شریعتی و مدرسه جدیدنام مقاله :

(2003، 1382)سال نویسنده : سعید پیوندی / دانشیار دانشگاه پاریس

اندیشه دکتر شریعتیموضوع : بازخوانی تعلیم و تربیت اسالمی و مدرسه جدید در

: شرح

مدرسه جدید در اندیشه دکتر شریعتی" ای که در پی خواهد امد "بازخوانی تعلیم و تربیت اسالمی و عنوان اصلی مقاله

مفهوم مدرسه مدرن در دوره جدید به دیدگاه شریعتی در این باره و است که در آن دکتر پیوندی ضمن تعریفی از

:نویسد لیم و تربیت پرداخته است. او میبه مساله تع رویکرد او

اند بدون تردید علی شریعتی از از دیدگاه دینی و اسالمی مورد نقد قرار داده در میان اندیشمدانی که نظام آموزشی را ..."

است که دامنه برخورد خود در این ای برخوردار است. دکتر شریعتی یکی از نادر منتقدان نظام آموزشی جایگاه ویژه

گستراند، و با نگاهی اسالمی انقالبی، در فلسفه وجودی و وظایف مدرسه می های فعالیت و ترین جنبه حوزه را به اصلی

"...آید ی نوعی الگوی جایگزینی هم برمی ارائه صدد

: مقاله

یکی از نهادهای در ایران به عنوان یکی از "موسسات تمدنی" نو و نیز( ۱گیری مدرسه جدید ) شکل

کشور ما روبرو شد. کسانی توسعه های بسیار متفاوتی در صلی و فراگیر جامعه مدرن با واکنشا

رسیدن به کاروان ترقی و پیشرفت تلقی میکردند و گروهی آموزش جدید بر پایه الگوی اروپایی را راه

از نیمه اولان دست زدند. در نقد و برخورد با نهاد نوپای آموزشی ایران که هم به مقاومت در برابر

های مذهبی و گرایش قرن نوزدهم میالدی بتدریج جای خود را در جامعه ایران باز کرد محافل و

در ایران در ابتدای ( ۲مدرسه جدید ) گرا نقش بسیار فعالی داشتند. در حقیقت اندیشمدانی اسالم

ظم کهن" در آموزش ها و "ن رویرو شد که نمایندگان سنت های شدید کسانی گیری خود با مخالفت شکل

تافتند. اگر مخالفت با مدرسه جدید در دوران اولیه اشکا عرصه را روی بر نمی یودند و نوآوری در این

دیدگاه اسالمی لی کور و دشمنانه و احساسی داشت و از سر تعصب صورت میگرفت بعدها کسانی از

د و بررسی قرار دادند. از میان نق مدرسه را بر پایه کارکردها و جایگاه ان در جامعه امروز مورد

ویژه از دکتر علی شریعتی یاد کرد که با اند باید به پرداخته اندیشمدان معاصری که به نظام آموزشی

ایران را های نظام آموزشی ها و کارکرد گرایانه فلسفه، اهداف، روش اسالمی و آرمان نگرشی دینی

.دهد ای قرار می مورد انتقاد ریشه

اثارفلسفی و اجتماعی و های و علی شریعتی در زمینه آموزشی تا حدودی در پس اندیشه های دیدگاه

میان میاید. هدف این نوشته معرفی گفتمان تربیتی و تر از انها سخنی به شناسانه او پنهان شده و کم اسالم

سالم ویژه بخشی است که در کتاب روش شناخت ا های وی به خالل نوشته آموزشی دکتر شریعتی از

موضوع آموزش(. ۳به چاپ رسیده است)( ۵۲۵تا ۴۲۹مکتب تعلیم و تربیت" )صفحات " تحت عنوان

و پررنگ های مختلف دکتر شریعتی حضوری برجسته در اشکال رسمی و غیر رسمی ان در نوشته

ی همراه کارکردهای موسسات آموزش دارد ولی در نوشته نامبرده نظام آموزشی و اهداف و فلسفه ان به

تر به بررسی نظرات نویسنده، مقاله کنونی بیش را مورد بررسی قرار گرفته و از همین روبرای

.کند تکیه می "مطالب "مکتب تعلیم و تربیت

زمینه تاریخی نقد مدرسه جدید ایران

گیری و تحول شکل های نظام آموزشی مدرن را باید در متن تاریخی برخورد علی شریعتی با بنیان

ایران درجریان روند دگردیسی و مدرن در ایران مورد مطالعه قرار داد. مدرسه جدید درآموزش

وجود نیامد. با وجود سنت بسیار مدارس دینی به تحول تدریجی موسسات سنتی آموزشی مانند مکتب و

تر به های اسالمی منطقه آموزش نوین در کشور ما بیش سایر تمدن غنی آموزشی و تربیتی ایران و

رادیکال های پیش از انقالب مشروطیت با نوعی گسست نظر داشت. در حقیقت ما در دهه ربه اروپاتج

های درسی و آموزشی و برنامه از آموزش سنتی روبرو بودیم، گسستی که هم به اهداف مدرسه و مواد

.و رابطه با قدرت سیاسی را در بر میگرفت روابط تربیتی مربوط میشد و هم سازماندهی، اداره

های  توجهی به سنت بی نگرش به غرب در فرایند زایش آموزش نوین در ایران را نباید یکسره نتیجه

میالدی به اینسو از روزآمد ۱۶نیز از قرن آموزشی ایران قلمداد کرد چرا که موسسات آموزشی سنتی

ساختارهای کهن خود باز مانده بودند و به دنیای گذشته درونی و های درسی، سازمان کردن برنامه

پاسخگوی نیازهای جامعه در حال گذار و همساز روح زمانه نبودند. شریعتی خود تعلق داشتند و

.کند انحطاط ارزیابی می دهد و انان را در حالت مدارس قدیم را از همین زاویه مورد انتقاد قرار می

خود بر میخاست نتی ایران که سراسیمه از خواب سنگین قرون وسطاییورود مدرسه جدید به جامعه س

جدید به مثابه موسسه "نهادگزار" نماینده توانست واکنش خصمانه بسیاری را در پی نیاورد. مدرسه نمی

نهادی شده" موجود که وظیفه پاسداری از جامعه سنتی را بر عهده " مدرنیته بود در برابر موسسات

انها در کنش وردی تاریخی میتوان از چهار نیرو و جنبش اجتماعی مهم یاد کرد که همهبرخ داشتند. در

.گیری مدرسه جدید در ایران داشتند متفابل سهم مهمی در شگل

اولین تجربه میالدی( را باید ۱۸۳۴شمسی ) ۱۲۱۲فعالیت مدارس میسونرهای خارجی از سال

انکه این مدارس که توسط مبلغان ه شمار اورد. باموسسات آموزشی جدید به سبک غربی در ایران ب

های مذهبی اختصاص داشتند با اداره میشدند به اقلیت امریکایی، فرانسوی و سایر کشورهای اروپایی

فضای اجتماعی انروز ایران حادثه آموزشی و فرهنگی مهمی به شمار این وجود حضورشان در

در های مسلمان هم به این مدارس باز شد و خانوادهانکه بتدریج پای فرزندان برخی میرفت. ضمن

های خود را گسترش فعالیت شهرهایی مانند تهران، تبریز، ارومیه و یا اصفهان مسیونرها توانستند

.دهند

را به ایران طلب درون دستگاه سلطنتی نیروی دیگری بود که فکر مدرسه جدید دولتمردان اصالح

ماندگی تاریخی ایران کرده متوجه عقب شماری از دست اندرکاران را اوردند. تماس با "دنیای مدرن"

پیشرفت سریع را در توسعه نظام آموزشی نوین بر پایه الگوی نیافتگی و بود و اینان راه جبران توسعه

در ایران شود فکر مدرسه جدید را میدانستند. امیر کبیر نخستین شخصیتی است که موفق می اروپایی

ای آموزشی میالدی(، موسسه ۱۸۵۱شمسی، ۱۲۲۹ا پایه گذاری دارالفنون )در سال عملی کند و ب

در جریان سفرهای خود به روسیه از جمله سفر تر وجود اورد. وی پیش مدرن به سبک اروپایی را به

مدارس این کشور بازدید کرده و بعدها نیز از طریق مترجم میالدی( از ۱۸۲۸شمسی ) ۱۲۰۶سال

