Τρεις αμφιπρόσωπες εικόνες από την Ανατολική Θράκης...

BYZANTINISCHE FORSCHUNGEN

Internationale Zeitschrift für Byzantinistik

herausgegeben

von

WALTER E. KAEGI, Jr.

BAND XXX

VERLAG ADOLF M. HAKKERT - AMSTERDAM

2011

BYZANTINISCHE FORSCHUNGEN

BAND XXX

CONTENTS4th INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON THRACIAN STUDIES

Byzantine ThraceEvidence and Remains

Komotini, 18-22 April 2007

P R O C E E D I N G S

Edited by

Charalambos Bakirtzis, Nikos Zekosand Xenophon Moniaros

VERLAG ADOLF M. HAKKERT - AMSTERDAM2011

part 1.indd Vpart 1.indd V 11/18/10 10:17:08 AM11/18/10 10:17:08 AM

CONTENTS

In memoryof Angeliki Laiou

part 1.indd VIIpart 1.indd VII 11/18/10 10:17:08 AM11/18/10 10:17:08 AM

CONTENTS

C O N T E N T S

PREFACE by Charalambos Bakirtzis 1

INAUGURAL LECTUREAngeliki E. Laiou, Introversion and extroversion, autarky

and trade: urban and rural economy in Thrace during the Byzantine period. 11

I. EXPLORING THE HISTORICAL AND ARCHAEOLOGICAL LANDSCAPE: NATURAL AND BUILT ENVIRONMENT IN TOWN AND COUNTRYSIDE; HISTORICAL GEOGRAPHY AND MONUMENTAL TOPOGRAPHY

Engin Akyürek, Seventeen years of experience in archaeolo-gical inventory: TAY Project completed Byzantine periodof Thrace and Bithynia. 43

Peter Soustal, Τα θρακικά παράλια του Βορείου Αιγαίου όπως παριστάνονται σε παλιούς χάρτες και πορτολάνους (The Aegean coast of the southwestern part of Thrace as reflectedin old maps and portolans). 57

Henry Maguire, The Philopation as a setting for imperial ceremonial and display. 71

Eftelpa Theoklieva-Stoycheva, Η ύδρευση της Μεσημβρίας του Ευξείνου Πόντου: έργο της κεντρικής εξουσίας της Bυζαντινής αυτοκρατορίας (L’alimentation en eau de la ville de Mésembrie, sur le Pont-Euxin: un ouvrage del’administration centrale de l’empire byzantin). 83

Eugenia Chalkia, Άγνωστη θέση βυζαντινής μονής (;) στηνΊμβρο (Unknown site of a monastery (?) on Imbros). 93

part 1.indd IXpart 1.indd IX 11/18/10 10:17:08 AM11/18/10 10:17:08 AM

CONTENTS

II. CHANGES IN TOWNS AND DEFENSIVE FORTIFICATIONS

Petros Georgantzis, Σημαντικότερες Σκυθικὲς ἐπιδρομὲς στὴ Θρά-κη κατὰ τοὺς 5ο και 6ο μ.Χ. αἰῶνες (Les incursions majeuresdes Skythes en Thrace aux Ve et VIe siècles). 111

Giannis Vassiliadis, Το κάστρο της Κομοτηνής: αρχιτεκτονική ανάλυση και τεκμηρίωση (L’enceinte byzantine de Komotini:Analyse architecturale et documentation). 139

III. RURAL ECONOMY, LAND AND SEA COMMUNICATIONS; EVERYDAY LIFE Ioannis Touratsoglou, Diamantis Triantaphyllos, Θησαυρός άσπρων τραχέων από κράμα σε τάφο της πρώιμης εποχής του Σιδήρου στη Ρούσσα (Un trésor d’aspra trachéa de billondans une tombe du premier âge de Fer à Russa). 157

Andreas Kuelzer, The Byzantine road system in EasternThrace: some remarks. 179

Manolis G. Varvounis, Όψεις της καθημερινής ζωής του 12ου αιώνα στη Θράκη με βάση το Τυπικόν της μονής της Κοσμοσωτείρας (Aspects of daily life in the 12th century in Thrace based on the Typikon of the Kosmosoteiramonastery). 203

Maria Tziatzi-Papagianni, Ὅστις ποτ’ ἂν βούλοιτο μαθεῖν τὴν Θράκην: Η Θράκη μέσα από τους στίχους του ποιητή Μανουήλ Φιλή (Ὅστις ποτ’ ἂν βούλοιτο μαθεῖν τὴν Θράκην:Thrakien nach den Versen des Dichters Manuel Philes). 245

part 1.indd Xpart 1.indd X 11/18/10 10:17:08 AM11/18/10 10:17:08 AM

CONTENTS

IV. RELIGIOUS TRADITIONS, COMMUNITIES AND MONASTICISM

Monk Moeses Hagiorete, Οἱ διὰ τῶν ἁγίων σχέσεις Ἁγίου Ὄρους καὶ Θράκης, 9ος-15ος αἰώνας (Les saints hommesreliant le Mont Athos à la Thrace aux IXe – XVe siècles). 265

Monk Patapios Kavsokalyvites, Ἁγιορείτικες ὁσιακὲς μορφὲς στὴ Θράκη τοῦ 14ου αἰώνα (Saintly Athonite fi gures in Thracein the 14th century). 277

Monk Kosmas of Simonopetra, Ἡ μαρτυρία ἑνὸς ἀγνώστου μοναχοῦ τοῦ Παπικίου ὄρους, τέλη 13ου ἢ ἀρχὲς 14ου αἰώνα (The account of an unknown hieromonk of Mount Papikionat the end of the 13th or the beginning of the 14th century). 327

Konstantinos P. Charalampidis, Η οσιομάρτυς Γλυκερία η Θρακιώτισσα: αγιολογικές και εικονογραφικές μαρτυρίες (The Thracian martyr Glykeria: hagiological and iconographicalobservations). 345

Rossitsa Gicheva-Meimari, Chest crossbands: Realia of religious belief and practice in Ancient and ByzantineThrace. 359

V. ADMINISTRATIVE DIVISION AND MILITARY ORGANIZATION

Jacek Wiewiorowski, “Vicarius Thraciarum” in the 4th and 5th

centuries: some remarks. 385

Nektarios Dapergolas, Problems concerning the administrative organization of Byzantine Thrace: the “theme of Macedonia”and the misinterpretations of the recent research. 411

part 1.indd XIpart 1.indd XI 11/18/10 10:17:08 AM11/18/10 10:17:08 AM

CONTENTS

VI. THE ARRIVAL OF THE OTTOMANS

Suna Çağaptay, The road from Bithynia to Thrace: Gazi Evrenos’ Imaret in Komotini and its architectural framework. 429

Argyres P. P. Petronotis, Χριστόδουλος, ο τελευταίος αρχιτέκτων στο Βυζάντιο, και ως Atik Sinan [Hoca Sinanüddin] bin Abdullah, ο πρώτος σουλτανικός μεϊμάρης στην Ιστανμπούλ (Christodoulos, der letzte Baumeister in Konstantinopel, und auch mit dem Namen Atik Sinan, der erste Mimar (=

Architekt) des Sultans in Istanbul). 443

VII. ARTISTIC TRADITION, EXPRESSION, EFFECTS AND INFLUENCES

Robert Ousterhout, The Byzantine architecture of Thrace: theview from Constantinople. 489

Stavros Mamaloukos, Ioannes Perrakis, The church ofTheotokos Chrysopege at Ainos (Enez). 503

Nikos Zekos, Μαξιμιανούπολις – Μοσυνόπολις: ανασκαφή περίκεντρου ναού (Maximianoupolis – Mosynopolis: mise

au jour d’une église byzantine plan centré). 537

Ioannis Iliadis, Το φώς στο ναό της Κοσμοσώτειρας (The light in the church of the Panagia Kosmosoteira). 571

Ioakeim Ath. Papaggelos, Angeliki Strati, Τρεῖς ἀμφιπρόσωπες εἰκόνες ἀπὸ τὴν Ἀνατολικὴ Θράκη (Trois icônes byzantines

bifaces en provenance de Thrace orientale). 589

Sophia Doukata-Demertzi, Ελεφαντοστέινα ευρήματα από την «Παληόχωρα» Μαρωνείας (Ivoires provenant de la basilique

de ‘Paliochora’ à Maronnée). 611

part 1.indd XIIpart 1.indd XII 11/18/10 10:17:08 AM11/18/10 10:17:08 AM

CONTENTS

VIII. PROSOPOGRAPHY

Ivan Jordanov, Thrace (VIth-XIth centuries) according to thedata of the Byzantine seals from Bulgaria. 643

Ioanna Koltsida-Makri, Η μεσοβυζαντινή Αδριανούπολη μέσα από τη σφραγιστική μαρτυρία (Middle ByzantineAdrianople from the sigillographic evidence). 653

Georgios Chr. Charizanis, Ο πρωτοστράτορας Αλέξιος Αξούχος, ο σεβαστοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός και το μοναστικό κέντρο του Παπικίου Όρους (β΄ μισό του 12ου αιώνα): προσωπογραφικά και άλλα ζητήματα (The protostrator Alexios Axouchos, the sebastokrator Alexios Komnenos and the monastic centre of Mount Papikion (2nd half of the

12th century): Profi le questions and other tasks. 671

Athanasios I. Gouridis, Παρατηρήσεις επί των μονογραμ-μάτων των πύργων του Διδυμοτείχου (Observations on the

monograms of the towers of Didymoteichon). 695

CLOSING REMARKSRobert Ousterhout, Thrace: the fi nal frontier. 725

part 1.indd XIIIpart 1.indd XIII 11/18/10 10:17:08 AM11/18/10 10:17:08 AM

ΤΡΕΙΣ ΑΜΦΙΠΡΟΣΩΠΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ

Ioakeim Ath. Papaggelos, Angeliki Strati

Μὲ τὴν παροῦσα μελέτη μας παρουσιάζουμε τρεῖς ἀμφιπρόσωπες εἰκόνες τῶν παλαιολόγειων χρόνων προερχόμενες ἀπὸ τὴν Ἀνατολικὴ Θράκη, οἱ ὁποῖες φυλάσσονται στοὺς ἐνοριακοὺς ναοὺς τῆς Νέας Πο-τίδαιας, τῶν Νέων Ρόδων καὶ τοῦ Νέου Μαρμαρᾶ τῆς Χαλκιδικῆς.1 Τὰ εἰκονογραφικά τους θέματα περιλαμβάνουν στὴ μία ὄψη τὴν Θεοτόκο Ὁδηγήτρια καὶ στὴν ἄλλη τὴν Σταύρωση. Πρόκειται γιὰ ἀξιοσέβαστα θρησκευτικὰ κειμήλια καὶ ἀντιπροσωπευτικὰ λατρευτικὰ δείγματα τῆς ζωγραφικῆς τέχνης τοῦ 14ου καὶ 15ου αἰῶνα.

1. Ἡ εἰκόνα τοῦ ἐνοριακοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίουτῆς Νέας Ποτίδαιας

Ἡ Nέα Ποτίδαια εἶναι προσφυγικὸ χωριὸ καὶ οἱ κάτοικοί του προέρχονται ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῶν Γανοχώρων τῆς Ἀνατολικῆς Θρά-κης, κυρίως ἀπὸ τὸ χωριὸ Πλάτανος.2 Μεταξὺ τῶν ἑξήντα παλαιῶν

1. Γιὰ τὶς ἀμφιπρόσωπες ἢ ἀμφίγραπτες εἰκόνες, τὴν χρήση, τὴν θεματολογία καὶ τὴν συμβολική τους σημασία βλ. Βοκοτόπουλος 1999: 303-07, ὅπου καὶ σχετικὰ παραδείγματα ἀπὸ τὸν ἑλλαδικό, βαλκανικὸ καὶ εὐρύτερο χῶρο τῆς Ὀρθοδόξου Μέσης Άνατολῆς.2. Tὸ χωριὸ Πλάτανος ὀνομάζεται σήμερα Cinar. Γιὰ τὰ Γανόχωρα, τὴν περιοχή τους καὶ τὸ χωριὸ Πλάτανος βλ. Γερμίδης 1976: 6-11 καὶ 78-79, ὅπου καὶ ἡ παλαιότερη βιβλιογραφία. Ἐπίσης Λέκκου 1999: 331-49, ὅπου ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα γίνεται ἀναφορὰ καὶ περιγραφὴ τῶν μοναστηριῶν τῆς Ἐπαρχίας Γάνου καὶ Χώρας.

