NATO

wobec wyzwa! wspó"czesnego #wiata

2013

Redakcja naukowa:

Robert Czulda

Robert !o"

Jacek Reginia-Zacharski

Instytut Bada! nad Stosunkami Mi"dzynarodowymi w Warszawie

Katedra Teorii Polityki Zagranicznej i Bezpiecze!stwa – Wydzia# Studiów Mi"dzynarodowych

i Politologicznych Uniwersytetu $ódzkiego

Warszawa – !ód" 2013

!"#$#"!"

Beata Piskorska

(Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw!a II)

Soft power jako efekt ewolucji rozumienia si!y we wspó!czesnym

!adzie mi"dzynarodowym

Ide# organizuj#c# nowy porz#dek mi$dzynarodowy jest kategoria zmiany.

Odnosi si$ ona do dynamiki parametrów warunkuj#cych nowy %ad, a zw%aszcza

ewolucji natury i poj$cia si%y jako narz$dzia polityki zagranicznej. Mo&na równie&

zauwa&y', &e funkcjonowanie istniej#cego ju& od ponad 60 lat NATO wci#& jest

warunkowane dynamik# oraz zmienno"ci# "rodowiska mi$dzynarodowego.

To w%a"nie jego ewolucja pod koniec lat czterdziestych, zwi#zana z narastaj#c#

konfrontacj# zimnowojenn#, przyczyni%a si$ do powstania tej organizacji. Kolejna

geopolityczna zmiana "rodowiska mi$dzynarodowego na pocz#tku XXI w. znów

wymusza procesy adaptacyjne NATO do nowych uwarunkowa( oraz poszukiwa-

nie nowej koncepcji strategicznej, opartej na wspó%zale&no"ci, wspó%pracy

i nowych instrumentach dzia%ania.

Po zako(czeniu zimnej wojny Sojusz Pó%nocnoatlantycki, jako typowy sojusz

obronny, poza dzia%aniami w wymiarze militarnym (zapewnienie bezpiecze(stwa

swoim cz%onkom, opartego na stabilno"ci, równowadze strachu i odstraszaniu)

przejawia du&o szersze ambicje globalne, któremu musi stawi' czo%o na skutek

nowych wyzwa( o charakterze politycznym, gospodarczym, spo%ecznym, dla któ-

rych sprostania nieadekwatne s# "rodki militarne. Pojawi%y si$ zatem pytania, czy

funkcje tej organizacji powinny pozosta' g%ównie natury wojskowej (hard security),

czy te& maj# w coraz wi$kszej mierze obejmowa' zadania okre"lane jako soft security,

natury politycznej, ekonomicznej i spo%ecznej?1

Na szczycie Sojuszu w Lizbonie

(2010) podj$to wiele decyzji, które maj# strategiczne znaczenie dla nowej politycz-

nej filozofii tej organizacji2

.

Debata na temat nowego %adu mi$dzynarodowego, okre"lanego %adem pono-

woczesnym, pó)nowestfalskim3

, oraz jego parametrów, od&y%a pod koniec lat

!1 A.D. Rotfeld, NATO 2012: nowa koncepcja strategiczna Sojuszu, „Sprawy Mi!dzynarodowe” 2010, nr 4, s. 14.

2 W nowej strategii Sojuszu Pó"nocnoatlantyckiego uzgodniono, #e do jego podstawowych zada$ nale#y:

zbiorowa obrona, zarz%dzanie kryzysowe (crisis management) i bezpiecze$stwo oparte na wspó"pracy (cooperative

security), czyli podejmowanie dzia"a$ na rzecz mi!dzynarodowej stabilno&ci w warunkach przyspieszonych

zmian, przy uwzgl!dnieniu nowego typu partnerstwa z pa$stwami instytucjami bezpiecze$stwa, które nie s%

Sojuszowi podporz%dkowane. Zw"aszcza za& wykorzystanie specyfiki i roli takich instytucji, jak Unia Europej-

ska i ONZ, przy rozwi%zywaniu tzw. mi!kkich problemów bezpiecze$stwa w procesie national building, gdzie

UE ma zdolno&ci i predyspozycje. Patrz Active Engagement, Modern Defence, Strategic Concept for the Defence and

Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organization, Adopting by Heads of State and Government at the

NATO Summit in Lisbon 19 - 20 November 2010, s. 1-36.

3 Debata na temat nowego "adu mi!dzynarodowego oraz nadania mu powszechnie akceptowanej nazwy trwa

od wielu lat w&ród polskich i zagranicznych &rodowisk naukowych, czego przyk"adem mog% by' obszerne

badania i wydane w efekcie tego publikacje: M. Pietra& [red.], Pó!nowestfalski "ad mi#dzynarodowy, Lublin 2008;

!"#$%"!"

dziewi$'dziesi#tych4

. Wraz z zako(czeniem zimnej wojny w 1989 r. sko(czy% si$

ponadpó%wieczny okres funkcjonowania bilateralnego %adu mi$dzynarodowego,

opartego na dwublokowej rywalizacji mocarstw. Pojawi%a si$ potrzeba ponownego

zdefiniowania i zarysowania jego struktury, okre"lenia relacji mi$dzy uczestnikami i

zasad funkcjonowania. Obecny %ad mi$dzynarodowy przybra% wymiar jednobiegu-

nowy, w jego centrum znalaz%y si$ Stany Zjednoczone (Pax Americana), &adne si%y

nie s# w stanie go zrównowa&y'. Kolejnym punktem zwrotnym, uznawanym za

pocz#tek nowej ery w stosunkach mi$dzynarodowych, by%y wydarzenia z 11 wrze-

"nia 2001 r., kiedy Al-Kaida dokona%a ataku terrorystycznego na ameryka(skie

World Trade Center i Pentagon. Wydarzenia te sprowokowa%y szerok# dyskusj$

nad ograniczeniem u&yteczno"ci si%y w klasycznym rozumieniu oraz jej stosowania

jako podstawowego narz$dzia polityki zagranicznej. Istotn# zmian# negocjowania

by% proces odwo%ywania si$ do wysi%ków dyplomatycznych, a nie narzucania

w wyniku wygranej wojny5

.

Charakterystyczn# cech# nowego %adu mi$dzynarodowego jest zauwa&alny rela-

tywny spadek znaczenia pa(stw narodowych oraz parametrów ich pot$gi (power),

która uleg%a istotnym przewarto"ciowaniom. W westfalskim %adzie mi$dzynarodo-

wym pot$ga pa(stwa, a tym samym podstawowy instrument realizacji jej polityki

zagranicznej, opiera%a si$ przede wszystkim na hard power, rozumianej jako twarda

si%a lub przemoc, czyli jego sile militarnej i gro)bie jej u&ycia oraz na przymusie

i sankcjach ekonomicznych. Wraz ze zmian# parametrów %adu mi$dzynarodowego

oraz pojawieniem si$ nowych jako"ciowo zjawisk si%a militarna przesta%a mie' de-

cyduj#ce znaczenie i straci%a swoj# efektywno"'. W"ród nowych instrumentów

umo&liwiaj#cych pa(stwom oddzia%ywanie na system mi$dzynarodowy, a tym sa-

mym okre"lanie ich pozycji w tym systemie, znalaz%a si$ soft power, tzw. mi$kka si%a,

czyli si%a %agodno"ci, przekonywania poprzez odwo%ywanie si$ do multilateralizmu

i prawa mi$dzynarodowego, wspó%pracy gospodarczej, atrakcyjno"ci kulturowej

oraz wspólnych warto"ci w celu kszta%towania preferencji pozosta%ych uczestni-

ków %adu "wiatowego6

. Mi$kk# si%$ nale&y równie& traktowa' jako narz$dzie poli-

tyki zagranicznej, s%u&#ce pozycjonowaniu pa(stw. W zwi#zku z narastaj#c# dyfu-

zj# si%y do analizy stosunków mi$dzynarodowych w%#czono te& nowe poj$cie:

!R. Ku(niar [red.], Porz$dek mi#dzynarodowy u progu XXI wieku, Warszawa 2005; E. Hali#ak [red.], Stosunki mi#dzy-

narodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2006.

