śmiałych komentarzy „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, które wprawdzie ukazywały ruch strzelecki w kontekście afe-ry redla, ale jako jej ofiarę i podnosiły znaczenie tego ruchu w powstrzymaniu rosji od agresji na Austro-Wegry. Dziennik wykazał perswazyjną inteligencję w stopniu o wiele wyższym niż tak zwane poważne pisma, które niekiedy wybierały taktykę przemilczenia, by przywołać tu konserwatywny „Przegląd Polski”, czy „Przyjaciela Ludu”, organ PSL-u. „Ilustrowany Kurier Codzienny” wyprzedził również prasę war-szawską, ale ta po głośnych komentarzach „Gazety Codziennej 2 Grosze” przejęła inicjatywę i zmusiła do przyjęcia linii obrony przez sprzyjającą działalności Komisji Tymczasowej część prasy galicyjskiej, czego przykładem jest reakcja na „dwugro-szówkę” zorientowanej niepodległościowo ”Krytyki”. Najpoważniejsze wystąpienie polityczne w sprawie afery redla, a mianowicie artykuł Zygmunta Balickiego za-mieszczony w „Przeglądzie Narodowym”, o którym będzie jeszcze mowa, bazował właśnie na sensacjach „Gazety Porannej 2 Grosze”. Zatem i „ikac” i „dwugroszówka” odegrały niebłahą rolę w uruchomieniu politycznego myślenia na temat afery redla. Nauka z tego jest i taka, że nie należy lekceważyć prasy codziennej i jej jaskrawych politycznych nastawień, nawet jeśli sensem jej istnienia jest pogoń za sensacją. To, o czym nawet nie pomyśli wytrawny czy zbyt wytrawny statysta, ogół ma już na swo-ich ustach. Ciekawe, że nie, dajmy na to, „Czas”, ale „Ilustrowany Kurier Codzienny” mógł przechwalać się przedrukami swoich komentarzy w „dziennikach tak poważ-nych” jak „Zeit”, Tagblatt”, „Arbeiter Zeitung” i „Deutsches Volksblatt” , co trium-falnie zakomunikowano.

Ale wróćmy do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, który przez kilka dni in-formował o aferze w sposób konwencjonalny. W numerze 119 (27 maja) podano, iż powodem samobójstwa redla było „przepracowanie wskutek wzmożonej pracy szta-bu, spowodowanej sytuacją zagraniczną”. W następnych zaś mowa jest o tym, iż był on „najniebezpieczniejszym szpiegiem rosyjskim”, co znajduje oficjalne potwierdze-nie w „Militärische rundschau”. Dopiero numer 125 (3 czerwca) przynosi z sobą ist-ną eksplozję informacji, zaopatrzonych w komentarz. Można by go nazwać numerem specjalnym, gdyż niemal w całości poświęcony on został aferze redla. Na stronie ty-tułowej pod sugestywnym rysunkiem umieszczono krzyczący podpis: Wyprowadzono

265PUŁKOWNIK reDL

by nas na pewną rzeź!. Wyprowadzono by – taki był jego sens – nas Polaków i c. k. ar-mię, gdyby wojna na Bałkanach przekształciła się w wojnę rosji z Austro-Węgrami. rzeź pewną, bo zdrada redla, „niesłychana, niepojęta, potworna” (redaktor dobiera intensywne przymiotniki), niechybnie by do niej doprowadziła. Tu w grę wchodziły także „nasze losy”, narażone na szwank wskutek „skandalicznej opieszałości” austro-węgierskiego sztabu generalnego. Poderwano zaufanie monarchy i rządzonych przez niego ludów, które ofiarnie zaspokajały wszelkie potrzeby wojskowe.

I tu następuje efektowna figura myśli, zbudowana na hipotezie, dlaczego rosja nie zdecydowała się na wojnę, mając przed sobą wskutek zdrady całkowicie odsło-niętego przeciwnika. Dlatego, tłumaczy komentator, że rosję powstrzymała obawa przed największą niewiadomą, jaką jest kwestia polska. Imperium zawahało się przed tym, co nie da się ująć za pomocą liczb, i tym, co wiecznie spędza i spędzać będzie mu sen z oczu.

Rosja ulękła się polskiego ruchu zbrojnego, ulękła się obudzonej wypadkami bałkańskimi z letar-gu duszy polskiej żyjącej pragnieniem zemsty na swym śmiertelnym wrogu i ukochaniem idei nie-podległości ojczyzny (s. 2).

Autor komentarza23 puentuje swoją efektowną myśl akcentem przygany wo-bec c. k. Monarchii, której głównym celem politycznym winna być nie południo-wa Słowiańszczyzna, ale zwalczanie rosji, określanej tu tradycyjnym mianem „ty-rana północy”.

W numerze 126 (4 czerwca) zwraca uwagę notka Denuncjator polskich towa-rzystw strzeleckich, której tytuł zręcznie pod względem perswazyjnym figuruje redla, jako delatora, ale nie oficera wywiadu w jakiś sposób współpracującego z ruchem. Nie jest on tu prowokatorem, ale donosicielem piszącym „elaboraty”, które wywoływały i ten skutek, że w sprawie związków strzeleckich rosyjskie ministerstwo spraw zagra-nicznych interweniowało w Wiedniu (s. 3). Zatem zdrajca redl nie ma nic wspólnego z tymi związkami, których czystość tym samym pozostaje poza wszelkimi podejrze-niami. Jednak nie postawiono tu pytania, skąd brała się wiedza redla umożliwiająca pisanie mu tak obszernych elaboratów. W tym kontekście swój asekuracyjny sens ma wyrażone przypuszczenie, iż „nie jest wykluczone”, że „w czasach mobilizacyjnych” redl przyjeżdżał do Lwowa.

Numer 127 (5 czerwca) „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” również można uznać za numer specjalny z rysunkiem na stronie tytułowej Niebywała afera szpie-gowska i krzyczącym podpisem Skandale w Austro-Węgrzech. Informacje i komen-tarze odnoszą się tu głównie do afery redla i „panamy wegierskiej”, czyli skandalu związanego z korupcją polityczną, jakiej dopuścił się premier Lukács, określany so-czystym mianem „szachraja politycznego i korupcjonisty”. Jak widać, w przeciwień-stwie do urzędowych czy nobliwych dzienników, „ikac” nie krępował się względami

23 Być może był nim wydawca i redaktor naczelny Marian Dąbrowski, niedługo potem jeden z naj-zdolniejszych propagandystów Legionów.


poprawności politycznej. Wymowa płynąca z zestawienia tego, co stało się w Austrii i na Węgrzech zawiera się w myśli, że afery redla i Lukácsa „wstrząsnęły niemal podwalinami monarchii”. To „niemal” jest tu znaczące, gdyż komentator nie odczuwa Schadenfreude z powodu moralnej kompromitacji Austro-Węgier, a redakcja niejed-nokrotnie deklaruje postawę propaństwową. Tych zahamowań nie ma prasa warszaw-ska. Diagnozy są podobne, ale intencje i rachuby polityczne całkiem odmienne.

„Ilustrowany Kurier Codzienny” odnosi się również do kwestii pochodzenia redla. Podkreśla, jak cała prasa polska, jego niemiecką przynależność narodową, ha-katystyczną nienawiść do Polaków. Z usposobienia Prusak (to brzmiało jak inwekty-wa), wyznania katolickiego (nr 125 z 3 czerwca). W następnym numerze na s. 6 poda-na jest informacja przedrukowana za „Ostdeutsche rundschau”, że dziadek redla był galicyjskim Żydem (przypuszczenie to robi furorę w prasie endeckiej). Nie do przyję-cia natomiast są spekulacje wyrażane nawet przez „oględniejsze” pisma niemieckie, że zdrajca był spolonizowanym Niemcem lub też zniemczonym Polakiem, albowiem był on po prostu hakatystą.

Z bogatych doniesień odnoszących się do afery redla odnotować warto informa-cję o szerzącej się pod jej wpływem manii prześladowczej, której ofiarą padło sześć osób we Lwowie. Zostali oni hospitalizowani w szpitalu psychiatrycznym; to nie-mal epidemia, konkluduje dziennik (nr 130 z 8 czerwca). Odnotowano też przypadek pewnego porucznika rezerwy, cierpiącego na manię prześladowczą, który w obawie przed posądzeniem go o związki z redlem, usiłował popełnić samobójstwo24.

Przekonanie o wszechobecności szpiegów gruntowały ciągłe procesy, na przykład te odnotowane przez „Gazetę Lwowską” i „Czas”, „Nową reformę” czy „Ilustrowany Kurier Codzienny”, w numerze 129 (7 czerwca) donoszący, że przed sądem krakow-skim stanąć ma w najbliższych dniach liczna szajka szpiegów. Nawiasem mówiąc, te zdarzenia i towarzyszące im objawy manii prześladowczej były złowrogim sygna-łem rzeczywistych, a niesłusznych posądzeń o szpiegostwo, kończącymi się natych-miastowym wykonaniem wyroków śmierci na niewinnej ludności w pierwszym roku wojny. Stefan Żeromski określił w związku z tym cesarza Franciszka Józefa mianem „wieszatiela”, w swojej antylegionowej powieści „Caritas”.

Prasa warszawska z uwagą śledziła dochodzące z Wiednia sensacyjne wątki afe-ry redla, i korzystając z okazji, starła się im nadać znaczenie polityczne. „Gazeta Warszawska” w numerach 147-151 i 153 (od 1 do 7 czerwca) na s. 1 bądź 2 wyod-rębniła osobny blok informacyjny, nadając mu tytuł Sprawa Redla. W ramach tego bloku, głównie za prasą wiedeńską, relacjonowano przebieg wydarzeń, których fina-łem było samobójstwo pułkownika oraz przebieg prowadzonego śledztwa. Niemało jest tu akcentów polskich. Na przykład w numerze 147 (1 czerwca) podano informa-cję, że redl, jako porucznik 80. lwowskiego pułku piechoty, był oficerem udzielają-

24 Pisały o tym także inne dzienniki: „Nowa reforma” nr 248 (2 czerwca, numer popołudnio-wy) „Czas” nr 250 (3 czerwca, wyd. popołudniowe), „Gazeta Poranna 2 Grosze” nr154 (6 czerwca). Żydowską narodowość porucznika rezerwy Wilhelma Klauznera (bo o niego to chodziło) podkreślała „dwugroszówka”.

267PUŁKOWNIK reDL

cym się towarzysko i lubianym. Ta opinia odbiega od szeregu innych, które wypowia-dali służący w innych pułkach Polacy, o czym donosiła prasa galicyjska. W numerze 148 (2 czerwca) podkreśla się, że sprzedaż przez redla „najtajniejszych planów stra-tegicznych” w wypadku wojny naraziłaby Austro-Węgry na „najcięższe niebezpie-czeństwo”. Punkt widzenia prasy polskiej na sprawę w tym wypadku jest literalnie zbieżny, co nie znaczy, że identyczne są intencje polityczne.

W tym samym numerze wskazuje się na występowanie redla w roli rzeczoznaw-cy w procesach wytoczonych szpiegom w Krakowie i jego znajomości wśród ofice-rów garnizonowych w Krakowie, Lwowie i Przemyślu. Pisze się, że był on od czter-nastu lat na służbie szpiegowskiej „obcego państwa”25, ale bez ekscytacji właściwej części prasy galicyjskiej, to znaczy zasadniczo z pominięciem określeń moralnie dys-kwalifikujących typu „niebywała” czy „haniebna” zdrada, choć i takie się zdarzają („zbrodnicza działalność”), bo zdrada jest zdradą. Afera dotykała mocno tych, którzy byli nią poruszeni, czyli adherentów Austro-Wegier, ale nie tych, którzy, jak endecka „Gazeta Warszawska”, stawiali na rosję. W tym samym numerze pojawia się moc-ny akcent polityczny, mianowicie teza, że sprawa redla (właśnie sprawa, a nie afera) „ma i dla nas niepoślednie znaczenie”:

Jest dziś publiczną tajemnicą, że akcja rządu austriackiego na polu popierania działań tzw. „komi-sji tymczasowej ”odbywała się za pośrednictwem instytucji, w których zakresie działania był rów-nież pułkownik redl. Jest przeto sprawą pierwszorzędnej wagi dla opinii polskiej dowiedzenie się czy i ewentualnie w jakim stopniu był czynny na tym polu szef biura kontr-szpiegowskiego p. puł-kownik redl (s. 2).

Za „Neues Wiener Journal” zacytowana jest opinia, że redl kontaktował się z polskimi parlamentarzystami w Wiedniu, którzy naturalnie nic o jego działalno-ści nie wiedzieli. Na razie wydaje się to oczywiste, ale nieco później dawało to pre-tekst do ich obwiniania przynajmniej o naiwność. W następnym numerze „Gazeta Warszawska” dementuje doniesienie „Neues Wiener Journal”, że redl był Polakiem, podkreślając, jak cała prasa polska, że pochodził z rodziny „czysto niemieckiej”. Wzmiankuje, że podczas swojego pobytu w Warszawie redl poznał pewną subretkę występującą w kabarecie „Aquarium”, z którą wyjechał do Wiednia.

W numerze 150 (4 czerwca) za „Ilustrowanym Kurierem Codziennym” poda-na jest opinia o roli redla w zaszczuciu dyrektora policji krakowskiej, a za „Nową reformą” pogłoska w Krakowie o tym, że redl wzorowo opracowywał szpiegowskie „elaboraty strategiczne”, zajmując się ponadto „gorliwie organizacjami politycznymi polskiej młodzieży w Galicji i stosunkiem tych, tak zwanych „wojskowych” organi-zacji do austro-węgierskiego ministerium wojny” (s. 2).

„Tak zwana” komisja tymczasowa, „tak zwane” wojskowe organizacje. Cudzysłowowa formuła użyta przez „Gazetę Warszawską” jest istotną oznaką dy-

25 Prasa warszawska nie używała określeń typu „szpieg rosyjski”, lecz stosowała eufemizmy w ro-dzaju: szpieg na służbie „obcego państwa”, „ościennego mocarstwa” lub nawet „zaprzyjaźnionego” mo-carstwa.


stansu i równocześnie wskazaniem przeciwnika politycznego, w dodatku w obciąża-jącym kontekście afery szpiegowskiej. Można powiedzieć, że jej redakcja wykorzy-stała nadarzającą się okazję, by zaczernić obraz wroga i politycznie zagospodarować sensację. Świadczy też o tym błyskawiczne powołanie się w numerze 151 (5 czerw-ca) na „Gazetę Poranną Dwa Grosze” (tego samego dnia), która za enigmatycznym do-brze poinformowanym źródłem doniosła, że pułkownik był Żydem i swoje uprzednie nazwisko redlich zmienił w 1902 roku na „typowo mieszczańskie niemieckie”: redl (s. 2). W numerze 153 (7 czerwca) pojawia się informacja, że po odpowiedzi na inter-pelacje poselskie ministra Georgiego, głosami parlamentarzystów polskich i niemiec-kich odrzucono wniosek posła Nemoca o otwarciu dyskusji nad ta odpowiedzią (s. 2).

Wiele miejsca aferze szpiegowskiej poświęcił „Kurier Warszawski”, a pokaźny zasób informacji i komentarzy rozdysponowany został w postaci krótkich notek w ru-brykach Ze świata i Telegramy Kuriera Warszawskiego albo odrębnych tekstów, czę-sto nawiązujących do wiadomości podawanych przez dzienniki galicyjskie („Czas”, „Gazeta Lwowska”, „Nowa reforma”) oraz wiedeńskie i praskie. Zaznacza się trój-dzielność pod względem sposobu przedstawiania afery, która najpierw – by odwołać się do typowych tytułów – naświetlana jest jako „sensacyjna sprawa szpiegowska”, następnie zaś „sprawa redla”, by w końcu przybrać postać pogłosową jako „echa sprawy redla”. Od końca maja przez kilkanaście dni w tym rytmie podawania infor-macji i jej komentowania redakcja starała się przykuć uwagę czytelnika.

W numerze 146 (29 maja) w dodatku porannym na s. 3 wybija się informacja po-dana za praską „Bohemią”, że uprawdopodabnia się pogłoska o szpiegostwie pułkow-nika redla, pomimo oficjalnych zaprzeczeń, o czym ma świadczyć wizyta namiest-nika ks. Thuna u komendanta korpusu w Pradze oraz szereg zarządzeń wojskowych. Następnego dnia w wydaniu głównym podano informację o samobójstwie i pogrzebie redla oraz nawiązano do komunikatu ogłoszonego przez „Militärische rundschau”. Podkreśla się, że afera wywołała w Wiedniu „niesłychaną sensację” i zrazu ten ele-ment wydaje się dominować w trybie informowania o niej. Do urzędowego orga-nu armii austriackiej odwołuje się jeszcze tekst Sensacyjna sprawa szpiegowska, za-mieszczony w numerze 148 (31 maja), na s. 3 dodatku porannego. W przeciwieństwie do wielu innych dzienników podana została precyzyjna informacja, że redl był sze-fem biura wywiadowczego komendy korpusu w Pradze, czyli jednostki, która „słu-ży podobnym celom, jak biuro ewidencyjne ministerium wojny”. Sprawa jest o tyle istotna, iż powszechnie przyjmowano, że pułkownik kierował biurem ewidencyjnym w Wiedniu. W konwencji sensacji przywołuje się informacje o homoseksualizmie redla i jego wystawnym trybie życia.

W numerze 149 (1 czerwca) w wydaniu głównym na s. 12 opublikowany zo-stał obszerny tekst informacyjny pod takim samym tytułem jak w numerze poran-nym z poprzedniego dnia26. Podano szczegóły kariery redla i opisano, jak doszło do uzyskania pewności przez władze wojskowe, że wysoko postawiony szpieg znajduje

26 Bazował on na obszernej sekwencji informacji Niebywała afera szpiegowska w Austrii, wyekspo-nowanych na s. 1 wydania porannego „Nowej reformy” (nr 245 z dnia 31 maja).

269PUŁKOWNIK reDL

się w dowództwie korpusu w Pradze. Podkreśla się, a właściwie przecenia, rolę puł-kownika, jako jednostki paraliżującej (a nie mogącej sparaliżować) akcję militarną Austro-Węgier na Bałkanach.

Z rzeczy mogących zainteresować czytelnika podano informację o działalności w Wiedniu w jednym z mieszkań „centralnego biura szpiegów” (nie można było do-powiedzieć, że rosyjskich, choć w następnym numerze mowa jest, iż kierowały nim rosjanka i Dunka) i o uporczywie krążącej po Krakowie pogłosce o aresztowaniu kil-kunastu osób wojskowych i cywilnych w związku ze sprawa redla.

W numerze 150 (2 czerwca) w wydaniu głównym na s. 9-10 opublikowano ob-szerny tekst Sprawa Redla, który jest montażem informacji powtarzanych za „Neue Freie Presse”, praskimi „Narodnimi Listami” i wiedeńską „Zeit”. Mowa w nim, mię-dzy innymi, o udziale redla w „salwowaniu” szpiegów, jako skutku brania przezeń udziału w śledztwach i rzucaniu podejrzeń na niewinnych oficerów i osoby cywilne i o zdarzeniach, do jakich doszło w hotelu Klomsera w sobotę 24 maja. Podkreślono rolę szefa biura ewidencyjnego, pułkownika sztabu generalnego Augusta Urbańskiego w osaczeniu i udowodnieniu winy redlowi. Identyczny tytuł nosi nota zamieszczo-na w numerze 151 (3 czerwca) w dodatku porannym na s. 2 i w wydaniu głównym na s. 7. Ponieważ w kilku pismach wiedeńskich, a zwłaszcza w „Neues Wiener Journal”, pojawiło się stwierdzenie, że redl jest Polakiem, redakcja – podobnie jak wiele in-nych polskich dzienników, zadała kłam tej insynuacji, podkreślając czysto niemieckie pochodzenie redla i jego „hakatystyczną nienawiść” do oficerów Polaków. Powraca wątek rosjanki i Dunki, podpisujących się nazwiskiem Ujhelius. W numerze 152 (4 czerwca) w dodatku porannym na s. 3 podniesiono między innymi roztrząsaną w dziennikach praskich i wiedeńskich kwestię rozmiarów winy redla. Te pierwsze wykazywały większe zdecydowanie w ocenie zasięgu zdrady, posuwając się nawet do hipotezy, iż redl mógł wydać nawet „ordre de bataille” armii niemieckiej na wy-padek wojny. Gazety wiedeńskie rozpisywały się natomiast na temat wydania przez redla planów mobilizacyjnych armii austro-węgierskiej, co jeden z wysokich ofice-rów uważał z definicji za niemożliwe (pisała o tym „Zeit”), choć powszechnie mówi się o konieczności przebudowy twierdz jako skutku zdrady.

W numerze 152 (4 czerwca) w wydaniu głównym w rubryce Przegląd prasy wy-odrębniono passus Po sprawie Redla, który jest obszernym streszczeniem artykułów zamieszczonych w „Czasie” i „Dzienniku Polskim”, komentujących kwestię fatal-nych skutków dla bezpieczeństwa państwa zmuszenia do samobójstwa pułkownika redla, fałszywego pojmowania honoru oficerskiego.

W kolejnych numerach „Kuriera Warszawskiego” z 5-7 i 9-10 czerwca doniesie-nia przybierają postać passusu w rubrykach informacyjnych, wyodrębnianych na ogół tytułem Echa sprawy Redla. Afera wyraźnie schodzi z pierwszego planu newsów, za to podawane są jej szczegóły; nawet odpowiedź na interpelacje poselskie ministra obrony krajowej Georgiego nie zostaje specjalnie podkreślona.

„Gazeta Poranna 2 Grosze”, uchodząca jak byśmy dziś powiedzieli za endecki ta-bloid, wyróżniający się spośród dzienników warszawskich najbardziej zdecydowanym nastawieniem antysemickim, podawała informacje na temat afery w rubryce noszącej


tytuł Różne nowiny oraz komentowała je w formie odrębnych artykułów, a nawet ar-tykułów wstępnych (nie podpisanych nazwiskiem). W numerze 148 (31 maja) pisano o szczegółach samobójstwa redla, do czego powrócono w numerze 151 (3 czerwca). Numer 152 (4 czerwca) otwiera na s. 1 artykuł wstępny noszący tyleż sugestywny, ile insynuujący tytuł Splątane nici. Tekst rozpoczyna się od przywołania powszech-nie kursującej w obiegu prasowym wypowiedzi Franciszka Józefa o aferze redla, jako najbardziej skandalicznym wydarzeniu mającym miejsce w czasie jego panowa-nia. Jednakże jak gdyby dopowiada komentator, ta sensacja winna dawać do myślenia także Polakom, gdyż dotyczy ich „bezpośrednio”. Łączyć bowiem mają redla „splą-tane nici” jego związków jako szefa austriackiego „biura ewidencyjnego” (Piłsudski dementował później tę powszechnie panującą mylną opinię) z „parlamentarzysta-mi polskimi” w Wiedniu, biorącymi bezpośredni udział w „komisji tymczasowej” (konsekwentnie powtarzane cudzysłowy stanowią oznakę ironicznego stosunku do Koła polskiego i do politycznej platformy współpracy ruchu niepodległościowego). redl miał z nimi pozostawać w bezpośrednich stosunkach, czego dowodem mają być twierdzenia pism niemieckich. Dziwny to sposób rozumienia dowodu, niekoniecz-nie prawdziwy, nawet wówczas gdyby podane zostało konkretne źródło prasowe, ale i tego nie ma.

W Warszawie miał redl kontaktować się z niedookreślonym przez autora artyku-łu kręgiem osób, określanych mianem głupców, ludzi naiwnych i prowokatorów. Nie pada żadne nazwisko, ale piętnuje się „pewien gatunek niepoczytalności politycznej”, który zagościł w Warszawie, a teraz został zdemaskowany wskutek afery szpiegow-skiej. Ponadto redl miał zwerbować Azefa, o czym pisała przed kilkoma miesiącami rosyjska gazeta „Łucz” (inne dzienniki powołujące się na te sensację jako źródło in-formacji podają prasę wiedeńską). Łatwo można było teraz utworzyć figurę, przema-wiającą do odbiorcy jako odrażający fantazmat zdrady:

Zaprzedany ciałem i duszą Prusom Daszyński, niepoczytalny krzykacz Tetmajer, Śliwiński, któ-ry radykalnie wyleczył swe finanse, odkąd zajął się działalnością „powstańczą”, Żydzi Diamand i Feldman, a na czele ich wszystkich – szpieg i zdrajca redl, z nim może Azef – oto czynniki, które na gruncie polskim miały realizować „orientację austriacką” i uszczęśliwić dzielnicę naszą powsta-niem na rzecz Austrii.

Opatrzność, dopowiada komentator, uchroniła przed hańbą, jako byłoby przelanie „krwi polskiej za złoto pobrane przez szpiegów austriackich”. Uczucie wstydu winno ogarnąć tych, którzy dali się uwieść, choć na chwilę „orientacji austriackiej”.

W tym samym numerze w rubryce Różne nowiny w kontekście sprawy kontaktów pułkownika w Wiedniu z damami trudniącymi się rzemiosłem szpiegowskim, posłu-gującymi się nazwiskiem Ujheljus pojawia się kategoryczne stwierdzenie, które staje się politycznym punktem oskarżenia ruchu strzeleckiego, powtórzonego za „Gazetą Poranną 2 Grosze” przez Zygmunta Balickiego (o czym będzie jeszcze mowa):

Z papierów zabranych w mieszkaniu redla i z jego przedśmiertelnego zeznania na piśmie wynika, iż był on faktycznym, chociaż ukrytym, organizatorem stowarzyszeń strzeleckich w Galicji, formowa-

271PUŁKOWNIK reDL

nych z takim pośpiechem podczas naprężenia się stosunków politycznych z powodu kryzysu bałkań-skiego. Oczywiście, iż jednocześnie wysyłał wyczerpujące raporty o tych organizacjach stronie zain-teresowanej. Wynikiem tej działalności była interwencja dyplomatyczna w Wiedniu27.

Teza sformułowana została kategorycznie, ale zbudowano ją na przesłankach fał-szywie wskazujących źródła informacji. Nie wiadomo, skąd redakcja mogła wiedzieć (byłaby taką jedyną na świecie), że we wzmiankowanych dokumentach czy zezna-niu, są jakiekolwiek treści odnoszące się do roli redla jako organizatora ruchu strze-leckiego.

W następnym numerze pisma opublikowano odrębny tekst Redl Żydem, w którym „zdemaskowano” redla jako Żyda, który swoje nazwisko redlich i wyznanie zmie-nił w 1902 roku. Podkreślono w nim, że we Francji szpiegiem jest z reguły oficer Żyd (pomijając kompletnym milczeniem dzieje afery Dreyfusa), podobnie w rosji i, jak się teraz okazało, w Austrii. „Żydowskie pochodzenie redla” – podkreśla dziennikarz – „wyświetla wiele rzeczy”, a w szczególności „poufne stosunki” redla z „osławio-ną” Komisją Tymczasową (w której ważną rolę odgrywają „Diamanty i Feldmany”) i jego kierownictwo „w organizowaniu pseudowojskowych stowarzyszeń strzelec-kich”. Konkluzja jest następująca:

Żyd, wysoki oficer austriacki, jednocześnie szpieg i zdrajca oraz Żydzi, socjaliści galicyjscy podali sobie bratnie dłonie, by wywołać ruch, który pogrążył by nas w przepaść prawie bez wyjścia28.

W artykule wstępnym Mistrze zdrady, opublikowanym w numerze 154 (6 czerw-ca) na s. 1, na kanwie afery redla i jego rzekomo żydowskiego pochodzenia, budo-wane jest przesłanie, stanowiące dobitny wyraz ideologicznego antysemityzmu, któ-rego późniejszym odpowiednikiem jest pojęcie żydokomuny. redl czy raczej redlich włączony zostaje do galerii „demonicznych zdrajców pochodzenia żydowskiego”, bę-dącej znakiem obecnych czasów. Padają nazwiska Azefa, Bakaja i Hartinga, właśnie owych mistrzów zdrady, pracujących na dwa fronty. Matecznikiem zdrady ma być ży-dowskie poczucie obcości, nienawiść i pogarda dla chrześciajn. Nie przynależący du-chowo do wspólnoty danego narodu Żyd – utrzymuje dziennikarz – z natury będzie skłonny do zdrady, i nie odczuje on z tego powodu żadnych wyrzutów sumienia. Bo będzie nim kierować resentyment do obcych. Łatwo też im o kamuflaż, gdyż w ich psychice nie nastąpią załamania i przejścia duchowe, jakie byłyby udziałem reprezen-tantów krwi i instynktów narodów europejskich.

Przychodziło im to łatwo, bo zarówno pod mundurem sztabowca austriackiego, jak pod kurtką re-wolucjonisty rosyjskiego, tu i tam biło serce Żyda, pełne nienawiści i pogardy dla „gojów”, których jeden wysyłał na szubienice lub pod bomby, drugi zamierzał wysłać setkami tysięcy na pola prze-granych bitew.

27 „Gazeta Poranna 2 Grosze” 1913, nr 152 (4 czerwca), s. 1-2.28 „Gazeta Poranna 2 Grosze” 1913, nr 153 (5 czerwca), s. 2.


Zarówno ten artykuł, jak i poprzednio wskazywane, stały się podstawą politycz-nego wystąpienia Zygmunta Balickiego, z którym w ostrą polemikę wszedł Józef Piłsudski. W ten sposób dwóch wybitnych adwersarzy politycznych, reprezentują-cych wrogie sobie ideologie, starło się na gruncie afery redla.

radykalne opinie „Gazety Porannej 2 Grosze” nawet część prasy warszawskiej odbierała jako insynuacje (o czym będzie jeszcze mowa), ale szereg liczących się ty-tułów podzielających racje Narodowej Demokracji bądź je respektujących („Gazeta Warszawska”, „Kurier Warszawski”) niekoniecznie skłonny był rezonować rewela-cjami gazety o której mowa. Były też dzienniki reprezentujące inną opcję polityczną, które bez reszty aprobowały wykładnię polityczną afery redla w wydaniu „dwugro-szówki”. Przykładem jest konserwatywne „Słowo”, które w obszernym streszczeniu tekstów zamieszczonych w „Gazecie Porannej 2 Grosze”, całkowicie solidaryzowa-ło się z ich wymową polityczną29. „Słowo” zresztą niespecjalnie interesowało się gło-śną aferą, choć zamieszczało dość oderwane od siebie wzmianki, na przykład o doko-nanym przez policję wiedeńską spisie poddanych rosyjskich i o pogłosce, że skazanie przed kilku laty w Petersburgu za szpiegostwo korespondenta austriackiego Biura Korespondencyjnego barona Ungerna Sternberga było efektem działalności redla, który w ten sposób go się pozbył.

Nowopowstały „Kurier Ilustrowany”, będący jak gdyby warszawskim warian-tem „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, nie poświęcił aferze szpiegowskiej zbyt wiele miejsca, choć w odrębnym tekście Sprawa szpiegostwa Redla, przywołał wie-le jej elementów , zwłaszcza koncentrujących się szczegółach wydarzeń i przebiegu śledztwa30. Podano dokładną lokalizację hotelu Klomsera. Zwraca uwagę nie wiado-mo skąd zaczerpnięta opinia, że śledztwo nie potwierdziło „pogłoski o homoseksual-nych zboczeniach redla”. Na stronie tytułowej numeru 156 z dnia 7 czerwca wyeks-ponowano niewielki objętościowo tekst Alfred Redl, jednakże ilustrowany fotografią pułkownika. Mowa nim między innymi o nie satysfakcjonującym opinię publiczną wystąpieniu ministra Georgiego i o jej negatywnym nastawieniu do „samosądu ofi-cerskiego”, jakim było wymuszenia samobójstwa na pułkowniku.

Afera redla stała się przedmiotem zainteresowania tygodników warszawskich. Najpoważniejszy nad Wisłą i miarodajny „Tygodnik Ilustrowany” poświęcił jej osob-ny całostronicowy esej31, choć zazwyczaj starannie unikał poruszania sensacyjnej te-matyki, czyniąc niekiedy w tej kwestii znaczące wyjątki, jak w poruszającej opinię

29 Warszawskie echa sprawy Redlowskiej”. „Słowo” 1913, nr 150 (7 czerwca), s. 3. Taki sam tytuł nosi passus zamieszczony w rubryce Z różnych stron, prowadzonej w „Dzienniku Poznańskim” (nr 130 z 10 czerwca, s. 3). Powołano się w nim aprobatywnie na opinie „Słowa” i „Gazety Porannej 2 Grosze”. „Dziennik Poznański” w artykule „Strzelcy” w Galicji, podpisanym pseudonimem Niejeden (nr 133 z 13 czerwca, s. 1) z zadowoleniem odnotował rozporządzenie ministerstwa obrony krajowej Austro-Wegier o „ograniczeniu działalności związków strzeleckich”. Ostudzone zostały zapały „entuzjastów” i zwolenników „rządów narodowych”, a poza tym swoje zrobiły doświadczenia roku 1863, które „na szczęście – cieszy się komentator – nie przeszły bez następstw i trwałych śladów”.

30 „Kurier Ilustrowany” 1913, nr 151 (2 czerwca), s. 3. 31 Szpieg, „Tygodnik Ilustrowany” 1913, nr 24 (maja), s. 468. Tekst podpisany kryptonimem Dees

[być może kryje się pod nim nazwisko Stanisława Dzikowskiego].

273PUŁKOWNIK reDL

publiczną głośnej sprawie Damazego Macocha, zbrodniarza z Jasnej Góry. Jego autor odniósł się przede wszystkim do zjawiska współczesnego szpiegostwa, które w sto-sunku do niedawnej epoki uległo zmianom, choć zawsze wszystkie armie i służby dyplomatyczne korzystały z usług służb wywiadowczych. Dawniejszy „romantyzm szpiegowski” obecnie odszedł w przeszłość, a usługi wywiadowcze stały się rzemio-słem, niekiedy źle wynagradzanym, w którym nawet uczucie nienawiści nie odgrywa żadnej roli. To rzec można zimny fach uprawiany wyłącznie za pieniądze przez taj-nych agentów, gotowych posunąć się do każdej nikczemności, z prowokacją i fabry-kowaniem dokumentów włącznie. Z tego właśnie powodu są oni niebezpieczni nawet dla własnych mocodawców.