589

INTROVERSION AND EXTROVERSION, AUTARKY AND TRADE

part 2.indb 589part 2.indb 589 11/18/10 9:04:52 AM11/18/10 9:04:52 AM

590

IOAKEIM PAPAGGELOS, ANGELIKI STRATI

φορητῶν εἰκόνων ποὺ φυλάσσονται στὸν ἐνοριακὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Γε-ωργίου τῆς Νέας Ποτίδαιας, ἐξέχουσα θέση κατέχει ἡ παλαιότερη, ἡ ὁποία μᾶς ἀπασχολεῖ καὶ εἶναι τὸ πιὸ ἀγαπητὸ κειμήλιο τοῦ χωριοῦ (εἰκ. 1). Προέρχεται, ὅπως καὶ οἱ περισσότερες εἰκόνες τοῦ ναοῦ, ἀπὸ τὸν Πλάτανο.3

Ἡ εἰκόνα ἐντοπίσθηκε καὶ καταγράφηκε ἀπὸ τὸν Ἰωακεὶμ Πα-πάγγελο τὸ 1974.4 Πρώτη παρουσίασή της ἔγινε τὸ 1984 ἀπὸ τὴν ἀρχαι-ολόγο Λυδία Καΐτση, στὴν κατάσταση ποὺ βρισκόταν στὸ ναό, ἀσυ-ντήρητη, καλυμμένη μὲ ἀσημένια ἐπένδυση τοῦ 1874,5 ἡ ὁποία καὶ τὴν ἐνέταξε στὸ δεύτερο μισὸ τοῦ 14ου αἰῶνα (εἰκ. 2).6 Τὸ 1990 ἡ εἰκόνα συντηρήθηκε ἀπὸ τὴν 10η Ἐφορεία Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων. Mὲ τὴν ἀφαίρεση τῆς ἀσημένιας ἐπένδυσης, ποὺ κάλυπτε τὴν Παναγία καὶ τοῦ βελούδου ποὺ κάλυπτε τὴν ράχη τῆς εἰκόνας, διαπιστώθηκε ὅτι ἡ εἰκόνα εἶναι ἀμφιπρόσωπη, διαστάσεων 107X65X2,5 ἑκ., μὲ τὴν παράσταση τῆς Θεοτόκου Ὁδηγήτριας στὴ μία ὄψη καὶ τὴν Σταύρωση στὴν ἄλλη.

Ἡ εἰκόνα, πριονισμένη στὶς δύο ἄκρες τῶν κάθετων πλευρῶν, ἀποτελεῖται ἀπὸ δύο τεμάχια ξύλου. Ἡ ὄψη μὲ τὴν παράσταση τῆς Θεοτόκου εἶχε αὐτόξυλο πλαίσιο, ἀπὸ τὸ ὁποῖο διατηρεῖται μόνον τὸ τμῆμα τῆς ἄνω πλευρᾶς. Στὸ μέσο τῆς κάτω πλευρᾶς διακρίνονται τὰ ἴχνη προσαρμογῆς τοῦ κονταριοῦ, στὸ ὁποῖο στηριζόταν ἡ εἰκόνα. Ἀνήκει λοιπὸν στὴν κατηγορία τῶν εἰκόνων «ἐπὶ στύλου».7

3. Ἀρκετοὶ Πλατανῖτες, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν Νέα Ποτίδαια, ἐγκαταστάθηκαν στὴν Καβάλα καὶ στὸ Ἀμάτοβο τοῦ Νομοῦ Κιλκίς ( Γερμίδης 1976: 121).4. Ἡ καταγραφὴ ἔγινε στὰ πλαίσια τοῦ ἔργου καταγραφῆς εἰκόνων καὶ ἐκκλησιαστικῶν κειμηλίων τοῦ Νομοῦ Χαλκιδικῆς ἀπὸ τήν, νεοσύστατη τότε, Ἐφορεία Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων Xαλκιδικῆς. Ἁπλῆ ἀναφορὰ στὴν εἰκόνα, μὲ βάση πληροφορία τοῦ καταγράψαντος, βλ., Βοκοτόπουλος 1999: 305, ἀρ. 29.5. Καΐτση 1987: 259, ὅπου περιγράφεται ἡ ἀσημένια ἐπένδυση καὶ παρατίθεται ἡ ἐπιγραφή της, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία κατασκευάσθηκε τὸ 1874, μὲ ἔξοδα τῶν χριστιανῶν κατοίκων τοῦ Πλάτανου.6. Καΐτση 1987: 262.7. Στὴν κατηγορία αὐτὴ ἀνήκουν οἱ εἰκόνες ποὺ προορίζονταν συνήθως γιὰ


591

ΤΡΕΙΣ ΑΜΦΙΠΡΟΣΩΠΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ

Κατὰ τὸ ὕψος της ἔχει δύο ἔντονες κάθετες ρηγματώσεις, οἱ ὁποῖες προκάλεσαν ἀρκετὲς καταστροφὲς στὴ ζωγραφικὴ ἐπιφάνεια. Ἡ ὄψη μὲ τὴν Θεοτόκο διατηρεῖται σὲ ἀρκετὰ καλὴ κατάσταση, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἀντίστοιχη τῆς Σταυρώσεως, ποὺ ἔχει ἐκτεταμμένες φθορὲς τοῦ ξύλου καὶ τῆς ζωγραφικῆς. Ἡ ζωγραφικὴ ἔχει γίνει μὲ αὐγοτέμπερα, σὲ προετοιμασία γύψου, στρωμένη ἀπευθείας στὸ ξύλο, χωρὶς τὴ μεσολά-βηση ὑφάσματος.

Στὴν πρώτη ὄψη καὶ σὲ χρυσὸ βάθος εἰκονίζεται ἡ Θεοτόκος στὸν γνωστότερό της τύπο, ἐκεῖνον τῆς Ὁδηγήτριας, κρατῶντας στὸ ἀριστερό της χέρι τὸν μικρὸ Χριστὸ καὶ ἔχοντας τὸ δεξὶ στὸ στῆθος, σὲ σχῆμα δεήσεως (εἰκ. 1α).8 Τὸ κεφάλι της κλίνει ἐλαφρὰ πρὸς τὸ μέ-ρος τοῦ παιδιοῦ, τὰ μελαγχολικά της ὅμως μάτια κοιτάζουν μπροστά. Ὁ Χριστός, σχεδὸν μετωπικὸς καὶ καθισμένος μὲ ἄνεση στὴ μητρικὴ ἀγκαλιά, εὐλογεῖ μὲ τὸ δεξί, ἐνῶ μὲ τὸ ἀριστερὸ κρατεῖ κλειστὸ εἰλητά-ριο ἀκουμπισμένο στὸ γόνατό Tου. Στὶς πάνω γωνίες τῆς εἰκόνας εἰκο-νίζονται, σὲ μικρότερη κλίμακα καὶ σὲ προτομή, οἱ ἀρχάγγελοι Μιχαὴλ καὶ Γαβριήλ, στραμμένοι πρὸς τὴν Παναγία σὲ στάση τριῶν τετάρτων καὶ σὲ δέηση (εἰκ. 3). Ἀπὸ τὶς ἀρχικὲς ἐπιγραφὲς διατηροῦνται, μὲ κόκ-κινα γράμματα, οἱ: ΜΡ ΘΥ Η ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ καὶ ΙΣ ΧΣ, καὶ Ο ΑΡΧ(ΩΝ) (ΜΙ)ΧΑΗΛ καὶ Ο ΑΡΧ(ΩΝ) Γ(Α)ΒΡ(ΙΗΛ).

Ἡ Θεοτόκος φορεῖ βαθυκάστανο πρὸς τὸ μενεξεδὶ μαφόριο, ἀνοικτὸ γαλάζιο κεφαλόδεσμο καὶ ἴδιου χρώματος φόρεμα, τοῦ ὁποί-ου διακρίνεται ἡ ἄκρη τοῦ μανικιοῦ στολισμένη μὲ δύο πορτοκαλὶ ταινίες. Τὸ σκοῦρο χρῶμα τοῦ μαφορίου κοσμεῖται μὲ τὰ γνωστὰ

λιτανευτικὴ χρήση ἢ ἁπλῶς ἦταν στημένες μέσα στὸν ναὸ σὲ κοντάρι, ὅπως εἶναι στημένα σήμερα τὰ λάβαρα. Ἡ ἀπεικόνιση τῆς Σταυρώσεως ἔχει ἀποδοθεῖ στὴν χρησιμοποίηση τῶν ἀμφιγράπτων αὐτῶν εἰκόνων κατὰ τὶς ἀκολουθίες τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος, βλ. κυρίως Pallas 1965: 91, 308-23, ὅπου καὶ σχετικὰ παραδείγματα. Βοκοτόπουλος 1999: 303, 304-05 (μὲ 48 παραδείγματα ἀμφιγράπτων εἰκόνων μὲ παραστάσεις τῆς Θεοτόκου καὶ τῆς Σταυρώσεως ἢ συναφοῦς θέματος).8. Γιὰ τὸν εἰκονογραφικὸ τύπο βλ. ἐνδεικτικὰ Wellen 1960: 176-78. Hallensleben 1971: 168-70. Babić 1994: 191-222. Μπαλτογιάννη 2000: 143-45.


592


χρυσὰ ἄστρα στὸ κεφάλι καὶ στοὺς ὤμους. Πορτοκαλὶ ταινία περι-κλείει τὸ μαφόριο στὸ κεφάλι καὶ στό, σχεδὸν τριγωνικό, ἄνοιγμα τοῦ λαιμοῦ, ὅπως καὶ στὴν ἄκρη τοῦ φορέματος. Ὁ χρυσὸς φωτο-στέφανός της ὁρίζεται ἀπὸ λεπτὸ κόκκινο κύκλο πάνω στὸν κάμπο. Ὁ Χριστὸς εἶναι ντυμένος μὲ λευκὸ χιτῶνα διάστικτο μὲ κόκκινα ἄνθη καὶ κόκκινο σῆμα στὸν δεξὶ ὦμο καὶ φέρει πορφυρὸ ἱμάτιο μὲ διάσπαρτες χρυσοκονδυλιές. Στὸ χρυσὸ φωτοστέφανο μὲ δυσκολία διακρίνεται τὸ σταυροφόρο σχῆμα.

Οἱ ἀρχάγγελοι φοροῦν ρόδινα καὶ λαδοπράσινα ἱμάτια μὲ ἐνδιά-μεσες ἀποχρώσεις ἀντίστοιχα καὶ ἔχουν τὰ χέρια τους καλυμμένα, σὲ δέηση. Τὰ φτερά τους ζωγραφίζονται μὲ καφὲ καὶ ἐνδιάμεσες χρυσο-κονδυλιές, φέρουν κόκκινη ταινία στὰ μαλλιά, ἐνῶ οἱ χρυσοὶ φωτοστέ-φανοί τους ἀποδίδονται ὅπως τῆς Θεοτόκου καὶ τοῦ Χριστοῦ. Τὸ χρυσὸ βάθος τῆς εἰκόνας ἐκτεινόταν καὶ στὸ αὐτόξυλο πλαίσιο, ὅπως φαίνεται στὸ σωζόμενο τμῆμα, στὴν ἄκρη τοῦ ὁποίου ὑπάρχει λεπτὴ κόκκινη ταινία, ἡ ὁποία, προφανῶς, περιέτρεχε ὅλη τὴν εἰκόνα.

