Raport niemieckiego Inspektora z wizyty w ZSRR w 1930 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy“...

2014

4 250

Rada Naukowa: prof. dr hab. Jerzy Eisler – przewodniczący; prof. dr hab. Krzysztof Komorowski – wiceprze-wodniczący; dr hab. Krzysztof Filipow; prof. dr hab. Mirosław Nagielski; prof. dr hab. Janusz Odziemkowski; prof. dr hab. Karol Olejnik; dr inż. Piotr Matejuk; prof. dr hab. Tadeusz Raw-ski; prof. dr hab. Waldemar Rezmer; dr hab. Aleksandra Skrabacz; dr Andrzej Wesołowski; dr Andrzej Czesław Żak

Redaguje zespół:dr Grzegorz Jasiński – redaktor naczelnytel. (48-22) 68-72-520; e-mail: [email protected] Teresa Sitkiewicz – sekretarz redakcjitel. (48-22) 68-72-522; e-mail: [email protected] Czesław Szafrantel. (48-22) 68-72-522mgr Janusz Furtak – redaktor językowytel. (48-22) 68-72-558; e-mail: [email protected]

Redaktorzy tematyczni:dr Andrzej Chmielarz; ppłk dr Tomasz Kopański; dr Zbigniew Moszumański; dr Marcin Siń-czuch; dr Zbigniew Wojciechowski; mgr Zbigniew Grabowski

Stali recenzenci:prof. dr hab. Jerzy Eisler; dr hab. Stanisław Jaczyński; prof. dr hab. Krzysztof Komorowski; dr hab. Krzysztof Filipow; prof. dr hab. Mirosław Nagielski; prof. dr hab. Grzegorz Nowik; prof. dr hab. Janusz Odziemkowski; prof. dr hab. Karol Olejnik; dr inż. Piotr Matejuk; prof. dr hab. Jerzy Przybylski; prof. dr hab. Tadeusz Rawski; prof. dr hab. Waldemar Rezmer; dr hab. Aleksandra Skrabacz; prof. dr hab. Piotr Stawecki; dr Andrzej Wesołowski; dr hab. Janusz Zuziak; dr Andrzej Czesław Żak

Redakcja „Przeglądu Historyczno-Wojskowego” informuje, iż opinie, wnioski i refleksje sfor-mułowane w publikowanych tekstach są wyrazem poglądów ich autorów

Adres redakcji:ul. Nieświeska 54/56, 03-868 Warszawatel./fax (48-22) 68-72-522e-mail: [email protected]

© Copyright by Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej

Wydawca:Ministerstwo Obrony NarodowejWojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiejwww.wceo.wp.mil.pl

Redakcja techniczna i skład:System-Graf Drukarniawww.systemgraf.pl

Druk:System-Graf Drukarnia

Wersja papierowa czasopisma jest wersją pierwotną (referencyjną)

SPIS TREŚCI

ARTYKUŁY I ROZPRAWYRAFAŁ KOWALCZYK, Aprowizacja w armii Księstwa Warszawskiego

w latach 1807–1809: rola Michała Ambrożego Kochanowskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . 7JAN PAWEŁ WIŚNIEWSKI, Od „Czeskiej Drużyny” do Korpusu Czechosłowackiego.

Czesko-słowackie formacje wojskowe w Rosji w latach 1914–1916. . . . . . . . . . . . . . . 25JOANNA ZAGDAŃSKA, Pierwsze próby wprowadzenia w wojsku II Rzeczypospolitej

systemu zorganizowanego wypoczynku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

DOKUMENTY I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWERaport niemieckiego inspektora z wizyty w ZSRR w 1930 roku

(KRZYSZTOF FUDALEJ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Protokoły posiedzeń Państwowej Komisji Bezpieczeństwa (JAROSŁAW PAŁKA). . . . . . 82

RECENZJE I OMÓWIENIAWyidealizowany obraz lwowskiego okręgu korpusu (JACEK MILIŃSKI) . . . . . . . . . . 114Pierwsza biografia generała Galicy (DAMIAN KOSIŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135Nowa książka o Powstaniu Warszawskim (GRZEGORZ JASIŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . 138Życie i kariera marszałka Żukowa (MARCIN BIAŁAS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153Wybiórczo o sowietyzacji Wojska Polskiego (STANISŁAW JACZYŃSKI) . . . . . . . . . 156Zapiski bibliograficzne (MARCIN BIAŁAS, KRZYSZTOF FUDALEJ) . . . . . . . . . . . . 170

PRZYCZYNKI I LISTY DO REDAKCJIJak Kościuszko dostał się do niewoli pod Maciejowicami

(ALEKSANDER SMOLIŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174Sprawa sądowo-honorowa gen. Michała Żymierskiego w latach 1925–1929

(GRZEGORZ KULKA). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Wywiad niemiecki w Irlandii w czasie II wojny światowej (IZABELA JANKOWSKA). . . . 193Spory o datę obchodów Święta Niepodległości

(DAGMARA ŁYCZAK, MACIEJ ŁYCZAK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Wojsko Polskie w protokołach uzgodnień między rządami PRL i ZSRR

w latach 1955–1960 (JERZY KAJETANOWICZ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217W odpowiedzi panu Tomaszewskiemu (MAREK ROGOWICZ) . . . . . . . . . . . . . . . . . 230Sprostowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

SPRAWOZDANIAMilitaria w edukacji historycznej. Konferencja naukowa w Rozewiu

(ANDRZEJ DRZEWIECKI). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234Początki czynu niepodległościowego na ziemi przemyskiej w 1914 r. Sesja naukowa

w Przemyślu (ZBIGNIEW MOSZUMAŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Historia i współczesność Służby Uzbrojenia i Elektroniki. Seminarium naukowe

w Bydgoszczy (ZBIGNIEW MOSZUMAŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Kompetencje społeczne w dowodzeniu i kierowaniu Siłami Zbrojnymi RP. Konferencja

naukowa w Warszawie (MARCIN SIŃCZUCH) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

NOTY O AUTORACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

CONTENTS

ARTICLES AND WORKSRAFAŁ KOWALCZYK, Provisioning in the Army of the Duchy of Warsaw, 1807–1809.

The Role of Michał Ambroży Kochanowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7JAN PAWEŁ WIŚNIEWSKI, From the „Czech Squad” to the Czechoslovak Corps.

Czech-Slovak Military Formations in Russia during 1914–1916 . . . . . . . . . . . . . . . . . 25JOANNA ZAGDAŃSKA, The First Attempts to Introduce an Organized Recreation

System in the Inter-War Polish Armed Forces. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

DOCUMENTS AND SOURCE MATERIALSReport of a German Inspector from a Visit in the USSR in 1930

(KRZYSZTOF FUDALEJ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Protocols from the Meetings of the State Security Committee

(JAROSŁAW PAŁKA). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

REVIEWS AND DISCUSSIONSIdealized View of the Lwów Corps District (JACEK MILIŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . 114The First Biography of General Galica (DAMIAN KOSIŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135New Book about the Warsaw Uprising (GRZEGORZ JASIŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . 138The Life and Career of Marshal Zhukov (MARCIN BIAŁAS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153Selectively about the Sovietisation of the Polish Army (STANISŁAW JACZYŃSKI) . . . . . 156Bibliographic Notes (MARCIN BIAŁAS, KRZYSZTOF FUDALEJ). . . . . . . . . . . . . . . 170

CONTRIBUTIONS AND LETTERS TO THE EDITORCircumstances of Kościuszko Falling into Russian Captivity during the Battle of

Maciejowice (ALEKSANDER SMOLIŃSKI). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174Courtof Honour Case of Gen. Michał Żymierski, 1925–1929

(GRZEGORZ KULKA). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181German Intelligence in Ireland during World War II (IZABELA JANKOWSKA) . . . 193Controversy over the Date of the Independence Day

(DAGMARA ŁYCZAK, MACIEJ ŁYCZAK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Polish Armed Forces in Minutes of Negotiations between the governments of the Polish

People’s Republic and the USSR, 1955–1960 (JERZY KAJETANOWICZ) . . . . . . . 217In reply to Mr Tomaszewski (MAREK ROGOWICZ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230Disclaimer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

REPORTSMilitaria in Historical Education. Conference in Rozewie

(ANDRZEJ DRZEWIECKI). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234The Beginnings of Poland’s Independence Actions in Przemyśl Region in 1914. Session

in Przemyśl (ZBIGNIEW MOSZUMAŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236History and Present Day of the Armament and Electronics Service. Seminar in

Bydgoszcz (ZBIGNIEW MOSZUMAŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Social Competence in Command and Management of the Polish Armed Forces.

Conference in Warsaw (MARCIN SIŃCZUCH) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

AUTHOR NOTES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

СОДЕРЖАНИЕ

СТАТЬИРАФАЛ KOВАЛЬЧИК, Снабжение в армии Варшавского княжества в 1807–1809

гг.: роль Михала Амброзия . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7ЯН ПАВЕЛ ВИСЬНЕВСКИ, От „Чешской дружины” до Чехословацкого корпуса.

Чешско-словацкие воинские формирования в России в 1914–1916 гг. . . . . . . . . 25ЙОАННА ЗАГДАНЬСКА, Первые попытки введения в армии 2-й Речи

Посполитой системы организованного отдыха. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

ДОКУМЕНТЫ И АРХИВНЫЕ МАТЕРИАЛЫРапорт германского инспектора о визите в СССР в 1930 году

(KШИШТОФ ФУДАЛЕЙ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Протоколы заседаний Государственной комиссии безопасности

(ЯРОСЛАВ ПАЛКА). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

РЕЦЕНЗИИИдеализированный образ львовского окружного корпуса

(ЯЦЕК МИЛИНЬСКИ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114Первая биография генерала Галицы (ДАМИАН KOСИНЬСКИ). . . . . . . . . . . . . . 135Нoвая книга o Варшавском Восстании (ГЖЕГОЖ ЯСИНЬСКИ) . . . . . . . . . . . . . 138Жизнь и карьера маршала Жукова (MAРТИН БЯЛАС). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153Выборочно о советизации Войска Польского (СТАНИСЛАВ ЯЧИНЬСКИ) . . . 156Библиографические записки (MAРТИН БЯЛАС, KШИШТОФ ФУДАЛЕЙ) . . . 170

КОРЕСПОНДЕНЦИЯКак Костюшко попал в плен под Мацеёвицами

(АЛЕКСАНДР СМОЛИНЬСКИ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174Судебное дело ген. Mихала Жимерского в 1925–1929 гг. (ГЖЕГОЖ KУЛЬКА) . . . .181Германская разведка в Ирландии в годы второй мировой войны

(ИЗАБЕЛА ЯНКОВСКА). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193Споры о дате празднования Дня Независимости

(ДАГМАРА ЛЫЧАК, МАТЕЙ ЛЫЧАК). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Войско Польское в протоколах согласований между ПНР и СССР в 1955–1960 гг.

(ЕЖИ KAЕТАНОВИЧ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217В ответе господину Томашевскому (MАРЕК РОГОВИЧ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230Исправление. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

ОТЧЕТЫМилитария в историческом образовании. Научная конференция в Розеве

(АНДЖЕЙ ДЖЕВЕЦКИ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234Начало национально-освободительного движения на пшемысльской земле в 1914

г. Научная конференция в Пшемысле (ЗБИГНЕВ МОШУМАНЬСКИ) . . . . . . 236История и современность Службы вооружения и электроники. Научный семинар

в Быдгоще (ЗБИГНЕВ МОШУМАНЬСКИ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Общественные компетенции в командовании и управлении Вооружёнными

Силами РП. Научная конференция в Варшаве (МАРТИН СИНЬЧУХ) . . . . . . 237

ИНФОРМАЦИЯ О АВТОРАХ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

Szanowni Czytelnicy,

Informujemy, że w wyniku przeprowadzonej przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego weryfikacji listy punktowanych czasopism naukowych, „Przegląd Historycz-no-Wojskowy” otrzymał 6 punktów, co oznacza wzrost o 1 punkt.Komunikat w tej sprawie znajduje się na stronie internetowej ministerstwa: http://www.nauka.gov.pl/komunikaty/komunikat-ministra-nauki-i-szkolnictwa-wyzszego-w-sprawie-wykazu-czasopism-naukowych.html; „Przegląd Historyczno-Woj-skowy” wymieniony jest w części B na s. 57.

7

R. KOWALCZYK: APROWIZACJA W ARMII KSIęSTWA…

RAFAŁ KOWALCZYK

APROWIZACJA W ARMII KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO W LATACH 1807–1809: ROLA MICHAŁA AMBROŻEGO KOCHANOWSKIEGO

Przedmiotem artykułu są kwestie związane z organizacją pionu aprowizacji w ad-ministracji wojskowej Księstwa Warszawskiego w pierwszych latach istnienia tej formy polskiej państwowości. Podwaliny systemu aprowizacji tworzył Michał Am-

broży Kochanowski. Jego wybitne dokonania w tej materii umożliwiły późniejszy rozwój administracji żywności. Udało mu się stworzyć sprawnie działający system wraz z odpo-wiadającą mu infrastrukturą magazynową. Był to duży sukces, zwłaszcza jeśli się zważy, że został osiągnięty przy niezwykle napiętym budżecie i mimo trudności ze współpracą z rządem Księstwa Warszawskiego, a zwłaszcza z ministrem wojny ks. Józefem Ponia-towskim i otaczającą go koterią. Warto to zaakcentować, gdyż po podporządkowaniu w 1810 r. pionu administracji żywności Ministerium Wojny – do czego zresztą od po-czątku dążył ks. Poniatowski – doszło do zapaści systemu stworzonego przez Kocha-nowskiego. Okres zarządu wojskowego okazał się bowiem najbardziej niekorzystny i dla armii, i dla budżetu. Zdecydowały o tym występujące na porządku dziennym nadużycia, niegospodarność, niewiedza i niefrasobliwość zarządzających. Na tym ciemnym tle tym wyraźniej jaśnieją zasługi Michała Kochanowskiego – twórcy system aprowizacji wojska, systemu, który funkcjonował, aż do wkroczenia do Księstwa Rosjan. System ten mu-siał pokonać trudności związane z wyżywieniem stacjonujących na ziemiach polskich mas Wielkiej Armii, a także powstającego wojska narodowego. Mimo pewnych, godnych podkreślenia osiągnięć polskiej historiografii wojskowej okresu międzywojennego 20-le-cia, by wymienić tylko prace Henryka Eilego1, tematyka administracji wojskowej w Księ-stwie Warszawskim nie została dotychczas gruntownie przebadana2.

Wraz z wkroczeniem w 1806 r. na ziemie polskie walczących z armią pruską wojsk na-poleońskich rodził się problem aprowizacji Wielkiej Armii. Zdawał sobie z tego sprawę Napoleon Bonaparte. Ze względu na swoje plany względem Polaków nadał tej sprawie priorytet, uznawszy, że potraktowanie przez jego żołnierzy ziem polskich jako kraju pod-bitego mogłoby zaszkodzić sprawie napoleońskiej. Cesarz Francuzów przywiązywał do tego ogromną wagę, gdyż po podpisaniu pokoju w Lunéville w 1801 r. i wysłaniu dwóch polskich półbrygad na San Domingo wśród Polaków narosła ogromna niechęć do Napo-leona3. Ich ówczesny stosunek do cesarza Francuzów, którego obwiniano o wysłanie na zatracenie kilku tysięcy rodaków, wyraził m.in. na kartach swojego pamiętnika Kajetan Koźmian: Mocy tym uczuciom dawały okoliczności, była to albowiem chwila największej

1 H. Eile, Administracja w wojsku Księstwa Warszawskiego. Zaopatrzenie wojsk, Warszawa 1926; idem, Dzieje administracji w wojsku Księstwa Warszawskiego. Zaopatrzenie wojsk, Warszawa 1928.2 Tym samym zasadna i wciąż aktualna wydaje się podobnie brzmiąca, sformułowana przed 77 laty opinia Mariana Kukiela. Zob. M. Kukiel, Wojna 1812 roku, t. 1, Kraków 1937, s. 94.3 Wysłana została początkowo 3 polska (113 francuska), a następnie 2 (114 francuska) półbrygada.

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

8


w Polsce niechęci do Napoleona, którą roznieśli po kraju legioniści polscy, opuszczeni przez niego w traktacie lunevilskim, a których jedną część wysłał do San Domingo na pastwę zabójczej febry, drugą oddał na żołd królowy Etrurii4.

Sytuacja uległa zmianie dopiero pod koniec 1806 r. Klęska wojsk pruskich pod Auer-stedt i Jeną wciągnęła ponownie w orbitę zainteresowań Napoleona sprawę polską. Cesarz Francuzów wiedział, że po pokonaniu sił pruskich o zakończeniu wojny z IV koalicją zdecydują działania militarne przeciw wojskom rosyjskim właśnie na ziemiach polskich. Dlatego też pozyskanie Polaków było sprawą priorytetową. Po wkroczeniu czołowych oddziałów napoleońskich na ziemie polskie wywiad francuski donosił cesarzowi o diame-tralnej zmianie stosunku Polaków do niego. Napoleon jawił się im wówczas jako zbawca i wskrzesiciel niepodległej Polski5.

Ewentualne gwałty, rabunki, których z braku żywności czy furażu dopuszczałaby się armia francuska na ziemiach polskich, byłyby bardzo niekorzystne. Napoleon, wiedząc, że rozboje żołnierzy Wielkiej Armii były nie do powstrzymania, chciał je zminimalizować bądź też przynajmniej wyeliminować te, które byłyby związane z brakiem aprowizacji i czynione w myśl rewolucyjnego hasła „armia żywi się sama”. Cesarz, któremu zależało na pozytywnym stosunku Polaków do jego polityki i armii, nie mógł dopuścić, by sto-sunek ten ucierpiał za przyczyną gwałtów i grabieży dokonywanych przez jego żołnierzy. Dlatego też już pod koniec 1806 r. wydał dekret, w którym zarządził, by wojska Wielkiej Armii były utrzymywane przez miejscową ludność, a rekwirowana żywność była rozlicza-na jako należności podatkowe. Ta swoista kontrybucja została wprowadzona 13 grudnia. Początkowo dekret obowiązywał tylko na wyzwolonych obszarach ziem polskich, czyli w trzech przyszłych departamentach: poznańskim, kaliskim i bydgoskim.

Wraz z postępami wojsk napoleońskich dekretem obejmowano coraz to nowe obszary przejmowane przez tymczasową administrację polską. Na tych obszarach powoływano komisje obywatelskie, które nakładały na mieszkańców obowiązek zapewnienia wkracza-jącym żołnierzom żywności i furażu. W departamentach poznańskim i kaliskim powstały one z inicjatywy gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, a w warszawskim – marsz. Joachima Murata6.

Kontrybucja miała jednak charakter tymczasowy – potrzebne były rozwiązania systemowe. W tym dziele za nieprzydatne uznano zarówno doświadczenia dawnych kolegialnych urzędów z okresu Rzeczypospolitej, jak i wojskowej administracji pru-skiej. Zdecydowano natomiast o wprowadzeniu nowoczesnego systemu biurokracji opartego na wzorach francuskich. Ze względu na to, że na ziemiach polskich nie było odpowiedniej infrastruktury magazynowej, należało ją zbudować, a następnie pozy-skać z budżetu środki na jej utrzymanie. I właśnie temu zadaniu podporządkowano

4 K. Koźmian, Pamiętniki od r. 1780 do 1813, t. 2, Poznań 1958, s. 65.5 R. Kowalczyk, Koncepcja wybudowania pomnika Napoleona w Kaliszu. Znane i nieznane karty z dziejów prac nad pomnikiem Napoleona w Księstwie Warszawskim, „Studia Humanistyczno-Społeczne” (Kielce) 2010, t. 4, s. 14−15.6 Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej – AGAD), Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego (dalej – RMKW), sygn. 176, k. 18; sygn. 24, k. 2; Rada Stanu i Ministrów Księstwa Warszawskiego (dalej – RSiMKW), sygn. 176, k. 23, 30; „Gazeta Poznańska” 1806, nr 90; Correspondence de Napoleon I, publié par order de Na-poleon III, t. 14, Paryż 1863, dok. nr 11 458; H. Eile, Dzieje administracji..., s. 8−9; R. Kowalczyk, Intendentura wojsk Księstwa Warszawskiego. Komisja Żywności 1807–1809, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku” (Łódź) 2006, t. 4, s. 7, 11, 15.

9


wszystkie aspekty społeczno-gospodarczego życia nowo organizowanego państwa. Było to możliwe dzięki silnemu scentralizowaniu administracji Księstwa Warszaw-skiego. Pomogło w tym istnienie odziedziczonego po rządach pruskich sprawnie dzia-łającego systemu administracji7. Poddano go tylko modyfikacjom, co pozwoliło na realizację zadań o charakterze militarnym. Zdecydowali o tym urzędnicy: silni prefekci i podprefekci, mający na podlegającym im obszarze pełnię władzy administracyjnej i policyjnej. Dzięki temu potrafili oni wyegzekwować należności podatkowe niezbędne do funkcjonowania systemu.

Okazało się jednak, że utrzymanie armii w Księstwie było o wiele trudniejsze niż po-czątkowo zakładano. Nie można było bowiem oprzeć aprowizacji wojska w całości na wzorcach francuskich. Gorącym orędownikiem wdrożenia sprawnie działających struktur administracji wojskowej odpowiedzialnych za wyżywienie armii w Księstwie był marsz. Louis Davout, który pozostał w nowo utworzonym państwie po podpisaniu pokoju w Tyl-ży. Jego plany pokrzyżował jednak brak środków finansowych8.

We Francji od chwili wprowadzenia przez Zgromadzenie Narodowe (20 września 1791 r.) komisarzy naczelnych i wojskowych9 administracja wojskowa ewoluowała aż do przejęcia władzy przez Napoleona. Gruntowne zmiany wprowadzono po zamachu z 18 Brumaire’a. 2 marca 1802 r. utworzono Ministerium Administracji Wojennej, oddzie-lając je od dotychczasowego Ministerium Wojny, a 16 kwietnia 1805 r. korpus komisa-rzy wojennych. Administracja wojskowa podlegała Intendentowi Generalnemu (był nim w okresie tworzenia Księstwa Warszawskiego Pierre Daru). Odpowiadał on za żywność dla wojska, utrzymanie lazaretów, zaprzęgi wojskowe, furaże oraz wszelakiego rodzaju rachunki (szczególnie kosztowne były wydatki na utrzymanie lazaretów). Był zobowią-zany do zapewnienia umundurowania żołnierzom. Na czele każdej ze służb stał komi-sarz-ordonnator, mający do pomocy komisarzy wojennych. Nadto w gestii Intendenta Generalnego pozostawała też administracja etapów. System stworzony we Francji sprzyjał nadużyciom ze strony komisarzy-ordonnatorów i innych urzędników, ale ze względu na oddzielenie od resortu wojny i zapewnienie środków finansowych na zakupy dla wojska był bardzo stabilny i sprawdzał się podczas wojny.

System francuski był oparty na płatnościach gotówkowych. Tymczasem ziemie Księstwa Warszawskiego były zdewastowane niszczącymi przemarszami wojsk zarówno sojuszni-czych (Wielka Armia), jak i wrogich: rosyjskich i pruskich. Szczególnie zniszczone były te ziemie, na których wojska rozłożyły się na leżach zimowych. W źródłach dominują opinie, że na ziemiach departamentu płockiego, gdzie żołnierze Wielkiej Armii stacjo-nowali przez kilka miesięcy, zniszczenia były tak wielkie, że niektóre rejony były całkiem zrujnowane10. Kochanowski nie zamierzał doprowadzić do degradacji najbardziej znisz-czonych departamentów. Dlatego też, pomimo trudności związanych z budową syste-mu aprowizacji wojska w ramach nowo powołanej Komisji Żywności, poparł częściowo wniosek prefekta departamentu płockiego Rajmunda Rembielińskiego o wyłączenie tego

7 R. Kowalczyk, Polityka gospodarcza i finansowa Księstwa Warszawskiego w latach 1807–1812, Łódź 2010, s. 144.8 AGAD, RSiMKW, sygn. 180, k. 48, 50; R. Bielecki, Wielka Armia, Warszawa 1995, s. 206, 208.9 Ibidem, s. 203.10 Ibidem, sygn. 187, k. 15, 26, 30; sygn. 10, k. 3; Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu (dalej – KRPiS), sygn. 651, k. 14, 40, 42; R. Kowalczyk, Intendentura wojsk Księstwa Warszawskiego..., s. 15.

10


obszaru z kontrybucji żywności i furażu. Zdecydowano, że tamtejsze magazyny miały być uzupełnione przez żywność i furaż z departamentów granicznych11.

W departamencie płockim miejscowa ludność uginała się pod ciężarem nałożonych podatków. Wiele rodzin chłopskich porzucało uprawianą ziemię, opuszczając swoje do-mostwa12. W całym zniszczonym wojną kraju zamierał handel, zaczęło brakować monety, a ściślej dobrej monety. Władze pruskie w tzw. polskich prowincjach od 1793 r. wprowa-dzały własny system monetarny, sukcesywnie eliminując monetę polską13. Wojna 1806 r., wkroczenie wojsk napoleońskich na ziemie polskie, ewakuacja władz pruskich, zawiro-wania w sytuacji społecznej i gospodarczej – wszystko to sprzyjało wypływowi dobrej monety. Na rynku dominowała moneta pruska, a otwarcie granicy wykorzystywała ad-ministracja pruska z Prus Wschodnich i Zachodnich, zarzucając przez podstawionych kupców polski rynek zdawkową miedzianą monetą, a w zamian wyprowadzając dobrą

− srebrną i złotą14. Sytuacja była bardzo trudna, tym bardziej iż pruski system monetarny właściwie uległ załamaniu po klęsce armii pruskiej pod Auerstedt i Jeną. Władze pruskie, korzystając z doświadczeń rewolucyjnej Francji, gdzie wprowadzono do obiegu papiero-wy pieniądz − asygnaty, wdrożyły go również w Prusach, w tym i na ziemiach polskich. Deprecjacja, papierowa inflacja, małowartościowy bilon – to czynniki, które przyspieszy-ły załamanie pruskiego systemu monetarnego15. Dodatkowo destabilizowały go będące w obiegu papierowe „trezorszajny”16. Było to istotne dla Księstwa, gdyż pruski system monetarny funkcjonował w nowo organizowanym państwie.

Władze polskie starały się chronić polski rynek i ograniczyć chaos monetarny, co jednak przy braku własnej monety i wobec płynności rynku wewnętrznego było bardzo trudne. Podjęto więc wysiłki zmierzające do ograniczenia dostępu do rynku złym aktywom finanso-wym pruskim, które mogły sparaliżować funkcjonowanie w Księstwie systemu pieniężnego, a także do utrudnienia wywozu dobrego pieniądza przez spekulantów pruskich. W tym celu Komisja Rządząca już 14 lutego 1807 r. wprowadziła zakaz wwozu z Prus monety miedzianej, następnie, 10 marca 1807 r., zdecydowała o całkowitym zakazie wywozu srebrnej i złotej monety, a 16 kwietnia 1808 r. na wniosek kierującego Ministerium Przychodów i Skarbu Ta-deusza Dembowskiego rozciągnęła ten zakaz na srebra stołowe oraz wszelkiego rodzaju prze-topione sztaby, kręgi oraz inne formy srebra i złota. Zyski z kontrabandy były zbyt wysokie, aby spekulanci nie wykorzystywali niemal całkiem otwartej dla przepływu osób i towarów granicy, zamieniając na rynku polskim pruską monetę miedzianą na dobrą − srebrną i złotą17.

11 H. Eile, Dzieje administracji..., s. 24.12 AGAD, RSiMKW, sygn. 187, k. 15, 26, 30; sygn. 10, k. 3; KRPiS, sygn. 651, k. 14, 40, 42.13 W Prusach obowiązywał bimetalistycznym systemem pieniężny. Na nowo włączonych ziemiach admini-stracja pruska realizowała zarządzenia płynące z Berlina, które zakładały wyeliminowanie z rynku dotych-czasowych monet i wprowadzeniu pruskiego pieniądza. Było to zgodne z pruską polityką, która zakładała, że ziemie te od ich zajęcia są integralną częścią państwa pruskiego. Wprowadzono okres dostosowywania do nowego pruskiego systemu. W zaborze pruskim obowiązywał srebrny talar, o wartości 90 gr pruskich; 5 talarów stanowiło jeden złoty Friedrichsdor; 1 talar to równowartość 6 zł, a grosz pruski – 2 gr polskich. W Prusach obowiązywały srebrne grosze (gute Groschen), których w talarze było 24, i grosze pruskie (preus-sische Groschen), których talar liczył 90. Zob. R. Kowalczyk, Polityka gospodarcza i finansowa..., s. 324–325.14 Ibidem, s. 141–142.15 AGAD, RSiMKW, sygn. 260, k. 241–242; Z. Żabiński, op. cit., s. 187–188, 193.16 R. Kowalczyk, Polityka gospodarcza i finansowa..., s. 332.17 AGAD, Komisja Rządowa (dalej – KR), sygn. 35, k. 49–50; RSiMKW, sygn. 258, k. 158; sygn. 263, k. 5, 98.

11


W trudnej sytuacji monetarnej i finansowej, przy braku własnego systemu monetarnego, władze Księstwa Warszawskiego były zmuszone zorganizować aprowizację wojska. Wraz z utworzeniem Komisji Rządzącej, jeszcze tego samego dnia, 14 stycznia 1807 r., przystą-piono do usystematyzowania zasad aprowizacji wojska tak dla wojsk Wielkiej Armii, jak i tworzonych oddziałów narodowych. Całością zadań związanych z aprowizacją miał się zajmować nowo utworzony Dyrektoriat Spraw Wyżywienia. Powołany w jego składzie specjalny pierwszy wydział miał odpowiadać za zapewnienie wojsku żywności i fura-żu. Na jego czele stał intendent, któremu bezpośrednio podlegały wydziały wewnętrzne w Izbach Departamentowych18.

Całością zadań związanych z aprowizacją zarządzał ówczesny dyrektor spraw wewnętrz-nych Stanisław Breza. Był on jednak tylko figurantem, gdyż Francuzi uważali, że przekaza-nie uprawnień w zakresie aprowizacji nowo tworzonej polskiej administracji, zdestabilizu-je sytuację i tym samym może być bardzo niebezpieczne dla powodzenia całej kampanii. W rezultacie przez kilka pierwszych tygodni funkcjonowania Brezy w roli dyrektora jego uprawnienia były zgoła iluzoryczne, a po rzezi pod Iławą Pruską, 5 marca 1807 r. spra-wowane przez niego funkcje przejęła francuska administracja wojskowa. Od tego czasu za rekwizycje odpowiadali oficerowie napoleońscy. To oni decydowali, kiedy, gdzie i ile zarekwirują u mieszkańców żywności i furażu. Nic więc dziwnego, że właśnie wówczas dla mieszkańców siedmiu departamentów, gdzie powstawały zręby polskiej administracji nastały czasy najtrudniejsze19. Dochodziło wówczas do największych nadużyć – żołdacy stosowali przemoc, posuwano się do gwałtów zarówno wobec opornych, jak i tych, którzy oporu podjąć nawet nie próbowali. Nie należy się temu dziwić, skoro los, dobytek, a nie-rzadko nawet cześć i życie zależały od oficera, który chciał się na polskiej ziemi − ziemi dla niego obcej – dorobić. Zarekwirowana żywność była w znacznej mierze przez wojska Wielkiej Armii odsprzedawana miejscowym kupcom. Było to możliwe, gdyż oficerowie napoleońscy nie stosowali się do obowiązku wydawania kwitów za przeprowadzoną re-kwizycję. Był to martwy zapis20, tym bardziej że do grabieży dokonywanych przez swoich podwładnych wyższa kadra oficerska Wielkiej Armii podchodziła niezwykle pobłażliwie. Praktyki te trwały aż do podpisania traktatu w Tylży. Francuzi administrowanie aprowi-zacją wojska oddali Polakom dopiero kilka tygodni po ustanowieniu w Tylży Księstwa Warszawskiego, tj. 1 września 1807 r. 21.

Właśnie wtedy utworzono Komisję Żywności, która miała organizować aprowizację dla wojska. Jej prezesem został mianowany Michał Ambroży Kochanowski, doświadczony polityk i ekonomista. Wcześniej pełnił różnorakie funkcje w administracji państwowej Rzeczypospolitej; uczestniczył w wyznaczaniu nowej granicy Polski z Rosją i Prusami po

18 „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” 1807, nr 104, s. 183–184; B. Gembarzewski, Woj-sko Polskie 1807–1814. Księstwo Warszawskie, Warszawa 1905, s. 267; H. Eile, Dzieje administracji..., s. 10–11; R. Kowalczyk, Intendentura wojsk Księstwa Warszawskiego..., s. 11.19 Departament białostocki funkcjonował w ramach organizowanych przez Komisję Rządzącą zrębów nowe-go organizmu państwowego, z którego później utworzono Księstwo Warszawskie, na bazie dotychczasowego pruskiego podziału na departamenty, który utrzymano na mocy dekretu z 14 I 1807 r. Ziemie wchodzące w skład departamentu białostockiego znalazły się w Cesarstwie Rosyjskim po podpisaniu traktatów pokojo-wych w Tylży. Zob. M. Kallas, Ustawa konstytucyjna Księstwa Warszawskiego z 1807 r., w: Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, t. 1, Warszawa 1990, s. 107–109.20 AGAD, KRPiS, sygn. 652, k. 51–52; H. Eile, Dzieje administracji..., s. 10.21 AGAD, RSiMKW, sygn. 182, k. 2.

12


pierwszym rozbiorze. Był posłem na Sejm Czteroletni, a następnie uczestniczył w insurek-cji kościuszkowskiej; wchodził m.in. w skład Wydziału Dyplomatycznego Rady Zastępczej Tymczasowej, a następnie Rady Najwyższej Narodowej – centralnej władzy cywilnej in-surekcji, gdzie faktycznie kierował Wydziałem Bezpieczeństwa22 i zarządzał Pocztą. Zwią-zany z emigracją we Francji. Na jego powołanie przemożny wpływ miał marsz. Davout, który poza tym, że cenił kompetencje Kochanowskiego, uwzględniał przede wszystkim to, że podzielał on poglądy marszałka w kwestii organizacji systemu aprowizacji w armii Księstwa Warszawskiego. W szczególności chodziło o wyniesione z doświadczeń francu-skich przekonanie, że warunkiem sine qua non sprawności tego systemu jest podporząd-kowanie go pionowi cywilnemu. Pogląd ten zresztą uzasadniały negatywne doświadczenia (liczne nieprawidłowości, korupcja) funkcjonowania systemem aprowizacji pod zarządem wojskowym.

Powołanie Kochanowskiego na prezesa Komisji Żywności odbyło się w atmosferze skandalu. Książę Poniatowski i Stanisław Małachowski przygotowali projekt funkcjo-nowania komórki odpowiedzialnej za aprowizację armii całkowicie podporządkowanej władzom rządowym. W myśl tego projektu to Komisja Rządząca miała wyznaczać pre-zesa Komisji Żywności, jego zastępców, wszelkich urzędników, w tym specjalnych pełno-mocników odpowiedzialnych za kontakty z ordonnatorem Chambonem, wyznaczonym przez marsz. Davouta do reprezentowania interesów Francji w sporach z Księstwem23. Ona też miała ustanawiać administrację magazynową. Koteria Poniatowskiego bowiem nie wyobrażała sobie funkcjonowania Komisji Żywności jako organu niezależnego od rządu i wpływów wojska, czyli ministra wojny (ks. Poniatowskiego). Marszałek Davout sprzeciwił się jednak podporządkowaniu Komisji rządowi i przeforsował zapisy, które ją uniezależniały od decyzji władz Księstwa, tj. Komisji Rządzącej, a następnie Rady Stanu i Rady Ministrów. Książę Poniatowski i jego koteria, którzy szermowali argumentem, jakoby było to wbrew interesom armii i nowo utworzonego państwa, nie zdołali jednak przeważyć autorytetu stanowczo przeciwstawiającego się im Davouta. Sprawa otarła się niemal o Napoleona. W końcu Poniatowski ustąpił. Był to wielki sukces marsz. Davouta, a zarazem zwycięstwo żywionego przezeń poglądu, że utworzenie sprawnej administracji wojskowej odpowiedzialnej za aprowizację armii będzie możliwe tylko wówczas, gdy dokona tego osoba niezależna od rządu Księstwa, a w dodatku dysponująca szerokimi kompetencjami.

Dnia 15 października 1807 r. Komisja Rządząca zatwierdziła statut Komisji Żywno-ści. Prezes Kochanowski uzyskał dużą niezależność24. Okazało się jednak, że niezależny od resortu wojny, od jej szefa ks. Poniatowskiego mógł działać tylko wtedy, gdy marsz. Davout roztaczał nad nim parasol ochronny. Permanentny konflikt pomiędzy prezesem Komisji Żywności a ministrem wojny zakończył się dopiero dymisją Kochanowskiego, co nastąpiło po wyjeździe marsz. Davout z Księstwa.