.های آموزشی اروپایی گرد اوری کرده بود پیرامون نظام فراوانیخود اطالعات

از بازگشت خود به های قرن نوزدهم میالدی برای تحصیل به اروپا رفتند پس جوانانی که در طول دهه

شدند. ابتکار فرستادن دانشجو به اروپا به بازیگران مهم شبکه نوپای مدارس جدید در ایران تبدیل

های نظامی حقارت امیز ایران در برابر روسیه در جستجوی شکست دارد که پس ازعباس میرزا تعلق

ماندگی بود. میرزا صالح شیرازی که با گروه دوم دانشجویان از بن بست عقب راهی برای خروج

های خود از جمله یادداشت میالدی( رهسپار انگلیس شده بود در ۱۸۱۵شمسی) ۱۱۹۳ایرانی در سال

کشور اشاره دارد. بسیاری از کسانی که تجربه انگلستان و نقش ان در پیشرفت اینبه نظام آموزشی

فرهنگ جدید آموزشی ایران مشارکت کردند و برخی از انها در تحضیل در غرب داشتند در گسترش

.موسسات دیگر به تدریس مشغول شدند دارالفنون و

انقالب مشروطیت های پیش از از سال سرانجام باید به اهل فرهنگ و فرهیختگانی اشاره کنیم که

های آموزشی اراده کم نظیری اولین تجربه ها را برای توسعه مدارس جدید باال زدند وبا پشتکار و آستین

حکومت مرکزی که به امر تحصیل همت گمارد، گسترش اولیه وجود اوردند. در نبود یک نوین را به

طور عمده نتیجه ابتکارات خصوصی افراد عالقمند و یی بهویژه در دوره ابتدا به آموزش نوین در ایران

.فرهنگ دوست و تشکل هایی مانند انجمن معارف بود

جنبش بتدریج شکل مدرسه جدید در ایران در چنین فضا تاریخی و در جریان کنش متقابل این چهار

ی بر فرهنگ آموزشی این دریافت الگوی اروپای گذار انها میتوان گونه که از منابع تاثیر گرفت و همان

 واسطه مدارس اما نفوذ الگوی غربی به معنای تقلید کامل و بی .دوره تاثیر فراوان بر جا گذاشت

قرائت های میان سنت و دنیای مدرن در پی پیشگامان مدرسه جدید با شناخت و فهم تنش .فرنگی نبود

های درسی جدید تلفیقی از برنامه ن دورههای درسی مدارس ای ایرانی از تجربه اروپایی بودند و برنامه

های گفت که مدرسه جدید در انچه که به اهداف و کارکرد و مواد آموزشی سنتی بود. اما همزمان باید

های جدی با موسسات سنتی مانند های تربیتی برمیگردد دارای تفاوت روش اجتماعی وآموزشی و

دینی مدارس دینی بود.در مدارس جدید در مقایسه با موسسات قدیمی دروس سکوالر و غیر مکتب و

مهمی هم در سازماندهی و صورِت مواد غالب و اصلی برنامه مدارس تبدیل شدند و تغییرات بسیار به

زبان فارسی پدید امد. بدعت مهم دیگر مدرسه های آموزشی و تربیتی از جمله در شیوه یادگیری روش

روحانیون در امور آموزشی و ظهور بازیگران جدیدی در جدید کاهش و حتی کم رنگ شدن نقش

ناِم دوره مشروطه و های فرهنگی و روشنفکران به بسیاری از شخصیت .عرصه تعلیم و تربیت بود

این دوره از ان نقش فعالی هم در گسترش نظام آموزشی ایفا کردند. آنچه که در بازخوانی های پس سال

مدرسه جدید دیالوگ و ارتباط گیری و نهادی شدن تاریخی مهم میتوان گفت این است که در روند شکل

شدن بود شکل نگرفت و بازیگران هر دو ذهنیت در ای میان دنیای سنتی و دنیایی که در حال سازنده

دیگری را جای گفتگو و تالش برای نوسازی مشارکتی ترجیح دادند فضاهای خود باقی ماندند و به

های حوزه یا با او به ستیز برخیزند. به زبانی ساده جامعه ما در آموزش چون سایر نادیده بگیرند و

دنیای مدرن و سنتی جانشین اجتماعی نتوانست فر هنگ دیالوگ و مشارکت در در برخورد تاریخی دو

.فرهنگ مقابله و ستیز و خشنونت کند

گرفت و طی نوعی دوگانگی در موسسات آموزشی هم شکلبا افزایش تدریجی شمار مدارس جدید

دادند. بعدها در جریان گسترش نظام دوره طوالنی نظام جدید و قدیم در کنار هم به حیات خود ادامه

های درسی های ارزش یابی، کتاب ها، روش سازی برنامه یکسان آموزشی ما شاهد نقش فزاینده دولت و

صورِت یک نهاد های پس از انقالب مشروطیت به شی در سالهستیم. نظام آموز و تربیت معلم

های جدید مدرسه کارکرد . سراسری با وظایف و اهداف جدید نفوذ خود در جامعه ایران را گسترش داد

های مختلف اقتصادی و فراتر میرفت وحوزه در مقایسه با نظام سنتی از بعد آموزشی به مراتب

.اجتماعی را شامل میشد

محافل مذهبی و گونه که گفته شد، با واکنش شدید ی نهاد آموزشی جدید در ایران، همانگیر شکل

خشنونت امیزی داشت و کار به درگیری های سنتی روبرو شد. این مخالفت در ابتدا اشکال بسیار گروه

کشید. برای تکفیر بانیان مدارس و دانش اموزان انها می و اتش زدن، خراب کردن، ضرب و شتم و

های سنتی را به چالش نماد نفوذ غرب و فرهنگ غربی در ایران بود که نهاد سیاری مدرسه جدیدب

جدید در نگاه مخالفان های اصلی نفوذ انها را مورد تهدید قرار میداد. مدرسه کشید و یکی از حوزه می

ها هم ز مخالفتایران بر ناخاسته بود. برخی ا ای "برون زا" و "خارجی" بود که از متن جامعه پدیده

نااگاهی و با تحریک این یا آن روحانی متعصب و مکتب دار به جماعتی را شامل میشد که از سر

طور کلی باید گفت که روحانیت ایران در استانه انقالب آن حمله میکردند. به مدارس و پیشگامان

از همراهی با اریمشروطیت و پس از آن بر سر برخورد با آموزش نوین دچار دو دستگی بود، بسی

مدرسه جدید پیوستند. از میان مخالفان دوآتشه مدارس جدید سر باز زدند و حتی به صف بانیان

استقبال کردند باید از ایت هللا محمد طباطبایی یاد کرد که روحانیون سرشناسی که از طرح مدرسه جدید

.ده بودبود و مدیریت انرا به پسرش سید محمد صادق سپر موسس مدرسه اسالم

شد تا های نوسازی آمرانه و غیر مشارکتی سبب حکومت رضا شاه در ایران و اعمال سیاست

مقاومت منفی و نوعی ها با گسترش مدرسه جدید رو به خاموشی گذارند و ما شاهدکاهش مخالفت

دخالت سر آشتی نداشتند. این عقب نشینی و انزوای نیروهایی اجتماعی باشیم که با نهاد آموزش نوین

آموزشی دوگانگی که در حوزه تحصیلی ایران وجود داشت را به موثر دولت در امر گسترش نظام

های ها هزار مکتب و بخشی از مدارس قدیمی در شهرها و روستا خاتمه داد و ده سود مدارس جدید

.ایران اندک اندک از میان رفتند

در ایران هستیم جدیدی در نقد مدرسه جدیدهای پس از جنگ دوم جهانی ما شاید رشد گرایش در سال

کنند. های دینی باز می روشنفکران و شخصیت که بتدریج جای خود را درمحافل مذهبی و یا در میان

گیرند. ایجاد شماری از مدارس با پراتیک آموزشی را در بر می ها همزمان حوزه نظری و این گرایش

عباس شمار میرفتند. شبکه مدارس اسالمی که توسط شیخجمله ابتکارات عملی نو به گرایش مذهبی از

عملی برای بازگرداندن فرهنگ های اسالمی براه افتاده بود در کنار مدارسی مانند کمال، علوی تالش

های بسیاری از مدارس این بود که در کنار برنامه اسالمی به نظام آموزش رسمی هستند. نوآوری