Στὴν ἄλλη ὄψη εἰκονίζεται ἡ Σταύρωση (εἰκ. 1β).9 Ὅπως εἶναι γνωστό, οἱ ἀμφιπρόσωπες εἰκόνες λιτανείας ἀποδίδουν εἰκαστικὰ τὸ δόγμα τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως καὶ τὸν συμβολισμὸ τοῦ θείου πά-θους καὶ ἔτσι τὸ θέμα τῆς δεύτερης ὄψης ἀναφέρεται, κατὰ κύριο λόγο, στὴ Σταύρωση, στὴν Ἀποκαθήλωση ἢ στὴν Ἄκρα Ταπείνωση.10 Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸν ἡ εἰκαστικὴ διαπραγμάτευση τοῦ Πάθους παραπέμπει ἄμεσα καὶ δίνει ἰδιαίτερη ἔμφαση στὴ δραματικὴ ἐκδήλωση τοῦ πόνου καὶ τῆς ὀδύνης τῶν προσώπων. Τὰ παραπάνω σταθερὰ χαρακτηριστικὰ διακρίνονται, παρ’ ὅλες τὶς ἐκτεταμμένες φθορές, καὶ στὴν εἰκόνα ἀπὸ τὸν Πλάτανο.

9. Γιὰ τὴν εἰκονογραφία τῆς Σταύρωσης βλ. Martin 1955: 189-97. Hauser 1963: 125 κ.ἑ. Wessel 1966. Mrass 1995: στ. 284-356, ὅπου καὶ ἡ παλαιότερη βιβλιογραφία.10. Γιὰ τὸ εἰκονογραφικὸ θέμα τῆς Ἄκρας Ταπείνωσης βλ. κυρίως Pallas 1965: 197-99, 308-23, ὅπου καὶ σχετικὰ παραδείγματα. van Os 1978: 65-75, ὅπου καὶ ἡ παλαιότερη βιβλιογραφία.


593


Στὴν ἀπόδοση τοῦ θέματος κυριαρχεῖ ἡ μορφὴ τοῦ Ἐσταυρω-μένου Χριστοῦ. Σώζεται μόνο τμῆμα τοῦ σώματος τοῦ Θεανθρώπου καμπυλωμένο σὲ σχῆμα ἀντίστροφου S, μὲ τὸ κεφάλι (κατεστραμ-μένο τὸ πρόσωπο) γερμένο πάνω στὸν δεξὶ ὦμο, καὶ ἐλάχιστο μέρος τῶν χεριῶν του, προσηλωμένα στὸν Σταυρό, στὴν κορυφὴ τοῦ ὁποί-ου διαβάζεται ἡ ἐπιγραφή: Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΔΟΞΗΣ (εἰκ. 4).11 Δεξιά, κάτω ἀπὸ τὸν Σταυρό, σώζεται, ἀποσπασματικῶς, ἡ Θεοτό-κος, καὶ πιθανῶς νὰ εἰκονιζόταν καὶ μία ἄλλη ἀταύτιστη μορφή (εἰκ. 5). Ἀριστερὰ διακρίνεται, ἀποσπασματικῶς, ὁ Ἰωάννης καὶ τμήματα τῆς ἐπιγραφῆς μὲ τὸ ὄνομά του. Πάνω δύο ἄγγελοι ντυμένοι μὲ λευ-κοπράσινο καὶ μελιτζανὶ ἱμάτιο πετοῦν θρηνῶντας καὶ ἔχοντας τὰ καλυμμένα χέρια τους πάνω στὸ σαγόνι (εἰκ. 6). Στὰ μαλλιά τους ξεχωρίζει λευκὴ ταινία, ἐνῶ φέρουν κόκκινους φωτοστεφάνους μὲ ἀκανθόσχημες χρυσὲς ἀκτῖνες στὴν ἐπιφάνειά τους. Παρόμοιος φαί-νεται νὰ εἶναι καὶ ὁ μισοκατεστραμμένος φωτοστέφανος τοῦ Χρι-στοῦ, τὸ ὁποῖο σχετίζεται μὲ ἰταλικὴ ἐπίδραση, σύμφωνα καὶ μὲ σω-ζόμενα παράλληλα παραδείγματα.12 Τὸ πάνω μέρος τῆς παράστασης καταλαμβάνει ὁ κίτρινος κάμπος, ἐνῶ στὸ κάτω μισὸ κυριαρχεῖ τὸ τεῖχος τῆς Ἱερουσαλήμ, μὲ ἀποχρώσεις ρόδινου καὶ γαιώδους καφέ. Στὸ κάτω μέρος καὶ στὴν μέση τῆς παράστασης, εἰκονίζεται, μὲ προ-φανῆ συμβολικὸ χαρακτῆρα, ὁ Γολγοθᾶς, ἔχοντας τὴ μορφὴ χαμη-λοῦ βραχώδους λόφου, στὴν κορυφὴ τοῦ ὁποίου εἶναι στερεωμένος ὁ Σταυρός. Ἡ φθορὰ τῆς ζωγραφικῆς δὲν ἐπιτρέπει τὴν διαπίστω-ση τῆς ἀπεικόνισης τοῦ σπηλαίου μὲ τὸ κρανίο τοῦ Ἀδάμ, τὸ ὁποῖο ἀπαντᾶται σὲ ἄλλες εἰκόνες μὲ τὸ ἴδιο θέμα.13

11. Ἡ ἐπιγραφὴ αὐτὴ χαρακτηρίζει κυρίως τὰ παλαιολόγεια χρόνια καὶ ἀναφορά της γίνεται στὴν Παλαιὰ Διαθήκη: Ψαλμ. 23, 7 κ.ἑ. Βλ. σχ. Ξυγγόπουλος 1956: 29, ὅπου καὶ σχετικὴ βιβλιογραφία. Γιὰ ἄλλα παραδείγματα βλ. ἐνδεικτικὰ Βοκοτόπουλος 1995: 67-68, 82-83, 103-04, 130, 139-40, 143.12. Γιὰ ἀνάλογα παραδείγματα, τόσο ἀπὸ τὴν Καστοριὰ καὶ τὴν Κρήτη ὅσο καὶ ἀπὸ τὴν Ἰταλία βλ. Τσιγαρίδας 1992: 160, ὑποσημ. 12, 13, 14, εἰκ. 4.13. Βλ. ἐνδεικτικὰ παραδείγματα, Μυστήριον Mέγα καὶ Παράδοξον 2001: ἀρ. 114,


594


Ἀπὸ τεχνοτροπικὴ ἄποψη, στὴν ἀμφιπρόσωπη εἰκόνα τῆς Νέας Ποτίδαιας προβάλλονται καὶ ἀναδεικνύονται ὅλα τὰ κυρίαρχα χαρα-κτηριστικὰ ποὺ διαμορφώνουν τὴν παλαιολόγεια ζωγραφική. Ἔτσι, στὸ σχεδὸν τριγωνικὸ πρόσωπο τῆς Παναγίας, ποὺ στηρίζεται σὲ λε-πτεπίλεπτο, ἐλαφρὰ κωνικὸ λαιμό, ὑπερέχουν τὰ ἐξαιρετικὰ πλασίμα-τα ἀποτελούμενα ἀπὸ καστανό-λαδὶ προπλασμοὺς καὶ ψημένες σιένες, ἐνῶ ὁ συνδυασμός τους πάνω στὸν προπλασμὸ γίνεται πολὺ ἐπιτυχημέ-να μὲ διαδοχικὲς πυκνές, λεπτὲς γραμμὲς σὲ χρωματικὲς διαβαθμίσεις μέσων τόνων, ὅπως τοῦ ὠχροκίτρινου μὲ τόνους θερμοῦ καστανοῦ καὶ λαδί (εἰκ. 7). Ὠχροκίτρινες ἐπίσης ψιμυθιὲς τονίζουν τὰ ἐξέχοντα ση-μεῖα τοῦ προσώπου, τὴν περιοχὴ τῶν μεγάλων ἀμυγδαλωτῶν ματιῶν, πάνω ἀπὸ τὰ καμαρωτὰ φρύδια, τὸ μέτωπο, τὴ ράχη τῆς ἁδρῆς καμπου-ρωτῆς μύτης, τὸ ἐλαφρὰ ἀνασηκωμένο πηγούνι. Ἁπαλὸ ρόδινο χρῶμα ἁπλώνεται μὲ ἀριστοτεχνικὸ τρόπο καὶ φυσικότητα στὶς παρειὲς καὶ στὰ νεανικὰ σφικτὰ χείλη. Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ σχεδὸν τριγωνικὴ σκούρα καφὲ γραμμή, ποὺ ξεκινᾶ ἀπὸ τὸν κανθὸ τοῦ ματιοῦ καὶ ἀκο-λουθεῖ τὴ γραμμὴ τοῦ κάτω βλεφάρου, καθὼς καὶ ἡ πλατιὰ λαδὶ σκιὰ τοῦ ἐπάνω βλεφάρου, ποὺ φθάνει μέχρι τὸ γραμμένο φρύδι, στοιχεῖα τὰ ὁποῖα δίνουν ἔντονη ἐκφραστικότητα στὰ μάτια.

Μὲ τὴν ἴδια τεχνικὴ πλάθονται καὶ ἀναδεικνύονται τὰ καλύτερα σωζόμενα πρόσωπα τοῦ μικροῦ Χριστοῦ καὶ τῶν ἀρχαγγέλων (εἰκ. 1, 3). Στὸν καλύτερα σωζόμενο ἀρχάγγελο Μιχαὴλ ἡ μαλακότητα τῆς φω-τοσκίασης ἀποδίδει ἐξαιρετικὰ ἁβρὰ τὴ σάρκα, τόσο στὸ πρόσωπο ὅσο καὶ στὸν λαιμό. Τὸ ἔνδυμα εἶναι χυτό, ρέει φυσικὰ στὸ σῶμα, καθὼς οἱ πλατιὲς καὶ εὔκαμπτες πτυχὲς ἀποδίδουν πλαστικὰ τὸν ὄγκο του (εἰκ. 3). Ἡ τεχνικὴ αὐτὴ μὲ τὶς πλατιὲς φωτισμένες ἐπιφάνειες καὶ τὶς λεπτὲς φωτεινὲς γραμμὲς ποὺ προβάλλουν πολὺ πλαστικὰ καὶ σχεδὸν ἀνά-γλυφα τὰ ἐξέχοντα φυσιογνωμικὰ στοιχεῖα, συνδυασμένη τόσο μὲ τὴν εὐγένεια ὅσο καὶ μὲ τὸ ἀριστοκρατικὸ ὕφος τῆς Παναγίας, χαρακτη-ρίζει μία σειρὰ λαμπρῶν ἔργων ζωγραφικῆς τῶν χρόνων τῆς πλήρους

117, 118, 316, 323 καὶ 325 ἀντίστοιχα.


