НУМИЗМАТИЧАРНАРОДНИ МУЗЕЈ У БЕОГРАДУ

NUMIZMATIČARNATIONAL MUSEUM BELGRADE

СЕПАРАТ/OFFPRINT

Sonja STAMENKOVIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆRIMSKI I RANOVIZANTIJSKI OLOVNI PEČATI

IZ ZBIRKE NARODNOG MUZEJA U BEOGRADU

Sonja STAMENKOVIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆROMAN AND EARLY BYZANTINE LEAD SEALS

FROM THE COLLECTION OF THE NATIONAL MUSEUM IN BELGRADE

31/2013

НУМИЗМАТИЧАР – 31/2013. 239 – 252

Sonja STAMENKOVIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆArheološki institut, Beograd

Originalan naučni rad UDC 904:739.5"652/653"(497.11) 069.51:902/904(497.11)

ID: 203450636Primljeno: 25. 10. 2013.Prihvaćeno: 1. 12. 2013.

RIMSKI I RANOVIZANTIJSKI CARSKI OLOVNI PEČATI IZ ZBIRKE NARODNOG MUZEJA U BEOGRADU

Apstrakt: U radu su prikazani carski olovni pečati iz zbirke Narodnog muzeja u Beogra-du. Reč je o deset rimskih i tri ranovizantijske plombe koje se svrstavaju u četiri grupe opredeljene prema broju poprsja vladara na aversu. Najstarija je plomba Julije Domne, dok najmlađi pečat pripada vremenu vladavine cara Justinijana I. Među plombama se izdvaja pečat sa predstavom tetrarha koje krunišu dve Viktorije. Za samo četiri primerka poznato je mesto nalaza. Tri rimska pečata potiču sa lokaliteta na obali Dunava (Veliko Gradište - Pinkum, Kostolac – Viminacijum, Dubravica - Margum), koji su imali važnu administrativnu ulogu i carinu na svojoj teritoriji. Četvrta, vizantijska plomba, otkrivena je u Zvečanu, važnom strateškom mestu na ulazu u Ibarsku dolinu. Ključne reči: Rim, Vizantija, pečati, administracija, carina

U Narodnom muzeju u Beogradu čuva se 13 rimskih i ranovizantijskih carskih olovnih pečata. U Muzej su dospeli u vidu poklona ili otkupa. Za svega četiri primer-ka poznato je mesto nalaza. Reč je o plombama otkrivenim u Velikom Gradištu, Du-bravici, nepoznatom lokalitetu u okolini Kostolca i Zvečanu. Svi pečati su opredeljeni u period od početka 3. do 6. veka. Rimske plombe zastupljene su sa deset primeraka, a ranovizantijske sa tri.

Rimski olovni pečati dele se, u zavisnosti od izdavaoca, na tri vrste. Prvoj pripadaju carski pečati, pečati fiskalne uprave i vojne administracije. U drugu vrstu spadaju pe-čati gradskih službi, a u treću privatnih lica.1 Njihova osnovna uloga je da obezbede si-gurnost pošiljke. Carske plombe pripadaju grupi službenih pečata, u koju još spadaju i fiskalni i vojni. One su garantovale fizički integritet pošiljke s ciljem slobodnog prolaza na granici. Zapečaćene pošiljke jamčile su oslobođenje od carinskog poreza.2

1 Turcan 1987, 15–16; Ilkić 2006, 57.2 Still 1995, 67, 216; Ilkić 2006, 58.

Sonja STAMENKOVIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆ

240

Na carskim pečatima prikazano je poprsje cara ili carice, aktuelnih zajedničkih vladara (sa ili bez natpisa) ili natpis DN, odnosno DDDNNN (Dominus Noster/Do-mini Nostri).3 Reljefni prikaz može biti na jednoj ili obe strane i uvek je izrađen u ka-lupu.4 Na primercima iz Narodnog muzeja predstave na reversu prisutne su samo na tri ranovizantijska primerka (kat. br. 11–13). Na sva tri komada prikazana je Viktori-ja spreda, sa glavom okrenutom nalevo, koja u levoj i desnoj ruci drži lovorov venac, a na jednom od njih, sa njene leve i desne strane, nalazi se krst (kat. br. 11). Natpis se javlja na dva pečata, i to nečitko oko poprsja vladara na primerku iz rimskog perioda (kat. br. 7), i na komadu datovanom u vreme vladavine cara Justinijana I (527–565) u vidu legende DNIVS(TINI-ANVS)PPAVI.