4 Zdaniem Marka Pietrasia, "ad mi!dzynarodowy nale#y uto#samia' z zespo"em struktur, mechanizmów roz-

k"adu si", podmiotów i ich interesów, warto&ci itp., okre&laj%cych kszta"t i funkcjonowanie &rodowiska mi!dzy-

narodowego w danym okresie, sposób jego zorganizowania, okre&laj%cy warunki wspó"#ycia uczestników

stosunków mi!dzynarodowych, zw"aszcza pa$stw. M. Pietra&, Pozimnowojenny "ad mi#dzynarodowy [w:] M. Pietra&,

K. Marz!da [red.], Mi#dzynarodowe stosunki polityczne, Lublin 2007, s. 295.

5 Ibidem, s. 296.

6 Patrz J.S. Nye, Soft Power. The Means to Success in World Politics, New York 2004; wydanie polskie Soft Power. Jak

osi$gn$% sukces w polityce &wiatowej, Warszawa 2007.

!"#$&"!"

„sprytnej si%y” (smart power), polegaj#ce na kombinacji "rodków mi$kkich i twar-

dych.

Przedmiotem artyku%u jest analiza soft power jako efektu dynamiki poj$cia si%y we

wspó%czesnym %adzie mi$dzynarodowym. Skoncentrowano si$ tu zw%aszcza na

ukazaniu tendencji wzrostu znaczenia mi$kkiej si%y w teorii i praktyce stosunków

mi$dzynarodowych, wynikaj#cej ze zmian w funkcjonowaniu "rodowiska mi$dzy-

narodowego, jak i u"wiadomienia sobie relatywizacji atrybutów pot$gi pa(stwa

w kierunku wykorzystania w polityce zagranicznej zasobów mi$kkich, tj. kultury,

warto"ci politycznych, legitymizacji mi$dzynarodowej. W tym celu okre"lone zo-

stan# podstawowe uwarunkowania ewolucji si%y w stosunkach mi$dzynarodowych

po zimnej wojnie, czyli parametry nowego %adu mi$dzynarodowego. Nast$pnie

analizie poddane zostanie zjawisko dyfuzji si%y, czyli przenikania si$ jej podstawo-

wych kategorii, hard power, smart power, soft power7

, ze szczególnym uwzgl$dnieniem

istoty i specyfiki tej ostatniej.

Uwarunkowania dyfuzji si!y we wspó!czesnym !adzie mi"dzynarodowym

“Power (in international relations) is like the weath-

er. Everyone talks about it, but few understand it”.

Joseph S. Nye, 19908

Si%a, traktowana jako dynamiczna9

kategoria stosunków mi$dzynarodowych,

elastycznie poddawana jest oddzia%ywaniom parametrów nowego %adu mi$dzyna-

rodowego, które wp%ywaj# na konfiguracj$ poszczególnych jej komponentów10

.

Z drugiej strony równie& dla wy%aniaj#cego si$ porz#dku mi$dzynarodowego kate-

goria si%y jest niezwykle istotnym elementem wp%ywaj#cym na jego okre"lenie. Jest

poj$ciem bardzo p%ynnym, trudno definiowalnym i niedookre"lonym ze swej natu-

ry, a jej teoretyczna egzemplifikacja zale&y od kontekstu, interesów i warto"ci

reprezentowanych przez jej dysponentów. Definiowana jest cz$sto jako zdolno"'

dokonywania zmian lub opierania si$ zmianom, ale te& jako zdolno"' do zdobywa-

nia tego, czego si$ chce11

. J. S. Nye postrzega i definiuje si%$ w uj$ciu s%ownikowym

!7 Wymienione kategorie si"y opieraj% si! na dorobku prof. J.S. Nye’a, który prowadz%c badania nad zjawiskiem

si"y, wyodr!bni" trzy jej komponenty: hard power, soft power i smart power. Ka#dy z nich charakteryzuje si! od-

mienn% logik% funkcjonowania, roz"o#eniem akcentów i zasobami.

8 O. Keohane, J.S. Nye [red.], Power and Interdependance, New York 2001, s. 26; J.S. Nye, Bound to Lead: The

Changing Nature of American Power, New York 1999, s. 25.

9 Dynamika rozumiana jest tu jako „ruch, zdolno&' dzia"ania”.

10 Te dynamiczne zmiany, spowodowane nie tyle przez czynnik zimnej wojny, ile przez procesy globalizacji

w stosunkach mi!dzynarodowych, zosta"y nazwane przez M. Pietrasia pó(nowestfalskim "adem mi!dzynaro-

dowym lub pó(nowestfalskim &rodowiskiem mi!dzynarodowym.

11 K. E. Boulding, Three Faces of power, London 1989, s. 15, cyt. za J.S. Nye, The future of power, New York 2011;

wersja w j!zyku polskim J.S. Nye, Przysz"o&% si"y, Warszawa 2012, s. 30.

!"#$$"!"

jako zdolno"' robienia pewnych rzeczy oraz wp%ywania na innych, aby uzyska'

po&#dane rezultaty12

.

Ewolucja si%y jest "ci"le skorelowana ze zmianami "rodowiska mi$dzynarodo-

wego, które s# niejako perspektywa, t%em do jej u&ywania. W celu dookre"lenia

parametrów poj$cia si%y nale&y zatem przeanalizowa' przyczyny generuj#ce jej

ewolucj$. Nale&y zauwa&y', &e wspó%czesny globalny zasi$g nowych technologii,

informatyki, nauki, jak równie& przeobra&enia ekonomiczne, spo%eczne i kulturo-

we, redefiniuj# dotychczasowe cele i metody dzia%ania w "rodowisku mi$dzynaro-

dowym. Zmiana natury si%y by%a zatem wynikiem skumulowania si$ kilku przes%a-

nek, tzw. wspó%czesnych trendów i zmian w wymiarze politycznym, do których

nale&#: wspó%zale&no"' ekonomiczna, wzrost znaczenia aktorów transnarodowych,

nacjonalizm i ksenofobia w pa(stwach upadaj#cych, rozwój nowoczesnych techno-

logii, zmiana priorytetów strategicznych jako wynik internacjonalizacji i instytucjo-

nalizacji13

.

Wraz z tworzeniem si$ nowego %adu mi$dzynarodowego pojawi%y si$ tendencje

hybrydowo"ci podmiotowej struktury "rodowiska mi$dzynarodowego, odzwiercie-

dlane poprzez wzrost znaczenia podmiotów niepa(stwowych, zw%aszcza aktorów

transnarodowych (korporacji transnarodowych), które ze wzgl$du na potencja%

finansowy i technologiczny sta%y si$ obok pa(stw g%ównymi no"nikami si%y w sys-

temie mi$dzynarodowym14

. Oznacza to, &e uleg%a ona rozproszeniu pomi$dzy

wiele jako"ciowo ró&nych podmiotów, tj. organizacje mi$dzynarodowe, korporacje

transnarodowe, jednostki, a tak&e na zró&nicowane p%aszczyzny przedmiotowe, tj.

p%aszczyzn$ polityczn#, militarn#, spo%eczn#, kulturaln#15

. Si%a staje si$ zatem kate-

gori# coraz bardziej rozmyt# i trudn# do jednoznacznego zdefiniowania.

Narastaj#ce procesy globalizacji implikuj# rozmywanie si$ twardej pot$gi pa(-

stwa na rzecz innych podmiotów politycznych oraz bardziej wysublimowane

i skomplikowane instrumentarium jej u&ycia, wymagaj#ce ogromnych zdolno"ci

strategicznych, analitycznych i prognostycznych16

. W zwi#zku z tym si%a sta%a si$

mniej transformowalna (fungible), mniej przymusowa (coercive) i zmaterializowana

(tangible)17

.

Poj$cie mi$kkiej si%y nie jest zjawiskiem nowym w badaniach nad stosunkami

mi$dzynarodowymi, jednak ostatnio wykorzystuje si$ je coraz powszechniej do

wyja"niania procesów zarówno w praktyce, jak i teorii. We wczesnym okresie

!12 Ibidem.

13 J.S. Nye, Bound to Lead…, s. 182.

14 M. Pietra&, Hybrydowo&% pó!nowestfalskiego "adu mi#dzynarodowego [w:] M. Pietra& [red], op. cit., s. 65; idem, Pozim-

nowojenny "ad mi#dzynarodowy…, s. 307.