595


ἄνθησης τῆς ζωγραφικῆς τῶν παλαιολόγειων χρόνων (πρῶτο μισὸ τοῦ 14ου αἰῶνα).14

Ἔτσι πολλὲς συγγένειες ἐντοπίζονται μὲ τὶς ἀμφιπρόσωπες εἰκό-νες τῆς Ἀχρίδας: α) τὴν Παναγία Ὁδηγήτρια καὶ τὴν Σταύρωση (περὶ τὰ τέλη τοῦ 13ου αἰ.),15 β) τὸν Χριστὸ Ψυχοσώστη καὶ τὴν Σταύρωση (ἀρχὲς 14ου αἰ.),16 γ) τὴν Παναγία Περίβλεπτο (ἀρχὲς 14ου αἰ.) καὶ τὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου (14ος αἰ.),17 καὶ δ) τὴν Σταύρωση καὶ τὴν Παναγία βρεφοκρατοῦσα (14ος αἰ.) τοῦ Βυζαντινοῦ καὶ Χριστιανικοῦ Μουσείου Ἀθηνῶν.18

Εἰδικότερα ἡ Παναγία τῆς εἰκόνας μας σχετίζεται πολὺ στενὰ μὲ τὶς ἀντίστοιχες εἰκόνες τῶν ἁγιορειτικῶν μονῶν Βατοπεδίου (1310-1320) (εἰκ. 8),19 καὶ Χελανδαρίου (ἀρχὲς 14ου αἰ.)20, τόσο προσωπο-γραφικά (κοινὸ σχῆμα προσώπου, λεπτὴ γαμψὴ μύτη, κόκκινα σφικτὰ χείλη, βαθιὰ σκιασμένα μάτια μὲ ἀγωνιῶδες πλάγιο βλέμμα) ὅσο καὶ τεχνοτροπικά (παρόμοια ζωγραφικὴ διαφάνεια καὶ χρωματικὴ στιλπνό-τητα). Αὐτὴ ἡ ζωγραφικὴ ποιότητα συνδέει τὴν εἰκόνα μας μὲ ἔργα ζωγραφικῶν ἐργαστηρίων τῆς Θεσσαλονίκης τῆς δεύτερης δεκαετίας τοῦ 14ου αἰῶνα, ὅπως ἐνδεικτικὰ στὶς τοιχογραφίες τῆς Παναγίας Ὁδη-γήτριας τῆς Σερβικῆς Μονῆς Studenica (1315),21 καὶ τῆς Παναγίας Πα-

14. Γιὰ τὰ ρεύματα καὶ τὴν τέχνη στὸν ἑλλαδικὸ κυρίως χῶρο, κατὰ τὰ παλαιολόγεια χρόνια, βλ. κυρίως τὸ ἄρθρο τῆς Mouriki 1978: 55-83, ὅπου καὶ ἡ παλαιότερη βιβλιογραφία.15. Djurić 1961: ἀρ. 4, 85-86, πίν. IV-VI. Γιὰ ἔγχρωμο πίνακα τῆς α΄ ὄψης βλ. Balabanov 1983: ἀρ. 41 (σ. 81).16. Djurić 1961: ἀρ. 15, 93, πίν. XXΙΙ, XXV. Γιὰ ἔγχρωμο πίνακα τῆς β΄ ὄψης βλ. Balabanov, 1983, ἀρ. 50 (σ. 98).17. Djurić 1961: ἀρ. 8, 87-88, πίν. Χ, ΧXXIV. Γιὰ ἔγχρωμη ἀπεικόνιση βλ. Balabanov 1983: ἀρ. 49 (σ. 97) καὶ 54 (σ. 102) ἀντίστοιχα.18. Μυστήριον Μέγα καὶ Παράδοξον 2001: ἀρ. 113, 312-313 καὶ 314-315 (ἔγχρ. πίν.) (Χ. Μπαλτογιάννη), ὅπου καὶ ἡ παλαιότερη βιβλιογραφία.19. Τσιγαρίδας 2006: ἀρ. 19, 117-119, εἰκ. 85, 87, 88.20. Πέτκοβιτς 1997: εἰκ. στὴν σ. 75.21. Babić 1987: εἰκ. XXXII.


596


ράκλησης τοῦ Ἁγίου Νικολάου Ὀρφανοῦ Θεσσαλονίκης (1315-1320) (εἰκ. 9). 22

Μὲ τοὺς ἀγγέλους τῆς Βάπτισης τοῦ Χριστοῦ, μικρῆς εἰκόνας Δω-δεκαόρτου,23 ἀλλὰ καὶ τὸν ἀρχάγγελο Γαβριὴλ ἀμφιπρόσωπης εἰκόνας μὲ θέμα τὸν Εὐαγγελισμό,24 ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὴν Ἀχρίδα, συγγενεύουν τόσο εἰκονογραφικὰ ὅσο καὶ τεχνοτροπικὰ οἱ ἄγγελοι τῆς πρώτης ὄψης τῆς εἰκόνας μας, ὅπως καὶ μὲ τὸν ἀρχάγγελο Γαβριὴλ τῆς ἁγιορειτικῆς μονῆς Βατοπεδίου, τῶν ἀρχῶν τοῦ 14ου αἰῶνα (εἰκ. 10).25 Μὲ τὸν τε-λευταῖο ἰδίως, κοινὴ εἶναι ἡ ἀπόδοση τοῦ χυτοῦ ἐνδύματος ποὺ πραγμα-τικὰ κυλάει φυσιοκρατικὰ πάνω στὸ σῶμα καὶ ἀποδίδει ἀριστοτεχνικὰ τὸν ὄγκο του. Ἀνάλογη διαμόρφωση τῆς πτυχολογίας ἀπαντᾶται τόσο στὶς τοιχογραφίες τοῦ Πρωτάτου τοῦ Ἁγίου Ὄρους (γύρω στὰ 1290),26 ὅσο καὶ στὶς ἀντίστοιχες τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ Ὀρφανοῦ,27 καὶ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Θεσσαλονίκης,28 καθὼς καὶ τῶν Ἁγίων Ἰωακεὶμ καὶ Ἄννης τῆς Studenica (Σερβία),29 μνημεῖα χρονολογημένα στὴ δεύτερη δεκαετία τοῦ 14ου αἰῶνα. Παρόμοιες τεχνοτροπικὲς σχέσεις καὶ συγ-γένειες, ποὺ ἀφοροῦν ἀνάλογα πλασίματα ἀλλὰ καὶ κοινὴ διαμόρφωση τῶν ἐπί μέρους φυσιογνωμικῶν χαρακτηριστικῶν, ἐντοπίζονται καὶ σὲ κάποιες τοιχογραφίες τοῦ καθολικοῦ καὶ τῆς τράπεζας τῆς ἁγιορειτικῆς

22. Ξυγγόπουλος 1964: εἰκ. 183.23. Ἡ εἰκόνα αὐτὴ ἀποδίδεται στοὺς περίφημους ζωγράφους Μιχαὴλ καὶ Εὐτύχιο Ἀστραπᾶ, βλ. σχ. Balabanov 1969: 22 καὶ γιὰ ἔγχρωμο πίν. Balabanov 1983: ἀρ. 46 (σ. 46).24. Στὴν εἰκόνα ἀπεικονίζεται, στὴν α΄ ὄψη ἡ Θεοτόκος Ψυχοσώστρια καὶ στὴν β΄ ὁ Εὐαγγελισμός, βλ. Djurić, 1961, ἀρ. 14, 91-92, πίν. ΧVII-XXI καὶ γιὰ ἔγχρωμο πίν. Balabanov 1983: ἀρ. 47 (σ. 87).25. Τσιγαρίδας 2006: ἀρ. 18, 114-117, εἰκ. 84, 86.26. Βλ. ἐνδεικτικὰ τοὺς ἀγγέλους τῆς σκηνῆς τῆς Βάπτισης, τὸν Ἰωάννη Πρόδρομο ἀπὸ τὴν Ἀνάσταση, τοὺς Ἀποστόλους ἀπὸ τὴν παράσταση τοῦ Μυστικοῦ Δείπνου καὶ λοιπά (Μανουὴλ Πανσέληνος 2003: εἰκ. 6-10, 20-25 καὶ 64-68 ἀντίστοιχα).27. Ξυγγόπουλος 1964: εἰκ. 167.28. Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου 1994: εἰκ. 125 καὶ 126.29. Babić 1987: πίν. VIII-IX.


597


μονῆς Χελανδαρίου (1320/21, 1320 ἀντίστοιχα),30 ἀλλὰ καὶ τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στὸ Staro Nagoričino τῆς Σερβίας (1315-1317).31

Μὲ βάση τὰ παραπάνω ἐντάσσουμε τὴν ἀμφιπρόσωπη εἰκόνα τῆς Νέας Ποτίδαιας σὲ καλλιτεχνικὸ ἐργαστήριο ποὺ ἀντιπροσωπεύει ἄμεσα τὸ γνωστὸ καλλιτεχνικὸ περιβάλλον τῆς Θεσσαλονίκης καὶ θεω-ροῦμε ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα ἀπὸ τὰ ἀριστουργήματα τῆς καλλιτεχνικῆς ἀναγέννησης τῶν Παλαιολόγων, τῶν ἀρχῶν τοῦ 14ου αἰῶνα.

Κατὰ τὶς ἐργασίες συντήρησης τῆς εἰκόνας ἀποκαλύφθηκαν νεώ-τερες διάσπαρτες χαρακτὲς ἐπιγραφὲς στὴν ὄψη μὲ τὸ θέμα τῆς Σταύ-ρωσης. Ἀνάμεσά τους διαβάζεται καὶ ἡ ἐπιγραφή, Νεοφύτου μοναχοῦ, μὲ γραφὴ πιὸ ἐπιμελημένη καὶ προφανῶς παλαιότερη ἀπὸ τὶς ἄλλες (εἰκ.11).

Σὲ σιγίλλιο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη Ἰωαννικίου Β΄ (1655-1656) ἀναφέρεται τόσο ἡ ἵδρυση τῆς σταυροπηγιακῆς μονῆς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Ξενίτα,32 λίγο πρὶν ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 17ου αἰῶνα, κοντὰ στὴ Χώρα τῶν Γανοχώρων καὶ στὴ θάλασσα, ὅσο καὶ ὁ ἱδρυτής της μοναχὸς Νεόφυτος ἀπὸ τὴν Ἄρτα, ποὺ ἀφιέρωσε ὅλη τὴν περιουσία του γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτό.33 Ἀκολούθως τοποθέτησε ὡς ἡγούμενο τὸν Ἱερομόναχο Νεόφυτο ἀπὸ τὴν Κρήτη. Στὸ ὑπόγειο τοῦ ναοῦ ὑπῆρχε καὶ τὸ Ἁγίασμα τοῦ Ἁγίου Γεωργίου. Γι’ αὐτό, τὴν 23η Ἀπριλίου, γινόταν πανήγυρις μὲ πολλοὺς προσκυνητές.34 Θεωροῦμε ὡς πιθανὸν ἡ εἰκόνα τῆς Νέας Πο-

30. Βλ. ἐνδεικτικὰ παραδείγματα στὸν Todić 1999: εἰκ. 167 καὶ 168 (σκηνὴ Γεννεσίου τῆς Θεοτόκου καὶ Φιλοξενίας τοῦ Ἀβραὰμ ἀπὸ τὸ καθολικὸ καὶ τὴν τράπεζα ἀντίστοιχα).31. Todić 1999: εἰκ. 137, 138 καὶ 144 (ἅγιοι Γεώργιος ὁ Γοργὸς καὶ Βενιαμὶν καὶ ἄγγελοι σκηνῆς Ἀποκαθήλωσης, ἀντίστοιχα).32. Γιὰ τὴν μονή, μία ἀπὸ τὶς γνωστότερες τῆς ἐπαρχίας, βλ. Λέκκου 1999: 339-41, ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία.33. Βλ. ἐπίσης καὶ Γεδεών 1913: 43, ὅπου ἀναφέρεται ἡ ἵδρυση καὶ κατόπιν ἡ ἀναγνώριση τῆς μονῆς ὡς σταυροπηγιακῆς κατὰ τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1655 ἀπὸ τὸν Πατριάρχη Ἰωαννίκιο (Λέκκου 1999: 340).34. Λέκκου 1999: 341.


598


τίδαιας νὰ προέρχεται ἀπὸ τὴν προαναφερθεῖσα μονὴ τῶν Γανοχώρων. Ὁ σεβασμὸς πρὸς τὴν ἱερότητα τοῦ κειμηλίου διατηρήθηκε καὶ στὸν νέο τόπο ἐγκατάστασης τῶν προσφύγων, ὅπου καὶ ἵδρυσαν τὸν νέο ναό τους, ἀφιερωμένο στὸν Ἅγιο Γεώργιο.