Jako prezes Komisji Żywności Kochanowski stanął przed trudnym zadaniem zorgani-zowania aprowizacji wojska w Księstwie. Zadaniem bliższym było zapewnienie bieżącego zaopatrzenia wojska, kolejnym − opracowanie sprawnie działającego systemu żywienia na

22 Nominalnie Wydziałem Bezpieczeństwa kierował Tomasz Wawrzecki.23 W każdym z 6 departamentów miał być specjalny pełnomocnik do kontaktów z napoleońską administracją wojskową. 24 AGAD, RSiMKW, sygn. 182, k. 36–38; „Gazeta Warszawska” 1807, nr 71, s. 1095–1096; nr 79, s. 1207.

13


lata następne. Należało też w trybie pilnym uregulować zobowiązania rządu francuskiego za rekwizycje dokonane na ziemiach polskich w latach 1806−1807. Wdrożenie nowego systemu aprowizacji opartego na zmianach w podatkach wymagało od prezesa Komisji Żywności przedstawienia bilansu otwarcia, co Kochanowski uczynił 12 grudnia 1807 r. na posiedzeniu Rady Stanu25.

Główną przeszkodą do pokonania była jednak nadzwyczaj trudna sytuacja finansowa i monetarna Księstwa. Właśnie ona określała działania prezesa Kochanowskiego. Chaos pieniężny, brak własnego systemu monetarnego – wszystko to sprawiało, że niemożliwy był pobór podatków w gotówce, a także zakup na rynku żywności i furażu dla armii. Jedynym rozwiązaniem okazał się pobór podatków w naturze, ustalony w stosunku do wysiewów 1808 r.26.

Ze względu na trudną sytuację gospodarczą Księstwa i brak gotówki na rynku nie udało się – jak planował marsz. Davout, korzystając ze wzorów francuskich – oprzeć systemu aprowizacji armii na płatności w gotówce. Z kolei pobór w naturze żywności i furażu dla wojska napotykał na duże trudności, a to ze względu na zniszczenia wojenne, przemarsze, rabunki, gwałty na mieszkańcach i ich dobytku tak ze strony Rosjan, jak i Francuzów. Nadto, zgodnie z obowiązującym prawem, pobór ów należało dostosować do wysokości plonów uzyskiwanych przez właścicieli dóbr ziemskich. Kochanowski przystąpił jednak z entuzjazmem do opracowania stosownych zasad. Wraz z grupą współpracowników pracował po kilkanaście godzin dziennie, nie oszczędzając ani siebie, ani innych. Wpro-wadzenie w życie poboru podatków w naturze okazało się jednak bardzo trudne, tym bar-dziej że jednocześnie musiano zapewnić bieżącą aprowizację wojska. Ostatecznie prezes Komisji Żywności zdecydował się na egzekucję podatków – rozwiązanie radykalne, ale jedyne wówczas możliwe. Choć początkowo zakładano, że rekwizycje miały ustać z dniem 1 września 1807 r., to jednak ze względu na trudną sytuację trwały do 1 lipca 1808 r.27.

Zaspokajało to bieżące potrzeby, aczkolwiek w okresie budowy zrębów systemu apro-wizacji budżet Komisji Żywności musiał mieć zapewnione stałe wpływy środków finan-sowych, i to w gotówce – nie można było polegać wyłącznie na ściąganiu żywności i fu-rażu od podatników. Do sprawnego funkcjonowania Komisji konieczne były pieniądze. Okazało się również, że ściągalność podatków w naturze była niewystarczająca. Wówczas resort skarbu był zmuszony asygnować z budżetu środki na zakup żywności na rynku28.

Przeciwnicy Kochanowskiego z ministrem wojny ks. Poniatowskim na czele nie próż-nowali. Udało im się wprowadzić zapis o ścisłej kontroli środków przekazywanych Ko-misji Żywności z budżetu centralnego. Ich wielkość musiała być zatwierdzana przez rząd Księstwa, a także przez księcia warszawskiego Fryderyka Augusta. Sam Kochanowski został zobowiązany do przedstawiania rządowi uciążliwych dla funkcjonowania Komisji Żywności comiesięcznych bilansów jej działalności29.

25 AGAD, RSiMKW, sygn. 173, k. 70–74. 26 Podział podatków (w %) na departamenty od 1 XII 1807 do 31 V 1808 r. był następujący: bydgoski – 10,15%, kaliski – 23,73%, łomżyński – 13,53%, płocki – 10,89%, poznański – 28,32%, warszawski – 13,38%. Obliczenia na podstawie ibidem, sygn. 174, k. 103–104.27 Ibidem, sygn. 187, k. 17; sygn. 251, k. 20−21, 28; RMKW, sygn. 24, k. 2; H. Eile, Dzieje administracji..., s. 10, 98.28 AGAD, RSiMKW, sygn. 175, k. 123, 125–126.29 Ibidem, sygn. 173, k. 13.

14


Kochanowski dokonał rzeczy niemal niemożliwej. Dzięki ogromnemu wysiłkowi i po-święceniu doprowadził do zrównoważenia budżetu podległej mu Komisji, a z czasem do osiągnięcia przez nią nadwyżki budżetowej (30 listopada 1807 r. osiągnęła ona 43,96% bu-dżetu30). Kochanowski dokonał tego przez wprowadzenie bardzo rygorystycznych zasad funkcjonowania systemu. Dzięki temu udało się mu wyeliminować niemal powszechne łapówkarstwo, jak również rażącą niegospodarność, którą odziedziczył po okresie kiero-wania administracją wojskową przez Francuzów31.

Prezesowi Kochanowskiemu udało się poddać ścisłej kontroli system, który przejął po okresie rządów tymczasowych − Komisji Rządzącej i wszechwładzy Francuzów. Skala re-form, którym został poddany system aprowizacji armii w czasie funkcjonowania Komisji Żywności, upoważnia do tezy, iż został on stworzony niemal od podstaw. Z inicjatywy prezesa Kochanowskiego inspektorzy departamentowi zostali zobowiązani do ścisłej kon-troli podległej im administracji magazynowej32 i administracji departamentowej. Z prze-prowadzonych kontroli musieli składać comiesięczne raporty, przesyłane następnie izbom administracyjnym33. Dla Komisji Żywności była to ważna pozycja w budżecie, gdyż środki z kontroli przekazywano na pensje dla urzędników, pomocników, rzeźników, piekarzy i zakupy materiałów piśmiennych oraz najem i naprawę magazynów.

Kontrole obejmowały całą administrację magazynową, tj. magazynierów34, piekarzy35, robotników magazynów zboża, mięsa, furażu – słowem cały system został poddany ścisłej kontroli, a wobec winnych wykrytych nieprawidłowości stosowano surowe, egzekwowa-ne według ścisłej procedury kary. Decyzje w tym względzie podejmowały izby admini-stracyjne36. Praktyka wprowadzona przez Kochanowskiego, bezwzględnego przeciwni-ka wszelakich oszustw, doprowadziła do wyeliminowania nieprawidłowości, a ponadto skutkowała dużymi oszczędnościami37. Te ostatnie udało się uzyskać przez zmniejszenie kosztów obsługi (kosztów transportu) magazynów z żywnością i furażem ponoszonych przez Komisję Żywności nawet w najbardziej zniszczonych departamentach. Kochanow-ski wprowadził również dodatkowe obciążenia, włącznie z kontrybucją o odroczonym okresie spłaty na potrzeby miejscowych magazynów żywności. Rozwiązanie to przyjęła Rada Stanu 15 stycznia 1808 r.38.

Jednocześnie koniecznością stało się uregulowanie zobowiązań Francji za koszty poby-tu Wielkiej Armii w Księstwie Warszawskim w latach 1806–1807. Wartość dokonanych przez Francuzów rekwizycji żywności i furażu miała być zwrócona do budżetu Księ-stwa z dniem 1 października 1809 r.39. Zapis ten okazał się jednak martwy40. Wartość

30 Obliczenia własne na podstawie ibidem, k. 13−19; 73–74; 82–83.31 Ibidem, sygn. 182, k. 18; sygn. 177, k. 85, 87, 99.32 Kontrola polegała na tym, iż przekazywano komendantom placów bony za dostarczoną do magazy-nów żywność i furaż dla polskiego wojska, a wszelakie rachunki i bony związane z aprowizacją dla wojsk napoleoń skich – wojennym komisarzom francuskim bądź bezpośrednio do ordonnatora Chambon.33 W raportach tych musiały być dane o sprzedaży na wolnym rynku otrąb, łoju, skóry i podrobów.34 Zob. Ibidem, RMKW, sygn. 175, k. 112.35 Kontrolowano ich, czy wypiekają chleb z odpowiedniej ilości mąki skarbowej.36 Ibidem, k. 115; R. Kowalczyk, Intendentura wojsk Księstwa Warszawskiego..., s. 21.37 Ibidem. 38 AGAD, RSiMKW, sygn. 173, k. 70–74.39 Ibidem, sygn. 187, k. 17; sygn. 251, k. 20–21, 28; RMKW, sygn. 24, k. 2.40 Roszczenia mieszkańców Księstwa z tytułu kwitów rekwizycyjnych miały być później rozpatrywane przez

15


zobowiązań Francji za pobyt Wielkiej Armii na obszarze Księstwa Warszawskiego w la-tach 1806–1807, a następnie III Korpusu marsz. Davouta była kwestią sporną. Rząd Księ-stwa uważał, iż pobyt wojsk napoleońskich powinien być rozliczony od wprowadzenia w życie przez Napoleona kontrybucji z 13 grudnia 1806 r. do dnia opuszczenia granic Księstwa przez jednostki Wielkiej Armii. Francuzi twierdzili zaś, że rozliczenie to po-winno obejmować okres zapoczątkowany utworzeniem Księstwa Warszawskiego, czyli od podpisania traktatu w Tylży. Ponadto strona francuska żądała, aby w rozliczeniach zostały uwzględnione poniesione przez budżet Francji koszty związane z uzupełnieniem magazynów etapowych na trasie przemarszu wojsk napoleońskich przez ziemie polskie.

W rezultacie 23 października 1807 r. Intendent Generalny Daru na wniosek marsz. Davout powołał specjalną komisję do ustalenia tych kwestii. Stronę polską reprezento-wał prezes Kochanowski, francuską – komisarz-ordonnator Chambon. Francuzi mieli już przygotowany tekst układu. Był on bardzo niekorzystny dla Księstwa, gdyż zakładał wzajemne rozliczenia od 1 września 1807 r., czyli od chwili objęcia systemu aprowizacji wojska. Pomijał więc największe obciążenia związane z pobytem wojsk Wielkiej Armii na ziemiach polskich, powstałe przed podpisanie traktatu pokojowego w Tylży, czyli od grudnia 1806 do lipca 1807 r. Od czasu zawarcia traktatu w Tylży wojska napoleońskie za-chowywały większą karność i nie zdarzało się, aby dowódcy oddziałów dokonujących re-kwizycji nie wydawali kwitów rekwizycyjnych. Do lipca 1807 r. było to jednak nagminne. Właśnie wtedy żołnierze napoleońscy dopuszczali się grabieży i gwałtów, co skutkowało ogromnymi zniszczeniami w Księstwie. Podkreślał to Kochanowski, próbując przekonać stronę napoleońską, że narzucane rozwiązanie nie odzwierciedla realnych kosztów po-niesionych przez ludność polską. Komisarz-ordonnator Chambon nie przyjmował argu-mentów Kochanowskiego. Ostatecznie przeforsowano ustalenie, że wszelkie rozliczenia z Francją za pobyt i aprowizacje Wielkiej Armii będą dotyczyć okresu od 17 września 1807 r.41. Na mocy konwencji z 22 lipca 1807 r. wojska napoleońskie pozostałe w Księstwie po wrześniu 1807 r. miały być utrzymywane ze środków budżetowych Francji. Wyliczanie kosztów trwało do 10 marca 1812 r.42.

Kontynuacją tych rozliczeń była decyzja marsz. Davouta – podjęta już w Hambur-gu, a więc po zajęciu Księstwa przez wojska rosyjskie – o przyznaniu Księstwu 7 mln 442 tys. 188 franków i 57 centymów. Kwotę 685 tys. 998 franków pozostawił zaś w gestii samego Napoleona. Ostatecznie, już po utworzeniu Królestwa Polskiego na mocy kon-wencji z 27 września 1816 r. Francja uznała swoje zobowiązania i zdecydowała o spła-cie 8 mln 611 tys. 828 franków. Kwestią sporną była kwota za przemarsz, stacjonowa-nie i żywienie Wielkiej Armii w latach 1812–1813 oraz za dostawy do lazaretów, dépôt

władze centralne i w razie ich uznania rozliczone w miarę możliwości budżetu. Tego rodzaju sprawy ciągnęły się latami i w większości zostały uregulowane dopiero wtedy, gdy na czele Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu stał ks. Ksawery Drucki-Lubecki. Zdarzały się jednak wypadki, iż roszczenia z Księstwa Warszaw-skiego rozliczono dopiero pod koniec lat 30. wieku XIX. Zob. ibidem, Rada Administracyjna Królestwa Pol-skiego, sygn. 23, k. 84–89; 189–192; Komisja Rządowa Wojny, sygn. 59, k. 1; S. Smolka, Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym, t. 1, Warszawa 1983, s. 138.41 AGAD, RSiMKW, sygn. 173, k. 29–33; sygn. 176, k. 21; sygn. 177, k. 85, 87, 90–91, 93; sygn. 179, k. 19; sygn. 182, k. 38−39; sygn. 253, k. 8–10; sygn. 276, k. 82–83.42 Biblioteka Polska w Paryżu (dalej – BPP), rkps 354, k. 585.

16


i bezpłatne rekwizycje koni. Uregulowano to dopiero w czasie, gdy na czele Komisji Rzą-dowej Przychodów i Skarbu Królestwa Polskiego stał książę Ksawery Drucki-Lubecki43.

Francuzi zadbali również o swoich urzędników: pracownicy zatrudnieni w administracji magazynowej mieli być opłacani z pieniędzy Komisji Żywności. Pomimo protestów Ko-chanowskiego, który podkreślał, że było to nieuzasadnione obciążenie budżetu podległej mu jednostki, marsz. Davout utrzymał decyzję w mocy. Z budżetu Francji (ze specjalnego funduszu) byli opłacani jedynie urzędnicy francuscy w lazaretach i magazynach z umun-durowaniem. Komisja Żywności na mocy dekretu z 12 grudnia 1807 r. została zobowiązana do dostaw żywności, furażu, alkoholu i lekarstw do lazaretów francuskich44.

Układ z Francuzami przewidywał również konieczność zapewnienia żołnierzom napo-leońskim stacjonującym w Księstwie (III Korpus marsz. Davouta) stałych dostaw mięsa. Kochanowski interweniował w tej sprawie bezpośrednio u marszałka, gdyż trzymanie się sztywnych reguł byłoby tragiczne dla budżetu państwa. Sytuacja na rynku była bowiem katastrofalna. Ceny mięsa bardzo wzrosły, osiągając nienotowane kwoty, np. za cetnar (ok. 40–60 kg) płacono 70 zł45. Zawierucha wojenna spowodowała bowiem braki bydła rzeźnego. Bydło rekwirowane dla wojska wielokrotnie padało ofiarą grabieży maruderów, szczególnie w rejonach dotkniętych działaniami zbrojnymi. Tylko nielicznym co bardziej zapobiegliwym włościanom udało się ocalić pojedyncze sztuki bydła. Deficyt mięsa po-głębiła zaraza dziesiątkująca stada bydła w wielu rejonach Księstwa. Przyczyniła się też do tego sytuacja na rynku mięsnym w Prusach Wschodnich, gdzie stacjonowały wojska pruskie i rosyjskie. Zwiększony w związku z tym popyt na mięso wykorzystywali speku-lanci, którzy prowadzili intensywne zakupy na rynku Księstwa bydła rzeźnego, po czym pędzili je w rejony pograniczne, a następnie sprzedawali już po pruskiej stronie. Chcąc przerwać ten proceder, Komisja Rządząca wprowadziła 15 kwietnia 1807 r. zakaz ekspor-tu żywego inwentarza, w tym bardzo poszukiwanych na polskim rynku wierzchowców46.

Davout uważał, że wobec braku mięsa w Księstwie, należy je dla jego żołnierzy sprowa-dzić z Niemiec, ale na koszt Księstwa. Zrujnowałoby to budżet tego państwa, gdyż mięso w Niemczech było dużo droższe. Pod wpływem Kochanowskiego marszałek wycofał się jednak z tego pomysłu47.

Ze względu na sytuację gospodarczą państwa (brak bydła) mięso na potrzeby wojska nie mogło być pobierane na poczet podatków w naturze. Dlatego też władze Księstwa zdecydowały o wprowadzeniu specjalnego podatku na zakup mięsa dla wojska. Podsta-wą stał się uchwalony jeszcze przez Komisję Rządzącą 5 września 1807 r. (zatwierdzony 23 września 1807 r., tj. w dniu powołania Komisji Żywności) podatek pod nazwą spe-cjalna składka posiłkowa. Należy podkreślić, że początek działalności agendy zajmującej się aprowizacją armii był bardzo trudny. Ze względu na brak środków w kasie Komisji Żywności i trudności z poborem podatków Kochanowski zwrócił się do Fryderyka Au-gusta o dotację celową na zakup mięsa dla wojska. Książę warszawski udzielił wsparcia w niemałej wysokości 3 mln zł, ale dotacja szybko uległa wyczerpaniu48.

43 Ibidem, k. 585–386.44 AGAD, RSiMKW, sygn. 173, k. 10–11; sygn. 199, k. 38; sygn. 275, k. 7–8.45 Ibidem, RMKW, sygn. 175, k. 113.46 Ibidem, RSiMKW, sygn. 258, k. 86; RMKW, sygn. 155, k. 3.47 Ibidem, RSiMKW, sygn. 177, k. 85, 87; sygn. 173, k. 31–33; KRPiS, sygn. 381, k. nlb.48 Ibidem, RMKW, sygn. 111, k. 1; KRPiS, sygn. 39, k. nlb.; sygn. 41, k. nlb.; sygn. 146, k. nlb.; sygn. 151, k. nlb.

17


Podobnie było w wypadku środków z dodatkowego funduszu ustanowionego przez Fry-deryka Augusta, które to środki Rada Stanu ze względu na konflikt z Poniatowskim bardzo niechętnie przekazywała Kochanowskiemu. Prezes Komisji Żywności musiał więc liczyć przede wszystkim na siebie. W rezultacie zmuszony został do podpisania niekorzystnych kontraktów z liwerantami. Umożliwiło to jednak Komisji Żywności wywiązanie się z obo-wiązków, choć wpłynęło na uszczuplenie założonych przez prezesa oszczędności49.

Znaczne oszczędności przyniosło zaś zmniejszenie racji mięsa. Zdecydowano, że racje żołnierzy, podoficerów i oficerów do stopnia kapitana włącznie zostaną ograniczone. Mia-nowicie, mieli oni otrzymywać mięso 4 razy w tygodniu: w poniedziałki, wtorki, czwartki i niedzielę50. Sytuację poprawiło stopniowe stabilizowanie się sytuacji Księstwa i poja-wienie się możliwości zwiększenia importu wołów z południa, tj. z Ukrainy (Cesarstwo Rosyjskie) i Galicji Wschodniej (Austria)51.

Podobnie wyglądała sytuacja w związku z wprowadzeniem na wniosek marsz. Davouta wódki jako składnika racji żywieniowej żołnierzy. Choć miało to w perspektywie kilku-letniej bardzo korzystny wpływ na gospodarkę Księstwa, to jednak w pierwszych latach, w okresie tworzenia zrębów systemu aprowizacji wojska okazało się dużym obciążeniem dla budżetu. Rada Stanu 8 lutego 1808 r. zdecydowała, że wódka będzie kupowana na wol-nym rynku. Choć resort skarbu miał co miesiąc przekazywać na ten cel specjalny fundusz, to jednak Kochanowski musiał starać się o środki na wódkę, gdyż z ministerstwa spływały one nieregularnie, zwykle zbyt późno, by można było dotrzymać obowiązujące Komisję terminy. Konieczne było korzystanie z pośrednictwa liwerantów, co znacznie powiększało koszty funkcjonowania Komisji Żywności.

Wysokie koszty zakupu wódki spowodowały, że niemal od początku próbowano wyłą-czyć ją z racji żywieniowej wojska. Prezes Kochanowski, widząc jak kosztowne były zaku-py gorzałki na wolnym rynku, zaproponował, by jej racja (z wyjątkiem żołnierzy stano-wiących obsady twierdz) została obniżona o połowę. Bardziej radykalny był prezes Rady Stanu Ludwik Gutakowski, który zaproponował, by wspomniane obniżenie racji wódki o połowę dotyczyło racji żywieniowych wszystkich żołnierzy armii Księstwa. Wszelkie te próby storpedował marsz. Davout, uznając, że żołnierz polski ma prawo do takich samych racji żywieniowych, jak francuski. Sprawa ostatecznie przepadła, gdy Davout przekonał do swego stanowiska ministra wojny ks. Poniatowskiego52.

Davout zgodził się tylko na zmianę rodzaju pieczywa wchodzącego w skład polskiej racji żywieniowej. Na wniosek prezesa Kochanowskiego, motywowany tradycjami histo-rycznymi, przystał na wprowadzenie do racji żywieniowej chleba żytniego. W rezultacie koszty z tego tytułu spadły o 21,20%53. Nie to jednak powodowało największe wydatki. Koszty związane z zakupem wódki, soli, drewna i mięsa, wraz z kosztami dostaw tych produktów sięgały blisko 40% budżetu Komisji Żywności54. Kochanowski nie był zadowo-lony z tego, że nie udało się ograniczyć racji wódki dla żołnierzy, ale musiał zaakceptować stanowisko swego protektora – marsz. Davouta. Udało mu się jednak ograniczyć wydatki

49 Ibidem, RSiMKW, sygn. 173, k. 23; 175, k. 129, 136, 145, 147; sygn. 182, k. 7.50 Ibidem, sygn. 173, k. 101; sygn. 174, k. 21, 30.51 R. Kowalczyk, Polityka gospodarcza i finansowa..., s. 162–165.52 AGAD, RSiMKW, sygn. 173, k. 101; sygn. 178, k. 75–76; sygn. 182, k. 27, 41–42.53 Obliczenia własne na podstawie ibidem, sygn. 178, k. 64.54 Obliczenia własne na podstawie ibidem, k. 59.

18


na drewno dla armii. Zdecydowały o tym nowe kontrakty na pozyskiwanie drewna z la-sów narodowych55. Niestety, nie udało się ograniczyć kosztów zakupu soli, gdyż Księstwo, które nie posiadało własnych źródeł, musiało importować sól tak z krajów ościennych, Austrii, Prus, Rosji, jak i z Anglii56.

Druga połowa 1807 r. – czas tworzenia zrębów systemu aprowizacji armii – to jedno-cześnie trudny okres w dziejach Księstwie, ze względu na duży deficyt zbóż. Brak zbóż zmusił nawet marsz. Davouta do wprowadzenia zakazu ich skupu przez francuskich po-średników. Dotyczyło to w szczególności owsa i jęczmienia – zbóż, które wysyłano dla wojsk napoleońskich stacjonujących na Śląsku. Proceder ten był opłacalny dla pośredni-ków napoleońskich ze względu na niższe ceny zbóż w Księstwie57. Teresa Kubiak, która przebadała archiwalia wrocławskie, podaje, że w ciągu kilku miesięcy od zajęcia przez wojska napoleońskie Śląska niemal cały region został ogołocony z zapasów zboża, siana, wołów, trzody chlewnej i koni, nie wspominając już o broni, amunicji i sprzęcie wojsko-wym. Formalnie było to związane z wysyłką żywności na front i jego zaplecze, czyli do Warszawy, na Pomorze Gdańskie i do Prus Wschodnich58. Francuzi, wykorzystując trud-ną sytuację na rynku, przekazywali administracji polskiej zepsute zboża ze Śląska jako produkt pełnowartościowy, a dobre jakościowo sprzedali, chcąc się wzbogacić. Sytuację dopiero zmieniła bezpośrednia interwencja prezesa Kochanowskiego u marsz. Davouta59. W tym miejscu trudno się oprzeć refleksji, że na dostawach dla armii najwięcej zarobili pośrednicy francuscy. Wykorzystywali oni przy tym wszelakie możliwości, począwszy od rekwizycji, a skończywszy na zakupach na wolnym rynku w Księstwie.

W 1808 r. warunki funkcjonowania prezesa Kochanowskiego się nie poprawiły. Wiosną sytuacja była bardzo trudna, co zagrażało ciągłości dostaw żywności dla wojska. Depar-tamenty nie wywiązywały się z zobowiązań. Aprowizacja (żywność i furaż) na poczet nałożonych podatków w naturze nie wpływała regularnie i w wystarczającej ilości do magazynów. Prefekci zasłaniali się zniszczeniami podczas wojny 1806–1807. Liweranci, z którymi podpisywano umowy, żądali dodatkowych zaliczek, a Kochanowskiemu, który nie chciał się na taki dyktat zgodzić, grozili zerwaniem kontraktów. W tej sytuacji prezes Komisji Żywności był zmuszony wnosić o interwencyjny skup zboża na rynku. Wnio-sek ów Rada Stanu zatwierdziła 8 kwietnia 1808 r. Zakupiono wtedy żywność na kwotę 300 tys. zł. Kwotę tę szef resortu skarbu Tadeusz Dembowski wyasygnował z rezerwy bu-dżetowej. Było to konieczne, gdyż departamenty, pomimo monitów, nie zdołały ściągnąć należnych podatków. Nie zmieniły tego nawet groźby zastosowania egzekucji. W końcu jednak Kochanowskiemu udało się ściągnąć wszystkie zaległości, aczkolwiek zajęło mu to kilka miesięcy60.

Wobec trudności finansowych konieczna stała się pożyczka na zakup żywności dla woj-ska w wysokości 4,5 mln zł. W przygotowaniu stosownego projektu współuczestniczył 55 Ibidem, KR, sygn. 36, k. 13; RSiMKW, sygn. 175, k. 131–132; sygn. 178, k. 4, 6–13, 24, 26, 29; sygn. 196, k. 14; KRPiS, sygn. 652, k. 27.56 R. Kowalczyk, „Polityka solna” w Księstwie Warszawskim w latach 1807–1815, „Przegląd Historyczny” 2009, z. 4, s. 765.57 AGAD, RSiMKW, sygn. 226, k. 86.58 T. Kubiak, Wojska napoleońskie we Wrocławiu w latach 1807–1808, w: Ku niepodległej. Ścieżki polskie i fran-cuskie 1795–1918, Lublin 2005, s. 398.59 „Gazeta Warszawska” 1807, nr 71, s. 1087. 60 AGAD, RSiMKW, sygn. 178, k. 96–97.

19


Kochanowski61. Brak środków na kontrakty z liwerantami, którzy przy słabości finansowej młodego państwa dyktowali warunki i zrywali kontrakty, żądając uregulowania zaległo-ści i zmieniając przy tym na swoją korzyść warunki nowych umów, stwarzał zagrożenie dla budżetu państwa, a ponadto groził zapowiadanym przez liwerantów wstrzymaniem dostaw dla armii. Pomimo poczynionych oszczędności i wielostronnych – dodajmy udanych – starań Kochanowskiego o pozyskanie środków, Komisja Żywności nie dys-ponowała wolnymi środkami na spłatę podjętych wobec nich zobowiązań. Dlatego też jej prezes wystąpił do Rady Stanu o zgodę na sprzedaż części dóbr narodowych. Wpływy z ich sprzedaży miały pokryć długi wobec liwerantów. Mimo że rozwiązanie to było dla budżetu bardzo niekorzystne, Ludwik Gutakowski wyraził na nie zgodę. Świadczyło to o nadzwyczaj trudnej sytuacji finansowej Księstwa, spowodowanej z jednej strony przez swoisty dyktat liwerantów, z drugiej zaś przez poważne trudności budżetowe62.

Dekretem z 29 kwietnia 1808 r. rozpisano pożyczkę na dobrach hipotekowanych na spłatę sześciu terminów (15 maja, 15 czerwca, 15 lipca, 15 sierpnia, 15 września i 15 paź-dziernika), każdy po 750 tys. zł. Wierzyciele mieli otrzymać stosowne obligacje. Ponadto Komisja Żywności od 1 lipca 1808 r. wycofała się z wszelkich rekwizycji, a dostawy do wojska miały być odtąd realizowane na podstawie umów z liwertantami. Środki na zapłatę tym dostawcom gwarantował fundusz z pożyczki krajowej. Dnia 2 lipca 1808 r. Komisja Żywności podpisała z Radą Stanu rezolucję, na której mocy wszystkich kupców war-szawskich, jak też Zgromadzenie Żydów Warszawskich objęto rekwizycjami pieniężnymi. Jednocześnie została wydana odezwa do prefektów, aby każde miasto złożyło składkę na żywność dla armii. Składka nałożona na Zgromadzenie Żydów Warszawskich za 1808 r.wyniosła 1 mln 421 tys. 563 zł (5-krotność należności podatkowych).

Składka w kwocie 80 tys. zł została również rozpisana na wszystkie z wyjątkiem War-szawy miasta departamentu warszawskiego. Składka nałożona na pozostałe departamen-ty wynosiła: poznański – 1 mln zł, kaliski – 400 tys. zł, bydgoski – 360 tys. zł, płocki

– 240 tys. zł, i łomżyński – 100 tys. zł. Łącznie kwota narzuconej departamentom pożyczki wyniosła 2 mln 180 tys. zł63. Plenipotentami wierzycieli zostali: Piotr Jezierski, Ksawery Bohusz, Mikołaj Geritz i Samuel Fraenkel, a świadkami – Piotr Czyżowski i Piotr Wi-chleński. Stosowne dokumenty zostały podpisane u notariusza Walentego Majewskiego, w obecności ministrów: spraw wewnętrznych Jana Pawła Łuszczewskiego i skarbu Tade-usza Dembowskiego.

Pomimo że od 1 lipca zaniechano rekwizycji, brak środków na utrzymanie armii był nadal dotkliwy. Miało to związek z niechęcią do ponoszenia ofiar na wojsko. Zarówno posesjonaci, jak i zamieszkali w miastach kupcy, handlarze czy Żydzi nie chcieli płacić na armię. W rezultacie Komisja Żywności została zmuszona do rekwizycji pieniężnych. Na mocy uchwały Rady Stanu z 20 grudnia 1808 r. Komisja Żywności nałożyła powinność w wysokości 400 tys. zł na zgromadzenie starozakonnych i konfraternie kupców war-szawskich64.

Sytuacja wówczas była bardzo skomplikowana, gdyż mimo wprowadzonych przez Ko-chanowskiego oszczędności wpływy z podatku podymnego nie wystarczały na zakup

61 H. Eile, Dzieje administracji..., s. 74.62 AGAD, RMKW, sygn. 115, k. 21; RSiMKW, sygn. 178, k. 73; sygn. 178, k. 10–11, 28.63 Ibidem, sygn. 264, k. 73.64 Ibidem, k. 12, 19, 27, 33–35.

20


mięsa dla wojska na wolnym rynku. Reagując na tę sytuację, Komisja Żywności na wnio-sek resortu skarbu obliczyła, iż 22-tysięczna armia Księstwa przez 6 miesięcy będzie zużywała 68 tys. 625 cetnarów mięsa. Koszty jego zakupu obliczono łącznie na kwotę 4 mln 323 tys. 375 zł. Nie mając wyjścia, Kochanowski wystąpił do ministerstwa skar-bu o podwyżkę podatku podymnego. Wniosek, poparty przez ten resort, przyjęła Rada Ministrów, uchwalając podwyższenie obowiązującej jeszcze od czasów pruskich stawki 14,5% do 29%. Uchwała została zatwierdzona przez sejm dopiero w 1811 r.65. Podwyższe-nie stawki podatku podymnego umożliwiło pokrycie zapotrzebowania na mięso tylko w 74,82%. Pozostałe 25,18% miał pokryć dochód z opodatkowania Żydów (tzw. pogłówne żydowskie). Całą tę operację, mimo mniejszych wpływów niż zakładano, należy uznać za sukces, tym razem już nie Kochanowskiego, ale Tadeusza Matusewicza, najzdolniejszego, najbardziej kreatywnego z ministrów skarbu Księstwa Warszawskiego66.

Mimo to deficyt w drugiej połowie 1808 roku wyniósł 1 mln 700 tys. zł67. W rezultacie minister Tadeusz Dembowski nie mógł przekazać do budżetu w gotówce 875 tys. zł oraz kolejnych transz dochodów uzyskanych z dóbr narodowych. Całościowy deficyt, powięk-szony o kwoty niezbędne na umundurowanie i rekwizycje, wynosił 5 mln 101 tys. 380 zł. Minister skarbu zdołał wydzielić (z 2-miesięcznym opóźnieniem) z rezerwy i funduszy ce-lowych jedynie 1,7 mln zł. Było to wszystko, co można było uzyskać w ówczesnej sytuacji finansowej Księstwa. Stały deficyt budżetowy Księstwa uniemożliwiał pokrycie tej sumy, tym bardziej że dwa dekrety o zastawie dóbr narodowych i pożyczce od dzierżawców mogły dać wpływy dopiero w czerwcu, a tymczasem wydatki ordynaryjne i ekstraordyna-ryjne nie cierpiały zwłoki. W tej sytuacji zdecydowano się na działania drastyczne. Mia-nowicie, pensje urzędników z listy cywilnej i oficerów sztabowych wypłacano w połowie w gotówce, w połowie zaś w obligacjach. Decyzja ta nie dotyczyła najmniej zarabiających urzędników, których pensje nie przekraczały 2 tys. zł68.

Za liwerunki, których rząd nie mógł opłacić gotówką, były wydawane 5-procentowe obligacje na dobrach narodowych obciążonych hipoteką. Na ten fundusz został specjal-nie podwyższony podatek konsumpcyjny. Komisja Żywności takie liwerunki rozkładała na departamenty. Podatnicy za dostawione liwerunki otrzymywali kwity potwierdzone przez magazynierów. Kwity interymalne podpisywali prefekci, a kwit od magazyniera z podpisem podatnika był kierowany do MSW69.

Zdaniem Rady Stanu sprzedaż dóbr narodowych była konieczna, gdyż wydatki ordy-naryjne i ekstraordynaryjne na cele wojskowe musiały być realizowane w trybie natych-miastowym, a z budżetu było to niemożliwe. Uważano, że dobra te, tak jak i inne pose-sje dziedziczne, które dotychczas nie opłacały 24-groszowego podatku, teraz powinny być tym podatkiem obciążone. W opinii Rady Stanu budżet mógł na tym tylko zyskać. Tymczasem sytuacja budżetu stawała się coraz trudniejsza. Dewaluacja w Prusach, przy braku własnej narodowej monety, stwarzała zagrożenie stabilności finansowej państwa.

65 Ibidem, RMKW, sygn. 180, k. 12.66 Ibidem, RSiMKW, sygn. 173, k. 100–101, 217; sygn. 235, k. 2, 11–12.67 Środków finansowych brakowało na opłacenie żołdu, na zakup (gotówką) mięsa i drewna. Brakowało też kwot z rekwizycji Komisji Żywności na magazynierów, na zadatki na zakup żywności i furażu, na fortyfikacje, lazarety i inną wojskową infrastrukturę, jak również na opłacenie urzędników cywilnych.68 Ibidem, sygn. 261, k. 16.69 Ibidem, k. 17.

21


W rezultacie 2 kwietnia 1808 r. zaproponowano, by projekt biletów kasowych sfinanso-wać również ze sprzedaży dóbr. Projekt ten mógł dać 16 mln zł, ale jego wprowadzenie rodziłoby konieczność następnych wyprzedaży dóbr, a tym samym doprowadziłoby do ich znacznego uszczuplenia. W tych okolicznościach książę warszawski Fryderyk August zwrócił się do Rady Stanu o ponowne przemyślenie źródeł finansowania tego projektu, mając na uwadze konieczność utrzymania armii i stabilność finansów Księstwa. Książę warszawski uważał, że nie uda się uzyskać zakładanych środków ze względu na brak na rynku gotówki − dobrej monety70. W tych warunkach wartość sprzedawanych dóbr by-łaby zaniżona, a budżet nie uzyskałby satysfakcjonujących środków. Nadto ich sprzedaż spowodowałaby rokrocznie straty z tytułu mniejszych wpływów do budżetu. Dzierżawcy dóbr narodowych oprócz uiszczanych w gotówce opłat dzierżawnych mieli obowiązek płacenia także innych podatków. Ich strata byłaby dla budżetu bardzo dotkliwa71.