15 Idem, Bezpiecze'stwo pa'stwa w pó!nowestfalskim &rodowisku mi#dzynarodowym [w:] S. D!bski, B. Górka-Winter

[red.], Kryteria bezpiecze'stwa mi#dzynarodowego pa'stwa, Warszawa 2003, s. 163.

16 M. Pietra&, Hybrydowo&% pó!nowestfalskiego "adu…, s. 57-60.

17 G. Zahran, L. Ramos, From Hegemony to soft power. Implications of a conceptual change [w:] I. Parmar, M. Cox,

[red.], Soft power and US Foreign Policy. Theoretical, historical and contemporary perspectives, New York 2010, s. 17-19.

!"#$'"!"

powojennym Zwi#zek Sowiecki czerpa% korzy"ci w%a"nie ze strategii software,

tj. ideologii komunistycznej, idei nieuchronno"ci i transnarodowo"ci instytucji ko-

munistycznych. Wspó%czesnym trendem jest te& zwi$kszone zwracanie uwagi na

zasoby soft power i mi$kkie zachowanie si$ podmiotów w stosunkach mi$dzynaro-

dowych18

, rozwój wielop%aszczyznowej kooperacji mi$dzynarodowej w dziedzinie

gospodarczej i spo%ecznej, maj#cej na celu roz%adowanie napi$' i pokojowe roz-

wi#zywanie konfliktów w oparciu o prawo i re&imy mi$dzynarodowe, kosztem

u&ycia si%y fizycznej. Przejawem tych zachowa( s# projekty integracji regionalnej

o charakterze ekonomicznym, politycznym i spo%ecznym w ramach Unii Europej-

skiej i innych organizacji regionalnych19

. Oznacza to, &e si%a w pierwotnym znacze-

niu - si%a wojskowa, sta%a si$ mniej znacz#c# kategori# wyja"niaj#c# stosunki mi$-

dzynarodowe. Nie oznacza to jednak, &e znikn$%a, ale uleg%a transformacji w po-

równaniu do jej poprzedniego stosowania.

W czasie zimnej wojny najistotniejszym elementem pot$gi pa(stwa by%a si%a mi-

litarna (hard power). Wspó%cze"nie element ten uleg% przewarto"ciowaniu. Kategoria

si%y uleg%a redefinicji z tradycyjnego jej pojmowania w wymiarze militarnym

(zwanym równie& westfalskim) i pa(stwowocentrycznym, zbie&nym z rozumie-

niem Carla von Clausewitza, i& wojna jest szczególnym zjawiskiem - „jedynie kon-

tynuacj# polityki innymi "rodkami”, czy P. Kennedy’ego, który za podstawowy

wyznacznik statusu mocarstwa, a tym samym równowagi si%, uwa&a% si%$ ekono-

miczn# i militarn#20

. W pó)nowestfalskim systemie coraz cz$"ciej na znaczeniu

zyskuj# niewojskowe instrumenty zapewniania bezpiecze(stwa: polityczne, spo-

%eczne, ekonomiczne i kulturalne, cho' w dalszym ci#gu potencja% militarny stano-

wi istotny czynnik si%y pa(stwa21

. Wymienione komponenty si%y powinny by'

zatem traktowane równorz$dnie, a przysz%a kategoria si%y powinna obejmowa'

dzia%ania na wszystkich wymienionych p%aszczyznach i powinna by' skoordyno-

wana na wspólnym celu. Jak twierdzi Stanis%aw Koziej, do opisu stanu bezpiecze(-

stwa mi$dzynarodowego nie wystarczaj# ju& klasyczne kategorie wojny i pokoju,

konieczne jest wyodr$bnienie teoretyczne stanu trzeciego, zwanego „szar# stref#

bezpiecze(stwa”22

. Co wi$cej, poj$cie wojny, cho' nie znikn$%o z praktyki i teorii

stosunków mi$dzynarodowych, nabra%o zupe%nie nowego wymiaru ni& dotychczas

funkcjonuj#ce poj$cia. Oprócz dwóch dotychczasowych klasycznych stanów wojny

i pokoju, obecnie pa(stwa i ich si%y zbrojne zorientowane s# na stan trzeci, po-

"redni - stan kryzysowy, a w "lad za nim pojawiaj# si$ nowe, bardziej mi$kkie poj$-

cia, jak operacje kryzysowe, operacje poni&ej progu wojny, operacje pokojowe23

.

!18 Ibidem, s. 17.

19 S. Parzymies, Analiza krytyczna teorii integracji europejskiej [w:] R. Ku(niar [red.], op. cit., s. 375.

20 P. Kennedy, Mocarstwa &wiata. Narodziny. Rozkwit. Upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach

1500 - 2000, Warszawa 1995, s. 7.

21 R. Ku(niar, Porz$dek mi#dzynarodowy wczesnej globalizacji [w:] E. Hali#ak [red.], op. cit., s. 510-511.

22 T.R. Aleksandrowicz [red.], Bezpiecze'stwo w Unii Europejskiej, Warszawa 2011, s. 31.

23 Ibidem, s. 32.

!"#$("!"

Nowy, postwestfalski %ad mi$dzynarodowy, okre"lany jako model unipolarny,

przejawia si$ poprzez prymat Stanów Zjednoczonych w stosunkach mi$dzynaro-

dowych zarówno w znaczeniu hard, jak i soft power, cz$sto zdolnych do narzucania

swej woli innym pa(stwom-sojusznikom24

. Si%a militarna tego pa(stwa jest bez-

konkurencyjna, podobnie jak potencja% gospodarczy i naukowo-techniczny. Impli-

kuje to struktur$ rozk%adu si%, okre"lan# przez hegemoniczn#, tzw. kompletn#

pot$g$ Stanów Zjednoczonych. Wed%ug najnowszego raportu International Institute

for Strategic Studies (IISS) „Military Balance 2013” Stany Zjednoczone, pomimo

zmniejszenia wydatków na obron$, pozostaj# niekwestionowanym liderem "wiato-

wych zbroje(; w 2012 r. ich bud&et wojskowy wynosi% 645,7 mld dolarów25

.

To wi$cej ni& %#czne wydatki zbrojeniowe czternastu pa(stw zajmuj#cych kolejne

miejsca na li"cie. Druga pozycja w 2012 r. przypad%a Chinom, z bud&etem woj-

skowym opiewaj#cym na 102,4 mld dolarów, trzecia Wielkiej Brytanii - 60,8,

a czwarta Rosji, której wydatki zbrojeniowe wynosi%y ok. 59,9 mld dolarów26

.

Ogólnie zauwa&a si$ jednak wzrost realnych wydatków na ten cel w"ród tzw. wzra-

staj#cych pot$g na Bliskim Wschodzie i w Afryce Pó%nocnej, Rosji i Eurazji,

Ameryce !aci(skiej i Azji, a spadek - ju& drugi rok z rz$du - u europejskich cz%on-

ków Sojuszu Pó%nocnoatlantyckiego.

Zupe%nie inaczej wygl#da te& mi$dzynarodowe "rodowisko bezpiecze(stwa,

w którym na pierwszy plan wysun$%y si$ jako"ciowo nowe zagro&enia (asymetrycz-

ne) oraz konieczno"' stawienia im czo%a za pomoc# innych ni& do tej pory instru-

mentów bezpiecze(stwa27

. Zagro&enia asymetryczne powi#zane s# z aktywno"ci#

podmiotów pozapa(stwowych, dysponuj#cych znacznie mniejszym potencja%em

ni& pa(stwa. Stosuj# w zwi#zku z tym odmienne metody dzia%ania. Wed%ug

M. Madeja mo&emy wyró&ni' cztery rodzaje zagro&e( okre"lanych jako asyme-

tryczne: terroryzm mi$dzynarodowy, przest$pczo"' zorganizowan#, zw%aszcza

transnarodow#, u&ycie broni masowego ra&enia przez podmioty pozapa(stwowe,

wrogie zastosowanie technologii informatycznych przez takie podmioty, konflikty

etniczne, wojny domowe i %amanie praw cz%owieka (wyst$puj# m.in. na obszarze

Europy Wschodniej)28

, ale te& kryzys ekonomiczny, szanta& energetyczny i zmiany

klimatyczne. W przypadku walki z nowymi zagro&eniami konieczna jest integracja

dzia%a( i zasobów militarnych, policyjnych, dyplomatycznych i gospodarczych.