Najwyższą kategorią szpiega jest oficer sztabu generalnego pozyskany dla wro-giej armii, za którego usługi żadna cena nie jest wygórowana. Szpiegiem tej klasy okazał się pułkownik redl, którego afera, co podkreśla się, „należy do najbardziej rozgłośnych wydarzeń z doby współczesnej”, i to w krytycznym momencie „ostatnie-go przesilenia wojennego pomiędzy Austrią a rosją”:

rozkwit działalności szpiegowskiej pułkownika redla przypada właśnie na tę epokę, którą nie tak dawno cały świat przeżywał z drżeniem serca, kiedy widmo wojny wisiało tuż nad głowami.

Po tej konstatacji autor tekstu cytuje obszerny fragment komentarza jednego z pu-blicystów wiedeńskich, który opisuje paradoks informacyjny, jakim była blokada in-formacyjna w Austro-Węgrzech na temat sytuacji „naszych dzielnych żołnierzy” pod-czas wojny na Bałkanach, a z drugiej strony wskutek działalności redla całkowita na ten temat wiedza przeciwnika. Komentator mówi o „wielkim tryumfie szpiego-stwa”, tym bardziej, że jak dodaje autor, pułkownik kierował biurem „przeciw-sz-piegowskim”. To stanowisko umożliwiało mu kontaktowanie się z najbardziej nawet podejrzanymi agentami, konfidentami oraz obcymi konsulami i oficerami. W zacho-waniach służbowych pułkownika nic nie wzbudzało podejrzeń, za to winny zwracać uwagę jego „instynkty dzikie i nieposkromione, kult dla rozrzutności i wszystkie wy-rafinowane obrzędy żądzy”. Ale wysocy oficerowie c. k. armii, stwierdza autor tekstu, nie byli psychologami, i nawet „fenomenalna” rozrzutność redla, zamiast mu szko-dzić, raczej pomagała w karierze.

W tym eseju o szpiegostwie i austriackim superszpiegu, z zamieszczonym jego zdjęciem nie ma bezpośrednich odniesień do spraw polskich. Widać, że jego autor unika kontekstów politycznych, starając się postawić diagnozę zjawisku, zdającemu się być właściwością czasów obecnych, w których, jak powiada, „wszyscy szpiegu-ją wszystkich i nikt się temu nie dziwi”. W ten sposób nobliwy i ukazujący się od bli-sko półwiecza „Tygodnik Ilustrowany” starał się stwarzać sugestię apolityczności, co nie było takie łatwe w dobie wojny na Bałkanach. Przy tym poruszał obchodzących wszystkich sprawę w sposób mogący wzbudzić zainteresowanie nie tylko u czytelni-ka żądnego sensacji.

Do kategorii eseju na temat szpiegostwa zaliczyć można artykuł wstępny Wacława Masłowskiego „Afera” pułkownika Redla, zamieszczony w konserwatywnej „Kronice


Powszechnej”32. Ten lwowski tygodnik często uciekał się do topiki lamentacyjnej, opisując moralny upadek cywilizacji współczesnej. I tak jest w wypadku wzmianko-wanego artykułu, w którym zjawisko szpiegostwa zinterpretowane zostało jako znak czasu. Dawniej – argumentuje autor – wojny rozgrywano na poziomie taktyki, a obec-nie przenosi się ją na poziom strategii, czyli w istocie operacyjnego przygotowania się do niej, dlatego też w sztabach wojskowych na znaczeniu zyskują departamen-ty wywiadowcze. Wszystko jest dokładnie zaplanowane, ale nawet najdokładniejszą maszynerię przygotowań, niesłychanie kosztowną może uczynić nieużyteczną usytu-owany wysoko w hierarchii sztabowej szpieg. Tak stało się w wypadku redla, któ-rego do zdrady popchnęła niepohamowana chciwość, materialistyczna żądza użycia, hedonizm, nazwane przez autora „chorobą naszych czasów”. Autor rozważa moral-ne aspekty szpiegostwa, przystając na obiegową opinię, że w razie wybuchu wojny zdrada redla mogłaby spowodować klęskę armii austriackiej. W zakończeniu jednak „ustawiczna chwiejność” tej armii, o której mówiło się w zimie, znajduje teraz wy-tłumaczenie, jako konieczność manewrowa. Wywiad austriacki wiedział już, że plany mobilizacyjne zostały sprzedane „obcemu mocarstwu”.

Niewielkie artykuły wraz ze zdjęciem redla pojawiły się też w innych tygo-dnikach warszawskich. „Świat” zamieścił artykuł pod takim samym tytułem, jak w „Tygodniku Ilustrowanym”, również z fotografią redla33. Ale jest on mniej inte-resujący, głównie z powodu swojej lakoniczności. Akcent położony został na szko-dy materialne działalności redla, biorące się choćby z koniecznością przebudowy twierdz i fortyfikacji armii austro-węgierskiej. W tym samym numerze mowa jest o głośnych wydarzeniach w budapeszteńskim parlamencie, nawet z sugestywnym ry-sunkiem, ale nie łączy się ich z aferą redla, jak to się tu i ówdzie zdarza, pod figurą moralnej kompromitacji czy nadwerężenia powagi Austro-Węgier. I w tym wypadku widać niechęć do zajęcia stanowiska politycznego, choć w jednym z numerów opisa-ny został wzmożony „ruch narodowy wśród ludności polskiej” na Spiszu i Orawie34, z antymadziarskim akcentem. redakcja nie wykorzystała również otoczki sensacji towarzyszącej aferze, widocznie, zostawiła to swoim czytelnikom, którzy równocze-śnie bywali niekiedy czytelnikami „Gazety Warszawskiej”, „Kuriera Warszawskiego” czy „Słowa”.

„Złoty róg”, istniejący na rynku prasowym od 1911 roku, zamieścił niewielki ob-jętościowo tekst poświęcony „smutnej pamięci bohaterowi wszecheuropejskiej afe-ry szpiegowskiej”35. Przewija się w nim kilka obiegowych opinii, dotyczących mo-tywów, które popchnęły redla do zdrady (rozrzutność, hulaszczy tryb życia, rozpu-sta), strat materialnych, jakie poniesie armia austro-węgierska z powodu konieczności jej reorganizacji i zmiany planów mobilizacyjnych czy wymuszonego samobójstwa

32 „Kronika Powszechna” 1913, nr 23 (7 czerwca), s. s. 375- 378. 33 Szpieg [tekst nie podpisany], „Świat” 1913, nr 24 (14 czerwca), s. 33. 34 Jast. [kryptonim], Sprawa polska na Węgrzech”, „Świat” 1913, nr 25 (21 czerwca), s.7.35 Pułkownik Redl [nie podpisany], „Złoty róg” 1913, nr 24 (15 czerwca), s. 9. Na tejże stronie fo-

tografia redla.

275PUŁKOWNIK reDL

pułkownika. Akcent paradoksu wnosi natomiast powtórzony za prasą francuską ko-mentarz, że redl uratował pokój europejski, gdyż na podstawie jego doniesień szpie-gowskich państwa trójporozumienia mogły nabrać pewności o zdecydowanej woli współdziałania Niemiec i Austro-Węgier w wypadku wybuchu wojny. To mogło od tej wojny odstręczać. W tym samym numerze podano też informację o dymisji kró-lewsko-cesarskiego komisarza w Chorwacji, ”gnębiciela i ciemięzcy” Cuvaja.

Wydawany w Warszawie tygodnik „Zorza”, adresowany do odbiorcy ludowego, informował o aferze redla w rubrykach Najświeższe wiadomości (nr 23 z 5 czerw-ca) i Przegląd polityczny (nr 24 z 12 czerwca i nr 30 z 24 lipca). Podnoszono w nich obiegowe w prasie watki, dotyczące na przykład „najhaniebniejszej rozpusty” puł-kownika, który, by zaspokoić na nią środki, uciekł się do zdrady czy okoliczności jego samobójstwa. Wyrażono też powszechnie kursującą opinię, że gdyby podczas „ostatniej mobilizacji” Austro-Węgry uwikłałyby się w wojnę, poniosłyby z powo-du zdrady „klęskę straszną”. Periodyk ten o tyle warty jest wzmianki, że w rubry-ce Przeglądu politycznego wprawdzie lakonicznie, ale ciągle informował o aferach szpiegowskich w europie. W lipcu i sierpniu odnotowano kilka takich spraw, któ-re wskazywały podtytuły rubryki: Wynalazca szpieg (o kapitanie armii rumuńskiej, który dopuścił się zdrady, aby pozyskać środki na udoskonalenie modelu samolo-tu), Szpiegostwo wojskowe w Austrii (zataczający się krąg oskarżeń wobec „pomoc-ników” Redla), Szpiegostwo we Włoszech (aresztowanie hr. Morozzo, wysokiego urzędnika w ministerstwie wojny z zarzutem kierowania szajką szpiegowską), Ujęcie szpiega (proces w Wilnie pisarza wojskowego Kisielewa oskarżonego o wydanie planów mobilizacyjnych rosji Niemcom), Aresztowanie szpiegów (w Krakowie za-trzymano dziewięciu studentów pod zarzutem szpiegostwa „na rzecz jednego z są-siednich państw”), Szpiegostwo w armii pruskiej (na placu ćwiczeń w obecności pod-władnych aresztowano pułkownika Steina, kierującego „związkiem szpiegowskim”). Najciekawsza jest jednak informacja podana w numerze 27 z dnia 3 lipca na s. 424, w której jest mowa o surowym ukaraniu przez sąd wojskowy w Przemyślu drago-nów czeskich za to, że „wznosili okrzyki na cześć rosji”. Dwóch dragonów skazano na 8 i pół roku więzienia, a dziewiętnastu na od 4 do 7 lat więzienia. Żaden inny fakt (poza wzmiankowaną epidemią we Lwowie samooskarżeń o współpracę z redlem) nie mówi lepiej o skutkach psychozy powstałej w warunkach maniakalnego podejrze-wania o działanie na szkodę Austro-Węgier, w tym wypadku żołnierzy, w końcu jaw-nie wznoszących okrzyki, będące zresztą wyrazem przekonań wielu, jeśli nie więk-szości Czechów. Naturalnie, była to niesubordynacja, polegająca na manifestowaniu przyjaznych uczuć do ościennego mocarstwa, ale kara za nią miała w sobie coś, co ko-jarzy się z pewnymi sytuacjami w Przygodach dzielnego wojaka Szwejka. Inna spra-wa, że psychoza szpiegowska szerzy się w europie, może z wyjątkiem wyspiarzy, chyba najlepiej chroniących swoje tajemnice wojskowe. A może Anglicy byli tylko najbardziej dyskretni?

Polityczne wątki afery redla rozegrała w bezpardonowy sposób „Myśl Niepodległa”. Periodyk ten, redagowany i w istocie autorsko zdominowany przez Andrzeja Niemojewskiego, był organem wolnomyślicielskim i antyklerykalnym,


ukazującym się trzy razy w miesiącu. Ale nie tylko ateizm i kwestie światopoglądo-we były przedmiotem zainteresowań redaktora, gdyż organ ten miał zdecydowane na-stawienie polityczne. „Myśl Niepodległa” wręcz dogmatycznie zwalczała orientację austriacką, by już wkrótce w czasie wojny stać się rozsadnikiem racji skrajnie ruso-filskich. Nie mogła nie zaatakować listu biskupów galicyjskich36, przy okazji ironizu-jąc na temat „dyplomacji bałkańskiej” Austro-Węgier, prowokującej wśród Polaków „nieziszczalne rojenia”, w rzeczywistości zaś doprowadzającej Galicję do „niebywa-łego przesilenia gospodarczo-finansowego”. W tym samym numerze w artykule za-tytułowanym Redl gwałtownie zaatakowana została „orientacja redlowska”, którą to nazwę utożsamiono wprost z polityką stawiania na Austro-Węgry.

Jeżeli rak zdrady toczy tak potężne organizmy, jak wielkie mocarstwa, to cóż dopiero mówić o naro-dzie, takim, jak nasz! (s. 796).

W istocie to formuła niewiary narodowej, wyprowadzona w schemacie nazbyt prostego sylogizmu. Za jej pomocą pogrążać można było wszelkie przejawy akty-wizmu, w czym właśnie „Myśl Niepodległa” celowała, jakby wbrew przymiotniko-wi w nagłówku pisma. W numerze, o którym mowa w kontekście afery redla, po-jawia się inny jeszcze artykuł, którego tytuł doskonale oddaje myślenie życzeniowe jego autora: Likwidacja zabawy wojennej w Galicji. Jego sens sprowadza się do opi-nii, że dobiega końca szkodliwa maskarada strzelecka szaleńców wierzących w mili-tarny sojusz z Austro-Węgrami.

W ukazującym się w Warszawie miesięczniku społecznym i literacko-nauko-wym „Prąd” afera redla znalazła swój komentarz polityczny w stałej rubryce tego pisma Z miesiąca37 . Komentarz napisany został pod figurą fictio legis, czyli z założe-niem hipotetycznego stanu rzeczy, co by stało się z Galicją, gdyby doszło do wojny Austro-Węgier z rosją. Wskutek zdrady redla „mocarstwo ościenne”, czyli rosja, doskonale poinformowana o planach dyslokacyjnych i wyposażeniu c. k. armii, na pewno odniosłaby nad nią zwycięstwo. A byłby to fakt „brzemienny w następstwa złowrogie i nieobliczalnej wagi dla naszego narodowego bytu”. rozprawiono by się z Galicją za „formowanie drużyn strzeleckich”, autonomia zostałaby zaprzepaszczo-na, w Uniwersytecie Jagiellońskim prowadzono by wykłady w języku „nieco odmien-nym” od polskiego. Strach pomyśleć – powiada komentator – że nad urzeczywistnie-niem tej hipotetycznej fatalności pracował Komitet Tymczasowy (chodzi o Komisję Tymczasową), którego związki z redlem zostały stwierdzone. Przy okazji skrytyko-wane zostało wystąpienie prezesa Koła polskiego w Wiedniu, który miał „skompro-mitować się haniebnie” deklaracją lojalizmu względem Austro-Węgier, nieprzyzwoitą i uzurpującą sobie prawo występowania w imieniu narodu polskiego. Nie wspomniał

36 W artykule wstępnym Manifest episkopatu galicyjskiego, „Myśl Narodowa” 1913, nr 245 (czer-wiec, dekada druga).

37 „Prąd” 1913, nr 6 (czerwiec), s. 168.Autorem komentarza jest P[aweł] O[bszyc].

277PUŁKOWNIK reDL

natomiast o braku lojalności rządu względem Polaków, co ma się wyrażać, między in-nymi, uprzywilejowaniem Rusinów.

Z afery redla prześmiewcze treści dobywała prasa humorystyczna. W warszaw-skim tygodniku „Mucha” opublikowany został wiersz Skandal dziejowy, opisujący 11-zgłoskowcem historię hulaszczego życia, zdrady i śmierci pułkownika redla38. „Utwór” jest najzupełniej banalny i nie warto by o nim wspominać, gdyby nie jego wymowa polityczna, uwierająca czujną cenzurę w Krakowie (władze austriackie nie miały wpływu na druk tekstów ukazujących się w Królestwie, ale mogły zabraniać ich rozpowszechniania na terenie C. K. Monarchii). W rubryce Wyroków prasowych prowadzonej w urzędowej „Gazecie Lwowskiej” pojawia się zakaz „rozszerzania” (rozpowszechniania) pierwszej i ostatniej zwrotki wiersza o którym mowa, gdyż te „zawierają w całej swej osnowie znamiona zbrodni”39. To formuła prawna, obok któ-rej stosowano łagodniejszą, mówiącą o „znamionach występku”40. Wyglądające na groźne paragrafy nie skutkowały jednak odpowiednio brzemiennymi w skutki postę-powaniami sądowymi wobec pism galicyjskich czy zakazami kolportażu w Galicji dzienników i periodyków wydawanych w Królestwie41. Machina sądownicza po pro-stu demonstrowała swoją czujność. Warto przytoczyć początkową i końcową zwrotkę Skandalu dziejowego, noszących „znamiona zbrodni” z tego powodu, że aferę redla potraktowano w nich jako symptom upadku politycznego Austro-Węgier:

W Austrii, w której niepokój trwa stale,Zdarzył się dzisiaj skandal nad skandale;Skandal szatański, z samych piekieł flanca,Co wieńczy smutne panowanie Franca.

W wielkim popłochu komendy i sztaby,Na tronie zatrząsł się Franz-Joseph słaby,A sąsiad szepcze: „Więcej takich redli,A wkrótce, Austrio, będziem ciebie jedli”.

W tym samym numerze pewien wątpliwy dowcip również został potraktowany, jako inkryminowany. Natomiast w numerze 14 „Muchy” z 14 czerwca pojawiają się dwa 8-zgłoskowe wiersze nawiązujące do głośnej afery: Odpowiedź pismom wiedeń-skim (s. 5) i Pan Redl (Ballada wiedeńska) (s. 8). Pierwszy daje odpór prasie wiedeń-

38 „Mucha” 1913, nr 13 (6 czerwca), s. 3.39 W numerze 134 z 14 czerwca.40 Z taką kwalifikacją i odpowiednio zakazem „rozszerzania” spotkał się artykuł Po śmierci pułkow-

nika Redla, opublikowany w „Głosie” i „Naprzodzie” w numerach 124 z 3 czerwca 1913 roku.41 W którym, inaczej niż w Galicji, na wydawców za nieprawomyślne treści nakładano dotkliwe

kary pieniężne lub karano wyrokami twierdzy, co spotkało na przykład Wiktora Gomulickiego. W c. k. Monarchii zdarzały się nawet przypadki wycofywania konfiskaty, a więc przyznania się cenzury do błędu. Przykładem jest ta oto notka z „Nowej reformy” 1913, nr 249 (poranny) z 3 czerwca, s. 1: „Charakterystycznym jest zniesienie konfiskaty „Prager Tagblattu”, a mianowicie jednego numeru tego dziennika, za doniesienie o aferze redla. Zniesienie konfiskaty uzasadniono tym, że wiadomość podana przez dziennik okazała się tymczasem prawdziwa”.


skiej, utrzymującej że redl był Polakiem. Ów odpór zasadza się na ironicznym kon-cepcie, że tak wyrafinowanym szpiegiem nie mógł być Polak, reprezentujący „niższą rasę”, lecz Szwab, „człowiek pierwszej klasy”. Drugi wiersz jest natomiast trawe-stacją ballady Mickiewicza Pani Twardowska. Oto podczas hulanki czart wyskaku-je z kielicha, i:

Z czułością redla dłoń chwyta,Pochlebne szepce mu łgarstwa –

„Herr Oberst, was winschen – pyta,Jam z sąsiedniego mocarstwa.

W ostatniej zwrotce zaprzedany diabłu redl dostrzega na dnie kielicha postronek. „Mucha” odnotowała też w formie wiersza dymisję „bana-tyrana” Cuvaja, na-

trząsała się z namiestnika Korytowskiego, jako „c. k. murzyna” i „lwowskiego agen-ta Habsburgów”, kpiła z agresywnych zachowań wobec siebie na Bałkanach „braci” Słowian.

Afera redla stała się najważniejszym elementem frontalnego ataku na Komisję Tymczasową i ruch strzelecki przeprowadzonego przez Zygmunta Balickiego, jedne-go z czołowych liderów Narodowej Demokracji i redaktora naczelnego ukazującego się w Warszawie „Przeglądu Narodowego”. Na łamach tego miesięcznika w nume-rach 5 (maj) i 6 (czerwiec) z 1913 roku opublikował on dwuczęściowy obszerny ar-tykuł o wymownym tytule „Dezorientacja” austriacka, który można uznać za zde-cydowany wykład racji endeckich, demaskujących nastroje wojenne w Galicji, jako dzieło prowokacji politycznej. Autor wychodzi od niedawnego zarządzenia wydane-go przez czynniki rządowe w Austrii, które z powodu osłabnięcia napięcia pomiędzy C. K. Monarchią a rosją, sprowadziło „armię polską”42 do roli stowarzyszenia sporto-wego. Stan „ustawicznego nerwowego podniecenia i oszałamiającego pogotowia wo-jennego” przeminął, a w jego miejsce wszedł nastrój depresji i rozczarowania.

Wypadki dały surową lekcję błędów popełnionych przez orientację austriac-ką i prowadzoną przez nią politykę powstańczą. Odwagę przyznania się do łatwo-wiernego zawierzenia dobrej woli Wiednia wykazał, według publicysty, tylko po-seł Włodzimierz Tetmajer, który publicznie wyznał, że Austria „wyzyskuje naszą uczciwość i uczucie w sposób najcyniczniejszy i z najwstrętniejszą hipokryzją i fał-szem świętoszka egoisty” (nr 5, s. 452). W podobnym duchu wypowiadał się „Kurier Lwowski”, a przywołany zeń cytat odnosi się do przykładów zaczerpniętych z hi-storii notorycznego wykorzystywania nastawień zbrojnych Polaków przez Austrię. Balicki, respektując tę zmianę stanowiska, powstałą jako skutek zawodu sprawionego przez „naturalnego sprzymierzeńca” (ironiczny cudzysłów), nie obwinia jednak po-lityki austriackiej. Przeciwnie, jest ona z punktu widzenia politycznego i prawnego

42 Cudzysłowów jest wiele w tym artykule, i stanowią one ironiczną oznakę dystansu do objętego nim wyrażenia. W pasji polemicznej liczy się też karykaturowanie pojęć („dezorientacja”) oraz stosowa-nie określeń prześmiewczych typu „parodia” (ruchu powstańczego). Ponadto wysoce funkcjonalna jest opozycja trzeźwość – gorączka, oszołomienie, nerwowość, podniecenie, łatwowierność.

279PUŁKOWNIK reDL

Wiednia „w zupełnym porządku”. Przecież Austria niczego nie obiecywała, to poli-tyczna część Galicji sama z siebie wytworzyła iluzję mitycznego poparcia i sama za-pędziła się w irracjonalne przygotowywanie się do wojny. Polaków nawet nie łudzono widokiem korzyści narodowych, a podsycany czy raczej samopodsycający się wśród nich nastrój powstańczy był potrzebny Austrii, gdyż zastępował on akcję polityczną.

Według Balickiego, orientacja austriacka zupełnie nie zrozumiała „doniosłości dla naszego narodu wojny bałkańskiej”, i siły Słowian południowych, wpływających na stosunki narodowościowe w c. k. Monarchii. Nie wykorzystano politycznie możli-wości nacisku polskiego na Wiedeń, co więcej pośrednio optowano na rzecz Berlina, który nie mógł pozwolić na zesłowiańszczenie się Austrii. Szkodzono rosji i wspo-magano Austrię, argumentuje publicysta – w obu wypadkach z uszczerbkiem intere-su polskiego, nadwerężanego też przez politykę Wiednia i Berlina wobec rusinów. Balicki obwinia Komisję Tymczasową o „bezczelne” wykorzystywanie patriotyzmu młodzieży polskiej, co stawia ten organ na płaszczyźnie odpowiedzialności nie tyl-ko politycznej i moralnej, ale „wprost kryminalnej” wobec narodu. Wykolejona mło-dzież tworzyć będzie, ironizuje publicysta, kombatancki zastęp „byłych uczestników niedoszłego powstania”. Z drugiej jednak strony zauważa, iż z całej tej „dezorien-tacji” austriackiej pozostanie jeden wartościowy element, o ile będzie skanalizowa-ny w duchu wychowania narodowego, a mianowicie, upowszechniające się w całej europie idee militaryzmu, idące w kierunku pracy nad młodym pokoleniem. A więc nie powstaniec, konspirator i rewolucjonista, ale żołnierz wychowany w duchu patrio-tycznym i obywatelskim jest tu ideałem wychowawczym.

Część II „Dezorientacji” austriackiej ufundowana jest na podłożu afery redla, określanej mianem „jedynego w swoim rodzaju skandalu w życiu wojskowości eu-ropejskiej”. Balicki krytykuje prasę polską za koncentrowanie się na stronie „epizo-dyczno-anegdotycznej” tej afery, i przemilczenie roli redla „w kryzysie wojennym galicyjskim i wpływie jego na stosunki specjalnie polskie” (nr 6, s. 562). Nie do koń-ca jest to prawdą, ale istotnie, przemilczenia i niedopowiedzenia dzienników i pe-riodyków reprezentujących orientację austriacką dawały się zauważyć. Balicki, jako pozytywny przykład zainteresowania się politycznymi aspektami afery redla poda-je artykuły zamieszczone w „Gazecie Porannej 2 Grosze” i na „faktach” w niej poda-nych (do wszystkich odnosi się bezkrytycznie) buduje swój wywód polityczny, który jest jednym wielkim oskarżeniem ruchu niepodległościowego o to, iż stał się on ofia-rą prowokacji, co nie znaczy, że nie było w nim cynicznych agentów zdających sobie sprawę, kim są ich mocodawcy i jaki jest skryty cel ich zakulisowych działań.

Największym zagrożeniem byłoby narzucenie narodowi polskiemu akcji zbrojnej na drodze prowokacji, i omal do tego nie doszło. redl utrzymywał ożywione stosunki z „wiecznymi powstańcami” polskimi, których ostatnią mutacją byli rewolucjoniści z Królestwa, teraz organizujący ruch niepodległościowy w Galicji. Miał on kontakty z Komisją Tymczasową; do spotkań dochodziło w Wiedniu i w Krakowie. Poznał nie-których członków Koła polskiego. Balicki bezkrytycznie powtarza za „dwugroszów-ką”, że z dokumentów znalezionych w mieszkaniu redla w Pradze i z jego zeznań napisanych przed popełnieniem samobójstwa wynika, że „był on faktycznym, choć


ukrytym organizatorem związków i drużyn strzeleckich w Galicji” (nr 6, s. 564). Przy tym pracował na rzecz obu mocarstw, gdyż informacje o ruchu strzeleckim przekazy-wał służbowo sztabowi generalnemu, a jako szpieg władzom rosyjskim, które wsku-tek powzięcia pewnych wiadomości interweniowały nawet w Wiedniu. Austriacki sztab generalny widział w drużynach, w razie konfliktu zbrojnego, formacje regular-ne pełniące służbę wywiadowczą i komunikacyjną, a więc pomocniczą. Ale i były ta-kie koncepcje, by przy pomocy tych oddziałów wywołać powstanie w Królestwie na początku ewentualnej wojny lub nawet niezależnie od niej, jako najfatalniejsze wystą-pienie samodzielne. I nad taki wystąpieniem, a więc bezpośrednią akcją powstańczą, jako prowokacją, pracować miał redl. Balicki zauważa rozbieżność koncepcji sztabu generalnego i biura ewidencyjnego.

redl pracował więc nad szerzeniem się „azewszczyzny” powstańczej w Galicji. Publicysta zawierza informacjom prasowym, że redl był Żydem galicyjskim, któ-ry dla kariery zmienił swoje nazwisko redlich na jego derywat, brzmiący bardziej niemiecko i mieszczańsko. I buduje na tym antysemicką tezę, że nie powinno dzi-wić, iż na czele owej azewszczyzny stanął Żyd, gdyż dzieje rewolucji rosyjskiej udo-wodniły, że prowokacja polityczna jest „jednym z ponurych przejawów duszy se-mickiej”. redlich stawiany jest przeto w rzędzie takich prowokatorów, jak Azef czy Bakaj. Balicki sugeruje, że ruch niepodległościowy w ogóle inspirują i podtrzymu-ją Żydzi; padają nazwiska, między innymi Wilhelma Feldmana, a lwowski „Wiek Nowy”, określany zostaje mianem dziennika żydowskiego i „niemal organu” Komisji Tymczasowej . W tym kontekście przeprowadzony zostaje gwałtowny atak na „stron-nictwa skonfederowane”, i postawione retoryczne pytanie, czy przeprowadziły one śledztwo odnośnie do możliwości ulegania prowokacji w swoich działaniach. Ale, jak stwierdza publicysta, Komisja Tymczasowa nie poczuwa się nawet do dania odpowie-dzi na te i inne pytania, może dlatego że jest „koterią od narodu oderwaną”.

Artykuły zamieszczane w „Gazecie Porannej 2 Grosze” przedrukowywano i apro-batywnie komentowano w dziennikach i periodykach endeckich, czerpiąc zeń poli-tyczne wątki służące kompromitacji ruchu niepodległościowego. Ale spectrum prasy warszawskiej było znacznie szersze, i nie wszystkie tytuły podzielały racje „dwu-groszówki”. Jako przykład służyć może zorientowana antyendecko, antyklerykal-nie43 i występująca przeciw trójlojalizmowi „Prawda”. W tygodniku skomentowa-no aferę redla jako „olbrzymi skandal, który podważa w najintymniejszych głębiach fundamenty moralne i militarne potęgi habsburskiej”44. Nie przywoływano jednak związanych z tą sprawą szczegółów, i zapewne spotkałoby ją na łamach tego pisma przemilczenie, gdyby nie artykuły w „Gazecie Porannej 2 Grosze”, które sprowoko-wały jego redakcję do ostrej reakcji. W rubryce Echa prawdy45 zaatakowano rewela-cje „dwugroszówki” jako brednie i „skandaliczne oszczerstwa”, o tyle niebezpieczne,

43 Charakterystyczny tytuł artykułu wstępnego, odnoszącego się do listu pasterskiego, o którym kil-kakroć była mowa: Biskupi przeciw narodowi. „Prawda” 1913, nr 22 (31 maja), s. 1-4.

44 „Prawda” 1913, nr 23 (7 czerwca), s. 5 (w rubryce Przeglądu politycznego). 45 „Prawda” 1913, nr 25 (21 czerwca), s. 3.

281PUŁKOWNIK reDL

że dotykające ludzi cieszących się zaufaniem publicznym: Tetmajera, Śliwińskiego i Daszyńskiego. endecki dziennik wymyślił, że redl musiał się kontaktować z posła-mi Koła polskiego, ale tylko z tymi, którzy są nie po jego linii politycznej. Skorzystał z pogłoski, że Azef znajdował się w Wiedniu, więc kontakt z nim musieli mieć znie-nawidzeni przez „dwugroszówkę” posłowie. redl, ironizuje „Prawda”, „organizował po prostu komisję tymczasową i związki strzeleckie, redl prowadził politykę obozu, w którego skład wchodzą najpopularniejsze w Galicji stronnictwa”. Nie wśród austro-filów, szydzi dalej, szukać trzeba wspólników zdemaskowanego szpiega, bo nie dla Austrii on pracował. „Dwugroszówka”, czytamy dalej, nie zasługuje, by z nią pole-mizować, tym bardziej, że jej insynuacje spotkały się z reakcją oburzenia i obrzydze-nia wśród części opinii publicznej.

„Prawda” zareagowała również na artykuł Balickiego. Mowa tu o polemicz-nym komentarzu Orientacja rumuńska, w którym wzmiankowany artykuł ocenio-ny został jako pełen „faktycznych fałszów i insynuacji”46. Wywołał on już protest po-sła Daszyńskiego zamieszczony w pismach krakowskich, podobnie jak odpowiedź Józefa Piłsudskiego. Tytuł komentarza sugerować ma, że treści artykułu Balickiego i jego endeckich egzegetów reprezentują „orientację rumuńską”, co było wówczas obiegowym dyskwalifikującym epitetem, bowiem część opinii publicznej uważała, że rumunia cynicznie wykorzystała wznowioną wojnę na Bałkanach, i bez żadnej z jej strony ofiary uzyskała największe łupy.

Ukazujący się w Warszawie „Tygodnik Polski”, podważający racje lojalizmu jako poniżające i jałowe, nie znajdujące zrozumienia w rosji, również odniósł się do sposobu komentowania afery redla przez „Gazetę Poranną 2 Grosze”. W rubry-ce Uwagi47, podkreślono, że sam fakt jest przykry i kompromitujący nie tylko dla Austrii, ale i również dla „ościennego mocarstwa” (to określenie wzięto w cudzy-słów), bo i w nim często zdarza się uprawianie procederu szpiegowskiego. Naturalnie, to są sprawy skandaliczne, na których podłożu tworzyć można „najbardziej fanta-styczne sylogizmy”. Jednakże, wywodzi redaktor, nawet w wytworach fikcji winno się „zachować miarę i pewne przynajmniej pozory poczytalności”. Tymczasem, iro-nizuje, przejęta „do żywego” szpiegowskim skandalem „Gazeta Poranna 2 Grosze”, chciałaby się dowiedzieć, z kim redl utrzymywał stosunki podczas swojego pobytu w Warszawie. Widocznie – prześmiewczo odpowiada – przeoczyła drukowaną wszę-dzie informację, że spotykał się on z pewną szansonistką z kabaretu Aquarium.

Krakowska „Krytyka” była czołowym organem propagowania idei niepodległo-ściowych i popierania „polityki wojennej” Austro-Węgier. Miesięcznik redagowa-ny był przez Wilhelma Feldmana, swoje artykuły publikował w nim między innymi Władysław Studnicki. Głoszono w nim hasła przeobrażenia Austrii w „federację na-rodów” bądź w państwo autro-słowiańsko-węgierskie, mogące stać się nie tylko an-tytezą dla rosji, ale i dla Niemiec. W Galicji widziano Piemont Polski, uznawano po-

46 „Prawda” 1913, nr 32 (9 sierpnia), s. 4. Autorką komentarza prawdopodobnie jest I[za] M[oszczeńska].

47 „Tygodnik Polski” 1913, nr 23 (5 czerwca), s. 365. redaktor podpisany kryptonimem: (d.).


lityczne aspiracje rusinów. Antyczechizm łączono z madziarofilstwem, a to ostatnie nastawienie w dobie wojen bałkańskich mocno się depopularyzowało, gdyż nawet zdeklarowani wyznawcy idei trializmu, za największą przeszkodę do jej urzeczywist-nienia uważali nieprzejednane stanowisko Węgrów, obstających przy zachowaniu ustroju dualistycznego, który zapewniał im hegemonistyczną pozycję wobec Słowian. „Krytyka” czy lwowski dwutygodnik „Rzeczpospolita”48 wyróżniały się właśnie ta-kim punktem widzenia.

„Krytyka” uważnie śledziła sprawy związane z Komisją Tymczasową i drużyna-mi strzeleckimi w rubryce Z ruchu niepodległościowego. Zwalczała prasę warszawską jako przeważnie moskalofilską, przeciwstawiając „polskiemu pogotowiu wojenne-mu” w Galicji pasywizm i postawę godzenia się z losem Królestwa. W szczególno-ści piętnowała panslawizm, także w wydaniu czeskim (grupa Klofácza). Wydawać by się mogło, że redakcja niezwłocznie zareaguje na aferę redla, by móc niejako z góry dać odpowiedź na pytania, które cisnęły się na usta opinii publicznej, nieko-niecznie w jej części endeckiej. Można było narzucić swoją interpretację, jak uczynił to „Ilustrowany Kurier Codzienny”, w każdym razie należało z powodów politycz-nych sprawę zneutralizować.