Środki z pożyczki miały zapewnić Komisji Żywności kwoty na zakup produktów żyw-nościowych dla wojska Księstwa, korpusu napoleońskiego i kontyngentu saskiego. Fiasko tej koncepcji spowodowało, że wpływy z podatków okazały się niewystarczające, wobec czego 24 września 1808 r. rozszerzono zakres zobowiązań podatkowych72. Wpływy Komisji zostały powiększone o należności z tytułu podatków gruntowych z dóbr dziedzicznych. Należności podatkowe, obliczone w stosunku do wysiewów, od września 1808 r. uiszczał dziedzic, nie tylko z areału własnego, ale również z ziemi należącej do włościan. W za-leżności od zamożności chłopów był on zobowiązany do przekazania od 50% do 100% należności podatkowych z areału ziemi. Przyjęte rozwiązanie było bardzo korzystne dla Komisji Żywności, gdyż zapewniało jej stały dopływ żywności i furażu z tytułu należnych podatków. Jednocześnie oszczędności dotknęły środków wypłacanych z kas Komisji Żyw-ności, na pobór podatków w naturze. Kochanowski, chcąc uzyskać dodatkowe oszczędno-ści, wprowadził rozwiązanie, które wyeliminowało drobne dostawy żywności i furażu. Było to możliwe, gdyż izby wykonawcze zaczęły rozpisywać dostawy zbóż, grochu oraz furażu najczęściej raz na dwa miesiące. Dużo rzadsze dostawy ograniczały koszty transportu73.

Na początku 1809 r. Kochanowski złożył rezygnację z funkcji prezesa Komisji Żywno-ści. Było to spowodowane ciągłymi atakami ks. Poniatowskiego, którego wspierała jego koteria. Każdy podpisany przez prezesa Kochanowskiego kontrakt był kwestionowany przez resort wojny. Poniatowski zarzucał prezesowi Komisji Żywności, że kontrakty te były niekorzystne dla budżetu Księstwa. Oskarżał go również o malwersacje finansowe i nepotyzm. Zarzucał mu, zresztą niesłusznie, m.in. pobieranie dwóch pensji74.

Kadra oficerska, właśnie z powodu złych stosunków między Poniatowskim i Kochanow-skim, nie współpracowała z Komisją Żywności. Podobnie postępowali wojskowi pełniący funkcję burmistrzów oraz komendanci placów. Wpływało to negatywnie na funkcjonowanie administracji żywności. Poniatowski, o czym już była mowa, od początku był negatywnie nastawiony do Kochanowskiego, gdyż dążył do podporządkowania administracji żywności zarządowi wojskowemu. Samego Kochanowskiego, podobnie jak niezależność kierowanej

70 Szerzej na ten temat zob. R. Kowalczyk, Polityka gospodarcza i finansowa..., s. 245–347.71 AGAD, RSiMKW, sygn. 261, k. 3, 25.72 Ibidem, sygn. 173, k. 106–107; sygn. 181, k. 2; sygn. 182, k. 39; sygn. 242, k. 8–11; F. Skarbek, Dzieje Księ-stwa Warszawskiego, t. 2, Warszawa 1897, s. 96.73 Ibidem, sygn. 173, k. 99–100.74 Kochanowski funkcję prezesa Komisji Żywności pełnił bezpłatnie.

22


przez niego Komisji Żywności, ochraniał marsz. Davout. Kochanowski chciał sam zrezy-gnować już w połowie 1808 r., ale sprzeciwił się temu właśnie marsz. Davout75. Ostatecznie jednak zrezygnował on z funkcji prezesa z dniem 1 stycznia 1809 r. Na osobistą prośbę Fry-deryka Augusta Kochanowski zgodził się jednak pełnić funkcję prezesa do 31 marca 1809 r.76.

Henryk Eile przytoczył krytyczne uwagi ówczesnych, które pod adresem Kochanow-skiego padły w 1809 r. w sejmie już po jego rezygnacji. Koncentrują się one głównie na niegospodarności Komisji, która, zdaniem posłów, mogła zarządzać powierzonymi jej fun-duszami racjonalniej i sprawniej. Posłowie uznali, że mogłoby to skutkować zmniejszeniem wydatków na utrzymanie armii Księstwa Warszawskiego. Zarządzane przez Komisję wpły-wy podatkowe na utrzymanie wojska stanowiły bowiem istotną część ogólnych dochodów budżetowych77. Uwagi posłów, zgłoszone na pierwszym sejmie Księstwa Warszawskiego, zwołanym w głównej mierze dla uchwalenia nowych podatków i ujednolicenia systemu podatkowego, wydają się niesprawiedliwe i nieracjonalne. Kochanowski jako prezes Ko-misji Żywności działał przecież w niezwykle trudnych warunkach, właściwie budował cały system od podstaw. Zarzuty te, stanowiące przejaw ogólnych odczuć posłów, były wyni-kiem nacisków, złej prasy bądź też najzwyklejszej niewiedzy o tym, jak wielki wysiłek mu-siał włożyć prezes Kochanowski w utrzymanie sprawnej wojskowej administracji żywno-ści, dokonując rzeczy właściwie niemożliwej. Doceniali to ci, którzy znali skalę trudności: Francuzi − w największym stopniu marsz. Davout oraz rezydent Étienne Vincet.

Bezzasadność krytyki posłów i koterii Poniatowskiego stała się oczywista po utworze-niu Dyrekcji Żywności, przejęciu zarządu nad administracją żywności przez struktury wojskowe i objęciu 10 kwietnia 1812 r. funkcji jej dyrektora przez zastępcę ks. Poniatow-skiego, gen. Józefa Wielhorskiego78. Okazało się wówczas, że mając już funkcjonującą bazę (stworzoną przez Kochanowskiego) i te same kwoty co Komisja Żywności, Dyrekcja Żywności zarządzana przez gen. Wielhorskiego wydawała znacznie więcej. Niegospodar-ność zarządu wojskowego doprowadziła do dużo wyższego deficytu, a funkcjonowanie Dyrekcji Żywności zagrażało stabilności finansów Księstwa Warszawskiego. Sytuację pró-bował ratować ostatni kierownik resortu skarbu, wspomniany już Matusewicz. Przystąpił on do realizacji projektu uzdrowienia finansów Księstwa. Na sejmie roku 1811 złożył projekt redukcji wydatków na administrację cywilną. Udało mu się również usprawnić system podatkowy i zwiększyć wpływy z tytułu podatków. Największym jego sukcesem było jednak przekonanie ks. Józefa, że utrzymanie dotychczasowej struktury żywienia wojska kontrolowanej przez zarząd wojskowy – Dyrekcję Żywności i nieudolnego gen. Wielhorskiego – byłoby bardzo niekorzystne dla budżetu Księstwa. Przekazanie admini-stracji żywności pod zarząd cywilny kontrolowany przez resort spraw wewnętrznych dało rocznie ogromne oszczędności − rzędu 5 mln zł79.

Rok 1809, czas wojny, diametralnie zmienił sytuację Komisji Żywności. Działania wo-jenne, niszczące przemarsze wojsk, nałożone kontrybucje, a przede wszystkim opróżnie-nie magazynów przez stronę austriacką i rosyjskich sojuszników Napoleona – wszyst-ko to spowodowało całkowitą dezorganizację funkcjonowania administracji żywności.

75 Ibidem, sygn. 177, k. 85; sygn. 180, k. 47.76 Ibidem, sygn. 177, k. 97; sygn. 182, k. 21.77 H. Eile, Dzieje administracji..., s. 63–65.78 Ibidem, s. 240.79 R. Kowalczyk, Polityka gospodarcza i finansowa..., s. 345–346.

23


Kochanowski jednak nie zmienił swojej decyzji. Nie uczynił tego nawet na zgłoszoną 18 lipca roku 1810 r. oficjalną prośbę kierownika resortu spraw wewnętrznych ministra Jana Pawła Łuszczewskiego80.

W rezultacie obowiązek żywienia wojska przejęło Ministerium Spraw Wewnętrznych. Minister Łuszczewski nie był jednak w stanie utrzymać administracji żywności jako służ-by cywilnej. Poniatowski dopiął swego. Po raz pierwszy zdecydowano o utworzeniu Dy-rekcji Żywności na początku 1809 r., wraz z decyzją o przejęciu administracji żywności pod zarząd MSW. Ostateczną decyzję podjęto 31 marca 1809 r. Od października 1809 r. z inicjatywy Poniatowskiego Dyrekcją zarządzał wspomniany gen. Wielhorski.

W stosunku do czasów prezesa Kochanowskiego zwiększono kompetencje nowo powoła-nego organu. Wprowadzono też (z dniem 26 października 1809 r.) odpowiedzialność prefek-tów, czego nie było w okresie zarządu Komisji Żywności. Dyrekcji pozostawiono nie tylko administrację magazynową, ale również podporządkowano jej ustanowionych już dawniej inspektorów magazynowych. Kompetencje Dyrekcji Żywności obejmowały więc znaczną część dystrybucji żywności, a jednocześnie nadzór nad administracją magazynową. Inspek-torów magazynowych podporządkowano Dyrekcji z dniem 4 października 1809 r.81.

Reasumując, należy stwierdzić, że Michał Ambroży Kochanowski jako prezes Komisji Żywności zbudował niemal od podstaw system aprowizacji wojska. System ten funkcjo-nował aż do chwili wkroczenia do Księstwa Warszawskiego Rosjan w 1813 r. Jak słusznie pisał Juliusz Willaume, udało mu się uporządkować bałagan, zlikwidować korupcję, tj. usunąć nieprawidłowości odziedziczone po zarządzie sprawowanym przez Francuzów82. Wysiłku Kochanowskiego włożonego w budowę systemu aprowizacji armii Księstwa War-szawskiego nie da się przecenić, tym bardziej że działał w niezwykle trudnej sytuacji, przy nacisku koterii Poniatowskiego, dysponował ograniczonymi środkami, które wydzielono mu z budżetu Księstwa. Dokonania Kochanowskiego przyćmiły późniejsze wydarzenia, postać ks. Poniatowskiego, wreszcie wojny roku 1809 i 1812.

SUMMARY

Rafał Kowalczyk, Provisioning in the Army of the Duchy of Warsaw, 1807–1809. The Role of Michał Ambroży Kochanowski

The article describes the organisation of the provisioning system in the army of the Duchy of Warsaw in the years 1807 to 1809 and the role of Michał Ambroży Kochanowski, who organised it following the pattern of the French army, thanks to the support of Marshal Louis Davout. In this most difficult initial period of establishment of the Duchy of Warsaw army provisioning he was attacked by a coterie of the War Minister Prince Józef Poniatowski and lacked cooperation with the military. The Food Commission organised by Kochanowski has survived throughout the existence of the Duchy of Warsaw, and after the transfer of the army provisions to military area of competence it operated as the Food Directorate.

80 Michał Kochanowski został skierowany do Galicji, gdzie przejął obowiązki związane z rozliczaniem wzajemnych roszczeń Księstwo Warszawskie–Cesarstwo Francuskie, za okres wojny 1809 r. Zob. AGAD, RSiMKW, sygn. 177, k. 108–109.81 Ibidem, RMKW, sygn. 115, k. 23; RSiMKW, sygn. 177, k. 108–110.82 J. Willaume, Fryderyk August jako książę warszawski (1807–1815), Poznań 1939, s. 76–77.


РЕЗЮМЕ

Рaфал Ковальчик, Снабжение в армии Варшавского княжества в 1807–1809 гг.: роль Михала Амброзия Кохановского

Статья показывает организацию системы снабжения в армии Варшавского княжества в 1807−1809 гг. и роль в этом процессе Михала Амбозия Кохановского, который организовал эту систему по образцу французской армии, благодаря поддержке маршала Людвика Давоута. В этот трудный начальный период создания системы снабжения в армии Варшавского княжества был он атакован со стороны группировки министра войны князя Юзефа Понятовского и не хватало ему содействия армии. Создання им продовольственная комиссия действовала на протяжении всего периода существования Варшавского княжества, а после передачи армейским властям компетенций касающихся снабжения армии функционировала как дирекция продовольствия.

25

JAN PAWEŁ WIŚNIEWSKI

OD „CZESKIEJ DRUŻYNY” DO KORPUSU CZECHOSŁOWACKIEGO. CZESKO-SŁOWACKIE FORMACJE WOJSKOWE W ROSJI W LATACH 1914–1916

Od końca lat 70. wieku XIX w rosyjskim Sztabie Generalnym w związku z narasta-jącym napięciem w stosunkach z Austro-Węgrami zaczęto rozważać różnorakie projekty wykorzystania prorosyjskich sympatii słowiańskich mieszkańców mo-

narchii habsburskiej do celów wojennych państwa rosyjskiego. Wynikały one głównie z doświadczeń strony rosyjskiej zdobytych podczas wojny z Turcją w latach 1877–1878, kiedy to dzięki pomocy bułgarskich oddziałów regularnych i partyzantów wojska rosyj-skie zdołały odnieść kilka ważnych zwycięstw, m.in. podczas głośnej obrony przełęczy Szypki (Szipka). Wraz z upływem czasu do tych planów wracano coraz rzadziej. Zanikły one prawie w pierwszym dziesięcioleciu XX w., co było niewątpliwie związane z warun-kami podpisanej w 1907 r. przez Rosję konwencji haskiej1. Ich renesans nastąpił dopiero po wybuchu I wojny światowej.

Rozwój sytuacji polityczno-militarnej na początku 1914 r. skłaniał władze rosyjskie do brania pod uwagę możliwości wybuchu konfliktu zbrojnego na większą skalę2. Dla Rosji głównym przeciwnikiem miały stać się Austro-Węgry. W działaniach przeciwko monarchii habsburskiej chciano wykorzystać jej problemy narodowościowe. Zamie-rzano w tym względzie skupić się nie tylko na bliskich wiarą Serbach, lecz również na innych Słowianach – Chorwatach, Słoweńcach, a także Czechach. Przed Sarajewem były to raczej działania sondażowe niż rzeczywiste plany działań. Dopiero wybuch wojny zaktywizował władze rosyjskie, zwłaszcza wojskowe3. Głównie dlatego odniosły się one przychylnie do postulatów zgłaszanych na początku sierpnia 1914 r. przez działające w Kijowie i Moskwie organizacje czeskie, zmierzające do powołania złożonych z Cze-chów i Słowaków jednostek ochotniczych do walki z wojskami austro-węgierskimi4.

1 J. Červinka, Cestau našeho odboje. Příspěvek k historii vývoje formací čs. vojska na Rusi 1914–1918, Praha 1920, s. 32; J. Papoušek, Carské Rusko a náš boj o samostatnost, „Naše Revoluce” 1932, nr 8, s. 2.2 M. Tanty, Rosja wobec wojen bałkańskich 1912–1913, Warszawa 1970, s. 7–9.3 Do roku 1914 kwestia czeska, nie mówiąc już o rozwiązaniu jej po myśli polityków czeskich, nie budzi-ła żadnego zainteresowania władz rosyjskich. Najlepiej charakteryzuje taki stan rzeczy stwierdzenie Karela Kramářa, wybitnego znawcy spraw rosyjskich, który w 1913 r. miał powiedzieć: Czeski problem musimy wywojować sobie sami, bez Europy, a więc również bez udziału w nim Rosji. Więcej na ten temat zob. J. Pa-poušek, op. cit., s. 2–8.4 W momencie wybuchu wojny w Rosji nie było żadnej organizacji mogącej uchodzić za głównego reprezentanta społeczności czeskiej i słowackiej w Rosji. Centrum życia społecznego i kulturalnego Czechów było w Kijowie, gdzie istniała jedyna w pełni czeska szkoła i od roku 1911 wychodził czeski tygodnik „Čechoslovan”. Tamtejsze Stowarzyszenie Dobroczynne i Wychowawcze im. J. Á. Komenskie-go (Dobročinný a vzdělavací spolek J. Á. Komenskego) liczyło jedynie 350 członków, spośród blisko 20 tys. Czechów mieszkających w Kijowie i okolicach. W Moskwie działały: Koło Czeskie (Český kro-uřek), Stowarzyszenie Śpiewacze „Lumír” (Zpěvácký spolek „Lumír”), a od 1913 r. również Stowarzy-szenie Czesko-Rosyjskie Pamięci Jana Husa (Česko-ruský spolek pamětí Jana Husa). W Piotrogrodzie zostało zorganizowane Czeskie Stowarzyszenie Pomocy (Český výpomocný spolek), w Warszawie,

26


Formowaniem takich oddziałów był szczególnie zainteresowany Sztab Generalny. Za-kładano, że mogą one pomóc wojskom rosyjskim w walce z siłami monarchii habsbur-skiej5. Generałowie rosyjscy chcieli wykorzystać formacje czesko-słowackie głównie do działań propagandowych. Po wkroczeniu wojsk rosyjskich na tereny czeskie i słowackie naczelne dowództwo rosyjskie zamierzało użyć je do zadań wartowniczych i porządko-wych na zajętym terytorium6.

Wybuch wojny wywołał wśród Czechów i Słowaków mieszkających w Rosji wzrost na-strojów prorosyjskich i antyaustriackich. Czesi organizowali demonstracje antyhabsbur-skie, w których uczestniczyli również Rosjanie. Na przykład 1 sierpnia (19 lipca) 1914 r. w Piotrogrodzie na ulicę wyszło 200 Czechów z transparentem, na którym widniało ha-sło: „Bracia, wyzwólcie Czechy!”, co wywołało entuzjazm wśród przechodniów, a kilku-set Rosjan przyłączyło się do manifestacji. Podobne manifestacje odbyły się w Kijowie i Moskwie7. Dnia 2 sierpnia (20 lipca) 1914 r. car wydał manifest, w którym zapowiadał internowanie obywateli państw centralnych i konfiskowanie ich majątków. Wywołało to gwałtowną reakcję Czechów, którzy nie byli obywatelami rosyjskimi. W trzech najwięk-szych ośrodkach emigracyjnych: Kijowie, Moskwie i Piotrogrodzie, zaczęto prześcigać się w zapewnieniach o lojalności, masowo składać podania o nadanie obywatelstwa rosyjskiego i zapewniać o chęci wstąpienia do armii rosyjskiej. W Kijowie działacze Stowarzyszenia Dobroczynnego im. Jana Ámosa Komeńskiego z inicjatywy właściciela ziemskiego i hotelarza dr. Vaclava Vondráka oraz fabrykanta Otokara V. Červenégo 4 sierpnia (22 lipca) zdecydowali wysłać delegację do cara z projektem utworzenia cze-skiego oddziału ochotniczego w armii rosyjskiej. Zbieżne kroki podjął nowo powstały w Moskwie Czeski Komitet Pomocy Ofiarom Wojny (Český komitét pro pomoc obětem válký) z carofilem Svatoplukiem Koníčkiem oraz Aloisem Luisem Tučkiem na czele8. Złożyli oni 12 sierpnia (30 lipca) 1914 r. w rosyjskim Ministerstwie Wojny memoran-dum, w którym podobnie jak działacze z Kijowa domagali się powołania ochotniczego oddziału, który – jak pisali – niewątpliwie przyniesie naszej armii (rosyjskiej – J.P.W.)

gdzie liczniejsza była społeczność słowacka, istniał w domu braci Országhów Klub Czeskosłowacki (Če-skoslovenská Beseda). Prężne organizacje działały także w Charkowie i Rostowie nad Donem. Ponadto w mniejszych ośrodkach, głównie na Wołyniu, dość liczne były stowarzyszenia sportowe i kulturalne. Zob.: J. Kudela, Přehled vývoje čsl. revolučního hnutí na Rusi (do odchodu Čsl. Armádního Sboru z Ukraji-ny), Praha 1923, s. 7; I. Markovič, Slováci v zahraničnej revolúcii, Praha 1923, s. 7–8; L. Takáč, K činnosti J. Országha a B. Pavlů v krajankom hnutí v Rusku (1914–1917), „Vojenská História” 1999, nr 2, s. 7–78; Z. S. Nienaszewa, Naczało emigracyi czechow w Rossiju w sieriedinie XIX wieka, „Russkij Zbornik” 2006, t. 3, s. 27–37.5 Siły rosyjskie skoncentrowane przeciwko wojskom austro-węgierskim utworzyły Front Południowo-Za-chodni pod dowództwem gen. art. Nikołaja Iubowicza Iwanowa. Zadaniem tychże sił było rozbicie wojsk austro-węgierskich w Galicji, opanowanie tejże prowincji oraz przejść górskich na Słowację, a następnie marsz w kierunku Pragi, Wiednia i Budapesztu.6 B. Tatarow-Alberd, Czecho-Słowackije nacyonalnyje podrazdielenija i russkaja armija w gody 1-oj mirowoj wojny, w: Tomáš Garrigue Masaryk, Rusko a Evropa. Dílo – vize – přítomnost. Sborník příspĕvků z mezinárod-ní vĕdecké konference pořádané ve dnech 12–14 září 1997 v Praze, Praha 2002, s. 216; J. Fidler, Zborov 1917. Malý encyklopedický slovník, Brno 2003, s. 44.7 F. Langer, Pamětní kniha 1. Střeleckého Pluku Jana Husi, Praha 1920, s. 8; J. Kudela, op. cit., s. 9; V. Prášek, Česká družina, Praha 1934, s. 13–14.8 J. Wiśniewski, W walce o niepodległe państwo. Czesi i Słowacy wobec Rosji w latach 1914–1917, „Politeja” 2013, nr 26, s. 457–464.

27

J. P. WIŚNIEWSKI: OD „CZESKIEJ DRUŻYNY” DO KORPUSU…

korzyść jako czynnik ideologiczny wobec słowiańskiego, a zwłaszcza czeskiego żywiołu w armii austro-węgierskiej9. Przedstawiciele obu ośrodków starali się pozyskać do idei powołania tegoż oddziału jak najwięcej wpływowych osobistości rosyjskiego życia poli-tycznego, jak też wojskowych. Bardzo ważne były rozmowy odbyte w tym czasie między Zdeňkiem Rejmanem, przedstawicielem organizacji czeskich z Piotrogrodu, mającym również pełnomocnictwa pozostałych ośrodków czeskich, a gen. kaw. Władimirem Aleksandrowiczem Suchomlinowem, ministrem wojny, oraz gen. piech. Nikołajem Ni-kołajewiczem Januszkiewiczem, szefem Sztabu Generalnego, i gen. piech. Michaiłem Aleksiejewiczem Bieljajewem, zastępcą Januszkiewicza. Podczas tych rozmów Rejman przedstawił kilka projektów związanych z powołaniem czeskiej jednostki. Uzyskał przy tym duże poparcie dla swej idei w najwyższych kręgach wojskowych10. Okazało się ono bardzo przydatne, gdy w rządzie rosyjskim rozgorzała dyskusja nad organizacją postu-lowanej formacji.

Kiedy do Moskwy przyjechał car Mikołaj II, przedstawiciele organizacji czeskich z Moskwy uzyskali u niego audiencję 20 (7) sierpnia 1914 r. Zapewniali wówczas cara o przychylności Czechów do państwa rosyjskiego i wyrazili nadzieję, że zajaśnieje wolna korona św. Wacława i oświetli pierścień korony Romanowów11. W podobnym tonie wypo-wiedzieli się również przedstawiciele czeskich organizacji w Piotrogrodzie na odbytym 15 (2) września 1914 r. spotkaniu z ministrem spraw zagranicznych Rosji Władimirem Sazonowem, który wówczas zaproponował, by przedstawiciele czescy sformułowali swoje postulaty na piśmie12. Podjął się tego Jiří Klecanda, jeden z czołowych działaczy cze-skich w Piotrogrodzie, pracownik Biblioteki Słowiańskiej Rosyjskiej Akademii Nauk. Przekazane władzom rosyjskim memorandum zawierało krytykę stosunków wewnętrz-nych w monarchii habsburskiej, a szczególnie dualizmu austro-węgierskiego. W części postulatywnej wnosiło o utworzenie państwa złożonego z Czech i Słowacji (ze znaczną autonomią tej ostatniej) oraz przyłączenie do tego państwa Łużyc i korytarza łączącego jego terytorium z Serbią (Jugosławią). W przeciwieństwie do stanowiska czeskich przy-wódców z Moskwy i Kijowa Klecanda postulowało utworzenie samodzielnego i niezależ-nego państwa, które miało pozostawać jedynie w sojuszu z Rosją13. Te ostatnie postulaty, poparte przez czeskie organizacje w Piotrogrodzie, szły znacznie dalej niż propozycje Koníčka i jego współpracowników. Na tym tle w przyszłości miało dojść jeszcze do za-drażnień pomiędzy czeskimi organizacjami z Moskwy i Kijowa, w których większość mieli „starzy” emigranci, a tymi z Piotrogrodu, zdominowanymi przez Czechów i Sło-waków niedawno przybyłych do Rosji14.

9 Cyt. za: J. Papoušek, Carské Rusko…, s. 43–54; K. Pichlík, Zahraniční odboj 1914–1918 bez legend, Praha 1968, s. 50. Dokumenty o tej samej treści zostały złożone również władzom guberni: podolskiej, wołyńskiej i kijowskiej. Wszystkie zawarte w tekście tłumaczenia wykonał Jan Paweł Wiśniewski.10 F. Šteidler, Československé hnutí na Rusi, Praha 1922, s. 6; V. Vávra, K počátkům zahraničního odboje v Ru-sku 1914–1916. Formování České družiny, „Historie a Vojenství” 1990, nr 1, s. 108; B. Tatarow-Alberd, Cze-skaja (Kijewskaja) drużyna (awgust’ 1914–diekabr’ 1915), Moskwa 2009, s. 4–5.11 Zpráva ministerstwa dvora o audiencji české deputace u cara Mikuláše II z 20 VIII 1914 r., w: E. Beneš, Světová válka a naše revoluce. Vzpomínky a úvahy z bojů za svobodu národa. Dokumenty, t. 3, Praha 1929, s. 554–555, dok. nr 238.12 Zapis české deputaci u ministra zahran. věcí Sazonova z 15 IX 1914 r., w: ibidem, s. 558–559.13 J. Kudela, op. cit., s. 10–11; J. Kalvoda, Genese Československa, Praha 1998, s. 66.14 Można szacować, że przed wybuchem I wojny światowej w Rosji mieszkało ok. 60–70 tys. Czechów oraz

28


W krótkim czasie, bo już 12 sierpnia (30 lipca) 1914 r. na wniosek ministra Su-chomlinowa zgodę na tworzenie oddziałów czeskich wyraziła rosyjska Rada Ministrów, która zleciła Sztabowi Generalnemu opracowanie stosownych rozporządzeń. Ich przy-gotowaniem zajął się gen. Bieljajew15. Miał on do dyspozycji dwa zasadniczo odmienne projekty złożone przez przedstawicieli czeskich. Pierwszy, przedstawiony przez Rej-mana i popierany przez większość organizacji czeskich w Rosji, zakładał sformowanie niewielkiej ochotniczej jednostki, której głównym celem miała być działalność bardziej propagandowa, skierowana do żołnierzy z „czeskich” pułków armii austro-węgierskiej niż stricte wojskowa. Był on również bliższy poglądom panującym w Sztabie Gene-ralnym. Drugi projekt, złożony przez gen. mjr. Jaroslava Červinkę, jedynego Czecha wśród generalicji rosyjskiej16, kładł nacisk na sformowanie dużej jednostki wielkości dywizji. W jej składzie mieli się znaleźć wszyscy Czesi służący w armii rosyjskiej oraz ci ochotnicy spośród krajan, którzy jeszcze nie mieli obywatelstwa rosyjskiego. Dywi-zja miała zostać jak najszybciej użyta przeciwko armii austro-węgierskiej na froncie galicyjskim17. Ostatecznie Sztab Generalny opowiedział się za pierwszym wariantem,

600–2000 Słowaków, z czego blisko 8 tys. miało obywatelstwo austro-węgierskie. Emigranci byli ogólnie przychylnie nastawieni do Rosji, choć występowały między nimi pewne różnice. Osadnicy z XIX w., w tym szczególnie z Wołynia, w sposób prawie bezwarunkowy popierali carską Rosję i utożsamiali się z celami wojennymi swojej nowej ojczyzny. Uważali, że po zwycięskiej dla Rosji wojnie Czechy powinny zostać połączone z państwem rosyjskim z zachowaniem dla nich szerokiej autonomii i swobody gospodarczej i kulturalnej. Były to koncepcje zbliżone do przedwojennego planu Kramářa powołania Rzeszy Słowiań-skiej. Emigranci sprzed I wojny światowej, którzy na własnej skórze bądź pośrednio odczuli skutki ogra-niczeń narodowych w Czechach pod rządami austriackimi, liczyli z racji wspólnoty kulturowej na pomoc Rosji w odbudowie państwa czeskiego połączonego ze Słowacją. W większości byli oni zafascynowani nie carską Rosją jako państwem, lecz bardziej kulturą, literaturą czy też nauką rosyjską. W przeciwieństwie do „starych” emigrantów chcieli oni w pełni niepodległego państwa Czesko-Słowackiego, złączonego so-juszem militarnym bądź politycznym z Rosją. Na tym tle w późniejszym czasie doszło do nieporozumień między organizacjami czeskimi w Rosji. Szerzej zob. Z. Cichocka, Kolonje czeskie na Wołyniu, Warszawa 1928, s. 4–8; J. Vaculík, Dějiny volyňských Čechů, t. 1, Léta 1868–1914, Praha 1997, s. 15–19; J. Hofman, Češi na Volyni – základní informace, Praha 1995, s. 8–12. Na temat koncepcji politycznych Karela Kramářa dotyczących powstania Rzeszy Słowiańskiej zob.: J. Papoušek, op. cit., s. 2–8; K. Herman, Z. Sládek, Slo-venská politika Karla Kramáže, Praha 1971, s. 10 i n.; J. P. Sieriapionowa, Karel Kramarż i Rossija, Moskwa 2006, s. 169–195. Bibliografię prac dotyczących poglądów słowianofilskich i panslawistycznych polityków czeskich na przełomie XIX i XX w. zob. V. M. Fic, Revolutionary War for Independence and the Russian Question. Czechoslovak Army in Russia 1914–1918, New Delhi 1977, s. 217–220. Tekst projektu: Kramářo-va ústava Slovanské Říše IV 1914, w: Vznik Československé republiky 1918. Programy, projekty, předpoklady, Praha 1988, s. 243–250.15 F. Šteidler, op. cit., s. 6; B. Tatarow-Alberd, Czecho-Słowackije nacyonalnyje…, s. 216. Według niektórych autorów (B. Tatarow-Alberd, Czeskaja…, s. 4) w armii rosyjskiej miało się znaleźć blisko 600 oficerów i 15 tys. żołnierzy narodowości czeskiej.16 Jaroslav Červinka (1848–1933) przez 12 lat służył w armii astro-węgierskiej i brał udział w wojnie au-striacko-pruskiej 1866 r. Skuszony rosyjskimi obietnicami wykorzystania prorosyjskich sympatii słowiań-skich mieszkańców monarchii habsburskiej, a szczególnie Czechów, do celów wojennych państwa rosyj-skiego (w razie wojny z Austrią miał stanąć na czele ochotniczych oddziałów czeskich organizowanych u boku Rosjan) w 1878 r. jako porucznik w 11 p.uł podjął służbę w armii rosyjskiej. W armii tej doszedł do stopnia generała majora i dowódcy brygady. Ożenił się z Polką Heleną Młodzianowską i po przejściu na emeryturę w 1909 r. osiadł w majątku ziemskim Szadek pod Kaliszem. Po wybuchu wojny ponownie w służbie czynnej; uczestniczył w organizacji wojsk czechosłowackich w Rosji. Więcej zob. J. Fidler, Gene-rálové legionáři, Brno 1999, s. 78–93.17 J. Červinka, Cestau našeho odboje. Příspěvek k historii vývoje formací čs. vojska na Rusi 1914–1918, Praha

29


uznanym za nie tylko bardziej atrakcyjny pod względem wojskowym18, ale również politycznie bezpieczniejszy, na co szczególną uwagę zwracało rosyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Istniało bowiem niebezpieczeństwo, że państwa centralne odpo-wiedzą tym samym, tj. będą tworzyć większe oddziały ochotnicze złożone z zamiesz-kujących Rosję Polaków, Ukraińców i przedstawicieli innych mniejszości narodowych. Sformowanie i użycie tak dużej jednostki mogło również sugerować zamiar rozbicia przez Rosję monarchii habsburskiej, co jeszcze wówczas nie było celem wojennym państwa rosyjskiego19. Mogło również zostać użyte do celów propagandowych przez państwa centralne, jako przykład łamania przez władze carskie podjętych wcześniej zobowiązań (konwencji haskiej)20.

Sztab Generalny w połowie sierpnia 1914 r. wydał rozporządzenie „O formowaniu odrębnych czeskich oddziałów wojskowych z ochotników”21. Przy organizacji tych wojsk zamierzano wykorzystać doświadczenia z tworzenia formacji ochotniczych pod-czas wojny z Japonią w 1905 r.22. We wstępie do rozporządzenia czytamy: Czeskie orga-nizacje w Rosji przedstawiły prośbę o organizację oddzielnych czeskich oddziałów woj-skowych złożonych z Czechów-ochotników, do wspólnej walki z nami przeciwko Austrii

1920, s. 37–40; J. Fidler, Generálové legionáři..., s. 44.18 W ogromnej masie wojsk rosyjskich utworzenie kolejnej dywizji piechoty nie mogło przynieść takich korzyści, jak zorganizowanie kilku „czeskich” jednostek, które mogły siać ferment i osłabiać morale wrogiej armii.19 W działaniach politycznych przeciwko monarchii habsburskiej władze rosyjskie chciały wykorzystać za-mieszkujące jej terytorium narodowości: Serbów, Chorwatów oraz Słoweńców, a także Polaków i Czechów. Świadczy o tym m.in. memorandum ministra spraw zagranicznych Rosji Sazonowa ze stycznia 1914 r. Rosyjski minister zwrócił w nim uwagę na wrzenie wśród narodów monarchii, a szczególnie wśród Ser-bów i Chorwatów. Był to jednak dokument tylko sondażowy, stanowiący raczej podstawę do dyskusji niż rzeczywisty plan działania. Bardziej skonkretyzowane propozycje odnośnie do przyszłości Austro-Węgier pojawiły się w Rosji dopiero po wybuchu I wojny światowej. We wrześniu 1914 r. podczas spotkania Sazo-nowa z ambasadorami Francji i Wielkiej Brytanii – Maurycym Paléologuem i sir Georgem Buchananem zostały po raz pierwszy przedstawione cele wojenne Rosji. Proponowano m.in. okrojenie monarchii habs-burskiej przez oddanie Rosji Galicji, Serbii – Bośni, Hercegowiny i Dalmacji oraz przekształcenie Austro-

-Węgier w państwo trialistyczne złożone z Cesarstwa Austrii, Królestwa Węgier oraz Królestwa Czeskiego (Czechy i Morawy). Wówczas jeszcze rząd carski nie dążył do oderwania Czech od monarchii habsbur-skiej, a chciał jedynie wzmocnić przychylnie nastawiony do Rosji żywioł czeski. Dwa miesiące później car Mikołaj II w rozmowie z ambasadorem francuskim przedstawił dalej idące propozycje, a mianowicie przyznanie Czechom szerokiej autonomii. W kolejnych miesiącach program ten się rozrósł. W wariancie maksymalistycznym przewidywał włączenie na zasadach szerokiej autonomii wszystkich krajów Korony św. Wacława i Słowacji do Rosji, a także dalsze aneksje na Bałkanach. Zob. Telegram Paléologua ministru Delcassé o rozmluvě se Sazanov 14 (1) IX 1914 r., w: E. Beneš, op. cit., s. 556–558; M. Tanty, Rosja i Sło-wiańszczyzna w latach 1914–1917, w: Rosja w okresie pierwszej wojny światowej i rewolucji lutowej, War-szawa 1977, s. 121–129.20 Rossijskij Gosudarstwiennyj Wojenno-Istoriczeskij Archiw (dalej – RGWIA), fond (dalej – f.) 2000, opis (dalej – op.) 2, dieło (dalej – d.) 1549.21 Ibidem, f. 2003, op. 2, d. 323. Z dokumentu wynika, że decyzja o sformowaniu jednostki została zatwierdzo-na przez Sztab Naczelnego Wodza 21 (8) VIII 1914 r. Vojtěch Prášek (op. cit., s. 17–19) i Emil Mašin (Česká družina, Praha 1922, s. 92–94) przytaczają dokument datowany na 18 (5) VIII 1914 r. Czescy i słowaccy historycy jako datę wydania rozkazu o formowaniu „Czeskiej Drużyny” przyjęli 18 (5) VIII 1914 r. Moim zdaniem 18 (5) VIII zostało wydane rozporządzenie Sztabu Generalnego o formowaniu czeskiej jednostki, a 21 (8) VIII decyzja ta została zatwierdzona przez Naczelnego Wodza.22 Podczas wojny japońsko-rosyjskiej w składzie wojsk carskich walczył ochotniczy pułk złożony z Chińczy-ków, dowodzonych przez płk. Marditowa. Zob. RGWIA, f. 2003, op. 2, d. 323; V. Prášek, op. cit., s. 18.