Predstave na rimskim i ranovizantijskim pečatima iz Narodnog muzeja u Beogra-du mogu se podeliti u četiri grupe:

• poprsje cara ili carice (5 kom.)• poprsja dva cara ili cara i carice (4 kom.)• poprsja tri vladara (3 kom.)• poprsja četiri vladara (1 kom.)

Prvu grupu, dakle, čine pečati sa prikazom poprsja cara ili carice. Reč je o četi-ri rimska i jednom ranovizantijskom pečatu. Na jednom komadu vladar je prikazan spreda (kat. br. 11), dok je na preostala četiri poprsje cara/carice okrenuto nadesno (kat. br. 1, 6-8). Carica je prikazana sa punđom na zatiljku i haljinom preko poprsja (kat. br. 1). Vladari su predstavljeni sa lovorovim vencem (kat. br. 6), odnosno dijade-mom (kat. br. 7–8, 11), paludamentumom (kat. br. 6, 7, 11) i oklopom (kat. br. 6). Na ranovizantijskom primerku car, osim dijademe i paludamentuma, na desnom rame-nu nosi fibulu, a oko glave nimb (kat. br. 11). Preciznije datovanje pečata iz ove, kao i iz ostalih grupa, nije lako utvrditi, budući da je uglavnom reč o lošem i nejasnom ot-kovu. Ovde se, pre svega, misli na rimske pečate. Na osnovu analogija i poređenja sa stilskim karakteristikama na novcu, pečat sa poprsjem carice opredeljen je u prvu po-lovinu 3. veka (kat. br. 1). Pretpostavlja se da je na njemu prikazan lik Julije Domne, žene Septimija Severa. Rimski pečati iz ove grupe sa poprsjem cara datuju se u prvu polovinu 4. veka (kat. br. 6–8). Na dva primerka je verovatno prikazan car Konstantin I (kat. br. 6, 8), dok treći (kat. br. 7), poredeći sa prikazima na novcu, ima stilsko obe-ležje karakteristično za nekoliko poslednjih godina vladavine Konstantina I i početak razdoblja samostalne vladavine njegovih sinova.5 Na ranovizantijskoj plombi prikazan je car Justinijan I (kat. br. 11).

Drugu grupu čine pečati sa predstavom poprsja dva cara (1 kom.) ili cara i cari-ce (3 kom.). Plomba sa prikazom dva cara, okrenuta jedan prema drugom, sa palu-damentumom i oklopom (kat. br. 4) ne može se preciznije datovati. Smešta se u širi

3 Turcan 1987, 16–17.4 Ilkić 2006, 58.5 Ilkić 2006, 72, br. 5, 7.

RIMSKI I RANOVIZANTIJSKI CARSKI OLOVNI PEČATI IZ ZBIRKE ...

241

vremenski period, od 3. veka do treće decenije 4. veka. Predstave cara i carice javljaju se na jednom rimskom (kat. br. 10) i dva ranovizantijska pečata (kat. br. 12–13). Na prvom, pravougaonom pečatu, car i carica nose haljine. Zbog nejasnog otkova nije moguće utvrditi o kojim vladarima je reč, ali se na osnovu obrisa figura ova plom-ba datuje u 4–5. vek (kat. br. 10). Na oba ranovizantijska pečata prikazane su identič-ne predstave. U pitanju su dva poprsja, cara levo i carice? desno, koji su predstavljeni spreda. Nose krunu, paludamentum, fibulu na desnom ramenu, a između njih se na-lazi krst (kat. br. 12–13). Pečati su opredeljeni u 6. vek.

Trećoj grupi pripadaju pečati sa prikazom poprsja tri vladara na aversu (kat. br. 2–3, 9). U sva tri slučaja, car je prikazan u sredini, dok su figure savladara predstav-ljene umanjeno sa strane i okrenute su ka vladaru. Na jednom pečatu car nosi oklop (kat. br. 3), na ostalim paludamentum, kao i savladari (kat. br. 2, 9). Jedna plomba možda nosi predstavu Trajana Decija, Herenija Etruska i Hostilijana (kat. br. 3), na osnovu čega se opredeljuje u drugu polovinu 3. veka. Druga je na osnovu sličnih pe-čata datovana u 3. vek (kat. br. 2), a na trećoj su, kako se pretpostavlja, prikazani Te-odosije I, Honorije i Arkadije (kat. br. 9). Kao i kod plombi iz prethodne dve grupe, zbog slabog i nejasnog otkova identifikaciju poprsja sa pomenutim vladarima treba uzeti sa rezervom.