Tymczasem „Krytyka” odpowiedziała nie jakimś specjalnej wagi artykułem wstępnym, lecz polemiką z „Gazetą Poranną 2 Grosze”, umieszczonej we wzmianko-wanej rubryce49. Redaktor pisze:

Znając poziom moralny i metody walki naszych, polskich, wrogów ruchu niepodległościowego, ani na chwilę nie można było wątpić, że zechcą przykładnie wyzyskać redla dla celów Targowicy.

Nie podaje jednak literalnie faktów czy przypuszczeń, które stwarzały pożyw-kę dla przeciwnika politycznego, umożliwiającą rozpętanie „kampanii oszczerstw” przeciwko ruchowi niepodległościowemu. Trzeba by stwierdzić, i wydać jakieś sta-nowcze dementi, zaprzeczające możliwości infiltracji Komisji Tymczasowej i drużyn strzeleckich przez redla. Tymczasem poprzestano na ataku na „osławioną” „Gazetę Poranną 2 Grosze”, a zwłaszcza na tekst Splątane sieci, zamieszczony w numerze 152 tego dziennika, jakoby zainspirowany przez Dmowskiego. Mowa jest też w tej pole-mice o przedrukach z „dwugroszówki” w całej prasie ugodowej (padają tytuły dzien-ników warszawskich, lwowskich i poznańskich). Porównanie redla do Azefa zostaje sprowadzone do absurdu, wytyka się też zupełną bezpodstawność insynuacji skiero-wanych pod adresem posłów Śliwińskiego, Tetmajera i Daszyńskiego. Podkreśla się też powagę Komisji Tymczasowej, której znaczenie rośnie w kręgach Polonii ame-rykańskiej, i dostrzega zainteresowanie Francji ruchem niepodległościowym (nieko-niecznie przyjazne, ale liczące się jako fakt), co ma być pośrednim skutkiem wypad-ków na Bałkanach. Polemika odbywa się zatem na gruncie zarzutów poczynionych

48 Por. artykuł Węgry i ich sprawy w prasie polskiej, „rzeczpospolita” 1913, nr 101 (21 czerwca). Autor podpisany kryptonimem C. R.

49 „Krytyka” 1913, T. XXXIX (Dział polityczno-społeczny), s. 44-46. Inicjał redaktora: (l).

283PUŁKOWNIK reDL

przez przeciwnika politycznego, co stronę broniącą się stawia w trudnej sytuacji. Z drugiej strony widać jednak, że można było znajdować argumenty podnoszące racje wyznawane przez „Krytykę”.

Najpoważniejszą odpowiedzią na Dezorientację austriacką okazał się artykuł Józefa Piłsudskiego Orientacja pana Balickiego, który ukazał się w numerze krakow-skiego „Naprzodu” z 30 lipca 1913 roku (s. 1-2). Była to odpowiedź dość spóźnio-na, ale za to zdecydowanie uderzająca w tezy i argumentację przeciwnika. Wycieczka czołowego ideologa endecji spotkała się z ripostą lidera ruchu strzeleckiego, który tłumaczy specjalne zainteresowanie artykułem Balickiego tym, iż ten, korzystając z insynuacji „dwugroszowych pismaków”, „usystematyzował kalumnie”, podpisał je własnym nazwiskiem i nadał znaczenie wypowiedzi politycznej. Posłużył się zatem ów – jak się domyślamy – liczący się adwersarz polityczny – tam marnym tworzy-wem, jakim są „różne brednie tandetnie obsługiwanej prasy polskiej”. Piłsudski po-wtarza tę myśl o miałkości prasy polskiej, skłonnej do szerzenia „potwornych baśni”, jak ta o aferze Redla, bez zadania sobie najmniejszego trudu w sprawdzaniu wiary-godności źródeł. A przecież niekiedy można to uczynić bardzo łatwo, sięgając do in-formacji jawnych, dotyczących na przykład „schematyzmu wojskowego” armii au-stro-węgierskiej”, „źródła dostępnego dla wszystkich”. Wyczytać z niego można, że szefem biura ewidencyjnego był pułkownik ritter von Ostrymiecz Urbański, a nie redl, nazwisko – ironizuje Piłsudski – „o ile mi się zdaje, nie żydowskiego pocho-dzenia”.

Istotnie, stanowisko szefa sztabu generalnego (korpusu) mylono ze stanowiskiem szefa cesarsko-królewskiego sztabu generalnego (armii). Piłsudski podaje informację, że służba redla jako oficera (o specjalnie nie wyszczególnionej funkcji) w sztabie ge-neralnym armii kończy się na początku 1911 roku, następnie jako podpułkownik słu-ży on w 99. pułku piechoty i jako pułkownik zostaje awansowany na szefa sztabu VIII korpusu. Według Piłsudskiego wiązanie redla z ruchem strzeleckim jest nonsensem, gdyż pierwszy związek strzelecki w Galicji powstał w końcu 1910 roku, co się pra-wie zbiegło z zakończeniem służby redla w sztabie generalnym w Wiedniu. rozwój tego ruchu – zaznacza – w ogóle „mało popierany przez wojskowość austriacką”, roz-winął się dopiero w roku 1912, „kryzysowym” z powodu wojny na Bałkanach. redl w żaden, więc, sposób nie mógł mieć ani wpływu ani nawet kontaktów z niepodle-głościowcami, a sama myśl o możliwości kierowania przez szefa sztabu korpusu pra-skiego „ruchem irredentystycznym w Polsce” jest absolutnym nonsensem. Podobnie jak domniemanie, że redl mógł odgrywać jakąkolwiek rolę i w ten sposób pozyskać wiedzę o strategicznych planach wojny, nie miał on nawet dostępu do informacji do-tyczących innych, poza własnym, korpusów.

Piłsudski ironizuje, iż ubliża to nawet rosji, iż ta w obliczu wojny z potęgą mili-tarną Austro-Węgier i Niemiec, miałaby delegować najwyższej klasy swojego szpie-


ga „do tak względnie nikłych rzeczy, jak prowokatorskie organizowanie Związków i Drużyn strzeleckich i komunikowania się z posłami polskimi w Wiedniu”50.

Zabawa Balickiego w Sherlocka Holmesa byłaby – powiada Piłsudski – czymś śmiesznym i naiwnym, gdyby nie to, że okazała się „potwornie wstrętną”. Dyzgust estetyczny, wyrażany w retoryce świętego oburzenia, idzie w parze z wycieczką ide-ologiczną skierowana przeciwko Narodowej Demokracji i podzielającym jej racje tytułom prasowym. endecja ma reprezentować „prąd moskalofilstwa”, nie przyj-mujący do wiadomości, podobnie jak rząd rosyjski, że poza nim może istnieć jaki-kolwiek „ośrodek kierowniczy” polityki polskiej. Piłsudski szydzi, że dla wyjaśnie-nia „tak potwornego zjawiska w życiu ujarzmionego narodu”, jakim jest dążenie do walki o niepodległość, poszukuje się insynuacyjnie „brudnych i wstrętnych źródeł”. Balicki, który „haniebnie i oszczerczo brudne błoto rzuca” zaliczony zostaje w po-czet „gadzinowców moskiewskich”, ciskających anatemy na hasła rewolucyjne, nie-gdyś przez nich wyznawane. To, naturalnie, przytyk do wczesnej biografii politycz-nej Balickiego.

Artykuł Piłsudskiego niósł z sobą niemały zasób argumentów zwalczających en-decką tezę o kierowniczej roli redla w organizacji ruchu strzeleckiego i o jego kontak-tach z politykami niepodległościowymi. W dodatku argumenty te, wyłożone z pasją i niejako ze wstrętem zbijające „potworne” i „ohydne” treści wywodów Balickiego, miały swoje pierwszorzędne znaczenie polityczne. W ten sposób, bowiem, wyrażony został punkt widzenia wybitnego niepodległościowca na sposób i styl wykorzystania afery redla przez endeków. Balickiemu odpowiedział Piłsudski, co sugerowało wagę tej polemiki, jako konfrontacji ideologicznej. Ale odpowiedź była spóźniona, i nade-szła ona w momencie, gdy prasa warszawska przestała zajmować się aferą szpiegow-ską. Komentarze „dwugroszówki” zdołały już obiec całą prasę polską, zwłaszcza tę, która wyznawała racje Narodowej Demokracji. A były to dziesiątki tytułów dzienni-ków i tygodników ukazujących się na ziemiach polskich pozostających pod władzą trzech cesarzy.

Afera redla spotkała się z ogromnym zainteresowaniem prasy polskiej, stając się jednym z ważniejszych czynników polaryzacji polskiej opinii publicznej na dwie główne orientacje polityczne, które ostatecznie skrystalizuje wybuch wojny europej-skiej. Zdemaskowanie agenta rosyjskiego odsłaniało słabość c. k. armii i nadweręża-ło prestiż monarchii Habsburgów na arenie międzynarodowej. Ustawiało galicyjski aktywizm pod tym względem w pozycji defensywnej, a że afera wydarzyła się w mo-mencie osłabnięcia napięcia pomiędzy mocarstwami, oddalając nadzieje niepodległo-ściowców na wybuch wielkiej wojny, pomniejszyła ona powagę „pogotowia wojen-nego”.

Przedstawiliśmy szereg wątków politycznych związanych z „wprost niebywa-łą sprawą szpiegowską”, respektując kontekst politycznych wydarzeń w Austro-Węgrzech i w Galicji, na które wpływ miała wojna na Bałkanach. Nie rozgrywała się

50 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe. Wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych, redakcja, wstęp i przypisy Wacław Lipiński, tom III, Warszawa 1937, s. 186.

285PUŁKOWNIK reDL

ona, bowiem, w jakiejś abstrakcyjnej przestrzeni, a jej psychopolityczna irradiacja wywoływała skutki w świadomości narodów c. k. Monarchii, wytwarzając coraz bar-dziej skonfliktowane z sobą dwa typy postaw: sprzymierzeńca (zwolennika trializmu) i rozłamowca (pragnącego rozpadu monarchii Franciszka Józefa). Oczywiście, to po-dział nadzwyczaj ogólny, gdyż na przykład polski niepodległościowiec jest sprzymie-rzeńcem Austro-Węgier, czeski raczej odwrotnie (bo nadzieje na suwerenność wiąże z rosją), a chorwacki czy bośniacki spogląda w stronę Serbii i pragnie widzieć swój kraj nie jako odrębne państwo, ale w ramach federacji jugosłowiańskiej.

W pryzmacie afery redla rozszczepiają się pasma różnorakich spraw politycz-nych, w tym konfliktów narodowościowych, które zdawały się rozsadzać c. k. Mo-narchię. Konflikty te odsłaniały się w dyskursie prasowym na różnych płaszczyznach, na przykład sprawy narodowości redla, morale korpusu oficerskiego armii austro-węgierskiej czy Izby poselskiej i sejmów krajowych, które stawały się coraz bardziej zantagonizowanym forum reprezentowania interesów narodowych. Nie oznacza to, iż ten dysfunkcyjny parlamentaryzm nadwerężał ustrój państwa. W końcu to była mo-narchia, która może – i to byłoby paradoksem – mogła całkiem dobrze funkcjonować właśnie dzięki zasadzie „divide et impera”, której stosowanie przerzucono także na fora parlamentarne. A więc względna równowaga poprzez lokalizowanie konfliktów w politycznej przestrzeni poselskich walki frakcji narodowościowych. Ale i słabość wskutek przesycenia narodowością tkanki politycznej mocarstwa. Sądzić wypada, że afera redla daje więcej do myślenia, niżby to wynikało tylko z powodu jej sensacyj-nego charakteru. I tak to odebrać można, interpretując treści doniesień i komentarzy prasowych sprzed stulecia.

COLONEL REDL. POLITICAL MOTIFS OF THe AFFAIr IN POLISH PreSS

RELEASES.

S u m m a r y

The most famous spy scandal before the outbreak of the First World War, took place during the time of intensified diplomatic actions taken to stop the Balkan War. At night on May 24th 1913, Colonel Alfred redl, the chief of staff for the VIII. Corps stationed in Prague – having been exposed by counterintelligen-ce – committed suicide in Klomser Hotel in Vienna. His death was directly connected to the fact that the special commission that consisted of high ranking officers was established in the extraordinary mode. The case of Russian spy was known only to an exclusive group of ‘initiates’. Nevertheless, it was almost im-mediately leaked to the press and evoked scandal that stirred up public opinion in Austria-Hungary.

The motifs of the scandal – described in Polish press releases of that time: in Cracow, Lvov and Warsaw – have been analyzed in the article. They were significant in the context of political struggle, led mainly between two antagonistic forces: the Austrophiles and the russophiles. Seemingly distant from


Polish matters, the spy affair turned out to be an important factor that ‘catalyzed’ political attitudes of the Poles. The aspect of redl’s nationality became a significant element of the polemics . And the scandal un-dermined Austro-Hungarian morale, especially the morale of Slavic nations subject to the empire; the more so as, at exactly the same time, a political corruption affair which Hungarian Prime Minister was in-volved in, happened in Budapest. The events that happened in Galicia in May and June 1913 – as connect-ed with political and economical turning point that autonomous country reached, which was caused by Austro-Hungarian preparations for Balkan War – have been examined here as the background context.

In this article, basing on a wide range of press sources, the author classifies and describes some key political motifs of the redl affair: especially the change of ideas about the Balkan War – in accordance to common opinions expressed in Polish press – now bringing the fatal threat to Austro-Hungary. (russia came into possession of mobilization plans). The other topics are: the decline of Austro-Hungarian pres-tige on the international arena, the criticism of the code applying to officer corps, assigning redl the Jewish origin by the anti-Semitic press, attacks on the ones that supported Austro-Hungarian orientations, including those who organized a kind of ‘substitute” for Polish military forces under the auspices of the monarchy, and finally – the spy psychosis.


rUMUŃSKIe rOSZCZeNIA TeryTOrIALNe WOBeC BUŁGArII W DOBIe WOJeN BAŁKAŃSKICH

elżbieta zNaMierowska-rakk

AbstraCt. elżbieta Znamierowska-rakk, Rumuńskie roszczenia terytorialne wobec Bułgarii w dobie wojen bałkańskich (Romanian claims against Bulgaria during the period of the Balcan Wars).


elżbieta Znamierowska-rakk, Uniwersytet Warszawski, Studium europy Wschodniej, Krakowskie Przedmieście 26/28, Warszawa.

Kwestia roszczeń terytorialnych rumunii pod adresem Bułgarii w dziejach naj-nowszych, jak dotąd, nie została wystarczająco przebadana w historiografii polskiej. Jeżeli chodzi o okres wojen z lat 1912-1913 to trzeba stwierdzić, że na ogół badacze skupili się na analizie genezy, przebiegu i skutków tych wydarzeń w odniesieniu do państw sygnatariuszy sojuszu bałkańskiego – Serbii, Bułgarii, Czarnogóry i Grecji, zawartego w celu położenia kresu władztwu osmańskiemu na Bałkanach. rumunia zaś bywa traktowana raczej marginalnie i to przeważnie dopiero w kontekście woj-ny międzysojuszniczej. Podczas gdy aneksja Dobrudży Południowej – obszaru po-zostającego w granicach państwa bułgarskiego, dokonana przez rumunów pod ko-niec II wojny bałkańskiej w 1913 r. może się jawić, jako swego rodzaju wbicie noża w plecy, niespodziewany akt wrogi wymierzony przeciwko południowemu sąsiadowi w ciężkim dla niego położeniu. Bo ówcześnie niemalże wszystkie buł-garskie siły zbrojne skoncentrowane były na froncie zachodnim, gdzie w drama-tycznych zmaganiach z wojskami serbskimi, czarnogórskimi i greckimi były bli-skie poniesienia klęski. Zabór bułgarskiej części Dobrudży może zatem sprawiać wrażenie wykorzystania przez armię rumuńską ad hoc okoliczności sprzyjających łatwemu, bezkrwawemu sięgnięciu po terytorium, usytuowanego tuż przy grani-cy rumuńsko-bułgarskiej, a co więcej, pozbawionego prawie elementarnej obrony wojskowej. Tymczasem, nie negując wpływu owej niezwykle dogodnej koniunk-tury, trzeba stwierdzić, że przyłączenie Dobrudży Południowej do państwa rumuń-skiego stanowiło ukoronowanie ponad trzydziestoletnich aspiracji i konkretnych

288 eLŻBIeTA ZNAMIerOWSKA-rAKK

zabiegów dyplomatycznych, niestrudzenie podejmowanych przez koła rządzące w Bukareszcie.

Pretensje rumunów do owej ziemi miały ścisły związek z traktatem berlińskim z 1878 r., kiedy to po wojnie wygranej przez rosję z imperium osmańskim, mocar-stwa europejskie ustanowiły nowy ład terytorialno-narodowościowy na Bałkanach. Zgodnie z postanowieniami owego traktatu rumunia uzyskała pełną suwerenność państwową, lecz zarazem pozbawiano ją Besarabii – obszaru rdzennie rumuńskiego1. Warto przypomnieć, że ziemia ta w 1812 r. została zaanektowana przez rosję, ale po jej klęsce w wojnie krymskiej (lata 1853-1856) południowa część Besarabii powróci-ła do rumunii2. Niemniej skomplikowany układ sił na arenie europejskiej, ukonsty-tuowany po zakończeniu wielkiego kryzysu bałkańskiego (1875-1878), zadecydował o odebraniu Rumunii tego fragmentu prowincji besarabskiej na rzecz imperium ro-syjskiego.

Wszakże w celu osłodzenia rumunom przełknięcia tej gorzkiej pigułki przyzna-no im Dobrudżę Północną – obszar zamieszkany w znacznym procencie przez lud-ność bułgarską, a przy tym o wiele mniej cenny ekonomicznie, ile strategicznie i psy-chologicznie w porównaniu z Besarabią3. Było to zatem dość wątpliwe wyrównanie, gdyż nie tylko nie równoważyło utraconych korzyści z powodu odcięcia prowincji besarabskiej, ale także skutkowało potencjalnym konfliktem z Bułgarią. Stąd czynni-ki rządzące w Bukareszcie początkowo usiłowały zmienić lub udaremnić realizację owej niekorzystnej decyzji. Ostatecznie jednak, wobec bezowocności swych zabie-gów, zmuszone były pogodzić się z dyktatem mocarstw. Niemniej z czasem Dobrudża Północna nabrała w oczach rumunów ważnego znaczenia polityczno-strategicznego, jako obszar oddzielający słowiańską rosję od słowiańskiej Bułgarii, co miało uda-remnić ekspansję imperium rosyjskiego na Cieśniny Czarnomorskie, zagrażającą in-teresom Rumunii4. W tym stanie rzeczy rząd rumuński zdecydował utrwalić włada-nie prowincją dobrudżańską, przeciwdziałając irredencie tamtejszych Bułgarów oraz zabezpieczając tę ziemię przed spodziewanymi zakusami ze strony państwa bułgar-skiego. Przede wszystkim starano się zmienić jej oblicze etniczne drogą wzmożo-nej rumunizacji5, a jednocześnie zabiegano o odpowiednie wzmocnienie granicy ru-muńsko-bułgarskiej. Największy niepokój Bukaresztu budziły twierdze bułgarskie, usytuowane wokół miasta Silistra w Dobrudży Południowej, stanowiące potencjal-

1 Ot San Stefano do Pariž 1878-1947. Najvažnite dogovori za B’’lgariâ, Sofiâ 2009, s. 41-56; B. Kesâkov, Prinos k’’m diplomatičeskata istoriâ na B’’lgariâ 1878-1925, t. I, Sofiâ 1926, s.1-16; D.P. Hupchick, The Balkans. From Constantinopole to Communism, Polgrave Macmilan 2004, s. 265-266.

2 A. Kastory, Rozbiór Rumunii w 1940 roku, Warszawa 2002, s. 14-15.3 S. Dimitrov, N. Zečev, V. Tošev , Istorija na Dobrudža, t. 3, Sofiâ 1988, s. 282-286.4 G. Zbuchea, România şi Râzboaiele Balcanice 1912-1913. Pagini de istorie Sud-Est Europeanâ,

Bucureşti 1999, s. 24-25.5 P. Todorov, Ideini tečeniâ i borbi v dobrudžanskoto nocionalnoosvoboditelno dviženie do 1919 g.

w: B’’lgarskiât nocionalen v’’pros sled Berlinskiâ kongres (do socialističeskata revoluciâ), Sofiâ 1986, s. 117 i nn.; szerzej: V. Tonev, Dobrudža po vreme na osvoboditelna vojna, „Istoričeski pregled” [Sofiâ] 1977, nr 5-6 s. 162-168.

289rUMUŃSKIe rOSZCZeNIA TeryTOrIALNe WOBeC BUŁGArII

ną groźbę interwencji militarnej Bułgarii w Dobrudży Północnej. W rezultacie wła-dze rumuńskie, pragnąc zawładnąć tym miastem wraz z jego okolicami, podejmowały działania spowalniające prace międzynarodowej komisji, powołanej przez traktat ber-liński do wyznaczenia linii granicznej pomiędzy rumunią a Bułgarią. równolegle do zabiegów rumunów na płaszczyźnie dyplomatycznej doszło też do rumuńskich ak-cji wojskowych w pobliżu Silistry, skutkujących zajęciem okolicznych terenów. Aby przekonać przedstawicieli mocarstw europejskich o konieczności władania Silistrą, władze rumuńskie eksponowały nie tylko rzeczywiste motywy strategiczne, lecz rów-nież gospodarcze. Argumentowano, że zajęte przez wojsko okolice i samo miasto są niezbędne dla rumunii w celu zbudowania mostu w dolnym biegu Dunaju, służącego zarówno komunikacji wewnętrznej, jak i międzynarodowej6.

Wszelako granica pomiędzy obu sąsiednimi państwami, ustalona ostatecznie w drugiej połowie lat 80. XIX w. przez międzynarodowe gremium, nie uwzględniła aspiracji Bukaresztu. Nie wpłynęło to wszakże na zaprzestanie wysiłków rumunów w dalszych latach w kierunku jej rektyfikacji. A trzeba stwierdzić, że pod koniec XIX i na początku XX w. rachuby rumuńskich kół rządzących na zmianę dobru-dżańskiej granicy nie były pozbawione szans powodzenia. Ukształtowana, bowiem, wówczas dychotomiczna konfiguracja mocarstw na arenie europejskiej sprzyjała re-wizjonistycznym i ekspansjonistycznym tendencjom w polityce państw kontynen-tu. Funkcjonowanie wszak dwóch przeciwstawnych bloków polityczno-wojskowych – Trójprzymierza i Trójporozumienia, zabiegających o utrzymanie lub włączenie rumunii w orbitę swych wpływów pozwalało przywódcom tego kraju stosować taktykę lawirowania. Niemniej jednak główne roszczenia terytorialne Bukaresztu – Transylwania i Besarabia jawiły się, jako nader problematyczne, gdyż aspiracje do tego pierwszego terytorium wykluczałyby pozostawanie rumunii w sojuszu Niemiec, Austro-Węgier i Włoch, zaś żądania zwrotu tego ostatniego – uniemożliwiałyby zbli-żenie do ugrupowania Francji, rosji i Wielkiej Brytanii. W tej sytuacji zaspokoje-nie owych pretensji zależało od wybuchu konfliktu wojennego między mocarstwami i od przyjęcia przez rumuński rząd orientacji na ten blok militarno-polityczny, który by zwyciężył.

Niemniej w przypadku konsekwentnych zabiegów rumunów o przyłączenie mniejszej lub większej części Dobrudży Południowej tego rodzaju ograniczenia nie występowały; rumuńskie pretensje, bowiem, pod adresem Bułgarii nie kolidowały z interesami mocarstw. Wysiłki rumunii w tym kierunku nasiliły się, gdy coraz wy-raźniej ujawniał się priorytetowy cel bułgarskiej polityki zagranicznej, zmierzającej do aneksji Macedonii i Tracji, co zaznaczyło się zwłaszcza po proklamowaniu przez Bułgarię w 1908 r. pełnej suwerenności państwowej, jako cesarstwa. Perspektywa taka zrodziła obawy Bukaresztu przed wzmocnieniem pozycji Bułgarii na Bałkanach, potencjalnie skutkującym hegemonią tego państwa w regionie, a także siłowym ode-

6 Szerzej: v. Arabov, Razmânata na Dobrudža s Besarabiâ. Otkaz’’t na rum’’nite ot Dobrudža. Učastieto na Rum’’niâ v Rusko-turskata vojna ot 1877-1878, Sofiâ 1939; Ż. Popov, B’’lgarite v Severna Dobrudža 1878-1913, Sofiâ 1991.


braniem Dobrudży Północnej7. Toteż obok dotychczasowego, względnie skromnego, żądania rewizji granicy rumuńsko-bułgarskiej, ustalonej niekorzystnie w opinii kół rządzących w rumunii, przywódcy tego kraju podnieśli konieczność przywrócenia równowagi politycznej w regionie bałkańskim, jeśli zostanie ona naruszona w wy-niku zjednoczenia w granicach Bułgarii ziem macedońskich i trackich. Konkretnie zaś domagano się od Bułgarów stosownej rekompensaty terytorialnej. W końcu XIX w. i na początku XX w. rumunia określiła swoje kompensacyjne aspiracje do całego terytorium Dobrudży Południowej, a nawet pewnej części ziem przyległych. rumuńskie pretensje terytorialne stanowiły czworokąt, wyznaczony przez takie mia-sta, jak Szumen – ruse – Silistra – Warna8. W celu stosownego uzasadnienia i nada-nia większego ciężaru gatunkowego żądaniom tak rozległego obszaru państwa buł-garskiego władze w Bukareszcie zaangażowały się w obronę praw Kucowołochów (zwanych też Arumunami), zamieszkujących ziemie macedońskie, do których preten-dowała Sofia. Akcentowano przy tym kwestię spodziewanej emigracji ludności kuco-wołoskiej z Macedonii do rumunii oraz wynagrodzeń za pozostawione przez nią nie-ruchomości w ojczystych stronach, gdy zapanują tam rządy Bułgarów9.

realizacja pretensji terytorialnych rumunii przede wszystkim zależała od tre-ści stosunków bułgarsko-tureckich, albowiem Bułgaria w spodziewanym konflikcie wojennym z Turcją o wiele trudniej mogłaby przeciwstawić się roszczeniom swe-go północnego sąsiada. Śledząc bacznie stan relacji na linii Sofia–Istambuł władze w Bukareszcie rozpatrywały korzyści, płynące z rumuńskiej bezstronności w razie wojny Bułgarii z imperium osmańskim. W rezultacie tych deliberacji zdecydowa-no, że rumunia w tym konflikcie nie będzie deklarowała neutralności expressis ver-bis, lecz da Bułgarom niedwuznacznie do zrozumienia, iż może pozostać neutralną za cenę odpowiedniego wynagrodzenia. Nie precyzowano wszakże rozmiarów owej rekompensaty, ponieważ jej wielkość determinowały trudne do przewidzenia czyn-niki. Warto podkreślić, że różne warianty rumuńskich pretensji terytorialnych wobec Bułgarii dostosowywane były do zmieniających się możliwości, jakie stwarzała po-zycja takiego czy innego mocarstwa, sprzymierzonego z jednym z dwóch rywalizu-jących ze sobą bloków polityczno-militarnych. Lecz władze w Bukareszcie zdawały sobie sprawę, że każde z mocarstw było gotowe poprzeć tylko takie modyfikacje na mapie Bałkanów, które odpowiadałyby jego interesom. Istotną rolę w precyzowaniu żądań rumuńskich odgrywało także położenie międzynarodowe i wewnętrzne oraz po-tencjał militarny dwóch bezpośrednio zainteresowanych państw: rumunii i Bułgarii.

7 M. Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa 2003, s. 54; H. Batowski, Państwa bałkańskie 1800-1923. Zarys historii dyplomatycznej i rozwoju terytorialnego, Kraków 1938, s. 203- -204.

8 r. W. Seton-Watson , A History of the Rumanians from Roman Times to the Completion of Unity, Cambridge 1934, s. 384, 436 za: A Kuzmanova, Rum’’nskite teritorialni pretencii za Užna Dobrudža I Bukureškiât dogovor w: Bukureškiât dogovor I s’’dbata na Užna Dobrudža, Dobrič 1994, s. 11.

9 D. P. Hupchick, op. cit. s.301; szerzej: Ż. Popov, Rum’’nskata propaganda v Makedoniâ (1878- -1894) w: Izsledvaniâ po makedonskiâ v’’pros, kn. p’’rva, Sofiâ 1993, s.314-349; . G. Zbuchea, op.cit. s.26.


Wreszcie nie bez wpływu na płynność zakresu roszczeń pod adresem Bułgarii po-zostawały także różnice stanowisk, przedstawianych publicznie w kraju i za granicą przez prominentne osobistości establishmentu rumuńskiego. Celowały one w sztuce operowania środkami wyrafinowanej dyplomacji, za pomocą których manipulowały zręcznie różnymi wariantami swych roszczeń, usiłując dostosować ich treść do wy-mogów istniejącej w danym momencie koniunktury i dzięki temu uczynić łatwiejszy-mi do zaakceptowania przez mocarstwa10.

Ostateczny etap walki Bukaresztu o Dobrudżę Południową został rozegrany w do-bie wojen bałkańskich. I wojna bałkańska, rozpoczęta w październiku 1912 r. atakiem sprzymierzonych państw: Serbii, Bułgarii, Czarnogóry i Grecji na Turcję, była pro-wadzona w imię wyzwolenia chrześcijańskiej ludności spod kilkuwiekowej niewo-li osmańskiej. W rzeczywistości jednak sojusznicy dążyli do wywalczenia dla siebie jak największych części spuścizny imperium tureckiego na Bałkanach, co nie mogło nie generować ich wzajemnych ostrych sprzeczności. W ocenie rumuńskich kół rzą-dzących nadszedł wówczas odpowiedni czas także dla urzeczywistnienia aspiracji te-rytorialnych rumunii. Choć nie brała ona udziału w walkach zbrojnych owego kon-fliktu, to jednak stanowczo pretendowała do profitów z podziału schedy osmańskiej w Europie.

Tymczasem Bukareszt, pytany przez sojuszników w początkach I wojny bałkań-skiej o zachowanie rumunii w tym konflikcie, udzielał odpowiedzi wymijających. Najwidoczniej preferowano zajęcie pozycji wyczekującej na rozwój wydarzeń za-równo w wymiarze regionalnym, jak i europejskim. Wszelako, nie deklarując formal-nie neutralności w wojnie, rząd rumuński powiadomił władze w Sofii, że w zamian za swą faktyczną bezstronność rumunia po zakończeniu konfliktu przedstawi Bułgarii swoje żądania. Powściągliwość Bukaresztu w określeniu zakresu tych roszczeń wy-nikała z potrzeby uprzedniego uzyskania dlań aprobaty mocarstw. Nie wydawało się to trudne do osiągnięcia, ponieważ wybuch wojny na Bałkanach podniósł wartość rumunii, jako sojusznika dwóch rywalizujących ze sobą bloków polityczno-militar-nych. Wprawdzie od 1883 r. państwo rumuńskie związane było z Trójprzymierzem, ale w dobie wojen bałkańskich o zbliżenie z rumunią zabiegała też rosja, sprzymie-rzona z ententą. W rezultacie, po dziesięcioleciach chłodnych stosunków rosyjsko-ru-muńskich, rozpoczął się proces ich polepszenia. Znalazło to wyraz m. in. w nalega-niu dyplomacji rosyjskiej na rząd bułgarski, aby przystąpił do negocjacji z władzami w Bukareszcie w celu rektyfikacji granicy dobrudżańskiej. W tej sytuacji, w oba-wie przed rezygnacją z sojuszu z Trójprzymierzem i przyłączeniem się rumunii do ententy, również Niemcy i Austro-Węgry zaakceptowały rumuńskie pretensje wobec Bułgarii11.

W listopadzie 1912 r. rumuńska dyplomacja już konkretnie sformułowała swe żą-dania, domagając się przesunięcia granicy z Bułgarią na południe wzdłuż linii łączącej

10 A. Kuzmanova, op.cit. s.12-13.11 Ibidem, s. 13-14; M. Tanty, op. cit. s. 53-54.


miasta Tutrakan i Bałczik, obejmującego miasto Silistra12. Wprawdzie obszar ten był mniejszy od czworokąta Szumen – ruse – Silistra – Warna, do którego rumuni pre-tendowali w przeszłości, niemniej jednak daleko przekraczał wielkość koncesji, któ-re strona bułgarska skłonna była poczynić na rzecz Bukaresztu w odpowiedzi na co-raz wyraźniejsze wezwania Sofii do ustępstw, kierowane ze strony mocarstw. Stąd też władze bułgarskie, choć zdecydowanie odrzuciły roszczenia terytorialne Bukaresztu, nazywając je szantażem, to jednak nie mogły sobie pozwolić na ich totalne zignoro-wanie. Nie mogły tym bardziej, że ze strony rosyjskiej dawano do zrozumienia, iż konwencja wojskowa rosyjsko-bułgarska z 1902 r., gwarantująca integralność tery-torialną Bułgarii, na którą głównie liczono w Sofii, traktowana jest przez Petersburg jak już nieważna13.

W rezultacie na początku grudnia 1912 r. rząd bułgarski wysłał przedstawicie-la w osobie Stojana Danewa. Nie przyniosły one jednak żadnego pozytywnego efek-tu, ponieważ władze w Sofii były gotowe jedynie do przyznania Kucowołochom w Macedonii autonomii wyznaniowo-kulturalnej. Nie było zgody natomiast na nego-cjacje w sprawie jakichkolwiek kompensacji terytorialnych14.

Tymczasem, po względnie krótkotrwałym rozejmie w I wojnie bałkańskiej, poja-wiła się konieczność wznowienia działań wojennych przeciwko Turcji, obciążających głównie armię bułgarską. Dyskontując trudne położenie Bułgarii, przywódcy rumuń-scy wystąpili wówczas z ofensywą propagandową, zapowiadając mobilizację i usta-nowienie okupacji w Dobrudży Południowej. Nagłaśniano zarazem na płaszczyźnie krajowej i europejskiej konieczność przesunięcia granicy z Bułgarią do linii Tutrakan – Bałczik, lub co najmniej do linii Silistra –Kawarna. Żądania Bukaresztu, niekoli-dujące z interesami Wiednia i Petersburga, dzięki intensywnym zabiegom dyploma-cji rumuńskiej, coraz aktywniej popierane były przez Austro-Węgry i rosję. W ta-kim kontekście międzynarodowym czynniki rządzące w Sofii poczuły się zmuszone do ustępstw. Dnia 29 stycznia 1913 r. w Londynie, gdzie prowadzono rozmowy po-kojowe z Turcją, podpisano protokół bułgarsko-rumuński, prezentujący punkt widze-nia każdej ze stron w kwestiach spornych. Protokół londyński miał stanowić bazę dalszych pertraktacji, prowadzonych również w stolicy Wielkiej Brytanii. Pomimo jednak pewnej ustępliwości strony bułgarskiej, która już była skłonna do przesunięcia granicy w Dobrudży Południowej i odstąpienia rumunii trzech niewielkich terenów wzdłuż linii granicznej i wybrzeża czarnomorskiego, Bukareszt niezmiennie obstawał przy linii Tutrakan–Bałczik. Kategorycznego stanowiska rumuńskiego nie zmiękczy-

12 J. rubacha, Bułgarski sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii w latach 1878-1913, Warszawa 2004, s. 280-281.