2. Ἡ εἰκόνα τοῦ ἐνοριακοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου καὶ Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου τῶν Nέων Ρόδων

Στὸν ἐνοριακὸ ναὸ τῶν Νέων Ρόδων βρίσκεται, σὲ προσκυνητά-ριο, ἀμφιπρόσωπη εἰκόνα μὲ τὴν Παναγία Ὁδηγήτρια καὶ τὴν Σταύρω-ση, προερχόμενη ἀπὸ τὴ Σκοπιὰ τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης (εἰκ. 12).

Ἡ εἰκόνα καταγράφηκε ἀπὸ τὸν ἀρχαιολόγο Kωνσταντῖνο Σκα-μπαβία, τὸ 1980,35 εἶναι ἀδημοσίευτη, καὶ τὴν παρουσιάζουμε μὲ τὴν ἄδειά του. Ἡ ἀφαίρεση τοῦ ὑαλοπίνακα καὶ τῆς ἀσημένιας ἐπένδυσης ποὺ ἔφερε ἡ εἰκόνα, τὴν ἄνοιξη τοῦ 2006, καὶ ἡ ἐπιτόπια ἔρευνα καὶ φωτογράφησή της μᾶς ὁδήγησε στὶς παρακάτω διαπιστώσεις:

Ἡ εἰκόνα, διαστάσεων 92X69X3,5 ἑκ., ἀποτελεῖται ἀπὸ ἑνιαῖο τεμάχιο ξύλου καὶ φέρει ἑτερόξυλο πλαίσιο, στηριζόμενο μὲ πέντε καρ-φιά. Ἀνήκει καὶ αὐτὴ στὴν κατηγορία τῶν εἰκόνων «ἐπὶ στύλου», τὸ ὁποῖο δηλώνεται ἀπὸ τὴν ὀρθογώνια ἐγκοπὴ γιὰ τὴν ὑποδοχὴ τοῦ κο-νταριοῦ στὸ κάτω μέρος της. Ἡ κατάσταση διατήρησής της εἶναι μέτρια ἕως κακή. Ὑπάρχουν πολλὲς φθορές, ἀνεπανόρθωτες καταστροφὲς καὶ ἐκτεταμμένες ἀπολεπίσεις τόσο τῆς ξύλινης ὅσο καὶ τῆς ζωγραφικῆς ἐπιφάνειας. Ἡ ζωγραφικὴ ἔγινε μὲ αὐγοτέμπερα καὶ προετοιμασία ἀπ’ εὐθείας στὸ ξύλο.

Ἡ κύρια ὄψη εἶναι πλήρως ἐπιζωγραφισμένη καὶ εἰκονίζει τὴν Θεοτόκο Ὁδηγήτρια. Τὸ παλαιότερο στρῶμα διακρίνεται σὲ λίγα καὶ περιορισμένα τμήματα, ὅπως στὰ γυμνὰ μέρη τοῦ σώματος τῆς Πα-ναγίας καὶ τοῦ μικροῦ Χριστοῦ, στὰ ἐνδύματα καὶ στὰ πρόσωπα τῶν

35. Ἡ εἰκόνα ἔχει ἀριθμὸ εἰδικοῦ καταλόγου τῆς 10ης Ἐφορείας Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων, XX002a-XX002b. Ἁπλῆ μνεία της κάνει καὶ ὁ Βοκοτόπουλος 1999: ἀρ. 30, 305.


599


ἀγγέλων, στοὺς φωτοστεφάνους καὶ κάτω ἀπὸ τὴν ἐπιγραφὴ ΜΡ ΘΥ. Ἀδυνατοῦμε νὰ ἀναλύσουμε τὰ χαρακτηριστικὰ τῆς ἀρχικῆς ζωγρα-φικῆς καὶ νὰ ὁρίσουμε τὴν χρονολόγησή της, ἐὰν δὲν γίνουν διαγνω-στικὲς ἐργασίες. Εἶναι ὅμως προφανὲς ὅτι κάτω ἀπὸ τὴν ἐπιζωγράφιση τῶν ἀρχῶν τοῦ 19ου αἰῶνος ὑπάρχει καθαρὴ ζωγραφικὴ ποὺ θὰ πρέπει νὰ ἀνήκει στὰ βυζαντινὰ χρόνια.

Ἡ ὄψη μὲ τὴ Σταύρωση ἔχει ἐκτεταμμένες φθορές, ἀλλὰ εἶναι ἀναγνώσιμη (εἰκ. 12 β). Ἡ σκηνὴ εἰκονογραφικὰ ἀκολουθεῖ μὲ συνέ-πεια τὸν συνθετότερο τύπο ποὺ ἐπιβάλλεται στὴ ζωγραφικὴ ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 14ου αἰ. ἕως καὶ τὰ μεταβυζαντινὰ χρόνια.36 Στὸ κέντρο καὶ σὲ χρυσὸ βάθος κυριαρχεῖ ἡ μορφὴ τοῦ ἐσταυρωμένου Χριστοῦ, ἀπὸ τὸν ὁποῖο σώζεται μόνον ὁ σταυρός, μερικῶς τὸ γερμένο σῶμα μὲ τὸ ἀνοικτοπράσινο περίζωμα καὶ τὰ καρφωμένα χέρια καὶ πόδια Tου, ἀπ’ ὅπου ρέει αἷμα. Δεξιὰ καὶ κάτω παριστάνονται ἡ ὄρθια θρηνωδοῦσα Θεοτόκος καὶ δύο ἄλλες γυναικεῖες μορφές (εἰκ. 13), ἐνῶ ἀριστερὰ ὁ Ἰωάννης καὶ ὁ Ἑκατόνταρχος (εἰκ. 14). Ἀπὸ τὶς μορφὲς αὐτὲς σώζο-νται στὸ μεγαλύτερο τμῆμα τους ἡ Παναγία ντυμένη μὲ καστανέρυ-θρο μαφόριο, βαθυκύανο φόρεμα καὶ ὑποδήματα ἀπὸ κιννάβαρι, δύο γυναικεῖες κεφαλές, τὸ κάτω μέρος τοῦ σώματος μορφῆς ντυμένης μὲ ὠχρορόδινο φόρεμα, μεγάλο τμῆμα τοῦ σώματος τοῦ Ἰωάννη μὲ βα-θυκύανο χιτῶνα καὶ ἰῶδες ἱμάτιο μὲ τεφρὰ φῶτα καὶ τὰ λευκὰ ψηλὰ ὑποδήματα τοῦ Λογγίνου. Τέσσερεις ἄγγελοι σὲ μικρότερη κλίμακα, ἀπὸ τοὺς ὁποίους σώζεται καλύτερα μόνον ἕνας ποὺ φέρει ἀνοικτο-πόρφυρο ἱμάτιο, περιίπτανται συμμετέχοντες στὰ γεγονότα, ἐνῶ στὸ βάθος, κάτω, διαγράφονται τὰ τείχη τῆς Ἱερουσαλὴμ καὶ τὸ βραχῶδες τοπίο ποὺ παραπέμπει στὸν Γολγοθᾶ (εἰκ. 12 β).

Τὸ σωματικὸ πλάτος καὶ ἡ ραδινότητα τῶν σωζομένων μορφῶν ποὺ κορυφώνεται στὰ μικρὰ κεφάλια, τὰ εὐγενικὰ πρόσωπα μὲ τὰ λεπτεπίλεπτα χαρακτηριστικά, ὁ μαλακὸς ἁπαλὸς σκιοφωτισμὸς τοῦ προσώπου τῆς Παναγίας, ποὺ ροδίζει στὶς παρειές, τὰ περιορισμένα

36. Γιὰ τὴν εἰκονογραφία βλ. σχ. ὑποσημ. 9.


600


γραμμικὰ φῶτα, ποὺ λειτουργοῦν ὡς φωτεινὲς ἀνταύγειες, τὰ κάπως γωνιώδη περιγράμματα τῶν γυναικείων κυρίως μορφῶν, τὰ στιλπνὰ με-ταλλικὰ χρώματα, ἡ πτυχολογία μὲ ἔντονα φωτεινὰ ἐπίπεδα καὶ λεπτὲς ἄκαμπτες καὶ σκληρὲς πτυχές, ἀναγνωρίζονται καὶ σὲ πολλὰ ἔργα τόσο τῆς μνημειακῆς ζωγραφικῆς ὅσο καὶ τῶν φορητῶν εἰκόνων, χρονολο-γημένα μεταξὺ τοῦ τελευταίου τέταρτου τοῦ 14ου καὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ 15ου αἰῶνα.

Ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτὴ ἡ Σταύρωση τῆς εἰκόνας τῶν Νέων Ρόδων συνδέεται τεχνοτροπικὰ μὲ παράλληλα ἔργα, ὅπως ἡ εἰκόνα τῆς Σταύ-ρωσης τοῦ Βυζαντινοῦ καὶ Χριστιανικοῦ Μουσείου Ἀθηνῶν ἀπὸ τὸ ναὸ τοῦ Ἑλκομένου τῆς Μονεμβασίας, (τρίτο τέταρτο 14ου αἰ.),37 τὸ δίπτυχο τοῦ σκευοφυλακίου τῆς μονῆς Μεταμορφώσεως Μετεώρων μὲ τὴν Παναγία θρηνοῦσα καὶ τὸν Χριστὸ Ἄκρα Ταπείνωση (τέλη 14ου αἰ.) (εἰκ. 15), 38 ἡ Σταύρωση ἀπὸ τὶς ἀμφιπρόσωπες εἰκόνες: α) τῆς ἁγιορειτικῆς μονῆς Ἁγίου Παύλου (τέλος 14ου αἰ.),39 β) τοῦ ναοῦ τῆς Παναγίας Λαγκαδιώτισσας τοῦ Ἄνω Γερακαρίου Ζακύνθου (ἀρχὲς 15ου αἰ.),40 καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Κωνσταντί-νου Ἱεροσολύμων (πρῶτο μισὸ 15ου αἰ.),41 Στὰ παραδείγματα αὐτὰ μπορεῖ νὰ προστεθεῖ καὶ ἡ, μεγάλων διαστάσεων, εἰκόνα τῆς Ἀπο-καθήλωσης τῆς ἁγιορειτικῆς μονῆς Βατοπεδίου, λαμπρὸ δεῖγμα τῆς παλαιολογείου ἀναγεννήσεως τοῦ δεύτερου μισοῦ τοῦ 14ου αἰῶνα,42

37. Βλ. Ξυγγόπουλος 1956: 23-49, πίν. Α΄-Δ΄. Γιὰ ἔγχρωμη ἀπεικόνιση βλ. Μυστήριον Μέγα καὶ Παράδοξον 2001: 318 (Δ. Κωνστάντιος), εἰκ. σ. 319. 38. Χατζηδάκης και Σοφιανός 1990: 34, εἰκ. 6.65, καὶ Μυστήριον Μέγα καὶ Παράδοξον, 2001, 370 (Λ. Δεριζιώτης), εἰκ. σ. 371-373.39. Τσιγαρίδας 1998: 34-36, εἰκ. σ. 37.40. Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου 1997: ἀρ. 3, 52-54, πίν. σ. 53 καὶ 55.41. Καριώτογλου 1997, ἀνάριθμος ἔγχρωμος πίνακας (ὅπου ὁ συγγραφέας θεωρεῖ τὴν εἰκόνα ἔργο τοῦ 18ου αἰῶνα). Ὁλοκληρωμένη καὶ τεκμηριωμένη δημοσίευσή της βλ. Βοκοτόπουλος 1999: 300-303, εἰκ. 5-9.42. Τσιγαρίδας 2006: ἀρ. 28, 141-149, εἰκ. 105-112, ὅπου καὶ σχετικὴ βιβλιογραφία.