!24 J. Snyder, Power and Progress. International Politics in transition, New York, 2012, s. 213; F. Halliday, International

Relations in a post-hegemonicage, „International Affairs” 2009, Vol. 1, s. 37-51; R. Ku(niar, Polityka i si"a. Studia

strategiczne - zarys problematyki, Warszawa 2005, s. 293.

25 Mocarstwo to obecnie zaczyna ogranicza' swoje wydatki i w ci%gu pi!ciu lat ma zaoszcz!dzi' 487 mld

dolarów. Dalsze oszcz!dno&ci, roz"o#one na najbli#sz% dekad!, maj% wynie&' 600 mld dolarów.

26 The Military Balance 2013, [www.iiss.org, dost!p: 25.04.2013].

27 R. Ku(niar [red.], op. cit., s. 8.

28 M. Madej, Terroryzm i inne zagro(enia asymetryczne w &wietle wspó"czesnego pojmowania bezpiecze'stwa narodowego

i mi#dzynarodowego - próba teoretycznej konceptualizacji [w:] R. Ku(niar [red.], op. cit., s. 497-512; idem, Zagro(enia

asymetryczne bezpiecze'stwa pa'stw obszaru transatlantyckiego, Warszawa 2007, passim.

!"#$)"!"

Analiza parametrów nowego %adu i ich wp%ywu na dyfuzj$ si%y w stosunkach

mi$dzynarodowych wymaga równie& identyfikacji pragmatycznego aspektu funk-

cjonowania. W starym %adzie logika funkcjonowania nastawiona by%a na zachowa-

nie polityczno-terytorialnego status quo, obecnie g%ówn# warto"ci# sta%a si$ stabil-

no"' "rodowiska mi$dzynarodowego, czyli zdolno"' do zachowania jego podsta-

wowych parametrów w warunkach post$puj#cej dynamiki i zmienno"ci, a wi$c do

jego przewidywalno"ci29

.

Na struktur$ nowego %adu sk%adaj# si$ równie& wspólne warto"ci polityczne

i uzgodnione normy zachowa(. Szczególnego znaczenia dla stabilizacji "rodowiska

mi$dzynarodowego nabiera ochrona praw cz%owieka, wyartyku%owana w przyj$tej

podczas szczytu KBWE Paryskiej Karcie Nowej Europy, w której wskazano na takie

warto"ci, jak: gospodarka rynkowa, praworz#dno"', odpowiedzialno"' ekologiczna

oraz demokracja traktowana jako czynnik legitymizacji w%adzy we wspó%czesnej

Europie30

. Istotn# jako"ciow# zmian# jest te& przyj$cie okre"lonych wzorców

zachowa(, zwi#zanych z nakazem realizacji okre"lonych warto"ci lub zakazem

dzia%a( stoj#cych z nimi w sprzeczno"ci, w postaci norm twardych, tj. prawnomi$-

dzynarodowych, ale i mi$kkich - politycznych i moralnych wspó%istniej#cych

ze sob#.

Oznacza to, &e równie nieadekwatne okaza%y si$ dotychczasowe podej"cia do

nauki o stosunkach mi$dzynarodowych, bazuj#ce na paradygmacie realistycznym

i pa(stwowo-centrycznym ujmowania "wiata31

. Reali"ci preferowali zw%aszcza wy-

miar si%y w znaczeniu hard power. Tendencje te wyra&a s%ynne zdanie Otto

von Bismarcka: „W polityce nie odnosi si$ sukcesów dzi$ki przemowom, […]

piosenkom, a realizowana jest tylko poprzez krew i &elazo”, czy L. B. Johnsona,

który opiera% si$ na za%o&eniu, &e „je"li masz odwag$ walczy', serce i umys% pójd#

za tob#”32

. Paradoksalnie oba podej"cia oparte na twardej sile pa(stwa nie spraw-

dzi%y si$ w polityce zagranicznej zarówno Niemiec do 1945 r., jak i Stanów Zjed-

noczonych w wojnie z Wietnamem. Do g%osu zacz$%y dochodzi' podej"cia neorea-

listyczne i konstruktywistyczne, dostrzegaj#ce „wieloaktorowo"'” stosunków

mi$dzynarodowych. Post$p, zarówno technologiczny, jak i cywilizacyjny, kszta%tu-

j#ce metody i cele wyostrzy%y nieadekwatno"' tych podej"' do nowych parametrów

%adu mi$dzynarodowego.

Zjawisko dyfuzji si!y w stosunkach mi"dzynarodowych i jej podstawowe kategorie Ewolucja si%y zosta%a dostrze&ona i zidentyfikowana g%ównie po zamachach

z 11 wrze"nia 2001 r., staj#c si$ niezwykle istotnym komponentem wy%aniaj#cego

!29 Idem, Pozimnowojenny "ad mi#dzynarodowy…, s. 296.

30 Ibidem, s. 299-304.

31 J.S. Nye, Power in a Global Information Age. From Realism to Globalisation, New York 2004, s. 11-13.

32 R. Cooper, Hard Power, Soft Power and the Goals Of Diplomacy [w:] D. Held, M. Koenig-Archibugi [red.], Ameri-

can Power in the 21st Century, Cambridge 2004, s. 167-180.

!"#'*"!"

si$ porz#dku mi$dzynarodowego. W obecnym stuleciu zachodz# dwojakie zmiany

uk%adu si%: znane ju& z przesz%o"ci przemieszczanie si$ si%y z pa(stwa dominuj#ce-

go do innego (zmiany hegemonii, czyli rozk%adu zasobów si%)33

oraz jej dyfuzja,

odbywaj#ca si$ poza kontrol# pa(stw34

. Przekszta%cenia nowego %adu, np. rewolu-

cja informatyczna (implikuj#ca znaczenie tzw. cybersi%y), spadek znaczenia pa(stw

i pojawienie si$ nowych jednostek instytucjonalnych, pot$guj# to zjawisko35

.

Problemem dyfuzji si%y w stosunkach mi$dzynarodowych zajmowa%o si$ wielu

teoretyków i praktyków z tej dziedziny: Z. Brzezi(ski, R. Kagan, O. Keohane,

D. A. Baldwin, S. Lukes, E. H. Carr. W"ród nich znalaz% si$ ameryka(ski politolog

J. S. Nye, który w swojej najnowszej ksi#&ce „The Future of Power” potwierdzi%

sformu%owane we wcze"niejszych publikacjach trójwymiarowe poj$cie si%y:

militarnej, ekonomicznej i mi$kkiej (soft power). Syntez# powy&szych podej"' jest

pozostaj#ca z nimi w "cis%ej relacji rozwa&na si%a (smart power), kreatywnie %#cz#ca

"rodki dyplomatyczne, militarne, ekonomiczne i kulturowe. Taki podzia%, nazwany

przez M. Webera w naukach socjologicznych „typem idealnym” kategoryzacji si%y,

jest wyodr$bniony na podstawie cech charakterystycznych i elementów wspólnych

dla fenomenu si%y. Paradoksem dokonanego podzia%u jest to, &e nie da si$ go

przeprowadzi' w sposób idealny. Podstawowe komponenty si%y zachodz# na sie-

bie, generuj# si$ wzajemnie, ulegaj# rozproszeniu, zanikaniu, ale i intensyfikacji

w danym okresie. Czasami bowiem te same )ród%a si%y mog# wykazywa' podobne

spektrum zachowa(: od przymusu do przyci#gania w%#cznie.

Kategoria pot!gi Zachowanie G"ówne #rodki Polityka

Hard power Przymus, odstraszanie,

ochrona

Gro"ba, przemoc Dyplomacja przymu-

su, wojna, sojusz

Economic power Przymus, pokusa Zap#ata, sankcje Pomoc, #apówki,

sankcje

Soft power Atrakcyjno$%, ustano-

wienie agend

Warto$ci, polityka,

kultura, instytucje

Dyplomacja publicz-

na, multilateralizm

Tabela: Wielowektorowo!" pot#gi wed$ug J.S. Nye’a36

Poj$cie si%y jest zjawiskiem do"' p%ynnym i trudnym do zdefiniowania, przez co

cz$sto jest uto&samiane z koncepcj# wp%ywu37

. Wielu autorów, m.in. R. D. Kaplan,

rozró&nia oba te poj$cia, traktuj#c si%$ jako subkategori$ wp%ywu. Inni, jak R. Barry

!33 T. Paul, J. J. Wirtz, M. Fortmann [red.], Balance of power, Stanford 2004, s. 2-4.