13 G. P. Genov, Političeska i diplomatičeska istoriâ na B’’lgariâ. B’’lgarskata v’’nšna politika prez Meždus’’ ûzničeskta vojna, Sofiâ 2005, s. 95; G. Markov, K’’m istoriâ na b’’lgaro-rum’’nskiâ spor za Užna Dobrudža po vreme na balkanskite voini (1912-191) w: Iz istoriâ na Dobrudža, Trakiâ i Makedoniâ, Sofiâ 1990, s. 41-42.

14 Szerzej: S. Danev, Memoari, Sofiâ 1992.


ło nawet wyrażenie gotowości Bułgarii do wyburzenia wszystkich fortyfikacji wokół Silistry, aby wzmocnić poczucie bezpieczeństwa rumunii15.

Bezowocność negocjacji prowadzonych przez reprezentantów Bułgarii i rumunii doprowadziła 31 marca 1913 r. do poddania sporu bułgarsko-rumuńskiego rozstrzy-gnięciu konferencji ambasadorów mocarstw w Petersburgu. Podczas kilku posiedzeń ambasadorowie państw Trójprzymierza podtrzymywali maksymalne żądania rumunii, przedstawiciele mocarstw ententy zaś optowali za wariantem bardziej umiarkowa-nym. Ostatecznie 9 maja uzgodniono, że Bułgaria odstąpi rumunom Silistrę wraz z okolicami w promieniu 3 km, licząc od peryferii tego miasta16. Decyzja ta jednak nie zaspokoiła apetytu ani czynników rządzących, ani opozycji w rumunii. W rezul-tacie w Bukareszcie nie traktowano protokołu petersburskiego jak definitywnej rek-tyfikacji granicy z Bułgarią, upatrując szansę na przyłączenie żądanego czworokąta w Dobrudży Południowej w zaostrzających się konfliktach pomiędzy dotychczaso-wymi sojusznikami: Bułgarią i Serbią oraz Bułgarią i Grecją17. W dniu 11 czerwca 1913 r. premier rządu rumuńskiego, Titu Maiorescu powiadomił bułgarskiego amba-sadora w Bukareszcie, G. Kalinkowa, że w razie wojny Bułgarii z jej byłymi sojusz-nikami rumunia ogłosi mobilizację. Wstrzymał się on jednak przed oświadczeniem, po której stronie państwo rumuńskie stanie1818.

W międzyczasie wzrastała wartość rumunii na arenie międzynarodowej jako przyszłego sojusznika jednego z dwóch przeciwstawnych bloków mocarstw euro-pejskich. Z pełną świadomością tego stanu rzeczy dyplomacja rumuńska wyczeki-wała najbardziej dogodnego momentu, aby w toku interwencji wojskowej zrealizo-wać maksymalny wariant swych roszczeń. Ten sposobny czas nadszedł, gdy w nocy z 29 na 30 czerwca doszło do bułgarskiego ataku na Serbię i Grecję, zapoczątkowu-jącego II wojnę bałkańską. Kilka dni później, dysponując poparciem mocarstw oraz porozumieniem ze sztabami generalnymi Serbii i Grecji, rząd rumuński zdecydował się na ogłoszenie pełnej mobilizacji. Skoncentrowane wojska przy granicy z Bułgarią miały po sforsowaniu Dunaju ruszyć w dwóch głównych strategicznych kierunkach: ku Dobrudży Południowej i ku zachodowi w stronę miast bułgarskich Swisztow i Orjahowo, a następnie, po podziale tych wojsk na dwie kolumny jedną z nich skie-rowano na Mihajłowgrad, celem wsparcia sił zbrojnych Serbii, drugą zaś ku Sofii.

11 lipca, w punkcie kulminacyjnym działań zbrojnych armii bułgarskiej przeciw-ko wojskom serbskim, czarnogórskim i greckim, oddziały rumuńskie zajęły Dobrudżę Południową. równocześnie armia rumuńska posuwała się w głąb państwa bułgarskie-go, zbliżając się do jego stolicy. Warto podkreślić, że Bułgarzy nie stawiali wojskom rumuńskim prawie żadnego oporu; można stwierdzić, że był to niemalże bezkrwa-wy pochód sił zbrojnych obcego państwa. Niemniej stworzył on nader dogodną sytu-

15 P. G. Genov, op. cit. s. 89.16 G. Markov, op. cit. s. 87 i nn.17 Ibidem s. 91.18 P. G. Genov, op. cit. s.15-16, 89; szerzej: G. Kalinkov, Rum’’niâ i nejnata politika sprâmo B’’lgariâ

(1911-1913), Sofiâ 1917.


ację dla Turcji, której włączenie się do wojny międzysojuszniczej na terytorium Tracji Wschodniej spowodowało osaczenie Bułgarii19.

10 lipca rumuński ambasador w Sofii, D. Gika wręczył władzom bułgarskim notę informującą o podjęciu decyzji o inwazji na ich kraj. Kuriozalne było uzasadnienie tego kroku: potrzebę wkroczenia armii rumuńskiej do Bułgarii motywowano faktem, że byli sojusznicy bałkańscy są w stanie wojny i dlatego rumunia musi bronić rów-nowagi na Bałkanach20. Wypowiedzenie wojny przez rząd rumuński zaskoczyło czyn-niki rządzące w Sofii, które do tej pory zdawały się nie doceniać zagrożenia ze stro-ny północnego sąsiada. Naiwnie wierzono, że rosja może powstrzymać rumunów przed atakiem militarnym na państwo bułgarskie. Lecz władze rosyjskie nie zamie-rzały interweniować w Bukareszcie w interesie Bułgarii, którą ówcześnie postrzegano w Petersburgu nie tylko jak przeciwnika wiernej Serbii, ale również potencjalnego so-jusznika Austro-Węgier21. W całej pełni ujawnione niepowodzenie prorosyjskiej poli-tyki premiera Danewa doprowadziło do upadku jego gabinetu i utworzenia w Bułgarii nowego rządu na czele z Wasylem radosławowem22.

Wobec perspektywy oczywistej klęski armii bułgarskiej na wszystkich frontach, braku szans na pomoc ze strony mocarstw oraz bezskutecznych propozycji zawiesze-nia broni, składanych stronom greckiej i serbskiej, czynniki rządzące w Sofii poczu-ły się zmuszone do zakomunikowania rządowi rumuńskiemu gotowości odstąpienia obszaru Dobrudży Południowej do żądanej przez Bukareszt linii Tutrakan-Bałczik. Ponadto zwrócono się z prośbą o wycofanie wojsk rumuńskich z ziem bułgarskich poza Dunaj. Wszakże rumuni nie wstrzymali swej ofensywy, traktując ją, jako do-datkowy środek nacisku na zabiegających o rozejm Bułgarów. 21 lipca premier Maiorescu wystosował ultymatywny w tonie telegram do nowego ministra spraw za-granicznych Bułgarii, N. Genadiewa, w którym wyrażał zgodę na rozmowy pokojowe podkreślając zarazem, że uważa za bezsporne przyłączenie maksymalnego obszaru Dobrudży Południowej do terytorium swego kraju. Oprócz tego strona rumuńska za-żądała usunięcia przez Bułgarów wszelkich fortyfikacji wokół pobliskich miast ruse i Szumen oraz rezygnacji z budowania nowych twierdz w tej przestrzeni. Domagano się również autonomii kulturalno-religijnej dla ludności wołoskiej, zamieszkującej w granicach państwa bułgarskiego. Jednocześnie depesza narzucała Bułgarii miejsce konferencji pokojowej w Bukareszcie23.

26 lipca bułgarska delegacja przybyła do stolicy rumunii z pełną świadomością, że utrata Dobrudży Południowej została już definitywnie przesądzona. Dziewięć dni później podpisano protokół dotyczący ustanowienia granicy rumuńsko bułgarskiej zgodnie z żądaniami rumunów, a 10 sierpnia – traktat pokojowy pomiędzy Bułgarią z jednej strony, a Serbią, Czarnogórą, Grecją i rumunią z drugiej. Odcięcie prowincji

19 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach w okresie kształtowania się państw narodowych w XIX i na początku XX w., Wrocław 2010, s. 282-288.

20 Centralen d’’ržaven istoričeski arhiv, f. 176, op.2, a.e. 1371, l.150-151.21 P.G. Genov, op. cit. s.117 I nn.22 Szerzej: P. Kiškilova, B’’lgariâ 1913. Krizata v’’v vlastta, Sofiâ 1998.23 P. G. Genov, op. cit. s. 148-149.


południowodobrudżanskiej stanowiło dla państwa bułgarskiego jedną z najbardziej dotkliwych klauzul traktatu bukareszteńskiego: zostało ono pozbawione swego cen-nego spichlerza o powierzchni ok. 7700 km2, zamieszkanego przez ok. 300 tys. miesz-kańców, w zdecydowanej większości Bułgarów24.

Konkludując warto zauważyć, że kwestia Dobrudży Południowej odgrywa-ła istotną rolę nie tylko w dwustronnych stosunkach Bułgarii i rumunii, ale także w szerszym wymiarze rywalizacji państw bałkańskich o dominującą pozycję poli-tyczno-strategiczną w regionie.

ROMANIAN CLAIMS AGAINST BULGARIA DUrING THe PerIOD OF THe BALKAN WArS

S u m m a r y

This paper is to demonstrate the genesis and repercussions of the romanian territorial claims against Bulgaria during the war period of the 1912-1913 in the Balkan Peninsula. What is most stressed is the di-rect relationship of the said claims with the separation of Bessarabia from the romanian state, executed by the 1878 Berlin truce and annexation of Northern Dobruja, a region inhabited mostly by Bulgarians. This last fact inspired the anxiety in Bucharest, that Bulgaria might claim that land by force. This was wors-ened after 1908, when Bulgaria proclaimed itself a sovereign empire, intent on incorporating major parts of Macedonia and Thrace since the decisive victory over the Ottoman Turkey. Such broadening of the Bulgarian borders was regarded in Bucharest as a threat to the political equilibrium in the Balkans, endan-gering the romanian state security and territorial integrity. As a result the government of romania issued a claim to reestablish the border with Bulgaria, which was in essence a claim over Southern Dobrudja. In spite of rather favorable international circumstances in the early XX century, the romanians were unable to bring this notion into being until the second half of 1913, the outbreak of an inter-alliance war, a result of frictions between Bulgaria, Serbia and Greece. The lack of success on the side of the Bulgarian armed forces at the western front and the fact that their northern and northeastern provinces were left unprotected incited romania to invade Bulgaria and annex the Southern Dobrudja. A Turkish invasion followed short-ly. As a consequence, and with recognition of the european superpowers of the time, on 10th August 1913 in Bucharest a harsh treaty was imposed on Bulgarians, with the loss of the contested Southern Dobrudja amongst other terms.

24 K. Mančev, V. Bistricki, B’’lgarija i neinite s’’sedi 1931-1939, Sofiâ 1978, s.18-21.


NADZIeJe I STrACONe ZŁUDZeNIA. WOJNy BAŁKAŃSKIe W ŚWIeTLe TeKSTÓW Z KręGU DIMITrIJI ČUPOVSKIeGO

I KRSTE P. MISIRKOvA

lilla moRoz-GRzelaK

AbstraCt. Lilla Moroz-Grzelak, Nadzieje i stracone złudzenia. Wojny bałkańskie w świetle tekstów z kręgu Dimitriji Čupovskiego i Krste P. Misirkova (Hopes and lost illusions. Balkan Wars in the light of the texts from the circle Dimitrija Čupovski and Krste P. Misirkov).


Lilla Moroz-Grzelak, Instytut Slawistyki PAN, Warszawa.

Dzieje Bałkanów końca wieku XIX i początku XX w analizach dokonywanych przez historyków sprowadzane są w istocie do dyskusji w ramach kilku tematów pro-blemowych. Jak zauważyła Biljana ristovska-Josifovska, koncentrują się one na kwe-stii działań Imperium Osmańskiego, które zmierzało do zachowania własnej pozy-cji; starań, jakie podejmowały wielkie siły w celu rozwiązania „kwestii wschodniej” zgodnie z własnymi interesami oraz ruchów niepodległościowych zniewolonych na-rodów dążących do utworzenia własnych państw1. Macedońscy badacze przyjmują, iż koniec XIX wieku i początek nowego stulecia stanowi już drugi etap procesu od-rodzeniowego o nasilonej działalności kulturalno-narodowej i rewolucyjnej. Po klę-sce powstania ilindenskiego roku 1903 to kultura stała się głównym polem działa-nia inteligencji macedońskiej na emigracji, co w Macedonii zgodnie uznaje się za istotny element procesu odrodzeniowego2. Za taki przyjęto aktywność emigrantów w Petersburgu, skupionych w strukturach Słowiańsko-Macedońskiego Narodowego Towarzystwa Naukowo-Literackiego3. Najważniejszym dokumentem wskazującym

1 Б. ристовска-Јосифовска, Балканските војни и проекциите за Македонија (македонски поглед), „Slavia Meridionalis” 2012, t. 12, s. 93-106.

2 Б. ристовски, Столетија на македонската свест. Истражувања за културно-национални-от развиток, скопје 2001, s. 9-25.

3 словеномакедонското национално-просветно друштво „св. Кирил и Методиј“ (1912-1913). Zob.: Б. ристовски, Македонската колонија во Петербург како национален ополномоштеник, [w:] Idem, Истоприја на македонската нација, скопје 1999, s. 378-477.

298 LILLA MOrOZ-GrZeLAK

na nurty tej działalności pozostało wydawane po rosyjsku pismo „Makedonskij go-łos”, w którym członkowie tzw. „kolonii macedońskiej” prezentowali swe postawy polityczne i dokonywali interpretacji aktualnych wówczas wydarzeń.

Pierwszy numer ukazał się 9 czerwca 1913 roku, a więc w trakcie „przerwy” po-między pierwszą, a mającą wybuchnąć niebawem, bo w nocy z 29 na 30 czerwca, dru-gą wojną bałkańską. Ostatni, jedenasty anonsowanego jako miesięcznik pisma ukazał się 20 listopada 1914 roku, już po zakończeniu wojen bałkańskich, po katastrofal-nych dla Macedończyków decyzjach kongresu w Bukareszcie i w trakcie trwającej już pierwszej wojny światowej. Poza głównym redaktorem i autorem wielu publiko-wanych tam tekstów Dimitriją Čupovskim (1878-1940) i jego bratem Nače Dimovem Čupovskim (1876-1916), z pismem współpracowali rosjanie, emigranci wywodzą-cy się z ziem macedońskich oraz przybysze z innych zakątków Bałkanów. Na jego łamach publikowano dokumenty oficjalne, tj. memoranda, apele i ogłoszenia kolonii macedońskiej w Petersburgu, które sygnowali m.in. G. Konstantinov, G. A. Georgov, P. Božidarski, N. Ugrinovski, D. Peškovski, G. A. Stojanov oraz wiersze okoliczno-ściowe odzwierciedlające liryczne reakcje na wydarzenia okresu wojen bałkańskich.

„Makedonskij gołos” stanowi najbardziej znaczące źródło materiałowe prezen-tujące macedońską myśl narodową okresu wojen bałkańskich oraz początku I wojny światowej, a jego kreator i główny redaktor Dimitrija Čupovski, jest dziś uznawany w Macedonii za najwybitniejszą postać emigracji tego okresu4. Podstawowe tematy, które przewijały się na łamach pisma, koncentrowały się wokół kwestii obrony całości terytorium macedońskiego i dążeń do utworzenia własnego państwa, a zasadzały się na przekonaniu o wspólnotowości Słowiańszczyzny. Čupovski w programowym artyku-le pierwszego numeru pisma, Македонiя и Македонцы. Культурно-историшескiй обзор Македонiи, wytyczając ramy tematyczne periodyku, nie krył rozczarowania postawą państw słowiańskich, które zajęły ziemie macedońskie, obalając tym samym idee braterstwa etnicznego, jakie miały łączyć Słowian. Kreśląc zarys minionych dziejów Macedończyków i ich wkładu w dziedzictwo cywilizacyjne europy, zwra-cał uwagę na nieustające od wieków dążenia sąsiednich państw do zajęcia ich życio-wej przestrzeni. Dla ukazania rangi terytorium macedońskiego w przeszłości odnosił się do roli Justyniana Wielkiego, jego prawodawstwa, które 17 marca 545 roku usta-nawiało arcybiskupstwo/ archiepiskopat Justiniana Prima w pobliżu Skopje5 a jego synodowi nadawało prawa równe z ustanawianymi przez papieża. Jak dowodził au-tor, Justiniana Prima stało się zalążkiem arcybiskupstwa ochrydzkiego i odgrywało istotną rolę w dziejach całego kraju, a jego znaczenie rosło wraz z rozwojem języ-ka słowiańskiego i ustaleniem alfabetu przez Macedończyków, świętych braci Cyryla

4 Б. ристовски, Димитрија Чуповски (1878–1940) и Македонското научно-литературно другарство во Петроград, т. 1-2, скопје 1978.

5 Nie jest zadaniem autorki rozpatrywanie, gdzie była zlokalizowana Justiniana Prima, którą Serbowie lokują współcześnie w miejscowości Caričin Grad w okolicach Leskovca w południowej Serbii, a Macedończycy pod Skopjem jako тauresium - таоr.

299NADZIeJe I STrACONe ZŁUDZeNIA

i Metodego6. Čupovski twierdził, iż najgorszym wrogiem samodzielnego bytu Słowian zamieszkujących ziemie macedońskie byli nie tureccy barbarzyńcy, ale „bracia jedne-go plemienia i jednej wiary”, którzy próbowali pozbawić ich nazwy i asymilować za pomocą kultury, stworzonej przez samych Macedończyków. W przekonaniu emigran-tów w rosji, dla Bułgarów i Serbów, ziemie macedońskie stanowiły jedynie „łakomy kąsek”, który podzielony na części włączyli do swoich organizmów państwowych. W takiej sytuacji nadzieją i protektorką ludności zamieszkującej ziemie macedońskie mogła pozostać jedynie rosja. W swoich tekstach Čupovski przypominał o znacze-niu więzów krwi łączących ich z pozostałymi narodami słowiańskimi, kiedy etnicz-ne braterstwo miałoby pozostać ogólną zasadą kierującą polityką7. W jego programo-wym artykule uwidoczniło się przekonanie macedońskiej emigracji w Petersburgu o tymczasowości podjętych decyzji terytorialnych podziału Macedonii przez kraje są-siednie i nadzieja na pomoc ze strony Słowian austro-węgierskich, chociaż jednak bez gwarancji otrzymania jakiejkolwiek wsparcia (nr 1, s. 12). W takich okolicznościach swe oczekiwania kierowano przede wszystkim do prawosławnej i słowiańskiej rosji, która już wcześniej okazywała pomoc słowiańskim, wolnym wówczas państwom – Serbii, Bułgarii oraz Czarnogórze. Pokonanie Turcji w pierwszej wojnie bałkańskiej, wbrew podjętym postanowieniom mimo wszystko nie pozbawiało złudzeń, że jednak nastąpi poprawa sytuacji ludności macedońskiej i dojdzie do utworzenia własnego or-ganizmu państwowego. Źródłem takich opinii emigracji miała być postawa panujące-go cara Mikołaja, który chroniłby Macedończyków i dyscyplinował inne narody sło-wiańskie. Tym samym z wysokości rosyjskiego tronu spodziewano się oddziaływania na Serbię i Bułgarię, by pozwoliły Macedończykom uzyskać autonomię i utworzyć własne państwo. Jak twierdzono, postanowienia podjęte w wyniku pierwszej wojny stanowiły jawną niesprawiedliwość wobec ludności macedońskiej, która znosiła tu-recką niewolę 35 latach dłużej niż pozostałe narody słowiańskich Bałkanów.

Utopijne w swym założeniu przekonanie Čupovskiego, że rosja pomoże roz-wiązać problem macedoński nie ograniczało się jedynie do tekstu programowego pi-sma. Na jego łamach pojawiały się zarówno artykuły przywracające zmodyfikowane teorie i plany stworzenia braterskiego związku państw prawosławnych narodów sło-

6 „Македонскiй голос” 1913, nr 1, s. 7. Tu korzystano z reprintu wydań pisma: Македонскiй голос. Орган сторонников независимой Македонiи, скопје 1968.

7 „найболее характерной чертой исторiи культурной жизни Македонiи является то об-сто я тельство, что злейшим врагом их самобытности были не варавары-турки, а свои же братья едноплеменники и едноверцы, пытавшiеця его обезличить и ассимиловать, при помощи культуры, самими же македонцами созданой (…). Южное, балканское, наиболее нам родственное славянство не только не приходило нам на помощ но даже всячески тормозило дела освобожденія Македоніи и терзало ее своими непрерывными культурно-церковными распрями. Эти соседи – славяне глядели на нас и нашу страну, только как лакомый кусок. (…) другие славянские народы были сами подневольны и никакой помощи, даже если бы и желали – принести не могли. остается одна россія – эта покровительница славян. (…) но что же должно было сделать славянство для своих братьев в Македониіи. Это зависит от каждаго политическаго момента, но общим правилом во все моменты жизни родственных народов должно быть братство”. Zob.: д. чуповски, Македонiя и Македонцы. Культурно-историшескiй обзор Македонiи, „Македонскiй голос” 1913, nr 1, s. 10-12.


wiańskiego południa, w których deklarowano nieangażowanie się Macedończyków przeciwko innym Słowianom, jak i teksty, w jakich skarżono się, iż opanowani żądzą powiększenia swych państw Słowianie sami zaprzepaścili wartości wspólnotowe we wzajemnych walkach. W jednym z artykułów zamieszczonych w pierwszym numerze, Пoд победной колесницей, jego autor A. Novogradskij przypominając o zawiązaniu się sojuszu czterech państw bałkańskich domagał się od nich właśnie utworzenia nie-zależnej Macedonii. Jak twierdził, do wybuchu wojny w 1912 roku Serbia i Bułgaria były maleńkimi, nieznaczącymi państwami, których głos nie był słyszalny w europie. Zmiana ich pozycji i wzrost terytorialny dokonany kosztem ziem macedońskich w przekonaniu autora wymagała rewizji, gdyż tym samym nastąpiła zamiana jednej wrogiej siły na trzy inne, które totalnie pogrążyły Macedonię. W kontekście niezgody na przemiany, jakie dokonały się na półwyspie powracał zwykle motyw zaufania do słowiańskiej rosji – ta nieustannie, przez cały okres ukazywania się pisma stanowiła dla emigrantów jedyną nadzieją na zapewnienie słowiańskiej „zdeptanej” Macedonii autonomii i była gwarantem pokoju w południowej Słowiańszczyźnie (nr 1, s. 14-15). Mimo decyzji, jaka zapadła kilka miesięcy wcześniej w Londynie o rozczłonkowaniu Macedonii, redakcja pisma zamieściła w czerwcowym numerze, w przeddzień wybu-chu drugiej wojny bałkańskiej, Memorandum podpisane 1 marca 1913 roku i skiero-wane do wielkich sił. Przypominano w nim, że zgubne decyzje kongresu berlińskiego, które choć dawały autonomię Bułgarii, zmieniały status Serbii i przebudowały porzą-dek na Półwyspie Bałkańskim, to jednak doprowadziły do wywołania napawającej lę-kiem kwestii macedońskiej. Pokonanie Turcji w pierwszej wojnie, choć było dla jego autorów wyzwoleniem spod pięćsetletniego panowania tureckiego, to jednak nie roz-wiązywało problemu słowiańskich mieszkańców Macedonii. Podział ich terytorium pomiędzy Bułgarię, Grecję i Serbię stał się naruszeniem historycznych praw ludno-ści do własnego państwa, w sytuacji, kiedy 2/3 jej ludności stanowili Słowianie. Jak sygnalizowano, inne etnosy zamieszkujące Macedonię, Albańczycy, Arumuni, Grecy i Żydzi w ramach tego potencjalnego bytu państwowego dla harmonijnego rozwo-ju miałyby być zrównane w prawach. Podnoszonym argumentem przemawiającym na korzyść wypełnienia dwóch sprecyzowanych w dokumencie postulatów, czyli za-pewnienia swobodnego rozwoju całości ziem macedońskich, jako jednego organizmu politycznego i zarządzenia w Salonikach głosowania Macedończyków w celu wska-zania kształtu przyszłego państwa, miał być udział macedońskich czetników w pierw-szej wojnie z Turcją i decydująca rola, jaką odegrali oni podczas krwawej bitwy pod Kumanovem8.

Kwestię działań sąsiednich narodów poruszano w większości materiałów publi-kowanych po rosyjsku w trakcie obu wojen. Dowodzono, iż stały one w sprzeczno-ści z podstawowym celem, jakim miało być samodzielne państwo. Bułgarom wyty-kano błędy w traktowaniu Macedończyków, dowodzono ich „przestępczego wręcz charakteru” i zarzucano zdradę słowiańskich interesów, gdyż, jak twierdzono, to wła-

8 Meморандум о независимости Мекедонiи, „Македонскiй голос” 1913, nr 1, s. 21-23.


śnie Bułgaria doprowadziła do rywalizacji o przywództwo9. Wiara w moc rosji ciągle uznawanej zaś najważniejszego członka słowiańskiej rodziny, który mógłby uratować Macedonię przed ostatecznym rozdrobnieniem10 podlegała drobnym modyfikacjom w dalszych numerach pisma. Jednak, jak zauważano sporadycznie, także oczekiwa-nia wobec rosji okazywały się bezpodstawne, gdyż i ona nie pospieszyła na czas ze wsparciem w rozwiązaniu kwestii macedońskiej. Stało się to powodem do przywró-cenia metafory – „dziadek Iwan”11 – sygnalizującej z jednej strony szacunek i bojaźń wobec rosji, z drugiej zaś starszeństwo, które pozwalało żywić nadzieję na wsparcie w potrzebie. Jak odnotowała redakcja przy okazji opublikowanego pod tym samym tytułem wiersza, takie określenie wśród Macedończyków przechodziło z pokolenia na pokolenie niosąc ze sobą przesłanie, iż „dziadek Iwan” uratuje maleńką Macedonię przed ekspansjonistycznymi planami zaborczych państw. Nawiązując do mocarstwo-wej potęgi rosji, tym samym do jej wyższości względem swego etnosu, autor podpi-sujący się pseudonimem „Macedończyk”, kierował swe prośby do krewnego, który wcześniej oddał zasługi słowiańskiemu światu, by kontynuował swe dzieło dla „wiel-kiego braterstwa” pomagając także Macedończykom uzyskać wolność12.

Błagalne w swej wymowie prośby, jakie zamieszczano na stronach pisma, osa-dzano zwykle w kontekście historycznym i geograficznym, co zwykle podkreślało znaczenie ziem macedońskich, wielkich postaci jej historii i przypominało o przyna-leżności do świata Slavia Orthodoxa. Jednak jak zauważał Nače Dimov Čupovski, apele o utworzenie wolnego państwa, nawet jeśli ukazywały Słowian macedońskich jako dzielnych stróżów idei słowiańskich, cerkwi prawosławnej, piśmiennictwa i kul-tury oraz podejmowały temat ich udziału w walce z tureckim molochem i z islamem, to jednak pozostawały bez echa13. Mimo to emigranci skupieni w Petersburgu nie ustawali w działaniach nakierowanych na realizację postawionego celu formułowane-go zwykle, jako autonomia ziem macedońskich. Dowodząc istnienia własnej tradycji narodowej, powoływali się na wielkie postacie wywodzące się z Macedonii, przyjmu-jąc je za „silne argumenty historyczne”, które uzasadniać miały prawo do domagania się niezależności terytorialnej i przestrzegać przed podziałem ziem przez braci jednej

9 д. чуповски, Што претставувашe Бугарија за Македонија, [w:] Дoкументи за борба на македонскиот народ за самостојност и за национална држава, t. 1, ред. Х. Андонов-полјански, скопје 1981, s. 575-577.

10 „верь, македонецъ, сыны великой россiи поймуть твою скорбь… они подадуть тебе руку, как много страдавшему брату… ведь это ихъ долгъ…Братская кровь, совесть и Богъ призываютъ ихъ спасти нашу страну отъ окончательнаго уничтоженiя…” Zob.: п. Б., Верь, Македонецъ, „Македонскiй голос” 1913, nr 3, s. 53.

11 Zob.: А. Белимірскій, „ Македонскiй голос” 1913, nr 8, s. 139.12 „дедо иване! – светлый спаситель славянства – /Братьев спасая и насъ не забудь.../ сделай

ты дело великаго братства,/ чтобы мы вышли на радостный путь”. Zob.: Македонецъ, Дедо Иванъ, „Македонскiй голос” 1914, nr 11, s. 220.

13 „но секогаш Македонските словени си останувале достојни храбри чувари на словенските идеи, на православна црква, на писменоста и култура”. Zob.: Документи за борба на македонскиот народ…, t. 1, s. 558.


krwi i wiary, co ich zdaniem byłoby nie tylko łamaniem praw człowieka, ale przynio-słoby wstyd całej Słowiańszczyźnie14.

I choć rezultaty pierwszej wojny ujawniły rozbieżność interesów między wal-czącymi stronami, w licznych artykułach redaktora pisma i jego współpracowników nie porzucano nadziei na utworzenie własnego państwa i nadal spodziewano się, że przy pomocy rosji, jej wiążących decyzji, Macedonia stanie się trzecim, obok Serbii i Bułgarii, słowiańskim państwem Bałkanów (nr 1, s. 13).

Argumentem przemawiającym za słusznością dążeń ludności słowiańskiej Macedonii do zachowania autonomii i niepodzielności ziem był przykład rozbio-ru Polski. Jeden z autorów, K. Popov, w tekście „Балканская освобождительная война и Македонiя odniósł się do udziału Macedończyków w wojnie sojuszniczej chrześcijan przeciwko azjatyckiemu wrogowi czyli Turcji. Ten fakt, w jego przekona-niu, powinien był zapewnić Macedonii terytorialną niepodzielność, by nie doszło do powtórzenia historycznego błędu, jakim był niegdyś podział państwa polskiego15. Do tego samego wątku – rozbiorów Polski – powracano także w kolejnych numerach pi-sma, przytaczając artykuły z polskich gazet o sytuacji Macedonii i krzywdzących ją decyzji pokojowych, które utrwalały podział ziem. W celu unaocznienia dramatycz-nej sytuacji nazywano Macedonię „bałkańską Polską”, przypominając, że w przeszło-ści dokonano rozparcelowania tego kraju przez sąsiadów16. Mimo to Polacy, jak pisa-no w artykule Польская, podobnie, jak w wojnach bałkańskich Macedończycy, kładli głowy walcząc w interesach innych państw i narodów, i podobnie jak Polacy znaleź-li się w granicach trzech obcych państw. Opierając się na przykładzie polityki germa-nizacyjnej wobec Polaków, wskazywano na groźbę niszczenia macedońskich obycza-jów, języka i kultury w państwach zaborczych, które wobec Macedończyków zaczęli stosować już i Grecy, i Serbowie. Decyzje europejskiej dyplomacji o rozbiorze te-rytorium macedońskiego pomiędzy państwa bałkańskie traktowano jak kardynalny błąd, który w przyszłości mógłby przynieść eskalację konfliktów przez nawarstwienie problemów i sporów terytorialnych17. Aby uniknąć podobnej decyzji emigranci wy-chodzili z propozycją utworzenia braterskiego związku państw słowiańskich, który miałby stanowić przeciwwagę dla ekspansjonizmu obcych. Wbrew decyzjom, jakie już zapadały, wzywali do wspólnego dzieła i utworzenia związku bałkańskiego, być może, jak twierdzono, nawet czysto południowosłowiańskiego (Serbia, Czarnogóra, Bułgaria i Macedonia), który jednoczyłby w swej polityce wszystkie narody słowiań-

14 Меморандум, „Македонскiй голос” 1913, nr 1, s. 21-23.15 К. попов, Балканская освободительная война и Македонiя, „Македонскiй голос” 1913, nr 1,

s. 15-16.16 От редакцiи, „Македонскiй голос” 1914, nr 10, s. 7.17 „европейская дипломатiя хочет мира, европейская дипломатiя пуще огня. Боится всякаго

родо волненiя и она же, своим злочатным решенiем – оставит Македонiю во власти балканских государств – создала надолго (до полнаго освобожденiя или полнаго уничтоженiя македонскаго народа) очаг революцiи из Македонiи... дипломатiя поступила ”дипломатично”, но забыла непреложную истину: „посеявшй бетер – пожнет, бурю”, Zob.: Польская, „Македонскiй голос” 1913, nr 5, s. 96.


skie z polityką wielkiej rosji pod uznanym za naczelne dla Macedończyków hasłem „wolności i braterstwa słowiańskiego”18. rozczarowanie postawą bliskich etnicz-nie narodów, kiedy stanowisko Bułgarii i Serbii nie pozostawiało już złudzeń, co do „słowiańskiego braterstwa”, odzwierciedlano w licznych artykułach i wierszach, m. in.: Македонцы къ братьям славянамъ19, czy Передъ борьбой20. Zwracano w nich uwagę, iż to właśnie nazywane „braćmi” inne narody słowiańskie nie pozwoliły Macedończykom doczekać uzyskania wolności i niezależności.

Sytuacja po zakończeniu wojen bałkańskich, mimo rozgoryczenia postawą są-siednich państw nadal była okazją do manifestowania własnej niezależności i zno-wu Nače Dimov Čupovski odwoływał się do macedońskiego dziedzictwa, wkła-du Macedończyków w rozwój kultury całej Słowiańszczyzny poprzez działalność Cyryla i Metodego i wskazywał na poczucie macedońskiej odrębności narodowej wbrew twierdzeniom bułgarskim, serbskim i greckim, że ludność podzielonego tery-torium macedońskiego to Serbowie, Bułgarzy czy Grecy21.