زونتر به دانش اموزان پیشنهاد میشد و فضای عمومی انها هم دینی ف رسمی نوعی آموزش و تربیت

.اسالمی داشتند حال و هوای

شود و ما شاهد می های انتقادی نسبت به نظام آموزشی وارد مرحله جدیدی در حوزه نظری نیز گرایش

های مختلف به نقد هستیم که از زاویه گیری و برخورد برخی از روشنفکران و اندیشمندان دینی موضع

گیری انها با تفکر و جدید انتقادی در حوزه آموزش فاصله زنند. تفاوت بزرگ گرایش مدرسه دست می

اولیه مدرسه مدرن است. گرایش انتقادی معاصر بر خالف پیشینیان آموزش نوع برخورد مخالفان

اصالح آن در تر در فکر تغییرو میکند و بیشهای درسی را یکجا رد ن ماهیت سکوالر برنامه مدرن و

چنین اعتراض نسل جدید منتقدین هم .های بومی و دینی جامعه ایران است جهت نزدیک شدنش به ارزش

نامند نهاد آموزش از انچه که انها "الگوهای غربی" می "متوجه عدم کارآیی مدرسه و" دنباله روی

ی شریعتی از جمله منتقدین جدید نظام آموزشی در ایت هللا مطهری و عل است. جالل ال احمد،

آموزشی های مختلف به نظام های اسالمی هستند که در آثار نظری خود از جنبه گرایش چهارچوب

.مدرن ایران پرداخته اند

نظام آموزشی نوین در اندیشه شریعتی

اند بدون تردید قرار داده نقددر میان اندیشمدانی که نظام آموزشی را از دیدگاه دینی و اسالمی مورد

شریعتی یکی از نادر منتقدان نظام آموزشی ای برخوردار است. دکتر علی شریعتی از جایگاه ویژه

های فعالیت و فلسفه وجودی و وظایف ترین جنبه حوزه را به اصلی است که دامنه برخورد خود در این

برمیاید. رائه نوعی الگوی جایگزینی هممیگستراند و با نگاهی اسالمی انقالبی در صدد ا مدرسه

آموزشی مدارس غربی را شریعتی خود در به خورد با نظام آموزشی ایران محدود نمیکند و فلسفه

.دهد مورد بازخوانی انتقادی قرار می

آموزش در ابعاد علت توجه دکتر شریعتی به آموزش را باید از جمله در نظام فکری او و نقشی که

کند جستجو کرد. از سوی ایفا می رسمی ان در شکل دادن هویت و شعور فرد اجتماعیرسمی و غیر

شغلی و نیز پراتیک اجتماعی در تماس دایمی با نظام دیگر نباید از یاد برد که شریعتی به واسطه

قرار داشت. از این منظر شاید بتوان گفت نگاه شریعتی از درون به یکی از آموزشی ایران و اروپا

.ترین و فراگیرترین نها دهای جامعه مدرن است مهم

تحلیل قرار داد : نخست ها و برخوردهای علی شریعتی به مسایل آموزشی را از دو زاویه مورد نوشته

آموزشی و پدیده تحصیل در جوامع امروزی طور مستقیم و هدفمند به نقد نظام نوشته هایی که به

ویژه باید به مطلبی تحت عنوان "مکتب گونه که گفته شد، به انهم ها، پردازند. در میان این نوشته می

های تجربه تربیت" اشاره کرد که در آن نویسنده به مقایسه انتقادی نظام آموزشی جدید و تعلیم و

تواند از طریق بررسی شریعتی می زند. نگاه دوم به نظریات آموزشی آموزشی تمدن اسالمی دست می

گوناگون او صورت گیرد. موضوع آموزش و کری نویسنده و آثارجایگاه آموزش در نظام ف

های شریعتی حضوری خودسازی در سراسر نوشته یادگیری،آگاهی و خودآگاهی، خودآموزی و

توانند بازتاب درک وی از آموزش در اشکال رسمی )مدرسه( و می برجسته و پررنگ دارند و بنوعی

که شریعتی به نیز قلمداد شوند. همزمان نباید از یاد برد خانواده، مسجد، خود آموزی...() غیر رسمی

موفق شخصی او به عنوان کنشگری نقش معلمی بسیار دلبسته بود وموقعیت، نفوذ کالم و تجربه بسیار

.های او پیرامون آموزش تاثیر نگذارد اندیشه که شیفته کار خود بود نمیتوانسته بر

آموزشی مدرن را در چند و تربیت" نظام آموزشی ایران و نهادنوشته شریعتی با عنوان "مکتب تعلیم

گردد. گناه اغازین" مدرسه جدید در ایران باز می" کشد. انتقاد نخست شریعتی به بعد اساسی به نقد می

مانده، های مدارس دوران تمدن اسالمی باز بنیانگذاران مدرسه جدید از درک فضیلت از نظر نویسنده،

که با تجربه فرهنگی و بومی ما اند ایم کم بها داده و به سراغ الگوهایی رفته داشتهبه انچه که خود

بزرگ دانش تربیتی انباشته شده در طول تاریخ ما بدون همساز نیستند. این بدان معناست که سرمایه

وزشیهای غنی گذشته و نظام جدید آم گیرد که میان تجربه به گسستی ایراد می استفاده مانده است. او

.ایران وجود داشته و دارد

در غرب را میتوان در های آموزشی متداول از نظر شریعتی مشابه بسیاری از رفتارها، قواهد و هنجار

ترتیب در آموزش نیز مانند بسیاری دیگراز های پیشین آموزشی ایران و اسالم هم یافت. به این تجربه

های خویش" است و ارزش بخشیدن به تجربهبازگشت به " های اجتماعی شریعتی خواهان عرصه

های مکاتب و ها و برنامه هم شریعتی بر این باور است که برخی روش گذشته بومی. به همین خاطر

جستجوی قدیمی میتوانستند روز امد شوند و پایه کارنظام آموزشی مدرن قرار گیرند: "در مدارس

سراغ مکتب نیز باید رفت، چه، تربیت حتی باید به های موفق در علوم انسانی و از جمله تعلیم و شیوه

ای آزاد بگردیم و نگاهی تیز و نکته یاب و روحی که از اندیشه در انجا نیز میتوان چیزها یافت، اگر یا

.(۴۳۸غرب تحقیر نشده است" )ص شکوه و قدرت

همسازی آن با آنچه که بیش از هر چیز در نظام آموزش سنتی ایران توجه او را بخود جلب کرده

مثابه سرمایه فرهنگی جریان شناسانه ایران است که به های فرهنگی و اقلیمی و انسان ویژگی

است. شریعتی چنین گرایشی را شیفتگی و دست فراموشی سپرده شده گیری مدرسه جدید به شکل

شماری از داند و در موارد پر روشنفکران معاصر ایران می مقبولیت الگوهای غربی نزد نخبگان و

.کند فرهنگی غرب و تجدد گرائی معاصر" با دید انتقادی یاد می "نفوذ و سپس سلطه

موسسه آموزشی کشور ما را ترین نویسنده که به کارکرد و کارآیی مکتب باور فراوان دارد این دیرینه

کند. انتقاد او د میترین روستاها " قلمدا عقب مانده "بزرگترین پایگاه طبیعی میارزه با بیسوادی حتی در

های سنتی است و با توجه به ریشه سازمان و کارکرد مدرسه جدید در محیط تر متوجه ناسازگاری بیش

کند : " همین می بودن تجریه مکتب در فرهنگ ایران انرا راه حلی برای گسترش آموزش قلمداد دار

ت و اصالح آن به تناسب زمان با تقوی سنت بزرگ و ریشه دار فرهنگی را میتوانستیم حفظ کنیم و با

 انکه روستائیان را با شود، بی برای مبارزه با بیسوادی صرف می تر از انچه امروز ای بسیار کم هزینه

طبیعی و با مآب و بیگانه و افرادی نامتجانس ...رویرو کنیم میتوانستیم بسیار ساده و شکلی فرنگی

کردن بیسوادی در میان توده و ف اساسی که ریشه کنتر، به هد تشکیالت خیلی اندک و بودجه اندک