601


μὲ τὴν ὁποία εἶναι κοινὴ τόσο ἡ τεχνικὴ τῆς μαλακῆς φωτοσκίασης σὲ χαμηλοὺς τόνους καὶ τῶν παράλληλων γραμμικῶν φώτων ὅσο καὶ ἡ ρυθμικὴ ἀντικίνηση τοῦ σώματος ποὺ προσδίδει εὐγένεια καὶ χάρη στὴ στάση καὶ κίνηση συνολικά.

Ἀπὸ τὸν χῶρο τῆς μνημειακῆς ζωγραφικῆς τὰ περισσότερο κο-ντινὰ παραδείγματα συνοψίζονται στὶς τοιχογραφίες τοῦ παρεκκλη-σίου τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων τῆς μονῆς Βατοπεδίου (τέλος 14ου μὲ ἀρχὲς 15ου αἰ.),43 τῆς Παναγίας Περιβλέπτου (1360-1370),44 καὶ Πα-ναγίας Παντάνασσας τοῦ Μυστρᾶ (1428),45 καὶ τοῦ ναοῦ τῶν Εἰσοδί-ων τῆς Θεοτόκου Σκλαβεροχωρίου Κρήτης (τέλος 14ου αἰ.).46

Μὲ βάση τὰ προαναφερθέντα συνδέουμε τὴν εἰκόνα τῶν Νέων Ρόδων μὲ ἐκεῖνα τὰ ρεύματα τῆς ζωγραφικῆς ποὺ διαμορφώνονται στὸ καλλιτεχνικὸ περιβάλλον τῆς Κρήτης στὸ μεταίχμιο τοῦ 14ου πρὸς τὸν 15ο αἰῶνα καὶ σὲ συνέχεια διαχέονται καὶ κυριαρχοῦν στὸν ὑπόλοιπο ἑλληνικὸ ἀλλὰ καὶ εὐρύτερο βαλκανικὸ χῶρο, κυρίως μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως,47 καὶ τὴν χρονολογοῦμε στὰ τέλη τοῦ 14ου μὲ ἀρχὲς τοῦ 15ου αἰῶνα.

43. Γιὰ τὴ νεώτερη χρονολόγηση καὶ γενικὰ γιὰ τὶς τοιχογραφίες βλ. Τσιγαρίδας 1996: 280-84, εἰκ. 238-242, ὅπου καὶ ἡ παλαιότερη βιβλιογραφία.44. Βλ. σχ. Ξυγγόπουλος 1957: 29-31, πίν. 6-7 καὶ Talbot-Rice 1968: 178, 181 πίν. XXVII-XXIX, εἰκ. 144, 149-150.45. Βλ. ἐνδεικτικὰ παραδείγματα σὲ Ἀσπρᾶ-Βαρδαβάκη καὶ Ἐμμανουήλ 2005, ὅπου καὶ ἡ παλαιότερη βιβλιογραφία.46. Βλ. σχ. Μπορμπουδάκης 1991: 375-98, ἔγχρ. πίν. ΚΑ΄-ΚΣΤ΄.47. Στὰ προαναφερθέντα παραδείγματα ἀπὸ τὸν χῶρο τῆς μνημειακῆς ζωγρα-φικῆς ποὺ κυριαρχοῦν στὰ τέλη τοῦ 14ου μὲ ἀρχὲς τοῦ 15ου αἰῶνα προσθέτουμε ἐνδεικτικὰ τὶς τοιχογραφίες τῆς Μονῆς Παντοκράτορος Ἁγίου Ὄρους (1360-1370), βλ. Τσιγαρίδας 1999: (Νέα στοιχεῖα τοῦ διακόσμου τοῦ Καθολικοῦ τῆς Μονῆς Παντοκράτορος Ἁγίου Ὄρους), 55-64, εἰκ. 25-40 καὶ τῆς Ravanica (1385-1387) τῆς μεσαιωνικῆς Σερβίας, βλ. Ljubinković 1966.


602


3. Ἡ εἰκόνα τοῦ ἐνοριακοῦ ναοῦ τῶν Tαξιαρχῶν τοῦ Nέου Mαρμαρᾶ

Ἡ ἀμφιπρόσωπη εἰκόνα τοῦ ναοῦ τῶν Ταξιαρχῶν τοῦ Νέου Μαρ-μαρᾶ μὲ τὴν Παναγία Ὁδηγήτρια στὴν πρώτη καὶ τὴν Σταύρωση στὴ δεύτερη ὄψη (εἰκ. 16),48 εἶναι σκαφωτή, διαστάσεων 106X74X4 ἑκ., ἀποτελεῖται ἀπὸ δύο τεμάχια ξύλου, πάνω στὸ ὁποῖο, μὲ μεσολάβη-ση ὑφάσματος, ἔχει ζωγραφισθεῖ τὸ θέμα μὲ αὐγοτέμπερα. Προέρχεται ἀπὸ τὸ χωριὸ Πύργος τοῦ Μαρμαρᾶ τῆς Προποντίδος. Ἡ εἰκόνα ἐντο-πίσθηκε καὶ καταγράφηκε τὸ 1974 ἀπὸ τὸν Ἰωακεὶμ Παπάγγελο,49 καὶ ἔγινε μία πρώτη παρουσίασή της ἀπὸ τοὺς γράφοντες τὸ 2004.50

Ἡ εἰκόνα εἶναι σκαφωτὴ καὶ ἔχει βεβαιωθεῖ, πάνω στὴν ἀρχικὴ ζωγραφικὴ τοῦ 14ου αἰ. τῆς α΄ ὄψεως, ἡ ὕπαρξη τριῶν ἐπιζωγραφίσεων τοῦ 17ου, 18ου καὶ 19ου αἰ., ἐνῶ τὸ σωζόμενο στρῶμα τῆς ζωγραφικῆς τῆς β΄ ὄψης ἀνάγεται στὸν 14ο αἰῶνα.

Οἱ ἐργασίες συντήρησης καὶ καθαρισμοῦ καὶ ἡ ἀκολουθήσασα διαγνωστικὴ μελέτη τῆς εἰκόνας βοήθησαν στὴν συναγωγὴ κάποιων πρώτων συμπερασμάτων. Στὴν α΄ ὄψη της, μὲ τὴν Παναγία, ἀπὸ τὴν ἀρχικὴ ζωγραφικὴ σώζεται μόνον ὁ χρυσὸς κάμπος, τὸ κόκκινο πλαίσιο καὶ οἱ ἐπιγραφὲς «ΜΗΡ ΘΥ», «ΙC XC», «(Ο) ΑΡ(ΧΩΝ) ΜΙΧΑΗΛ», «Ο ΑΡ(ΧΩΝ) ΓΑΒΡΙ(ΗΛ)» (κόκκινα γράμματα). Ἡ εὐανάγνωστη ἀλλὰ δυσνόητη ἐπιγραφὴ «Η ΑΚΜΗΔΩΚΤΙΝΟΣ», προσωνυμία προφανῶς τῆς Θεοτόκου, ἡ ὁποία ἐντοπίσθηκε κατὰ τὴν φωτογράφηση μὲ ὑπερι-ώδη ἀκτινοβολία, σβήσθηκε σὲ ἄγνωστο πρώϊμο χρόνο. Ἡ β΄ ὄψη της, χωρὶς ἐπιζωγραφίσεις, διατηρεῖ ἐλάχιστα στοιχεῖα τῆς ζωγραφικῆς της, τὰ ὁποῖα μόλις μᾶς ἐπιτρέπουν νὰ μαντεύσουμε τὸ εἰκονογραφικὸ θέμα τῆς Σταύρωσης (εἰκ. 16 β).

Ἡ εἰκόνα ἀπὸ τὸν Mαρμαρᾶ ἀνήκει, ὅπως καὶ οἱ προηγούμενες,

48. Tὴν εἰκόνα βλέπε, Παπάγγελος κ.ἄ 2004: 266-270, πίν. 2, 3.49. Ἁπλῆ ἀναφορὰ στὴν εἰκόνα μὲ βάση πληροφορία τοῦ καταγράψαντος, βλ. Βοκοτόπουλος 1999: ἀρ. 31, 305. 50. Παπάγγελος καὶ Στρατῆ 2004: 71, 72.


603


στὴν κατηγορία τῶν ἀμφιπροσώπων ἢ ἀμφιγράπτων εἰκόνων «ἐπὶ στύ-λου», γεγονὸς ποὺ πιστοποιεῖται ἀπὸ τὶς δύο ὀρθογώνιες ἐγκοπές, ἀνὰ μία στὶς δύο ὄψεις τοῦ πλαισίου στὴν μέση τῆς κάτω πλευρᾶς, γιὰ τὴν προσαρμογὴ τοῦ σχετικοῦ κονταριοῦ.

Στὴν πρώτη ὄψη τῆς εἰκόνας παριστάνεται ἡ Θεοτόκος στὸν τύπο τῆς Ὁδηγήτριας, ἔχοντας τὸ δεξὶ χέρι μπροστὰ στὸ στῆθος σὲ δέηση καὶ κρατῶντας στὴν ἀγκαλιά της μὲ τὸ ἀριστερὸ τὸν μικρὸ Χριστό. Τὶς ἄνω γωνίες τῆς εἰκόνας καταλαμβάνουν οἱ ἀρχάγγελοι Μιχαὴλ καὶ Γαβριήλ, ποὺ στρέφονται πρὸς τὴν Θεοτόκο σεβίζοντες.

Τὸ βάθος τῆς εἰκόνας εἶναι στιλβωτὸ χρυσό, πάνω στὸ ὁποῖο, μὲ ζεῦγος λεπτῶν χαρακτῶν γραμμῶν, ὁριοθετοῦνται οἱ φωτοστέφανοι.

Τὸ αὐτόξυλο πλαίσιο εἶναι χρυσὸ στὶς τρεῖς πλευρὲς καὶ στὴν κάτω εἶναι βαμμένο κίτρινο. Φαίνεται ὅτι ἔχει ἀποκοπεῖ τὸ μισό, πε-ρίπου, ἀπὸ τὸ ἀρχικὸ πλάτος τοῦ πλαισίου στὶς δύο μεγάλες πλευρές, μὲ ἀποτέλεσμα ἡ πλατιὰ κόκκινη ταινία ποὺ περιέτρεχε τὴν εἰκόνα, νὰ σώζεται ὁλόκληρη μόνον στὴν ἄνω καὶ κάτω πλευρά.

Ἡ ἱερότητα τῆς εἰκόνας καὶ ἡ ἰδιαίτερη τιμὴ ποὺ τῆς ἀποδιδόταν ὡς θαυματουργῆς, ἐπέβαλλε τὴν σειρὰ διαδοχικῶν ἐπισκευαστικῶν ἐπεμβάσεων μετὰ ἀπὸ σημαντικὲς ζημιὲς ποὺ εἶχε ὑποστεῖ στὸ διάβα τῶν αἰώνων. Ὅπως φαίνεται σήμερα ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας, μετὰ τὴν ἀφαίρεση τῆς ἀκαλαίσθητης ὁλοκληρωτικῆς ἐπιζωγράφισης τοῦ β΄ μισοῦ τοῦ 19ου αἰ., πρόκειται γιὰ ἔργο τοῦ 17ου αἰ. μὲ ζωγραφικὲς συμπληρώσεις τοῦ 18ου αἰ. Ἡ γραμμικὴ ἀπόδοση, ἡ τάση γιὰ σχημα-τοποίηση καὶ ἡ ἐπικράτηση τῆς ξηρότητας, παράλληλα μὲ τὶς τεχνο-τροπικὲς συγγένειες ποὺ ἔχει μὲ τὴν εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτρι-ας, τοῦ 17ου αἰ., τῆς Συλλογῆς Δ. Oἰκονομοπούλου, συνηγοροῦν στὴν προτεινόμενη χρονολόγηση.