34 Wed"ug S"ownika J#zyka Polskiego dyfuzja kulturowa to przenikanie elementów jednej kultury do innej,

w fizyce - samorzutne przenikanie cz%steczek jednej substancji do drugiej, prowadz%ce do wyrównywania si!

st!#e$.

35 J.S. Nye, Power in a Global Information Age…, s. 5.

36 Idem, Soft power…, s. 67.

37 D. A. Baldwin, Paradoxes of power, New York 1989, s. 169-170.

!"#'+"!"

i D. A. Baldwin, definiowali wp%yw jako specyficzn# form$ si%y38

. W rozumieniu

potocznym przez si%$/pot$g$ pa(stwa rozumiemy ogó% komponentów kreuj#cych

zdolno"' konkretnego podmiotu do efektywnego uczestnictwa w stosunkach mi$-

dzynarodowych. Na podstawie opracowania RAND Corporation, po"wi$conego

pomiarowi pot$gi w erze postindustrialnej, zdefiniowano pot$g$/si%$ pa(stwa jako

„zdolno"' do osi#gania celów strategicznych przez zamierzone dzia%anie”39

.

Inne klasyczne uj$cia w nurcie badawczym stosunków mi$dzynarodowych defi-

niuj# pot$g$ pa(stwa jako jego „zdolno"' do u&ycia swych materialnych i niemate-

rialnych zasobów w sposób, który wp%ynie na zachowanie innych pa(stw”40

, ale te&

zdolno"' dokonywania zmian lub opierania si$ nim41

. R. A. Dahl z kolei definiowa%

si%$ jako „zdolno"' podmiotu stosunków mi$dzynarodowych do spowodowania,

by inny podmiot zrobi% co" nawet je"li tego nie chce”42

. Ze wzgl$du na mo&liwo"'

kontrolowania czyich" zachowa( si%a jest cz$sto zestawiana z posiadaniem pew-

nych zasobów. Zasoby si%y s# zwykle definiowane jako "rodki, za pomoc# których

podmiot mo&e wp%ywa' na zachowanie innych aktorów43

. Zalicza si$ do nich

z regu%y takie atrybuty, jak: populacj$, terytorium, surowce naturalne, poziom roz-

woju ekonomicznego, si%y militarne i stabilno"' polityczn#. Zasoby czyni# poj$cie

pot$gi bardziej konkretnym, mierzalnym i przewidywalnym ni& podej"cie behawio-

ralne44

.

Wed%ug s%ownika si%a oznacza zdolno"' wp%ywania na zachowanie innych, aby

uzyska' po&#dane rezultaty45

. Mo&na tego dokona' w trojaki sposób: poprzez

przymuszanie (coerce) czy stosowanie gró)b, nak%anianie za pomoc# nagrody lub

zap%aty (induce) albo wreszcie przeci#ganie na swoj# stron$ (co-opt)46

. Wi$kszo"'

przyjmuje jednak w#skie znaczenie si%y w znaczeniu twardym (hard power),

realizowanej poprzez rozkazywanie, a wi$c „przymuszanie innych do zrobienia

tego, czego nie chc#”.

W formu%owanych definicjach przewa&a%y tradycyjne podej"cia do analizy

zjawiska si%y w stosunkach mi$dzynarodowych, bazuj#ce na dominacji si%y militar-

nej (hard power) nad wszystkimi innymi formami, za pomoc# której pa(stwa mog%y

!38 F. Berenskoetter, Thinking about power [w:] F. Berenskoetter, M.J. Williams [red.], Power in world politics, New

York 2007, s. 5.

39 A. Tellis, J. Bially, C. Lane, M. McPerhson, J. Solinger [red.], Measuring National Power in the Postindustrial Age:

Analyst’s Handbook, [www.rand.org, dost!p: 26.11.2012].

40 J. G. Stoessinger, The Might of Nations. World Politics in Our Times, wyd. 3, New York 1969, s. 27, cyt. za

M. Su"ek, Parametry pot#gi (si"y) pa'stwa - sta"e czy zmienne? [w:] M. Su"ek, J. Symonides [red.], Pa'stwo w teorii

i praktyce stosunków mi#dzynarodowych, Warszawa 2009, s. 69.

41 J.S. Nye, The Future of Power…, s. 29.

42 „A getting B to do something B would otherwise not do”. R. A. Dahl, The concept of power, „Behavioral

Science”, 2/1957, s. 201-215; S. Lukes, Power a Radical Review, New York 2005, s. 16.

43 R. A. Dahl, Modern Political Analysis, New York 1970, s. 31.

44 J. Nye, Bound to Lead…, s. 26.

45 J.S. Nye, The powers to Lead, New York 2008, s. 26.

46 Ibidem.

!"#',"!"

kontrolowa' sprawy "wiatowe. Na polu stosunków mi$dzynarodowych my"lenie w

kategoriach si%y/pot$gi by%o przez d%ugi czas domen# realizmu. Przedstawiciele

tego nurtu, na czele z H. Morgenthauem i J. Mearsheirmerem, wykorzystywali

poj$cie si%y jako analityczne narz$dzie do wyja"niania polityki mi$dzynarodowej,

klasyfikowania pa(stw i wyja"niania ich zachowa(, definiuj#c j# przede wszystkim

w znaczeniu zdolno"ci militarnych. Sprowadzali oni rol$ si%y w stosunkach mi$-

dzynarodowych do dwóch podstawowych wyznaczników: zdolno"ci wygrywania

wojen (win wars) i gry o sumie zerowej (zero-sum game), prowadz#cej do dominacji.

Zwolennicy twardej si%y uwa&ali równie&, &e mi$kka si%a nie jest form# si%y, a wr$cz

jej zrzeczeniem si$. Wyznawc# tej teorii jest m.in. R. Kagan, który uto&samia si%$

z przemoc#, zabijaniem i %amaniem wszelkich zasad moralnych47

. Reali"ci stali na

stanowisku, &e si%a nie mo&e by' wyra&ana w &adnych innych formach ni& poten-

cja% militarny, bo &adna z nich nie b$dzie a& tak efektywna. Natomiast

H. Morghenthau poszed% nieco dalej i zaproponowa% szerok# definicj$ pot$gi pa(-

stwa, %#cz#c# podwójne rozumienie si%y, obejmuj#cej zarówno nieuchwytne, nie-

materialne czynniki, tj. nacjonalizm czy militaryzm, jak i materialne geopolityczne,

z czynnikami moralnymi i ideowymi.

Sprecyzowanie poj$cia si%y mo&liwe jest dzi$ki dookre"leniu podstawowych

parametrów/atrybutów, uwypukleniu jego realno"ci lub potencjalno"ci. Najbar-

dziej powszechne i u&yteczne jest uj$cie kilku wska)ników, a nie tylko jednego

parametru si%y pa(stwa w stosunkach mi$dzynarodowych, uwzgl$dniaj#cego jego

zasoby, tj. technologi$, przedsi$biorczo"', zasoby ludzkie, kapita%owe, fizyczne

oraz wydajno"' pa(stwa, jak równie& jego potencja% militarny i zdolno"' bojow#48

.

Ze wzgl$du na charakter i )ród%a oddzia%ywa( mo&na mówi' za" o „pot$dze twar-

dej i mi$kkiej”49

. Si%a cz$sto definiowana jest zatem w kategoriach mierzalnych

zasobów znajduj#cych si$ w dyspozycji pa(stwa, pozwalaj#cych osi#gn#' jaki"

rezultat lub zachowanie si$ pa(stwa w danym kontek"cie50

. Wtedy mo&emy mówi'

o sile militarnej czy ekonomicznej. Jak dostrzegaj# J. Arguilla i D. Ronefeld,

w ostatnich latach, ze wzgl$du na wp%yw ery informacyjnej, mo&emy zauwa&y'

pojawienie si$ bardziej wyrafinowanych podej"' do definiowania pot$gi pa(stwa,

co powoduje odej"cie od „materialnego” jej uj$cia w kierunku „dematerializacji”51

.

W ich opinii „zmi$kczanie” (softening) pot$gi, jak te& rosn#ca namacalno"'

(tangilbility) informacji, mo&e generowa' znacz#ce implikacje dla teorii i praktyki

strategicznej w dzisiejszych czasach52

.