30


(…). Celem Czechów jest wyzwolenie ich kraju od austriackiej niewoli23. Sztab rosyjski zakładał, że dzięki oddziałom czeskim uda się po ich wkroczeniu z armią rosyjską do Austrii rozniecić masowe powstanie wśród Czechów24. Rosjanie przewidywali, że za-ciąg umożliwi sformowanie jednego lub dwóch pułków piechoty, a w razie zgłoszenia się niewielkiej liczby ochotników – samodzielnego batalionu. Do nowo tworzonych jednostek mieli być przyjmowani Czesi, którzy nie posiadali obywatelstwa rosyjskie-go25; mieli je otrzymać niejako automatycznie z chwilą wstąpienia do tychże jednostek. Czesi posiadający obywatelstwo rosyjskie mieli zaś służyć w armii carskiej na zasadach ogólnych. Kadrę oficerską i podoficerską mieli tworzyć Rosjanie, dla których zastrze-żono stanowiska dowódcze, oraz Czesi posiadający stopnie oficerskie i podoficerskie uzyskane podczas wcześniejszej służby wojskowej w armii austro-węgierskiej (ich umiejętności miały być zweryfikowane przez rosyjską komisję wojskową). Miejscem formowania miał być Kijów, a za bezpośrednią organizację jednostek odpowiadał Sztab Kijowskiego Okręgu Wojskowego (KOW). Akcję werbunkową miały finansować po-społu władze rosyjskie i instytucje czeskie. Zapewnienie bytu rodzinom ochotników należało do czeskich organizacji społecznych26. Dnia 20 (7) sierpnia 1914 r. Sztab Ge-neralny przesłał do generał-gubernatora kijowskiego gen. piech. Fiodora Fiedorowicza Trepowa rozkaz o formowaniu czeskich oddziałów ochotniczych. Określono w nim warunki formowania jednostek czeskich oraz zasady werbunku ochotników27. Jeszcze tego samego dnia szef sztabu KOW gen. Nikołaj A. Chodorowicz, w porozumieniu z gen. Trepowem, powierzył organizację pierwszego z planowanych oddziałów ppłk. W. Łotockiemu, Polakowi, który wcześniej służył w oddziałach liniowych armii ro-syjskiej na Kaukazie, Ukrainie i Uralu, a w 1913 r. ze względu na wiek i stan zdrowia został dowódcą batalionu karnego w Dubnie28.

Na wieść o zgodzie rosyjskich władz wojskowych na formowanie jednostki w Kijowie, działacze czescy i słowaccy rozpoczęli akcję propagandową i werbunkową wśród emi-grantów obu narodowości. W tygodniku „Čechoslovan” ukazało się wiele opatrzonych adresami biur werbunkowych artykułów wzywających do wstępowania do tworzącego się oddziału. W jednym z nich m.in. czytamy: Kto służył lub też miał służyć obecnie w armii austriackiej, powinien teraz bez ociągania się chwycić za broń i iść do walki przeciwko Teu-tonom i Madziarom. W ochotniczych drużynach czeskosłowackich, które szybko powstają,

23 RGWIA, f. 2003, op. 2, d. 323. Zob. też: V. Prášek, op. cit., s. 17–19; E. Mašin, op. cit., s. 92–94.24 Nadziejom związanym z formowaniem oddziałów czeskich dał wyraz również gen. Bieljajew w datowa-nym na 14 (1) VIII dokumencie skierowanym do szefa sztabu KOW gen. lejtn. Nikołaja Aleksandrowicza Chodorowicza, w którym pisał m.in.: przy dalszych działaniach naszych wojsk na terenie Austrii oddziały te (czeskie – J.P.W.) doprowadzą do czeskiego powstania przeciw Austrii, stając na jego czele. RGWIA, f. 2067, op. 1, d. 1985; A. H. Klewanskij, Czechosłowackije intiernacyonalisty i prodannyj korpus. Czechosłowackije politiczeskije organizacyi i wojenskije formirowanija w Rossii 1914–1921 gg., Moskwa 1965, s. 26.25 W dokumentach rosyjskich z tego okresu pisano tylko o Czechach. Słowaków jako oddzielną narodowość zaczęto wyróżniać dopiero pod koniec 1914 r. Wynikało to po części z niewielkiej liczby emigrantów słowac-kich w Rosji, jak również z braku znajomości stosunków narodowościowych w węgierskiej części monarchii

– w Zalitawii.26 RGWIA, f. 2003, op. 2, d. 323; V. Prášek, op. cit., s. 17–19; E. Mašin, op. cit., s. 92–94.27 Ústředni vojenský archiv – Vojenský historický archiv (ÚVA – VHA), fond (dalej – f.) Česká družina, kar-ton (dalej – k.) 8, číslo (dalej – č.) 47, Česká družina. Přehled osobních změn 20 VIII 1914 r. do 20 I 1916 r.; V. Prášek, op. cit., s. 21.28 Ibidem; RGWIA, f. 1759, op. 2, d. 323.

31


znajdzie się miejsce dla każdego porządnego Czecha29. Ponadto do wszystkich większych miast, w których żyli Czesi i Słowacy, z zadaniem agitacji i prowadzenia rekrutacji zostali wysłani specjalni emisariusze z Kijowa, Moskwy, Odessy i Piotrogrodu. Otworzyli oni wiele biur werbunkowych obejmujących swym zasięgiem znaczny obszar Rosji, nawet tak odległe rejony, jak południowy Kazachstan czy zachodnia Syberia. Biura te zajmowały się nie tylko werbunkiem do czeskich oddziałów, ale również wyekwipowaniem ochotników oraz organizacją ich transportu do Kijowa. Ich działalność, jak też samych emisariuszy, była opłacana pieniędzmi przekazanymi przez instytucje rosyjskie, a także organizacje czeskie i słowackie30.

Początkowo napływ ochotników był niewielki; do końca sierpnia udało się działaczom czeskim z Kijowa zebrać zaledwie 76931 (pierwsi ochotnicy mieli przybyć do Kijowa już 19 (6) sierpnia, a więc jeszcze przed wydaniem decyzji o formowaniu czeskiego oddzia-łu32). W związku z tym w Sztabie KOW postanowiono skorygować wcześniejsze plany. Zdecydowano się mianowicie na utworzenie jednostki wielkości 2-kompanijnego batalio-nu. Otrzymała ona nazwę „Česká družina” (Czeska Drużyna)33. W dniu 28 (15) sierpnia dowódca czeskiego oddziału ppłk Łotocki wydał pierwszy rozkaz, którym zapoczątkował faktyczną organizację czeskiego oddziału34.

Ochotnicy czescy w Kijowie zostali zgromadzeni najpierw w koszarach rosyjskiego XV batalionu zapasowego, a po rejestracji skierowani do miejsca formowania „Dru-żyny”, tj. do Monastyru Michajłowskiego i pobliskiego gimnazjum żeńskiego. Pierwsi rosyjscy oficerowie i szeregowi zostali przydzieleni do nowej jednostki 29 (16) sierpnia, a wcielanie czeskich ochotników zapoczątkowano 3 września (21 sierpnia)35. Ochotni-cy z Piotrogrodu, Moskwy, Odessy i Kaukazu zostali przydzieleni do pierwszej kom-panii, którą dowodził Ukrainiec sztabskapitan Dmitrij Nikołajewicz Zembalewskij, zawodowy oficer armii rosyjskiej, przed wojną służący w 34 pułku piechoty. W dru-giej kompanii – dowodził nią skierowany z 123 pułku piechoty por. Grigorij Micha-iłowicz Pawłow – znaleźli się rekruci głównie z Kijowa, Jekaterynosławia i Charkowa. W związku z przybyciem w połowie września do „Drużyny” nieco opóźnionych ochot-ników z kolonii czeskich z Wołynia, Warszawy i Rostowa nad Donem oraz z innych, rozsianych w głębi Rosji punktów werbunkowych, zarządzono organizację kolejnych dwóch kompanii. Dowódcą trzeciej kompanii został por. Konstantin Nikiticz Iwszin

29 „Čechoslovan” 1914, nr 72, s. 2. Kwestia organizacji ochotniczych oddziałów czeskich (czechosłowackich) u boku wojsk rosyjskich zajmowała sporo miejsca w tym tygodniku. Już od początku wojny znalazły się w nim deklaracje i wezwania do podjęcia starań o utworzenie oddziałów czeskich do walki przeciwko armii austro-węgierskiej. Szerzej o tym: Ibidem, nr 69, 71.30 V. Prášek, op. cit., s. 22–23; J. J. Švec, Deník plukovníka…, oprac. J. Kudela, Praha 1920, s. 17.31 ÚVA – VHA, f. Česká družina, k. 8, č. 47, Česká družina. Přehled osobních změn 20 VIII 1914 r. do 20 I 1916 r.32 Taką datę podaje František Langer (Pamětní kniha 1. Střeleckého Pluku Jana Husi, Praha 1920, s. 9). Jiří Fidler pisze (Zborov…, s. 45), że pierwsi ochotnicy mieli przybyć już 3 VIII (21 VII), a więc jeszcze przed ofi-cjalnymi rozmowami na temat organizacji czeskich oddziałów, ale już po wstępnej zgodzie rządu rosyjskiego.33 Drużynami nazywano samodzielne (mniejsze od batalionu) oddziały pospolitego ruszenia, do których zaliczono tworzącą się jednostkę. Analogiczną nazwę miały również polskie formacje organizowane przez Polaków u boku armii rosyjskiej pod koniec 1914 i na początku 1915 r. Szerzej o tym zob. H. Bagiński, Woj-sko Polskie na Wschodzie 1914–1918, Warszawa 1990, s. 15–23.34 V. Prášek, op. cit., s. 21; B. Tatarow-Alberd, Czeskaja (Kijewskaja)…, s. 14.35 Ta data często w opracowaniach uważana jest za początek tworzenia „Czeskiej Drużyny”.

32


(przybył z 19 batalionu zapasowego), a czwartej – por. Nachtmann, zastąpiony wkrótce przez ppor. Wsiewołoda Aleksiejewicza Licinskiego36. Trzy kompanie – 1, 3 i 4 – for-mowano w Monastyrze Michajłowskim, a drugą kompanię – w gimnazjum żeńskim. Pod koniec września cztery kompanie „Drużyny” liczyły razem 220 rosyjskich ofice-rów i podoficerów kadry oraz 732 ochotników, w tym 7 Słowaków, 3 Czarnogórców i Chorwat37. Każda kompania miała 4 oficerów i ok. 240 szeregowych; dzieliła się na 2 półkompanie po 2 plutony. W każdym plutonie były 4 drużyny po 12–13 żołnierzy. Jak wspomniałem, stanowiska dowódcze oraz znaczną część innych funkcji oficerskich i podoficerskich objęli Rosjanie. Czesi zajęli zaś część stanowisk młodszych oficerów i podoficerów. Ponieważ czeska jednostka nie była przygotowywana do standardowej służby liniowej, poza karabinami i granatami nie miała dodatkowego uzbrojenia, jak choćby karabiny maszynowe. „Drużyna” jako samodzielna jednostka miała również służby logistyczne. Były one skupione w kompanii pomocniczej, złożonej w większości z rosyjskich urzędników i żołnierzy38.

Krótko przed wyjazdem na front nastąpiła zmiana dowódcy „Czeskiej Drużyny”. Dotychczasowego dowódcę ppłk. Łotockiego zastąpił ppłk Sazantowicz. Podpułkow-nik Łotocki, z pochodzenia Polak, usiłował znaleźć wspólny język z podwładnymi, np. zwracał się do nich po polsku i starał się uczyć języka czeskiego; był dowódcą obiektywnym i sprawiedliwym. Jego zachowanie względem ochotników nie podobało się jednak rosyjskim oficerom i podoficerom, co m.in. stało się powodem konfliktu. Ponadto, ze względu na wcześniejszą służbę w batalionie karnym, Łotocki nie cieszył się zaufaniem władz organizacji czeskich39. Jego następca, ppłk Sazantowicz, był arty-lerzystą, uczestnikiem wojny rosyjsko-japońskiej 1904–1905 r. Miał pewne znajomości w środowiskach działaczy czeskich w Moskwie i dzięki ich wstawiennictwu otrzymał dowództwo „Drużyny”. Przywiózł on do Kijowa sztandar, wyszyty przez kobiety na-leżące do organizacji czeskich z Moskwy40. Poświęcenie sztandaru zostało połączone ze złożeniem przysięgi przez nowo wcielonych żołnierzy. Stało się to w dzień patrona

36 Rozkaz o formowaniu 1 i 2 kompanii został wydany 7 IX (26 VIII), 3 kompanii – 15 (2) IX, a 4 kompanii – 25 (12) IX. Tzw. atestatacje, czyli krótkie informacje dotyczące służby poszczególnych dowódców kompanii zob. ÚVA – VHA, f. Česká družina, k. 8, č. 47.37 V. Prášek, op. cit., s. 23–24; J. J. Švec, op. cit., s. 21; F. Langer, op. cit., s. 9–10; N. A. Chodorovič, Odbojové hnutí a československé vojsko v Rusku (1914–1917), tł. J. Tretjakov, Praha 1928, s, 24; J. Hofman, V. Širc, J. Va-culík, Volyňští Češi v 1. a 2. odboji, Praha 1999, s. 27; J. Houra, Hudba České družiny, „Historie a Vojenství” 1999, nr 3, s. 623. Borys Tatarow-Alberd zaś na podstawie źródeł archiwalnych podaje (Czecho-Słowackije nacyonalnyje..., s. 217), że w połowie września jednostka liczyła 21 oficerów i 1070 żołnierzy, w tym 921 w li-nii. Jeśli chodzi o skład narodowy ochotników, to w „Drużynie” dominowali Czesi (w latach 1914–1915 słu-żyło w niej tylko 16 Słowaków). Zob. M. Hronský, A. Krivá, M. Čaplovič, Vojenské dejiny Slovenska, t. 4, 1914–1939, Bratysława 1996, s. 59. Uzasadnione jest więc stosowanie nazwy „Czeska Drużyna” bądź „czeska jednostka”. Liczniejszy udział Słowaków w czeskich formacjach wojskowych można zaobserwować dopiero w 1917 r.38 B. Tatarow-Alberd, Czeskaja (Kijewskaja)…, s. 14–15.39 Większość opinii o rosyjskich jednostkach karnych była bardzo zła, a oficerów służących w tych forma-cjach traktowano jako kadrę drugiej, a nawet trzeciej kategorii.40 Na przednim płacie sztandaru barwy biało-czerwonej na środku znajdowała się złota korona św. Wacława oraz dodane w 1915 r. herby Czech, Moraw, Śląska i Słowacji. Rewers zaś był biało-granatowo-czerwony; rosyjskie barwy miały według niektórych źródeł nawiązywać również do barw wszechsłowiańskich. Drzew-ce zakończone było pozłacanym szpicem z carskim orłem. F. Langer, op. cit., s. 10.

33


Czech, św. Wacława, 11 października (28 września) 1914 r. na placu Sofijskim – jed-nym z najbardziej reprezentacyjnych miejsc w Kijowie. W uroczystości uczestniczyli nie tylko licznie zebrani Czesi – mieszkańcy Kijowa i okolic oraz działacze różnych organizacji czeskich i słowackich z całej Rosji, lecz również przedstawiciele rosyjskich władz cywilnych i wojskowych, m.in. poseł do Dumy Wasilij Aleksiejewicz Makłakow, ówczesny szef sztabu KOW gen. Nikołaj A. Chodorowicz i gen. Červinka. Kilka dni po przysiędze, 22 (9) października, „Drużyna” opuściła koszary i pomaszerowała głów-nymi ulicami Kijowa na dworzec kolejowy, skąd odjechała na front41. W transporcie było 25 oficerów, w tym 14 rosyjskich i 11 czeskich, i 877 żołnierzy: 133 Rosjan oraz 744 Czechów i Słowaków. W Kijowie pozostał jeszcze pododdział pod dowództwem ppor. Wiktora Jakuszewa, złożony z jeszcze nieprzeszkolonych lub chorych ochotni-ków. Dołączył on później do jednostki42.

Skierowanych na front żołnierzy czeskich cechowało wysokie morale. Większość z nich miała staranne wykształcenie ogólne; byli to głównie młodzi inteligenci lub pracownicy techniczni. Większość z nich przybyła do Rosji za chlebem krótko przed wybuchem wojny i była jeszcze zafascynowana tym krajem. W większości byli to ludzie dobrze sytuowani, nie mający więc pretensji do reżimu carskiego i nie żywiący przed nim obaw. Byli za to niechętnie, a nawet wrogo nastawieni do państwa austro-węgierskiego. Wynikało to nie tylko z doświadczeń własnych (większość z nich spędziła dzieciństwo lub młodość w Cze-chach i spotykała się z szykanami ze strony władz austriackich), lecz również z informacji otrzymywanych za pośrednictwem pozostawionych w kraju rodzin i znajomych. Wieści te w większości odzwierciedlały antyniemieckie i niechętne władzom wiedeńskim nasta-wienie rodaków. Czescy ochotnicy byli gotowi walczyć w carskich mundurach o wolność swojej ojczyzny lub też jej autonomię w granicach imperium rosyjskiego. Chcieli, by Rosja oraz inne kraje słowiańskie, a szczególnie Czechy, utworzyły związek państw powiązanych sojuszami politycznymi i więzami ekonomicznymi. Te ostatnie dzięki olbrzymiemu rosyj-skiemu rynkowi zbytu miały umożliwić rozwój gospodarczy ziem czeskich43. Ze względu na zapał bojowy, wysokie morale, braterskie niemal stosunki między żołnierzami (zwra-cali się oni do siebie per „bracie”), a także z uwagi na podobieństwo celów wojennych, żołnierzy czeskich, tzw. starodrużników44, można porównać (nie zapominając wszakże o różniącym je usytuowaniu polityczno-strategicznym) do polskiej kompanii kadrowej Józefa Piłsudskiego.

Pododdziały „Czeskiej Drużyny” przez Berdyczów dotarły koleją do Chełma, gdzie ich przeglądu dokonał dowódca Frontu Południowo-Zachodniego gen. Nikołaj I. Iwanow. Następnie pieszo pomaszerowały w kierunku Lwowa. W dniu 27 (14) paź-dziernika przekroczyły dawną granicę rosyjsko-austriacką pod Brodami, a 3 listopada (21 października) zatrzymały się we Lwowie. W tym mieście „Drużyna” miała czekać

41 V. Prášek, op. cit., s. 26–28; F. Langer, op. cit., s. 9–1142 V. Prášek, op. cit., s. 27; Za svobodu. Obrázková kronika československého revolučního hnuti na Rusi 1914–1920, t. 1, Praha 1925, s. 38.43 R. Medek, Pout’ do Československa. Válečné paměti a vzpomínky z let 1914–1920, t. 1, Praha (b.d.w.), s. 18–25; R. Sak, Anabáze. Drama československých legionářů v Rusku (1914–1920), Praha 1995, s. 11–12.44 Ten zaszczytny tytuł przypadł żołnierzom „Czeskiej Drużyny”, którzy do końca października wstąpili do tego oddziału i walczyli na froncie wschodnim.

34


na rozkazy45. Ten brak zdecydowania dowództwa rosyjskiego wynikał ze zmiany do-tychczasowych planów użycia tej jednostki w działaniach bojowych. Początkowo ro-syjski Sztab Generalny zakładał wprowadzenie „Drużyny” do działań w chwili, gdy wojska rosyjskie będą wkraczały na ziemie słowackie i czeskie. Ponieważ jednak ofen-sywa rosyjska w Galicji zatrzymała się jesienią 1914 r. na przełęczach karpackich i nie zanosiło się na rychłą zmianę tej sytuacji, perspektywa wykorzystania jednostki do działań antyaustriackich (chodziło o wywołanie powstania) znacznie się oddaliła46. W tej sytuacji dowódca Frontu Południowo-Zachodniego postanowił przekazać jed-nostkę pod komendę dowódcy 3 Armii rosyjskiej gen. piech. Radko Dmitrijewa – Buł-gara w służbie rosyjskiej. Stało się to 9 listopada (27 października) 1914 r. Generał Dmitrijew postanowił wykorzystać „Drużynę” głównie do działań wywiadowczych i rozpoznawczych. W tym celu podzielił ją na kilka mniejszych pododdziałów, któ-re skierował do poszczególnych jednostek swojej armii. Jednostka przez Przeworsk i Łańcut dotarła ze Lwowa do Tarnowa 19 (6) listopada. W tym polskim mieście na pewien czas rozłożył się Sztab „Drużyny”, a tworzące ją pododdziały zostały przy-dzielone do rosyjskich jednostek wojskowych. I tak, 1 kompania trafiła do 44 Dywizji Piechoty, a 2 kompania została skierowana do XI Korpusu Armijnego. Stało się to jeszcze przed wkroczeniem do Tarnowa. 3 kompania odeszła z tego miasta 25 (12) listopada do IX KA, a dzień później 4 kompania została skierowana do 11 DP. Był to jednak dopiero początek rozdrabniania czeskich jednostek. Po dotarciu do korpusów i dywizji poszczególne kompanie były dzielone dalej i kierowane do jednostek niższe-go szczebla. Tak stało się m.in. z 3 kompanią, która decyzją dowódcy IX KA została podzielona na półkompanie – pierwsza została skierowana do 42 DP, druga zaś do 5 DP. Podzieloną 4 kompanię przydzielono do 42 pp 11 DP i 44 pp 32 DP. Kompania pomocnicza „Czeskiej Drużyny” została zaś wykorzystana do takich zadań, jak: kon-wojowanie jeńców, służba wartownicza czy zaopatrzeniowa w pasie działania IX KA. Ponadto z poszczególnych pododdziałów wydzielono kilkunastu oficerów i żołnierzy, których przydzielono do sztabów rosyjskich jako tłumaczy47.

Pierwszym czeskim pododdziałem, który wszedł do akcji przeciwko wojskom austriac-kim była 1 kompania. Stało się to na początku listopada 1914 r. pod wsią Machowo, na północny zachód od Tarnowa, gdzie kompania prowadziła rozpoznanie trasy przemar-szu 44 DP. Nieco później żołnierze tej kompanii uchwycili most na Dunajcu i utrzymy-wali go do nadejścia wojsk rosyjskich. Wykorzystując zamieszanie w oddziałach cofa-jących się z linii Sanu wojsk austro-węgierskich, kompanii tej udało się przeniknąć pod koniec listopada aż na przedpola fortyfikacji Krakowa. Jednym z najświetniejszych czy-nów dokonanych w tym czasie przez żołnierzy „Drużyny” było wzięcie do niewoli pod Tuchowem liczącej 144 żołnierzy kompanii piechoty austro-węgierskiej. Czynu tego do-konał pluton dowodzony przez ppor. Stanislava Čečka, za co oficer ten został odznaczony Orderem Wojennym św. Jerzego kl. 4, a pod koniec 1915 r. jako pierwszy z Czechów otrzymał dowództwo kompanii. Działania pozostałych kompanii zostały również oce-nione bardzo dobrze przez dowódców rosyjskich. 2 kompania, która działała w rejonie

45 F. Langer, op. cit., s. 11–12; B. Tatarow-Alberd, Czeskaja (Kijewskaja)…, s. 27–29.46 Chodzi tu o ofensywę rosyjską z września 1914 r., która to ofensywa dotarła aż do linii Dunajca i Karpat. Później, na przełomie września i października 1914 r., nastąpiła kontrofensywa austriacka.47 V. Prášek, op. cit., s. 32–34; J. Mašin, op. cit., s. 67–70.

35


na południe od Krakowa48, wysunęła się najdalej ze wszystkich pododdziałów „Czeskiej Drużyny”. 3 i 4 kompanie, podzielone na plutony i drużyny, walczyły na Pogórzu Wielic-kim i w Beskidach w bardzo trudnych warunkach terenowych i atmosferycznych. Mimo to osiągnęły równie znaczące sukcesy49.

Już pierwsze akcje poszczególnych pododdziałów „Drużyny” wykazały, że jednostka świetnie sobie radzi z powierzonymi jej zadaniami, wypełniając je często znacznie lepiej niż podobne formacje rosyjskie, i to przy minimalnych stratach. Pewnym uła-twieniem w działaniach czeskich żołnierzy było to, że większość z nich znała język niemiecki, a niektórzy służyli wcześniej w wojskach austro-węgierskich jako ofice-rowie bądź szeregowcy, orientowali się więc w stosunkach i specyfice służby w tej armii. Dzięki temu, mogąc przewidzieć reakcję przeciwnika, działali skuteczniej niż żołnierze rosyjscy, a ponadto, wykonując zadania na tyłach przeciwnika łatwiej pozy-skiwali cenne informacje. Szczególną inicjatywę przejawiali w dostarczaniu „języka”, tj. pojmowaniu jeńców dla uzyskania ważnych informacji, ale brali też do niewoli większe grupy nieprzyjacielskich żołnierzy50. Dziennikarz „Rosyjskich Wiadomości” („Russkije Wiedomosti”) Nikołaj Karżańskij, relacjonujący walki na froncie galicyj-skim, pisał: Czesi i Słowacy byli idealnymi wywiadowcami, jakich tylko można znaleźć. Nie będzie może zbyt przesadne stwierdzenie, że więcej lub mniej skuteczne i prawidłowe rozpoznanie na austriacko-niemieckim froncie było u nas tylko w tym czasie, gdy Czesi i Słowacy pojawili się na froncie51. Żołnierze „Czeskiej Drużyny” cieszyli się uznaniem nie tylko korespondentów wojennych. Przede wszystkim cenili ich dowódcy rosyjscy. Niemal wszyscy dowódcy dywizji lub korpusów rosyjskiej 3 Armii domagali się od gen. Dmitrijewa przydzielenia do ich związków taktycznych jak największej liczby pododdziałów z „Czeskiej Drużyny”52.

Wykorzystanie „Drużyny” przez Rosjan nie uszło również uwagi dowództwa au-striackiego. Dowództwo to bowiem już w grudniu w rozkazach do poszczególnych dowództw armii i korpusów na froncie wschodnim informowało o istnieniu czeskie-go oddziału ochotniczego i zalecało surowe karanie wziętych do niewoli „starodruż-ników”, jako obywateli monarchii habsburskiej walczących w obcych mundurach przeciwko własnemu krajowi. Po raz pierwszy rozkazy te zastosowano wobec dwóch pochwyconych przez żandarmerię austriacką żołnierzy „Drużyny”: Josefa Müllera i Antonína Grmela; obu tych jeńców 12 grudnia 1914 r. rozstrzelano w Wadowicach. Nieco później, bo w maju 1915 r. dowódca austro-węgierskiej 4 Armii wydał rozkaz,

48 Kompania ta wzięła do niewoli m.in. kilku polskich legionistów. F. Langer, op. cit., s. 14.49 V. Prášek, op. cit., s. 36–48; F. Langer, op. cit., s. 13–14; F. Šteidler, op. cit., s. 11; J. J. Švec, op. cit., s. 44–48. Niektórzy żołnierze „Drużyny” otrzymali tajne zadania polegające na przedostaniu się przez linię frontu i dostarczeniu politykom czeskim w kraju informacji o ruchu narodowym w Rosji oraz instrukcji dotyczą-cych antyaustriackiej agitacji. W tym celu w listopadzie 1914 r. wysłano 5 ochotników. Dwóch z nich – Vla-dimír Vaňek i Nesý – dotarło do kraju i rozmawiało m.in. z Kramářem. Przedstawili oni politykom czeskim plany wywołania antyaustriackiego powstania po wkroczeniu na ziemie czeskie wojsk rosyjskich (autorem tego planu był pełnomocnik polityczny przy Sztabie „Drużyny” Alois Tuček). Vaňek został skierowany póź-niej do Szwajcarii, gdzie rozmawiał z Benešem i Masarykiem. Wspomnienia z tej misji zob. V. Vaňek, Moje válečná Odysea, Praha 1925.50 F. Šteidler, op. cit., s. 10.51 Cyt. za: B. Tatarow-Alberd, Czecho-Słowackije nacyonalnyje…, s. 218.52 J. Fidler, Zborov…, s. 47.

36


w którym wyznaczył, m.in. za schwytanie oficera czeskiego oddziału, nagrodę w wy-sokości 5 tys. koron53.

W drugiej połowie grudnia 1914 r. prawie wszystkie pododdziały „Drużyny” zostały wycofane z frontu na odpoczynek. Ze względu na straty bojowe i choroby spowodowane trudnymi warunkami atmosferycznymi „Drużyna” potrzebowała uzupełnień. Można ich było dokonać w dwojaki sposób: albo przez powołanie kolejnych roczników poboro-wych spośród Czechów i Słowaków – obywateli austro-węgierskich mieszkających w Rosji, albo też przez pozyskanie ochotników spośród jeńców narodowości czeskiej i słowackiej. Pierwszy z tych sposobów, wobec wyczerpania się możliwości rekrutacyjnych wśród Cze-chów i Słowaków (ci spośród nich, którzy mieli obywatelstwo rosyjskie, byli wcielani do carskiej armii, a liczebność pozostałych była niewielka) nie dawał nadziei na pozyskanie niezbędnej liczby ochotników. Pozostawała więc druga nader obiecująca możliwość, gdyż jeńców narodowości czeskiej i słowackiej w Rosji było wielu. Jej realizacja wymagała jednak zgody władz rosyjskich.

Prace w tym kierunku rozpoczęły się już pod koniec października 1914 r. Pełnomoc-nicy czechosłowaccy przy dowództwie „Drużyny” rozpoczęli wówczas starania w do-wództwach rosyjskich – 3 Armii, Frontu Południowo-Zachodniego, a przede wszystkim w „Stawce” – o wyrażenie zgody na uzupełnianie stanów bojowych „Drużyny Czeskiej” przez wcielenie do niej jeńców – byłych żołnierzy armii austro-węgierskiej. Dowództwo rosyjskie, będące pod wrażeniem dotychczasowej postawy żołnierzy czeskich, zgodziło się na te propozycje54. W dniu 17 (4) grudnia 1914 r. Sztab 3 Armii wydał rozkaz, w którym m.in. czytamy: Naczelny Wódz na liczne prośby przedstawicieli Czechów w Rosji, zgodził się na wstępowanie do Czeskiej Drużyny powstałej w Kijowie również ochotników pocho-dzących z szeregów jeńców55. Zgodnie z tym rozkazem do „Drużyny” mieli być przyjęci tylko ci ochotnicy spośród jeńców, którzy trafili do niewoli w pasie działania 3 Armii i wyrazili chęć przyjęcia rosyjskiego obywatelstwa56. Dzięki tej zgodzie do połowy stycznia 1915 r. udało się zwerbować do służby w czeskim oddziale 259 ochotników, tzw. nowo-drużynników57. Umożliwiło to w krótkim czasie nie tylko uzupełnienie strat, ale również organizację kolejnych pododdziałów czeskiej jednostki. Zgodnie z rozkazem dowódcy

„Drużyny” z 6 marca (21 lutego) 1915 r. została sformowana samodzielna kompania, nazy-wana również ze względu na obecność w jej szeregach wielu byłych członków organizacji

„Sokół” tzw. oddziałem sokolskim (Sokolskí oddíl). Dowódcą kompanii został sztabskapi-tan Uspienski58. Ponieważ przyjmowano do służby w „Drużynie” ochotników, którzy nie znali języka rosyjskiego, „Stawka” zgodziła się na wprowadzenie do wewnętrznej służby w tym pododdziale również języka czeskiego59.

53 F. Šteidler, op. cit., s. 11; K. Pichlík, B. Klípa, J. Zabloudilová, Českoslovenští legionáři (1914–1920), Praha 1996, s. 29.54 RGWIA, f. 2003, op. 2, d. 323; F. Šteidler, op. cit., s. 11.55 Cyt. za: F. Langer, op. cit., s. 14.56 Ibidem.57 Nabór tych ochotników był jednorazowy. Do końca 1914 r. zgłosiło się do dowództwa „Drużyny” ok. 400 jeńców. Część po zapoznaniu się z warunkami postanowiła pozostać w niewoli rosyjskiej.58 Oddział został sformowany zgodnie z rozkazem dowódcy „Drużyny” z 6 III (21 II) 1915 r. Zob. F. Šteidler, op. cit., s. 13.59 B. Tatarow-Alberd, Czecho-Słowackije nacyonalnyje…, s. 218.

37


Znaczna większość ochotników z tej rekrutacji miała nastawienie mocno ruso-filskie, co zresztą odpowiadało nastrojom panującym w Czechach. Rudolf Medek, jeden z ochotników, a w przyszłości czołowy działaczy czechosłowacki w Rosji, we wspomnieniach pisał: (…) napełniony byłem aż po brzegi swego życia duchowego starym słowianofilstwem, literackimi sentymentami wobec wszystkiego co rosyjskie, a to był Puszkin, Gogol czy Dostojewski, Czajkowski lub Rimskij-Korsakow, ruskie pismo lub rosyjskie stroje, kozacy, gwardia carska lub „trojka” (…) napełniony by-łem tą mistyczną wiarą, połączoną z jakąś prasłowiańską tęsknotą, która wypływała z przeświadczenia o własnym przeznaczeniu i posłannictwie Słowiaństwa, a rosyjskie-go narodu szczególnie60.

Po krótkim odpoczynku na początku 1915 r. pododdziały „Drużyny” zosta-ły w większości skierowane na front w Karpatach. 1 i 2 kompania zostały wysłane w rejon Zborova i Medzilaborców, a 4 kompania miała działać w rejonie Gorlic. Na pogórzu Karpat w rejonie na zachód od Tarnowa walczyła 3 kompania. „Kompania sokolska” została początkowo skierowana do ochrony Sztabu „Drużyny” stacjonu-jącego w Tarnowie, a później na front w Karpatach. Pododdziały czeskie uczestni-czyły w ciężkich walkach na przełęczach karpackich zimą i wczesną wiosną 1915 r. Na froncie były używane do rozpoznania i wywiadu, ale też prowadziły dość inten-sywne oddziaływania agitacyjne adresowane do żołnierzy armii austro-węgierskiej narodowości czeskiej lub słowackiej, choć w wypadku tych ostatnich czyniono to sporadyczne i z nikłymi rezultatami. Wyobrażenie o tym, jak w praktyce wyglądała taka działalność, daje zapis w dzienniku Josefa Jiříego Šveca, ówczesnego podoficera, a później pułkownika i dowódcy jednej z dywizji legii czechosłowackich w Rosji. Czy-tamy tam m.in.: Szliśmy wtedy na rozpoznanie miejsca, w którym jeszcze nie stanęła rosyjska noga, i słyszeliśmy rozmowy po czesku, a potem dobrze nam znany serdeczny śpiew (…). Ja podszedłem pod same druty i gdy nie było można dalej iść, zacząłem mó-wić do Czechów, aby przeszli do nas wprost przez druty i poddali się. Bardzo mi za to dziękowali61. Dzięki takim właśnie akcjom udało się żołnierzom „Drużyny” namówić kilkuset Czechów i Słowaków do opuszczenia szeregów wojsk austro-węgierskich. Największy sukces odniosła wspomniana wcześniej I półkompania 2 kompanii „Cze-skiej Drużyny”. Dzięki skutecznej agitacji pododdział ten doprowadził 3 kwietnia 1915 r. niedaleko Stebnickiej Huty do poddania się wykrwawionych wcześniejszymi walkami i częściowo okrążonych dwóch batalionów austro-węgierskiego 28 pułku piechoty z Pragi. Pułk ten w większości tworzyli żołnierze narodowości czeskiej62. Kilka dni później, w nocy z 20 na 21 (z 7 na 8) kwietnia 1915 r., pluton ppor. Jana

60 R. Medek, op. cit., s. 24.61 J. J. Švec, op. cit., s. 22.62 Do niewoli pomaszerowało ok. 900–1000 żołnierzy pułku. W ówczesnej propagandzie jednostka miała przejść linię frontu wraz z orkiestrą i w szyku wojskowym. Przekłamanie wynikało po części z ówcześnie panujących nastrojów antyczeskich i szukania kozła ofiarnego w armii austro-węgierskiej. Po tym wyda-rzeniu AOK zażądało od cesarza podjęcia stanowczych kroków mających na celu zapobieżenie podobnym przypadkom. Po krótkim wahaniu cesarz postanowił rozwiązać pułk, co zostało oficjalnie ogłoszone 11 IV 1915 r. rozkazem AOK. K. Pichlík, Čeští vojáci proti…, s. 89–90; I. Šedivý, Češi, České zemé..., s. 83. 28 pp, mimo wydania rozkazu o rozwiązaniu go, nie przestał istnieć, nie został bowiem rozwiązany jego XI batalion marszowy, który walczył na froncie włoskim i odniósł duże sukcesy. J. Fučík, Pražský pěší pluk č. 28 na italské frontě 1915–1918, „Historie a Vojenství” 1996, nr 4, s. 16–59.

38


Syrovégo wziął do niewoli 2 oficerów i przeszło 100 żołnierzy z austriackiego 33 puł-ku piechoty63.