Στὴν δεύτερη ὄψη τῆς εἰκόνας διατηροῦνται λίγα καὶ διάσπαρτα σπαράγματα τῆς ζωγραφικῆς. Διακρίνεται μέρος τῆς ὁριζόντιας κεραί-ας τοῦ σταυροῦ, ὁ ὁποῖος ἦταν ζωγραφισμένος μὲ μαῦρο χρῶμα. Τὸ κεφάλι τοῦ Xριστοῦ, μόλις καὶ ἀποσπασματικὰ διακρινόμενο, γέρνει πρὸς τὰ δεξιὰ καὶ περιβάλλεται ἀπὸ κόκκινο φωτοστέφανο ὁριοθετού-μενο μὲ ζεῦγος χαρακτῶν κύκλων. Ὁ προπλασμὸς τοῦ προσώπου εἶναι


604


λαδοπράσινος. Τὸ σῶμα τοῦ Xριστοῦ ἔχει ἔντονη σιγμοειδῆ κάμψη καὶ ἀπὸ τὸ δεξιὸ πλευρὸ φαίνεται νὰ ἀναπηδᾶ τὸ αἷμα. Διακρίνεται καὶ αἷμα ποὺ φαίνεται νὰ ρέει ἀπὸ τὴν δεξιὰ παλάμη. Πάνω ἀπὸ τὸν ἀρι-στερὸ βραχίονα, πάνω στὴν ὁριζόντια κεραία τοῦ σταυροῦ, διακρίνεται ἴχνος ἐπιγραφῆς, πιθανῶς XP.

Ἀπὸ τὰ ὑπόλοιπα σωζόμενα ἐλάχιστα ἴχνη, ὑποψιαζόμαστε ὅτι ἡ παράσταση περιελάμβανε τὴν Παναγία, τὸν Ἰωάννη καὶ ἀγγέλους στὶς δύο ἄκρες τῆς ὁριζόντιας κεραίας τοῦ σταυροῦ, σύμφωνα καὶ μὲ τὴν προτεινόμενη ζωγραφικὴ ἀποκατάσταση (εἰκ. 17).51 Ὁ κάμπος ἦταν κίτρινος, μὲ χρῶμα ὅμοιο μὲ τὸ κίτρινο τοῦ κάτω πλαισίου τῆς ἄλλης πλευρᾶς τῆς εἰκόνας.

Ἄν καὶ τὰ σωζόμενα στοιχεῖα εἶναι ἐλάχιστα, θεωροῦμε ὡς πολὺ πιθανὴ τὴν ἔνταξη τῆς παράστασης τῆς Σταύρωσης στὸν 14ον αἰῶνα.

Συμπλήρωμα: Εἶχε παραδοθῆ τὸ κείμενό μας γιὰ δημοσίευση, ὅταν πληροφορηθήκαμε τὴν ἀνακοίνωση τῆς Κωνσταντίας Κεφαλᾶ, «Μή-τηρ Θεοῦ ἡ Ἀκηδιωκτενή. Ἀνάγνωση καὶ ἑρμηνεία μιᾶς ἐπιγραφῆς ἀπὸ τὴ Ρόδο», Εἰκοστὸ ἔνατο Συμπόσιο Βυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καὶ Τέχνης, Περιλήψεις Ἀνακοινώσεων, Ἀθήνα 2009, 66-67. Στὶς τοιχογραφίες τοῦ ἐξωκλησίου τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ Βάρδα, στὴν Ἀρνίθα τῆς ΝΔ Ρό-δου (1289/90), ὑπάρχει παράσταση τῆς Παναγίας Γλυκοφιλούσας μὲ τὴν ἐπιγραφή, «Μ(ήτη) Θ(εο)ῦ ἡ Ἀκηδιωκτεν[ή]». Ἀνάλογη ἐπιγραφὴ ἐντοπίσθηκε καὶ σὲ ἐκκλησία τῆς Κῶ: «Ἡ Κυδωκτηνή» (τέλη 13ου - ἀρχὲς 14ου αἰ.). Ταυτίζοντας τὸν ναὸ «τῆς Θεοτόκου τῆς ἀκιδοκτηνῆς», ποὺ ἀναφέρεται σὲ ἐνθύμηση τοῦ 1267, μὲ τὴν Παναγία Κυριώτισσα τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἡ ὁποία βρίσκεται σχεδὸν σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸ ὑδραγωγεῖο τοῦ Οὐάλεντος, θεωρεῖ ὅτι τὸ ἐπίθετο «Ἀκιδοκτηνή» κα-τάγεται ἀπὸ τὸ οὐσιαστικὸ «ἀκίδουκτος» ἢ «ἀκέδουκτος», ἑλληνικὴ ἀπόδοση τοῦ λατινικοῦ aquaeductum = ὑδραγωγεῖο. Ἡ διαφαινόμενη

51. Ἡ σχεδιαστικὴ ἀποκατάσταση τῆς ὄψης τῆς εἰκόνας μὲ τὴν Σταύρωση ἔγινε μὲ τὴν συνεργασία τῆς ζωγράφου Τερψιχόρης Ξανθοπούλου, τὴν ὁποία εὐχαρι-στοῦμε καὶ ἀπὸ τὴν θέση αὐτή.


605


συγγένεια τοῦ ἐπιθέτου «ἡ Ἀκμηδώκτινος», τῆς εἰκόνας τοῦ Μαρμαρᾶ, μὲ τὰ ἐπίθετα ποὺ παρουσίασε ἡ Κ. Κεφαλᾶ, συνηγορεῖ στὴν ὑπόθεση γιὰ τὴν κοινὴ προέλευση αὐτῶν τῶν σπανιώτατων ἐπιθέτων τῆς Θεο-τόκου. Θὰ πρέπει νὰ θεωρηθῆ βέβαιο ὅτι τὸ δυσερμήνευτο καὶ ἀσυ-νήθιστο αὐτὸ ἐπίθετο ἀποσβέσθηκε πολὺ ἐνωρὶς ἀπὸ τὴν εἰκόνα τοῦ Μαρμαρᾶ, ὡς ἀκατανόητο.

TROIS ICÔNES BYZANTINES BIFACESEN PROVENANCE DE THRACE ORIENTALE

Parmi les objets de culte apportés en 1922 par les réfugiés grecs de l’Asie mineure et laThrace orientale en Chalcidique, dans leurs nouveaux lieux de résidence, fi gurent trois icônes de procession, peintes sur bois et sur les deux faces : la Vierge Odéguitria (guide) sur le recto et la Crucifi xion sur le verso. Il s’agit de spécimens représentatifs d’art réligieux des XIVe et XVe siècles. 1. Néa Potidéa. Église Saint-Georges. L’icône provient du village de Platanos dans la région de Ganochora en Thrace orientale, éventuellement du monastère de Saint-Georges de Xénita. Elle a été sciée en longueur sur les deux bords, ses dimensions actuelles sont 107 x 65 x 2,5 cm. Au milieu du bord inférieur on distingue les traces d’incisions pour y adapter une hampe. La peinture est exécutée à la tempera à l’œuf sur sous couche de plâtre sans adjonction de tissu. La face avec la Crucifi xion est assez abimée mais sans retouches. Cette icône sort sûrement d’un atelier représentatif du contexte artistique de Thessalonique, il constitue à notre avis un des chefs d’œuvre de la renaissance des Paléologues, début du XIVe siècle. 2. Néa Roda. Église Saint-Nicolas et Dormition de la Vierge. L’icône provient du village de Scopia, sur la mer de Marmara. Elle mesure 92 x 69 x 3,5 cm, et est réalisée sur bois d’un seul tenant. On trouve sur le bord inférieur une entaille rectangulaire pour la fi xation de la hampe qui la portait. Elle était peinte à la tempera à l’œuf directement


606


sur le bois préparé au plâtre. Le recto avec la Vierge Odéguitria est entièrement surpeint au début du XIXe siècle et la couche initiale ne se distingue qu’à peu d’endroits, surtout autour des anges en adoration, mais il est évident qu’elle date des temps byzantins. Sur le verso la Crucifi xion est très abimée, mais lisible; elle date de la fi n du XIVe ou le début du XVe siècle. 3. Néos Marmaras. Église des Taxiarches. L’icône, appelée aussi Vierge de pyrgos provient du village de Pyrgos (château, fort) dans la région de Marmara. Elle mesure 106 x 74 x 4 cm. Deux entailles de part et d’autre du milieu de la bordure inférieure témoignent de la fi xation sur une hampe. La peinture était réalisée à la tempera à l’œuf sur fond de plâtre renforcé de tissu. Le recto avec la Vierge, du type d’Odéguitria, a été surpeint à répétition. Trois couches successives, des XVIIe, XVIIIe et XIXe siècles y sont attestées sur celle, initiale, du XIXe siècle, où l’on peut tout de même distinguer les champs dorés du fond, l’encadrement rouge et l’inscription incluant le surnom, extrêmement rare et à peine déchiffrable d’ Akmidôktinos, précocement effacé sans doute. L’autre face montrant la Crucifi xion est assez abimée, mais sans retouches. L’icône date probablement du XIVe siècle.

ABBREVIATIONS

ΔΧΑΕ: Δελτίον Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς ἙταιρείαςLChI: Lexikon der christlichen ikonographieRBK: Reallexikon zur Byzantinischen Kunst

BIBLIOGRAPHY

Ἀσπρᾶ-Βαρδαβάκη, Μ. ‒ Ἐμμανουήλ, Μ. (2005) Ἡ Μονὴ τῆς Παντάνασσας στὸν Μυστρᾶ. Οἱ τοιχογραφίες τοῦ 15ου αἰῶνα, Ἀθήνα: Ἐμπορική Τράπεζα τῆς Ἑλλάδος.

Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, M. (1994) Ἑλληνικὴ Τέχνη. Βυζαντινὲς τοιχογραφίες, Ἀθήνα: Ἐκδοτική Ἀθηνῶν.

― (1997) Εἰκόνες τῆς Ζακύνθου, Ἀθήνα: Ἀκαδημία Ἀθηνῶν.


607


Babić, G. (1987) Kraljevὰ črkva u Studenici, Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulturee.

― (1994) “Les images byzantines et leurs degrees de signifi cation: l’exemple de l’Hodigitria,” in Byzance et les images. Conferences et colleques, Louvre 5/10-7/12/1992, sous la direction d’A. Guillou et de J. Durand, Paris: La Documentation français, 191-222.

Balabanov, K. (1969) Icons from Macedonia, Belgrade – Skopje: «Jugoslavija»– Kultur.

― (1983) Freske i ikone u Makedoniji, IV–XV vek. Belgrade ‒ Zagreb.Βασιλάκη, M. ‒ Ταβλάκης, Μ. ‒ Τσιγαρίδας, Ε. (eds.) (1998) Εἰκόνες Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Παύλου, Ἅγιον Ὄρος.

Βοκοτόπουλος, Π. (1995) Ἑλληνικὴ Τέχνη. Βυζαντινὲς εἰκόνες, Ἀθήνα: Ἐκδοτική Ἀθηνῶν.

― (1999) “Δύο παλαιολόγειες εἰκόνες στὰ Ἱεροσόλυμα,” ΔΧΑΕ 20: 291-307.Χατζηδάκης, Μ. ‒ Σοφιανός, Δ. (1990) Τὸ Μεγάλο Μετέωρο. Ἱστορία καὶ Τέχνη, Ἀθήνα: ἐκδ. Interamerican.

Γεδεών, Μ. (1913) Μνήμη Γανοχώρων. Γραφὴ καὶ πόνος, Κωνσταντινούπολη: ἐκ τοῦ Πατριαρχικοῦ Τυπογραφείου.