.(۲۴۶ـ۲۴۵ ویژه روستاییان است، نائل آئیم" )ص به

سنتی در ها و کارکردهای مشخص آموزش های مختلف نوشته خود به سراغ ارزش شریعتی در بخش

اه اندازی گذشته میتوانستند در ر های رود تا نشان دهد کدام بخش از تجربه مکتب و مدارس قدیم می

گیرند : "در مکتب تعلیمات اجباری نیست، رایگان نیست، نظام آموزشی جدید ایران مورد توجه قرار

طبیعی است که بدون کسب مدرک رسمی و استفاده از مزایای قانونی و یا ولی شرایط چندان ساده و

ی، هرهای خاص اجتماع جبری گذراندن این دوره برای شغل، تحصیل و یا موقعیت ضرورت

برخورد دکتر شریعتی با .(۴۲۹تواند کودکش را به مکتب بگذارد." )ص ای ... به اسانی می خانواده

شمسی درک کرد. ۵۰و ۴۰های آموزش سال پدیده مکتب را البته باید در متن آن دوره یعنی وضعیت

اتر میرفت و سال فر ۶درصد جمعیت باالتر از ۷۵ایران از زمانی که نرخ بیسوادی در روستاهای

دانش هم دیدند و برنامه سپاه نوجوانان روستایی هیچگاه رنگ کالس و ومدرسه را نمی بیش از نیمی از

مشاهده چنین وضعیتی است که نتوانسته بود موفقیت چشمگیری در این زمینه کسب کند. شریعتی با

ها به مدرسه ذب همه بچهنوین در توسعه آموزش و ج نابود کردن مکتب و همزمان عدم توانایی آموزش

.گیرد را به باد انتقاد می

دهد که پردازد و نشان می می نویسنده با چنین برداشتی از جایگاه آموزش سنتی به تحصیالت عالی هم

های امروزی وجود داشته که هم سنگ دانشگاه نوعی سازماندهی عقالنی و علمی در مدارس قدیمی

های مختلف جا داده است. اشاره او به نظام مدرسه سنتی دوره ریادگیری و پژوهش علوم مختلف را د

دو دوره سطح و خارج و تقسیم علوم به دو بخش نقلی )برگرفته از دین( و عقلی و تقسیم تحصیل به

گرفته است. نویسنده به وجود سنت تحقیق آزاد و اجتهاد برای نقد علوم موجود با چنین هدفی صورت

تر به متون تدریس میشدند و مرحله سطح بیش د که در مدارس قدیمی همه علومکن زمان هایی اشاره می

های سطح توسط فرد " بدان معنی است که مجموعه دانستنی موجود تکیه میکردد. گذراندن مرحله

دانشجو با طی این مرحله صاحب جواز یا اجازه (. ۴۷۴گرفته است" )ص علمی رشته خود را فرا

وی را لم رسمی بود که بر اساس ان استاد مراتب شایستگی علمی و اخالقیخود نوعی دیپ میشد که

که نشان دهد "علیرغم آزادی دهد گواهی میکرد. شریعتی طرح جزییات نظام قدیم با این هدف انجام می

دارد، ضوابط علمی و تحصیلی بسیر دقیق مدارک ای که در نظام آموزش اسالمی وجود خارق العاده

.(۴۸۶کار است" )ص سمی و معینی درعلمی کامالً ر

دوره دکتری در " : کند برای تکمیل مجموعه نظام سنتی نویسنده به دوره عالی پژوهشی هم اشاره می

حالیکه دوره خارج در نظام حوزه، نظام آموزشی معموالً به تحقیق در یک سوژه منحصر است، در

(. ۴۹۷ی مسائل عالی و نظری علم " )ص انتقاد خود یک دوره آموزش آزاد است و طرح تحقیفی و

های غنی و درخشان گذشته را در مدارس بزرگ قدیمی ایران سنت تاسف شریعتی در این است که

.گذاردند و خود را در چهارچوب علوم دینی محدود کردند زمان بتدریج وا

آزادی در آموزش سنتی و امروزی

فقط به کارایی های پیشین البته زش گذاری تجربهعلی شریعتی در بازگشت به گذشته آموزشی و ار

در اندیشه آموزشی نویسنده نوعی .های روستایی و یا مدارس قدیمی مذهبی نظر ندارد مکتب در محیط

شود که در عملکرد و موسسات قدیمی دیده می های خاص رایج در سازماندهی شیفتگی به آزادی

جدید از میان رفته است. از نظر او بسیاری از روش هایی که در مکتب ساختار دیوان ساالرانه مدرسه

بسا شماری قدیمی رایج بودند را نباید فقط بخاطر قدیمی و یا سنتی بودن کنار گذاشت، چه و مدارس

هم در مقایسه با الگوهای بخاطر نزدیکی و سازگاری با فرهنگ و روحیه ایران از کارایی بیشتری

.هستند غیر بومی برخودار

تقویم آموزشی های مختلفی در زمینه سن شروع تحصیل، ساعات کار روزانه، دکتر شریعتی به مثال

درسی و روابط تربیتی و انسانی های آموزشی، اعطای کمک هزینه، موضوعات ساالنه، تامین هزینه

ر متن زندگی طبیعی ها د نشان دهد که چگونه این تجربه کند تا در تجربه آموزشی سنتی ایران اشاره می

های گسترده مردم به سراغ آموزش ریشه داشتند و موجب میشدند گروه مردم فرهنگ بومی ایران

.مکتبی روند

کشد بیش از هر چیز می شریعتی البته در جستجوی بازگشت ساده به گذشته نیست. آنچه که او به میان

توانند در شرایط جدید هم بخاطر می فراموش نکردن گذشته، ارزش گذاری تجربه هایی است که

شوند. او خود به این نکته اعتراف دارد که مدارس همنوایی با فرهنگ مردم بازسازی و نوسازی

اند و دوران انحطاط خود نظام آموزشی معاصر کارایی خود را از دست داده مذهبی سنتی در مقایسه با

با گذشته که سخت ضعیف کرده است، چنانکنند. از نظر او "شرایط زمان این مدارس را می را طی

گذشته افتخار امیز و درخشان داشته های یک بنای عظیمی که چون ویرانه فاصله بسیار یافته، ولی، هم

.(۴۵۲را کشف کرد ." )ص است، میتوان با مطالعه علمی آن این گذشته

مدرسه جدید به سراغ گیر های محدود کننده و اجبارهای دست و پا شریعتی برای نشان دادن کارکرد

های کنونی نظام جدید که بسیاری اجباری رود تا نشان دهد میتوان موسسات آموزشی را بدون مکتب می

یا ازادی ستیزانه هستند اداره کرد. این واقعیت قدیمی و سنتی که از انها دارای ابعادی محدود کننده و

نیز برای صیل ابتدایی را شروع کند، یعنی قید سنیتواند به مکتب آید و تح هر تاریخ می آموزنده "با

سنی برای مدرسه در کار نیست" ناِم سن مجاز برای تحصیل و یا حد نصاب ای به شروع ندارد و مساله

مکتب برای دانش اموز خود قائل میشد. عدم وجود از نظر شریعتی اولین آزادی است که( ۴۳۴)ص

و توجه به شرایط اقلیمی و اجتماعی هر منطقه نکته دیگری همگان یک تقویم اجباری ساالنه برای

و های جدید، بر حسب هفته و ماه کند : "مکتب، مثل مدرسه شریعتی را بخود جلب می است که توجه

زمانی که شروع کرده و فصل و سال، کالس بندی و برنامه ریزی ثابت ندارند، هر نوآموزی بر حسب

ای از درس رسیده است. بدین گونه به مرحله متنی را در دست دارد و استعدادی که در فراگیری داشته،

(۴۴۲است، خود استقالل دارد." )ص حال که در جمع عین هر نواموزی در

شتاب یادگیری است. ویژگی تربیتی دیگر مکتب که با آزادی آموزشی آموزنده در ارتباط است آهنگ و

کند و کس رعایت ریتم یکسان نمی ن را وادار بهبر خالف مدرسه جدید، مکتب همه دانش اموزا

گذارد که رود : "مکتب نه تنها کودک را آزاد می پیش می متناسب با توانایی و انگیزه و عالقه شخصی

گذارد که تواند وارد شود و اموختن اغاز کند... نه تنها آزادش می توانست می از هر سنی که خواست و

بلکه این آزادی را هم به تواند وارد شود و اموختن آغاز کند، داشت میاز وقتی در طول سال که مجال