Četvrta grupa izdvojena je zbog jednog pečata na kojem su prikazane glave če-tiri tetrarha naspramno postavljene u dva reda (kat. br. 5). Između glava u oba niza nalazi se predstava Viktorije koja stoji spreda, a desnom i levom rukom drži lovorov venac, kojim ovenčava tetrarhe. Pečat je, bez sumnje, opredeljen u period Tetrarhi-je. Naš primerak se razlikuje od do sada poznatih plombi sa prikazima tetrarha po predstavama dve Viktorije,6 od kojih prva u gornjem redu ovenčava avguste, a druga u donjem cezare (Sl. 1).

Sl. 1: Pečat sa predstavom tetrarha koje ovenčavaju dve Viktorije

Oblik plombi zavisio je od načina korišćenja i fiksacije zapečaćene robe. Pečati iz Narodnog muzeja u Beogradu uglavnom su u obliku konusa (6 kom.), zatim kalote (3

6 Иванишевић 1992, 50, br. 12–14, Т. I.12–14; Dembski 1994, 85, no. 8; Leukel 2002, 20–21, no. 10, Tafel 1.10; Ilkić 2006, 71, br. 3–4.

Sonja STAMENKOVIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆ

242

kom.) i pločice (4 kom.). Na svima se nalazi kanal za vrpcu. U osnovi, oni su ovalnog (11 kom.), pravougaonog (1 kom.), odnosno nepravilnog oblika (1 kom.).

Upotreba pečata u antičkom periodu bila je vrlo raširena. Njihova osnovna funk-cija bila je obeležavanje vlasnika robe i raznih pošiljki koje su, nakon transporta do neke luke ili trgovačkih centara na granicama provincija, carinjene.7 Različiti tipovi carskih pečata isključuju bilo kakav opis na osnovu kojeg bi se precizno utvrdilo u koju su svrhu iskorišćeni, ali se generalno čini da su plombe ovog tipa, nađene u pro-vincijama, bile pričvršćene za zalihe otpremane za vojsku, i nisu dokaz carevog pri-sustva na određenom prostoru. Zalihe su mogle da sadrže hranu, odeću i oružje, iako je verovatno da je prevashodno bilo reči o hrani.8

Budući da tri rimska pečata potiču sa lokaliteta na obali Dunava (Veliko Gradi-šte - Pinkum) ili nedaleko od ove reke (Kostolac - Viminacijum), odnosno na desnoj obali Velike Morave, u blizini njenog ušća u Dunav (Dubravica - Margum), treba istaći da je verovatno reč o primercima koji su imali važnu ulogu u lučkoj aktivno-sti. Osim ovih, u Narodnom muzeju u Požarevcu nalaze se i 32 plombe sa područja Viminacijuma, od kojih je najveći broj nađen na lokalitetu Čair (7 kom.), i po jedna-na položajima Pećine i Južna kapija logora. Ostali primerci iz zbirke, sa nepozna-tim mestom nalaza, potiču takođe sa teritorije Viminacijuma. Pretpostavljeno je da se carinska stanica mogla nalaziti na prostoru odakle potiče najveći broj nalaza (lo-kalitet Čair), ili u njegovoj neposrednoj blizini.9 Važan je i podatak da su u Vimina-cijumu, sedištu VII Claudiae, nađeni i primerci vojnih plombi sa natpisom LEG VII CL.10 Konsolidovanje vojske bila je važna politika Carstva. Ona se postizala dobrim i redovnim platama. Poznato je da su plate pristizale u vrećicama čiji je sadržaj morao biti zapečaćen,11 te treba uzeti u obzir mogućnost da su naši pečati upravo tome slu-žili. Kada je reč o ranovizantijskim plombama iz zbirke Narodnog muzeja u Beogra-du, mesto nalaza poznato je samo za jedan primerak (kat. br. 11) koji potiče iz Zve-čana. Utvrđenje u Zvečanu, smešteno na ušću dveju reka, Sitnice u Ibar, i okrenuto ka važnom centru Ulpijani (Justiniana Secunda), imalo je izuzetan položaj za odbra-nu i kontrolu puteva koji su se na ovom prostoru ukrštali.12 Carski pečati sa teritorije Srbije poznati su još iz Taurunuma (Zemun),13 Presidijum Pompeja (u Aleksinačkoj dolini, na prostoru Ćićine i Rutevca) i Caričinog grada (Justiniana Prima). Sa Cari-činog grada do skoro je bio poznat samo pečat cara Mavrikija (582–602), koji je ot-kriven daleke 1938. godine.14 Tokom novih istraživanja nađen je veliki broj pečata od