!47 R. Kagan, Paradise and Power, London 2003, passim.

48 Measuring National Power in the Postindustrial Age…

49 M. Su"ek, op. cit., s. 68.

50 Wed"ug tej definicji si"y opartej na zasobach dane pa$stwo dysponuje si"%, gdy ma du#% populacj!,

terytorium, surowce naturalne, siln% gospodark!, armi! oraz stabilno&' spo"eczn%.

51 J. Arquilla, D. Ronfeld, Information, power and grand strategy: In Athena’s camp - section 1, s. 142, [www.rand.org,

dost!p: 28.11.2012].

52 Ibidem, s. 143-144.

!"#'#"!"

Oznacza to, &e wyznaczniki sk%adaj#ce si$ na pot$g$ pa(stwa sta%y si$ bardziej

z%o&one. W erze pozimnowojennej jeste"my "wiadkami radykalnej transformacji

elementów, u&ycia i zdobycia pot$gi53

. Si%a traktowana jest w kategoriach metafizy-

ki, a zale&na jest od g%$bokich struktur psychologicznych, kulturowych i ideo-

wych54

. W wyniku procesu globalizacji poszczególne pa(stwa zosta%y zmuszone

do rewersu swej pot$gi/pozycji mi$dzynarodowej w nowym uk%adzie si% (Le revers

de la puissance wed%ug R. Kagana)55

. Do podobnych wniosków dochodz# inni auto-

rzy: J. S. Nye, S. Lukes, R. Cooper. Dla J. Nye’a specyfika wspó%czesnych czasów

charakteryzuje si$ zredukowan# materialno"ci# pot$gi (reduced tangibility) i rosn#cym

znaczeniem jej mi$kkiej strony56

. W koncepcji prezentowanej przez J. S. Nye’a

dyfuzja si%y to przede wszystkim zamiana u&ycia „twardych” atrybutów pot$gi na

rzecz jej „mi$kkich” odpowiedników. Jednak si%a militarna (hard power) nie znikn$%a

zupe%nie z wymienianych kategorii definiuj#cych pot$g$ podmiotów w stosunkach

mi$dzynarodowych i nadal odgrywa wa&n# polityczn# rol$ w zarz#dzaniu nimi57

.

Przyk%adem jest militarna rola Stanów Zjednoczonych w powstrzymywaniu zagro-

&e( wobec ich sojuszników58

.

Twarda i mi$kka si%a s# powi#zane ze sob#, poniewa& obie bazuj# na zdolno"ci

osi#gania celów poprzez wp%ywanie na zachowanie innych. Oba rodzaje si%y

niekiedy si$ wspieraj#, niekiedy za" wzajemnie hamuj#, dlatego wa&ne jest posiada-

nie inteligencji kontekstowej, aby umiej$tnie rozró&ni', w jaki sposób oddzia%uj#

na siebie w ró&nych sytuacjach59

. W polityce "wiatowej niektóre cele s# %atwiejsze

do osi#gni$cia za spraw# wyra)nie widocznej i %atwiej uchwytnej si%y militarnej ni&

mi$kkiego jej oblicza, które jest bardziej subtelne i mniej widoczne. Nie zawsze

jednak si$ to sprawdza, np. w celu promowania demokracji same "rodki militarne

s# mniej skuteczne ni& "rodki militarne po%#czone z oddzia%ywaniem mi$kkiej si%y.

Dowodem na to by%y dzia%ania Stanów Zjednoczonych w Iraku w 2003 r. Cho'

z regu%y soft power nie zale&y od hard power (przyk%adem jest mi$kka pot$ga

Watykanu), to zasoby militarne mog# niekiedy przyczyni' si$ do zwi$kszenia mi$k-

kiej si%y60

. Z drugiej strony nadu&ywanie zasobów militarnych mo&e j# os%abi'.

Dlatego, id#c za J. S. Nye’m, najw%a"ciwszym uj$ciem jest %#czenie obu parame-

trów, twardej i mi$kkiej si%y, przy wi$kszym nacisku na kontekst konwersji si%y

i formu%owania strategii doboru "rodków do realizacji celów stanowi#cych pod-

!53 O. Keohane, J.S. Nye [red.], op. cit., s. 9-10.

54 H. Morgenthau, Politics Among Nations, New York 1948, s. 91-100.

55 R. Potocki, D. Mi"oszewska, Rola soft power w &rodowisku mi#dzynarodowym, [www.repozytorium.amu.edu.pl].

56 J.S. Nye, Bound to Lead…, s. 30.

57 Ibidem, s. 31.

58 D. A. Baldwin, Paradoxes of power…, s. 2.

59 J.S. Nye, Przysz"o&% si"y…, s. 61.

60 Dla przyk"adu, sprawne si"y zbrojne mog% stanowi' (ród"o atrakcyjno&ci, za& wspó"praca wojskowa oraz

programy szkoleniowe mog% wytworzy' sie' powi%za$ mi!dzynarodowych, wzmacniaj%c mi!kk% si"! danego

pa$stwa. Ibidem, s. 167.

!"#'%"!"

staw$ rozwa&nej si%y61

. Wspó%cze"nie bardzo cz$sto si%a militarna ju& nie wystarcza,

musi by' poparta dyplomacj#, dzia%aniami wspieraj#cymi, ale i odwrotnie. Po%#cze-

nie obu czynników, przy jednoczesnym rozwa&nym i zbalansowanym stosowaniu

jej w danych okoliczno"ciach, tworzy trzeci rodzaj si%y, smart power, bystr#

i rozwa&n# pot$g$.

Poj$cie rozwa&nej si%y zosta%o przej$te przez administracj$ prezydenta Stanów

Zjednoczonych B. Obamy i sekretarz stanu H. Clinton, cho' obecnie nie odnosi

si$ ju& tylko do ewolucji natury polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych.

Doskonale adaptowa%o si$ równie& do okre"lenia roli Unii Europejskiej w polityce

"wiatowej. Smart power %#czy w sobie poj$cie inteligentnej integracji i sieciowego

po%#czenia dyplomacji, obrony, rozwoju innych narz$dzi twardej i mi$kkiej si%y62

.

Jest zatem idealnym wyrazem nowego podej"cia, stylu i metod odmiennego ni&

dotychczas zarz#dzania si%# w stosunkach mi$dzynarodowych. Wed%ug E. Wilsona

rosn#ce zainteresowanie rozwa&n# si%# odzwierciedla dwa wspó%czesne trendy:

strukturalny i d%ugoterminowy oraz krótkoterminowy, wywo%any przez polityk$

administracji ameryka(skiej dotycz#c# wypracowania w%a"ciwych ram do walki

ze wspó%czesnymi niekonwencjonalnymi zagro&eniami63

.

Istota i specyfika soft power we wspó!czesnym !adzie mi"dzynarodowym

Doskonale adaptuj#ca si$ do zmian %adu mi$dzynarodowego koncepcja soft po-

wer wyros%a z globalnego podej"cia do dynamiki si%y w stosunkach mi$dzynarodo-

wych. Si%a nie jest poj$ciem statycznym, jej istot# jest to, &e podlega zmianom

i innowacjom, technologiom i zale&no"ciom. Soft power jest koncepcj# hybrydow#,

utrzymuje bowiem, &e podstawow# ide# osi#gni$cia celów mi$dzynarodowych nie

musz# by' "rodki przymusu. Soft power, cho' z jednej strony jest terminem do"'

powszechnym, to z drugiej pozostaje poj$ciem nieostrym i trudnym do zdefinio-

wania w przek%adzie na j$zyk polski. W formie oryginalnej jest ono t%umaczone

m.in. jako: si%a %agodno"ci, atrakcyjno"ci, a nawet uwodzenia, poczucia rozwagi

(z relacji mi$dzyludzkich), si%a zgodna z polityk# czynienia dobra - force of good.

Potocznie w literaturze przyj$%o si$ okre"lenie mi$kka si%a, niemilitarna, nietrafnie

uto&samiana z si%# stricte ekonomiczn#, nazywana cz$sto „drugim obliczem si%y”.

Wed%ug Nye’a stoi ona w opozycji do si%y twardej - hard power, polegaj#cej na u&y-

waniu twardych "rodków militarnych, w postaci tzw. kija i marchewki (carrots and

!61 Ibidem, s. 38.