(۴۴۲بیاموزد" )ص دهد که در هر مدتی که توانست درسها را او می

شریعتی حتی به در ادامه همین منطق احترام به شتاب و چگونگی یادگیری دانش اموزان است که

را غیر عقالنی و غیر عادالنه آن گیرد و د میهای از پیش تعیین شده تحصیلی هم ایرا وجود دوره

مجموعه آنچه را در شس سال ابتدائی، شش سال متوسطه و کند : "بسیارند استعداد هایی که ارزیابی می

سادگی در یک سیستم زوداموز و فشرده )و نه خالصه( طی توانند به میآموزند، می چهار سال دانشکده

(۴۴۰گیرند..." )ص تر بر حسب اختالف در استعدادها فرا یشتر و یا ب چهار، پنج، شش سال، کم

های با کارکرد های آزادی تحصیلی شاید برای بسیاری که برخورد و نگرش دکتر شریعتی در زمینه

های برخی اظهارات او با واقعیت اند کمی حیرت اور باشد. مقایسه نظام آموزشی جدید خو گرفته

که وی دارای اندیشه هایی اتوپیستی و غیر واقع را تقویت کند تواند این حس امروزی آموزش می

تحصیلی بوده است. اما باید به این نکته مهم اشاره شود که مسئله آزادیهای های گرایانه در زمینه آزادی

های گوناگون از اجباری های آموزشی و وجود آزاردهنده هنجارهای محدود کننده و فردی در محیط

نظران علوم تربیتی، دانشمندان و صاحب لی مورد بحث و مجادله فیلسوفان وجمله موضوعات اص

ها هم به روابط تربیتی مربوطند هم به محتوی و این آزادی .شناسی بوده وهست روانشناسی و جامعه

.هم به شیوه سازماندهی نهاد آموزشی های درسی و برنامه

کانت تا در تجربه غرب از زمان کومینوس دانشمند قرن هفدهم اهل چک تا ژان ژاک روسو و

محدویت هایی در آموزش بودند که پستالوتسی و دیویی و فرنه همگی در اندیشه کاستن از اجبارها و

شان های تربیتی ن اسارت میگرفتند. مطالعه تاریخ اندیشه روح و جسم کودک و نوجوان را در مدرسه به

نظران دارای نگرشی ایده آلیستی و حتی اتوپیستی بودند و هر یک به این صاحب دهد که بسیاری از می

آموزشی در دنیا وجود نوعی ناکجاآباد تربیتی باور داشتند. امروز به جرات میتوان گفت که هیچ نظام

تر شدن شد. اما همزمان انسانیجامعه عمل پوشانده با های دانشمندان علوم تربیتی اید آل ندارد که به همه

قرن تالش نظری و عملی همین اندیشمندان بوده است. تجربه چند مدرسه ۳مدرسه امروزی نتیجه

سلسله مراتب شوند و در انها از اجبارهای اداری و در فرانسه به شیوه خودگردان اداره می نوآوری که

ای از ابتکارات عملی کنند نمونه می شرکت خبری نیست و دانش آموزان در اداره مدرسه خود فعاالنه

.نظام آموزشی است های خشک و آمرانه برای تغییر چهارچوب

اتوپیستی های در انگستان مثال دیگری از این تالش (Summerhill)"مدرسه معروف "سامر هیل

کننده به انظباط و قواعد محدود است. در این مدرسه که توسط الکساندر نیل پایه گذاری شد هر نوع

.سود آزادی دانش اموزان نفی میشد

های به اجبار های تحصیلی و برخورد روشن چند و چون نگرش دکتر شریعتی به مسئله حساس آزادی

آموزش و پرورش است. با انکه این گیر در مدارس بازتاب گرایش اومانیستی او در حوزه دست و پا

اند ولی طرح این موضوع و تکیه به فرهنگ و تجربه نشده نظرات به اندازه کافی شرح و بسط داده

خود در کشور ما کم نظیر هستند. همزمان این نکته را نباید فراموش کرد که آموزشی گذشته در نوع

های منفی و بخش های مثبت مکتب و مدارس سنتی است وبه گر جنبه طور عمده ستایش دکتر شریعتی به

های مبتی بر حفظ کردن، اجبار در محتوی روش استفاده افراطی ازضد تربیتی این تجربه )تنبیه بدنی،

تر اشاره الویت آموزش به یادگرفتن به جای فهمیدن ...( کم درسی، روش نادرست یادگیری زبان،

.شود می

ی جدید ی مدرسه هدف غائی

مدارس قدیمی مکتب و های آموزشی سنتی مانند هر چند در اندیشه شریعتی سازگاری اشکال و سازمان

گیرد اما وی توجه اصلی فراوان قرار می با فرهنگ و بافت انتروپولوژیک جامعه ایران مورد توجه

های امروزی حاکم بر تجربه آموزش اسالمی بر متن واقعیت خود را متوجه بازخوانی روح و فلسفه

و جهان به اهداف ترین بخش اندیشه علی شریعتی پبرامون آموزش در ایران مهم کند. در حقیقت می

.گردد اساسی مدرسه مدرن در مقایسه با الگوی آموزش اسالمی باز می

هدف اصلی در در های آموزشی مدرن در سراسر دنیا دست کم سه در یک نگاه کلی باید گفت که نظام

ی ها اساسی انتقال میراث فرهنگی و داده گذارند. نهاد آموزشی در وهله نخست وظیفه برابر مدرسه می

ترین ابزار فرهنگی یعنی زبان را به نسل جدید بر عهده دارد. مهم ای مربوط به آن و یادگیری پایه

کار دیگر نظام آموزشی تربیت نیروی انسانی ماهر و پاسخ گویی به نیازهای بازار وظیفه اساسی

مهمی را به شغلی نقش های است. نظام آموزشی از این طریق در تقسیم اجتماعی کار و توزیع موقعیت

اجتماعی مدرسه و امکاناتی که این نهاد گیرد و میزان تحرک طبقاتی در جامعه به کارکرد عهده می

دهد بستگی دارد. سرانجام باید به اموز و دانشجو قرار می فراگیر در دسترس قشرهای مختلف دانش

اشاره کرد که در های جامعه پذیری نوجوانان و جوانان آموزشی در روند مشارکت فعال موسسات

زمینه مدرن از اهمیت بسیاری برخوردارشده است. نظام آموزشی اولین نهاد رسمی است که جامعه

کند. به این ترتیب فراهم می درونی کردن هنجارها و همنوا کردن نسل جوان با نظم اجتماعی موجود را

های سنتی از جایگاه بسیار مهمی در مقایسه با نظام باید گفت که بعد اجتماعی و اقتصادی آموزش مدرن

.را به حاشیه رانده است های آن کارکرد برخوردار شده و سایر

شده اند. یعنی موسسات اهداف اساسی نظام آموزشی بر پایه درکی فلسفی از جایگاه انسان در جامعه بنا

ه ال جامعه خود هستند. حدودی بازتاب الگوی و اید آموزشی به دنباِل تربیت و تعلیم انسانی هستند که تا

های آموزشی در حقیقت ابزاری هستند که نظام آموزشی برای رسیدن به این هدف های ها و برنامه شیوه

تعلیم و تربیت عالی برمیگزیند. شریعتی در این چهارچوب دست به مقایسه نظام تربیتی غربی با

که در طول تاریخ در وظایف و اهداف دپرداز زند. نویسنده از جمله به تحول و جایجایی می اسالمی می

های آموزشی مدرن که بر دو گرایش فلسفی اصلی در نظام وجود امده است. از نظر او اصلی مدرسه به

دهند : "در اند بشریت را به سوی نوعی بن بست سوق می اصالت فرد بنا شده پایه اصالت جامعه و یا

شود... در مهره ماشین می گردد و شود و انسانیت به زنجیر گرفتار می اصالت جامعه، انسان قربانی می

بسته خودگرائی، رها و در گسیختگی از شود و هر کسی در دایره اصالت فرد، جامعه قربانی می

. (۵۱۶استقالل خویش تنها..." )ص جمعیت، جدا و در خلوت حصار فردیت و

بحران فقدان اخالق های آموزشی در غرب بورژوایی و یا سوسیالیستی هر دو در ی نظاماز نظر شریعت

تعلیم و تربیت را فاقد فلسفه و جهت متعالی و برند : "روح بورژوایی غربی، سر می و معنای زندگی به