7 Иванишевић 1992, 47.8 Still 1995, 67.9 Иванишевић 1992, 48.10 Иванишевић 1992, 48.11 Ilkić 2006, 64.12 Гај-Поповић 1980, 167.13 Reč je o četiri carska pečata. Na tri primerka prikazano je poprsje cara, na jednom carice. Zbog lošeg otkova

pečati se ne mogu datovati (Najhold 2009).14 Morrisson 2010, 408–409, no. 1.

RIMSKI I RANOVIZANTIJSKI CARSKI OLOVNI PEČATI IZ ZBIRKE ...

243

kojih se pet može pripisati caru Justinijanu I. Oni umnogome dopunjuju sliku o zna-čaju ovog grada.15

Nalazi carskih pečata predstavljaju važna svedočanstva o rimskoj administraciji, a posebno o trgovačkim i carinskim punktovima u Balkanskim provincijama Rimskog carstva. Kako je reč o retkim nalazima, izučavanje rimskih i ranovizantijskih plom-bi, njihovog preciznijeg hronološkog opredeljenja, broja i mesta nalaza, u značajnoj meri doprinosi izučavanju politike i ekonomije Carstva.

15 Podaci Projekta Caričin grad Arheološkog instituta u Beogradu.

Sonja STAMENKOVIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆ

244

KATALOG

1. Olovni pečat nepravilnog oblika u vidu kalote na kojoj se nalazi kanal za vrpcu

Avers: Poprsje carice (Julija Domna?) okrenuto nadesno; nosi punđu na zatiljku i haljinu.

Dim. 12 × 11 mm; Deb. 4 mm; Tež. 2,16 gDatovanje: prva polovina 3. vekaO. inv. 911/1; Otkup od Vojislava Mihajlovića,

Beograd Referenca: -

2. Ovalni olovni pečat u obliku kalote na kojoj se nalazi kanal za vrpcu

Avers: Poprsja cara u sredini i dva savlada-ra sa strane. Poprsje cara stoji okre-nuto spreda; nosi paludamentum. Savladari, okrenuti ka caru, prika-zani su umanjeno; nose paluda-mentum.

Dim. 17×15 mm; Deb. 7 mm; Tež. 7,55 g;Datovanje: 3. vekO. inv. 1462/6.Referenca: Leukel 2002, 52–53, nos. 82–84.

3. Ovalni olovni pečat u obliku konusa na kome se nalazi kanal za vrpcu

Avers: Poprsja cara u sredini i dva savlada-ra sa strane (Trajan Decije, Herenije Etrusk i Hostilijan?). Poprsje cara je okrenuto nadesno, sa oklopom. Sa-vladari, okrenuti ka caru, prikazani su umanjeno.

RIMSKI I RANOVIZANTIJSKI CARSKI OLOVNI PEČATI IZ ZBIRKE ...

245

Dim. 21 × 19 mm; Deb. 10 mm; Tež. 11,97 g

Datovanje: druga polovina 3. veka O. inv. 975/2; Otkup od Vujčić Radiše; Lok. Du-

bravicaReferenca: Leukel 1995, 39, no. 62.

4. Ovalni olovni pečat u obliku kalote na kojoj se nalazi kanal za vrpcu

Avers: Poprsja dva cara, okrenuta jedno prema drugom; nose paludamen-tum i oklop.

Dim. 22 × 20 mm; Deb. 6 mm; Tež. 8,12 gDatovanje: 3. vek - treća decenija 4. vekaO. inv. 1462/2Referenca: Leukel 1995, 34–37; Leukel 2002,

18–29.