Argumenty odwołujące się do tradycji własnych bohaterów, jak wiadomo nie odnio-sły pożądanego skutku – w wyniku działań europejskiej dyplomacji, na mocy traktatu podpisanego 10 sierpnia 1913 roku w Bukareszcie usankcjonowano podział Macedonii na trzy części22. I jeszcze wtedy, po zakończeniu wojen bałkańskich, mimo niekorzyst-nych dla nich postanowień konferencji pokojowej nie porzucali nadziei na możliwość przywrócenia jedności swego terytorium pod egidą rosji. Teraz jednak, znowu pod hasłami wspólnoty wszystkich Słowian, kierowano apel do wszystkich chrześcijań-skich Słowian, К нашим братям! i ponownie przypominano macedońskie zasługi w dziedzictwie kulturowym europy oraz rangę Cyryla i Metodego, a za przykładem Polaków pozbawionych własnego państwa, nawoływano do wspólnej walki pod wo-dzą cara przeciwko zbliżającemu się germańskiemu zagrożeniu23. Niebezpieczeństwo

18 „Македонцы хотятъ свободы, добиваются ея и получать, но никогда не стануть ценою своей свободы орудiемъ направленнымъ противъ славянъ Сербовъ и Болгаръ. свободная Македонiя хочетъ жить въ тесномъ братстве и единенiи со своими славянскими соседями, и, становясь независимой, она будетъ настаивать на возсозданiи Балканскаго союза, можетъ быть, даже чисто южнославянскаго (сербiя, черногорiя, Болгарiя и Македонiя), соединяющаго свою политику съ по литикой великой россiи, въ которомъ Македонiя будетъ вернымъ и силнымъ членомъ. „свобода и славянское братство” – вотъ девизъ македонцевъ”. Zob.: Чего хотятъ Македонцы?, „Македонскiй голос” 1913, nr 3, s. 42.

19 „не турок тут дрался на смерть съ славяниномь,/ не швабы Шар-дагъ перешли…/Болгары и сербы в забвеньи звериномъ, /делить македонца пошли”. Zob.: Г. с., Македонцы къ братьям славянамъ, „Македонскiй голос” 1913, nr 10, s. 21.

20 Передъ борьбой, „Македонскiй голос” 1914, nr 9 , s. 2.21 „вчерашни среќни сојузници, браќа по крв, сега се свирепи дзверови, непријатели во

жестоки судири еден со други се мачат, тепат, убијат (…). Кого од нас Македонците, не нè уверувале дека сме ту Бугари, ту срби, ту Грци, туку сме одделен народ со свое споствено име – словено-македонци. ние сме народ – потомок на некогашни славни предци кои во лицето на великите браќа Кирил и Методиј му дале светлина и висина на целото словенство”. Zob.: Документи за борба…, t. 1, s. 568-569.

22 I. Stawowy-Kawka, Historia Macedonii, Wrocław–Warszawa–Kraków 2000, s. 169. 23 К нашим братям!, „Македонскiй голос” 1914, nr 10, s. 6-7.


wybuchu wielkiej wojny przyniosło kolejne teksty, które pisane pod wpływem car-skich apeli kierowanych do „braci Słowian” o zjednoczenie się w walce przeciwko Austro-Węgrom, utożsamianym z niemieckim zagrożeniem, spotkało się z przychyl-nym odzewem macedońskich emigrantów i znowu niosło nadzieję na uzyskanie wła-snej państwowości w przyszłości. Tym razem już nie grecka hierarchia kościelna, już nie Turcja, ale Niemcy stanowiły niebezpieczeństwo nie tylko dla ludności macedoń-skiej, ale także dla wszystkich Słowian. Postrzegając możliwość zmiany statusu swoich ziem, emigranci skupieni w Petersburgu wystosowali wówczas własny apel Пойдемъ къ славянской победе, kierowany do Macedończyków o uczestnictwo w wojnie prze-ciwko Germanom. Powoływano się w nim na istnienie wspólnoty słowiańskiej, któ-ra nie była już określana w kategoriach związków braterstwa. Autorzy nawoływali do pozostawienia na uboczu wszelkich rozgrywek międzysłowiańskich w obliczu takiego zagrożenia ekspansją. Skonsolidowanie wysiłków, jak twierdzono w apelu, pozwoliło-by na oparcie się zaborczym planom uznanego za „cywilizowanego” zdobywcy – tak by nie doszło do zniknięcia z powierzchni ziemi plemienia słowiańskiego, na kościach, którego powstała współczesna potęga germańska24.

Dramatyczne dla działaczy macedońskich wydarzenia wokół wojen lat 1912- -1913 i ich skutki w odmiennej tonacji zostały ukazane w dziennikach Krste Petkova Misirkova (1874-1926). Uznany współcześnie przez Macedończyków za „najżar-liwszego prawdziwego macedonistę” o zasługach niepodważalnych dla swego kra-ju25 inaczej niż członkowie kolonii macedońskiej w Petersburgu postrzegał rolę rosji. Znamienna jest w jego przypadku ewolucja poglądów, kiedy jeszcze 1903 roku, w epokowym i „prometejskim”26 dla nich dziele За македонцките работи podawał w wątpliwość istnienie braterstwa słowiańskiego z sąsiednimi narodami, ale wskazywał na możliwości narodu macedońskiego i utworzenie własnego pań-stwa przy pomocy prawosławnej i słowiańskiej rosji. Wojny bałkańskie wydają się jednak uzasadniać zmianę wcześniejszych narodowotwórczych pomysłów, jakie pre-zentował dziesięć lat wcześniej. Jego postawa uległa zauważalnemu procesowi prze-mian w związku z nową sytuacją geopolityczną27, a świadczy o tym prowadzony

24 „и мы, македонцы, должны понять высокое значенiе настоящей исторической минуты и согласиться съ темъ, что сейчасъ передъ нами, какъ самымъ древнимъ славянскимъ племенемъ, изъ недръ котораго вышли славянскiе первоучители св. cв. Кириллъ и Мефодiй и первые зачатки нашей славянской культуры, стоитъ задача, не отказываясь отъ нашихъ частных стремленiй, ныне же перейти къ цели общей всему славянству, примкнуть къ борьбе главной съ тевтонскимъ врагом”. Zob.: Пойдемъ къ славянской победе, „Македонскiй голос” 1914, nr 10, s. 9-10.

25 „најогнениот вистински македонист”. Zob.: Г. сталев, Историја на македонската книжевност, II дел, Прва половина на 20. век, скопје 2003, s. 36.

26 Г. старделов, Една прометејска книга. К.П. Мисирков „За македонцките работи” 1903- -1998, [w:] Свечен собир по повод 95-годишнината од излегувањето на делото „За македонцките работи” и 5-годишнината од смртта на акедемик Блаже Конески, ред. т. Георгиевски, К. Фида-новски, скопје 1999, s. 21-35.

27 Zdaniem Alexandra Maxwella, Misirkov już w 1907 roku przyjmował, że w rywalizacji o zie-mie macedońskie między Bułgarią a Serbią Słowianie macedońscy mogliby znaleźć się w państwie buł-


Дневник28, gdzie Misirkov deklarował się już nie jako Macedończyk, ale jako Bułgar macedoński, powracając tym samym do wyznacznika terytorialnej tożsamości, ja-kim określano Słowian wywodzących się z terenów Macedonii w okresie przed kon-gresem berlińskim.

Dziennik obejmuje wpisy dokonane w okresie niespełna dwóch miesięcy – od 5 lipca do 30 sierpnia 1913 roku, a więc w rozstrzygającym dla losów Macedonii okresie, kiedy zwolennicy autonomii poszukiwali różnych sposobów na zachowanie jej terytorialnej jedności. Odrzucając związki wspólnotowe z Serbią i Grecją, jako są-siadami, widział je w bliskości z Bułgarią i dlatego w obliczu zatwierdzenia podziału terytorium przez sąsiadujące z nią państwa przyznawał jej prawo do całej Macedonii, w niej upatrując gwaranta terytorialnej jedności29. Notatki z poszczególnych dni przed kongresem w Bukareszcie prowadzone przez Misirkova wskazują nie tylko zmia-nę jego stanowiska i przyjęcie opcji probułgarskiej. Pozostają one przede wszyst-kim głównym materiałem oskarżycielskim wobec polityki prowadzonej przez rosję na Bałkanach pod pozorem idei wspólnoty słowiańskiej. Zmianę stosunku do rosji usprawiedliwiać miały dziesięcioletnie obserwacje poczynione w trakcie jego poby-tu w tym państwie, kiedy ostatecznie rozczarował się do rosyjskiego sposobu życia i stracił zaufanie do ideowości i „humanitarnego” obrazu rosyjskiej polityki zagra-nicznej. Przy takim stanowisku nakreślił nowe rozumienie sojuszu z rosją, dla której Bułgaria mogłaby stać się równorzędnym partnerem. Powodem przyjęcia takiej po-stawy były niekwestionowane, w jego przekonaniu, zasługi Bułgarów w wypędzeniu i rozgromieniu Turków w trakcie pierwszej wojny bałkańskiej. Jak zanotował na stro-nach swego dziennika Misirkov, konsekwencje, zamiast należnego Bułgarii szacunku za odniesione wówczas zwycięstwa, pozostały opłakane. Winą za ten stan rzeczy ob-ciążył rosję, która w jego odbiorze obawiała się rosnącej potęgi państwa bułgarskie-go, a swą politykę na Bałkanach rozgrywała kosztem Bułgarii. Stał na stanowisku, że Macedonia wobec Bułgarii stanowi problem podobny do tego, jak relacje Polski wo-bec Małorusi, którą Polacy władali z górą lat 300. Nie znajdował uzasadnienia dla po-lityki Serbii, która zajęła ziemie macedońskie powołując się na dziedzictwo swego państwa na tym terytorium – według Misirkova było to ledwie trzydziestoletnie pano-

garskim. Zob.: A. Maxwell, Slavic Macedonian Nationalism: from „Regional” to „Ethnic”, “ethnologia Balkanica” 2007, vol. 11, s. 139.

28 К. п. Мисирков, Дневник. 5 јули-30 август 1913 г., red. З. тодоровски, Ц. Билјарски, скопје 2008. Tu korzystano z wydania udostępnionego w Internecie. Zob.: http://mk.wikipedia.org/wiki/Dnevnik – dostęp wrzesień 2012.

29 Publikacja wydana we współpracy macedońsko-bułgarskiej sprowokowała liczne spory koncen-trujące się głównie wokół sposobu określania się Misirkova jako Bułgara macedońskiego. W dyskusjach, jakie rozgorzały po opublikowaniu dziennika, krytykujących jego ujawnienie, był to najczęściej podno-szony wątek, który przyćmił zdecydowanie antyrosyjską i antysłowiańską wymowę tekstu. Przeciwnicy druku twierdzili nawet, iż dziennik przyczynia się do szerzenia antymacedońskiej doktryny i narusza fun-damenty macedońskiej tożsamości narodowej. Zob.: в. Цветаноски, Непознатиот Мисирков меѓу Македонците, „Утрински весник” 2008, nr 2686.


wanie serbskie w XIv wieku30 – tym samym, jak twierdził, Macedonia powinna zo-stać w granicach Bułgarii, albo nie powinna należeć do nikogo, czyli pozostać nieza-leżnym państwem31.

Podobnie, jak autorzy wydawanego w Petersburgu pisma, tak i Misirkov dla una-ocznienia problemu bułgarskiego i podziału terytorium macedońskiego odwoływał się do rozbiorów słowiańskiej Polski32. Co więcej, zmieniwszy swoje pozycje ide-owe twierdził, iż to polityka rosji doprowadziła do wykreowania po kongresie berliń-skim nowego narodu na Bałkanach kosztem Bułgarii dając możliwość szerzeniu się serbskiej propagandy na terenie Macedonii33. Prowadzenie takiej polityki umożliwia-ła największemu słowiańskiemu państwu europy ideologia wspólnoty słowiańskiej, pod której przykrywką rosja uzależniała od siebie inne słowiańskie państwa i naro-dy34. Jak zapisał 8 lipca 1913 ta właśnie polityka przyniosła Bułgarom więcej szkód, niż dobra polityka z okresu kongresu berlińskiego, czyniąc Bułgarów i rosjan nie-przyjaciółmi. W takiej sytuacji nawoływania rosji do utworzenia bałkańskiego soju-szu uważał za sprzeczne z interesami Bułgarii, gdyż byłby on potrzebny rosji jedynie do stworzenia milionowej armii, która mogłaby walczyć z Austrią35. Natomiast dzia-łania prowadzone przez rosję na Bałkanach wiodłyby do stworzenia na tych ziemiach rosyjskiego protektoratu (9.07), gdy potencjalna klęska Austrii stałaby się porażką nie tylko południowej Słowiańszczyzny, ale całej cywilizacji zachodniej europy nad

30 „едно прашање претставува пробен камен во односите на русија кон Бугарија. тоа е ма-кедонското прашање. Јасно е дека Македонија за Бугарија е исто што и Малорусија. Ако русија, без оглед на тоа што полска владеела во Малорусија 300 години, сепак ja побарала и ja зела од полска, уште повеке Бугарија има право на Македонија, во која во XIV век србите владееле само 30 години”. Zapiski z dn. 12.07.1913.

31 „Македонија или треба да биде бугарска, или ничија, т. е. независна држава”, op. cit.32 „тие веќе ja извршија првата поделба на Бугарија и можеби сметаат дека таа ке се премисли,

ќе се помири со својата положба за да ja избегне втората и третата поделба. сепак, колку словенската историја ги сака поделбите. во XVIII век овој експеримент го применија на словенска полска. во поделбата на полска учествуваа словенска русија и две несловенски држави – Германија и Австрија. русите велат дека за првата поделба бил виновен Фридрих велики. во првата поделба на Бугарија – иницијативата и раководната улога ja има словенска србија под покровителство на русија. полска, велат, ja уништила внатрешната анархија. Бугарија, веројатно, ja уништиле нејзините воени успеси во војната со турците. од Бугарите се исплашиле како од ривали за владеењето во протоците”.

33 „русија го наруши политичкото единство на бугарскиот народ, и ја даде Босна и Херцеговина на Австрија, како одмазда за стремежот на Кнежеството Бугарија за ослободувањето од руското старателство почна да ja покровителствува српската пропаганда во Македонија, каде што руските конзули во текот на 35 години беа вистински погребувачи на бугарската народност и подготвуваа почва за поделба на Македонија мегу србија и Грција”. Ibidem.

34 „Грубите методи што ги користи руското словенофилство при насочувањето на словенските потоци во руското море најјасно од се се покажаа во поразот и поделбата на Бугарија по наговор и покровителство на русија. (…) Кутрото словенство! Колку си жално! Колку го засмејуваш светот со својата политичка незрелост и варварска жестокост и со насилството врз сопствените браќа”. Ibidem.

35 „Балканскиот сојуз и е потребен на русија и таа се бори за негова реализација по секоја цена. тој сојуз ке и даде на русија милионска армија за борба со Австрија, но што и е гајле на русија дека Бугарите немаат апсолутно никакви интереси во Австрија, и според тоа нема зошто да им по-магаат на соседите што ги ограбија”. Zapiski z dnia 8.07.1913..


Wschodem, czyli rosją36. Podział Bułgarii, aneksja terytorialna części zdobyczy buł-garskich stawiały ją tym samym w roli ofiary w służbie idei słowiańskiej, którą lan-sowała rosja37. Druga wojna bałkańska pomiędzy sojusznikami była więc nie tylko wojną bratobójczą, ale poważną lekcją polityczną nawiedzonych idealistów słowiań-skich, w sytuacji kiedy powinno nastąpić zjednoczenie Macedonii i Bułgarii ze wzglę-du na pokrewieństwo krwi i tę samą wiarę38. O tym jak bliscy są sobie Macedończycy i Bułgarzy poświadczać by miały lata potencjalnego spokoju w Bułgarii, którą zasi-lił napływ emigrantów z ziem macedońskich opanowanych przez Serbów i Greków, przyczyniając się do wzmocnienia kulturalnej i politycznej siły Bułgarii39.

Dwa zaprezentowane stanowiska, odmienne w swej wymowie wynikały, więc, z dwóch różnych podejść do idei wspólnoty w łonie Słowiańszczyzny propagowanej przez rosję oraz stosunku do samej rosji. Dla kolonii macedońskiej w Petersburgu, która korzystała z rosyjskiej gościnności uzasadnione były nadzieje na poprawę sta-tusu Słowian macedońskich za jej pomocą. Umiejętnie wykorzystywana przez rosję w polityce zagranicznej idea wspólnoty słowiańskiej mimo zaistniałych okoliczności i decyzji o podziale ich ziem podtrzymywała skutecznie wiarę w urzeczywistnienie macedońskiej autonomii w przyszłości. Probułgarskie nastawienie Misirkova, całko-wicie pozbawionego złudzeń, co do działań politycznych słowiańskiego mocarstwa, nie tylko obnażały fikcje wspólnoty etnicznej, ale postrzegały ją jak narzędzie rosji do podporządkowania sobie mniejszych narodów słowiańskich i usprawiedliwiania rosyjskiej ekspansji na ich ziemie.

36 „поразот на Австрија би бил пораз не само на целото западно и јужно словенство, туку и пораз на Западна европа. триумфот на русија би значела победа на помалку културниот исток над покултурниот Запад. впрочем, таквата победа би била привремена, бидејки ширењето на русија кон Запад внатре во земјата”. 9.07.1913.

37 „поделбата на Бугарија претставува жртва на бугарскиот народ за интересите на словенството и западноевропската култура. во среден век Бугарија ja штитеше Западна европа од нападите на неточните народи, во XX век бугарскиот народ исто така застана на страната на политичките прин-ципи на Западна европа против стремежите на неточната голема држава за утврдување на свет-ска монархија, во која би била погребана западната цивилизација. државите на тројниот сојуз ja сфакаат улогата на Бугарија и правилно ја оценија нејзината вредност. дали ке успеат да ги заштитат нејзините интереси, ке покаже блиската иднина. Англија, изгледа, исто така не се радува многу поради поделбата на Бугарија. најнеразумен е односот на републиканска Франција, која со својот капитал и со политичката поддршка го подготвува неконтролираното владеење на источниот царизам над европа”. Ibidem

38 Cоздавањето на голема Бугарија, која ке и биде должна на русија за: 1. ослободувањето во 1878 година, 2. создавањето автономна Македонија во 1913 година, и 3. обединувањето на Македонија и Бугарија во иднина, поради крвното сродство и истата вера на русите и Бугарите, ке биде целосно исполнување на руската ослободителна мисија на Балканот”. Ibidem.

39 „војната заврши и Бугарија ке почне брзо да заздравува од нејзините последици. Бугарија е спасена во блиска иднина од внатрешните потреси што ке мора да ги издржат србија и Грција во врека со понатамошниот развој на македонското прашање. напливот на македонските емигранти само ке ja засили културната и политичката мок на Бугарија”. Ibidem.


HOPeS AND LOST ILLUSIONS. BALKAN WArS IN THe LIGHT OF THe TeXTS

FrOM THe CIrCLe DIMITrIJA ČUPOVSKI AND KRSTE P. MISIRKOv

S u m m a r y

This paper addresses the sense of national identity of the Macedonians in the period of the Balkan wars and their aftermath. The first source material were used journalistic texts and calls in the jour-nal „Makedonskij Golos” published by Macedonian expatriates gathered around Dimitrija Čupovski in St. Petersburg in the years 1913-1914. Second was diary (Dnevnik) written by Krste Petkov Misirkov in 1913. expression of these two major characters in the Macedonian history reflect geopolitical policies conducted in the Slavic population in the Balkans. It is an important source material documenting the na-tional consciousness of intelligence derived from the Macedonian lands. This indicates that the main to-pics which were then undertaken focused on the defense of the whole Macedonian territory, aspirations to create their own state and diversified approach to the idea of the Slavic community.


S . Tu r l e j , Justyniana Prima. Niedoceniony aspekt polityki kościelnej Justyniana, Kraków 2011, ss. 265.

Książka Stanisława Turleja Justyniana Prima. Niedoceniony aspekt polityki ko-ścielnej Justyniana została opublikowana w cenionej serii Notos – Scripta Antiqua et Byzantina, publikowanej przez Towarzystwo Wydawnicze Historia Jagellonica. Jej istotą są rozważania dotyczące okoliczności powstania, statusu i losów miasta wznie-sionego na rozkaz cesarza Justyniana I Wielkiego (527-565), który w ten sposób za-pragnął uczcić miejsce swych narodzin.

Podczas gdy w dotychczasowej literaturze przedmiotu poświęconej Justiniana Prima starano się łączyć informacje ze źródeł pisanych z wynikami badań archeolo-gicznych, Autor recenzowanej książki świadomie zdecydował się na interesujący za-bieg pominięcia w swych rozważaniach danych uzyskanych dzięki pracom wykopa-liskowym. Ta pozornie zaskakująca decyzja wynika z faktu, iż dotąd nie udało się ustalić w sposób nie budzący wątpliwości gdzie Justiniana Prima leżała. Badacze identyfikują ją zatem z różnymi miejscami, w których prowadzono prace wykopali-skowe, najczęściej ze Skopje lub Caričin Gradem. Jest zrozumiałe, że w tej sytuacji trudno uzgadniać świadectwo źródeł pisanych z danymi archeologicznymi, bowiem wymusza to arbitralne uznanie jednej z proponowanych identyfikacji. S. Turlej po-stanowił przyjrzeć się bardzo dokładnie tekstom pisanym, by na ich podstawie odtwo-rzyć zamysł cesarza wobec fundowanego miasta, rolę tego ostatniego w strukturach Kościoła a także losy Justiniana Prima w całym okresie jej istnienia.

Praca podzielona została na sześć podstawowych rozdziałów. Pierwszy z nich (Najważniejsza literatura poświęcona Justinianie Primie – s. 23-47) stanowi wprowa-dzenie do analizowanych kwestii. Autor przedstawia w nim dotychczasowe ustalenia dotyczące miasta ufundowanego przez Justyniana I Wielkiego, w tym obszerną dys-kusję naukową wokół jego położenia. Wśród swych poprzedników, którzy zajmowa-li się różnymi aspektami dziejów Justiniana Prima, losami Illyricum, a także orgniza-cją Kościoła na Bałkanach wymienia między innymi K.e. Zachariae von Lingenthala, A. evansa, L. Duchesne’a, J. Zeillera, B. Granicia, H.-G. Döpmana, Ch. Pietriego i wieli innych. Uczeni ci próbowali identyfikować Justiniana Prima z różnymi miej-scowościami, znanymi z późniejszych źródeł, między innymi ze Skopje, Ochrydą i Caričin Gradem. Do dziś nie udało się wszakże przedstawić jednoznacznych dowo-dów na rzecz któregokolwiek z wymienionych ośrodków. Prezentując ustalenia uczo-nych i ich opinie Autor surowo je krytykuje, wykazując liczne niedoskonałości ich prac, zarówno pod względem merytorycznym, jak i metodologicznym.

RECEnZJE

310 RECENZJE

Dwa następne rozdziały (Analiza noweli XI i CXXXI – s. 49-92 oraz Analiza relacji Prokopiusza z Cezarei o Justinianie Primie – s. 93-134) zgodnie z ich tytułami poświęco-ne zostały rozbiorowi krytycznemu źródeł, w których mowa o mieście Justyniana. Nie jest ich wiele, co szalenie utrudnia badania. Szczególnie ważne są dwa dokumenty prawne, zamieszczone w Corpus Iuris Civilis. Mowa o nowelach Justyniana I Wielkiego. Pierwsza z nich, De privilegiis Archiepiscopi Primae Iustinianae, adresowana do Kateliana, ar-cybiskupa tego miasta, została wydana 14 IV 535 r. Autor wyróżnia w noweli XI pięć części odnoszących się odpowiednio do: a/ powołania do życia arcybiskupstwa i pod-porządkowania mu prowincji kościelnej, b/ genezy i funkcjonowania prefektury preto-rium, c/ uprawnień i przywilejów arcybiskupa Justiniana Prima, d/ powstania biskupstwa Acquis, e/ sposobu wyboru arcybiskupa Justiniana Prima. Uwagę zwraca fakt, że trzy fragmenty poświęcone arcybiskupstwu Justiniana Prima zostały przedzielone dwoma in-nymi, dotyczącymi prefektury Illyricum i miasta Acquis.

W opinii S. Turleja awans Justiniana Prima w hierarchii kościelnej był bezprece-densowy. Cesarz utworzył Kościół z własną prowincją, niezależny od arcybiskupstwa Tesaloniki i nie podlegający władzy żadnego z patriarchów (s. 65). Świadomie pomi-nięto przy tym uprawnienia rzymu.

równocześnie w noweli znalazło się stwierdzenia, że siedzibą arcybiskupa winno być miasto, w którym rezyduje prefekt. W chwili wydania noweli siedzibą tego wy-sokiego rangą urzędnika administracji cywilnej była Tesalonika, do której przeniesio-no ją, gdy Sirmium, miasto w którym urzędował wcześniej, zostało zajęte przez bar-barzyńców. W passusie poświęconym prefekturze cesarz zapowiadał przeniesienie siedziby prefekta pretorium z Tesaloniki do Justiniana Prima, która miała, w opinii S. Turleja, stać się swego rodzaju „zastępstwem Sirmium” (s. 71). Nie wiadomo, czy kiedykolwiek ten zamysł został zrealizowany, ale jest to bardzo wątpliwe. Co zasta-nawiające, mimo zapowiedzi zmiany siedziby prefekta, nic nie wskazuje, by cesarz planował przekazanie arcybiskupowi ufundowanego przez siebie miasta władzy nad całym Kościołem w Illyricum.

Sporo miejsca Autor poświęcił także analizie noweli XI jako dokumentu – mowa rzecz jasna o krytyce wewnętrznej źródła. Podkreślił, że z formalnego punktu widze-nia ma ona charakter przywileju, lex specialis (s. 79). Zauważył przy tym, że z punktu widzenia dyplomatyki jej struktura budzi zastrzeżenia, co może oznaczać, że przy jej opracowywaniu nie przestrzegano zwyczajowej procedury. Uznał, że z dużym praw-dopodobieństwem można przyjąć, iż tekst noweli został opracowany po łacinie i że stało się to przy udziale Tryboniana, wybitnego prawnika i wieloletniego magister of-ficiorum za rządów Justyniana.

Po raz kolejny kwestie ważne dla Justiniana Prima zostały poruszone w prawie De Ecclesiasticis titulis, pochodzącym z 18 marca 545 r. Przyniosło ono poważną zmia-nę rangi arcybiskupa tego miasta, który został podporządkowany jurysdykcji rzymu. W opinii S. Turleja oznaczało to degradację pozycji Justiniana Prima. równocześnie potwierdzona została zwierzchność papiestwa w regionie.

Oprócz tekstów prawnych dysponujemy również krótkim opisem miasta pió-ra Prokopiusza z Cezarei, pochodzącym z dzieła O budowlach. Jego analiza stała

311RECENZJE

się przedmiotem rozdziału III (Analiza relacji Prokopiusza z Cezarei o Justynianie Primie, s. 93-134). Dziejopis, relacjonując działalność cesarza na polu budownictwa, nie mógł pominąć jednej z jego najważniejszych fundacji. We fragmencie poświęco-nym ojczyźnie cesarza znalazło się zatem miejsce na literacki opis powodów wznie-sienia Justiniana Prima i na wymienienie obiektów wybudowanych w tym mieście. Autor zwraca uwagę na skromność podanych przez Prokopiusza informacji, duży po-ziom ogólności opisu i używanie przez niego nieostrych sformułowań. W jego dziele brak informacji o położeniu miasta i jego topografii. Powyższe rozważania prowadzą S. Turleja do wniosku, iż dziejopis niewiele wiedział o Justiniana Prima, zaś zamiesz-czony przezeń opis to raczej zapis wyobrażeń, jak powinno wyglądać to miasto, niż odzwierciedlenie jego rzeczywistego wyglądu (s. 116). Badacz wyklucza także moż-liwość, by sam cesarz pomagał w zbieraniu informacji o miejscu swego urodzenia lub też w jakikolwiek inny sposób uczestniczył w powstaniu tej części O budowlach.

Nie ograniczając się wyłącznie do głównego przedmiotu swych badań S. Turlej analizuje całość Prokopiuszowej relacji poświęconej rodzinnym stronom cesarza. Zwraca uwagę fakt, że ich opis zajmuje szczególne miejsce w O budowlach, co do-wodzi, że dziejopisowi bardzo zależało na poruszeniu tego tematu. W opinii Autora Prokopiusz starał się przedstawić w pozytywnym świetle pochodzenie cesarza, pre-zentując go jako potomka starożytnych Dardanów.

Ponieważ wiadomości podane przez Prokopiusza są bardzo skromne, Autor uznał za zasadne rozpatrzenie ich na tle opisów innych ośrodków (np. Melitene, Cezarei, Kartaginy, Adramytos, Mokisos). Dzięki temu mógł orzec, jakie znaczenie dziejo-pis nadawał używanym przez siebie pojęciom, w szczególności terminowi metropo-lia. Stanisław Turlej sięgnął też po inne źródła z epoki (dzieła Malalasa, Pseudo-Zachariasza, Agatiasza, Jana z Antiochii) by skonfrontować ich dane z informacjami Prokopiusza z Cezarei. Na tej podstawie wysunął interesującą hipotezę, iż począt-kowo plany Justyniana obejmowały budowę naprawdę wielkiego ośrodka, ale zo-stały one przekreślone wskutek trudności z zaopatrzeniem nowego miasta w wodę. W tej sytuacji władca został zmuszony do ograniczenia inwestycji. Ufortyfikowano zatem Tauresion, zrezygnowano z prac w jego okolicy i skupiono się na rozbudowie Bederiany (s. 133-134).

rozdział IV (Dzieje Acquis za czasów Justyniana – s. 135–143) traktuje z kolei o utworzeniu biskupstwa Acquis, o czym Justynian zdecydował na mocy noweli XI. Nowe biskupstwo, wyjęte spod jurysdykcji Meridio, znalazło się w sferze oddziały-wania Justiniana Prima.

Awansowi tej ostatniej w strukturach Kościoła powszechnego poświęcony zo-stał rozdział zatytułowany Okoliczności powstania arcybiskupstwa Justiniany Primy – s. 145-207). To temat, który najbardziej interesuje Autora, zatem nie jest kwestią przypadku, że to najciekawsza i najlepiej napisana część książki. Wiele uwagi po-święcono organizacji Kościoła w Illyricum, problemowi jego podległości rzymowi, decyzji Teodozjusza II z 421 r. mającej zmienić ten stan rzeczy i powodom jej uchy-lenia. Problemy powyższe są omawiane na szerokim tle politycznym, z uwzględnie-niem relacji między obu częściami cesarstwa rzymskiego, a także wpływu sporów

312 RECENZJE

religijnych (np. schizmy Akacjusza) na ich stabilność (s. 145-187). Nakreśliwszy pa-noramę dziejów politycznych i ukazawszy proces kształtowania się organizacji ko-ścielnej w Illyricum Autor przechodzi do opisu okoliczności powołania do życia ar-cybiskupstwa. Tłem dla ich opisu jest charakterystyka polityki religijnej Justyniana w tym regionie.

Ostatni, szósty rozdział (Dzieje Justiniany Primy po 535 r., s. 209-220) S. Turlej poświęcił próbie odtworzenia losów miasta od chwili, gdy podniesiono je do rangi ar-cybiskupstwa do czasu, gdy znika ono z kart historii, tzn. do początków VII w.

recenzowana książka posiada jasną, logiczną konstrukcję, nie pozbawioną jed-nak wad. Trudno pojąć, dlaczego rozdział poświęcony Acquis nie znalazł się na koń-cu rozprawy, lecz rozdziela fragmenty poświęcone Justiniana Prima. Czyżby był to wpływ noweli XI? Najważniejszym jednak mankamentem przyjętej struktury jest w mojej ocenie to, że układ materiału wymusza powtórzenia, które dla czytelnika mogą być nużące. Na przykład o statusie Kościoła w Justiniana Prima czytamy w czę-ści poświęconej analizie źródeł, w rozdziale dotyczącym arcybiskupstwa i w ostatnim fragmencie, poświęconym dziejom miasta po 535 r. Jak ważne było powstanie w tym mieście arcybiskupstwa Autor przekonuje nas kilkanaście razy. Nawiasem mówiąc uznanie decyzji Justyniana w tej kwestii za epokową (s. 19) jest dużą przesadą, biorąc pod uwagę stosunkowo krótką historię Justyniana Prima.

Omawiana książka oparta została na rzetelnej bazie źródłowej, która poddana zo-stała przez Autora wnikliwej analizie. Zabrakło w niej jednak uwzględnienia kore-spondencji papieży z biskupami zarówno samej Justiniana Prima, jak i innych waż-nych ośrodków kościelnych na Bałkanach. Szkoda, bowiem listy rzymskich biskupów mogą umożliwić lepsze zrozumienie dziejów politycznych regionu i wiele wnieść do poznania struktury Kościoła na Bałkanach.

Warto podkreślić, że S. Turlej znakomicie orientuje się w literaturze przedmiotu, którą umiejętnie wplata w swoje rozważania, tak dyskutując z nią, uzupełniając, czy wreszcie zgadzając się z jej ustaleniami. Dzięki temu Autor doszedł do kilku oryginal-nych i interesujących wniosków. Jego zasługą jest zwrócenie uwagi na fakt przepro-wadzenia przez Justyniana Wielkiego zmian w administracji kościelnej na Bałkanach na mocy prawa państwowego, bez odwoływania się do kanonów i bez konsultacji z zainteresowanymi biskupami. Ufundowane przez władcę miasto miało być w zało-żeniu potężną metropolią, centrum administracji kościelnej i cywilnej. Być może wa-runki naturalne wymusiły ograniczenie tych śmiałych planów.

Zgadzając się z powyższymi ustaleniami Autora chciałabym w kilku sprawach wyrazić zdanie odmienne oraz poczynić kilka uwag szczegółowych, które mają cha-rakter bądź polemiczny, bądź uzupełniający.