ر ماشین ها وسائلی برای نصب د است و انرا ماشینی کرده است که از انسان آل گرائی انسانی ساخته ایده

میماند". نویسنده سازد و در ان خود انسان به عنوان یک حقیقت ذاتی متعالی، متروک جامعه می بزرگ

های اجتماعی خود آنها نیز پس از نیل به هدف کند که های ضد بورژوایی اشاره می انگاه به بحران نظام

ه اخالق و درنتیجه تعلیم و تربیت،تواند ب شوند زیرا تنها عاملی که می می "جبرا به چنین اخالقی دچار

ایدئولوژیک انسانی و هدف متعالی و فلسفه ماورای مادی و ماورای فردی ببخشد یک زیر بنای

در کتاب "مدینه (Jean Isoul) ایزوله نویسنده به گفته ژان( ۵۰۷بینی خدائی است". )ص جهان

شش هایی که خواسته است یک اخالق سقراط تا کنون، همه کو کند که "از روزگار طاهره" اشاره می

.(۴۹۹ریزی کند به شکست انجامیده است" )ص به عقل پایه مستقل از مذهب و متکی

کند اشاره می های تاریخی بحران غرب شریعتی به تحوالت قرن هجدهم به این سو در جستجوی ریشه

م تعلیم و تربیت نیز آغاز بحران عظی" که طی ان جامعه مدرن در صدد رهایی از قید مذهب برمیاید و

دکتر شریعتی از ( ۴۹۹شود..." )ص ایمان و اخالق، متزلزل می شود، زیرا دو پایه اساسی ان یعنی می

ماتریالیسم در عرصه آموزشی و در سطح چامعه را یک "فاچعه انسانی" قلمداد گرایی و تسلط علم

مقتدر و برخوردار امروز انسان دانشمند و کند : " آنچه این فاجعه را پدید اورده است این است که می

طبیعت مسلط است اما تسلط خویش را از دست ی جهان نمیداند، بر ی خود و درباره یک کلمه درباره

آموزشی و فرهنگ جامعه مدرن از نظر شریعتی انسان تنها و محصول نظام(. ۵۰۴داده است" )ص

جامعه باید بزید، به کجا باید برود. به باور نویسندهخواهد، چگونه داند چه می نمی ای است که سرگشته

تواند رسمی انسانی می امروز در "تعلیم و تربیت قدرتی و مهارتی یافته که حتی میمون را راه و

شناسد و درنتیجه راه و رسم انسانی انسان را نمی بیاموزد اما در تعلیم و تربیت انسان درمانده است، چه

.(۵۰۴داند." )ص نمی

آنها در تربیت های آموزشی غربی و شکست شریعتی فقط به توضیح انچه که خود بحران فراگیر نظام

های آموزشی اسالم پاسخ هایی تجربه و سنت نامد بسنده نمیکند. او در تالش است از انسان امروزی می

ارائه دهد. ونوعی الگوی جانشینی را در برابر مدرسه غربی برای نظام آموزشی آرمانی خود بیابد

آموزشی های های اساسی با نهاد ارمانی اسالمی شریعتی و فلسفه حاکم بر آن در بخش تعلیم و تربیت

.موجود تفاوت دارد

تعلیم چگونه پرسش فلسفی نخست در برابر هر الگوی آموزشی این است که مدرسه در پی تربیت و

تعهد" و "فضیلت" به جامعه تحویل " ن دارایانسانی است. از نظر شریعتی تعلیم و تربیت اسالمی انسا

اندیشد. برای تعلیم و گیری و لیاقت" افراد می آزادی، جهت" دهد در حالیکه نظام آموزشی غربی به می

انسان "خوب و صالح" مطرح است که هدف "کسب تسلط بر محیط خویش" را در تربیت اسالمی

بر محیط له "اقتدار انسان" و "کسب تسلط اودهد. در برابر نظام غربی مسئ خود قرار می برابر

شریعتی "ایده آل گرا"ست و کند. درهمین راستا انسان در نظام اسالمی از نظر طبیعت" را عمده می

مدرسه غربی در تالش جا انداختن بینش "واقع کند. این در حالی است که "حقیقت" را جستجو می

سازد. به همین دلیل است که به و تکنولوژی وابسته می را به علم گرایی" در میان جوانان است وانها

انسان با نویسنده انسان غربی در "خدمت خویش است و به صالح جامعه قرار داده میشود" و باور

.شود تربیت اسالمی در"خدمت جامعه و صالح خویش" تعریف می

تربیتی در اسالم و غرب های های بنیادی نظام دکتر شریعتی همین منطق مقایسه دوگانه مبتی بر تضاد

این دو نظام از نظر نویسنده در رابطه با نقش .گیرد های زندگی آموزشی نیز پی می را در سایر حوزه

های بینشی بسیار اساسی هستند های تربیتی و آموزشی دارای تفاوت روند جامعه، انسان و دین و خدا در

های ابزار و شیوه دهند و همزمان بر خویش قرار نمیهای یکسانی را در برا همین اعتبار هم هدف و به

و توجه به "رفتار اجتماعی" خالصه گیرند. او هدف مدرسه غربی را در آموزش متفاوتی را بکار می

بیند که برای "پرورش" و "اخالق انسانی" اولویت قایل می کند و انرا در مقابل نظام اسالمی می

همین منطق است که در نگاه شریعتی نظام غربی رشد "جهان اگاهی" و شود. بر اساس می

به اصالت "خود اگاهی" دهد در حالیکه تربیت اسالمی های خود قرار می پراگماتیسم" را زمینه فعالیت"

آسایش و سعادت" است و شعار الگوی اسالمی " و "رادیکالیسم" باور دارد. شعار نظام آموزشی غربی

گفته او گرایش به "تمدن" دارد و سازنده "اجتماع" است دومی به و کمال". اولی بهتربیت "زیبایی

مستقیم بعد طور وجود میاورد. این نکته اخری در تفکر شریعتی به دارد و "امت" را به "فرهنگ" نظر

: رود شود را نشانه می می های آموزشی جدید به نوجوان و جوان منتقل هویتی که در نظام

تاریخ، اشتراک در جد اعالء، نظام سیاسی، طبقه اسالم به جای نژاد، خاک، خون، وحدت در ..."

(۴۶۴دهند..." )ص تجمع، که ملت و قوم ... را تشکیل می اقتصادی، منطقه جغرافیائی،

کند که از نظر او می های جفرافیائی اجتماعی متداول امت را پیشنهاد شریعتی در برابر این واحد

اسالم پی ریزی شده است : "امت یک جامعه گروهی از انسان هاست که بر پایه اعتقاد بهمتشکل از

گیرد که "هدف اجتماعی او نتیجه می(. ۴۶۵جهانی" )ص حزبی یا ایدئولوژیک است دارای رسالت

.(۴۶۴ص ) "اسالم تشکیل امت است

رنگ کردن ملت و الم و کماس یکی از پی آمد ناگزیر طرح پدیده امت در نظام اجتماعی و آموزشی

مسلمانان است. خود شریعتی نیز به این کشور مسئله برخورداری از فرهنگ و زبان مشترک میان همه

ای با ایمان و عقیده و رسالت مشترک، دارای یک فرهنگ جامعه رسد که "باید افراد چنین نتیجه می

ین زبان، برای امت اسالمی، عربیدرنتیجه، زبان مشترک. و طبیعی است که ا مشترک نیز باشند و

(۴۶۶باشد" )ص

حس وابستگی های آموزشی مدرن همگی در شکل دادن به هویت ملی نسل جوان و درونی کردن نظام

جنبه از عملکرد مدرسه نگاه بسیار رسد شریعتی به این ملی نقش بسیار مهمی ایفا کرده اند. به نظر می

تر فراملی مانند امت بر پایه تعلق به فرهنگ و بزرگ مجموعهتر از تعلق به متفاوتی دارد و بیش

مشترک را در نظر دارد. بسیاری از اندیشمدان حوزه علوم تربیتی که در های دینی و معنوی ارزش

را نمایندگی های اومانیستی های آموزشی هستند و یا گرایش برجسته کردن بعد معنوی فعالیت صدد

های کنونی دارند و یا دست کم کارکرد گی و هویت ملی برخوردی انتقادیکنند نیز به مسئله وابست می