Po przełamaniu przez wojska austro-węgierskie frontu pod Gorlicami na początku maja 1915 r. jednostki 3 Armii, a w ich składzie czeskie pododdziały, podobnie jak woj-ska pozostałych rosyjskich armii, rozpoczęły odwrót na wschód. W okresie od maja do sierpnia 1915 r. 3 Armia przemieściła się z Karpat aż na Polesie. Odwrót wojsk rosyjskich wywarł przygnębiające wrażenia na żołnierzach czeskich64. Grzebał on również nadzie-ję – przynajmniej na jakiś czas – na wkroczenie czeskiego oddziału wraz z Rosjanami do własnego kraju. Było to szczególnie bolesne dla „starodrużników”, którzy wyjeżdżali kilka miesięcy wcześniej z przeświadczeniem, że za dwa miesiące będą w Pradze65. Za-łamywały się tym samym również nadzieje działaczy czeskich i słowackich w Rosji na szybkie wyzwolenie ojczystego kraju spod rządów austriackich. Pogorszenie się nastro-jów żołnierzy „Drużyny” nie obniżyło jakości wykonywanych przez nią zadań. W ciągu kilku miesięcy stała się ona coraz bardziej wyróżniającą się, elitarną jednostką armii rosyjskiej. Czescy ochotnicy wykonywali rozkazy dowódców rosyjskich z większą chęcią i zaangażowaniem niż żołnierze rosyjscy. W związku z tym byli dość często angażowa-ni do takich m.in. zadań, jak: rozpoznanie i wywiad, akcje propagandowe czy służba wartownicza66. Byli tłumaczami w sztabach rosyjskich, osłaniali wycofujące się carskie oddziały oraz – do czego podchodzili z niechęcią – jako żandarmi wyłapywali na zaple-czu frontu dezerterów i maruderów, których liczba w miarę postępów ofensywy państw centralnych znacznie się zwiększała.

Odnieśli w tych działaniach kilka znaczących sukcesów. W nocy z 26 na 27 maja, po rosyjskim szturmie na przyczółek mostowy na wschodnim brzegu Sanu w rejonie Sieniawy, poddały się dwa bataliony 36 pp z austriackiej 10 DP. Stało się tak w dużym stopniu dzięki agitacji prowadzonej przez żołnierzy 1 kompanii „Czeskiej Drużyny” wśród żołnierzy 36 pp – akcji skutecznie obniżającej ich i tak niezbyt wysokie morale67. Rosyjscy dowódcy dywizji i korpusów byli zadowoleni z postawy czeskich żołnierzy, czemu dawali wyraz w rozkazach pochwalnych68. W rozkazie pożegnalnym dowódcy

63 F. Šteidler, op. cit., s. 16. Morale wszystkich ówczesnych pułków armii austro-węgierskiej było bardzo niskie. Wpływ na to miały straty bojowe i pogarszające się warunki bytowe. O stanie „czeskich” oddziałów bojowy decydował dodatkowo aspekt narodowościowy. K. Pichlík, Čeští vojáci proti válce (1914–1915), Praha 1961, s. 89–90; I. Šedivý, Češi, České zemé a Velká válka 1914–1918, Praha 2003, s. 83–87.64 Podczas tego odwrotu „Drużyna” poniosła jak dotąd największe straty w dotychczasowych bojach. Szcze-gólnie odnosiły się one do „kompanii sokolskiej”, która w ostatniej chwili uratowała się z katastrofy 48 DP ówczesnego gen. mjr. Ławra Gieorgiewicza Korniłowa (dywizja ta niemal w całości dostała się do niewoli pod Zborovem). Kompania po tej akcji została rozwiązana, a żołnierze skierowani do innych pododdziałów. F. Langer, op. cit., s. 15.65 J. Houra, op. cit., s. 630.66 Żołnierze „Drużyny” niezbyt chętnie uczestniczyli w tego typu działaniach. Wiązały się one m.in. z rozmo-wami i odezwami wygłaszanymi do żołnierzy przez głośniki, które miały „zmiękczyć” spoistość oddziałów austro-węgierskich złożonych z żołnierzy narodowości czeskiej i słowackiej. V. Klecanda, Slovenský Zborov, Praha 1934, s. 83–84, 90 i passim.67 V. Prášek, op. cit., s. 78; F. Šteidler, op. cit., s. 16; V. Klecanda, op. cit., s. 87.68 Archiv Ústavu T. G. Masaryka (dalej – AÚTGM), f. Tomáš G. Masaryk – Rusko – legie (dalej – TGM – RL), k. 302, složka (dalej – sl.) 13, Wypisy z rozkazów dowódców rosyjskich dotyczących pododdziałów „Druży-ny”, b.d. Więcej informacji na temat postawy poszczególnych pododdziałów „Czeskiej Drużyny” i ich oceny przez dowództwa poszczególnych jednostek rosyjskich, w których walczyły, zob.: RGWIA, f. 2003, op. 2,

39


rosyjskiej 48 DP (odtworzonej po klęsce pod Zborovem) m.in. czytamy: Oni (żołnierze czescy – red.) dostarczali informacje, których nie można było zdobyć w żaden inny sposób (…) Rosyjskie podziękowania69.

Na froncie uwidocznił się tak charakterystyczny dla „Drużyny” duch wspólnoty i brater-stwa panujący między szeregowcami i młodszymi oficerami. Nie pozostało to bez wpływu na wewnętrzną spoistość i etos tej jednostki. Poza integrującymi czeską jednostkę (do-świadczanymi zresztą przez wszystkie formacje) niebezpieczeństwami i trudami życia frontowego istotną w tym rolę odgrywała też specyfika jej służby. Świadomość bowiem tego, że każdy nierozważny krok czy brak współpracy między żołnierzami może skutko-wać śmiercią lub niewolą (co zresztą było równoznaczne ze śmiercią) umacniała żołnier-ską solidarność i lojalność. W tym czasie rozpowszechniło się wśród żołnierzy czeskich hasło, będące parafrazą popularnej dewizy muszkieterów: Wszyscy za jednego i jeden za wszystkich, a mienie jednego jest mieniem wszystkich70. Hasło to zyskało m.in. praktyczny wyraz w powoływaniu tzw. funduszy inwalidzkich (invalidní fondý), które – złożone z do-browolnych datków żołnierzy i osób prywatnych – miały wspierać rannych i inwalidów z czeskiej jednostki71.

Podczas walk odwrotowych w jednostce czeskiej doszło do zmiany dowódcy. Po inter-wencji w dowództwie Frontu Południowo-Zachodniego członków Komisji Wojskowej Związku Czechosłowackich Towarzystw w Rosji ppłk Sazantowicz został odwołany72. Nowym dowódcą został mianowany 7 lipca (24 czerwca) 1915 r. płk Wiaczesław Pla-tonowicz Trojanow. Był to jeden z wybitniejszych oficerów rosyjskich tego szczebla. W dotychczasowych walkach w Galicji wyróżnił się odwagą i roztropnością. Był świet-nym dowódcą pułku piechoty; rozumiał żołnierzy i doceniał ich wartość73. Zmiana dowódcy uwidoczniła się szczególnie w podejściu do formacji czeskich ochotników. Dotychczas dowództwo rosyjskie traktowało ich podobnie jak swoich niezbyt dobrze wykształconych żołnierzy, gdy tymczasem większość składu „Drużyny” wywodziła się ze środowisk inteligenckich, a wielu z nich reprezentowało młodzież akademicką. Sło-wem, byli to żołnierze całkowicie innego typu74. Stosowanie więc wobec nich metod dyscyplinowania opartych bardziej na strachu przed przełożonym niż na przekonaniu

d. 324; B. Tatarow-Alberd, Czecho-Słowackije nacyonalnyje…, s. 219.69 RGWIA, f. 2003, op. 2, d. 324. Tekst tego rozkazu podany jest również w pracy F. Langera (Pamĕtní kniha…, s. 18–19), różni się jednak kilkoma szczegółami.70 J. K. Slaničk, Vzpomíná…, w: Pod slavnými prapory starodružniků, Praha 1927, s. 43.71 J. J. Švec, op. cit., s. 207. Dzięki staraniom działaczy czeskich i słowackich powołano również tzw. Fundusz

„Czeskiej Drużyny” (Fond České Družiny), mający wspierać żołnierzy tej jednostki (rannych i inwalidów) oraz ich rodziny. Dzięki dobrowolnym datkom do 1 II 1915 r. od 229 osób wpłynęło 24 482 rubli. Więcej na ten temat zob. J. Kudela, Přehled vývoje…, s. 18.72 Komisja sprawowała ogólny nadzór polityczny oraz kontrolowała warunki bytowe i ekonomiczne w „Dru-żynie”. W skład Komisji, jak wcześniej wspomniałem, wchodzili: Tuček, dr Vondrák, Heřman, Pučálka, Or-szág i Rejman. Na podstawie informacji przekazanych im przez żołnierzy, zarzucili oni ppłk. Sazantowiczowi brak dbałości o zaopatrzenie „Drużyny” oraz niegospodarność, a także grubiaństwo i traktowanie żołnierzy jak niewolników. Dodatkowo zarzucono mu wręcz ucieczkę ze Sztabem „Drużyny” na głębokie tyły frontu podczas ofensywy państw centralnych wiosną 1915 r. Razem z nim stanowisko stracił intendent „Drużyny” sztabskapitan Pluto. Oficjalnie poinformowano jednak, że zmiana dowódcy nastąpiła z powodu nierozumie-nia przez ppłk. Sazantowicza duszy żołnierzy czeskich. F. Langer, op. cit., s. 19.73 Krótki biogram płk. Wiaczesława Trojanowa zob. J. Fidler, Generálové..., s. 232–233.74 ÚVA – VHA, f. OČSNR – SO (Slovenský odbor), k. 77, List dr. Markoviča do Viesta z 2 IV (20 III) 1916 r.

40


o słuszności sprawy, o którą walczą, powodowało niechęć do oficerów rosyjskich słu-żących w czeskiej jednostce. Dodatkowo niechęć tę potęgował sposób, w jaki żołnierze rosyjscy traktowali poddających się do niewoli Czechów służących w armii austro-

-węgierskiej. Amerykański historyk John Bradley napisał: (…) łatwo wyobrazić sobie konsternację Czechów (żołnierzy „Drużyny – J.P.W.), gdy byli świadkami, jak Rosja-nie karzą chłostą jeńców wojennych próbujących przyłączyć się do przyjaciół, rodaków, a nawet krewnych spośród żołnierzy. Okrutne zachowanie rosyjskich żołnierzy można wytłumaczyć ich nieznajomością sprawy, ale trudno jest wybaczyć oficerom, którzy trak-towali Czechów z podejrzliwością i uprzedzeniem. (…) Niewielu oficerów nastawionych panslawistycznie było po stronie czeskiej75. Te niedobre doświadczenia, z racji pełnienia później przez „starodrużników” funkcji dowódczych w Korpusie Czechosłowackim na Syberii, zaciążyły na stosunku wojsk czechosłowackich do Kołczaka i jego zachowaw-czego korpusu oficerskiego. Mimo tych uprzedzeń płk. Trojanowowi udało się zdobyć na trwałe zaufanie podwładnych76.

Duże znaczenie dla przyszłości formacji czechosłowackich w Rosji miały propozycje przedstawione przez działaczy czechosłowackich władzom rosyjskim w pierwszej po-łowie 1915 r. Szczególną aktywność w tym względzie przejawiały środowiska związane z tzw. grupą kijowską. Rozpoczęły one starania o zwiększenie liczebności oddziałów czechosłowackich walczących u boku armii rosyjskiej. Václav Vondrák 4 stycznia 1915 r. (22 grudnia 1914 r.) przedstawił projekt utworzenia z jeńców-ochotników czeskich i sło-wackich z byłej armii austro-węgierskiej 15–20-tysięcznej dywizji strzeleckiej. Projekt ten został złożony w Kwaterze Głównej Naczelnego Wodza Nikołaja Nikołajewicza w Mo-hylewie, gdzie (m.in. przez gen. Nikołaja N. Januszkiewicza) został uznany za cieka-wy77. Projekt ten stał się również przedmiotem odbytej 27 (14) stycznia 1915 r. rozmowy przedstawicieli organizacji czechosłowackich (Vondráka, Jindříška i Františka Dědiny) z wielkim księciem Nikołajem Nikołajewiczem. Prawdopodobnie zachęcony dobrym przyjęciem Vondrák złożył następnego dnia nowe memorandum, w którym domagał się nie tylko utworzenia samodzielnej dywizji, lecz również ogłoszenia, że będzie ona traktowana jako jednostka niepodległego w przyszłości państwa. Ten kolejny postulat zaniepokoił rosyjskie naczelne dowództwo, które było już prawie gotowe do podjęcia się tworzenia większej formacji czechosłowackiej, aczkolwiek na podstawie wcześniejszych ustaleń. Czeski historyk Jaroslav Papoušek napisał: gen. Januszkiewicz był względem

75 J. Bradley, The Czechoslovak Legion in Russia 1914–1920, Nowy Jork 1991, s. 42. Stwierdzenie to znajduje potwierdzenie we wspomnieniach wielu byłych żołnierzy „Drużyny”. Więcej na ten temat zob.: J. J. Švec, op. cit., s. 134 i n.; V. Klecanda, op. cit., s. 60–62; Pod slavnými prapory starodružniků, Praha 1927, s. 35–37, 72–73.76 O tym oficerze rosyjskim niemal wszyscy piszą z wielkim poważaniem. F. Šteidler, op. cit., s. 17.77 J. Papoušek, Kritické poznámky o potach revoluční akce na Rusi, „Naše Revoluce” 1927/1928, nr 18, s. 254–255; idem, Rusko a československé legie v letech 1914–1918, Praha 1932, s. 12–17. Pierwszy raz propozycja powiększenia „Czeskiej Drużyny” padła na wspomnianym wcześniej spotkaniu Tučka i Vondráka z ów-czesnym szefem sztabu Frontu Południowo-Zachodniego gen. Aleksiejewem 27 (14) XI 1914 r. Wtedy to oprócz kwestii o charakterze politycznym Czesi wysunęli również propozycje rozwinięcia „Czeskiej Dru-żyny” w większą formację. Rosyjski generał uznał je jednak za przedwczesne i stwierdził, że dalszy rozwój czeskiej jednostki powinien nastąpić po wkroczeniu wojsk rosyjskich na ziemie czeskie. J. Červinka, Cestau našeho odboje…, s. 41.

41


tworzenia większych jednostek czeskich tego samego zdania, co dr Vondrák78. Rosyjskie władze wojskowe uznawszy, że wobec kolejnych żądań czechosłowackich – tym razem już bardziej o charakterze politycznym – nie są władne rozpatrywać tej sprawy, skiero-wały Vondráka do rosyjskiego MSZ79.

Na początku marca 1915 r. odbył się I Zjazd Związku Czeskosłowackich Towarzystw w Rosji. Wtedy to władzę przejęli działacze z tzw. grupy piotrogrodzkiej. Przedstawiciele organizacji kijowskich, dominujący do tej pory w ruchu narodowym, uzyskali zaś znacz-ne wpływy w nowo powstałej Komisji Wojskowej, co umożliwiło im dalsze odgrywanie decydującej roli w działalności wojskowej. Ich ambicją było realizowanie własnych kon-cepcji, niemal bez wiedzy władz Związku, co wkrótce doprowadziło do konfliktu z wła-dzami rosyjskimi. W połowie marca 1915 r. doszło do spotkania Vondráka z rosyjskim ministrem spraw zagranicznych Siergiejem D. Sazonowem, który stanowczo sprzeciwił się jego żądaniom. Nie tylko nie wyraził zgody na dalszy rozwój oddziałów czechosłowac-kich, ale również nie chciał wydać jakiejkolwiek deklaracji dotyczącej przyszłości Czech80. Ówczesna rosyjska dyplomacja jeszcze nie przewidywała likwidacji czy też dekompozycji Austro-Węgier. Nie chciała też (ze względów politycznych) dalszego rozwoju formacji czechosłowackich. Działania Vondráka i kijowskiej Komisji Wojskowej sprawiły, że decy-zje w sprawie dalszego rozwoju formacji czechosłowackich przeszły ze „Stawki” (bardzo przychylnej tym kwestiom) w ręce rosyjskiego MSZ, które pozostało głuche na postulaty czechosłowackie.

Władze Związku, poinformowane o działaniach Vondráka i kijowskiej Komisji Wojskowej, postanowiły zatrzeć niekorzystne wrażenie po poprzednich działaniach i mimo wszystko uzyskać zgodę władz rosyjskich na formowanie kolejnych jednostek czechosłowackich. Na odbytym 13 kwietnia (31 marca) 1915 r. posiedzeniu Prezy-dium Związku zostało ogłoszone memorandum do rządu rosyjskiego, domagające się powierzenia dalszej organizacji wojsk czechosłowackich władzom tegoż Związ-ku. Władze te zamierzały znacznie zwiększyć liczebność oddziałów przez werbunek ochotników spośród przebywających w Rosji jeńców austro-węgierskich narodowości czeskiej i słowackiej. Memorandum zostało przekazane rządowi rosyjskiemu w poło-wie kwietnia 1915 r. Różniło się ono w kilku kwestiach od wcześniejszego memoran-dum Vondráka, m.in. nie zawierało warunków użycia oddziałów czechosłowackich na froncie wschodnim i tylko bardzo ogólnikowo napomykało o sprawie powołania państwa czechosłowackiego81.

W rosyjskiej Radzie Ministrów, która rozpatrywała memorandum zjazdu, zarysowały się dość rozbieżne stanowiska. W końcu jednak przeważyło zdanie Sazonowa, który stwier-dził, że Rosja ma na tyle wielkie rezerwy ludzkie, że nie musi zaciągać rekrutów do wła-snej armii spośród jeńców wojennych, a przy tym łamać międzynarodowych zobowiązań.

78 J. Papoušek, Kritické poznámky..., s. 255.79 Ibidem.80 Ibidem, s. 264.81 W sprawie użycia oddziałów czechosłowackich stwierdzano (ibidem, s. 64), że powinny wziąć udział w wielkim boju Słowiaństwa z Germaństwem. Vondrák chciał, by oddziały czechosłowackie wzięły udział w walce dopiero po ogłoszeniu niepodległości i zajęciu przynajmniej części ziem czeskich (trzeba pamię-tać, że front przebiegał wtedy jeszcze w Karpatach). J. Papoušek, Kritické poznámky…, s. 257; idem, Rusko a československé legie…, s. 26.

42


Rosyjskie MSZ równie negatywnie odniosło się do kompromisowej propozycji „Stawki”, która proponowała obejście umowy haskiej, przez przyznanie ochotnikom spośród jeń-ców austro-węgierskich rosyjskiego obywatelstwa82.

Mimo niezbyt szczęśliwych posunięć Komisji Wojskowej oraz stanowiska rosyjskiego MSZ, działacze czescy i słowaccy w Rosji dzięki postawie żołnierzy „Czeskiej Dru-żyny” na froncie mogli w tym czasie liczyć na przychylność czynników wojskowych. W pierwszym rzędzie chodzi tutaj o dowództwo 3 Armii z nowym dowódcą gen. piech. Leonidem Wilgielmowiczem Leszem na czele83, jak i o przedstawicieli rosyjskiego wy-wiadu wojskowego84. Wielkim zwolennikami czechosłowackiej akcji wojskowej byli szef Sztabu Frontu Południowo-Zachodniego, a od września 1915 r. szef Sztabu Na-czelnego Wodza gen. Michaił D. Aleksiejew i szef Sztabu KOW (a później dowódca) gen. Chodorowicz85.

Brak oficjalnej zgody władz rosyjskich na rekrutację ochotników do wojsk czecho-słowackich spośród jeńców nie zgasił nadziei członków Komisji Wojskowej na zmianę sytuacji86. Przedstawiciele rezydujących w Piotrogrodzie władz Związku Towarzystw Czeskosłowackich dzięki nieoficjalnym kontaktom byli znacznie lepiej poinformowani o stanowisku władz rosyjskich względem kwestii werbunku jeńców. Dlatego też w roz-mowach z urzędnikami rosyjskimi nie poruszali już tej kwestii, przenieśli zaś akcent na możliwość werbunku żołnierzy do czechosłowackiej jednostki z pułków rosyjskich, w których służyli Czesi – obywatele rosyjscy (dotyczyło to głównie ok. 5 tys., według szacunków „Stawki”, kolonistów z Wołynia)87. W ciągu kilku kolejnych miesięcy odbyło się parę spotkań przedstawicieli władz Związku z generałami rosyjskimi. Doprowadziły one do wydania przez Sztab Naczelnego Wodza 28 (15) października 1915 r. zgody na wstępowanie do szeregów „Drużyny” Czechów i Słowaków służących w oddziałach rosyjskich88.

Zgoda na werbunek Czechów z armii rosyjskiej umożliwiła dowództwu „Druży-ny” sformowanie kolejnych pododdziałów oraz uzupełnienie już istniejących. Nowi

82 Na pytanie ówczesnego premiera rządu rosyjskiego Iwana L. Goremykina negatywnie o postulatach czechosłowackich wypowiedział się minister spraw zagranicznych Sazonow. Stwierdził on, że wobec ratyfikowania przez Rosję umowy z 1907 r. o prowadzeniu wojny, nie może zgodzić się na tworzenie czechosłowackich oddziałów z jeńców austro-węgierskich, jak również dawanie Związkowi jakich-kolwiek formalnych obietnic co do przyszłych losów ziem czeskich i słowackich. Minister sprawie-dliwości Iwan Szczegłowitow dopuścił jednak możliwość służby ochotników-jeńców, pod warunkiem przyznania im obywatelstwa rosyjskiego. Natomiast przedstawiciele władz wojskowych: szef Sztabu Naczelnego Wodza gen. Januszkiewicz i minister wojny gen. Suchomlinow pozytywnie wypowiedzieli się o żądaniach Związku. J. Papoušek, Carské Rusko…, s. 67, dok. nr 12; idem, Kritické poznámky…, s. 271, dok. nr 2.83 Dowódca 3 Armii od 3 VI 1915 r. Walczył na jej czele podczas odwrotu, a później jesienią i zimą na Polesiu. A. Brusiłow, Moi wospominanija, Moskwa 2001, s. 415.84 Więcej na ten temat zob.: M. Aleksiejew, Wojennaja razwiedka Rossii. Pierwaja mirowaja wojna, t. 3, cz. 1, Moskwa 2001, s. 27, 128 i n.; J. Fidler, Zborov…, s. 51.85 V. Prášek, op. cit., s. 108.86 Świadczy o tym treść dokumentów kierowanych przez Komisję Wojskową do władz rosyjskich. Korespon-dencja w tej sprawie znajduje się w RGWIA (f. 2000, op. 2, d. 1549).87 Według czeskich historyków, w „Drużynie” miało służyć 1099 Czechów z Wołynia. J. Vaculík, op. cit., t. 2, Léta 1914–1945, s. 13.88 RGWIA, f. 2000, op. 2, d. 1549.

43


ochotnicy reprezentowali już znacznie inny typ żołnierzy. Ówczesny chor. Matěj Němec, a później jeden z wyższych dowódców Korpusu Czechosłowackiego, wspominał: mie-liśmy w 5 kompanii większość wołyńskich rolników. Ci starsi z tego faktu (skierowania do jednostki czeskiej – J.P.W.) w ogóle się nie cieszyli, ponieważ już zrośli się z rosyjskim środowiskiem i do naszych dążeń odnosili się dość chłodno89. Dzięki pracy wychowawczej prowadzonej przez młodych czeskich oficerów i podoficerów nastąpił znaczny wzrost świadomości narodowej tej grupy żołnierzy. W rezultacie na początku 1916 r. morale tych pododdziałów – uzupełnionych ochotnikami spośród jeńców, którzy dostali się do

„Drużyny” przez indywidualne starania – nie odbiegało od ducha bojowego „starych” kompanii, a występujące jeszcze różnice dotyczyły wyszkolenia90. Na początku stycz-nia 1916 r. zarówno dzięki aktywności ppłk. Trojanowa, jak i przychylności dowódcy 3 Armii gen. Lesza liczebność „Drużyny” osiągnęła 1673 żołnierzy91. Jej dowódca ppłk Trojanow, którego sztab mieścił się wówczas w majątku ziemskim Iwań pod Słuckiem, planował po tych wzmocnieniach przekształcić „Drużynę” w pułk strzelców. Jego sta-rania, wsparte przez członków władz Związku i Komisji Wojskowej, dzięki przychyl-ności władz wojskowych zostały uwieńczone powodzeniem. Zgodnie z wydanym pod koniec grudnia 1915 r. rozporządzeniem szefa Sztabu Naczelnego Wodza gen. Alek-siejewa, „Czeska Drużyna” została przekształcona w Czeskosłowacki Pułk Strzelców (Československý střelecký pulk – Czechosłowackij striełkowyj połk)92. Miał się on skła-dać z dowództwa, dwóch batalionów strzelców93 (rosyjskie pułki miały etatowo cztery bataliony), oddziału karabinów maszynowych, oddziału pomocniczego i orkiestry94. Dodatkowo, zgodnie z rozkazem z 28 (15) marca 1916 r., została utworzona kompania zapasowa pułku w Kijowie. Powstała ona z przeformowania dotychczasowej kompanii zapasowej „Czeskiej Drużyny” (kompania ta została wcześniej utworzona z 17 kompanii XXVI batalionu zapasowego z Krzemieńca) i etatowo miała mieć 250 żołnierzy. Siedzibą

89 M. Němec, Návraty ke svobodě, Praha 1994, s. 34–35.90 RGWIA, f. 2000, op. 2, d. 1549.91 ÚVA – VHA, Česká družina, k. 8, č. 47, Česká družina. Přehled osobních změn 20 VIII 1914 r. do 20 I 1916 r.; OČSNR – Vojenský odbor (dalej – VO), k. 50, Statistiky československé armády v Rusku 15 VIII do 1 V 1918 r. Czechom – i częściowo Słowakom – udało się odnieść pewien sukces w tworzeniu oddziałów wojskowych ze znaczną autonomią wewnętrzną. Podobnego sukcesu nie odnieśli bardziej liczni Polacy. Polskie środowiska polityczne zorientowane na Rosję carską powołały pod koniec września 1914 r. w Warszawie Komitet Narodowy. Była to odpowiedź na wcześniejsze deklaracje rosyjskie odno-szące się do przyszłości ziem polskich, ogłoszone przez ministra spraw zagranicznych Siergieja Sazono-wa, a także odezwę naczelnego wodza armii rosyjskiej w. ks. Mikołaja Mikołajewicza z 14 VIII 1914 r. Inicjatywa tworzenia oddziałów polskich u boku armii rosyjskiej została jednak sparaliżowana przez dowództwo carskie. Utworzono jedynie 900-osobowy Legion Puławski (739 drużyna nowoaleksandryj-ska i 740 drużyna lubelska), zlikwidowany de facto w październiku 1915 r., na czym zaważyły głównie względy polityczne.92 RGWIA, f. 2003, op. 2, d. 324. Edvard Beneš (op. cit., s. 563, dok. nr 243, Rozkaz náčelníka štabu nejvyššího velitele o přeměně Družiny v pluk), a za nim autorzy większości opracowań podają, że rozkaz gen. Aleksiejewa został wydany 13 I 1916 r. (31 XII 1915 r.). Wynika to raczej z tego, że taka data widnieje w rozkazie dowódz-twa Frontu Zachodniego z 15 (2) I 1916 r., że za początek naliczania żołdu za służbę w Czeskosłowackim Pułku Strzelców uznaje się właśnie 13 I 1916 r. Pierwszy rozkaz dowódca pułku wydał 3 II (21 I) 1916 r. V. Prášek, op. cit., s. 98.93 RGWIA, f. 2003, op. 2, d. 324.94 ÚVA – VHA, 1. střelecký pluk, k. 7, Prikaz ppłk. Trojanowa z 20 II (7 II) 1916 g.; F. Šteidler, op. cit., s. 17.

44


kompanii były koszary przy ul. Moskiewskiej95. Sam pułk stał się rdzeniem formowa-nych niedługo potem kolejnych jednostek, które po przekształceniach weszły w skład Korpusu Czeskosłowackiego (Czechosłowackiego)96.

„Czeska Drużyna” podczas blisko 16-miesięcznego pobytu na froncie wykazała wielkie zalety bojowe, docenione zresztą przez dowództwa rosyjskie różnych szczebli. Z całko-witej liczby 2237 żołnierzy, którzy przeszli przez jej szeregi, 2 oficerów i 481 szeregow-ców zostało odznaczonych Krzyżem św. Jerzego, a 7 z nich, posiadających wszystkie cztery klasy tego orderu, zostało tzw. rycerzami św. Jerzego, co było wyróżnieniem niezwykle rzadkim97. Ponadto wielu otrzymało inne odznaczenia, a wśród nich ordery: św. Władimira, św. Stanisława (było to pierwsze odznaczenie, którym zostali uhonoro-wani żołnierze czescy) i św. Anny. Zdaniem niektórych historyków „Drużyna” miała otrzymać proporcjonalnie najwięcej odznaczeń ze wszystkich podobnej wielkości jed-nostek armii rosyjskiej walczących na froncie wschodnim podczas I wojny światowej. Co ciekawe, szczególnie dużo pochwał i odznaczeń otrzymali młodsi oficerowie czescy, którzy podczas walk wykazali się nie tylko odwagą, lecz również sprytem i rozwagą. Poza wspomnianym już Čečkiem z 1 kompanii, można tu wymienić Josefa Šveca, Ka-rela Vašátko, Vojtěcha Vladimíra Klecande z 2 kompanii, Otakara Husáka i Jaroslava Vilímka z 3 oraz Jana Syrovego z 4 kompanii98. Większość z nich objęła później wyższe stanowiska w powstałym pod koniec I wojny światowej Korpusie Czechosłowackim w Rosji. Korpus ten sprawdził się w walkach przeciwko bolszewikom na Syberii i rosyj-skim Dalekim Wschodzie.

W całym okresie istnienia „Drużyny Czeskiej” zginęło 24 żołnierzy, 112 zostało ran-nych, z czego 17 zmarło99. Nie były to straty duże. Pododdziały czeskie nie prowadziły bowiem typowych, przynoszących ogromne (sięgające nawet 90%) straty działań fron-towych, tj. natarć na umocnione linie wroga, czy też zaciekłej obrony pod zmasowanym ogniem artylerii bomb i broni maszynowej, czego doświadczyła większość „normalnych” jednostek piechoty.

Wraz z przekształceniem „Czeskiej Drużyny” w Czeskosłowacki Pułk Strzelców nastąpiła zmiana dyslokacji poszczególnych pododdziałów czechosłowackich. W wy-niku bowiem wydarzeń na froncie latem i jesienią 1915 r. wchodząca w skład Frontu Zachodniego rosyjska 3 Armia znalazła się w rejonie Mińska i Pińska, gdzie oprócz zmiany warunków terenowych (z terenów podgórskich Podhala na niziny i bagna 95 ÚVA – VHA, 1. střelecký pluk, k. 4, Prikaz ppłk. Trojanowa z 28 (15) III 1916 g.96 Nazwa Korpus Czeskosłowacki w Rosji jest terminem umownym. W literaturze i świadomości potocznej określa się nim wszystkie formacje czechosłowackie istniejące w tym państwie w latach 1917–1920 r. W rze-czywistości nazwa wojsk czechosłowackich w Rosji w omawianym czasie się zmieniała. Od chwili powstania tego niższego związku operacyjnego do 1 II 1919 r. obowiązywała nazwa „Korpus Czeskosłowacki w Rosji”. Tego dnia na mocy decyzji władz niepodległej Czechosłowacji zmieniono nazwę na „Wojsko Czeskosłowac-kie w Rosji” i obowiązywała ona już do końca pobytu oddziałów czechosłowackich na Syberii i Dalekim Wschodzie, czyli do września 1920 r. W literaturze przedmiotu, szczególnie w pracach historyków zachod-nich, występuje nazwa „Legion Czechosłowacki w Rosji”. Badacze polscy oddziały czechosłowackie podczas I wojny światowej i wojny domowej w Rosji określają jako „Korpus Czechosłowacki w Rosji”.97 V. Vávra, op. cit., s. 114.98 AÚTGM, f. Tomáš G. Masaryk-Rl, k. 302, sl. 13, Wýpisy z objednávky ruské vedení, b.d.99 ÚVA – VHA, OČSNR – VO, k. 50, Statistiky československé armády v Rusku 15 VIII do 1 V 1918 r.Jiří Fidler podaje (Zborov…, s. 49), że „Drużyna” straciła 46 zabitych, zdezerterowało 13 (wszyscy narodowo-ści rosyjskiej), 33 zaginęło, a 231 było niezdolnych do dalszej służby.

45


Polesia) przeciwko sobie miała teraz nowego przeciwnika – oddziały niemieckie. Dowódca pułku ppłk Trojanow i członkowie Komisji Wojskowej w przekonaniu, że znacznie większe sukcesy militarne, jak i propagandowe „Drużyna” może osiągnąć w działaniach przeciwko armii austro-węgierskiej, pod koniec 1915 r. podjęli sta-rania zmierzające do przeniesienia jej pododdziałów w skład Frontu Południowo-

-Zachodniego. Starania te spotkały się jednak ze sprzeciwem dowództwa 3 Armii; nie chciało się ono bowiem pozbywać tak wyborowego oddziału, za jaki uważano czeską jednostkę. Na początku stycznia 1916 r., po interwencji w Sztabie Naczelne-go Wodza i dłuższych rozmowach z dowództwem Frontu Zachodniego i 3 Armii, dowództwo rosyjskie wyraziło zgodę na skierowanie I batalionu czechosłowackiego pułku (batalionem tym dowodził kpt. Dmitrij N. Zembalewskij) na południe, w re-jon operacyjny Frontu Południowo-Zachodniego, gdzie już od lipca 1915 r. walczyła I półkompania 2 kompanii100. Realizując rozkazy rosyjskiego dowództwa, 7 lutego (25 stycznia) 1916 r. miejsce postoju pułku w Iwaniu opuściły 1 i 3 kompania oraz II półkompania 2 kompanii. Pododdziały te zostały dowiezione koleją w rejon dzia-łań rosyjskiej 8 Armii. Po dotarciu na miejsce przeznaczenia w połowie lutego 1916 r. wszystkie (z wyjątkiem 4 kompanii) pododdziały czechosłowackie zostały przydzie-lone do poszczególnych związków operacyjnych 8 Armii. I tak: 1 kompania trafiła do XI KA, połączone półkompanie 2 kompanii zostały skierowane do 33 KA, a 3 kom-pania trafiła do 26 DP VII KA. 4 kompania nieco później, tj. 5 marca (20 lutego) 1916 r., została decyzją dowódcy Frontu Południowo-Zachodniego przydzielona do 9 Armii, której sztab stał w tym czasie w Kamieńcu Podolskim101. Poszczególne kom-panie czechosłowackie weszły do służby niemal natychmiast po przybyciu w rejon działania wojsk Frontu Południowo-Zachodniego. Kompanie 5, 6, 7 i 8, tworzone w większości przez rosyjskich Czechów, wraz ze sztabem pułku pozostawały nadal w podporządkowaniu dowódcy 3 Armii gen. Lesza i uczestniczyły w działaniach tej armii. Dzięki napływowi dużej liczby rekrutów 29 (16) marca 1916 r. w Iwaniu powstała 9 kompania. Tym samym został przekroczony etat pułku określony przez rosyjskie władze wojskowe102.

Do stycznia 1916 r. działania jednostki czechosłowackiej były starannie ukrywane za-równo przed społeczeństwem rosyjskim, jak i przed zagraniczną opinią publiczną. Suk-cesy frontowe jednostki, a przede wszystkim odchodzenie władz rosyjskich od koncepcji osłabienia monarchii habsburskiej na rzecz całkowitego jej rozbicia sprawiły jednak, że naczelne władze wojskowe zgodziły się, prawdopodobnie ze względów propagandowych, na przerwanie milczenia na ten temat. Pierwsza informacja, opublikowana za zgodą władz wojskowych w gazetach rosyjskich, dotyczyła akcji przeprowadzonej przez nie-wielką grupę żołnierzy czeskich pod dowództwem chor. Jana Syrovego 2 lutego (20 stycz-nia) 1916 r.103.

100 F. Šteidler, op. cit., s. 16–17.101 V. Prášek, op. cit., s. 99–100.102 F. Šteidler, op. cit., s. 17.103 AÚTGM, f. TGM-Rl, k. 302, sl. 13, Výpisy z objednávky ruské vedení, b.d. Akcja miała miejsce niedaleko wzgórza 77 koło wsi Haluży na południe od Prypeci. Celem jej było rozpoznanie sił prze-ciwnika. Rosyjscy żołnierze, mający ubezpieczać akcję, wycofali się od razu po otwarciu ognia przez Austriaków. W wyniku tego Czesi zostali okrążeni. Dzięki roztropności dowódcy i własnej odwadze

46


Jednocześnie carskie władze pod wpływem postulatów władz Związku Czeskosłowac-kich Towarzystw w Rosji i Komisji Wojskowej (postulaty te przedstawiano za pośrednic-twem rosyjskich władz wojskowych) zgodziły się na pewne ułatwienia w przyznawaniu obywatelstwa rosyjskiego ochotnikom do pułku czeskosłowackiego. Ponadto tym żołnie-rzom czechosłowackiej jednostki, którzy jeszcze nie otrzymali obywatelstwa rosyjskiego przyznano prawa przysługujące żołnierzom rosyjskim. Było to ważne przede wszystkim dla rodzin ochotników, zyskały one tym samym opiekę oraz świadczenia ze strony władz rosyjskich104.