62 R.L. Armitage, J.S. Nye [red.], CSIS Commission on smart power. A smarter, more secure America, CSIS 2007.

63 E. Wilson, Hard Power, Soft Power, Smart Power, „The Annals of American Academy of Political and Social

Science” 2008, s. 616. Prób! zdefiniowania tego poj!cia podj!"a te# S. Nossel, proponuj%c odwo"anie si! do

doktryny liberalnego internacjonalizmu i multilateralizmu w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych.

Z drugiej strony uzna"a ona, #e Stany Zjednoczone powinny wzi%' pod uwag! wszystkie instrumenty sk"adaj%-

ce si! na ich pot!g!, nie tylko militarne, a zatem dyplomatyczne, handlowe, pomoc zagraniczn%, promowanie

warto&ci. Zob. S. Nossel, Smart Power, „Foreign Affairs” 2004, 83/2, s. 131-142.

!"#'&"!"

sticks), lub oddzia%ywaniu poprzez gospodark$. Nye okre"li% soft power jako power of

attraction (si%a atrakcyjno"ci), rozumian# jako zdolno"' do „nak%aniania innych

do potrzeby robienia tego, czego chcemy” (getting others to want what you want),

poprzez przyci#ganie i przekonywanie innych do przyj$cia naszych celów. Istota

soft power sprowadza si$ zatem do zdolno"ci kszta%towania preferencji pozosta%ych

uczestników systemu mi$dzynarodowego, opartej nie na stosowaniu przymusu czy

przemocy, ale sile przyci#gania64

. W uj$ciu zastosowanym przez tego autora

o mi$kkiej sile nale&y my"le' w kategoriach gry o sumie dodatniej. Si%a ma s%u&y'

do osi#gania celów dzi$ki wspó%pracy z innymi, a nie w%adzy nad nimi65

.

Zdolno"' do zmiany zachowa( jednej strony w wyniku oddzia%ywania drugiej

po%#czona jest z niematerialnymi zasobami soft power, które "wiadcz# o jego atrak-

cyjno"ci. Nye zaliczy% do nich: kultur$ (tzw. wysok# i popularn#, je"li jest atrakcyj-

na dla innych), warto"ci polityczne (je"li pa(stwo post$puje zgodnie z nimi u siebie

i za granic#), polityk$ zagraniczn# (je"li inne pa(stwa postrzegaj# j# jako zgodn#

z prawem i uzasadnion# moralnie)66

. Te dodatkowe warunki s# konieczne dla okre-

"lenia, czy zasoby mi$kkiej si%y wp%ywaj# na atrakcyjno"' i wiarygodno"' podmio-

tu, dzi$ki czemu inni b$d# dzia%a' zgodnie z naszymi oczekiwaniami. Dla skutecz-

no"ci mi$kkiej si%y szczególnie wa&ne jest to, co my"li obiekt poddany jej dzia%aniu.

Twarda pot$ga po%#czona jest zwykle z zasobami materialnymi, jak wojsko czy

si%a gospodarcza. Nye twierdzi, &e soft power jest „drug# twarz# si%y”, gdy& w obu

przypadkach chodzi o osi#gni$cie danego celu. Ró&ni# je jedynie metody (przymu-

szanie i rozkazywanie versus pozyskiwanie, przeci#ganie na swoj# stron$), natura

zachowa( (zach$ty ekonomiczne, przymus versus czyste przyci#ganie, asocjacja), jak

i materialno"' zasobów67

. Id#c zatem za tym autorem, efektywna analiza polityki

mi$dzynarodowej zale&y dzisiaj od w%a"ciwego zrozumienia wzajemnej zale&no"ci

pomi$dzy hard (militarn#, ekonomiczn#) a soft power (symboliczn#), które wzajemnie

na siebie oddzia%uj#68

. Pa(stwo, aby wp%yn#' na preferencje innych podmiotów,

mo&e w niektórych przypadkach pos%ugiwa' si$ zasobami uznanymi za )ród%a hard

power. Najcz$"ciej u&ywany jest wtedy czynnik ekonomiczny, a zw%aszcza dyna-

micznie rozwijaj#ca si$ gospodarka danego pa(stwa, które mog# by' bod)cem

zach$caj#cym innych do bli&szej wspó%pracy, czy nawet integracji69

. Integracja

wi#&e si$ jednak z konieczno"ci# przeprowadzenia licznych reform wewn$trznych

!64 J.S. Nye, Soft Power. The Means to Success…, s. 6.

65 Idem, Przysz"o&% si"y…, s. 19.

66 Ibidem, s. 163-165.

67 Zgodnie z koncepcj% Nye’a command power to zdolno&' zamieniania tego, co robi% inni, oparta na przymusie

lub pokusie; co-optive power - zdolno&' kszta"towania tego, czego chc% inni, oparta na atrakcyjno&ci kultury

i warto&ci oraz zdolno&' manipulowania agend% politycznych wyborów innych.

68 L. Chouliaraki [red.], The soft power of war, London 2007, s. 2.

69 W niektórych przypadkach równie# zasoby gospodarcze mog% przyczyni' si! do zwi!kszania soft power.

Na przyk"ad przywódcy Unii Europejskiej ch!' przyst%pienia innych pa$stw do tej organizacji przedstawiaj%

jako przejaw mi!kkiej si"y. Dotyczy"o to m.in. pa$stw Europy )rodkowo-Wschodniej, które musia"y dokona'

zmian w prawie, aby dostosowa' si! do unijnych standardów.

!"#'$"!"

nie tylko na poziomie gospodarczym, ale te& politycznym i spo%ecznym. Przeja-

wem tego jest polityka warunkowo"ci Unii Europejskiej w procesie rozszerzenia

o nowe pa(stwa. W zamian za to otrzymuj# one korzy"ci w postaci: pe%noprawne-

go cz%onkostwa, dost$pu do wspólnego rynku, nowoczesnych technologii, wspar-

cia gospodarczego - po&yczek i kredytów, inwestycji zagranicznych.

Jak ju& zosta%o zauwa&one, samo posiadanie wyartyku%owanych zasobów mi$k-

kiej si%y nie warunkuje jeszcze skutecznego ich wykorzystania. Ocena efektywno"ci

soft power zgodnie z preferencjami danego podmiotu politycznego zale&y od kilku

czynników: po pierwsze, samej istoty soft power, która jest rozproszona i ma%o

„sterowna” - s%abo kontrolowana przez rz#dy pa(stw; po drugie, nieprzewidywal-

no"ci odbiorcy, do którego jest skierowana - konieczno"' akceptacji przez niego

podj$tych przez nas dzia%a(; po trzecie, istoty dyplomacji publicznej - jako narz$-

dzia wywierania wp%ywu na masow# opini$ publiczn# poprzez mass media i nowo-

czesne "rodki komunikacji.

Specyfik# mi$kkiej si%y jest równie& to, &e zgodnie z tendencj# globalizacji

jej dysponentami, poza pa(stwami (takimi jak Stany Zjednoczone, Chiny, Japonia),

jest wielu innych aktorów mi$dzynarodowych, tj. organizacje mi$dzynarodowe

(Unia Europejska, ONZ, Bank *wiatowy), organizacje pozarz#dowe o ró&nym

charakterze, np. korporacje transnarodowe, czy podmioty specyficzne (Stolica

Apostolska).

Oprócz )róde% mi$kkiej si%y i jej zdywersyfikowanych dysponentów, z poj$ciem

tym wi#&# si$ równie& trzy oblicza zachowa(70

. Pierwsze, id#c za R. Dahlem, pole-

ga na nak%anianiu innych, by zrobili to, czego w przeciwnym razie by nie zrobili,

pos%uguj#c si$ atrakcyjno"ci#, perswazj#, by zmieni' ich preferencje. Drugie, suge-

rowane przez P. Bachracha i M. S. Baratza, skupia si$ na tworzeniu ram i ustana-

wianiu agend, przy wykorzystaniu atrakcyjno"ci lub instytucji sprzyjaj#cych uznaniu

agendy za prawomocn#71

. S. Lukes wyró&nia natomiast trzecie oblicze zachowa( -

kszta%towanie cudzych preferencji za pomoc# atrakcyjno"ci i/lub instytucji,

aby kszta%towa' wcze"niejsze preferencje innych. Sam# atrakcyjno"' podmiotu

pos%uguj#cego si$ soft power wzmacnia za" podobie(stwo aktorów i wspólny stosu-

nek do okre"lonych spraw, a nie perswazja.