دهند. با انکه خصلت ایدئولوژیک اندیشه دینی شریعتی می مدرسه در این زمینه را مورد پرسش قرار

سازد، اما همزمان مدرسه آرمانی مورد نظر او به ناپذیر می فراملی را اجتناب گرایش به اصالت واحدی

.گیرد تعلق ندارد و هویت دینی جای هویت ملی را در تفکر او می همه بشریت

تناقض اومانیسم با قرائت ایدئولوژیک انقالبی

دهد و بازخوانی قرار می های امروزی مورد شریعتی اندیشه تربیتی اسالم را با فهم و درک و نشانه

کند. از این جنبه باید گفت که می معاصر روزآمد ها و تجربه هایی انرا در رابطه با مسائل برخی سنت

های دیگر هنجار شکن است و خاص و متفاوت با دیگران. تفاوت مهم زمینه چون بسیاری شریعتی هم

های مختلف دیدگاه نظام آموزشی را از ۱۳۲۰های پس از آموزشی او با سایر کسانی که در سال بینش

آموزشی گذشته و نیز گرایش او به دگرگون کردن های اند درارج گذاشتن به تجربه مورد انتقاد قرار داده

تر به فقدان های دیگر انتقادی دینی اسالمی به مدرسه در ایران بیش گرایش .بنیادی نظام آموزشی است

غرب توجه های آموزش دینی و سلطه فرهنگ آموزشی به های اخالقی و یا ضعف فعالیت برنامه

گذارد و در مدرسه پا فراتر می ب انتقاد از این یا ان عملکردکنند. در حالیکه شریعتی از چهارچو می

همین جنبه هم به نقد بنیادهای فلسفی آموزش مدرن تالش دستیابی به الگوی جدید آموزشی است و از

از آموزش دینی شریعتی به نوعی اسطوره زدایی در حوزه آموزشی روی میاورد. با قرائت مدرن

.دهد می اسالم را به سطح ایدئولوژی آزادیبخش مدرسه معاصر ارتقاء تعلیم و تربیت زند و دست می

نظر علوم صاحب های شریعتی در مواردی با نظرات این یا ان فیلسوف و ای اندیشه در بعد مقایسه

که مدرسه آرمانی مورد نظر شریعتی شود. اما همزمان در یک برخورد کلی باید گفت تربیتی همسو می

ای مهم موجود در دنیا ناسازگار است. دلیل تربیتی و تجربه های معاصر های مهمی با گرایش در زمینه

کند، یعنی همان نکات اساسی که تضاد های خود بیان می خود شریعتی هم در نوشته این ناسازگاری را

.شوند در غرب را سبب میمیان تعلیم و تربیت اسالمی و اندیشه آموزشی

خود را بر پایه یک های در حوزه تفکر تربیتی دکتر شریعتی را باید اومانیستی دانست که اندیشه

معنوی انسان معاصر است و بر این باور کند. او از یک سو نگران سرگشتگی ایدئولوژی دینی بنا می

شوند و از ها از درون تنهاتر می نبسوی مدرنیسم، انسا ها است که "در سیر تحول و تکامل جامعه

کشد که بر به همین خاطر است که به شریعتی رویکردی را پیش می .(۵۱۹ تر " )ص برون اجتماعی

تربیت و ادبیات و همه چیز باید در خدمت انسان باشد : فلسفه، مذهب، علم، تحقیق، تعلیم و" اساس ان

از سوی دیگر او (. ۴۹۳عهده گیرد" )ص را بر هنر باید مسئولیت پیامبری جامعه، ملت و نوع بشر

کند و انجا هم با رویکردی اسالم و شیعه( تعریف می) حرکت خود را در درون حوزه فرهنگی خاص

های متعهد و با فضیلت برای شکل دادن به امت اسالمی و جامعه انسان تقلیلی در جستجوی تربیت

دادن و زشی در الگوی شریعتی هم ابزار شکلمورد نظر خویش است. در حقیقت نظام آمو آرمانی

همان دامی گرفتار میاید که برپایی جامعه آرمانی امت اسالمی است و از این جنبه در عمل خود او در

های غربی، مدرنیته و جایگاه دهد. اگر در الگو می های غربی را بخاطر آن مورد سرزنش قرار به نظام

کم خصلت سرکوبگرانه نهاد آموزشی را تا حد زیادی کاهش دمکراسی دست فرد در جامعه و تجربه

است در کشور هایی که در انها تجربه و فرهنگ دمکراسی وجود ندارد یا بسیار ضعیف دهد، می

جای تبدیل شود که به تواند با شتاب به یک نهاد بسته و غیر مشارکتی مدرسه ایدئولوژیزه شده می

.در آن خرد و تحقیر شود تربیت معنوی انسان شکوفایی استعدادها و رهایی ذهنی و

کارکردی ایدئولوژیک و کند پروژه مدرسه آرمانی دکتر شریعتی انگونه که خود به روشنی بیان می

مسئولیت را برای جامعه تربیت کند. حال این پرسش گرا و متعهد و با های آرمان دینی دارد و باید انسان

گرا آل شده ایا دانش اموزان از آزادی متعهد نبودن و آرمان ه ایدهمدرس اساسی پیش میاید که در این

از سوی نظام ارزشی شود رفتار هایی داشته باشند که هم برخورداند؟ آیا به انها اجازه داده می نبودن

ها را وجود آید بناگزبر بچه این پروژه به مدرسه "فضیلت" شمرده نمیشوند؟ آیا مدرسه دینی که بر پایه

پرهیز از این یا آن رفتاری که به هنجار ارزشی همخوانی ندارد نخواهد ر به انجام اعمال معین ووادا

میگیرند؟ ی رفتارها و ارزش هایی که فضیلت به حساب میایند تصمیم کسانی وچگونه درباره کرد؟ چه

نه رفتار خواهد کنند با آنها چگو اگر کسانی نخواستند با نظام ارزشی مورد نظر دکتر شریعتی همنوایی

دفاع از فرهنگ و باورهای خود برخوردار خواهند بود. وقتی ها و حقوقی برای شد و انها از چه آزادی

حقیقت و تالش گوید در نظام اسالمی تعلیم و تربیت انسان ایده ال گراست و به دنبالِ می دکتر شریعتی

آل است و صالح و خوب بودن با ایده کند خوب و صالح باشد میتوان پرسید مقصود کدام حقیقت و می

.گیرد کدام معیار مورد سنجش قرار می

شماری از افراد بینانه اگر این درک از الگوی خاص رفتاری و فکری در مورد در یک نگاه خوش

فرهنگ و بینشی وادار کرد. مدرسه توان به پیوستن به چنین باانگیزه صدق کند، همه جامعه را نمی

های ها، و پروژه ها، نگاه جوانی است که با تجربه ای آموزش میلیونها نوجوان وامروزی محلی بر

شوند و همگی نظام ارزشی و آرمانی مشترکی را با هم تقسیم آموزشی می زندگی متفاوتی وارد نظام

یکسانی که از پروژه هایی که برای شکل دادن نهاد آموزشی بر پایه نظام ارزشی و آرمانی .نمیکنند

های مختلف با های گذشته در کشور دهه وجود امده بودند در و تحمیل آنها به موسسات آموزشی به باال

ها و ای از ممنوعیت زندان هایی نمادین و یا واقعی با مجموعه اند و گاه شکل ناکامی وسیعی روبرو شده

های قالب هایی براساس اند که مدرسه کارخانه تولید آدم ها نشان داده اند. این تجربه اجبارها درآمده

انتقال و بازتولید ساده و فرهنگی و ارزشی از پیش تعیین شده نیست. نقش آموزش را نباید در حد

رسمی تقلیل داد. یادگیری روندی است بر ها و نظام ارزشی مورد حمایت فرهنگ یکسویه دانستنی

ا بر بستر تجربه و نگاه و انگیزه ه ها و دانستنی مفاهیم و داده اساس دریافت و درونی کردن و ساختن

سفیدی اموز. دانش اموز بر خالف انچه که ممکن است در ظاهر امر به نظر رسد لوح فردی دانش

ها، دانش اموز با دیدگاه .خواهند حک کرد های آموزشی می نیست که بتوان بروی ان هرچه را که نهاد