5. Ovalni olovni pečat u obliku konusa na kome se nalazi kanal za vrpcu

Avers: Glave četiri tetrarha naspramno po-stavljene u dva reda. Između glava u oba niza nalazi se predstava Vik-torije koja stoji okrenuta spreda, le-vom i desnom rukom drži lovorov venac kojim ovenčava tetrarhe.

Dim. 21 × 19 mm; Deb. 10 mm; Tež. 11,71 g

Datovanje: TetrarhijaO. inv. 1462/5Referenca: Иванишевић 1992, 50, бр. 12–14,

Т. I.12–14; Dembski 1994, 85, no. 8; Leukel 2002, 20–21, no. 10, Tafel 1.10; Ilkić 2006, 71, br. 3–4.16

16 Svi navedeni primerci imaju predstavu četiri tetrarha bez Viktorija u sredini.

Sonja STAMENKOVIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆ

246

6. Ovalni olovni pečat u obliku konusa na kome se nalazi kanal za vrpcu

Avers: Poprsje cara (Konstantin I?) okre-nuto nadesno; nosi lovorov venac, oklop i paludamentum.

Dim. 18 mm; Deb. 11 mm; Tež. 13,89 g Datovanje: prva polovina 4. vekaO. inv. 985/1; Poklon Vojislava Mihajlovića, Beo-

grad; Lok. Veliko GradišteReferenca: -

7. Ovalni olovni pečat u obliku konusa na kome se nalazi kanal za vrpcu

Avers: Poprsje cara okrenuto nadesno; nosi dijademu i paludamentum; oko poprsja nejasan natpis.

Dim. 24 × 19 mm; Deb. 11 mm; Tež. 14,45 g

Datovanje: prva polovina 4. vekaO. inv. 1462/4Referenca: Leukel 2002, 30–31, no. 30; Ilkić

2006, 72, br. 5, 7.

8. Ovalni olovni pečat u obliku konusa na kome se nalazi kanal za vrpcu

Avers: Poprsje cara (Konstantin I?) okre-nuto nadesno; nosi dijademu i pa-ludamentum.

Dim. 15 × 11 mm; Deb. 4 mm; Tež. 2,63 gDatovanje: prva polovina 4. veka O. inv. 1020/10; Otkup od Milutina Dušanića, Beo-

grad Referenca: -

RIMSKI I RANOVIZANTIJSKI CARSKI OLOVNI PEČATI IZ ZBIRKE ...

247

9. Ovalni olovni pečat u obliku konusa na ko-joj se nalazi kanal za vrpcu

Avers: Poprsja cara u sredini i dva savla-dara sa strane (Teodosije I, Hono-rije i Arkadije?). Poprsje cara stoji okrenuto spreda; nosi paludamen-tum. Savladari, okrenuti ka caru, prikazani su umanjeno; nose palu-damentum.

Dim. 15×14 mm; Deb. 5 mm; Tež. 3,23 gDatovanje: poslednja trećina 4. veka?O. inv. 1072/6; Otkup od Todora Dimitrijevića;

Lok. okolina KostolcaReferenca: Leukel 1995, 50–51, nos. 120, 123,

Tafel 11.120, 123; Ilkić 2006, 73, br. 12.

10. Pravougaoni olovni pečat u obliku pločiceAvers: Dva poprsja, cara levo i carice de-

sno, okrenuta jedno prema dru-gom; nose haljine.

Dim. 14 × 12 mm; Deb. 4 mm; Tež. 4,17 gDatovanje: 4–5. vekO. inv. 1462/3Referenca: -

11. Ovalni olovni pečat u obliku pločice na kojoj se nalazi kanal za vrpcu

Avers: DNIVS(TINI-ANVS)PPAVI Poprsje cara prikazano spreda; nosi

dijademu, paludamentum i fibu-lu na desnom ramenu. Oko glave nimb.

Revers: Viktorija stoji okrenuta spreda, s glavom nalevo; desnom i levom ru-kom drži lovorov venac. Levo i de-sno u polju krst.

Sonja STAMENKOVIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆ

248

Dim. 16 × 16 mm; Deb. 4 mm; Tež. 6,37 gDatovanje: 527–565.O. inv. 954 Lok. ZvečanObjavljen: Гај-Поповић 1980, 165–168.Referenca: Zacos, Veglery 1972, nos. 3a i 3b;

Seibt 1978, no. 6; Cheynet 1999, 318, no. 1; DOSeals, 9-13, nos. 4.1-15.