Z regu%y atrakcyjno"' i generowana przez ni# mi$kka si%a nie wymaga wielkiej

aktywno"ci (tzw. bierna mi$kka si%a). Niekiedy jednak podmiot musi podj#' ak-

tywne starania, stosuj#c ca%# gam$ instrumentów, takich jak: dyplomacja publiczna,

"rodki masowego przekazu, wymiana czy udzielanie wsparcia zarówno w formie

bezpo"redniej, jak i po"redniej72

. W"ród klasycznych form eksponowania mi$kkiej

si%y mo&na wyró&ni' pomoc prawn#, humanitarn#, rozwojow#, legislacyjn# i insty-

!70 J.S. Nye, Przysz"o&% si"y…, s. 174-175.

71 P. Bachrach, M. S. Baratz, Two Faces of Power [w:] R. Bell, D. W. Edwards, H. W. Wagner [red.], Political Power:

A Reader in Theory and Research, New York 1969, s. 94-99.

72 Ibidem, s. 180.

!"#''"!"

tucjonaln#. Nowym narz$dziem, widocznym zw%aszcza w dzia%aniach Unii

Europejskiej od pocz#tku lat dziewi$'dziesi#tych jest wsparcie w transformacji

demokratyzacyjnej, za pomoc# takich "rodków, jak: dyplomacja, pomoc finansowa

dla dzia%alno"ci opozycyjnej, wsparcie spo%ecze(stwa obywatelskiego, wsparcie

mediów, dyplomacja publiczna, szkolenia, sta&e. Unia Europejska, jako specyficzna

organizacja mi$dzynarodowa, a zarazem „pot$ga cywilna i normatywna”,

najcz$"ciej odwo%uje si$ do zasad, tj. demokracji, praw cz%owieka, rz#dów prawa,

tworzenia organizacji pozarz#dowych, wolnego rynku, które s# dowodem na jej

mi$kk# si%$ w stosunkach mi$dzynarodowych. Jej podstawowymi atrybutami

z obszaru soft power s#: deklaracje polityczne, pot$ga ekonomiczna, atrakcyjno"'

cywilizacyjna, aktywno"' dyplomatyczna.

Pomiar mi$kkiej si%y ró&nych podmiotów, najcz$"ciej pa(stw, w postaci two-

rzenia rankingów soft power by% od zawsze bardzo popularny. Wspomniany wy&ej

raport RAND Corporation traktuje pot$g$ pa(stwa w sposób ca%o"ciowy, podkre-

"laj#c wci#& znacz#c# rol$ si%y militarnej. Indeks soft power uwzgl$dnia m.in.: prze-

strzeganie praw cz%owieka, emisj$ CO2, liczb$ najbardziej podziwianych globalnych

marek reprezentuj#cych dany kraj, osi#gni$cia w igrzyskach olimpijskich, poziom

edukacji, liczb$ imigrantów czy znajomo"' j$zyków obcych w"ród obywateli. Pa(-

stwem o najwy&szym wska)niku soft power na "wiecie w wi$kszo"ci rankingów s#

Stany Zjednoczone. W rankingu 20 rynków wschodz#cych, przygotowanym przez

Ernst & Young i Moskiewsk# Wy&sz# Szko%$ Zarz#dzania Skolkowo, Polska zaj$%a

dziesi#te miejsce, ex aequo ze S%owacj#73

. Najwy&szy wska)nik soft power w"ród 20

rynków wschodz#cych maj# Chiny, które s# jednocze"nie na dziewi#tym miejscu w

"wiatowym rankingu. Pierwsze trzy pozycje zajmuj# Stany Zjednoczone, Francja i

Niemcy.

Miernik ewaluacji globalnej mi$kkiej obecno"ci pa(stwa w stosunkach mi$dzy-

narodowych, tzw. IEPG (Elcano Global Presence Index), opracowa% te& Real Instituto

Elcano w Madrycie74

. W"ród trzech wska)ników, tzw. “globalnej obecno"ci”, pod-

danych ocenie 42 pa(stw o najwi$kszym wska)niku rozwoju gospodarczego (dane

Banku *wiatowego z 2008 r.), wymieniono: obecno"' ekonomiczna (ok. 38,50

procent), militarna (15,52 procent) i mi$kk# (soft) (45,98 procent). Do tej ostatniej

zaliczono: migracje, turystyk$ i sport, kultur$ , informacje, technologie, nauk$, edu-

kacje i wspó%prace rozwojowa.

!73 P. Skwirowski, Ro&nie nam (soft) power. Za euro powinny przyj&% inwestycje, [www.wyborcza.biz, dost!p:

12.10.2012]. 74 Measuring the international presence of countries: the Elcano Instituteʹs IEPG Index methodology revisited (WP), I. Olivié,

I. Molina, „Working Paper” 9/2012,22/7/2012, [www.realinstitutoelcaNo.org, dost!p: 2.12.2012].

!"#'("!"

Zako#czenie Si%a w stosunkach mi$dzynarodowych nie straci%a na znaczeniu, zmieni%y si$ je-

dynie warunki, w jakich jest stosowana, oraz jej podstawowe parametry. Dyskusj$

nad kategori# i dynamik# si%y wywo%a%o wprowadzenie do nauki o stosunkach

mi$dzynarodowych kategorii soft power obok jej twardego odpowiednika hard power

oraz ostatnio wyodr$bnionej, %#cz#cej oba poj$cia w spójn# strategi$, smart power.

Ka&dy z tych elementów charakteryzuje si$ odmiennym rozk%adem akcentów,

preferowanymi )ród%ami si%y i ich funkcjonowaniem. Hard power koncentruje si$ na

materialnych wymiarach si%y: militarnym, ekonomicznym, opartych na przymusie,

przekupstwie i sankcjach. Soft power skupia si$ na warto"ciach niematerialnych,

g%ównie w obszarze kultury, edukacji, prawa, i pos%uguje si$ takimi kategoriami, jak

atrakcyjno"', dobro czy prawomocno"'. Oba poj$cia %#czy smart power - kreatywna

strategia uzupe%niaj#cych i wspieraj#cych si$ "rodków militarnych, ekonomicznych

i kulturalnych. Pod wp%ywem zmian %adu mi$dzynarodowego wymienione katego-

rie si%y podlegaj# dynamicznej ewolucji i dyfuzji, ulegaj# rozproszeniu, nak%adaj# si$

na siebie, generuj#, w jednych sytuacjach uzupe%niaj# si$ wzajemnie, a w innych

wykluczaj#. Dynamicznym przemianom podlegaj# te& regu%y i zasady wykorzysta-

nia poszczególnych komponentów si%y.

J. S. Nye, formu%uj#c koncepcj$ mi$kkiej si%y, odpowiada zatem na wyzwania

przejawiaj#ce si$ w globalnych tendencjach nowego %adu mi$dzynarodowego, roz-

wijaj#cego si$ kierunku wielobiegunowo"ci, w po%#czeniu z post$puj#c# globaliza-

cj# gospodarek, doskonaleniem nauki i technologii. Te nowe tendencje wywo%uj#

wzmo&on# rywalizacj$ mi$dzy pa(stwami o ca%o"ciow# pot$g$ w stosunkach mi$-

dzynarodowych. Coraz wi$ksz# rol$ zaczyna odgrywa' tu soft power. Zwi$kszenie

znaczenia komponentów zawartych na tej p%aszczy)nie spowodowane jest zw%asz-

cza rozproszeniem si$ )róde% na innych p%aszczyznach przedmiotowych, ale

i podmiotowych, poprzez legitymizacj$ nowych aktorów w stosunkach mi$dzyna-

rodowych. Obecnie to w%a"nie mi$kka si%a, rozumiana jako niematerialna cz$"'

pot$gi pa(stwa, powsta%a i funkcjonuj#ca na bazie jego twardych zasobów i jedno-

znacznie z nimi zwi#zana, na któr# sk%ada si$ kultura, pot$ga duchowa, polityczna,

edukacyjna, dyplomatyczna, zdeterminowa%a znaczenie pot$gi pa(stwa w stosun-

kach mi$dzynarodowych.