های کند و در جریان کنش مشارکت می عواطف، انگیزه و شناخت شخصی خود در روند یادگیری

در رویکرد تربیتی شریعتی با وجود انکه از آزادی فرد .دهد متقابل ارتباطی به شناخت خود شکل می

شود، اما این آزادی در چهارچوب از پیش تعیین شده معنا به آن قدر گذاشته می سخن به میان میاید و

.انتظارش خواهد بود سازگاری نداشت چه سرنوشتی درکند و معلوم نیست اگر کسی با ان سر پیدا می

دیوان ساالری و یا تحمیل ها و اجبارها و سلطه این مسئله واقعیت دارد که شریعتی با انتقاد از محدویت

شود. زمانیکه وی پداگوژیک جدید نزدیک می های های خشک در محیطهای آموزشی به گرایش قالب

بر میاید و نبودن معنای زندگی و یا اخالق جمعی و همبستگی نویتدر صدد پیوند دادن آموزش با مع

نوین در های معنوی گرایانه دهد، نظرات او قرابت هایی با برخی تئوری ایراد قرار می انسانی را مورد

گرایانه کسانی مانند ماسلو های معنوی کند. در تئورهای معاصر تربیتی، گرایش حوزه آموزش پیدا می

(Maslow ( ،فرگسون (Ferguson)هارمان ، (Harman) و لئونارد (Leonard) شود را شامل می

کنند. آنها هم تلفیق معنویت و آموزش در مدرسه جانبداری می که خارج از چهارچوب ادیان بزرگ از

شریعتی نگران تنهایی و سرگردانی روحی انسانند و خشنونت و سردی زندگی مدرن و مانند دکتر

موجود تمایلی دهند. اما هیچیک از انها به مدارس مذهبی مورد سرزنش قرار می مادی امروز را

نیستند و از الگوی فکری و فرهنگی پیش ساخته گرا های آرمانی و آرمان ندارند، به دنباِل تربیت انسان

.کنند هم پیروی نمی و منسجمی در قالب یک ایدئولوژی

نظام جهان شمول به ضرورت شکل دادن نوعی (Legrand) در فرانسه هم کسانی مانند لویی لوگراند

باشد و از حوزه یک دین یا فرهنگ کنند که باید عام ارزشی در حوزه اخالق و معنویت اشاره می

ها شریعتی ها و نزدیکی به همین دلیل است که شباهت .خاص فراتر رود و خصلتی الئیک داشته باشد

سایه تناقض اساسی اندیشه شریعتی در حوزه آموزشی و گرایانه در های معنوی به برخی گرایش

از درون گیرد. تناقضی که قرائت تقلیلی او از جهان امروز و سخن گفتن انسان قرار می ذهنیت او از

میاورد. از این منظرشریعتی وجود یک حوزه فرهنگی خاص و برجسته کردن نظام ارزشی یگانه به

های فرهنگی آموزش شود و در چهارچوب مرز نی در حوزهتواند صاحب زبان و گفتمانی جها نمی

.شود متوقف می

توان و را نمی موضوع آموزش در اندیشه و دنیای نظری دکتر شریعتی جای مرکزی را ندارد و او

به این حوزه اختصاص داده است. نباید به عنوان متفکری شناخت که بخش بزرگی از پژوهش خود را

رود ولی توجه او به مسئله آموزش به شمار نمی عتی متخصص علوم تربیتیاز همین جنبه دکتر شری

های مهم و گاه جدیدی است. برای درک بهتر اندیشه شریعتی باید به جنبه ویژه در بعد فلسفی دارای به

را از یاد نبرد. ای که او زندگی میکرد و نیز چهارچوب کلی گفتمان او های پرتالطم وویژه سال شرایط

برابر نظام آموزشی امروزی های مهمی را که دکتر شریعتی در زمان خود در از پرسش شماری

معنویت، معنای زندگی، اخالق جمعی و مطرح میکرد هنوز هم از موضوعیت برخوردارند. مسئله

تر طور جدی های آموزشی دز جهان به بسیاری از نظام های جهان شمول و یا مذهب در فردی، ارزش

طور ترین الگوهای آموزشی به نظام آموزشی فرانسه به عنوان یکی از الئیک .شده اند از گذشته طرح

تاریخی و ای از منظر فلسفی و در پی افزودن مطالبی در رابطه با دین در بعد مقایسه رسمی

کشور ۱۴۰دینی در مدارس ی وضعیت آموزش ترین گزارش یونسکو درباره شناسانه است. جدید جامعه

۱۹۸۶درصد مطالب درسی در سال ۴،۳از طور متوسط سهم آموزش دینی دهد که به می جهان نشان

.(۴رسیده است ) ۲۰۰۳درصد در سال ۸به

کند که از را تجربه می سال پیش به اینسو الگویی از تعلیم و تربیت اسالمی ۲۵در ایران جامعه ما از

ویژه در کشورهای های آموزشی به نظام جهات بسیاری با نظام آموزشی پیش از انقالب و یا سایر

نظام البته بر پایه گفتمان آموزشی دکتر شریعتی پا نگرفته است. پیشرفته غربی بسیار متفاوت است. این

تقدم منابع تاریخی و فکری انها مشترک است و سمت و سوی همگونی دارد. برای مثال اما شماری از

راهنمای آموزش و پرورش ایران را تی بوده اولین بند قانونتزکیه بر تعلیم که مورد توجه دکتر شریع

ترین سند قانونی شورای اسالمی گذشته و مهم از تصویب مجلس ۱۳۶۶دهد که در سال تشکیل می

ماست. پرسشی که به میان میاید این است که اگر دکتر شریعتی های آموزشی کشور ناظر بر فعالیت

الگوی ی ن در ربع قرن گذشته بود باز هم به همین گونه دربارهنظام آموزشی ایرا خود شاهد تجربه

آموزشی آرمانی خود داوری میکرد؟

: پاورقی

دربرابر مدارس قدیم به گونه که در قرن نوزدهم متداول بود اصطالح مدرسه جدید در اینجا همان .۱

اروپایی در ایران شکل گرفتند عنوان کار رفته است. زمانیکه اولین موسسات آموزشی به سبک

مدارس دینی بکار رفت. شاید امیر کبیر نخستین کسی است مدارس جدید برای تفکیک انها از مکاتب و

خود به ناصرالدین شاه پیرامون طرح ایجاد دارالفنون از کلمه مدرسه جدید در های رسمی که در نامه

گیری شبکه شد و با شکل عنوان توسط دیگران نیز استفاده کند. بعدها این برابر مدرسه قدیم استفاده می

.وجود امد ایران به پراکنده مدارس جدید نظام آموزشی نوین و یا مدرن

منظور مجموعه نظام آموزشی )یا نهاد اید در این نوشته هر جا که صحبت از مدرسه یا مدرسه جدید به میان می .۲

.تآموزش رسمی( از دبستان تا دانشگاه اس

روش شناخت اسالم. تهران، چاپخش )دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار معلم شهید دکتر علی ( ۱۳۶۳شریعتی ) .۳

.(شریعتی

مجله پرسپکتیو یونسکو به چاپ رسیده ۲۰۰۳نگاه کنید به مجموعه مقالتی که در این رابطه در شماره دوم سال .۴

.است

شناسی بزبان فارسی کتاب

از صبا تا نیما. تهران، چاپ زوار(. ۱۳۷۲) ی آریان پور

امیر کبیر و ایران. تهران، خوارزمی(. ۱۳۶۱آدمیت ف )

تاریخ مدارس نوین در ایران. زندگینامه میرزا حسن رشدیه. تهران، انتشارات هیرمند(. ۱۳۷۰رشدیه ف )

روش شناخت اسالم. تهران، نشر چاپخش(. ۱۳۶۳شریعتی ع )

زمان و قوانین آموزش و پرورش ایران. تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی سا(. ۱۳۷۹صافی ا )

ها دانشگاه

مدارس جدید در دوره قاجاریه. بانیان و پیشروان. تهران، مرکز نشر دانشگاهی(. ۱۳۷۷قاسمی پویا ا )

(رات دانشگاه تهران )جلد اولتاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران. تهران، انتشا(. ۱۳۷۰محبوبی اردکانی ح )

تعلیم و تربیت در اسالم. تهران، انتشارات صدرا(. ۱۳۷۷مطهری م )

نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش. تهران، کتابخانه طهوری(. ۱۳۷۶نقیب زاده م )