W mojej ocenie Autor przecenia pozycję biskupów rzymskich w cesarstwie (s. 156). Dużą przesadą jest mówienie o potędze papiestwa (s. 170, p. 523) czy jego przewodniej roli w Kościele powszechnym (s. 157, p. 486) w odniesieniu do końca IV i V w. Co więcej, wówczas nawet samo pojęcie papiestwo jest nieadekwatne. Wszak dopiero zarysowywała się tendencja do zawężania użycia terminu papa do bisku-

313RECENZJE

pa rzymskiego. Wprawdzie powszechnie uznawano jego honorowe pierwszeństwo, ale nie szło za tym uznanie realnej władzy w Kościele powszechnym. Był jednym z trzech, a potem jednym pięciu patriarchów. Jako jedyny patriarcha na Zachodzie nie miał tam konkurenta, ale w omawianym okresie ten obszar w znacznej części znalazł się w rękach barbarzyńców (Galia, Afryka rzymska, Półwysep Pirenejski), w więk-szości arian lub pogan, co dramatycznie utrudniało papieżom działalność i ogranicza-ło ich realne wpływy. W pierwszej połowie V w. mogli jednak liczyć na poparcie ze strony cesarzy zachodniorzymskich. Nie jest sprawą przypadku, że Teodozjusz II wy-cofał się z próby podporządkowania Illyricum patriarsze Konstantynopola po inter-wencji swego zachodniego kolegi – Honoriusza.

Temat prymatu rzymskiego posiada ogromną literaturę i trudno wymagać od Autora, by przeczytał ją w całości. Warto jednak sięgnąć chociażby po artykuły za-warte w książce Il primato del vescovo di Roma nel primo millenio, Vaticano 1989 oraz po prace M. Maccarone (La dottrina del primato papale dal IV all’VIII seco-lo nelle relazioni con le chiese occidentali, [w:] Le Chiese nei regni dell’Europa oc-cidentale e i loro rapporti con Roma sino all’800, t. 2 [Coll. Settimane t. 7], Spoleto 1960, s. 633-742; Vicarius Christi. Storia del titolo papale, roma 1952).

Słowa komentarza wymaga opinia, która dotyczy skali wpływów arcybiskupa Tesaloniki. Autor najpierw stwierdza stanowczo, że z punktu widzenia papieży lepiej było interweniować w sprawie Kościoła w Illyricum bezpośrednio w Konstantynopolu, niż posługiwać się pośrednikiem o nieporównanie słabszej pozycji w regionie (s. 156), czyli arcybiskupem tesalonickim. Jednak już chwilę później konstatuje, że papież Damazy sięgnął po pomoc swego wikariusza, czyli tegoż właśnie arcybiskupa. Nie powinno to dziwić. Ze względu na bliskość stolicy i rezydowanie w mieście prefek-ta Illyricum jego biskup mógł znacznie lepiej orientować się meandrach polityki i na-strojach panujących w stolicy wschodniego cesarstwa. Łatwiej było mu wykorzystać znajomości w Konstantynopolu i możliwości zakulisowego wpływu na decyzje pa-nujących. Z tych względów jego pozycja w regionie wcale nie musiała być słaba.

Szerszego wyjaśnienia wymagałaby opinia Autora na temat celów politycznych Justyniana. Twierdzi on, że nie ma dowodów (nawet pośrednich) na to, że cesarz przy-gotowywał się do konfliktu z Ostrogotami i że dopiero śmierć Amalasunty i polityka Teodahada zadecydowały o podjęciu działań wojennych (s. 196 i p. 605). Oczywiście celem Justyniana nie była wojna z Gotami, było nim natomiast odbudowanie jedno-ści cesarstwa. Gdyby istniała szansa osiągnięcia go bez użycia oręża, cesarz zapewne by z takiej możliwości skorzystał. Skoro jednak było to niemożliwe, należało podjąć działania zbrojne. W źródłach odnajdujemy ślady różnorodnych działań dyplomatycz-nych. Dość przypomnieć plotki na temat możliwego ślubu Justyniana z Amalasuntą i poselstwo Piotra Patrycjusza. Ten ostatni, jeśli wierzyć Prokopiuszowi, miał do wy-pełnienia dwie misje: oficjalną – ostrzeżenie Teodahada, że śmierć Amalasunty będzie casus belli i tajną, realizowaną jakoby w imieniu Teodory, polegającą na zasugerowa-niu królowi Gotów, że nic się nie stanie, jeśli się pozbędzie konkurentki. Trudno nie dostrzec, że śmierć Amalasunty mogła leżeć w interesie Justyniana, bowiem dawała mu możliwość wystąpienia w szlachetnej roli jej mściciela.

314 RECENZJE

Nie sposób zgodzić się z opinią, że papieże nie dostrzegali zagrożenia swej pozy-cji na Bałkanach ze strony biskupów Nowego rzymu (s. 157). Nawet jeśli w końcu IV i w V w. można było sądzić, że wyniesienie biskupstwa konstantynopolitańskie-go godzi w pierwszym rzędzie w interesy Aleksandrii, to stanowcze protesty papie-ży dotyczące postanowień soborów w Konstantynopolu (381) i Chalcedonie (451) dowodzą, że mieli oni pełną świadomość potencjalnych konsekwencji awansu no-wej stolicy. Należy także pamiętać, że wyniesienie biskupa Konstantynopola godziło w lansowaną przez rzym ideę apostolskości patriarchatów.

Nie rozumiem twierdzenia, że Justynian instrumentalnie potraktował wydaną przez siebie nowelę XI (s. 85, 204) i że uhonorowanie miejsca narodzin władcy, oficjalnie podawane jako powód fundacji miasta i nadania mu rangi arcybiskup-stwa nie było jego rzeczywistym celem. Nie przekonuje mnie, skądinąd intere-sująca hipoteza, że podnosząc Justiniana Prima do rangi arcybiskupstwa cesarz miał na celu przygotowanie podobnego kroku wobec odzyskanej z rąk Wandalów Kartaginy. W opinii Autora ta ostatnia też miała stać się niezależnym od rzymu arcybiskupstwem (s. 199, 222). Wyniesienie Justiniana Prima byłoby w takim ra-zie precedensem, na który później można byłoby się powołać. Tezę tę uważam jednak za zbyt słabo udokumentowaną. Zastanawiam się, czy naprawdę władcy pokroju Justyniana potrzebny był taki precedens? Przecież w dużo bardziej istot-nych sprawach, dotyczących wyznania wiary, nie wahał się narzucać swej woli rzymskim biskupom. Inną sprawą jest, czy prawo rzymskie miało charakter pre-cedensowy.

Chyba szukałabym innych, niż wskazane przez Autora, powodów zamieszczenia przez Justyniana w Corpus Iuris Civilis konstytucji Teodozjusza II podporządkowu-jącej Kościół Illyricum patriarsze Konstantynopola. Po cóż publikować prawo, które-go nie chce się wdrożyć w życie (s. 192), lecz zmienić w czasie zaledwie kilku mie-sięcy? Może warto zastanowić się nad zmianą okoliczności politycznych – zarówno w 529 jak i w 534 r. (wówczas opublikowany został Kodeks Justyniana) Italia była w rękach Ostrogotów. W kwietniu 535 r., niemal równocześnie z wydaniem noweli XI zamordowana została Amalasunta, co stało się pretekstem do wojny o Italię. Warto rozważyć, czy w obliczu planowanego powrotu rzymu w granice odrodzonego ce-sarstwa był sens odbierania jego biskupowi władzy nad całością Illyricum i przekazy-wania jej patriarsze Konstantynopola. Czym innym było natomiast powstanie nieza-leżnego arcybiskupstwa Justiniana Prima, co wprawdzie także naruszało kompetencje tak Tesaloniki jak rzymu, ale w sposób znacznie mniej drastyczny, niż wprowadzenie w życie prawa Teodozjusza II.

Nie jest dla mnie jasne, na jakiej podstawie Autor twierdzi, że wydanie no -weli CXXXI nie rzutuje w żaden sposób na moc prawną noweli XI (s. 209). Oczywiście prawo z 545 r. nie mogło działać wstecz, zatem wydana 10 lat wcześniej nowela XI miała moc prawną do momentu, gdy została zmieniona przez kolejne unormowa-nia. Od chwili jednak opublikowania noweli CXXXI status arcybiskupstwa Justiniana Prima uległ zmianie poprzez podporządkowanie go papiestwu. Tym samym moc prawna noweli XI została, przynajmniej w pewnym zakresie, ograniczona.

315RECENZJE

Niedostatek materiału źródłowego skłania do stawiania hipotez, które czasami trudno w sposób niepodważalny udowodnić. W książce S. Turleja jest co najmniej kilka interesujących twierdzeń, które wszakże wymagałyby twardszych argumentów, by można je było zaakceptować bez zastrzeżeń.

Powyżej była już mowa o pomyśle, że tworząc arcybiskupstwo Justiniana Prima cesarz chciał przygotować grunt pod niezależność Kartaginy od rzymu. Moje wątpli-wości budzą też wywody dotyczące praw arcybiskupstwa tesalonickiego. O ile hipo-teza, iż nowela XI odbiła się szerokim echem w Tesalonice i spowodowała wysła-nie do Konstantynopola św. Dawida, by przekonał cesarza do pozostawienia w tym mieście siedziby prefekta pretorium wydaje się przekonująca, to już nie da się powie-dzieć z taką samą pewnością, że wskutek interwencji tego świętego Justynian wysta-wił dokument potwierdzający przywileje arcybiskupstwa tesalonickiego (s. 209, 217). Tym bardziej nie można przyjmować istnienia takowego dokumentu za pewnik (fakt – s. 217) i na tej podstawie budować kolejnych hipotez.

Źródła nie mówią jednoznacznie, że Justynian wybudował miasto od podstaw (s. 72). Nie wspomina o tym w swych nowelach sam Justynian, zaś Prokopiusz pisze, że po-wstało ono w pobliżu Taurezjon, wioski w której urodził się cesarz i która na jego pole-cenie została ufortyfikowana, podobnie jak pobliska Bederiana. Jeśli dodamy do tego, że wg Agatiasza Justiniana Prima to dawna Bederiana, należałoby zachować w tej kwestii większą ostrożność. Nie pojmuję też, dlaczego władcę miałoby urazić ujawnienie, że to Bederiana stała się fundamentem miasta noszącego jego imię (s. 130).

Należałoby zastanowić się, co Autor ma na myśli, pisząc o osobistym udziale ce-sarza w tworzeniu noweli XI. Z pewnością od niego pochodziły wytyczne, ale czy brał udział w redagowaniu poszczególnych akapitów, tego nie da się udowodnić, po-dobnie jak tego, że korzystał z pomocy Tryboniana (s. 200-202), chociaż udział tego ostatniego w procesie przygotowywania prawa jest wysoce prawdopodobny.

Chyba zbyt wielką wagę Autor przywiązuje do określenia l’affaire używanego przez uczonych zagranicznych, m. in. L. Duchesne’a i J. Zeillera, w związku w po-wstaniem arcybiskupstwa Justiniana Prima (s. 31). Mam wrażenie (być może błędne), że S. Turlej interpretuje słowo l’affaire jako odpowiednik polskiej awantury, ostre-go sporu. Tymczasem to po prostu sprawa, problem, kwestia – bez żadnych negatyw-nych skojarzeń.

recenzowana książka została napisana jasno, na ogół dobrą (choć nie bez uste-rek) polszczyzną, co powoduje, że czyta się ją z przyjemnością. Sądzę, że m.in. ten wzgląd spowoduje, że sięgną po nią nie tylko uczeni, ale i szerszy krąg odbiorców literatury historycznej. W przypadku drugiego wydania warto byłoby jednak wyeli-minować pewne niedociągnięcia, np. niezręczności stylistyczne, niejasne i zawiłe sformułowania, które utrudniają, a czasem wręcz uniemożliwiają zrozumienie myśli Autora. Nie ma sensu wymienianie ich w tym miejscu, zatem tytułem przykładu za-cytuję tylko całkowicie niejasny dla mnie tekst przypisu 260: Nieznane są losy pro-wincji w sensie administracyjnym. W kontekście dziejów Justyniany Primy przyjmuje się np. jej likwidację przez przyłączenie do prowincji (s. 89). Co miało zostać zlikwi-dowane? Nie Justiniana Prima – bo pomijając absurdalność takiego pomysłu nie da-

316 RECENZJE

łoby się zlikwidować miasta metodą przyłączenia go do prowincji. I o jaką prowincję chodzi? W tekście mowa o dwu: Macedonii I oraz o Macedonii II.

rażą wyrażenia typu peryferyjne centrum (s. 14), zapowiedź tytułu (s. 32), tło (...) odwołujące się do... (s. 39), ufortyfikowanie i odnowienie administracji (s. 42), mia-sto z własnym terytorium (s. 139, w innym miejscu: miasto i jego terytorium -s. 140), samoistna analiza kontekstu – cokolwiek miałoby to znaczyć (s. 158), itp. To zresz-tą uwaga bardziej do redakcji technicznej wydawnictwa, niż do Autora, podobnie jak zastrzeżenia do Indeksu, który jest niepełny i, co gorsza, niekiedy wprowadza w błąd (vide np. hasło Sycylia).

Niekonsekwentnie stosowane są zasady spolszczania imion i nazw greckich. Z jednej strony Mamy Doroteusza, a z drugiej Germanosa (s. 130) i Anysiosa (s. 167), Demetriusza (s. 172 i in.), ale Catellianusa (s. 13 i in.) itd. Czasami Autor nie może się zdecydować jaką formę przyjąć, zatem na tej samej stronie jest Viminacium i Wiminacjum (s. 56 i p. 162). Mam też wątpliwość co do odmiany nazw obcych z do-daniem polskich końcówek, czego sztandarowym przykładem jest Justiniana Prima. Nawiasem mówiąc chciałabym wiedzieć, dlaczego pierwszy człon jej nazwy został spolszczony (Justyniana), zaś drugi pozostawiony w wersji oryginalnej (Prima, nie zaś Pierwsza).

Na koniec pozwolę sobie na jedną uwagę pozamerytoryczną. S. Turlej ma dość irytującą manierę odsyłania odbiorcy do innych swoich tekstów bez informacji o jakie konkretnie chodzi lub do tekstu książki bez wskazania konkretnego miejsca. W przy-pisach co i rusz czytamy ten problem omawiam w innym miejscu, omawiam ten pro-blem w innym opracowaniu. Apeluję do Autora o większą w przyszłości życzliwość dla czytelnika, który wszak nie musi znać całej jego twórczości.

Teresa Wolińska

I v a n B o ž i l o v, Bălgarskata archiepiskopija XI-XII vek. Spisăkăt na bălgarskite archiepiskopi, IK „Gutenberg” Sofija 2011, ss. 159.

Iwan Bożiłow, autor omawianej publikacji, to jeden z najwybitniejszych, me-diewistów bułgarskich, znany m. in. z klasycznej już pracy poświęconej Symeonowi Wielkiemu1.

Prezentowana książka dzieli się na dwie podstawowe części. Pierwsza z nich, składająca się z dwóch rozdziałów (Bălgarskata cărkva 870-1018 g.: Ot archiepisko-

1 Car Simeon Veliki (893-927): zlatnijat vek na Srednovekovna Bălgarija, Sofija 1983. W ostatnim latach opublikował on m.in.: Vizantijskijat svjat, Sofija 2008; Bălgarija i Dubrovnik: dogovorăt ot 1253 g., Sofija 2010; wraz z W. Gjuzelewem, Istorija na Dobrudža, t. II, Srednovekovie, Veliko Tărnovo 2004; wraz z A. Totomanową, I. Biljarskim, Borilov sinodik. Izdanie i prevod, Sofija 2010.

317RECENZJE

pija do patriaršija, s. 13-57; Bălgarskata cărkva sled 1018 g.: ot patriaršija do avtoke-falna archieskopija, s. 58-92) poświęcona została losom arcybiskupstwa bułgarskiego od czasów jego powstania po rok 1186. Drugą część (Spisăk na bălgarskite ar-chiepiskopi, s. 93-131) stanowi wydanie Listy arcybiskupów bułgarskich, bardzo interesującego i ważnego źródła do dziejów bułgarskiego Kościoła w IX-XII w. Tekst ten funkcjonuje również pod nazwą Listy (Katalogu) Du Cange’a (od nazwiska pier-wszego wydawcy).

Wykład historii arcybiskupstwa bułgarskiego, na przestrzeni ponad trzech wieków, pomyślany został jako wprowadzenie do wszechstronnego przedstawienia treści Listy arcybiskupów bułgarskich. Autor, w syntetyczny sposób, ukazuje w nim kluczowe etapy w rozwoju bułgarskiego arcybiskupstwa, wiążąc je z tekstem wzmiankowa-nego źródła i zatrzymując się dłużej na kwestiach, które nie są w nauce jednoznacz-nie rozstrzygnięte. Przy roważaniu tych ostatnich nierzadko przedstawia własne, oryginalne poglądy. Tak czyni choćby w sprawie wyniesienia za czasów Symeona I Wielkiego (893-927) bułgarskiego arcybiskupa do godności patriarszej, wskazując, że mogło to nastąpić już w 913 r. Osobiście nie wykluczam takiej możliwości, ale stoję na stanowisku, że wbrew twierdzeniom bułgarskiego uczonego nie da się tego uzasadnić przy wykorzystaniu istniejącego materiału źródłowego2.

Najważniejszą częścią książki Bożiłowa jest publikacja Listy arcybiskupów buł-garskich. Została ona przygotowana w oparciu o dwa rękopisy (Paris gr. 880, Moskwa. GIM.Sin. 286), z którymi autor, jako jeden z nielicznych uczonych, miał możliwość pracować de visu. Trzeci rękopis Tyrnovo 18, z którym nie miał bułgarski uczony możliwości pracować bezpośrednio, nie wnosi niczego nowego do treści wspomnia-nych dwóch manuskryptów. Nie wiadomo, kiedy dokładnie powstały wzmiankowane rękopisy, Datą post quem jest schyłek XII w. Co do daty ante quem toczy się dysku-sja. Badacze w niej uczestniczący sytuują ją na czas między XIV a XVII w. Tekst na-pisany został w języku greckim i zawiera w wydaniu Bożiłowa 61 wersów.

I. Bożiłow, oprócz tekstu greckiego (s. 101-103), zamieścił tłumaczenie w języku bułgarskim (s. 104-105)3. Opatrzył go również solidnym komentarzem (s. 105-131).

Książkę uzupełniają podsumowanie (Ot [internacionalno] edinenije kăm nacional-no razdelenie, s. 132-146), dwa aneksy i bibliografia. Pierwszy z aneksów poświęcony jest pieczęciom arcybiskupów bułgarskich (s. 147-149). W drugim I. Bożiłow podej-muje kwestię ewentualnego pełnienia przez Ochrydę, w połowie XII w., funkcji sto-licy temu Bułgaria, utworzonego jeszcze przez Bazylego II. rozważania te podejmu-je bułgarski badacz w kontekście faktu pełnienia, we wzmiankowanym czasie, przez Aleksego Dukasa Komnena, wnuka cezara Nicefora Brienniosa, stanowiska duksa Ochrydy. I. Bożiłow dochodzi do wniosku, że Aleksy jako duks Ochrydy mógł być

2 M. J. Leszka, , Symeon I Wielki a Bizancjum. Z dziejów stosunków bułgarsko-bizantyńskich w la-tach 893-927, Łódź 2012.

3 Dysponujemy polskim tłumaczeniem tego źródła – Katalog du Cange’a, tłum. A. Brzóstkowska, [w:] Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian, seria grecka, z. 4, Pisarze z VIII–XII wieku, wyd. eadem, W. Swoboda, Warszawa 1997, 4, s. 124–132, które z oczywistych powodów nie uwzględnił ko-rektur dokonanych przez I. Bożiłowa.

318 RECENZJE

albo zarządcą temu Bułgaria w kształcie terytorialnym wykreślonym przez Bazylego II (co oznaczałoby przeniesienie stolicy temu ze Skopije) albo „małego temu” Bułgaria, powstałego w wyniku podziału tego ostatniego, w skład którego wchodziła Ochryda i tereny wokół niej (s. 150-153).

Opublikowanie przez I. Bożiłowa krytycznego wydania Listy arcybiskupów bułgarskich przyczyni się z pewnością do wzbogacenia wiedzy o losach bułgarskiego Kościoła w średniowieczu. Do tej publikacji źródłowej winni odwoływać się wszyscy ci, którzy podejmują w swoich badaniach problematykę statusu i dziejów bułgarskiej organizacji kościelnej w IX-XII w. Szkoda, że autor nie pokusił się o zaopatrzenie swojej książki w obcojęzyczne streszczenie. W tej sytuacji ta interesująca publikacja pozostanie znana przede wszystkim bułgarskiemu czytelnikowi i wąskiemu gronu zagranicznych specjalistów.

Mirosław J. Leszka

N i n a G a g o v a, Vladeteli i knigi. Učastieto na južnoslovianskija vladetel v pro-izvodstvoto i upotrebata na knigi prez Srednovekovieto (IX–XV v.): recepcijata na vi-zantijskija model, Izdatelstvo „PAM Păblišing Kămpani” OOD, Sofija 2010, ss. 337 (Istorija i knižnina)

Praca Niny Gagowej, bułgarskiej uczonej, która przez kilka pracowała także w Polsce, stanowi próbę ukazania roli, jaką w procesie powstawania i upowszech-niania książek odgrywali władcy bułgarscy i serbscy w IX–X oraz XIV–XV wie-ku4. Problem ten z rzadka podejmowany był przez badaczy i do tej pory nie do-czekał się szerszego opracowania. Książka powstała w dużej mierze w oparciu o publikowane już teksty, z których część została na potrzeby omawianego wy-dawnictwa zmieniona5.

Praca dzieli się na cztery rozdziały, poprzedzone obszernym wstępem, poświęco-nym stanowi i perspektywie badań oraz bizantyńskiemu modelowi uczestnictwa ce-sarza w procesie produkcji i użytkowania książek. Podjęcie tej ostatniej kwestii jest konsekwencją faktu, że bizantyński wzór oddziaływał nader wyraźnie na zachowania południowosłowiańskich władców.

W rozdziale pierwszym (Vladeteljat kato pazitel i razprostanitel na znanieto, s. 44–94) badaczka zajęła się problemem działań władców południowosłowiańskich na rzecz upowszechniania wiedzy. W pierwszej części (Carskata biblioteka v Preslav

4 Nie można śledzić tej kwestii miedzy XI a XIII w., co jest z jednej strony konsekwencją braku źró-deł, z drugiej zaś tego, że przez większość XI i XII wieku nie istniała niezależna państwowość serbska i bułgarska.

5 Wykaz tych publikacji znajdzie Czytelnik na s. 296 omawianej pracy.

319RECENZJE

i nejnata sădba, s. 44–79) ukazane zostało funkcjonowanie i losy biblioteki bułgar-skich carów w Presławiu. Autorka jest zdania, że księgozbiór biblioteki presławskiej, która powstała z inicjatywy cara Symeona, został po 971 r., a więc po podboju Bułgarii przez cesarza bizantyńskiego Jana Tzimiskesa, wywieziony do Konstantynopola, a następnie znalazł się na rusi, gdzie nastąpił jego podział. Badaczka kreśli prawdo-podobne losy presławskich zbiorów na tle dziejów rusi w dobie pochrystianizacyj-nej, wykazując się dobrą orientacją zarówno w kwestiach ustrojowych, jak również organizacji tamtejszego Kościoła czy wreszcie jej życia kulturalnego. Wspomniane kwestie Autorka analizuje pod kątem prawdopodobnych dziejów presławskiej biblio-teki na rusi. Wyniki tej analizy umiejętnie wiąże z niezwykle skąpymi wzmiankami źródłowymi bezpośrednio dotyczącymi presławskiego księgozbioru. W konsekwen-cji funkcjonująca już w nauce hipoteza o jego przeniesieniu na ruś uzyskuje nowe, poważne uzasadnienie. Część druga (Lavrentievijat sbornik na car Joan Aleksandăr i problemăt za săštestvuvaneto na bălgarski carski skriptorij prez XIV v., s. 80–94) po-święcona została Zbornikowi mnicha Lavrentija powstałemu w 1348 r. za panowania cara bułgarskiego Jana Aleksandra i kwestii funkcjonowania w Bułgarii, w XIV wie-ku cesarskich skryptoriów. Autorka dokonuje drobiazgowej analizy wzmiankowane-go zabytku, dochodząc do wniosku, iż w XIV w., władcy bułgarscy zamawiali książki w skryptoriach ufundowanych przez siebie monasterów. Sądzi też, że część powstają-cych z inicjatywy cara rękopisów była przeznaczona do publicznych bibliotek, funk-cjonujących najprawdopodobniej przy tychże skryptoriach oraz przy niektórych miej-skich monasterach.

W rozdziale drugim (Vladeteljat kato zaščitnik na vjarata, s. 95–140) N. Gagowa zajęła się rolą jaką odgrywała „polityka wydawnicza” władców południowosłowiań-skich w walce o czystość wiary. W części pierwszej tego rozdziału (Koncepcijata i funkcijata na t. nar. Izbornik 1073 g., s. 95–107) badaczka rozpatruje program i funkcje jakie spełniał tzw. Izbornik z 1073 r. (95–107). Stanowi on najstarszą wer-sję Zbornika Symeona. Badaczka przedstawia jego bizantyński pierwowzór, który po-wstał w latach 70–80. IX wieku w Konstantynopolu i najprawdopodobniej nosił tytuł Σωтήριος. N. Gagowa uważa, że słowiański przekład powstał z potrzeby „uzbroje-nia” bułgarskiego władcy i kręgów arystokratycznych w wiedzę religijną umożliwia-jącą udział w dyskusjach dotyczących podstawowych zasad wiary. W części drugiej (Teofaničnoto videnije ot Tomičovija psaltir i osobenostite na isichastikata trinitarna koncepcja v edin tekst na Joan Kantakuzin, s. 108-129) bułgarska uczona podejmuje kwestię oddziaływania środowiska hezychastycznego na władców. Gwoli egzemplifi-kacji tego zjawiska rozpatruje obecność trynitarnych poglądów Jana VI Kantakuzena w Psałterzu Tomicia, przygotowanym dla cara bułgarskiego Jana Aleksandra. W trze-ciej części (Porăčval li e despot Stefan Lazarevič prevod na „Dogmatičesko vse-orăžie” ot Evtimij Zigavin, 130–140) autorka zajmuje się kwestią tłumaczenia dzieła Eutymiusza Zygabena Arsenał dogmatów (Panoplia dogmatike), próbując odpowie-dzieć na pytanie: kiedy i gdzie powstał przekład dzieła eutymiusza Zygabena?; czy możliwe jest, aby inicjatorem przekładu był eutymiusz, patriarcha tyrnowski lub de-spota Stefan Lazarewicz?; i wreszcie, czy rękopis (rAN – N 296) znajdujący się

320 RECENZJE

w Bibliotece rumuńskiej Akademii Nauk w Bukareszcie, zawierający część słowiań-skiego przekładu dzieła Zygabena wyszedł spod ręki znanego skądinąd popa Gerasima czy kopistą był raczej ktoś inny?

W rozdziale trzecim (Vladeteljat i negovata săpruga kato ktitori, s. 141–214) Nina Gagowa analizuje działalność fundacyjną władców południowosłowiańskich i ich małżonek. Zastanawia się jak ta kwestia wiąże się z powstawaniem i przepisywaniem książek. W podrozdziale pierwszym (Razprostranenieto na isichazma v Bălgarija i Sărbija prez XIV v. i vladetelskite ktitorski monastiri, s. 141–163) przedstawia pro-blem rozprzestrzeniania się hezychazmu w Bułgarii i Serbii, wskazując na znacz-ną rolę jaką w tym procesie odegrały monastery zakładane z inicjatywy bułgarskich i serbskich władców. W podrozdziale drugim (Văzstanovjavaneto na Dečanskata bi-blioteka ot Lazarevičite v kraja na XIV i părvoto desetiletie na XV v., s. 164–181) N. Gagowa omawia odbudowę zbiorów biblioteki monasteru Deczańskiego. Zostały one zniszczone po bitwie na Kosowym Polu z 1389 r. Odnowicielami tak monaste-ru, który również bardzo ucierpiał po tejże bitwie, jak i biblioteki byli Milica, wdo-wa po Łazarzu Hrebelianoviciu i jej synowie Stefan i Wuk. Działania na rzecz odno-wienia monasteru zostały podjęte w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XIV w. Badaczka stara się zrekonstruować nowy księgozbiór biblioteki monasteru. Wskazuje na 27 rękopisów, które wiązać można z działalnością Milicy i jej synów (s. 180–181). W podrozdziale trzecim (Knigite na južnoslavjanskite vladetelski săprugi v ХІV i ХV v. i săstavitelskata koncepcija na Bdinskija sbornik, s. 182–204) Autorka cha-rakteryzuje książki, które posiadały względnie, zamówiły południowosłowiańskie władczynie w XIV–XV w. Wskazuje, że większość z nich można określić mianem kobiecej literatury wzorowanej na bizantyńskiej tradycji. Szczególnie dużo miejsca autorka poświęca Zbornikowi Bdińskiemu, który jest przykładem kobiecego zbio-ru tekstów (materyk). Autorka charakteryzuje żywoty świętych kobiet, które zosta-ły w nim zamieszczone, co służyć ma określeniu koncepcji, jaka przyświecała zre-dagowaniu Zbornika. Zdaniem N. Gagowej ukazuje on coś, co można by określić mianem „kobiecej świętości” i jest wyrazem czegoś, co dziś nazwalibyśmy femini-zmem. Badaczka przy tej okazji czyni również interesujące uwagi na temat roli, jaką odgrywały południowosłowiańskie władczynie w rządzeniu państwem. Podrozdział czwarty (Goričkijat sbornik v konteksta na južnoslavjanskite vladetelski sbornici ot 14 i 15 v., s. 205–214) poświęcony jest zbornikowi, który powstał w 1442 r. na za-mówienie Heleny, księżniczki serbskiej, córki Łazarza Hrebelianovicia. Opracowany został przez Nikona Jerozolimskiego, mnicha – hezychasty, duchowego przewod-nika Heleny. Zbornik jest odpowiedzią na religijne i intelektualne zapotrzebowanie Heleny. Badaczka porównuje go z Bdińskim zbornikiem, który powstał w 1360 r. na zamówienie carycy Anny, żony cara Jana Sracimira. Jak można sądzić południo-wosłowiańskie władczynie mogły się w tym przypadku wzorować na bizantyńskiej w tym zakresie tradycji.

W rozdziale czwarty (Despot Stefan Lazarevič, Ptolemej Filadelf i karierata na pridvornija filozof Konstantin Kostenečki, s. 215–241) Nina Gagowa przedsta-wia losy i twórczość Konstantyna Kosteneckiego, bułgarskiego literata, który two-

321RECENZJE

rzył na dworze serbskiego władcy Stefana Lazarevicia w Belgradzie. Autorka określa go mianem „jedynego południowosłowiańskiego literata, … który był przedstawicie-lem pałacowej tradycji literackiej, a którego tak oryginalne, jak i translatorskie dzie-ła są jedynym, pewnym źródłem informacji o takiej tradycji w okresie bezpośred-nio poprzedzającym ostateczne zajęcie ziem południowosłowiańskich przez Turków osmańskich” (s. 215). Przy okazji przestawiania losów Konstantyna Kosteneckiego autorka śledzi aktywność Stefana Lazarevicia, jego mecenasa na polu upowszechnie-nia piśmiennictwa. Ze względu na swoje zasługi w tym zakresie serbski despota po-równywany był do Ptolemeusza, władcy egiptu, twórcy Muzejonu.

Pracę kończą podsumowanie (242–253), spis skrótów (254–256), ilustracje (s. 257–272), wykaz literatury (s. 273–295), spis rękopisów (297–307), spis ilu-stracji (s. 308–310) oraz streszczenie w języku angielskim (s. 311–323) i polskim (s. 324–337).

N. Gagowa oparła swoją pracę na bogatej bazie źródłowej, w znacznej mierze rę-kopiśmiennej, którą poddała gruntownej i wszechstronnej analizie, co pozwoliło jej na formułowanie własnych oryginalnych poglądów, czy też twórcze rozwinięcie i so-lidniejsze uzasadnienie tez już w nauce istniejących. Autorka do swoich rozważań umiejętnie wciąga bogatą literaturę przedmiotu. Jej praca charakteryzuje się naukową akrybią, pasją i dociekliwością.

Analiza tak materiału źródłowego, jak literatury przedmiotu prowadzi N. Gagową do wniosku, że w sferze relacji władca – księga można w południowosłowiańskim średniowieczu wyróżnić pięć modeli, a mianowicie: model cara Symeona najbardziej zbliżony do bizantyńskiego, choć z dominującą rolą władcy tak w sferze literatury świeckiej, jak i kościelnej; 2. Model Nemaniciów, gdzie podstawową dominantą była fundacyjna rola panującego, dbającego przede wszystkim o rozwój literatury umac-niającej kult dynastii; 3. Model Stefana Duszana, w którym widoczne były z jednej strony wpływy modelu Nemaniciów, z drugiej zaś formowanie się dworskiej trady-cji literackiej z obecnością zarówno języka słowiańskiego, jak i greckiego. 4. Model cara Jana Aleksandra, naśladujący bizantyńskie wzorce epoki Paleologów, przy obec-ności dworskiej literatury świeckiej i języka greckiego. 5. Model despoty Stefana Lazarevicia z widocznymi wpływami bizantyńskimi i obecnością dworskiego, świec-kiego piśmiennictwa, choć przy dużym oporze ze strony kręgów kościelnych.

Omówiona powyżej praca Niny Gagowej stanowi niewątpliwie dzieło ważne. Jego rola nie sprowadza się do podsumowania i uzupełnienia istniejącej – w zakresie obecności władców południowosłowiańskich w procesie powstawania i upowszech-niania książek – wiedzy, ale stanie się ono, o czym jestem przekonany, inspiracją do dalszych badań.

Mirosław J. Leszka

322 RECENZJE

M a c i e j C z e r w i ń s k i, Semiotyka dyskursu historycznego. Chorwackie i serb-skie syntezy dziejów narodu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, ss. 291.

Dokonywane we współczesnych opracowaniach historycznych analizy przyczyn roz-padu Jugosławii, najczęściej zwracają uwagę na aspekty etniczne, ekonomiczne oraz poli-tyczne tego procesu. W tym kontekście w orbicie zainteresowań badawczych nie znajdo-wała się jednak sama południowosłowiańska narracja historyczna. Oczywiście, badacze minionej rzeczywistości z większym bądź mniejszym natężeniem korzystają z dorobku bałkańskiego dziejopisarstwa. Nie przywiązują jednak większej wagi do analizy użytych tam pojedynczych wyrazów, zwrotów, wyrażeń, a tym bardziej do lingwistycznych kon-tekstów i niuansów, w których są one wprowadzane.