Przeformowanie „Czeskiej Drużyny” w Czeskosłowacki Pułk Strzelców było pierwszym krokiem do dalszego rozwoju czechosłowackich formacji wojskowych w Rosji. Prawdziwy przełom nastąpił jednak 21 (8) kwietnia 1916 r. Tego dnia car Mikołaj II wydał bowiem rozporządzenie o oswobodzeniu jeńców słowiańskich narodowości, którzy ochotniczo wstą-pią do jednostek narodowych w składzie armii rosyjskiej105. Decyzja ta zapadła głównie pod wpływem działaczy czechosłowackich – Tučka i Rejmana, którym udało się do tej sprawy zjednać wyższych dowódców rosyjskich, oraz w głównej mierze dzięki przychyl-ności szefa Sztabu Naczelnego Wodza gen. Aleksiejewa, sprawującego de facto naczelne dowództwo w imieniu nieudolnego cara106. Mimo że rozporządzenie dotyczyło wszyst-kich narodowości słowiańskich zamieszkujących monarchię Austro-Węgierską, najwięcej skorzystali z niego Czesi (na początku sierpnia możliwość swobodnego wstępowania do oddziałów została znacznie ograniczona). W ciągu kilku następnych miesięcy chęć wstą-pienia do jednostki czechosłowackiej wyraziła znaczna liczba jeńców czeskich, a także – w mniejszym stopniu – słowackich. Już pod koniec kwietnia 1916 r. w ewidencji Komisji Wojskowej figurowało blisko 1300 ochotników, a w lecie tegoż roku było ich już 7 tys.107. Z tej liczby jednak tylko niewielka część dostała się do kompanii zapasowej czeskosło-wackiego pułku.

Napływ tak dużej liczby chętnych do służby w czechosłowackim pułku umożliwił prze-kształcenie Czeskosłowackiego Pułk Strzelców w Czeskosłowacką Brygadę Strzelców (Československá střelecká brigáda – Czechosłowackaja Striełkowaja Brigada). Rozkaz w tej sprawie został wydany 17 (4) kwietnia 1916 r. Brygada miała składać się z dwóch 8-kompanijnych pułków, które miały powstać na podstawie istniejących batalionów108. Dowódcą 1 Czeskosłowackiego Pułku Strzelców (CSPStrzel) został ppłk Zembalewski, a 2 CSPStrzel – Polak, ppłk Michał Piotrowski109. Dowódcą Brygady został dotychczasowy dowódca pułku płk. Trojanow.

zdołali się przebić z okrążenia na własne pozycje. Na tę szaleńczą odwagę pewien wpływ miała świa-domość, że w razie dostania się do niewoli i rozpoznania wśród jeńców żołnierzy czeskich przez austriackie władze wojskowe, mogła grozić kara śmierci, jak miało to miejsce m.in. w Wadowicach w grudniu 1914 r.104 F. Šteidler, op. cit., s. 20.105 RGWIA, f. 2000, op. 2, d. 1549.106 Car Mikołaj II odwołał 23 VIII 1915 r. z funkcji naczelnego wodza w. ks. Nikołaja Nikołajewicza i sam objął naczelne dowództwo armii, co niekorzystnie wpłynęło na późniejsze losy monarchii w Rosji.107 K. Pichlík, B. Klípa, J. Zabloudilová, op. cit., s. 56.108 RGWIA, f. 2003, op. 2, d. 324; E. Beneš, op. cit., s. 565, dok. nr 245.109 Dowództwa 1 i 2 pułku zostały powołane 19 (6) V zgodnie z decyzją szefa Sztabu Naczelnego Wo-dza. Zob. RGWIA, f. 2000, op. 2, d. 1549. Pierwszy rozkaz dowódca brygady ppłk Trojanow wydał 5 V (23 IV) 1916 r. i dotyczył przydzielenia 1 pułkowi kompanii I batalionu i organizacji dalszych kompanii

47


Symboliczne, a zarazem bardzo ważne znaczenie miało nadanie obu pułkom czeskosło-wackiej brygady patronów: św. Wacława – 1 pułkowi, i św. Cyryla i Metodego – 2 pułkowi; obaj patroni byli świętymi Kościoła prawosławnego i jednocześnie ważnymi postaciami w historii Czech. W intencji dowództwa rosyjskiego miało to podkreślać bliskość kultu-rową i światopoglądową obu narodów – czeskiego i rosyjskiego, jak również wzajemne powiązania historyczne110.

W celu prowadzenia sprawnej rekrutacji do nowo powstających pułków ppłk Tro-janow postanowił przydzielić każdemu z nich po kompanii zapasowej. Powstały one z podziału na dwie części kompanii zapasowej Czeskosłowackiego Pułku Strzelców. Rozkaz w tej sprawie został wydany 13 maja (30 kwietnia) 1916 r. 1 kompania została przydzielona 1 CSPStrzel. Jej dowódcą został dotychczasowy dowódca kompanii za-pasowej Czeskosłowackiego Pułku Strzelców ppor. Ducháček, a szkoleniem ochotni-ków według rosyjskich regulaminów zajął się chor. Antonín Číla. 2 kompania została przydzielona 2 CSPStrzel. Jej dowódcą został kpt. Dmitrij Nikiticz Makarow, który jednocześnie pełnił funkcję dowódcy jednostek zapasowych czechosłowackiej brygady. Obie kompanie zostały umieszczone w budynkach kijowskiego uniwersytetu. Przyjęto, że do 1 kompanii zapasowej będą przyjmowani ochotnicy spośród byłych jeńców, a do 2 kompanii zmobilizowani rosyjscy Czesi111. Podział ten nie obowiązywał długo, ponie-waż już w czerwcu, wraz z wyczerpaniem się możliwości rekrutacji wśród rosyjskich Czechów, zaczęto przyjmować również do 2 kompanii byłych jeńców. Dzięki tym za-biegom do końca lata udało się wcielić do obu kompanii blisko 2 tys. ochotników. Do początku września 1665 z nich zostało skierowanych (w 8 kompaniach marszowych) do jednostek liniowych112.

Podczas gdy w Kijowie wcielano i szkolono nowych ochotników, pododdziały bry-gady brały intensywny udział w walkach. Nadal były wykorzystywane do działań roz-poznawczych i dywersyjnych, prowadziły więc działania w rozproszeniu: poszczególne drużyny czy też plutony były przydzielone do różnych dywizji i korpusów rosyjskich. Szczególnie ważną rolę odegrały one zarówno podczas przygotowań do tzw. ofensy-wy Brusiłowa, jak i w jej trakcie. Żołnierze kompanii wchodzących w skład 1 pułku prowadzili przed atakiem wojsk rosyjskich rozpoznanie celów dla rosyjskiej artylerii oraz wskazywali luki w umocnieniach obronnych austriackiej 4 Armii. Uczestniczyli również w samym ataku, rozpoczętym 4 czerwca 1916 r. Podczas tych działań m.in.

nr 5–8 oraz przydzielenia 2 pułkowi kompanii II batalionu i organizacji kolejnych kompanii nr 6–8. Po-nadto w rozkazie tym powoływano kompanie pomocnicze w każdym z pułków. ÚVA – VHA, Minister-stvo vojenství – oddelení v Rusku (dalej – MV – OvR), k. 78, Prikaz ppłk. Trojanowa z 5 V (23 IV) 1916 r. Podpułkownik Michał Piotrowski pochodził z rodziny o długich tradycjach wojskowych. Po otrzymaniu pierwszego stopnia oficerskiego został dowódcą plutonu w 124 pp. Podczas wojny rosyjsko-japońskiej, dowodząc kompanią, odznaczył się w walkach pod Mukdenem w 1905 r. Po powrocie z frontu został ad-iutantem dowódcy pułku, a później dowódcą oddziału karabinów maszynowych. Udział w I wojnie roz-począł w stopniu kapitana jako dowódca kompanii. W marcu 1915 r. został ranny podczas walk w Kar-patach i trafił na kilka miesięcy do szpitala. W marcu 1916 r. został skierowany na stanowisko dowódcy II batalionu Czeskosłowackiego Pułku Strzelców, a od maja 1916 r. został dowódcą 2 CSPStrzel. Zob. J. Fidler, Zborov…, s. 206.110 E. Dostál, Svatý Václav patronem čsl. odboje na Rusi, Praha 1929, s. 25–27.111 ÚVA – VHA, 1. střelecký pluk, k. 4, Prikaz ppłk. Trojanowa 13 V (31 IV) 1916 r.; J. Fidler, Zborov…, s. 54.112 ÚVA – VHA, MV – OvR, k. 78, č. 27790, Płk Trojanov do Vojenský odbor 20 (7) X 1916 r.

48


walcząca w składzie rosyjskiego VI KA 1 kompania jednego dnia wzięła do niewoli bli-sko 600 jeńców113. Miarodajną ocenę postawy żołnierzy czeskich zawiera stwierdzenie dowódcy Frontu Południowo-Zachodniego gen. Brusiłowa: W tym czasie, kiedy oni (żołnierze 1 CSPStrzel – J.P.W.) wchodzili w skład moich armii, ja zawsze posyłałem ich w trudne i niebezpieczne miejsca, a oni świetnie wypełniali powierzone im zada-nia114. Również pięć kompanii 2 pułku strzelców w składzie rosyjskiej 3 Armii wzięło udział w walkach mających na celu odwrócenie uwagi strony niemieckiej od działań rosyjskich na Wołyniu. Walczyły one pod Baranowiczami, Pińskiem i Kowlem, czyli głównie na Polesiu115.

W trakcie działań wojennych w sierpniu 1916 r. do 1 CSPStrzel trafiły pierwsze cztery kompanie marszowe z Kijowa. Zostały one rozmieszczone początkowo w pobliżu miejsco-wości Okońsk, gdzie stacjonował sztab pułku. Utworzono z nich II batalion116. Podobnie jak pozostałe pododdziały pułku, zostały one oddzielnie skierowane do poszczególnych jednostek rosyjskich, m.in. 5 kompania została wysłana do rosyjskiej 2 Armii, walczącej na nowo powstałym froncie rumuńskim w południowej Bukowinie. W czerwcu 1916 r. dotychczasowego dowódcę 1 pułku ppłk. Zembalewskiego zastąpił na tym stanowisku dowódca 2 pułku ppłk Piotrowski117.

Formowanie 2 CSPStrzel przebiegało podobnie jak w 1 pułku. W czerwcu powstała 6 kompania strzelców, a w sierpniu – 7 i 8; te ostatnie złożone głównie z tzw. ochot-ników taszkienckich118. Powstały również w pułku oddziały: karabinów maszynowych i telefoniczny, które wykorzystano bojowo dopiero latem 1917 r. W czerwcu 1916 r., po wspomnianym odejściu ppłk. Piotrowskiego, dowództwo pułku objął również Polak, ppłk Andrzej Wiktorowicz Chotkiewicz119. Oprócz wcześniej wspomnianych oficerów służbę w czechosłowackich formacjach pełnił od września 1914 r. Konstanty Władymirowicz Dembski120. Większość z Polaków służących w czesko-słowackich jednostkach po 1917 r.

113 F. Langer, op. cit., s. 24–25.114 A. A. Brusiłow, op. cit., s. 341.115 Kronika 2. československého pěšího pluku Jiřího z Poděbrad 1916–1920, Litomierzyce 1926, s. 14–18.116 Utworzenie II batalionu było formalne, ponieważ w tym czasie nie wyznaczono dowódcy ani nie utwo-rzono sztabu.117 ÚVA – VHA, 1. střelecký pluk, k. 4, Prikaz ppłk. Trojanowa z 16 (3) V 1916 r.118 Na początku maja 1916 r. przybył do Kijowa z Taszkientu transport ochotników czeskich z tam-tejszego obozu jenieckiego. Liczył on 18 oficerów i 468 żołnierzy. Przybył on z własnym sztandarem, który został 23 VIII 1916 r. wręczony 2 pułkowi podczas uroczystego apelu. Zob. K. Pichlík, B. Klípa, J. Zabloudilová, op. cit., s. 56–57. Na temat wprowadzania w czechosłowackich jednostkach symboliki i tradycji narodowych, szczególnie z okresu wojen husycki, zob. D. Vácha, „Husité dvacátého století”. Odraz fenoménu husitství v československých legiích v Rusku 1914–1920, „Historie a Vojenství” 2010, nr 1, s. 16–17.119 Kronika 2. československého…, s. 32–34; J. Fidler, Zborov..., s. 54. Chotkiewicz był oficerem armii rosyjskiej od 1882 r. Służył jako dowódca plutonu 126 pp, a od lipca 1902 r. jako dowódca kompanii w 34 pp. Krótko przed I wojną światową został dowódcą nowo powstałego 238 pp, na którego czele walczył w Galicji i w Kar-patach. Podczas walk nad Sanem w lipcu 1915 r. został ranny. Po wyleczeniu ran w czerwcu 1916 r. powrócił do służby wojskowej na stanowisko dowódcy 2 CSPStrzel.120 Skierowany do „Czeskiej Drużyny” jako podoficer, awansował na podporucznika w październiku 1915 r. i został dowódcą plutonu. Od października 1916 r. do w marcu 1917 r był dowódcą kompanii w 1 CSPStrzel, a następnie zastępcą dowódcy nowo utworzonego 3 CSPStrzel. Ranny pod Zborowem, w największej bitwie legionistów czechosłowackich w składzie armii rosyjskiej. Po wyleczeniu służył w jednostkach tyłowych. W kwietniu 1918 r. odszedł ze służby w wojsku czechosłowackim. J. Fidler, Zborov…, s. 117.

49


podjęła służbę najpierw w polskich korpusach na Wschodzie, a później w odradzającym się Wojsku Polskim.

Powstanie „Czeskiej Drużyny” i późniejszy, postępujący w ciągu 2 lat, rozwój organi-zacyjny czesko-słowackich formacji wojskowych w Rosji dawały Czechom i Słowakom przebywającym w tym państwie pewną nadzieją, że kwestia czeska i słowacka będzie w dalszym ciągu ważna nie tylko dla Petersburga, lecz również zaistnieje w polityce państw zachodnich. Dzięki prężnie działającym w Rosji organizacjom czesko-słowackim udało się powiększyć „Drużynę” do rozmiarów pułku, a następnie brygady. Po bitwie pod Zborowem podczas tzw. ofensywy Kiereńskiego w 1917 r., kiedy to brygada odnio-sła znaczny sukces – zresztą z powodzeniem wykorzystany do celów propagandowych

– władze rosyjskie wyraziły zgodę na dalszy rozwój organizacyjny oddziałów czecho-słowackich w Rosji. Latem 1917 r. powstały dwie dywizje czechosłowackie, które we wrześniu zostały zreorganizowane i połączone w samodzielny Korpus Czechosłowacki. Miał on walczyć z wojskami niemieckimi i austro-węgierskimi na froncie wschodnim. Sytuacja zmieniła się po przewrocie bolszewickim i opanowaniu Ukrainy przez wojska sowieckie. Korpus, liczący na początku 1918 r. przeszło 37 tys. żołnierzy, na mocy poro-zumień pomiędzy władzami sowieckimi a Czechami i Słowakami, miał swobodnie prze-dostać się do Władywostoku, a stamtąd drogą morską do Francji. Zmiana stanowiska bolszewików na wiosnę 1918 r. zmusiła Korpus do działań obronnych. Pojedyncze incy-denty w niedługim czasie przerodziły się w walki na całej długości kolei transsyberyjskiej. Legioniści w ciągu niemal 2 miesięcy opanowali olbrzymie obszary Rosji: Powołże, Ural, Syberię, rosyjski Daleki Wschód. U boku wojsk czechosłowackich w tym okresie powsta-ły oddziały polskie, rumuńskie, jugosłowiańskie, karpatoruskie (Ukraińców galicyjskich) i łotewskie. Obecność Legionu została wykorzystana przez mocarstwa zachodnie do wsparcia sił antybolszewickich na Syberii. Jesienią 1918 r. mimo klęski państw central-nych legioniści pozostali na Syberii, gdzie pilnowali kolei transsyberyjskiej. Właściwa ewakuacja była ciągle powstrzymywana przez czechosłowackie czynniki polityczne, dla których obecność legionistów na Syberii była bardzo istotna ze względu na toczące się na konferencji w Paryżu ustalenia dotyczące m.in. przebiegu granic niepodległej Czechosło-wacji. Latem 1919 r., gdy sytuacja militarna „białych” stała się krytyczna, rozpoczęła się ewakuacja wojsk alianckich na wschód. Oddziały czechosłowackie, pokonawszy liczne trudności, przedostały się do Władywostoku, gdzie na początku września 1920 r. zostały ostatecznie ewakuowane do Europy.

Legenda związana z powstaniem „Czeskiej Drużyny” i późniejszym rozwojem czesko--słowackich formacji wojskowych do rozmiarów korpusu jest wciąż żywa w obu tych narodach. Dla Czechów i Słowaków formacje te są tym, czym dla Polaków „Legiony Piłsudskiego” czy też II Korpus Polski gen. Andersa. Na zakończenie warto dodać, że w tworzeniu formacji czesko-słowackich w Rosji swój udział mieli również Polacy, z któ-rych kilku zostało wymienionych w artykule.


SUMMARY

Jan Paweł Wiśniewski, From the „Czech Squad” to the Czechoslovak Corps. Czech-Slovak Military Formations in Russia during 1914–1916

Shortly after the outbreak of World War I, the Czechs living in Russia petitioned the tsarist authorities with the idea of forming a separate military unit. They did not want the Czechs staying in Russia or Russian subjects of Czech origin to be mobilised into various military units. Their ambition was to create their own unit. On 12th August 1914 the Russian government has taken the decision, and Tsar Nicholas II approved it, according to which forming of such a troop consisting of Czechs and Slovaks commenced. Already on 28th August the Czech Fellowship (Česká družina) was formed in Kiev. It consisted of nearly a thousand soldiers, Czechs and Slovaks living in Russia, mainly in Volhynia. Lt Col. Lototski was appointed to command the unit, soon replaced by Lt Col. Sozentovich. Soldiers of the Fellowship became famous mainly for their propaganda and reconnaissance-intelligence activities. Thanks to the success achieved by the unit, it was expanded into a regiment, and in April 1916 into a brigade.

РЕЗЮМЕ

Ян Павел Висьневски, От „Чешской дружины” до Чехословацкого корпуса. Чешско-словацкие воинские формирования в России в 1914–1916 гг.

Вскоре после пачала первой мировой войны чехи, которые проживали в России, выступили к царским властям с идеей сформирования отдельной воинской части. Не хотели, что бы чихи проживающие в России были мобилизованы в разные воинские формирования. Их амбиции заключались в том, что бы создать собственный отряд. 12 августа 1914 г. российское правительство приняло, a царь Николай II утвердил постановление, согласно с которым началось формирование такого подразделения, состоявшего из чехов и словаков. Уже 28 августа в Киеве была сформирована Чешская дружина (Česká družina), которая насчитывала около тысячи солдат – чехов и словаков, жителей России, преимущественно Волыни. Во главе отряда стал подполковник Лотоцки, а в скором времени подполковник Созентович. Солдаты дружины снискали известность главным образом благодаря пропагандисцкой и разведовательной деятельности. Благодаря достигнутым успехом подразделение было развернуто в полк, а в апреле 1916 г. в бригаду.

51

JOANNA ZAGDAŃSKA

PIERWSZE PRÓBY WPROWADZENIA W WOJSKU POLSKIM II RZECZYPOSPOLITEJ SYSTEMU ZORGANIZOWANEGO WYPOCZYNKU

Pierwsze w dziejach naszej wojskowości próby stworzenia „instytucjonalnego” syste-mu odpoczynku żołnierzy podjęto w 1915 r. w Legionach Polskich. Zaczęto wówczas tworzyć tzw. domy ozdrowieńców, które nie były ani szpitalami, ani sanatoriami woj-

skowymi. Przyjmowano tam legionistów (...) nie wymagających leczenia, a jedynie wypo-czynku1. Powodem przemęczenia czy złej kondycji żołnierzy mógł być długotrwały pobyt na froncie, odniesiona kontuzja lub przebyta choroba. Zakładano, że po okresie rekonwale-scencji wzmocnieni fizycznie i psychicznie żołnierze będą mogli powrócić na front.

Największy legionowy dom ozdrowieńca utworzono w lipcu 1915 r. w Kamińsku pod Piotrkowem. Mieścił się on w zabudowaniach nieczynnej fabryki mebli „Wojciechów” i ob-liczony był na ok. 800–1200 łóżek. Oprócz zapewnienia rekonwalescentom opieki lekarskiej dbano tam również o działalność rekreacyjną i edukacyjną. Ośrodek posiadał bibliotekę, czytelnię, teatrzyk i herbaciarnię. Dwa razy w tygodniu były organizowane odczyty na tema-ty naukowe i literackie. Jako prelegenci występowali bądź sami legioniści, bądź też zaprosze-ni cywilni publicyści, literaci i politycy. Placówka została zlikwidowana na początku 1918 r.2.

Doświadczenia legionowe kontynuowano w czasie trwania wojny polsko-rosyjskiej 1920 r. W Ministerstwie Spraw Wojskowych (MSWojsk) przyjęto zasadę, że w zależności od możliwości i potrzeb domy ozdrowieńców (niekiedy były to też „domy odpoczynku żołnierzy”) będą tworzone w każdym okręgu generalnym. Lokalizowano je w koszarach, ośrodkach leczniczych, szkołach, a nawet w pałacach. Rekonwalescenci – odpowiednio do stanu zdrowia – korzystali z miejscowej bazy rekreacyjno-sportowej, sal gier i zabaw, świetlic i bibliotek. Prawie w każdym takim ośrodku znajdowały się warcaby, szachy, a nie-kiedy i zestawy do tenisa stołowego. Od czasu do czasu organizowano zbiorowe wyjścia do kościołów na odprawiane tam nabożeństwa i zwiedzanie najbliższych okolic.

Oprócz wojska w roli organizatorów domów ozdrowieńców mogły występować cywilne stowarzyszenia i organizacje społeczne, wśród których najważniejszą rolę odgrywał Polski Czerwony Krzyż. W czasie wojny, na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 1 sierpnia 1919 r. nadzór nad tą organizacją od Ministerstwa Zdrowia Publicznego (MZP) przejęło Ministerstwo Spraw Wojskowych. Opieka Czerwonego Krzyża nad ludnością cywilną na obszarach objętych działaniami wojennymi była również koordynowana przez MSWojsk, w porozumieniu z Ministerstwem Zdrowia Publicznego, za pośrednictwem Komisarza Rządowego. Tego ostatniego mianował Naczelnik Państwa na wniosek ministra spraw wojskowych, po zasięgnięciu opinii Ministerstwa Zdrowia Publicznego3. W tych wa-runkach wojsko stało się faktycznym zarządcą bazy i urządzeń będących dotychczas

1 Encyklopedia wojskowa, red. O. Laskowski, t. 2, Warszawa 1932, s. 278.2 Ibidem.3 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej – CAW), Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Kraków nr 173, z 26 X 1919 r.

52


w administracji PCK. W myśl wspomnianego rozporządzenia Rady Ministrów, demilita-ryzacja PCK miała nastąpić najpóźniej w ciągu 3 miesięcy od zawarcia pokoju4.

W czasie trwania wojny polsko-rosyjskiej domy ozdrowieńców były też zakładane przez Polski Biały Krzyż i inne stowarzyszenia społeczne, wspierające żołnierzy frontowych. Or-ganizacje te ponosiły wówczas koszty związane z wynajęciem – nieraz bardzo okazałych

– obiektów, w których urządzano takie ośrodki, a także część kosztów wyżywienia rekonwa-lescentów. Ze strony wojska bezpośrednią opiekę nad domami ozdrowieńców sprawował szef Departamentu Sanitarnego MSWojsk5. W jego gestii m.in. było zapewnienie obsady kadrowej placówki. Funkcje kierowników pełnili przeważnie oficerowie lekarze, mający do pomocy oficera łącznikowego (byli nimi przeważnie podchorążowie), podoficera go-spodarczego, kilku sanitariuszy i zespół obsługi. W wyposażeniu placówek były też wozy z zaprzęgiem konnym. Do domów ozdrowieńców na wniosek ich dowódców i przy współ-udziale szpitali wojskowych kierowano głównie żołnierzy zasadniczej służby wojskowej, rzadziej – podoficerów i oficerów. Najczęściej do ośrodków trafiały osoby, które wcześniej leczyły kontuzje w szpitalach wojskowych. Żołnierzy po cięższych urazach wymagających rehabilitacji kierowano do sanatoriów wojskowych i cywilnych. Pobyt w domu ozdrowień-ca przeważnie trwał 4 tygodnie. W uzasadnionych wypadkach mógł on być przedłużony o 2 tygodnie. Ośrodki funkcjonowały w latach 1919–1921, po czym zostały zlikwidowane.

W Okręgu Generalnym Warszawa istniały 3 powstałe pod koniec 1919 r. domy ozdro-wieńców: w Beniaminowie, Skolimowie i Karolinie. Ośrodek w Skolimowie, zorganizo-wany przez rodzinę Ignacego Paderewskiego za pośrednictwem Polskiego Białego Krzyża, nosił imię Rodziny Paderewskich. Dom ozdrowieńców w Karolinie funkcjonował pod auspicjami Polskiego Czerwonego Krzyża. Najbardziej „obłożony” był dom w Beniami-nowie, otwarty 10 października 1919 r., zgodnie z decyzją dowódcy Okręgu Generalnego Warszawa6. 27 maja 1920 r. odbyła się wizytacja ośrodka przez oficerów Szefostwa Sa-nitarnego okręgu, co znalazło odbicie w rozkazie dowódcy okręgu. Czytamy tam m.in.: W czasie wizytacji ustalono, że na salach panuje zdrowy porządek. Kuchnia jest zadbana i czysta. Rekonwalescenci otrzymują pożywienie smaczne i obfite. Magazyn żywnościowy utrzymany jest w warunkach higienicznych. Gospodarka staranna. Personel wyszkolony. W ogóle da się zauważyć wytężoną pracę dowódcy domu ozdrowieńców kpt. lek. Wencla, który wraz z nielicznym personelem nie tylko rozciąga opiekę nad przebywającymi, ale zapewnia sprawne funkcjonowanie całego aparatu administracyjnego7.

Zachował się też raport z kontroli przeprowadzonej 20 sierpnia 1920 r. w Domu Ozdro-wieńca im. Rodziny Paderewskich w Skolimowie. Dokument podpisany przez gen. Zygmunta Łempickiego był skierowany do wiceministra spraw wojskowych. Funkcję komendanta tego ośrodka pełnił kpt. lek. Makowski, a oficera łącznikowego – pchor. Szczepiński. W protokóle, m.in. znalazł się następujący fragment: W lokalu, jak i na salach, w kuchni i w piwnicy – ład, porządek, czystość wzorowa. Opieka i odżywianie rekonwalescentów – bardzo dobra8.

4 Ibidem.5 W czasie pokoju Departament Sanitarny został przemianowany na Departament Zdrowia.6 W rozkazie dowódca nakazał, aby uprzedzać kierownictwo ośrodka o zamiarze kierowania do Beniamino-wa żołnierzy, przynajmniej dzień przed ich przybyciem. CAW, Rozkaz oficerski Dowódcy Okręgu General-nego Warszawa, L 264, poz. 10, z 24 X 1919 r.7 Ibidem, Rozkaz oficerski Dowódcy Okręgu Generalnego Warszawa, L 100, z 6 V 1920 r8 Ibidem, Akta Departamentu Zdrowia Ministerstwa Spraw Wojskowych (dalej – DZ MSWojsk), sygn. I.300.62.30,

53

J. ZAGDAŃSKA: PIERWSZE PRÓBY WPROWADZENIA W WOJSKU POLSKIM…

Zakład mógł pomieścić 66 żołnierzy, ale w dniu kontroli przebywało w nim zaled-wie 10 osób. Mimo to kierownictwo ośrodka planowało rozszerzenie jego działalności. Świadczy o tym dalsza część protokołu: Zarząd Domu dla Uzdrowieńców zobowiązuje się urządzić przyległą willę, w której znalazłoby się pomieszczenie dodatkowo dla około 84 rekonwalescentów. Nie posiada jednak dostatecznego funduszu na przeprowadzenie od-powiedniego remontu w lokalu i kuchni wspomnianej willi, stosownie do potrzeb i wymagań. Zarząd zaznaczył przy tym, że fundusz taki znajduje się w zarządzie Skolimowa, który na polecenie władz wojskowych zgadza się przekazać go do dyspozycji Zarządowi Domu Uzdrowieńców na ten cel. Fundusz ten pochodzi przeważnie ze składek zainicjowanych przez Radę Obywatelską Konstancina, która nie wie, na jaki cel ma go użyć. Prezesem Rady Obywatelskiej w Konstancinie jest obywatel Płatkowski. Rekonwalescenci mogliby też być umieszczeni po dwóch lub trzech w prywatnych domach mieszkańców Skolimowa, z tym że korzystaliby z kuchni domów uzdrowieńców. W przypadku zrealizowania wyżej przedsta-wionego wniosku, w Konstancinie znalazłoby pomieszczenie ogółem 300 rekonwalescentów9. Propozycja dowódcy okręgu warszawskiego nie została zrealizowana.

Z zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym dokumentów wynika, że na początku grudnia 1919 r. sekretarz Rady Głównej PCK zwrócił się do szefa Departamen-tu Sanitarnego MSWojsk z prośbą o zapewnienie placówce przydziału opału oraz koni i wozu. Pierwsza część prośby została spełniona, ale zapotrzebowanie na wóz i konie zała-twiono odmownie ze względu (...) na brak koni i materiału taborowego10. W innym piśmie sugerowano, że konie, powóz i bryczkę Zarząd Domu Ozdrowieńców w Skolimowie (…) mógłby otrzymać od okolicznych ziemian11.

W dysponującym 100 miejscami domu ozdrowieńców w Karolinie na początku stycznia 1920 r. przebywało zaledwie 30 żołnierzy. W reakcji na ten stan rzeczy sekretarz Zarządu Głównego PCK wysłał do MSWojsk pismo, w którym prosił o kierowanie do Karolina rekonwalescentów armii polskiej w znacznie większej liczbie niż dotychczas12. Najwcze-śniej – 5 maja 1921 r. został zlikwidowany dom ozdrowieńców w Skolimowie. Cztery dni później zamknięto ośrodek w Beniaminowie13. 7 lipca 1921 r. przestał funkcjonować dom ozdrowieńców w Karolinie14.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że we wrześniu 1920 r. w Warszawie zostały utworzo-ne 2 domy odpoczynku żołnierza. Pierwsza z tych placówek powstała staraniem Pomo-cy Doraźnej Żołnierzowi, organizacji społecznej działającej pod egidą Polskiego Białego Krzyża. Ulokowano ją w gmachu kina „Colosseum” przy ul. Nowy Świat 19. Zarządzany przez por. Edwarda Nicza Dom Odpoczynku Żołnierza dysponował 150 miejscami. Tra-fiali tu kierowani przez Dowództwo Miasta na wniosek lekarza garnizonu warszawskiego szeregowcy (...) lekko chorzy (nie gorączkujący) o charakterze ozdrowieńców, wyczerpa-ni i zmęczeni15. Żołnierze przybywający do domu odpoczynku ze szpitali mogli w nim

Raport gen. Z. Łempickiego do wiceministra spraw wojskowych, z 27 VIII 1920 r.9 Ibidem.10 CAW, sygn. I.300.62.28, Pismo szefa sanitarnego Dowództwa Okręgu Generalnego Warszawa do Zarządu Głównego PCK, z 29 XII 1919 r.11 Ibidem, Pismo szefa sanitarnego DOGW do ZG PCK, z 2 I 1920 r.12 Ibidem, Pismo sekretarza ZG PCK do Departamentu Sanitarnego MSWojsk, z 14 I 1920 r.13 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Warszawa nr 96, poz. 11, z 9 V 1921 r.14 Ibidem, Rozkaz tajny Dowódcy Okręgu Generalnego Warszawa nr 84, poz. 8, z 28 VII 1921 r.15 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Warszawa nr 156, z 19 IX 1920 r.

54


przebywać do 7 dni, a z jednostek wojskowych – do 5 dni. Placówka miała salę gier, czy-telnię i świetlicę16.

Drugi Dom Odpoczynku Żołnierza w stolicy powstał w domu przy ul. Kredytowej 5 (lok. 7). Zorganizowało go przy pomocy wojska Stowarzyszenie Samopomocy Społecz-nej. Najpierw organizacja ta, (…) chcąc okazać pomoc Armii w jej sanitarno-leczniczych potrzebach, postanowiła urządzić szpital na 40 łóżek dla lekko rannych żołnierzy17. Zamiar ten zmieniono po spotkaniu jej kierownictwa z przedstawicielami MSWojsk, decydując się na utworzenie w tym samym lokalu Domu Odpoczynku Żołnierza18. Placówka roz-poczęła działalność w połowie września 1920 r. Funkcjonowała na tych samych zasadach, które obowiązywały w ośrodku urządzonym w gmachu kina „Colosseum”. W jednym czasie mogło w niej przebywać ok. 50 żołnierzy19. Można przyjąć, że zarówno dom Sto-warzyszenia Samopomocy Społecznej, jak i placówka utworzona przez Stowarzyszenie Pomocy Doraźnej Żołnierzowi stanowiły spontaniczną formę podziękowania mieszkań-ców Warszawy za obronę stolicy przed nawałą rosyjską.

Z dotychczasowych ustaleń wynika, że w pierwszym okresie funkcjonowania domów ozdrowieńców w OGW liczba ozdrowieńców była znacznie mniejsza niż przeznaczonych dla nich miejsc. Podobnie było w ośrodkach Okręgu Generalnego Łódź (OGŁ). Świadczy o tym pismo szefa sanitarnego Dowództwa OGŁ, wysłane do MSWojsk 15 października 1920 r. W piśmie tym sugerowano, by kolejnych domów ozdrowieńców na obszarze okrę-gu łódzkiego już nie tworzyć, ponieważ w tych ośrodkach, które wcześniej powstały, jest (...) bardzo dużo wolnych miejsc20.

Na początku 1920 r. w Okręgu Generalnym Łódź funkcjonowało 6 domów ozdro-wieńców. Były one ulokowane w następujących miejscowościach: w Rudzie Pabia-nickiej (140 miejsc), Uniejowie (50 miejsc), Głownie (100 miejsc), Zduńskiej Woli (60 miejsc), Szczypiornie (60 miejsc) i Leśmierzu (50 miejsc). Organizatorem tego ostatniego było Towarzystwo Przemysłowe „Leśmierz”, które w październiku 1920 r. zamknęło placówkę w związku z (…) rozpoczętą kampanią w miejscowej cukrowni21. W tym samym czasie dom ozdrowieńców w Szczypiornie został przemianowany na filię szpitala wojskowego w Kaliszu. W październiku 1920 r. został utworzony Oddział Uzdrowieńców przy szpitalu wojskowym w Skierniewicach. Placówkę zlikwidowano dopiero w czerwcu 1921 r.22.

Wszystkie wyżej wymienione domy ozdrowieńców Dowództwa OGŁ były przezna-czone dla żołnierzy zasadniczej służby wojskowej. W tym miejscu warto wspomnieć, że w tym okręgu podjęto też próbę utworzenia domu ozdrowieńców dla oficerów. Miał on powstać w Olszance, miejscowości leżącej w Puszczy Mariańskiej, 20 km od Skierniewic. W grę wchodziło wykorzystanie kompleksu pałacowego, który stanowiły następujące

16 Ibidem.17 Ibidem, DZ MSWojsk, sygn. I.300.62.28, Pismo przewodniczącego Stowarzyszenia Samopomocy Społecz-nej do Ministerstwa Spraw Wojskowych, z 21 VII 1920 r.18 Ibidem.19 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Warszawa nr 208, poz. 7, z 12 XII 1920 r.20 Ibidem, DZ MSWojsk, sygn. I.300.62.28, Pismo szefa sanitarnego Dowództwa Okręgu Generalnego Łódź do Ministerstwa Spraw Wojskowych, z 15 X 1920 r.21 Ibidem, Pismo szefa sanitarnego Dowództwa Okręgu Generalnego Łódź do Ministerstwa Spraw Wojsko-wych, z 20 XI 1920 r.22 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Łódź nr 81, z 8 VI 1921 r.