12. Ovalni olovni pečat u obliku pločice na kojoj se nalazi kanal za vrpcu

Avers: Dva poprsja, cara levo i carice? de-sno, prikazana spreda; nose krunu, paludamentum i fibulu na desnom ramenu. Između krst.

Revers: Viktorija stoji okrenuta spreda, s glavom nalevo; desnom i levom ru-kom drži lovorov venac.

Dim. 20 × 17 mm; Deb. 5 mm; Tež. 8,70 gDatovanje: 6. vekO. inv. 1020/15; Otkup od Milutina Dušanića, Beo-

gradReferenca: Laurent 1962, 3, no. 1, T. I.1.

13. Ovalni olovni pečat u obliku pločice na kojoj se nalazi kanal za vrpcu

Avers: Dva poprsja, cara levo i carice? de-sno, prikazana spreda; nose krunu, paludamentum i fibulu na desnom ramenu. Između krst.

Revers: Viktorija stoji okrenuta spreda, s glavom nalevo; desnom i levom ru-kom drži lovorov venac.

Dim. 22 × 20 mm; Deb. 5 mm; Tež. 9,67 gDatovanje: 6. vekO. inv. 1014/1Referenca: Laurent 1962, 3, no. 1, T. I.1.

RIMSKI I RANOVIZANTIJSKI CARSKI OLOVNI PEČATI IZ ZBIRKE ...

249

Bibliografija:

Cheynet 1999J.-C. Cheynet, Les sceaux Byzantins du musée de Selçuk, Revue numismatique 154,

1999, 317-352.

Collingwood, Wright 1990R. G. Collingwood, R. P. Wright, The Roman Inscriptions of Britain, Volume II, Ox-

ford 1990.

Dembski 1994G. Dembski, Die römischen Bleiplomben aus Österreich, in: Studies in Byzantine si-

gillography 4 (ed. N. Oikonomides), Washington 1994, 81–96.

DOSealsJohn Nesbitt, Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Muse-

um of Art, 6, Washington D.C. 2009.

Гај-Поповић 1980Д. Гај-Поповић, Оловни печат цара Јустинијана I, Нумизматичар 3, Београд

1980, 165–168.

Ilkić 2006M. Ilkić, Antičke plombe iz Sotina (Cornacum), Radovi Zavoda za povijesne znanosti

HAZU u Zadru, 48, 2006, 57–80.

Иванишевић 1992В. Иванишевић, Римски и византијски печати и медаљони из збирке Народног

музеја у Пожаревцу, Нумизматичар 15, Београд 1992, 47–52.

Laurent 1962 V. Laurent, Les sceaux byzantins du Médailler Vatican, Vatican 1962.

Leukel 1995H.-J. Leukel, Römische Bleiplomben aus Trierer Funden, Trier 1995.

Leukel 2002H.-J. Leukel, Römische Plomben aus Trierer Funden 1995–2001, Trier 2002.

Morrisson 2010C. Morrisson, Les sceaux en plomb, in: Caričin Grad III. L’ Acropole et ses monuments

(cathédrale, baptistére et batiments annexes), Eds. N. Duval, V. Popović, Bel-grade – Rome 2010, 408-412.

Najhold 2009B. Najhold, Taurunum Romanum, Zemun 2009.

Seibt 1978W. Seibt, Die Bleisiegel in Österreich I, Kaiserhof, Vienne 1978.

Sonja STAMENKOVIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆ

250

Still 1995M. C. W. Still, Roman Lead Sealings, Volume I, submittef for the degree of Phild.,

University of Londom, Institute of Archaeology, London 1995.

Turcan 1987R. Turcan, Nigra moneta, Lyon 1987.

Zacos, Veglery 1972G. Zacos, A. Veglery, Byzantine Lead Seals I, Bale, 1972.

RIMSKI I RANOVIZANTIJSKI CARSKI OLOVNI PEČATI IZ ZBIRKE ...