Γερμίδης, Α. (1976) Τὰ Γανόχωρα τῆς ἀνατολικῆς Θράκης, Θεσσαλονίκη².Djurić, V. J. (1961) Icones de Yougoslavie, Belgrade.Hallensleben, H. (1971) “Maria-Marienbild,” LChI 3: 161-78.Hauser, R. (1963) Der Tote Christus im Kreuz. Zur Ikonographie des Gerokreuzes,

Dissertation, Bonn.Καΐτση, Λ. (1987) “Φορητὲς εἰκόνες στὴ Νέα Ποτίδαια Χαλκιδικῆς,” in Πρακτικὰ τοῦ Πρώτου Πανελληνίου Συμποσίου Ἱστορίας καὶ Ἀρχαιολογίας τῆς Χαλκιδικῆς, Πολύγυρος, 7-9 Δεκεμβρίου 1984, Θεσσαλονίκη, 257-78.

Καριώτογλου, Α. (1997) Μήτηρ τῶν ἐκκλησιῶν Ἱερουσαλὴμ Θεοῦ κατοικητήριον, Ἅλιμος.

Λέκκου, Π. Κ. (1999) Oἱ μονὲς τῆς Βόρειας καὶ τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, Θεσσαλονίκη: ἐκδ. Δεδούση.

Ljubinković, M. (1966) Ravanica, Beograd: “Jugoslavija”.Μανουὴλ Πανσέληνος (2003) Ἐκ τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τοῦ Πρωτάτου, Kατάλογος Ἔκθεσης, Θεσσαλονίκη: Ἁγιορειτικὴ Ἐστία.

Martin, J. P. (1955) “The Dead Christ on thr Cross in Byzantine Art,” in K. Weitzmann (ed.), Late Classical and Medieval Studies in Honor of Albert Mathiaw Friend, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 189-97.

Mrass, M. (1995) “Kreuzigung Christi,” RBK 5: 284-356.Mouriki, D. (1978) “Stylistic Trends in Monumental Painting of Greece at the

Beginning of the Fourteenth Century,” in L’ art byzantin au debut du XIVe siecle, Symposium de Gračanica (1973), Belgrade, 55-83.


608


Μπαλτογιάννη, Χ. (2000) “Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας,” in Μ. Βασιλάκη (ed.), Μήτηρ Θεοῦ. Ἀπεικονίσεις τῆς Παναγίας στὴ βυζαντινὴ τέχνη, Μουσεῖο Μπενάκη 20 Ὀκτωβρίου 2000 - 20 Ἰανουαρίου 2001, Ἀθήνα: Μουσεῖο Μπενάκη, 143-45.

Μπορμπουδάκης, Μ. (1991) “Παρατηρήσεις στὴ ζωγραφικὴ τοῦ Σκλαβεροχωρίου,” in Εὐφρόσυνον. Ἀφιέρωμα στὸν Μανόλη Χατζηδάκη, τόμ. 1-2, [Δημοσιεύματα Ἀρχαιολογικοῦ Δελτίου 4], Athens: ΤΑΠΑ, τόμ. 1, 375-99.

Μυστήριον Μέγα καὶ Παράδοξον (2001), Σωτήριον Ἔτος 2000. Ἔκθεσις εἰκόνων καὶ κειμηλίων 28-5/31-7-2001, Ἀθήνα: Ἱερὰ Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ‒ Βυζαντινὸν καὶ Χριστιανικὸν Μουσεῖον.

Ξυγγόπουλος, Α. (1956) “Ἡ εἰκὼν τῆς Σταυρώσεως εἰς τὸν ναὸν τοῦ Ἑλκομένου Μονεμβασίας,” Πελοποννησιακὰ Α΄: 23-49.

― (1957) Σχεδίασμα τῆς Θρησκευτικῆς ζωγραφικῆς μετὰ τὴν Ἅλωσιν, [Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας ἀρ. 40], Ἀθῆναι: Ἡ ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικὴ Ἑταιρεία.

― (1964) Οἱ τοιχογραφίες τοῦ Ἁγ. Νικολάου Ὀρφανοῦ Θεσσαλονίκης, [Δημοσιεύματα Ἀρχαιολογικοῦ Δελτίου 4], Ἀθήνα.

van Os, H. W. (1978) “The Discovery of an Early Man of Sorrows on a Dominican Triptych,” Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 41: 65-75.

Pallas, D. (1965) Die Passion und Bestattung Christi in byzanz. Der Ritus-das Bild, [Miscellanea Byzantina Monacensia 2], München.

Παπάγγελος, Ἰ. Ἀ. (ed.) (1996) Ἱερὰ Μεγίστη Μονὴ Βατοπαιδίου. Παράδοση - Ἱστορία - Tέχνη, τόμ. Α΄-Β΄, Ἅγιον Ὄρος: Ἱερὰ Μεγίστη Μονὴ Βατοπαιδίου.

Παπάγγελος, Ἰ. Ἀ. ‒ Στρατῆ, Ἀ. ‒ Δανιηλία μον. (2004) Εἰκόνων Κάλλος Ἀθέατον, Ἀθήνα: Ἵδρυμα Δεκόζη Βούρου, Ίνδικτος.

Παπάγγελος Ἰ. Ἀ. ‒ Στρατῆ, Ἀ. (2004) “Δεκαπέντε παλαιὲς εἰκόνες στὴν Χαλκιδική,” XAE, Εἰκοστὸ Τέταρτο Συμπόσιο Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καὶ Τέχνης. Πρόγραμμα καὶ Περιλήψεις Εἰσηγήσεων καὶ Ἀνακοινώσεων, Ἀθήνα, 71-72.

Πέτκοβιτς, Σ. (1997) Εἰκόνες Ἱερᾶς Μονῆς Χελανδαρίου, Ἅγιον Ὄρος: ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Χιλανδαρίου.

Talbot-Rice, D. (1968) Byzantine Painting. The Last Phase, New York: Dial Press.Τσιγαρίδας, Ε. Ν. (1992) “Σχέσεις βυζαντινῆς καὶ δυτικῆς τέχνης στὴ Μακεδονία ἀπὸ τὸν 13ο ἕως καὶ τὸν 15ο αἰῶνα,” Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν. Ἑορταστικὸς τόμος 50 χρόνια, 1939-1989, Θεσσαλονίκη.

― (1996) “Φορητὲς εἰκόνες,” (τῆς μονῆς Βατοπαιδίου), in Παπάγγελος (ed.) (1996), τ.. II, 350-417.

― (1998) “Εἰκόνες τοῦ 12ου-14ου αἰῶνος,” in Βασιλάκη et al. (1998) 19-39.― (1999) Τοιχογραφίες τῆς περιόδου τῶν Παλαιολόγων σὲ ναοὺς τῆς Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη: ἐκδ. Πουρνάρας.


609


Todić, B. (1999) Serbian Medieval Painting. The Age of King Milutin, Belgrade: Draganić.

Τσιγαρίδας, Ε. Ν. ‒ Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Κ. (2006) Ἱερὰ Μεγίστη Μονὴ Βατοπαιδίου. Βυζαντινές Εἰκόνες καὶ Ἐπενδύσεις, Ἅγιον Ὄρος: ἐκδ. Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου.

Wellen, G. (1960) Theotokos. Eine Ikonographische Abhandlung über das Gottesmutterbild in frühchristlicher Zeit, Utrecht – Antwerp: Spectrum.

Wessel, K. (1966) Die Kreuzigung, Recklinghausen: A. Bongers.


ΛΟΡΕΝΤΖΙΑΔΗΣ

FIGURES


889

IOAKEIM PAPAGGELOS, ANGELIKI STRATI ̶ ΤΡΕΙΣ ΑΜΦΙΠΡΟΣΩΠΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ

Εἰκ. 1. Νέα Ποτίδαια. Ναὸς Ἁγίου Γεωργίου. Ἡ ἀμφιπρόσωπη εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας καὶ τῆς Σταύρωσης (α΄ καὶ β΄ ὄψη).

Εἰκ. 2. Νέα Ποτίδαια. Ναὸς Ἁγίου Γεωργίου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας μὲ τὴν ἀσημένια ἐπένδυση.


890


Εἰκ. 3. Νέα Ποτίδαια. Ναὸς Ἁγίου Γεωργίου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας

Ὁδηγήτριας· λεπτομέρειατῆς α΄ ὄψης.

Εἰκ. 5. Νέα Ποτίδαια. Ναὸς Ἁγίου Γεωργίου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας καὶ τῆς Σταύρωσης·

λεπτομέρεια τῆς β΄ ὄψης.

Εἰκ. 4. Νέα Ποτίδαια. Ναὸς Ἁγίου Γεωργίου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας καὶ τῆς

Σταύρωσης· λεπτομέρεια τῆς β΄ ὄψης.


891


Εἰκ. 6. Νέα Ποτίδαια. Ναὸς Ἁγίου Γεωργίου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας καὶ τῆς Σταύρωσης· λεπτομέρειες τῆς β΄ ὄψης.

Εἰκ. 7. Νέα Ποτίδαια. Ναὸς Ἁγίου Γεωργίου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας καὶ τῆς Σταύρωσης· λεπτομέρειατῆς α΄ ὄψης.


892


Εἰκ. 8. Νέα Ποτίδαια. Ναὸς Ἁγίου Γεωργίου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας καὶ τῆς Σταύρωσης (α΄ ὄψη) καὶ ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας τῆς μονῆς

Βατοπεδίου.

Εἰκ. 9. Θεσσαλονίκη. Ναὸς Ἁγίου Νικολάου Ὀρφανοῦ. Παναγία Παράκλησις (λεπτομέρεια).

Εἰκ. 10. Νέα Ποτίδαια. Ναὸς Ἁγίου Γεωργίου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας καὶ τῆς Σταύρωσης (α΄ ὄψη, λεπτομέρεια) καὶ εἰκόνα τοῦ ἀρχαγγέλου Γαβριὴλ τῆς μονῆς

Βατοπεδίου.


893


Εἰκ. 11. Νέα Ποτίδαια. Ναὸς Ἁγίου Γεωργίου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας καὶ τῆς Σταύρωσης· ἀκιδογράφημα στὴν β΄ ὄψη τῆς εἰκόνας.

Εἰκ. 12. Νέα Ρόδα. Ναὸς Ἁγίου Νικολάου καὶ Κοίμησης τῆς Θεοτόκου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας καὶ τῆς Σταύρωσης (α΄ καὶ β΄ ὄψη).


894


Εἰκ. 13. Νέα Ρόδα. Ναὸς Ἁγίου Νικολάου καὶ Κοίμησης τῆς Θεοτόκου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας καὶ τῆς Σταύρωσης (λεπτομέρεια β΄ ὄψης).

Εἰκ. 14. Νέα Ρόδα. Ναὸς Ἁγίου Νικολάου καὶ Κοίμησης τῆς Θεοτόκου. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Ὁδηγήτριας καὶ τῆς Σταύρωσης (λεπτομέρεια β΄ ὄψης).


895


Εἰκ. 15. Μετέωρα. Mονὴ Μεταμορφώσεως. Δίπτυχο μὲ τὴν Παναγία θρηνοῦσα καὶ τὸν Χριστὸ Ἄκρα Ταπείνωση.

Εἰκ. 16. Νέος Μαρμαρᾶς. Ναὸς Ταξιαρχῶν. Ἡ εἰκόνα τῆς «Παναγίας τοῦ Πύργου»· α΄ ὄψη Παναγία Ὁδηγήτρια, β΄ ὄψη Σταύρωση.


896


Εἰκ. 17. Νέος Μαρμαρᾶς. Ναὸς Ταξιαρχῶν. Ἡ εἰκόνα τῆς «Παναγίας τοῦ Πύργου»· β΄ ὄψη, σχεδιαστικὴ ἀποκατάσταση τῆς Σταύρωσης.


Τρεις αμφιπρόσωπες εικόνες από την Ανατολική Θράκης...

Documents

Transcript of Τρεις αμφιπρόσωπες εικόνες από την Ανατολική Θράκης...