55


budowle: Pałacyk Senatorowej (10 pokoi), willa Rapackich, Domek Senatora (7 pokoi) i domek administracyjny (stróżówka, kuchnia, pralnia i 3 pokoje). W najlepszym stanie był jednopiętrowy, wcześniej przewidywany na szkołę Pałacyk Senatorowej. Pokoje są tu małe, słoneczne, okna duże, piece kaflowe. – meldował wyniki rekonesansu komendant szpitala wojskowego w Skierniewicach – Są też werandy. Ponieważ ściany są cienkie – ma się wrażenie, że w zimie będzie tu zimno, pomimo palenia w piecach. W pałacyku tym da się pomieścić 30 osób, a w razie urządzenia świetlicy lub jadalni – maksimum 25 osób23. W tym czasie obiekt zamieszkiwali uciekinierzy z Mińszczyzny.

Parterowy Domek Senatora zajęty był natomiast przez pracowników policji i ich rodziny. Był to budynek bardzo zdewastowany, z przeciekającym dachem. W podobnym stanie znajdował się wcześniej wspomniany barak gospodarczy. Konkluzja końcowa autora cy-towanego meldunku brzmiała: Mam wrażenie, że Domek Senatora ze względu na sosnowy las, operację słoneczną (nasłonecznienie – red.), suche i bogate w ozon powietrze należałoby wykorzystać na urządzenie domu ozdrowieńców dla chorych piersiowo (gruźlików – red.), ale na czas letnich tylko miesięcy. W zimie natomiast można by było zużytkować go do celów powyższych dopiero po dokładnym jednak odremontowaniu i zaopatrzeniu oraz zgroma-dzeniu dostatecznej ilości opału24.

O willi Rapackich w Olszance autor raportu pisał: Jest to ładny jednopiętrowy, muro-wany dom, odpowiedni do zamieszkania w zimie i w pięknym leśnym otoczeniu, z ładną perspektywą na pola. Właściciele ofiarują cztery tylko parterowe pokoje na czas nieokreślony z zastrzeżeniem, że będą zamieszkiwane tylko przez oficerów, a to ze względu na malowane ściany i cenne malowidła. Część miękkich mebli mogą dać do dyspozycji. Pokoje są ładne, suche z werandą, a jeden z nich – jadalnia – bardzo słoneczny. Można by tu umieścić 10–12 oficerów. Kuchnia mogłaby być wspólna z właścicielami willi, lub też osobno w oficyn-ce, gdzie znalazł by się również pokoik dla dwóch służących. Do dyspozycji oficerów dano by również pokoik kąpielowy, w którym jest wanna bez piecyka i urządzeń kanalizacyjnych. Stan willi i dobre warunki zdrowotne pozwalają na urządzenie tu oficerskiego uzdrowiska, tak na czas letni jak i zimowy, z wielkim pożytkiem dla kuracjuszy. Należałoby tylko budy-nek odpowiednio umeblować, tj. dać łóżka, stoły, pościel, naczynia jadalne i kuchenne, jak również zaopatrzyć w żywność, opał, dać kucharza, służącego i siostrę gospodynię, która by zarządzała tym wszystkim.

Oprócz Domku Senatorskiego w Puszczy Mariańskiej i willi Rapackich w Olszance jest jeszcze tuż obok tej willi, willa państwa Gallów, również murowana i bardzo ładna, w której cztery pokoje obecnie są puste. Można je więc przeznaczyć dla ozdrowieńców, po porozumie-niu się z właścicielami, zamieszkałymi obecnie w Warszawie. W tej willi można umieścić 8–10 uzdrowieńców, stołując ich w kuchni oficerskiej, urządzonej w willi państwa Rapackich. W razie urządzenia domu uzdrowieńców w tych dwóch willach należałoby, ze względu na odległość do kolei – przydzielić parę koni, wóz i bryczkę z furmanem. Lokal dla koni i taboru znalazłby się w willi państwa Rapackich25.

Po zapoznaniu się z tym raportem szef sanitarny Dowództwa OGŁ 15 październi-ka 1920 r. wysłał do MSWojsk pismo, w którym m.in. napisano: Z przedstawionego mi

23 Ibidem, DZ MSWojsk, sygn. I.300.62.28, Meldunek dowódcy Szpitala Wojskowego w Skierniewicach do Działu Sanitarnego DOG w Łodzi, z 9 X 1920 r.24 Ibidem.25 Ibidem.

56


meldunku wynika, że obecnie wykorzystać można tylko cztery pokoje w willi państwa Ra-packich, gdzie umieścić można 10–12 oficerów, względnie także cztery pokoje w willi pań-stwa Gallów. Ogółem da się umieścić około 20 uzdrowieńców. Utworzenie jednak tam domu uzdrowieńców dla oficerów wymaga osobnego aparatu administracyjnego, przydziału tabo-ru, koni, które obecnie trudno uzyskać. Wobec tego tworzenie nowego domu uzdrowieńców na razie nie jest wskazane26.

W takich okolicznościach do utworzenia na terenie okręgu łódzkiego domów ozdro-wieńców dla oficerów nigdy nie doszło. Warto w tym miejscu nadmienić, że w rozkazie dowódcy tego okręgu z 2 kwietnia 1919 r. rekomendowano dom ozdrowieńców Okręgu Generalnego Pomorze, utworzony pod koniec marca 1919 r. w Aleksandrowie w pobliżu Ciechocinka. Stanowiły go 2 trzypiętrowe budynki stojące w pobliżu koszar, zajmowane dotychczas przez szpital dla kobiet. Utworzona placówka mogła przyjąć 200 żołnierzy zasadniczej służby wojskowej. Jej komendantem był por. Władysław Skurnik. Ośrodek faktycznie rozpoczął działalność 1 maja 1919 r. Administracyjnie i gospodarczo podle-gał II batalionowi 31 pp27. Etatową kadrę domu w Aleksandrowie tworzyli: komendant, 3 podoficerów sanitarnych, podoficer rachunkowy, podoficer prowiantowy, 8 szeregow-ców sanitarnych, szewc i krawiec. Ośrodek był wyposażony w wóz czterokołowy, wóz sanitarny i 4 konie28. Dom ozdrowieńców w Aleksandrowie funkcjonował do 17 paździer-nika 1919 r., kiedy to na mocy rozkazu dziennego MSWojsk nr 240 został przeorganizo-wany w Szpital Zapasowy nr 329.

Największym domem ozdrowieńców powstałym w czasie trwania wojny polsko-sowiec-kiej była placówka zorganizowana w Szczebrzeszynie, miejscowości leżącej na obszarze Dowództwa Okręgu Generalnego Lublin (OGL). Placówka zajmowała kompleks budyn-ków wzniesionych na początku XIX w. przez Ordynację Zamojską. W 1848 r. Rosjanie urządzili tu koszary wojskowe. W czasie „okupacji” austriackiej mieścił się tam wojsko-wy dom ozdrowieńców (Rekonwaleszentenhaus) i w takim charakterze budynki zostały przejęte w 1918 r. przez Wojsko Polskie30. Placówka została oficjalnie otwarta 6 stycznia 1920 r.31. W domu ozdrowieńców w Szczebrzeszynie w jednym czasie mogło przebywać 50 oficerów i 250 szeregowców. Z informacji zamieszczonej jesienią 1920 r. w rozkazie dowódcy okręgu lubelskiego wynika, że potencjał ośrodka był wykorzystany w niewiel-kim stopniu32.

Mocno promowanym domem ozdrowieńców OGL był utworzony na początku 1920 r. przez Związek Ziemian Grójeckich ośrodek w Brzustowcu w powiecie grójeckim. Mogło w nim przebywać 50 osób. Dom został podporządkowany dowództwu Szpitala Okrę-gowego Mokotowskiego w Warszawie. Zgodnie z poleceniem szefa sanitarnego okrę-gu lubelskiego miało ono przydzielić do domu ozdrowieńców w Brzustowcu pisarza,

26 Ibidem, sygn. I.300.62.30, Pismo szefa sanitarnego Dowództwa OGŁ do Ministerstwa Spraw Wojskowych, z 15 X 1920 r.27 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Łódź nr 69, z 2 IV 1919 r.28 Ibidem, Rozkaz dzienny Ministra Spraw Wojskowych nr 240, z 17 X 1919 r.29 Ibidem.30 Ibidem, DZ MSWojsk, sygn. I.300.62,28, Pismo szefa sanitarnego Dowództwa Okręgu Generalnego Lublin do Ministerstwa Spraw Wojskowych, z 2 XII 1920 r.31 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Lublin nr 1, z 5 I 1920 r.32 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Lublin nr 102, poz. 12, z 27 X 1920 r.

57


3 sanitariuszy i woźnicę33. Dom ozdrowieńców w Brzustowcu oficjalnie rozpoczął dzia-łalność 7 maja 1920 r., a został rozwiązany w kwietniu 1921 r.

W Okręgu Generalnym Lwów najbardziej znany dom ozdrowieńców mieścił się we Lwowie, w budynku przy ul. św. Marcina 30. Mogło w nim przebywać 40 osób. Placówka została zamknięta z dniem 29 czerwca 1920 r.34. W jej miejsce 16 czerwca tegoż roku otwarto Oddział Uzdrowieńców przy Szpitalu Wojskowym w Lesienicach pod Lwowem (60 miejsc)35. W lipcu 1920 r. zapadła decyzja o uruchomieniu domu ozdrowieńców w Szkle (80 miejsc). Zadanie to powierzono dowództwu Szpitala Wojskowego w Jaworo-wie36. Pod koniec 1920 r. otwarto dom ozdrowieńców w podlwowskim Hołosku Wielkim (60 miejsc). Zdaniem dowódcy okręgu lwowskiego, placówka ta była słabo wykorzystana37. Dom w Hołosku został zlikwidowany 10 maja 1921 r., a kilka miesięcy wcześniej, 15 lu-tego 1921 r. został zamknięty ośrodek w Lesienicach38.

Warto jeszcze wspomnieć o 120-miejscowym oddziale ozdrowieńców okręgu grodzień-skiego. Został on otwarty 11 lutego 1920 r. przy jednym z baonów stacjonującym w Grod-nie. Zadanie przygotowania ośrodka i wyposażenia go w niezbędne meble otrzymał za-rząd kwaterunkowy okręgu39.

Z zachowanej dokumentacji archiwalnej wynika, że największą wagę do problematyki tworzenia, a następnie funkcjonowania domów wypoczynkowych w czasie wojny przy-wiązywano w okręgach: warszawskim, łódzkim i lubelskim. Prawdopodobnie na tak prio-rytetowe traktowanie problematyka ta nie mogła liczyć w Okręgu Generalnym Kraków, położonym dość daleko od linii frontu, czy też w Okręgu Generalnym Pomorze. Dowódz-two tego ostatniego okręgu latem 1920 r. zapewniło nawet swoim oficerom możliwość wypoczynku na wybrzeżu morskim40. W tej sprawie już w kwietniu 1920 r. podpisano stosowną umowę z właścicielami domów prywatnych w Pucku i okolicach. W umowie zarezerwowano 82 miejsca (w okresie od 12 czerwca do 12 września 1920 r.) dla oficerów i ich rodzin. Zgodnie z przyjętym założeniem miały z nich korzystać osoby potrzebujące wzmocnienia i odpoczynku41.

W przygotowaniu porozumienia uczestniczyło starostwo powiatu puckiego oraz Urząd ds. Walki z Lichwą i Spekulacją. Ustalono, że wojskowi będą płacić dziennie po 3 marki za mieszkanie i 20 marek polskich za wyżywienie42. Początkowo zakładano, że z oferty skorzysta głównie kadra oficerska okręgu pomorskiego. Ministerstwo Spraw Wojskowych wystosowało 19 lipca 1920 r. specjalne pismo, w którym określono zasady

33 Ibidem, DZ MSWojsk, sygn. I.300.62.28, Pismo szefa sanitarnego Dowództwa Okręgu Generalnego Lublin do Dowództwa Szpitala Okręgowego Mokotowskiego w Warszawie, z 2 V 1920 r.34 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Lwów nr 112, z 29 VI 1920 r.35 Ibidem.36 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Lwów nr 118, z 12 VII 1920 r.37 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Lublin nr 128, z 31 XII 1920 r.38 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Lwów nr 18, pkt 24, z 3 II 1921 r.39 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Grodno nr 6, poz. 11, z 11 II 1920 r.40 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Kraków nr 142, pkt 15, z 28 VIII 1920 r.41 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Generalnego Kielce nr 58, pkt 318, z 3 VII 1920 r.42 Po wprowadzeniu w wojsku w grudniu 1918 r. nowego systemem płac pensja pułkownika wynosiła 945 marek, podpułkownika – 825, majora – 730, kapitana – 430, a porucznika i podporucznika – 300 marek. Dodatek dla żonatych wynosił 60 marek i przysługiwał tylko porucznikom i podporucznikom. Po przejściu wojska na pokojowy etap oficerowie zarabiali znacznie mniej niż urzędnicy państwowi.

58


korzystania z lokali na Wybrzeżu. Chętni do skorzystania z nich byli zobowiązani do przesłania stosownego wniosku do szefa sanitarnego Dowództwa Okręgu Generalnego Pomorze, a następnie – w razie uzyskania zgody – zabrania ze sobą bielizny pościelowej43. Był to już okres decydujących walk w obronie Warszawy, prawdopodobnie więc z oferty turystycznej okręgu pomorskiego skorzystało niewiele osób – głównie członków rodzin żołnierzy zawodowych.

Ogólnie biorąc, funkcjonowanie wojskowych domów wypoczynkowych w okresie wojny można uznać za właściwe. Ośrodki te czyniły tyle, ile można było w ówczesnych warun-kach uzyskać. Potwierdzają to zachowane sprawozdania, w których podkreślano domową atmosferę panującą w domach ozdrowieńców i wielką troskę personelu o przywracanie rekonwalescentom sił psychicznych i fizycznych. Zdarzały się też wypadki, gdy stan zdro-wia żołnierza przebywającego w placówce się pogarszał. Wówczas taki żołnierz był kiero-wany do sanatorium wojskowego. Domy ozdrowieńców były więc trzecim po szpitalach i sanatoriach elementem wojskowego systemu opieki zdrowotnej w czasie wojny.

Wraz z podpisaniem kończącego wojnę traktatu ryskiego, 18 marca 1921 r., rozpoczął się pokojowy okres w dziejach Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej. Niecały rok po za-kończeniu działań wojennych kwestię wypoczynku kadry zawodowej wojska zaczęto po-strzegać w kategoriach działalności służbowej. Oficerom młodszym przysługiwał urlop wypoczynkowy w wymiarze 4 tygodni, a sztabowym – 6 tygodni w każdym roku. Tym pierwszym dowódca jednostki mógł czas wypoczynku przedłużyć o 2 tygodnie w nagro-dę za długoletnią służbę lub osiągnięcia w pracy zawodowej. Niezależnie od tego każdy żołnierz zawodowy mógł też otrzymać 3–7-dniowy urlop okolicznościowy44.

Oddzielny problem stanowiło znalezienie miejsc spędzania urlopów wypoczynkowych. Trudności gospodarcze pierwszych lat powojennych i związane z tym niskie uposażenia kadry zawodowej nie pozwalały na skorzystanie w tym celu z oferty atrakcyjnych tury-stycznie miejscowości45. Oczywiście, nie dotyczyło to oficerów wywodzących się z ro-dzin dobrze usytuowanych, jak np. płk Antoni Trzaska-Durski, który w 1929 r. spędził aż 2 urlopowe miesiące w Ameryce Południowej46. Większość żołnierzy zawodowych wybie-rała jednak możliwie najtańsze formy wypoczynku: wyjeżdżała do rodzin lub znajomych mieszkających na wsi bądź też pozostawała w macierzystych garnizonach.

W dążeniu do poprawy tej sytuacji, Ministerstwo Spraw Wojskowych na początku 1922 r. zorganizowało pierwszą naradę poświęconą przygotowaniu zorganizowanego wypoczynku

43 Ibidem.44 F. Kusiak, Życie codzienne oficerów Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1992, s. 205.45 Ustawa z 9 X 1923 r. „O uposażeniu funkcjonarjuszów państwowych i wojska” („Dziennik Ustaw RP” 1923, nr 116, poz. 924) zrównała pensje oficerów z poborami urzędników państwowych. W przeciwieństwie do urzędników państwowych spora część żołnierzy zawodowych pracowała poza miejscem zamieszkanie, co znacznie podwyższało jej koszty codziennego utrzymania. Obliczanie miesięcznych poborów żołnierzy zgodnie z wymienioną ustawą było bardzo skomplikowane. Uposażenie składało się z wielu elementów, któ-rych wysokość zależała od stopnia wojskowego, lat służby, wykształcenia, położenia miejsca pracy, stanu ro-dzinnego itp. Ustawa określała 16 grup uposażeniowych, a każda z nich dzieliła się na 5 szczebli. Franciszek Kusiak podaje (op. cit., s. 43), że w 1924 r. kapitan WP zarabiał 240 zł, a pułkownik – 450. Całomiesięczne utrzymanie w kasynie kosztowało 40 zł, a wynajęcie pokoju w Pucku – 35 zł. W 1926 r. – po przewrocie majowym – nastąpiła częściowa regulacja uposażeń, znacznie wzrosły dodatki służbowe, np. dodatek dla dowódcy pułku wynosił 600 zł, a dla dowódcy kompanii – 250.46 Urlop dowódcy 1 d.a.k., „Polska Zbrojna” 1929, nr 89, s. 2.

59


dla kadry oficerskiej47. Był to już okres, gdy w kołach rządowych przygotowywano wielką akcję propagującą niedawno odzyskane Wybrzeże. Zrozumiałe więc, że miejscem wypo-czynku oficerów musiała być jedna z nadmorskich miejscowości. Wybór padł na Hel, gdzie w tym czasie rodziły się też zalążki polskiej floty wojennej. Przygotowaniem nadmorskiego wypoczynku zajęły się 3 departamenty MSWojsk: Sanitarny, Intendentury i Spraw Morskich. Pierwszą formę zorganizowanego wypoczynku nad Bałtykiem stanowiło pole namiotowe na 200 miejsc, urządzone na piaszczystych łachach przybrzeżnych48. Jego częścią była też stołówka pod namiotem na 80 miejsc, a w wyposażenie wchodziły 2 zaprzęgi konne ze stosownym taborem. Co ciekawe, w skład personelu obsługi i zabezpieczenia wchodziło kilku muzyków, tworzących orkiestrę obozową. Turnus trwał od 15 do 30 sierpnia 1922 r.49. Z oferty korzystali przeważnie oficerowie młodsi wraz z rodzinami. Nie wszyscy jednak wyjeżdżali z Helu w pełni zadowoleni, głównie dlatego, że w czasie turnusu dominowała aura deszczowa, a możliwości zorganizowania atrakcji rekompensujących brak dobrej po-gody były nader ograniczone50. Podczas deszczowych dni wczasowicze mogli więc liczyć wyłącznie na siebie, co nie wystawiało dobrego świadectwa ministerialnym pomysłodaw-com tej formy wypoczynku. Zresztą polityka państwa w odniesieniu do armii na początku lat 20. ubiegłego wieku charakteryzowała się sukcesywnym ograniczaniem wydatków na jej utrzymanie. Co więcej, w latach 1921–1925 w sejmie przeważały głosy domagające się ograniczenia i tak już niskich uposażeń kadry zawodowej. Z tego właśnie powodu w 1922 r. minister spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski podał się do dymisji.

Brakowi funduszy na zorganizowanie scentralizowanego systemu wypoczynku żołnie-rzy zawodowych i ich rodzin MSWojsk próbowało zaradzić przez agitowanie oficerów, by sami płacili comiesięczne składki pieniężne na ten cel. Podejmowano też „oddolne”, oparte na inicjatywie kadry, próby rozwiązania tego problemu. Dowódca Okręgu Korpu-su V Kraków gen. dyw. Józef Czikiel pod koniec 1922 r. założył Stowarzyszenie Domów Wypoczynkowych. Faktycznymi projektodawcami byli trzej oficerowie: mjr Ludwik de Laveux ze Sztabu Generalnego, mjr Teodor Białynicki-Birula, lekarz Sanatorium Wojsko-wego w Zakopanem, oraz kpt. ks. Jan Humpola z Krakowa, kapelan Garnizonu Wadowice–Zakopane51. Stowarzyszenie miało funkcjonować na prawie popularnych wówczas spół-dzielni wojskowych zajmujących się budowaniem osiedli mieszkaniowych dla kadry. Na walnym zgromadzeniu, odbytym 4 grudnia 1922 r., organizacja przyjęła oficjalną nazwę

„Stowarzyszenie Spółdzielczego Oficerskiego Domu Wypoczynkowego z siedzibą w Kra-kowie”. Jego prezesem został wspomniany mjr Białynicki-Birula, sekretarzem ks. Humpo-la52, a członkiem kierownictwa kpt. Adam Welanyk ze stacjonującego w Krakowie 1 pułku kolejowego. Generał Czikiel został wybrany na szefa Rady Nadzorczej53.

47 K. Zagrodzki, Zadania wychowawcze armii, „Polska Zbrojna” 1922, nr 16, s. 2.48 A. Bobkowski, Obóz oficerski na Helu, „Polska Zbrojna” 1922, nr 158, s. 2.49 Ibidem.50 Komendant obozu tuż przed rozpoczęciem turnusu otrzymał pismo następującej treści: Dowództwo Floty Wojennej jak i Komenda Portu Wojennego w Pucku zawiadamia, że nie może dać dla publiczności żadnych statków, gdyż wszystkie jednostki pływające mają ściśle określony program zajęć i ćwiczeń, który musi być prze-strzegany. Również zapas węgla, ropy i smarów Floty Wojennej jest ściśle ograniczony. Zob. Przyjazd na Hel,

„Polska Zbrojna” 1922, nr 176, s. 3.51 J. Humpola, O budowie oficerskich domów wypoczynkowych, „Polska Zbrojna” 1923, nr 25, s. 4.52 Jan Humpola od 1934 r. pełnił funkcję kapelana Prezydenta RP.53 Budujemy własne domy wypoczynkowe, „Polska Zbrojna” 1923, nr 25, s. 4.

60


Idea kadry krakowskiego Okręgu Korpusu została spopularyzowana na łamach „Polski Zbrojnej” w obszernym, dwustronicowym artykule pt. Budujemy własne domy wypoczyn-kowe, opublikowanym w numerze z 25 stycznia 1923 r. W artykule proponowano, by docelowo wznieść kilka tego typu obiektów. Zgodnie z koncepcją władz stowarzysze-nia, pierwszy oficerski dom wypoczynkowy miał powstać w Zakopanem. Było to dla dużej części kadry i rodzin wojskowych wymarzone miejsce wypoczynku. Wyliczono, że każdego miesiąca do tego miasta przyjeżdża ok. 100 żołnierzy lub członków ich rodzin. Tymczasem znalezienie kwatery w dowolnej porze roku dla większej liczby osób w Za-kopanem było zadaniem prawie niewykonalnym. Oddzielną trudność stwarzała panu-jąca w tym mieście drożyzna mieszkaniowa, przekraczająca granice zdrowego rozsądku. W tych okolicznościach, zdaniem członków zarządu stowarzyszenia, rozwiązaniem byłaby budowa u stóp Giewontu własnego domu wypoczynkowego. Planowano wybudowanie ceglanego, 2-piętrowego budynku na 100 miejsc (50 pokoi jednoosobowych i 25 dwuoso-bowych). Obiekt miał być też wyposażony w salę teatralną, czytelnię, bibliotekę, kapliczkę i pracownię artystyczną. Inwestycję planowano rozpocząć wiosną 1923 r., a zakończyć w połowie roku następnego. Sporządzono też wstępne plany i kosztorysy. Projektodawcy czynili wszystko, by do swojego pomysłu przekonać jak najwięcej wpływowych osób. Do szefa Departamentu Sanitarnego gen. bryg. Franciszka Zwierzchowskiego oraz szefa Kor-pusu Kontrolerów Wojskowych gen. bryg. dr. Romana Góreckiego zwrócono się z prośbą o pomoc w przyznaniu pożyczki rządowej. Uzyskano też przychylność krakowskich po-słów i senatorów, a MSWojsk obiecywało pomoc finansową54. Członkami stowarzyszenia mogli być oficerowie służby czynnej, oficerowie rezerwy i członkowie ich rodzin. Do artykułu dołączono wzór deklaracji kandydata na członka Stowarzyszenia Spółdzielczego Oficerskich Domów Wypoczynkowych. Wpisowe zostało określone na kwotę 53 700 ma-rek polskich55.

Krakowscy pomysłodawcy 5 marca 1923 r. wysłali do dowództw okręgów korpusów statut stowarzyszenia. W piśmie przewodnim doprecyzowano informacje zamieszczone w „Polsce Zbrojnej”. Z dokumentu wynikało m.in., że:

– do stowarzyszenia spółdzielczego należało już 50 oficerów okręgu krakowskiego;– z myślą o budowie oficerskiego domu wypoczynkowego zabezpieczono działkę budow-

laną w Zakopanem (z morgiem ogrodu), podarowaną przez hr. Władysława Zamoyskiego;– przygotowano prowizoryczny plan budowy obiektu, ze wstępnym kosztorysem56.Gromadzenie środków finansowych szło jednak bardzo opornie. Tymczasem zmieniła

się koncepcja rozwiązania problemu. Stowarzyszenie zrezygnowało z przejęcia działki i budowy nowego obiektu. W zamian proponowało zakupienie w Krakowie budynków już istniejących. 5 października 1923 r. „Polska Zbrojna” zamieściła odezwę (wcześniej była ona ogłoszona w rozkazie krakowskiego DOK) gen. Czikiela zatytułowaną O domy wypoczynkowe dla oficerów. A oto jej treść:

Koledzy. Idźmy społem. Jest nas 20 tysięcy. Od roku istnieje Stowarzyszenie Spółdziel-cze Oficerskich Domów Wypoczynkowych. Spółka „Warszawianka” w Zakopanem sprze-daje blisko 4-morgowy kawał ziemi z trzema obiektami (murowany „Warszawianka”

54 Ibidem, s. 4–5.55 Ibidem, s. 5.56 CAW, Akta Dowództwa Okręgu Korpusu V Kraków, sygn. I.371.5.154, Pismo dowódcy Okręgu Korpusu V Kraków, z 5 III 1923 r. do pozostałych dowódców okręgów korpusów.

61


z 60 pomieszczeniami, drewniane: „Mazowsze” i „Konstantynówka” z 30 pomieszczeniami) za 350 tysięcy franków szwajcarskich, tj. za 80% przedwojennej wartości. Ponadto trzeba doliczyć budynki gospodarcze i cały bogaty inwentarz żywy i martwy, nowe stylowe urzą-dzenie, bielizna, platery, naczynia kuchenne, konie itd. Ofertę naszego stowarzyszenia, spół-ka „Warszawianka” przyjęła nadzwyczaj przychylnie i chce nam sprzedać własność taniej dlatego, że to kupujemy my, oficerowie, zrzeszeni w społeczne stowarzyszenie, które ma na celu samopomoc.

Koledzy! Zdobądźmy się na wysiłek. Jeśli wszyscy przystąpimy do stowarzyszenia, jeśli każ-dy z was wpłaci miesięcznie 2 zł polskie, to spłacimy „Warszawiankę” w ciągu niespełna roku, a za resztę możemy ją rozbudować. W następnych zaś latach nabywać będziemy kolejne domy wypoczynkowe nad morzem i w najładniejszych okolicach Polski, dążąc do tego, aby każda rodzina oficerska miała każdego roku w jednym z domków wypoczynkowych pokój do własnej dyspozycji na cztery tygodnie. „Warszawiankę” możemy od razu wykorzystać na dom wypoczynkowy. Już w 1925 roku kupimy drugi dom wypoczynkowy na 1500 miejsc w innej części RP. Po 15 latach, to jest w roku 1939 każdy z nas, każdego roku będzie mógł spędzić urlop w swoim domu wypoczynkowym. W ten sposób cel nasz zostanie osiągnięty57.

Odezwa została następnie ogłoszona w „Rozkazie dziennym Ministra Spraw Wojsko-wych” nr 153 z 1923 r. Od siebie minister dodał: Popierając praktyczną myśl, wyrażoną w odezwie pana gen. Józefa Czikiela, proszę dowódców korpusów urządzić we wszystkich garnizonach zebrania oficerskie, na których oficerowie mogliby się wypowiedzieć, czy ze-chcą przyłączyć się gremialnie lub pojedynczo do stowarzyszenia. Oświadczenie zespołowego przystąpienia, względnie listę tych oficerów, którzy swój udział zadeklarują przedłożą mi dowódcy korpusów do dnia 15 października 1923 roku58. W taki oto sposób zrodzony w środowisku kadry oficerskiej krakowskiego OK pomysł budowy oficerskich domów wypoczynkowych uzyskał rangę ministerialną.

Niestety, bezpośrednie poparcie ministra spraw wojskowych gen. broni Stanisława Szep-tyckiego na niewiele się zdało. Większość oficerów z tzw. terenu obawiała się bowiem, że zebrane w ten sposób środki finansowe będą przede wszystkim służyły organizacji atrak-cyjnych miejsc wypoczynku kadry z MSWojsk i dowództw okręgów korpusów. Powoły-wano się przy tym na przykład Sanatorium Wojskowego w Zakopanem, gdzie rzekomo mieli przebywać głównie generałowie i pułkownicy. Z opinią tą polemizował wspomniany już mjr lek. Białynicki-Birula. Na łamach „Polski Zbrojnej” przedstawił on mianowicie pod koniec grudnia 1923 r. zestawienie, z którego wynikało, że w mijającym roku z usług dysponującego 100 miejscami ośrodka skorzystało: 3 generałów i 14 członków ich rodzin (dalej liczba członków rodzin w nawiasie), 17 pułkowników (13), 17 podpułkowników (12), 29 majorów (27), 51 kapitanów (33), 78 poruczników (31) i 25 podporuczników (15). Generałowie i pułkownicy otrzymali więc tylko 14,2% miejsc w Zakopanem, podczas gdy kapitanowie i porucznicy aż 59,6%59. Nieco innego wymiaru nabierają te dane, jeśli się je porówna z liczebnością wyżej wymienionych kategorii oficerów zawodowych. Okazuje się, że np. generałowie i pułkownicy stanowili wówczas zaledwie 3,2% ogółu kadry WP. Autor zestawienia nie przedstawił też informacji o stopniu wykorzystania najatrakcyjniejszych

57 J. Czikiel, O domy wypoczynkowe dla oficerów, „Polska Zbrojna” 1923, nr 272, s. 4.58 CAW, Rozkaz dzienny Ministra Spraw Wojskowych nr 153, z 24 IX 1923 r.59 T. Białynicki-Birula, Oficerskie domy wypoczynkowe, a nasza opieszałość, „Polska Zbrojna” 1923, nr 355, s. 3.

62


sezonów wypoczynkowych przez poszczególne grupy wojskowych. Tak czy inaczej, wy-jaśnienia prezesa Stowarzyszenia Spółdzielczych Oficerskich Domów Wypoczynkowych, a jednocześnie lekarza zakopiańskiego sanatorium wojskowego nie oczyściły atmosfery wokół tej sprawy. W efekcie inicjatywę krakowską popierali tylko nieliczni oficerowie pracujący głównie w instytucjach centralnych MSWojsk.

Warto w tym miejscu wspomnieć o próbie przeszczepienia idei krakowskiej na grunt garnizonu warszawskiego. Mianowicie, stołeczni oficerowie na początku 1923 r. w Domu Oficera Polskiego, mieszczącym się wówczas w pałacu „Pod Blachą”, zorganizowali ze-branie środowiskowe, na którym podjęto uchwałę o utworzeniu Stowarzyszenia Spół-dzielczego Oficerskich Domów Wypoczynkowych. Na pełnomocnika stowarzyszenia wybrano mjr. Tadeusza Bobrowskiego. Do zarejestrowania organizacji ostatecznie jednak nie doszło60.

Nie udało się również zrealizować pomysłu ppłk. Tadeusza Wretowskiego, kierowni-ka przychodni 1 Szpitala Okręgowego w Warszawie. Oficer ten wówczas zaproponował utworzenie w Wojsku Polskim sieci letnisk wypoczynkowych, „ułożonych” wzdłuż linii: Żywiec, Sucha, Chabówka, Rabka, Nowy Sącz, Krynica, nad Czeremoszem oraz w Dru-skiennikach. W uzasadnieniu propozycji na łamach „Lekarza Wojskowego” napisał m.in.: Jednorazowy wydatek dla państwa byłby duży, lecz korzyść dla zdrowia armii wielka. Pod-nosząc zdrowotność, zwiększymy wydajność pracy poszczególnych jednostek61. Zdając sobie sprawę z trudności finansowych państwa polskiego, ppłk Wretowski zgłosił też propozycję alternatywną. Dotyczyła ona organizacji letnisk w garnizonach wojskowych, położonych w atrakcyjnych turystycznie miejscowościach, bądź podjęcie budowy tego typu ośrodków na wzór kolonii mieszkaniowej na Żoliborzu62.

Niewątpliwie poważną przeszkodą w realizacji pomysłów zarówno krakowskiego, jak i warszawskiego środowiska oficerskiego była reforma walutowa Władysława Grabskie-go, przeprowadzona w sierpniu 1923 r. Jej efektem była m.in. zamiana marki polskiej na złotego, co skutkowało okresowym zubożeniem społeczeństwa. Nie bez znaczenia było też przedwczesne odejście w lipcu 1924 r. w stan spoczynku gen. Czikiela, który przez marsz. Józefa Piłsudskiego był uważany za propagatora obcych polskiej armii rozwiązań dyscyplinarnych63.

Jedną z charakterystycznych cech młodej polskiej armii było traktowanie problematyki poznawania ojczystego kraju w kategoriach obowiązku służbowego. Już pod koniec 1922 r. na łamach „Polski Zbrojnej” pisano: Poznanie kraju swojego jak i cudzego jest jednym z najważniejszych zagadnień żołnierzy zawodowych. Zadania obronne i zaczepne, decyzje taktyczne i zaopatrzeniowe zależą od znajomości terenu, jego właściwości, urządzeń, pro-dukcji i mieszkańców. Poznawać swój kraj w ten sposób, aby móc w każdej chwili wystąpić w jego obronie i aby ta obrona była skuteczna64. Wojskowi chętnie przywoływali w tym miejscu przykład armii niemieckiej, której żołnierze w chwili wkraczania w 1915 r. na Ma-zowsze mieli „rozpracowany” każdy skrawek tej ziemi w najdrobniejszych szczegółach65.

60 Oficerskie domy wypoczynkowe, ibidem, nr 56, s. 3.61 T. Wretowski, Sanatoria, zakłady lecznicze i letniska wojskowe, „Lekarz Wojskowy” 1923, nr 3, s. 206.62 Ibidem, s. 207.63 P. Stawecki, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939, Warszawa 1994, s. 95.64 T. Jaworski, Krajoznawstwo dla celów wojska, „Polska Zbrojna” 1922, nr 320, s. 4.65 Ibidem.

63


Problem z całą siłą powrócił w kontekście rozważań o konieczności organizacji „oficer-skiego” wypoczynku. W lipcu 1924 r. w „Polsce Zbrojnej” pisano: Sprawa urlopu oficera nie sprowadza się wyłącznie do wypoczynku. Wszak każdy z oficerów w czasie pokoju, słu-żąc szereg lat w jednym garnizonie przez sam charakter swej służby poznaje przeważnie tyl-ko najbliższą okolicę. A przecież każdy obywatel, nie tylko wojskowy dążyć powinien do jak najdokładniejszego poznania swojego kraju, jego mieszkańców, jego bogactw i właściwości. A kto jeśli nie oficer powinien poznać możliwie dobrze dużo okolic swego kraju, który musi to wszystko kochać, a więc i znać, bo łatwiej jest wtedy w razie potrzeby bronić tego, co zna się nie tylko z książek czy słyszenia, ale także z własnych doświadczeń i osobistych wspomnień. A kiedyż jeśli nie podczas urlopu uzupełniać możemy praktyczne braki w tej dziedzinie? I to jest naszym obowiązkiem nie tylko uczuciowym, ale i praktycznym, bo jako obrońcy kraju w czynnościach tej obrony musimy być związani silnie z tą ziemią. Musimy znać swój kraj, aby łatwo się w nim poruszać. Łatwiej jest iść przez okolice dobrze nam znane, które kiedyś raz w życiu lub więcej się widziało. Powszechnie wiadomo, że dużo łatwiej jest funkcjonować oddziałowi w czasie wojny w terenie dobrze mu znanym. Dlatego też każdy oficer świadom tego obowiązku chce zwykle wyjechać w okolice sobie nieznane i nie tylko wypoczywać fizycznie, ale i lepiej przygotować się do obrony ojczyzny66.

Kilka dni później w tej samej gazecie ukazała się informacja, że jest do kupienia, z prze-znaczeniem na oficerski dom wypoczynkowy, budynek w Jaremczach (wschodnia Ma-łopolska), będący własnością dr. Jana Heydy, miejscowego notariusza. Obiekt dyspono-wał 50 pokojami jedno- i dwuizbowymi, a jego cena wywoławcza została określona na 120 tys. dolarów. Swego rodzaju zabiegiem patriotyczno-marketingowym było oświadcze-nie właściciela, że nie chciałby tego obiektu sprzedawać w niepolskie ręce. Z upoważnienia MSWojsk rozmowy z dr. Heydą prowadził prawnik Dowództwa Okręgu Korpusu nr VI Lwów, ale nie przyniosły one rezultatu.