Praca autorstwa krakowskiego slawisty Macieja Czerwińskiego (ur. 1976)6 Se-mio tyka dyskursu historycznego. Chorwackie i serbskie syntezy dziejów narodu jest pierwszą w polskiej humanistyce tak szeroko zakrojoną próbą spojrzenia na chorwac-ki oraz serbski system językowy wykorzystywany podczas konstruowania opraco-wań naukowych i popularnonaukowych przez południowosłowiańskich historyków. W tym miejscu warto nadmienić, że recenzowana książka nawiązuje do innej pra-cy (Semioza gatunku – semioza stylu. Studium nad chorwacką i serbską syntezą dzie-jów narodu) krakowskiego badacza, która ukazała się w 2011 r. Obie zaś publikacje stanowią pokłosie realizowanego w Instytucie Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 2008-2011 grantu habilitacyjnego zatytułowanego Spór ję-zyków a semiotyka historii. Studia nad chorwacką i serbską syntezą dziejów narodu.

Opracowanie M. Czerwińskiego składa się zasadniczo z czterech komponen-tów. We „Wprowadzeniu” (s. 19-34) z podtytułem Kultura jako znakotwórcza prze-strzeń spotkania języków, krakowski kroatysta i serbista stara się zapoznać odbiorcę z zaproponowanym modelem badawczym jak i wskazać ważniejsze mechanizmy ję-zykowe, które występują w tekście oraz przestrzeni pozatekstowej. Trzon recenzo-wanej publikacji stanowią jednak dwa elementy. Pierwszy z nich został opatrzony tytułem Semioza tematu i ogólny sens dziejów narodowych (s. 35-123), a drugi zaś Kody i znaki czyli wyobrażenia historyczne i ich języki (s. 125-263). „Podsumowanie” (s. 265-273) zostało skreślone w formie jedenastu punktów, które zawierają wnioski

6 Autor recenzowanej publikacji jest pracownikiem Instytutu Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Do zakresu jego dotychczasowych zainteresowań badawczych można zaliczyć m. in. semiotykę kultury, socjolingwistykę, a także historię idei. Poza pracami będącymi efektem realizowa-nego grantu habilitacyjnego, M. Czerwiński opublikował również książkę pt. Język, ideologia, naród. Polityka językowa w Chorwacji a język mediów, Kraków 2005. Ponadto pod jego współredakcją ukaza-ły się także takie publikacje jak: Język IV Rzeczpospolitej [wraz z: P. Nowakiem, r. Przybylską], Lublin 2010, Josip Juraj Strossmayer. Chorwacja, ekumenizm, Europa [wraz z: M. Dąbrowską-Partyką], Kraków 2007 oraz zbiór osiemnastowiecznych i dziewiętnastowiecznych serbskich wierszy w przekładzie Marii Dąbrowskiej-Partyki Inskrypcje na srebrnej sukience. Antologia serbskiej poezji XVIII i XIX wieku [wraz z: D. Gil, C. Judą], Kraków 2007.

323RECENZJE

z przeanalizowanego materiału historiograficznego jak i tezy w obrębie zagadnień ogólnoteoretycznych. Autor zaopatrzył także swoją pracę w bogaty wykaz badanych tekstów (poza bibliografią), który zawiera spis wykorzystanych syntez historycznych jak i podręczników szkolnych (s. 283-285).

W orbicie zainteresowań badawczych recenzowanej książki znalazły się przede wszystkim chorwackie oraz serbskie syntezy dziejów, publikowane od 1945 do 2011 r. Autor jednak nie rezygnuje z wprowadzania innej egzemplifika-cji (m. in. polskiej). M. Czerwiński w swojej rozprawie zwraca uwagę na funk-cję społeczną jaką pełnią tego typu prace. Z jednej strony są przecież elementar-nym przekaźnikiem wiedzy o przeszłej rzeczywistości, a z drugiej zaś jednym z najistotniejszych nośników wiedzy kulturowej, która to stanowi podstawowy składnik budowy każdej tożsamości grupowej (narodowej). W książce Semiotyka dyskursu historycznego. Chorwackie i serbskie syntezy dziejów narodu zostały również poddane analizie środki dydaktyczne (podręczniki szkolne), choć głów-nie jako materiał służący do konfrontacji z teściami znajdującymi się w syntezach. Podczas konstruowania publikacji dokonano jednakże wyraźnej separacji mate-riału historiograficznego od tzw. historiografii pedagogicznej, co należy uznać za słuszny wybór Autora. Pozwoliło to bowiem na wyraźne określenie przedmiotu badań, a w dalszej perspektywie na precyzyjne wnioskowanie.

Warsztat metodologiczny zaproponowany przez M. Czerwińskiego jest bardzo intersujący, a na gruncie refleksji nad tekstem historycznym (szczególnie tym po-łudniowosłowiańskim) nowatorski. Autor bowiem zastosował różne metody badań (ujęte w horyzont semiotyczny) czerpiące z rozmaitych nurtów współczesnej huma-nistyki, zainteresowanych kulturowym i społecznym wymiarem komunikacji języ-kowej. Podczas analizy poszczególnych bałkańskich syntez, krakowski slawista wy-korzystał także zjawisko semiozy, rozpatrywane na wielu płaszczyznach przestrzeni tekstowej. Oryginalnym rozwiązaniem było również zastosowanie koncepcji Borisa Uspienskiego o roli finału w tekście historycznym (s. 35-46). Poza tym w recenzowa-nej pracy można dostrzec wiele inspiracji zaczerpniętych z koncepcji tartusko-mo-skiewskiej szkoły semiotyki kultury jak i z prac Umberto eco7.

Z ustaleń M. Czerwińskiego wynika, że syntezy z lat 1945–1990 pomimo wy-siłków historyków chorwackich oraz serbskich, a przede wszystkim jugosłowiań-skich instytucji centralnych nie przyniosły ujednoliconej wizji dziejów Jugosławii. Sztandarowe prace z tego okresu takie jak Historija naroda Jugoslavije8 czy Istorija Jugoslavije9 przedstawiają paralelnie losy narodów SFrJ, które w niewielkim tylko stopniu ze sobą się zazębiają. W późniejszych zaś opracowaniach (z lat 1991-2011) brak już jakichkolwiek prób stworzenia wspólnej historii ponadnarodowej.

7 M. Czerwiński korzystał m. in. z publikacji: U. eco, Lector in fabula, Warszawa 1994; idem, Teoria semiotyki, Kraków 2009, a także z prac: J. Łotman, Uniwersum umysłu. Semiotyczna teoria kultu-ry, Gdańsk 2008; B. Uspienski, Historia i semiotyka, Gdańsk 1998; idem, O genezie tartusko-moskiew-skiej szkoły semiotycznej, [w:] Sztuka w świecie znaków, red. B. Żyłko, Gdańsk 2002.

8 Historija naroda Jugoslavije, red. B. Grafenauer, D. Perović, J. Šidak, Zagreb 1953, 1959.9 Istorija Jugoslavije, red. I. Božić, S. Ćirković, M. ekmečić, V. Dedijer, Beograd 1972.

324 RECENZJE

Po zrekonstruowaniu najbardziej żywotnych kodów ideologicznych w obu połu-dniowosłowiańskich kulturach, Autor pokazał w jaki sposób „wpływają one na zna-czenie znaków leksykalnych”. Tym samym dowiódł, że w chorwackiej i serbskiej kulturze koegzystują różne (czasem wykluczające się) wizje historyczne. Te same wyrazy brzmiące w obu językach (o tej samej genezie) zbieżnie, mają często zna-cząco odmienne sensy. Dobrze zostało to chociażby zobrazowane na przykładzie leksemu ojczyzna, który w chorwackim systemie językowym ma swój jeden ekwi-walent domovina, natomiast w języku serbskim można odnaleźć aż trzy jego ekwiwa-lenty – otačastvo, otadžbina oraz domovina. Przy czym ten ostatni wyraz, tak samo brzmiący po chorwacku, traktowany jest jako kroatyzm w serbszczyźnie (s. 262-263). Uzmysłowienie sobie tego faktu ma niebagatelne znaczenie, szczególnie dla tych ba-daczy przeszłej rzeczywistości, którzy analizują przyczyny, przebieg oraz skutki roz-padu Jugosławii. Z chorwackich opracowań dowiedzą się, że konflikt na Bałkanach Zachodnich w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych XX w. miał charakter oj-czyźniany (domovinski rat), natomiast z serbskich, że była to wojna domowa (gra-đanski rat). Przyjęcie zaś pierwszego bądź drugiego stanowiska ma niemały wpływ na późniejszą interpretacje tych wydarzeń. Z rozważań M. Czerwińskiego w książce Semiotyka dyskursu historycznego. Chorwackie i serbskie syntezy dziejów narodu wy-raźnie wynika, że południowosłowiańska (podobnie jak i inna) narracja historyczna „uwikłana jest w wiele nieredukowalnych płaszczyzn językowej realizacji”, zarówno na poziomie tekstu jak i prezentacji określonego światopoglądu w dyskursie (s. 268).

Dzięki temu, że krakowski slawista pracował na możliwie szerokim oraz reprezen-tatywnym korpusie chorwackich i serbskich tekstów historiograficznych, to jego wnio-ski jak i spostrzeżenia są obudowane bogatą egzemplifikacją. Trzeba także zauważyć, że większość wprowadzonych cytatów została przetłumaczona na język polski oraz opatrzo-na niezbędnym komentarzem przez Autora. recenzowana książka jest więc przejrzysta pod względem narracyjnym oraz strukturalnym, co z kolei pozwala polecić ją nie tylko specjalistom od najnowszych dziejów Półwyspu Bałkańskiego, lecz także i innym huma-nistom żywo zainteresowanym refleksją nad tekstem historycznym.

Piotr Kręzel

J a c e k B o n a r e k, Bizancjum w dobie bitwy pod Mantzikert. Znaczenie zagroże-nia seldżuckiego w polityce bizantyńskiej w XI wieku, Jacek Bonarek, Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, Kraków 2011, ss. 296, mapy

Tematyka bizantyńska cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem wśród polskich hi-storyków. Dowodem tego ostatnia publikacja Jacka Bonarka, Bizancjum w dobie bitwy pod Mantzikert. Znaczenie zagrożenia seldżuckiego w polityce bizantyńskiej w XI wieku. Książka składa się z siedmiu rozdziałów, zakończenia, obszernej bibliografii oraz indeksów.

325RECENZJE

W mojej opinii książka składa się z dwóch zasadniczych części. Pierwsza, to prze-gląd historii Bizancjum i jego sąsiadów w XI w. Tam zarysowano podstawowe, a nie-kiedy pogłębione rozważania o historii wewnętrznej Cesarstwa i jego kontaktów z są-siadami (rozdziały I-IV, s. 9-113). Omawiając pierwszą część rozprawy, to historia jedenastowiecznego Bizancjum rozpoczyna się wraz ze śmiercią cesarza Bazylego II (976-1025) w grudniu 1025 roku. Narracja jest trafna, sumienna, bazuje na odpowied-niej bazie źródłowej i literaturze przedmiotu. Cel tej części pracy jest oczywisty, cho-dzi o wielowątkowe ukazanie położenia Cesarstwa w przededniu pojawienia się no-wego zagrożenia na wschodnich rubieżach państwa, którego się nie spodziewano. Należy dodać, słabo rozpoznawanego zagrożenia z perspektywy Konstantynopola. Tym samym, okoliczności wewnętrzne i zewnętrzne były ważnymi czynnikami de-terminującymi przyjęcie nowego zagrożenia. Dotychczasowi sąsiedzi Cesarstwa byli dobrze mu znani. relacje z nimi można określić, jako skomplikowane, niełatwe i wystawiające Cesarstwo na liczne próby militarne. Bizancjum za rządów Bazylego Bułgarobójcy zakończyło proces likwidacji dogasającej powoli Bułgarii. Pewnym za-grożeniem przez niemal całe jedenaste stulecie stanowili Pieczyngowie, ale najistot-niejszy niepokój wśród polityków i wojskowych wywołali Turcy Seldżukowie, czym autor zajął się skrupulatnie właśnie w drugiej części.

Owa druga część publikacji nawiązuje ściśle do podtytułu: Znaczenie zagrożenia seldżuckiego w polityce bizantyńskiej w XI wieku, to rozdziały V-VII (s. 115-202). Jeśli chodzi o tę część rozprawy, to czytelnik otrzymuje przejrzysty obraz relacji bizantyń-sko-seldżuckich w XI wieku. Wpierw mamy zwięzły wykład na temat pochodzenie i najdawniejszej historii koczowników tureckich, określanych, jako Seldżuków, spraw najczęściej dość słabo znanych polskiemu czytelnikowi. Zagrożenie dla Bizancjum ze strony Seldżuków narastało powoli, nie miało charakteru gwałtownej inwazji (od roku 1016, jak świadczy Mateusz z edessy). Ponowny, już poważniejszy kontakt da-towany jest na rok 1045, który można uznać za otwierający bardziej ożywione kon-takty na linii bizantyńsko-seldżuckich. Autor prześledził późniejsze relacje docierając do punktu kulminacyjnego, czyli starcia pod Mantzikert w 1071 roku. Wbrew pozo-rom podtytułu pracy, ważkość tej bitwy nie została przeceniona. Miała ona skutki do-raźne, ważniejsze zapewne dla spraw wewnętrznych niźli dla innych. Ogólny cha-os nie tylko w anatolijskich temach związany z klęską pod Manzikertem był – jak zauważył autor – widoczny już na wiele lat przed tym zdarzeniem. Po tej bitwie, uległ on dalszemu pogłębieniu, a także wpłynął na recepcję osoby basileusa, uzna-nego nawet za wroga i śmiertelnie okaleczonego. Nie można zapominać o położeniu geograficznym Manzikertu. To prawie najodleglejsze wówczas, wschodnie peryfe-ria Bizancjum. Takich prawie granicznych, zakończonych niepowodzeniem zmagań Bizancjum doznało już w poprzednich wiekach wiele, zatem zasadne są konkluzje autora nieco spłycające znaczenie tego starcia uważam za zasadne, bo wszak w tym samym czasie na Cesarstwo spadły inne nieszczęścia na Bałkanach i na Półwyspie Apenińskim.

Dowodem, że temat ten znalazł licznych syntetyków oraz analityków jest zgro-madzona bibliografia (s. 228-269), zawierająca bogaty spis literatury światowej doty-

326 RECENZJE

czącej bezpośrednio kwestii bitwy oraz okoliczności pojedynku bizantyńsko-seldżuc-kiego pod Manzikertem, a także sytuacji Cesarstwa w XI wieku.

Dobór materiału źródłowego jest właściwy i wyczerpujący. Zwracam jednak uwagę na fakt pewnych, drobnych niekonsekwencji. Autor na ogół korzystał z wydań w językach oryginalnych, z pewnymi wyjątkami, co może być zrozumiałe. Dlaczego jednak nie jest nic wspomniane, że niektóre źródła funkcjonują (np. Psellos, Anna Komnena) w języku polskim? Natomiast w przypadku źródeł orientalnych autor korzystał z przekładów i opierał się z powodzeniem na tłumaczeniach angielskich (np. Ibn al-Atīr, Mateusz z edessy) lub francuskich (np. Michał Syryjczyk). Pisownia niektórych terminów orientalnych (arabskich, tureckich) pozostawia nieco do życze-nia (np. 112, p. 545). Tu można mnożyć takie przykłady (raz pisownia „dż”, potem wedle angielskiej wersji „j”, zamiast przyjętej w polskiej nauce jednoznacznej formy „ğ”). Wykorzystanie tekstu Wilhelma z Tyru jest incydentalne, to jednak opieranie się na wydaniu z rHC HOc. I, nie jest już wskazane, gdyż istnieje daleko poprawniejsza wersja w edycji z 1985 roku.

Zdzisław Pentek

Nenad Vekarić, Vlastela grada Dubrovnika. Korijeni, struktura i razvoj dubrova-čkog plemstva, Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti. Zavod za povijesne znano-sti u Dubrovniku, Posebna izdanja, knj. 17 sv. 1, Zagreb-Dubrovnik 2011, ss. 347.

Historycy chorwaccy od lat w swych badaniach poświęcają dużo uwagi dziejom dawnej republiki Dubrownickiej, co owocuje znaczną liczbą publikacji. Szczególne znaczenie na tym polu ma aktywność kierowanego od 1987 r. przez prof. Nenada Vekaricia Instytutu Nauk Historycznych Chorwackiej Akademii Nauk w Dubrowniku (HAZU Zavod za povijesne znanosti u Dubrovniku). Ośrodek ten obok periodyku Anali oraz jego anglojęzycznej wersji Dubrovnik Annals wydaje w cyklu Monumenta Historica Ragusina materiały z przebogatych zasobów Państwowego Archiwum w Dubrowniku. Wielką wartość naukową mają również liczne monografie poświę-cone różnorodnym aspektom życia dawnej raguzy. Do tej ostatniej grupy należy też wydana w 2011 r. praca N. Vekaricia Vlastela grada Dubrovnika. Korijeni, struktura i razvoj dubrovačkog plemstva, która jest siedemnastą w serii Prilozi povjesti stano-vništva Dubrovnika i okolice. Jednocześnie jest to pierwsza książka z zaprojektowa-nego przez autora cyklu czterech prac poświęconych dubrownickiej szlachcie (dwie następne ukazały się już w 2012 r.).

Zgodnie z podtytułem praca składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich – Korijeni dubrovačkog nobiliteta, autor przedstawił złożony problem genezy dubrow-nickiej szlachty. Na wstępie N. Vekarić omówił fazy rozwoju aparatu władzy w mie-

327RECENZJE

ście oraz przeanalizował strukturę miejskiej społeczności we wczesnym okresie. Autor słusznie zwrócił uwagę na paralelny rozwój instytucji zarządu miasta oraz szlachty jako grupy społecznej. Podkreślił kluczowe znaczenie zamknięcia się Wielkiej rady w 1332 r. dla przekształcenia względnie otwartej grupy możnych (słowo nobiles autor bierze tu w cudzysłów) we właściwą szlachtę (nobiles), wyraźnie odgrodzoną od oby-wateli (cives) prawnym mechanizmem. Poważne wątpliwości budzi jednak ustalenie przez N. Vekaricia liczebności szlachty dubrownickiej w 1300 r. na 1675 osób (s. 19 oraz tablica 19 s. 145). Autor niestety nie pokazał przekonywująco w jaki sposób do-szedł do tak precyzyjnego i jednocześnie zaskakującego rezultatu. Przy uwzględnie-niu ustaleń St. Krivošicia, iż cała populacja Dubrownika sięgała 3500 osób, pozwala to na zdumiewające stwierdzenie, iż blisko połowę mieszkańców miasta w 1300 r. sta-nowiła szlachta. Wyrażona przez autora opinia, iż przed zamknięciem Wielkiej rady za szlachtę można uważać wszystkich obywateli (cives) miasta jest trudna do przy-jęcia z metodologicznego punktu widzenia. N. Vekarić słusznie natomiast podkreślił, mało dotychczas eksponowany, związek między zamknięciem Wielkiej rady i kry-stalizacją stanu szlacheckiego a szybką ekspansją terytorialną Dubrownika w następ-nym stuleciu. etapy tej ekspansji dość szczegółowo zostały przez niego omówione. Wówczas właśnie wypracowano zwyczaj, iż po uzyskaniu nowych ziem znacząca ich część była dzielona między mieszkańców miasta, przy czym zdecydowaną więk-szość rozdzielali między siebie członkowie szlacheckiej elity. Autor podziela pogląd, wyrażony wcześniej m.in. przez Z. Janeković-römer, iż wobec przewagi handlu re-latywnie niewielkie (15-25 ha) posiadłości ziemskie należące do nobilów nie miały wielkiego znaczenia gospodarczego, jednak sam fakt posiadania ziemi był niezwykle ważny, jako manifestacja szlacheckiego statusu i bogactwa.

N. Vekarić przeprowadził następnie drobiazgową analizę zachowanych trady-cji pochodzenia dubrownickich rodów szlacheckich. Jego spostrzeżenia często tu powtarzają, ale też systematyzują i porządkują ustalenia wcześniejszych uczonych (M. Medini, Z. Janeković-römer, S. Ćošicia). Według N. Vekaricia aż dwadzie-ścia rodów wywodziło swe pochodzenie ze starożytnego epidarum a siedem wią-zać można z kolonizacją rzymską. Bardzo liczną grupę tworzyły też rody o korze-niach słowiańskich. Autor zauważył trafnie, iż główne kierunki z jakich według legend pochodzić mieli Dubrowniczanie (tj. Bośnia, Włochy, Zatoka Kotorska i Czarnogóra oraz Albania) zbiegają się z ustalonymi przez uczonych kierunka-mi migracji ludności do miasta, co potwierdza ich wiarygodność. Vekarić wska-zał także na błędy kronikarzy i bardzo skrupulatnie wyliczył je w tabeli (tabela 8 s. 71-74). Nie zmienia to faktu (co zauważył sam autor!), iż z uwagi na rodzaj za-chowanych przekazów ustalenia w tym względzie mogą mieć w znacznym stop-niu tylko hipotetyczny charakter.

W końcu pierwszego rozdziału N. Vekarić zajął się złożonym i delikatnym pro-blemem genezy raguzy i koegzystencji elementu romańskiego i słowiańskiego, co bywało w przeszłości przedmiotem poważnych kontrowersji w historiografii. Autor akceptuje relatywnie nową tezę, opartą na znaleziskach archeologicznych, iż osadnic-two na miejscu dzisiejszego Dubrownika istniało jeszcze na długo przed zniszczeniem

328 RECENZJE

epidaurum przez Słowian. Jego zdaniem, odrzucić można opowieści o przeniesieniu się mieszkańców tego antycznego miasta na pustą, skalistą wyspę. Wczesna popu-lacja osady stanowiła prawdopodobnie konglomerat ludności romańskiej i iliryjskiej, do której – po ucieczce ze swego miasta – dołączyli uciekinierzy z epidaurum. Jeśli chodzi o przebieg dalszych zmian etnicznych N. Vekarić prezentuje znany model, nie odbiegający od prezentowanego wcześniej przez badaczy chorwackich. Okrążony od VII w. przez słowiański żywioł Dubrownik podlegał cichym, spontanicznym migra-cjom, które zmieniały etniczny obraz miasta (s. 82). W efekcie w XI – XIII w. ludność romańska i Słowianie żyli tutaj w symbiozie, jednak znaczenie elementu słowiańskie-go stale rosło. Powołując się na dawne językoznawcze badania P. Skoka autor stwier-dza, iż z czasem zapanował swoisty bilingwizm: słowiańskim językiem posługiwano się w domu, zaś romański dominował w administracji. N. Vekarić zwrócił uwagę na kontrowersje wokół pochodzącego z 1253 r. układu Dubrownika z Michałem Asenem, który zawiera obszerną listę Dubrowniczan jako świadków. Przytoczył radykalnie od-mienne oceny tego dokumentu, jaki swego czasu dali I. Mahnken oraz J. Lučić w kon-tekście jego znaczenia dla badania składu etnicznego elit dubrownickich. N. Vekarić odrzuca radykalne stanowiska obojga wcześniejszych badaczy na rzecz kompromiso-wego, acz enigmatycznego stwierdzenia, iż ...w Dubrowniku nie żyły dwa albo trzy narody – Romanie (dawni osiedleńcy i nowo dosiedleni) i Słowianie, ale jeden – Dubrowniczanie (Ragusei) (s. 88-89). Wsparciu opinii autora mają służyć obszerne tabele pokazujące paralelne formy nazwisk dubrownickich nobilów (schemat 2, ta-blica 13). Wobec kompromisowej postawy przyjętej wcześniej przez badacza zde-cydowanie zbyt kategorycznie brzmi jednak jego późniejsze stwierdzenie, iż proces slawizacji zakończył się w XIV w., a konkretniej po roku 1348 r., kiedy w wyniku za-razy doszło do wielkiej migracji i nagłej zmiany obrazu etnicznego miasta. Autor nie przedstawił materiału źródłowego, który pozwalałby na wyciągnie tak jednoznacz-nego wniosku, a powołanie się w tej ważnej sprawie na popularne opracowanie I. Sindika wydaje się nieporozumieniem. Ze znakiem zapytania trzeba też przyjąć uzna-nie przez N. Vekaricia decyzji Wielkiej rady z 1472 r. o wykluczeniu z dyskusji języ-ka słowiańskiego jedynie za przejaw językowego konserwatyzmu (s. 89).

Drugi rozdział książki, zgodnie z tytułem (Struktura vlasteoskog staleža), po-święcony został strukturze warstwy szlacheckiej. N. Vekarić wyodrębnił i omówił tu szczegółowo wspólnoty, w jakich – jego zdaniem – funkcjonowała dubrownic-ka szlachta. Na poziomie więzów rodzinnych za najwęższą uznał rodzinę, czyli oso-by powiązane pokrewieństwem, żyjące w jednym gospodarstwie. Autor przeanalizo-wał strukturę rodziny szlacheckiej, czas wchodzenia w związki małżeńskie, dynamikę zmian w kręgu władzy związaną z wiekiem, rytmami poczęć, urodzin, małżeństw i śmierci. Chorwacki badacz pewną uwagę poświęcił też dzieciom szlachty poczętym poza związkami małżeńskimi. Drobiazgowo zestawione w tabelach informacje mają rzeczywiście wielką wartość. Szkoda jednak, iż koncentrując się na danych staty-stycznych, zwłaszcza z okresu nowożytnego, N. Vekarić wydaje się nie doceniać wagi dotychczasowych ustaleń dotyczących rodziny i dubrownickiego prawa rodzinnego,

329RECENZJE

dokonanych np. przez Z. Janeković-römer, a zwłaszcza V. Čučković, której funda-mentalnych prac na ten temat w ogóle nie zauważył.

Wiele uwagi poświęca N. Vekarić pojęciu casata. Ma ono dla jego dalszych wy-wodów znaczenie fundamentalne. W przeciwieństwie do wcześniejszych badaczy, którzy uważali casata po prostu za odpowiednik rodu szlacheckiego opierającego się na tradycji pochodzenia od wspólnego przodka, według Vekaricia ...jest ona specy-ficznym typem złożonej miejskiej rodziny, która nie żyje wspólnie, jak w wiejskiej za-drudze, ale to rodzaj poszerzonej nuklearnej rodziny. Z powodu silnego odczuwania przynależności do rodziny poszczególni jej członkowie wciąż jeszcze nie są całkiem niezależni ale funkcjonują jako rodowy „klan”(s. 129) . Zauważając, iż tak zdefinio-wane pojęcie wciąż jest dość mgliste autor podaje dalej badawczą definicję casata jako wspólnoty rodzinnej rodziców z dziećmi, gdy najwyżej jedno z tych dzieci jest już w małżeństwie i ma własne dzieci (s. 131). Inaczej mówiąc pierwszy syn, któ-ry się ożeni kontynuuje casata rodziców natomiast przy ożenku każdego następnego syna tworzą się nowe casata. Na podstawie tych definicji, przy pomocy szerzej nie opisanej metody genealogicznej N. Vekarić ustala precyzyjnie liczbę szlacheckich casata w Dubrowniku dla zdumiewająco długiego okresu 700 lat (od 1150 do 1900 roku; np. w 1150 r. – 18 casata, 1200 r. – 78, 1250 r. – 221, 1300 r. – 253 itp.). Autor przedstawia dalej graficznie zmiany liczebności casata, zestawienia nowoutworzo-nych oraz wymarłych itp. (tabele 30-31, wykresy 16-18). Ustalenia te służą też chor-wackiemu badaczowi pomocą do szczegółowych wyliczeń drogą genealogiczną po-pulacji szlachty w latach 1300-1800 oraz ilości mieszkańców w jej gospodarstwach domowych w tym samym okresie. Nie wnikając w szczegółową metodykę skądinąd imponujących wyliczeń, nie sposób oprzeć się wrażeniu, iż autor za mało uwagi po-święcił prezentacji podstawy źródłowej oraz metody na jakiej oparł swe rachunki. Podważa to wiarygodność jego ustaleń nie tylko dla bardzo wczesnego okresu tj. lat 1150-1250 (dla których jak wiadomo brak zapisek notarialnych, bo te zaczynają się w 1278 r.) a w właściwie nawet do roku 1440 (kiedy to pojawia się księga se-rii Specchio, gdzie znajdujemy pierwsze wpisy młodzieży szlacheckiej wchodzą-cej do Wielkiej rady). Należy zauważyć, iż oryginalna definicja casata, jaką po-daje N. Vekarić oraz jego wyliczenie, iż w 1450 r. było ich w Dubrowniku aż 246, stoją w sprzeczności z ważnym w tej kwestii źródłem. Jak wiadomo, księ-ga Specchio z 1440 r. zaczyna się od stwierdzenia, iż w raguzie są 33 casate, po czym następuje alfabetyczny spis 33 rodów dubrownickich (vol. I, f. 1-1’ Državni arhiv u Dubrovniku). Zatem sami Dubrowniczanie, przynajmniej do Xv wieku, utożsamiali pojęcie casata z rodem. Szkoda, że autor nie próbował wyjaśnić przy-czyny tej zasadniczej przecież rozbieżności.

Za najszerszą wspólnotę, w jakiej funkcjonowała dubrownicka szlachta uważa N. Vekarić klan. Jest to znów oryginalne spostrzeżenie, gdyż wcześniejsi badacze (przynajmniej w odniesieniu do średniowiecza i wczesnych czasów nowożytnych) w ogóle nie dostrzegali w raguzie tego typu formacji. Częściowo tłumaczy to przyję-ta przez N. Vekaricia definicja, który klan uważa za nieformalne grupy casata, chcące osiągnąć wspólne cele polityczne. Z tego też powodu nie pozostały po klanach ślady

330 RECENZJE

w zapisach i ich istnienie można wykazać tylko na podstawie pośrednich wskazó-wek (s. 159). Dalej autor streszcza koncepcję powstania trzech wielkich klanów (Juda – Gondola, Gozze, Bobalio) i ich udziału w życiu politycznym Dubrownika, którą sformułował i zaprezentował już w swej wcześniejszej pracy (Nevidljive pukotine. Dubrovački vlasteoski klanovi, Zagreb-Dubrovnik 2009). Tezy swe zilustrował licz-nymi tabelami drobiazgowo ilustrującymi pozycje klanowe casata, klanowe i mię-dzyklanowe małżeństwa a także klanową przynależność rektorów (tabele 50-65).

W rozdziale trzecim (Dubrovačka vlastela kroz stolječa) autor dał szeroki prze-gląd różnorodnych aspektów funkcjonowania nobilów raguzańskich na tle życia mia-sta, przedstawionego w układzie chronologicznym od XII do XIX w. Choć N. Vekarić zajmuje się szeregiem zjawisk jak np. ekspansja terytorialna Dubrownika, rozwój przestrzeni miejskiej a nawet życie gospodarcze, wątkiem wiodącym rozdziału są za-gadnienia demograficzne oraz procesy społeczne zachodzące wewnątrz warstwy szla-checkiej. Życie polityczne dubrownickich elit autor przeanalizował w świetle swej koncepcji budowy społeczności szlacheckiej w oparciu o casata i klany. Autor bar-dzo szczegółowo opisał ile z dubrownickich casata wygasło, a także, jakie i w jakich czasach się pojawiły. Drobiazgowo, w kilkudziesięciu tabelach i wykresach, wskazu-je na przynależność klanową poszczególnych casata w okresie 500 lat – od 1300 do 1800 roku (tablice 66-78, wykresy 26-56). Wszystko to przedstawiono na tle kolejnych przełomowych wydarzeń i okresów w dziejach raguzy: przejścia pod zwierzchnic-two Węgier (1358), „złotego wieku” handlu dubrownickiego na przełomie XV i XVI stulecia, kryzysu wieku XVII oraz katastrofalnego trzęsienia ziemi w 1667 r. a w koń-cu także walk o zachowanie neutralności w burzliwym XVIII w.

Na marginesie warto zauważyć, iż N. Vekarić zafascynowany statystyką casa-ta i klanów robi milczące założenie, iż ich wpływ na politykę jest proporcjonalny do liczebności. Tymczasem w dotychczasowej, zgodnej opinii badaczy o politycz-nym znaczeniu rodu w Dubrowniku decydował raczej udział jego przedstawicieli w tzw. kręgu władzy – czyli w radach i urzędach najbardziej wpływowych. Od poło-wy XV w. wiodącą rolę polityczną odgrywała w raguzie nie Wielka rada, ale rada Zaproszonych, czyli Senat (D. rheubottom, Z. Janeković-römer) i może zaskakiwać, iż składu tego ciała tak skrupulatny autor nie poddał analizie.

Przedstawiony przez N. Vekaricia obraz stosunków wewnątrz warstwy szlachec-kiej (przynajmniej dla XIII-XVI w.) wyraźnie odbiega od ustaleń wcześniejszych ba-daczy (M. Medini, I. Mahnken, B. Krekić, D. rheubottom, Z. Janeković-römer). Stwierdzali oni brak antagonizmów i większych napięć wśród dubrownickiej szla-checkiej elity. I. Mahnken analizująca środowisko nobilów dubrownickich w XIV w. podkreślała np. iż nawet w dramatycznym momencie przejścia spod władzy wenec-kiej pod zwierzchnictwo węgierskie (1358) nie naruszona została ciągłość trendów w obsadzie stanowisk przez pewne rody. N. Vekarić zajmuje w tym względzie sta-nowisko dokładnie przeciwne, akcentując iż ....dramatyczne wydarzenia (...) zapali-ły wojnę klanów, co spowodowało powstanie trzech opcji politycznych pro-weneckiej anty-weneckiej i pro-węgierskiej. Teza ta jest bardzo ciekawa i – o ile jest prawdzi-wa – ma ogromne znaczenie dla interpretacji dziejów Dubrownika w XIV w. Szkoda,

331RECENZJE

że autor nie podbudował swego stanowiska źródłami i nie podjął dyskusji z opinia-mi przeciwnymi.

Analizy położenia szlachty dubrownickiej N. Vekarić nie kończy na dacie formal-nej likwidacji republiki Dubrownickiej w 1808 r. Poza drobiazgowym przedstawie-niem strat poniesionych przez szlachtę oraz omówieniem demograficznych następstw wojny 1806 r. autor w oparciu zachowany spis ludności z 1817 r. przedstawił szcze-gółowe dane dotyczące płci szlachty, jej wieku a także rozmieszczenia według dziel-nic (seksterii). Szczególnie fascynujący, nie tylko z perspektywy badacza ale także każdego miłośnika Dubrownika, jest końcowy fragment książki dotyczący wygasania szlacheckich rodów. Smutny ich koniec skłania do głębszej refleksji.