251

Sonja STAMENKOVIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆArchaeological Institute, Belgrade

ROMAN AND EARLY BYZANTINE LEAD SEALS FROM THE COLLECTION OF THE NATIONAL MUSEUM IN BELGRADE

SUMMARY

The National Museum in Belgrade keeps 13 Roman and Early Byzantine imperial lead seals. They were purchased or obtained as gifts. Only four find- places are known; these are the seals discovered in Veliko Gradište (Pincum), in Dubravica (Margum), in an unknown locality in the vicinity of Kostolac (Viminacium), and in Zvečan. The seals are dated to the period from the beginning of the third to the sixth century. Ten specimens come from the Roman period and three from the early Byzantine. The ma-jority of seals are shaped like a cone (six pieces), a calotte (three pieces) and a small disc (four pieces). On each of them there is a canal for the ribbon. Viewed from the base, they are oval (eleven pieces), rectangular (one piece) or irregular in shape (one piece). Only on three Early Byzantine specimens from the National Museum there are images on the obverse (Cat. Nos. 11-13). All three pieces show a frontal view of Victo-ria, with her head turned to the left, holding laurel wreaths in each hand and, on one of them, there is a cross on her left and right (Cat. No. 11). Two seals bear inscriptions. The inscription around the bust of the Roman emperor (Cat. No. 7) is illegible, and on the piece dated to the reign of the Emperor Justinian I (527-565) the legend can be read as follows: DNIVS(TINIANVS)PPAVI.The Roman and Early Byzantine seals from the National Museum in Belgrade can be divided into four groups: (1) the bust of an emperor or empress (five pieces); (2) the busts of two emperors or empresses (four pieces); (3) the busts of three rulers (three pieces); (4) the busts of four rulers (one piece).Due to the fact that they were poorly struck, it is very difficult to identify the figures of the emperors/empresses on the Roman seals and, thus, to precisely date them. The situation is very different in the case of the Early Byzantine pieces. It is often possible to determine them on the basis of the characteristics of style on coins. The seals from the National Museum are mostly dated to the third or fourth century. These are the seals of Julia Domna (Cat. No. 1), Constantine I (Cat. Nos. 6, 8), Traian Decius, Herennius Etruscus and Hostilianus? (Cat. No. 3), Theodosius I, Honorius and Arcadius? (Cat. No. 9), and four undetermined specimens (Cat. Nos. 2, 4-5, 7). One specimen was dated to the fourth or fifth century, while the Early Byzantine seals are dated to the sixth century. Only one of them was reliably dated to the reign of the emperor Justinian I (Cat. No. 11). Since three Roman seals originated from sites on the bank of the Danube (Veliko Gradište – Pincum) or not far from this river (Kostolac – Viminacium), or on the right bank of the Velika Morava River, near its confluence with the Danube (Dubravica – Margum), one should point out that these are probably the places important for port activities. Besides imperial seals, specimens of military sealings with the inscription LEG VII CL were also found in Viminacium, which was the headquarters of VII Clau-dia legion. The consolidation of the military was an important policy of the Empire. It was accomplished by good and regularly paid salaries. The salaries are known to have been delivered in little satchels, the contents of which had to be sealed, so the possibil-ity that our seals served exactly that purpose has to be taken into consideration.

Sonja STAMENKOVIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆ

252

As for the Early Byzantine seals from the collection of the National Museum in Bel-grade, only for the specimen from Zvečan (Cat. No. 11) the find-place is known. The fortification in Zvečan, situated at the confluence of two rivers, the Sitnica and the Ibar, and facing towards the important centre of Ulpiana (Justiniana Secunda), occupied an excellent position for defence and control over the routes intersecting this area. In the territory of present-day Serbia, imperial seals are also known from Taurunum (Ze-mun), Praesidium Pompei (between Ćićina and Rutevac in the Aleksinac Valley) and from Caričin Grad (Justiniana Prima). Until recently, only the seal of Emperor Mau-ricius (582-602), discovered long ago in 1938, was known to have come from Caričin Grad. In the course of new explorations, a number of seals were discovered, five of which can be attributed to Emperor Justinian I. They greatly testify to the importance of this city.Finds of imperial seals represent an important testimony of Roman administrative history, particularly of trade and the customs points in the Balkan provinces of the Roman Empire. As these finds are rare, the study of Roman and Early Byzantine seals, their precise chronological determination, their number and the locations of discov-ery, contribute to a great extent to the wider study of the policies and economy of the Empire.