Dzieło N. Vekaricia zamyka trzynastostronicowe zakończenie oraz równie ob-szerne dwunastostronicowe streszczenie w języku angielskim, które umożliwia zapo-znanie się z głównymi koncepcjami autora osobom nie znającym języka chorwackie-go. Szkoda jednak, iż książka pozbawiona jest indeksów oraz brak w niej spisu źródeł i wykorzystanych opracowań, co należy już do powszechnych standardów w przy-padku prac naukowych. Braku tego nie jest w stanie wypełnić imponująca forma książki, która pod względem estetycznym prezentuje się znakomicie. Twarda, znako-micie zaprojektowana oprawa przyciąga wzrok. Albumowy format i kredowy papier ułatwiły właściwe wyeksponowanie ponad siedemdziesięciu kolorowych wykresów i schematów i blisko dziewięćdziesięciu tablic, które są nie tylko ilustracją, ale istot-nym składnikiem książki, będącym fundamentem wywodów autora.

Przedstawione wyżej wątpliwości, jak można zauważyć, odnoszą się przede wszystkim do tych partii książki, które dotyczą wcześniejszych dziejów Dubrownika. Wynika to z faktu, iż szczególnie mediewiści (pochodzący zarówno z Chorwacji, jak też spoza jej granic) wypracowali przez lata w swych pracach pewną wizję dzie-jów raguzy, którą ustalenia N. Vekaricia w znacznym zakresie wprawdzie dopełnia-ją i uściślają, ale też z którą w kilku istotnych punktach zdecydowanie kolidują. W tej sytuacji usprawiedliwione jest oczekiwanie, iż autor – wybitny i niezwykle ceniony badacz w zakresie demografii Dubrownika i jego regionu, zajmujący się dotychczas jednak przede wszystkimi dziejami nowszymi – podejmie polemikę z tymi poglądami i starannie, w oparciu o źródła, uzasadni swe nowatorskie koncepcje.

Szczegółowe uwagi nie umniejszają wartości książki, owocu benedyktyńskiej pracy autora, która w całości jest wielkim osiągnięciem i winna należeć do lektur obowiązkowych badacza zajmującego się nie tylko republiką Dubrownicką ale dzie-jami Dalmacji w szerszym kontekście. Z pewnością będzie ona inspiracją do wielu dyskusji.10

Piotr Wróbel

10 Książka N. Vekaricia została entuzjastycznie zrecenzowana w czasopismach chorwackich przez Z. Pešordę oraz D. Vidovicia. Patrz: „Povijesni prilozi”, knj. 41, Zagreb 2011, s. 273-278; „Folia onoma-stica Croatica”, knj 20, Zagreb 2011, s. 262-266.

332 RECENZJE

Mirjana Stefanović, Leksikon srpskog prosvetiteljstva, Službeni Glasnik, Beograd 2009, ss. 326.

Na temat serbskiego Oświecenia powstało do tej pory wiele opracowań w po-łudniowosłowiańskim piśmiennictwie naukowym, tak tym historycznym jak i filo-logicznym. W większości są to jednak monografie poświęcone albo wybranym pro-blemom bałkańskiego Aufklärung, albo też bardziej wybitnym przedstawicielom tej formacji kulturowej. Nie brakuje, bowiem, licznych biografii koryfeuszy tego okre-su. Niezwykle frekwentywne są przecież opisy życia Jovana rajicia (1726–1801), Dositeja Obradovicia (1739–1811) czy też Pavla Solaricia (1779–1821). W rezulta-cie takiego podejścia badawczego otrzymujemy dość fragmentaryczny obraz serb-skiej doby Lumières. Do dnia dzisiejszego jedynie Jovan Skerlić (1877–1914)11 oraz Milorad Pavić (1929–2009)12 podjęli się pewnej, choć nie zawsze udanej, próby cało-ściowego skreślenia wizerunku bałkańskiego „Wieku rozumu”.

Mirjana Stefanović (ur. 1950), profesor zwyczajny na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu w Nowym Sadzie, od początku swojej naukowej kariery zajmuje się ba-daniem osiemnastowiecznej serbskiej literatury oraz kultury. Jest autorką wielu mo-nografii i artykułów. Warto w tym miejscu wspomnieć choćby o takich jej rozpra-wach jak Srpsko građansko pesništvo13, Srpska građanska poezija. Ogled iz istorije stiha14 czy Kratki uvod u istoriju srpske kulture15. Południowosłowiańska badaczka jest także wydawcą dzieł serbskich myślicieli z XVIII i XIX w., a w szczególno-ści Jovana rajicia16, Aleksija Vezilicia (1753–1792)17, emanuila Jankovicia (1758–1792)18, Mihaila Maksimovicia (?–1819)19, Lazara Bojicia (1791–1859)20. Ponadto wszystkie edycje utworów opatrzyła komentarzem naukowym. M. Stefanović, do-strzegając jednak wyraźny brak nowego, syntetycznego opracowania epoki, którą przez lata eksplorowała, postanowiła podjąć się wysiłku przybliżenia jej szerszemu odbiorcy, w pracy Leksikon srpskog prosvetiteljstva panoramy le siècle philosophique w wydaniu serbskim.

Opracowanie M. Stefanović składa się z wstępu noszącego znamiona przedmo-wy zatytułowanej Čitaocu, dragom prijatelju (s. 7-16) oraz bogatego przeglądu pojęć, terminów, miejsc jak i postaci związanych z południowosłowiańskim Oświeceniem,

11 J. Skerlić, Srpska književnost u XVIII veku, Beograd 1923.12 M. Pavić, Istorija srpske književnosti klasicizma i predromantizma, Beograd 1979.13 M. Stefanović, Srpsko građansko pesništvo, Novi Sad 1988. 14 Eadem, Srpska građanska poezija. Ogled iz istorije stila, Valjevo 1992.15 Eadem, Kratki uvod u istoriju srpske kulture: između stvarnosti i tradicije, Beograd 2008.16 J. rajić, Boj zmaja sa orlovi, oprac. M. Stefanović, Beograd 2008.17 A. Vezilić, O spokojnoj žizni, oprac. M. Stefanović, Beograd 2011.18 e. Janković, Trgovci, oprac. M. Stefanović, Beograd 2008.19 M. Maksimović, Mali bukvar za veliku decu, oprac. M. Stefanović, Beograd 2009.20 L. Bojić, Pamjatnik mužem u slaveno-serbskom knjižestvu slavnim, Novi Sad 1994.

333RECENZJE

który został zaprezentowany w ujęciu alfabetycznym (s. 21-292). Na końcu zaś publi-kacji mieści się spis zasłużonych badaczy srpskog prosvetiteljstva (s. 295-303).

W studium epoki, któremu autorka nadała charakter leksykonu znajduje się dzie-więćdziesiąt pięć rozbudowanych haseł przedmiotowych z informacją o podstawo-wej literaturze naukowej, jak i z odsyłaczami do innych, pokrewnych terminów. W publikacji można dostrzec kilka wyraźnych bloków tematycznych. W pierwszym M. Stefanović pomieściła elementarne pojęcia wiązane z Oświeceniem. W tej części opracowania można więc znaleźć takie terminy jak: ateizm, wiara, tolerancja, józe-finizm, ale również rozum, racjonalizm, wolność, wychowanie. Każdy z wymienio-nych pojęć został skrótowo scharakteryzowany, a następnie powiązany z serbską przestrzenią kulturową. Trzeba zauważyć, że ta próba ukazania korelacji pomiędzy typowymi zjawiskami dla powszechnego siècle des Lumières, a materialną oraz umy-słową działalnością serbskiego etnosu w XVIII stuleciu zakończyła się osiągnięciem zamierzonego celu.

Druga grupa tematyczna, którą autorka dość szczegółowo opisuje, odnosi się do wydarzeń jak i obszarów, które są szczególnie istotne dla rozwoju serbskiego „Wieku rozumu”. Wiele miejsca poświęca więc osiemnastowiecznym wędrówkom Serbów (serb. Seoba Srba), z przełomu 1689/1690, a także z lat 1737–1740, które według niej otwierają nowy rozdział w historii tej jednej z bałkańskich społeczności, gdyż w ich wyniku etnos serbski przeszedł z jednej cywilizacji w drugą. Znalazł się w orbicie wpływów habsburskich, niemieckich, a więc zachodnioeuropejskich, a tym samym zetknął się z światowym Aufklärung (s. 207-210). W leksykonie nie mniej uwagi po-święcono europejskim miastom, w których rozwijały się idee oświeceniowe. Dobór miejsc nie jest jednak przypadkowy. Opisane zostały tylko te, w których edukowa-li się Serbowie i które to miały istotny wpływ na kształtowanie się ich świadomości. W publikacji znaleźć więc można hasło poświęcone Lipskowi, Halle, Bratysławie, Budapesztowi, Szentendre, Szegedowi, a nawet i Triestowi. W tym kontekście wyda-je się jednak co najmniej dziwne, nie umieszczenie w opracowaniu informacji odno-szących się do Wiednia. Powszechnie bowiem wiadomo, że młodzi przedstawiciele gens Rasciana licznie przybywali do stolicy monarchii habsburskiej i uczestniczy-li w zajęciach Alma Mater Rudolphina. Mieszkali zaś głównie na przedmieściach w Magdalenengrundzie, który z czasem zaczął być nazywany ratzenstadl21. Być może jednak autorka uznała, że w haśle „Austria” pomieściła na tyle dużo wiadomo-ści, że nie musi już dokonywać oddzielnego opisu samej stolicy państwa rakuskiego.

Trzecim, a zarazem ostatnim segmentem tematycznym w pracy Leksikon srpskog prosvetiteljstva są postacie historyczne. W tym bloku możemy wyróżnić dwie gru-py osób. Pierwszą stanowią wybitne jednostki znane z historii powszechnej. Znaleźli się więc w niej oświeceniowi władcy europy (Maria Teresa (1717–1780), Katarzyna II (1729–1796), Józef II (1741–1790)), ale także i niemiecki filozof oraz preceptor wielu Serbów Johann Augustus eberhard (1739–1809). Druga grupa postaci zosta-ła pomieszczona w części zatytułowanej Pisci srpskog prosvetiteljstva (s. 261-292).

21 M. Kostić, Dositej Obradović u istorijskoj perspektivi XVIII i XIX veka, Beograd 1952, s. 38.

334 RECENZJE

Znajdziemy tam jednak nie tylko skrótowo skreślone sylwetki południowosłowiań-skich artystów doby Lumières wraz z tytułami ich dzieł, ale również portrety co bar-dziej znaczących przedstawicieli rodzącego się dopiero serbskiego mieszczaństwa, którzy nierzadko byli filantropami oraz mecenasami sztuki jak chociażby Dimitrije Anastasijević Sabov (1726–1803) czy Simeon Zorić (1743–1799).

Oprócz deskrypcji elementarnych pojęć, terminów i postaci historycznych bar-dzo przydatnym komponentem opracowania M. Stefanović jest chronologiczny spis badaczy serbskiego „Wieku Świateł”. Autorka swój rejestr uczonych rozpo-czyna od przedstawienia biogramu Aleksijusa Horanji (1736–1809), a kończy na Borivoju Čaliciu (1961– ). Nie pomija także takich naukowców jak Jovan Skerlić (1877–1914), Mita Kostić (1886-1980), Slavko Gavrilović (1924–2008), Milorad Pavić (1929–2009), Borivoje Marinković (1930–2012), czy Jovan Deretić (1934–2002). Ponadto każda notatka o życiu badacza została zaopatrzona w wykaz naj-ważniejszych jego publikacji, co może być niezwykle pomocne w identyfikacji bibliograficznej danego myśliciela.

Leksikon srpskog prosvetiteljstva jest dziełem bogatym w liczne cytaty pocho-dzące z utworów osiemnastowiecznych pisarzy serbskich. Większość leksykono-wych haseł poprzedzona jest bowiem mottem zaczerpniętym z prac D. Obradovicia, e. Jankovicia, J. rajicia, a także nieznanych z imienia i nazwiska mieszczańskich artystów. Niezmiernie ciekawym pomysłem było także wprowadzenie do publi-kacji różnego rodzaju materiału ikonograficznego, który nierzadko jest zdigita-lizowanym przez autorkę rękopisem, dokumentem aktowym, epistołą, etc. Należy także zauważyć, że większość zaprezentowanych ilustracji nie była wcześniej pu-blikowana. Znaczna bowiem ich część została pozyskana przez serbską uczoną pod-czas wieloletnich kwerend archiwalnych i źródłowych, które prowadziła na terenie Serbii (m.in. w Archiwum SANU w Karłowicach, Archiwum Serbii w Belgradzie oraz Maticy Serbskiej w Nowym Sadzie) oraz na obszarze innych państw (m.in. w Austriackim Archiwum Państwowym w Wiedniu oraz w Archiwum Narodowym Węgier w Budapeszcie).

Mirjana Stefanović podjęła się trudnego zadania. efekt wieloletniej pracy nad leksykonem jest jednak imponujący. Południowosłowiańska badaczka przekazała bo-wiem czytelnikowi kompletne, usystematyzowane i niezwykle przemyślane kompen-dium wiedzy na temat serbskiego Oświecenia. We wstępie autorka co prawda pisze skromnie, że jest to jedynie ulazak u XVIII vek […] koji nikad neće biti potpun. Bez wątpienia jednak Leksikon srpskog prosvetiteljstva to pozycja, którą powinien posia-dać każdy humanista zainteresowany dziejami jak i przemianami kulturowymi na ob-szarze Półwyspu Bałkańskiego w dobie wczesnonowożytnej.

Piotr Kręzel

335RECENZJE

Бранислав Глигоријевић, Краљ Александар Карађорђевић, књ. 1-3, Завод за уџбенике, Београд 2010, ss. 1177.

Król Aleksander Karađorđević był jedną z najważniejszych postaci w historii dwudziestowiecznej Serbii oraz Jugosławii. Osoba tego władcy jest bardzo mało zna-na i przez lata nie doczekała się żadnego głębszego i bardziej szczegółowego opraco-wania. Jeżeli już historycy interesowali się nią, to przede wszystkim ze względu na śmierć w zamachu w Marsylii, lub z powodu wprowadzenia dyktatury. Jedną z głów-nych przyczyn takiego stanu rzeczy były z pewnością niemal półwieczne rządy ko-munistów, którzy z wiadomych względów, z niechęcią i sporą dozą rezerwy odnosili się do monarchistycznych początków Jugosławii. Wydaje się jednak, że postać, która jest tak ważna dla zrozumienia historii, zarówno Serbii, tzw. pierwszej Jugosławii, jak i samych Bałkanów, zasługuje na nieco bardziej wnikliwe opracowanie biograficzne.

Tego niezwykle trudnego zadania, jakim niewątpliwie jest napisanie biografii, podjął się serbski historyk, współpracujący z Instytutem Historii Współczesnej, Uni-wersytetu Belgradzkiego i były redaktor naczelny czasopisma „историја 20. века”, doktor Branislav Gligorijević. Wypada nadmienić, że przedstawiana monografia nie jest pierwszą próbą zmierzenia się tego uczonego z postacią króla Aleksandra Karađorđevicia, którą jest on wyraźnie zafascynowany. Pierwszy tom niniejszej try-logii ujrzał światło dzienne już w 1996 r.22 Jednak w wyniku, po części zapewne za-wirowań politycznych w byłej Jugosławii, po części zaś, z powodu imponującej ilości materiału źródłowego, uzupełnienie biografii o kolejne dwa tomy zostało przesunięte aż do roku 2010, kiedy praca została opublikowana w całości.

Oprócz postaci króla Aleksandra, Gligorijević poświęcił również nieco uwagi in-nemu przedstawicielowi dynastii Karađorđeviciów, królowi Piotrowi II, którego bio-grafia ukazała się w 2001 r.23 Nie ulega wątpliwości, że autor jest doskonałym znaw-cą realiów epoki, w której przyszło żyć królowi Aleksandrowi, czego potwierdzeniem mogą być jego prace poświęcone serbsko-chorwackiej rywalizacji parlamentarnej w okresie międzywojnia24.

Jak już wspomniano, biografia Aleksandra Karađorđevicia została podzielona na trzy tomy, z których każdy składa się z trzech części, podzielonych na rozdziały. Głównym kryterium tego podziału, było kryterium problemowe, wybrane przez auto-ra, jak się wydaje, dość intuicyjnie. Warto zauważyć, że pomimo odstąpienia od po-działu pracy wedle klucza chronologicznego, treść pierwszych dwóch tomów układa się w zasadzie właśnie w taki sposób (wyjątkiem jest tom trzeci, o czym później).

22 Б. Глигоријевић, Краљ Александар Карађорђевић, књ. 1, Београд 1996.23 Б. Глигоријевић, Краљ Петар II Карађорђевић, Београд 2001.24 Б. Глигоријевић, Демократска странка и политички односи у Краљевини Срба, Хрвата

и Словенаца, Београд 1970, tenże, Парламент и политичке странке у Југославији 1919-1929, Београд 1979.

336 RECENZJE

Pierwszy tom nosi podtytuł W czasie walk o narodowe wyzwoleniе. Pierwsza część (Dynastia Karađorđeviciów i tworzenie jej prestiżu, s. 3-66), poświęcona zo-stała krótkiemu wprowadzeniu, opisującemu okoliczności dojścia do władzy dynastii Karađorđeviciów oraz przyczyny i okoliczności, w jakich Aleksander, młodszy syn króla Piotra I, zajął miejsce swojego brata Jerzego, uzyskując oficjalnie w 1909 r. ty-tuł następcy tronu. W dalszej części, autor skupia się na działalności politycznej kró-lewicza zarówno na arenie międzynarodowej, jak i wewnątrzpaństwowej. Szczególne miejsce poświęcił Gligorijević relacjom i współpracy Aleksandra z tajną organiza-cją Zjednoczenie albo śmierć, znaną bardziej jako Czarna Ręka. Mimo sporej róż-norodności wykorzystanych źródeł i poruszeniu wielu interesujących, acz słabo zna-nych kwestii (jak np. plany Czarnej Ręki, dotyczące zamachu na takie osobistości, jak car Bułgarii – Ferdynand I, czy też „czarnogórski poeta” – król Mikołaj I), wyraź-nie rzuca się w oczy brak bardziej szczegółowych informacji, dotyczących młodości Aleksandra, jego pobytu na naukach w rosji i próby dogłębniejszej analizy wpływu, jaki ten etap życia mógł wywrzeć na młodego królewicza.

Druga część pierwszego tomu (Wojny o narodowe wyzwolenie, s. 69-304), po-święcona została przede wszystkim wydarzeniom krążącym wokół I wojny świato-wej: zabójstwu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, dowodzeniu przez Aleksandra armią serbską, wycofaniu się jej przez góry Albanii i dotarciu na Korfu, czy też operacjom na froncie salonickim. Ta, imponująca i zawierająca cały szereg szcze-gółowych informacji, część mogłaby spokojnie stanowić materiał do nauki o wy-padkach I wojny światowej na bałkańskim teatrze działań, ponieważ środek cięż-kości narracji, po raz kolejny przesunięty został na szerszą perspektywę wydarzeń politycznych, umieszczając postać i działalność Aleksandra w kontekście bieżą-cych wydarzeń. Niestety, autor poświęcił stosunkowo niewiele miejsca, zaledwie 35 stron w 235-stron nicowym rozdziale (s. 69-104), wojnom bałkańskim i roli, jaką odegrał w nich sam królewicz oraz, co ważniejsze, znaczenia tych wydarzeń dla jego dalszej kariery. Znaczenia niebagatelnego, bowiem jak podkreśla sam Gligorijević, Aleksander zyskał na nich najwięcej, jego pozycja i prestiż zostały ugruntowane na niespotykanym dotąd poziomie25. Wydaje się, że aspekt ten za-sługuje na większą uwagę, zwłaszcza w kontekście późniejszego odwoływania się Aleksandra do tych wydarzeń i budowania na ich gruncie swojej pozycji.

Bardzo ciekawym aspektem, poruszonym również w tej części, jest opisanie li-kwidacji Czarnej Ręki oraz proces w Salonikach, na którym sądzono jej przywódców (z pułkownikiem Dragutinem Dimitrijeviciem, znanym jako „Apis”, na czele). Choć rozdział ten odbiega nieco od problematyki całego tomu, to jest on cennym uzupeł-nieniem, którego nie sposób było pominąć.

Trzecia część pierwszego tomu (Zjednoczenie ziem serbskich lub Jugosławia, s. 307-437), skupia się na kwestii kształtowania nowego państwa, tj. Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Sporo miejsca w tej części zajmuje pierwszy roz-dział, poświęcony okolicznościom, w jakich doszło do wchłonięcia niezależnego pań-

25 Б. Глигоријевић, Краљ Александар Карађорђевић, књ. 1, s. 53.

337RECENZJE

stwa i sojusznika ententy – Czarnogóry, przez nowo kształtujące się Królestwo SHS. Bardzo ciekawym i mało znanym jest wątek, w którym autor opisuje relacje mię-dzy Aleksandrem Karađorđeviciem a czarnogórską dynastią Petroviciów-Njegoszów, w szczególności zaś, synem króla Mikołaja I i następcą tronu w Cetyni, księciem Daniło.

Drugi tom biografii nosi podtytuł Spór serbsko-chorwacki i poświęcony został w zasadzie w całości historii kształtowania się Królestwa SHS i próby uporządkowa-nia jego sytuacji wewnętrznej. Zakres chronologiczny tego tomu obejmuje okres od powstania państwa do wprowadzenia przez króla Aleksandra dyktatury (6 stycznia 1929 – tzw. šestojanuarska diktatura). Główną oś, wokół której zbudowana jest nar-racja, stanowi parlamentarny spór serbsko-chorwacki o ostateczny porządek i organi-zację (unitaryzm lub federalizm) oraz sposób rządzenia nowym państwem.

Niestety, bardzo widoczna jest w tym tomie chęć podzielenia się z czytelnikiem całą wiedzą i zebranym materiałem źródłowym. Nie dość, że postać Aleksandra zo-stała po raz kolejny niejako zepchnięta na drugi plan, to w dodatku druga część tego tomu (Dom królewski i stosunki z przedstawicielami byłej dynastii Czarnogórskiej, s. 105-186), rozbija ciągłość i wprowadza pewien chaos w strukturze pracy, nijak odnosząc się do głównej problematyki tomu, przedstawionej zarówno w pierwszej (Monarchia parlamentarna pod ciosami separatyzmu i bolszewizmu, s. 3-102), jak i trzeciej jego części (Spór serbsko-chorwacki, s. 189-360).

Zdecydowanie najsłabszym kompozycyjnie, lecz – co należy podkreślić – nie me-rytorycznie, jest trzeci tom pracy. Choć został on zatytułowany W polityce europej-skiej, to zagadnieniu temu, a więc kwestii miejsca i roli jakie widział dla Królestwa SHS (później Jugosławii) na arenie międzynarodowej jej władca, została poświęco-na tylko pierwsza, nosząca taki sam tytuł jak cały tom, część (s. 3-163). W części tej autor przedstawił takie zagadnienia jak: stosunek tzw. „wielkich mocarstw” do Małej ententy, relacje włosko-jugosłowiańskie, miejsce Albanii w polityce zagranicznej Królestwa SHS, czy też powstanie ententy Bałkańskiej. Tak jak w poprzednich przy-padkach, Aleksander, jego poglądy i działalność, zostały przedstawione w szerszym kontekście wydarzeń na arenie międzynarodowej.

Pozostałe dwie części tego tomu zajmują się zupełnie innymi kwestiami. Druga (Pomiędzy polityczną koniecznością i rzeczywistością, s. 167-258), opisuje politykę wewnętrzną króla po wprowadzeniu dyktatury oraz próby znormalizowania sytuacji i znalezienia drogi porozumienia Serbów z Chorwatami. Poza tym, Gligorijević po-święca również nieco miejsca polityce religijnej Aleksandra. Jeżeli chodzi zaś o trze-cią część ostatniego tomu (Terroryzm międzynarodowy i zabójstwo króla, s.261-343), to nakreśla ona działalność Ustašy i VRMO, opisuje okoliczności, przyczyny i skutki zamachu w Marsylii (9 października 1934 r.).

Wydaje się, że ostatni tom biografii dobitnie wskazuje na nieco jednak chybiony pomysł zbudowania struktury pracy wedle klucza problemowego. Sama idea na po-dzielenie biografii ze względu na problematykę nie wydaje się być całkowicie nie-słuszną, jednak zapewne z powodu ogromu materiału, autorowi nie udało się zacho-wać dyscypliny i konsekwencji, przez co doszło, przede wszystkim w trzecim tomie

338 RECENZJE

pracy, do wymieszania wielu różnych wątków. Należałoby się zastanowić, czy po-dział chronologiczny nie okazałby się lepszym, a przede wszystkim, bardziej przej-rzystym rozwiązaniem, niewprowadzającym niepotrzebnego zamieszania w narrację autora i przedstawiany przyczynowo-skutkowy ciąg zdarzeń. Niewątpliwie, najlepszą częścią biografii króla Aleksandra Karađorđevicia, jest pierwszy tom, który wydaje się być najbardziej spójnym i przemyślanym.

Nie ulega wątpliwości, iż praca Branislava Gligorijevicia jest jedną z najlepszych, jeśli nie najlepszą, pozycją traktującą nie tyle o postaci króla Aleksandra, ile o całym kontekście historycznym, w którym przyszło żyć i rządzić temu władcy. Jak zazna-czył sam autor, praca jest nie tyle opowieścią o jednym królu, czy jednej dynastii, ale o całej bujnej epoce26. Niestety, jest to największy zarzut do tego trzytomowego dzie-ła. Jak na biografię, postać króla Aleksandra Karađorđevicia jest zbyt mało wyeks-ponowana. Brak tu większej ilości informacji, których można byłoby oczekiwać od biografii. Czytelnik nie dowie się zbyt wiele o życiu prywatnym władcy, o jego prze-myśleniach i poglądach, o tym jaką był osobą, kiedy znikał z pola widzenia opinii pu-blicznej.

Powyższe uwagi nie umniejszają jednak olbrzymiej wartości merytorycznej ni-niejszej pracy. Wydaje się, że autor wykonał tytaniczną pracę, dokonując kweren-dy źródłowej, nie tylko w archiwach serbskich (m.in. Архив војно-историјског института; Архив Југосалвије; Архив србије; Архив српске Академије наука и Уметности), ale również w brytyjskich, francuskich, włoskich, czeskich, czy chor-wackich. Bardzo dużym atutem pracy, rekompensującym nieco skromne informacje, dotyczące życia prywatnego króla, jest imponująca liczba mało znanych, lub w ogó-le niepublikowanych fotografii.

reasumując, trzytomowe dzieło Branislava Grigolijevicia, jest bardzo skrupu-latnie napisaną pracą, zawierającą wiele cennych, a czasem wręcz nieznanych dotąd, informacji na temat polityki zagranicznej i sytuacji wewnętrznej Królestwa Serbii (następnie zaś Królestwa SHS i Królestwa Jugosławii), w okresie od objęcia wła-dzy przez dynastię Karađorđeviciów do śmierci króla Aleksandra. rzuca ona rów-nież światło na rolę i wpływ, jaki na te wydarzenia wywarła osoba młodego wład-cy. Nie jest to jednak typowa biografia. Jak już wspomniano, czytelnik nie dowie się z niej zbyt wiele o prywatnym życiu Aleksandra. Osoba króla przedstawiona jest z perspektywy ówczesnej sytuacji politycznej zarówno w jego ojczyźnie, jak i w ca-łej europie. Nie odbiera to jednak wartości merytorycznej, jaką prezentuje to dzie-ło, które – jak się wydaje – mimo powyższych uwag, stanowi najlepsze, najszersze i najbardziej szczegółowe opracowanie poświęcone niewątpliwie barwnej, interesu-jącej i niezmiernie ważnej dla historii całego Półwyspu Bałkańskiego, postaci króla Aleksandra Karađorđevicia.

Paweł Michalak

26 Ibidem, z przedmowy autora, s. XI.

339RECENZJE

Daniel Hrenciuc, Cu ochii la răsărit: Relaţiile româno-polone în perioada inter-bellică (1919-1939), Tipo Moldova Iaşi 2012, ss. 602.

Daniel Hrenciuc jest autorem kilku znakomitych książek poświęconych między-wojennej rumunii, pośród których na szczególną uwagę zasługują opracowania doty-czące mniejszości narodowych i ich sytuacji w rozszerzającym się terytorialnie pań-stwie rumuńskim.

Tym razem otrzymaliśmy nową, bardzo obszerną pracę, dotyczącą stosunków polsko-rumuńskich w tak istotnej dla ich kształtu epoce międzywojennej. Autor pró-buje nakreślić różne problemy związane z tymi stosunkami, dlatego książka składa się aż z XVIII rozdziałów poświęconych rozmaitym kwestiom, niekoniecznie politycz-nym i niekoniecznie w bezpośredni sposób kojarzącym się z relacjami wzajemnymi.

Już pierwsza część, mająca bibliograficzny charakter, pokazuje, że książka zosta-ła napisana głównie w oparciu o opracowania rumuńskie. Wybór opracowań, w szcze-gólności napisanych przez Polaków, wydaje się zupełnie przypadkowy. Wykorzystane i omówione przez Daniela Hrenciuca opracowania polskich autorów, to głównie prace opublikowane w rumunii. Bardzo liczne błędy w nazwiskach, imionach i wszelkiego rodzaju nazwach polskich widoczne w całej pracy, zdają się wskazywać nie tylko na brak należytej korekty, ale także na bardzo słabą znajomość języka polskiego Autora książki. Ma to swoje konsekwencje także w pozostałej części opracowania, albowiem większość polskiego materiału źródłowego, w tym łatwo w tej chwili dostępna prasa, wykorzystana została pośrednio, poprzez prace innych badaczy, a szkoda, bo w nie-których od dawna dostępnych w wersji elektronicznej tytułach prasowych, jak np. w „Dzienniku Poznańskim”, znalazłby Autor nie tylko szczegółowe opisy spotkań na najwyższym szczeblu, ale również znakomite komentarze na temat wzajemnych rela-cji politycznych. Jako plus zaliczyć należy wykorzystanie niektórych materiałów pol-skiego MSZ, zachowanych w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Część merytoryczną otwiera rzut oka na stosunki polsko-rumuńskie w prze-szłości. Celem jego miało być zapewne wykazanie, jak duże znaczenie dla budo-wania wzajemnych relacji miała tradycja. Niestety rozdział ten rozczarowuje. Daje on w istocie dość przypadkowe informacje na temat relacji Polski z krajami rumuń-skimi w okresie przedrozbiorowym i pamięci o nich w wieku XIX. Umknęła gdzieś zupełnie tak ważna dla obu narodów współpraca polityczna, kulturalna i naukowa w XIX stuleciu. Miała ona wprawdzie nieformalny charakter, niemniej jednak to dzię-ki niej narodziła się autentyczna wzajemna sympatia, która zastąpiła niezbyt pochleb-ne opinie wyrażane wzajemnie, ale szczególnie przez Polaków na temat rumunów, w okresie wcześniejszym. W niewielkim stopniu rozdział ten przygotowuje czytelni-ka do zrozumienia problemów, z którymi zetknęły się obydwa państwa, jako państwa niezależne i kształtujące swe granice. Wspomnieć tu należy przede wszystkim proble-my ludności polskiej licznie zamieszkującej w przyłączonych do rumunii Besarabii i Bukowinie. Fakt, że Autor pisał wiele na ten temat w innych swoich pracach, nie-

340 RECENZJE

mniej jednak w tym opracowaniu wyraźnie brakuje, choćby krótkiego nakreślenia tego problemu.

Pewną rekompensatę tych braków stanowi omówienie bezpośrednich działań, któ-re wpłynęły na ukształtowanie się granicy polsko-rumuńskiej na Pokuciu. Niezwykle interesujący i wartościowy jest zamieszczony w aneksie dokument opisujący z deta-lami przebieg granicy polsko-rumuńskiej. Zabrakło jednak, niestety, najistotniejszej dla historyka informacji na temat pochodzenia tego dokumentu (jest tylko informacja, z jakiego wydawnictwa źródłowego został on przedrukowany).

Dla czytelnika rumuńskiego, dla którego przecież ta książka jest przeznaczona, bardzo cenne mogą być informacje na temat sytuacji geopolitycznej kształtującego się odrodzonego państwa polskiego, zwłaszcza w kwestii kształtowania się jego gra-nic na wschodzie i południu. Konflikty z tym związane, choć nie dotyczyły bezpo-średnio obydwu państw, to jednak, jak słusznie zauważył Autor, miały istotny wpływ na kształtowanie się stosunków wzajemnych polsko-rumuńskich. rumuni starali się zachować neutralność w konflikcie polsko-radzieckim w 1920 roku, mimo że Polacy i rumuni mieli wspólny interes w przeciwstawieniu się rosji niezależnie od panują-cego w niej ustroju. Zupełnie niezrozumiały był też dla rumunów konflikt polsko-czeski o Zaolzie.

Niewątpliwie czynnikiem najbardziej jednoczącym obydwie strony były dążenia rosji radzieckiej do włączenia ziem dawnego państwa carów. Zagrożenie to dopro-wadziło do zawarcia w 1921 roku sojuszu polsko-rumuńskiego, pierwszego układu sojuszniczego odrodzonego państwa polskiego, układu, który przetrwał do końca ist-nienia II rzeczypospolitej. Zmieniała się sytuacja polityczna, zmieniały się warunki, co zmuszało do renegocjacji i odnawiania układu, niemniej jednak okazał się on wy-jątkowo trwały. Wyraźnie wskazuje to na to, że obydwa państwa miały interes wspól-ny, mimo istnienia także spraw trudnych między nimi, jak np. sprawa odszkodowań dla Polaków z Besarabii, którzy opuścili swe domy.

Książka Daniela Hrenciuka to próba pierwszego pełnego opracowania stosunków polsko-rumuńskich w dwudziestoleciu międzywojennym, pierwszy krok w próbie ca-łościowego ich ogarnięcia. Prezentuje ona jednak z konieczności, jaką jest brak zna-jomości języka polskiego, wyraźnie jednostronny – rumuński punkt widzenia. W dal-szej kolejności przydałoby się zrobić krok drugi – zaprosić do współpracy któregoś z polskich historyków zajmujących się epoką międzywojenną, a znajdzie się wśród nich też kilku znających język rumuński. Taka współpraca mogłaby zaowocować peł-niejszym i pogłębionym źródłowo opracowaniem stosunków polsko-rumuńskich.

Ilona Czamańska

Kalendarz liturgiczny Kościoła prawosławnego w Rumunii - lokalna transformacja tradycji...

Documents

Transcript of Kalendarz liturgiczny Kościoła prawosławnego w Rumunii - lokalna transformacja tradycji...