W oczekiwaniu na rozwiązania o charakterze systemowym wojsko nie gardziło efektami doraźnymi. Między innymi w zamian za udzieloną Polskiemu Towarzystwu Tatrzańskie-mu pomoc przy budowie w latach 1922–1925 schroniska na Hali Gąsienicowej (armia oddelegowała do prac pluton saperów i pluton kolejowy) oficerowie mogli korzystać ze schroniska na takich samych zasadach, jak członkowie PTTK67.

Niektórzy dowódcy okręgów korpusów, niezależnie od wysiłków podejmowanych przez kierownictwo MSWojsk, problem wypoczynku żołnierzy zawodowych i ich rodzin starali się rozwiązywać we własnym zakresie. Na przykład dowódca warszawskiego okręgu kor-pusu latem 1922 r. zorganizował sezonowy ośrodek wypoczynkowy w Garbatce, miejsco-wości leżącej nad rzeczką, przy trasie do Grójca. W pierwszych latach II RP organizowano tu obozy letnie dla młodzieży szkolnej. W rozkazie z 18 lipca 1922 r. dowódca okręgu pi-sał: Wobec tego, że ceny letnich mieszkań w roku bieżącym doszły do tak wysokiego poziomu, że korzystanie z nich stało się niedostępne dla ogółu oficerów (urzędników wojska) i ich ro-dzin – w celu umożliwienia tymże pobytu podczas letniego wypoczynku w miejscowościach poza miastem i zdrowych pod względem klimatycznym, oddaję część budynków wojsko-wych w Garbatce do dyspozycji podległej mi kadry68. Ogółem na cele letniego wypoczynku przeznaczono 2 drewniane parterowe baraki. W budynku nr 11 znajdowało się 12 pokoi 66 E. Rutta, Gdzie i jak spędzać mamy urlopy, ibidem 1924, nr 206, s. 3.67 Saperzy przy budowie schroniska na Hali Gąsienicowej, ibidem 1925, nr 193, s. 4.68 CAW, Rozkaz Dowódcy Okręgu Korpusu I Warszawa nr 67, poz. 27, z 18 VII 1922 r.

64


i wspólna kuchnia z jadalnią. W baraku nr 9 była duża sala mieszkalna, mogąca pomieścić 30 osób, i jeden pokoik 2-osobowy. Łącznie więc w ośrodku mogło przebywać 60–70 osób. Wyżywienie miała zapewnić istniejąca przy obozie letnim gospoda Koła Polek. Podania o przydział miejsc należało składać bezpośrednio u dowódcy obozu w Garbatce69.

Mało atrakcyjna lokalizacja ośrodka, brak wewnętrznej instalacji wodno-kanalizacyjnej, uciążliwości wynikające z hałaśliwego towarzystwa sąsiadów oraz – jak to ujęto w wyżej cytowanym rozkazie – konieczność zagospodarowania się przez samych oficerów – wszyst-ko to spowodowało, że z oferty skorzystało zaledwie kilkanaście rodzin. W związku z tym w okręgu warszawskim na jakiś czas odstąpiono od prób organizowania letniego wypo-czynku dla oficerów i ich rodzin.

Do sprawy powrócono 3 lata później. Pod koniec maja 1925 r. „Polska Zbrojna” zamie-ściła tekst pt. Kolonie letnie dla rodzin oficerskich70. Faktycznie było to ogłoszenie o orga-nizacji letniego wypoczynku dla żołnierzy zawodowych warszawskiego OK, z wykorzy-staniem własnych możliwości okręgu. Zainteresowanym zaproponowano kilka miejsc do spędzenia letniego urlopu. Były to oddalone od skupisk miejskich miejscowości, w któ-rych rokrocznie organizowano obozy ćwiczebne okręgu. Przez sporą część roku budynki wraz z zapleczem obsługowym pozostawały nie w pełni wykorzystane. W czasie gdy nie było tam wojska, z bazy mieszkaniowej i socjalno-bytowej mogli nieodpłatnie korzy-stać wczasowicze. W artykule podkreślano walory klimatyczne i higieniczne71 tych miejsc. Ogółem do wykorzystania wytypowano 4 kompleksy znajdujące się w Małkini, Różanie, Komorowie pod Ostrowią Mazowiecką i Działdowie. Na pierwszym miejscu wymieniono Małkinię, jako miejscowość świetnie nadającą się do letniego wypoczynku. W jednym czasie mogło tu przebywać (w pokojach 2- lub 3-osobowych) ok. 40 rodzin. Organizatorzy zapewniali: jedną wspólną kuchnię, piękną lesistą okolicę z możliwością zażywania kąpieli rzecznych, wolne od chorób zakaźnych powietrze i obfitość tanich produktów72.

W Komorowie można było zakwaterować 26 rodzin. Do dyspozycji wczasowiczów była stołówka oficerska. Kasyno oficerskie było też w Różanie nad Narwią. W jednym czasie mogło tu przebywać 10 rodzin. Rekomendując tę miejscowość, w dzienniku wojskowym napisano: Są tu osiadłe Siostry Miłosierdzia, które chcą stołować gości w cenie 75 zł mie-sięcznie73. Najmniej miejsc – tylko dla 3 rodzin – oferowało Działdowo.

Pierwszy sezon letniskowy miał być uruchomiony na początku czerwca 1925 r. Plano-wano dwa 6-tygodniowe turnusy. Zgłoszenia należało kierować do sztabu warszawskiego Okręgu Korpusu. Tekst kończył się apelem dowódcy okręgu o następującej treści: Podając powyższe do wiadomości ogółu oficerów garnizonu warszawskiego, dowódca okręgu I prosi, aby do tych letnisk nie stawiać zbyt wysokich wymagań. Otwarcie tych letnisk umożliwia koleżeńska współpraca oficerów garnizonów prowincjonalnych, którzy dla swych kolegów uszczuplają się w swych pomieszczeniach i gotowi są ponieść trud w postaci pracy nad ich urządzeniem. Możliwość współpracy na tych koloniach uwarunkowana jest od wzajemnej wyrozumiałości74.

69 Ibidem.70 Kolonie letnie dla rodzin oficerskich (inicjatywa DOK I), „Polska Zbrojna” 1925, nr 144, s. 3.71 Ibidem.72 Ibidem.73 Ibidem.74 Ibidem.

65


Prawdopodobnie zarówno bardzo późny termin zamieszczenia informacji, jak też brak popularyzacji oferowanych możliwości wypoczynku spowodowały, że z oferty skorzystało niewiele osób. Największą popularnością cieszyła się Małkinia, gdzie wczasy spędziło 7 rodzin75.

W roku 1926 akcja informacyjno-popularyzacyjna stała na znacznie wyższym poziomie. Tym razem rozpoczęto ją już 1 maja. Miesiąc wcześniej rozkaz w tej sprawie ogłosił nowo mianowany dowódca okręgu warszawskiego gen. dyw. Juliusz Malczewski. Czytamy tam m.in.: Zamierzam w bieżącym roku zorganizować kolonie letnie w Małkini. Na początku, oddam na ten cel od pierwszych dni maja jeden budynek (12 pokoi i cztery kuchnie). W dal-szym ciągu w miarę możliwości i zgłoszeń będę przekazywał dalsze budynki76. Miesięczną opłatę za jeden pokój ustalono na 10 zł77.W zakończeniu rozkazu znalazł się passus, przy-pominający w treści cytowany apel gen. Czikiela: Przestrzegam, aby reflektanci nie stawiali zbyt wysokich wymagań, gdyż kolonia oprócz możności spędzenia okresu letniego w zielonej okolicy, czystych budynkach, przy taniości produktów spożywczych, nie może dać komfortu ani wygód specjalnych78.

Mimo braku luksusów kolonie letnie w Małkini cieszyły się ogromnym powodzeniem. Szczyt zainteresowania przypadł na okres od 12 czerwca do 31 sierpnia 1926 r. Przydział miejsc był ogłaszany w specjalnych rozkazach. Ogółem do dyspozycji letników przezna-czono aż 5 budynków – łącznie 51 pokoi. Z rozkazu gen. Malczewskiego nr 37 z 18 czerw-ca 1926 r. wynika, że z obiektów małkińskich we wspomnianym okresie skorzystało 31 ro-dzin. W głównej mierze były to osoby związane zawodowo lub rodzinnie z następującymi jednostkami wojskowymi: 13 pp (Pułtusk), 21 pp (Warszawa), 71 pp (Ostrów Mazowiec-ka) i 8 pal (Płock). Z cytowanego rozkazu dowiadujemy się również, że żywienie letników zorganizowano w budynku miejscowego kasyna, a miesięczne opłaty za jeden pokój wy-nosiły: dla oficerów młodszych i chorążych – 5 zł, dla oficerów starszych – 10 zł. Funkcję administratora letniska pełnił chor. Adam Mickiewicz z 71 pp, gdyż właśnie ta jednostka zapewniała obsługę administracyjno-gospodarczą letniska w pobliskiej Małkini. Funkcję komendanta letniska (związane z tym były dość uciążliwe obowiązki) pełnił społecznie najstarszy stopniem oficer z przebywających w danym okresie na wypoczynku w Małkini. Od 12 czerwca do 31 sierpnia 1926 r. był nim płk Jerzy Jastrzębski. Miał on uprawnienia dyscyplinarne etatowego komendanta garnizonu79. Na niemal identycznych zasadach zor-ganizowano w Małkini oficerskie kolonie letnie w 1927 r.

W tym samym czasie podobne próby zorganizowania letniego wypoczynku kadry czy-niono w Dowództwie Okręgu Korpusu IX Brześć. Wykorzystano do tego celu główny obóz ćwiczebny okręgu w Leśnej pod Baranowiczami. W chwili odzyskania niepodległo-ści stało tu kilka starych prorosyjskich drewnianych budynków, do których dojeżdżała kolejka wąskotorowa. Na poleceniegen. bryg. Franciszka Krajowskiego, dowódcy okręgu grodzieńskiego80, 25 listopada 1922 r. dowódca 22 DP, któremu obóz w Leśnej podlegał

75 S. Jordan, Z letniska w obozie wojskowym w Małkini, ibidem, nr 260, s. 4.76 CAW, Rozkaz Dowódcy Okręgu Korpusu I Warszawa nr 18, pkt 1, z 1 IV 1926 r.77 Była to cena jednodniowego pobytu z wyżywieniem w średniej klasy pensjonacie w Zakopanem.78 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Korpusu I Warszawa nr 18, pkt 1, z 1 IV 1926 r.79 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Korpusu I Warszawa nr 37, poz. 10, z 14 VI 1926 r.80 Polecenie to brzmiało: Proszę przedstawić mi projekt z załączonym szkicem projektowanego rozmieszczenia oddziałów i baraków na terenie obozu ćwiczebnego Leśna, z wyznaczeniem miejsc i odpowiedniej powierzchni,

66


służbowo, przedstawił projekt jego zmodernizowania, m.in. przez pobudowanie kolej-nych baraków i zorganizowanie stałego dowództwa obozu. Projekt, który wkrótce został zatwierdzony, zakładał m.in. zbudowanie 12 nowych baraków, z których jeden miał być przeznaczony na kuchnię i kasyno81.

Główne prace wykonano w 1923 r. Rok później z terenu zostały usunięte wszystkie stare budynki. W takich okolicznościach rozpoczęła się „kariera” Leśnej jako miejscowo-ści wypoczynkowej, podobno uzasadniona także jej właściwościami leczniczymi. 9 lipca 1925 r. ukazał się rozkaz nr 52 nowego dowódcy okręgu gen. dyw. Józefa Rybaka w spra-wie przeznaczenia budynków wojskowych w Leśnej do organizacji letniego wypoczynku. Czytamy tam m.in.: Pragnąc przyjść z pomocą oficerom i podoficerom zawodowym DOK IX i dać im możliwość korzystania z letniska, polecam wykorzystać budynki wojskowe w Leśnej i umożliwić zamieszkanie w nich rodzinom wojskowym w czasie, gdy nie ma tam ćwiczeń82.

Bezpośrednim realizatorem planowanego przedsięwzięcia miał być dowódca 20 DP gen. bryg. Jan Tabaczyński. W pierwszej kolejności komendant obozu ćwiczeń w Leśnej miał przedstawić dowódcy tej dywizji wykaz budynków (wraz z ich opisem) przewidzia-nych do organizacji letniska. Do niego też miały być kierowane drogą służbową podania oficerów i podoficerów ubiegających się o pobyt w Leśnej. Pobyt ten nie mógł przekra-czać 6 tygodni. Lokale przewidziane do zamieszkania miał odbierać wyznaczony przez dowódcę okręgu oficer administracyjny obozu ćwiczeń. Rodzina składająca się z 3 osób miała mieć do dyspozycji 2 pokoje, a licząca powyżej 3 osób – 4 pokoje. Do każdego mieszkania planowano w miarę możliwości przydzielać kuchnię i pomieszczenie gospo-darcze. Rodziny oficerskie liczące do 3 osób miały płacić 1 zł dziennie za przydzielony lokal, rodziny liczące powyżej 3 osób – 1,5 zł. Za zajmowany lokal podoficer musiał wno-sić opłatę w wysokości 50 gr za każdą dobę. Zapłata miała być uiszczana z góry za każdy miesiąc kalendarzowy w komendzie obozu ćwiczeń. Wpłaty te, zgodnie z rozkazem do-wódcy okręgu, miały być przekazane do skarbu państwa83. Końcowy fragment rozkazu gen. Rybaka brzmiał: Apeluję do wszystkich letników, ażeby z własnej chęci przyczynili się wszystkimi sposobami w miarę możności do uporządkowania obozu, zakładając ogródki – w porozumieniu z Komendą Obozu Ćwiczeń84.

Na podobnych zasadach oficerowie i podoficerowie okręgu brzeskiego korzystali z obo-zu w Leśnej w latach 1926–1927. Swego rodzaju innowacją było to, że podoficerowie pła-cili połowę stawki przewidzianej dla oficerów. Przeciętnie w skali każdego roku z ośrodka korzystało około 120 osób. Ważną rolę w funkcjonowaniu obozu odgrywała wspomniana wcześniej kolejka wąskotorowa. Jej funkcjonowaniu poświęcony był jeden z punktów roz-kazu dowódcy okręgu z 25 czerwca 1927 r. W punkcie tym komendant obozu w Leśnej został zobowiązany do:– ustalania ruchu pociągów według każdorazowej potrzeby za pomocą „własnego” roz-

kładu jazdy;

na której wykonać wypadnie wyrąb lasu dla przygotowania nowego terenu. Ibidem, Rozkaz tajny Dowódcy Okręgu Korpusu IX Brześć nad Bugiem nr 51, z 14 XI 1922 r.81 Ibidem, Akta Dowództwa Okręgu Korpusu IX Brześć nad Bugiem, sygn. I.371.9.52, Projekt rozbudowy obozu ćwiczeń w Leśnej pod Baranowiczami, podpisany przez dowódcę 20 Dywizji Piechoty 25 XI 1922 r.82 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Korpusu IX Brześć nad Bugiem nr 52, z 9 VII 1925 r.83 Ibidem.84 Ibidem.

67


– wyznaczenia jednego oficera (niezależnie od jego etatowego zajęcia) do pełnienia funk-cji kierownika kolejki w Leśnej;– zorganizowania warsztatów naprawy i obsługi technicznej parowozu i taboru kolejo-

wego85.Transporty wojskowe miały być opłacane według taryfy ujętej w regulaminie kolejki

wojskowej86. Rozkaz, który ukazał się dopiero w 1927 r., w dużej części stanowił formal-ne usankcjonowanie praktyki trwającej już od kilku lat. Dobrze funkcjonująca kolejka stanowiła nie tylko atrakcję turystyczną, ale też usprawniała dojazd na letnisko, a także zwiedzanie okolic.

Warto wspomnieć, że inicjatywa podobna do wyżej opisanej zaistniała w latach 1926–1927 także w okręgu toruńskim. Dowódca Okręgu Korpusu VIII Toruń zorgani-zował bowiem sezonowy ośrodek wypoczynkowy okręgu, funkcjonujący pod auspicjami Stowarzyszenia „Rodzina Wojskowa”.

Reasumując, można stwierdzić, że w pierwszych latach po przejściu armii na stopę po-kojową sprawy związane z wypoczynkiem żołnierzy zawodowych i ich rodzin dość szybko stały się przedmiotem zainteresowania Ministerstwa Spraw Wojskowych. Przy czym od początku były one postrzegane w kontekście troski o zdrowie – przede wszystkim ofice-rów Wojska Polskiego. Armia nie miała jednak środków finansowych umożliwiających budowę systemu stałych domów wypoczynkowych, choć potrzeba istnienia takiego sys-temu była nieustannie zgłaszana przez środowisko żołnierzy zawodowych. Najdonośniej w tej sprawie brzmiał z oczywistych względów głos oficerów. Oni też byli pomysłodawca-mi pierwszych prób rozwiązania tego problemu. Wobec wspomnianego braku środków finansowych Ministerstwo Spraw Wojskowych szukało rozwiązania w dobrowolnym opo-datkowaniu się kadry oficerskiej.

Sytuacja zmieniła się radykalnie po zamachu majowym 1926 r. Rok później, w perspek-tywie zbliżającego się 10-lecia odrodzenia państwa polskiego, pojawiły się oficjalnie wy-głaszane poglądy o konieczności wyposażenia wojska w stałe, i o odpowiednio wysokim standardzie, ośrodki wypoczynkowe. W sprzyjającej wojsku pomajowej aurze realizacja tych postulatów była już tylko kwestią czasu.

SUMMARY

Joanna Zagdańska, The First Attempts to Introduce an Organized Recreation System in the Inter-War Polish Armed Forces

The first initiatives of creating an organized recreation system for career soldiers and their families in the armed forces of inter-war Poland appeared a few months after independence was regained. To a small extent they have been realised in 1919–1920, during the Polish-Soviet War, when the so-called convalescent homes or soldiers’ rest homes were established, mainly for frontline soldiers.

The problem became a burning issue in 1921, the year that started the peace-time functioning of the forces. Unfortunately, Poland could not afford the construction of holiday

85 Ibidem, Rozkaz Dowódcy Okręgu Korpusu IX Brześć nad Bugiem nr 33, z 25 VI 1927 r.86 Ibidem.


homes for the forces. Alternative solutions started to be employed by using existing military infrastructure, that is facilities (barracks, training camps) located in tourist-attractive places, for recreational purposes. The situation changed only after the May 1926 coup, with the forthcoming 10th anniversary of regained independence. It was postulated at this time that the construction of several professional military recreational houses could be treated as erecting memorials to the victory of the reborn Polish state.

РЕЗЮМЕ

Йоанна Загданьска, Первые попытки введения в армии 2-й Речи Посполитой системы организованного отдыха

Первые инициативы создания в Войске Польском 2-й Речи Посполитой организованной системы отдыха для кадровых военнослужащих и их семей появились уже в первые месяцы после провозглашения независимости. В небольшой степени были они осуществлены в 1919–1920 гг., во время польско-советской войны, когда для фронтовых солдат создавались т.н. дома выздоравливающих или дома отдыха военнослужащих.

Проблема стала крайне необходимой в 1921 г., когда начался мирный этап в функционировании армии. К сожалению, Польша была слишком бедной страной, что бы могла позволить себе на строительство домов отдыха для армии. В связи с этим начался поиск запасных вариантов, которые заключались в использовании в качестве домов отдыха уже существующей армейской инфраструктуры (казармы, учебные центры). Эти объекты находились в туристических местах. Ситуация изменилась лишь после майского переворота 1926 г., в перспективе 10-летия восстановления независимости. Тогда было внесено предложение, что бы строительство армейских домов отдыха рассматривать как сооружение памятников победы возрожденного польского государства.

69

RAPORT NIEMIECKIEGO INSPEKTORA Z WIZYTY W ZSRR…

RAPORT NIEMIECKIEGO INSPEKTORA Z WIZYTY W ZSRR W 1930 ROKU

Sowiecko-niemiecka współpraca wojskowa w latach 1921–1933 była w ostatnim czasie przedmiotem zainteresowania wielu polskich historyków. Najwięcej uwagi poświęcano przy tym kooperacji w dziedzinie broni pancernej, realizowanej w niemieckiej szkole pancernej w Kazaniu, określanej w dokumentach zwykle kryptonimami „Kama” lub „Ka-torg”. Szkoła ta została utworzona na podstawie umowy z grudniu 1926 r. Ujawnienie w tym samym miesiącu przez dziennikarzy niektórych aspektów współpracy Republiki Weimarskiej z ZSRR wywołało międzynarodowy skandal, co opóźniło o rok rozpoczęcie prac przygotowawczych. Ze względu na brak wyposażenia, szkolenie rozpoczęto dopiero w 1929 r., kiedy to do ZSRR dotarły pierwsze niemieckie prototypy czołgów oraz przybyli tam niemieccy kursanci.

Strona radziecka, podejmując współpracę w dziedzinie broni pancernej, była zainte-resowana głównie wykorzystaniem niemieckich doświadczeń w projektowaniu czołgów oraz poznaniem stosowanych przez nich metod szkoleniowych. Niemcy chcieli zaś przede wszystkim przetestować i udoskonalić swoje prototypy czołgów, wyszkolić małą grupę oficerów w obsłudze opancerzonych wozów bojowych oraz opracować zasady taktyki do szczebla kompanii lub batalionu. W Kazaniu zamierzano przygotować podstawy niezbęd-ne do późniejszego utworzenia w Niemczech jednostek pancernych oraz odpowiednich szkół. Przy okazji zamierzano przeprowadzić badania nad bronią przeciwpancerną oraz wypracować najlepsze metody jej wykorzystania.

Reichswehra na dwuletnich kursach szkoliła grupę 10–11 młodszych oficerów, którzy zimą odbywali kurs w Niemczech, a w okresie od kwietnia do października w ZSRR. W odróżnieniu od Niemców, Rosjanie zamierzali przygotować możliwie dużą liczbę żoł-nierzy, kierowanych do Kazania tylko na jeden „turnus”. W latach 1929–1932 wysłali tam kolejno 10, 30, 40 i 100 oficerów. Dla strony niemieckiej niebagatelne znaczenie miało doświadczenie zdobywane przez „kadrę” szkoły. „Kadra” ta liczyła ostatecznie, łącz-nie z oddelegowanymi do niej pracownikami firm: Krupp, Rheinmetall i Daimler-Benz, ok. 40 osób. Radziecki personel, liczący 50–60 osób, spełniał jedynie funkcje pomocnicze.

Szkoła w Kazaniu zakończyła działalność latem 1933 r. W tym samym czasie zlikwido-wano też dwa podobne niemieckie ośrodki: szkołę lotniczą w pobliżu Lipiecka w rejonie Woroneża oraz zajmujący się badaniami nad bronią chemiczną ośrodek „Tomka” na po-ligonie w rejonie miasteczka Wolsk, ok. 100 km na północ od Saratowa.

Wzmianki o szkole pancernej można znaleźć w wielu polskich pracach omawiających działania polskiego wywiadu w okresie międzywojennym, ale najszerzej temat ten opisy-wali: Henryk Ćwięk, Kazimierz Malak, Michał Pirko, Marian Leczyk, Jan Bańbor, Leszek Bąk oraz Donat Kowalski1. Wszyscy Ci autorzy korzystali jedynie z literatury polskiej

1 Zob. m.in.: H. Ćwięk, Przeciw Abwehrze, Warszawa 2001; idem, Rotmistrz Sosnowski. As wywiadu Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 2010; K. Malak, Radziecko-niemiecka współpraca wojskowa w latach 1917–1932, Warszawa 1997; M. Pirko, Z dziejów współpracy Armii Czerwonej z Reichswehrą w latach 1920–1933, „Woj-skowy Przegląd Historyczny” 1992, nr 4, s. 41–61; M. Leczyk, Polska i sąsiedzi. Stosunki wojskowe 1921–1939,

DOKUMENTY I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE

70

DOKUMENTY I MATERIAŁY źRÓDŁOWE

i zagranicznej oraz z zachowanych materiałów Oddziału II Sztabu Generalnego (Głów-nego)2. Część z tych autorów nie konfrontowała ustaleń wywiadu II Rzeczypospolitej z archiwaliami niemieckimi i rosyjskimi oraz nowszą zagraniczną literaturą przedmiotu, co doprowadziło do powielania błędnych informacji i opinii, m.in. dotyczących zakresu prowadzonych tam prac czy też samego położenia tego ośrodka3.

Publikowany poniżej tekst jest sprawozdaniem gen. mjr. Otto von Stülpnagela z jego po-dróży do Związku Radzieckiego, odbytej w dniach 16 września–13 października 1930 r.4. Celem podróży było odwiedzenie niemieckiego ośrodka szkoleniowo-doświadczalnego broni pancernej w Kazaniu oraz przeprowadzenie rozmów z przedstawicielami Armii Czerwonej, odpowiadającymi za współpracę w tej dziedzinie ze stroną niemiecką. Napi-sane ono zostało bezpośrednio po powrocie gen. Stülpnagela do Niemiec i już 12 listopada przekazane szefowi Kierownictwa Wojsk Lądowych (Chef der Heeresleitung) gen. piech. Kurtowi von Hammerstein-Equordowi. Dokument ten opisuje zatem współpracę sowiec-ko-niemiecką w dziedzinie broni pancernej z punktu widzenia jednego z jej organizato-rów. Niejako przy okazji, w sprawozdaniu przedstawiono cele i oczekiwania strony nie-mieckiej związane z funkcjonowaniem ośrodka „Kama”. Jest to tym ciekawsze, że wtedy właśnie kończono pierwszy, 2-letni cykl szkolenia niemieckich kursantów i można było wyciągnąć pierwsze całościowe wnioski oraz przygotować plany na przyszłość.

Autor publikowanego źródła, gen. von Stülpnagel, urodził się 16 czerwca 1878 r. i po-chodził z rodziny o bogatych tradycjach wojskowych. Brał udział w I wojnie światowej, a następnie wstąpił do Reichswehry. Pełnił w niej funkcje sztabowe i dowódcze, a 1 czerw-ca 1929 r. został inspektorem Wojsk Transportowych. Stanowisko to było połączone z funkcją inspektora Wojsk Samochodowych5, w którego gestii leżały przede wszystkim wszelkie kwestie związane z motoryzacją Wojsk Lądowych6, a także nadzór nad siedmio-ma batalionami samochodowymi Reichswehry oraz niemieckim ośrodkiem broni pancer-nej w Kazaniu. Właśnie w związku z pełnioną funkcją jesienią 1930 r. przebywał w ZSRR. 31 marca 1931 r. został przeniesiony w stan spoczynku. Następnie, w latach 1934–1939, służył w Luftwaffe. Po ponownym przeniesieniu w stan spoczynku 31 marca 1939 r., na

Warszawa 1997; J. Bańbor, L. Bąk, Współpraca Reichswehry i Armii Czerwonej (1920–1933), „Wojsko i Wy-chowanie” 1999, nr 2, s. 79–85; D. Kowalski, Współpraca szkoleniowa Armii Czerwonej i Reichswehry, „Bel-lona” 2010, nr 1, s. 149–162.2 Donat Kowalski dodatkowo sięgnął do dokumentów z moskiewskich archiwów opublikowanych w wydaw-nictwie: Faszystskij miecz kowałsia w SSRR. Krasnaja Armia i Reichswehr. Tajnoje sotrudniczestwo 1922–1933, wybór i oprac. J. L. Diakow, T. S. Buszujewa, Moskwa 1992. Zob. też: Tajna współpraca niemiecko-sowiecka przed 1939 r. w oczach wywiadu polskiego, wstęp A. Pepłoński, „Obóz” 1992, nr 24, s. 139–147; Wojskowa współpraca niemiecko-sowiecka, wybór i oprac. H. Ćwięk, Przeciw Abwehrze, Warszawa 2001, po s. 216.3 Więcej zob. K. Fudalej, Współpraca sowiecko-niemiecka w dziedzinie broni pancernej w latach 1926–1933, w: Wojsko – polityka – społeczeństwo. Studia z historii społecznej od antyku do współczesności, Wrocław 2013, s. 255–284.4 Wzmianka o tej podróży znalazła się tylko w jednej polskiej publikacji (K. Malak, op. cit., s. 110), ale jej autor podał błędnie jej termin, tj. 16 VIII–13 IX 1930 r.5 Inspektorat Wojsk Transportowych (Inspektion der Verkehrstruppen, In 6) dzielił się na: Inspektorat Wojsk Taborowych (Inspektion der Fahrtruppen, In 6 [F]) oraz Inspektorat Wojsk Samochodowych (Inspektion der Kraftfahrtruppen, In 6 [K]); obydwoma kierował jeden dowódca. D. Bradley, Generaloberst Heinz Gude-rian und die Entstehungsgeschichte des modernen Blitzkrieges, Osnabrück 1986, s. 315, przyp. 7.6 W Inspektoracie Wojsk Samochodowych m.in. opracowywano wymagania techniczno-taktyczne dla pierwszych międzywojennych niemieckich konstrukcji pancernych.

71


początku II wojny światowej powrócił do Wojsk Lądowych i do 1942 r. kierował różny-mi dowództwami tyłowymi i okupacyjnymi. Ostatecznie został przeniesionym w stan spoczynku 31 sierpnia 1942 r. Oskarżony o zbrodnie wojenne 6 lutego 1948 r. popełnił samobójstwo we francuskim więzieniu.

Publikowany raport znajduje się w zbiorach niemieckiego Archiwum Federalnego w Oddziale Archiwum Wojskowe (Bundesarchiv – Abteilung Militärarchiv) we Fryburgu Bryzgowijskim w zespole Adiutantury Szefa Kierownictwa Wojsk Lądowych (Adjutantur des Chefs der Heeresleitung), pod sygnaturą RH 1/147. Maszynopis dokumentu w języku niemieckim liczy 19 ponumerowanych stron, wraz z załącznikiem; nie ma na nim żad-nych odręcznych dopisków. Raport, mimo iż był dostępny dla historyków – 25 lat temu został nawet wydany po niemiecku8 – nie był przez nich dostatecznie wyzyskany. W ist-niejącej literaturze przedmiotu powołuje się na niego, w bardzo ograniczonym stopniu, jedynie Manfred Zeidler9.

Tłumacząc i przygotowując raport do druku, rozwinąłem występujące w nim skróty oznaczające Rosję, rosyjski, niemiecki, a skrótowce oznaczające nazwy instytucji objaśni-łem w przypisach. W nawiasach kwadratowych umieściłem niezbędne objaśnienia i uzu-pełnienia. W dokumencie zachowałem występujące w oryginale podkreślenia. W celu poprawy czytelności do tekstu wprowadzono niewystępujące w oryginale znaki inter-punkcyjne.

Krzysztof Fudalej

Inspektor Wojsk Transportowych Berlin, 12 listopada 1930Nr 853/30 In 6 (K) geh. Kdos.

Sprawozdanie z mojej podróży do Rosji od 16 IX do 13 X 1930 [roku]

I. Poniższe sprawozdanie ma stanowić jedynie krótki zarys. Niektóre z jego punktów zostaną uzupełnione we wnioskach, które złożę później. Szczegółowe informacje o do-tychczasowych wynikach i doświadczeniach zostaną zawarte w szczegółowym raporcie rocznym10 kierownika tego ośrodka11; raport ten zostanie wkrótce przedłożony.

7 Pismo przewodnie, oddzielone od reszty dokumentu, znajduje się również w RH 1/14, jako karta 33. Ponie-waż nie wnosi ono żadnych dodatkowych informacji, zostało pominięte.8 D. Dreetz, Aus der Zusammenarbeit von Reichswehr und Roter Armee 1930, „Militärgeschichte” 1990, nr 5, s. 475–491.9 M. Zeidler, Reichswehr und Rote Armee 1920–1933. Wege und Stationen einer ungewöhnlichen Zusammen-arbeit, Monachium 1994.10 Niestety, dokument się nie zachował. Zgodnie z relacją świadka wydarzeń, późniejszego gen. lot. Helma Speidela, dokumenty związane ze współpracą sowiecko-niemiecką były niszczone na bieżąco i planowo już w czasie jej trwania. H. Speidel, Reichswehr und Rote Armee, „Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte” 1953, nr 1, s. 9–45.11 W oryginale: Unternehmen – przedsięwzięcie, przedsiębiorstwo. W niemieckich dokumentach był to ter-min powszechnie stosowany w odniesieniu do ośrodków w Lipiecku, Kazaniu i w rejonie miasteczka Wolsk („Tomka”). Pozwalał zarazem ukryć ich prawdziwą rolę – ośrodków szkoleniowo-doświadczalnych. W tekście

72


II. Najważniejsze informacje o podróży:– 14-dniowy pobyt w „Katorgu”12,– wizyta w dowództwach korpusu i dywizji oraz u szefa GPU w Kazaniu,– wizyta w dywizji tatarskiej podczas jednego dnia manewrów,– wizyta w pułku czołgów w Moskwie (½ dnia),– wizyta u dowódcy Leningradzkiego Okręgu Wojskowego13 oraz w Szkole Czołgowej

w Leningradzie14 (1 dzień),– 2 narady w Sztabie Armii Czerwonej15 z szefem mechanizacji Kalinowskim16.

III. Ośrodek „Katorg”1. Budowa i organizacja ośrodka zostały już właściwie zakończone. Już w tym roku

odnotowaliśmy początkowe sukcesy. W następnych latach możemy liczyć na osiągnięcie istotnych, praktycznych wyników.

Celem dotychczasowej pracy (por. narada 1929) były: testy techniczne oraz rozwój pro-totypów, kształcenie kursantów we wszystkich specjalnościach oraz we współdziałaniu w składzie załogi wozu bojowego17.

Obecnie „Katorg” jest jedynym miejscem, w którym możemy prowadzić prawdziwie użyteczne prace dotyczące wozów bojowych. Tylko tam, przy użyciu rzeczywistego sprzę-tu, możemy uzyskać jasny obraz faktycznej wartości wozów bojowych, oddziaływania ich uzbrojenia, możliwości ich działania, właściwej taktyki itd. Nawet najbardziej szczegółowe studiowanie zagranicznej literatury, najlepsze rozważania teoretyczne i najlepiej przygo-towane ćwiczenia doświadczalne z oddziałami atrap wozów bojowych mogą przynosić jedynie przybliżone wyniki.

Tak więc w „Katorgu” musimy najpierw stworzyć wszelkie podstawy, niezbędne do późniejszego ewentualnego wystawienia oddziałów wozów bojowych.

Do podstaw tych należy nie tylko testowanie znajdujących się tam naszych typów wozów bojowych, ich rozwinięcie w narzędzie użyteczne bojowo oraz wyszkolenie instruktorów i załóg wozów bojowych we wszystkich [występujących w nich] funk-cjach. Ponadto, moim zdaniem, należy dążyć do osiągnięcia dalszych najpilniejszych celów:

dokumentu słowo to jest tłumaczone konsekwentnie jako ośrodek.12 „Katorg” – kryptonim ośrodka w Kazaniu; pochodzi od nazwy Kasaner Technische Organisation – Kazań-ska Organizacja Techniczna. W publikowanym dokumencie występuje też pod inicjałem „K.”.13 W tym czasie był nim Michaił Tuchaczewski.14 Być może chodzi tu o utworzone w 1930 r. kursy doskonalenia kadry dowódczej w zakresie wiedzy pancer-nej dla oficerów innych rodzajów broni (Bronietankowyje kursy usowierszenstwowanija i pieriedpodgotow-ki komsostawa RKKA). J. Magnuski, M. Kołomijec, Czerwony Blitzkrieg. Wrzesień 1939 – sowieckie wojska pancerne w Polsce, Warszawa 1994, s. 10.15 W oryginale: Stab der R. Armee. Chodzi tu o Sztab RKKA, w 1935 r. przemianowany na Sztab Generalny. Zapis R. Armee autor dokumentu mógł rozumieć zarówno jako „Armii Rosyjskiej” (jak w innych miejscach tekstu, gdzie skrótu „r.” i „R.” używa się zamiast „Russland”, „russisch” itd., które będą odpowiednio tłuma-czone, podobnie jak skrót „d.”, czyli „deutsch” – niemiecki), jak i „Armii Czerwonej” (Rote Armee), które to rozwinięcie skrótu zostało przyjęte w tym wypadku.16 Konstanty Kalinowski był w rzeczywistości zastępcą szefa Zarządu Mechanizacji i Motoryzacji Armii Czerwonej.17 W tekście używany jest stale skrót „Kpfw.”, czyli Kampfwagen – wóz bojowy. Ponieważ wiemy, że w Kazaniu Niemcy testowali przede wszystkim czołgi, to skrót ten dotyczy właśnie czołgów.

73


a) Opracowanie najlepszej taktyki małych pododdziałów, szczególnie plutonu, jako tak-tycznej jednostki bojowej. Sformułowanie związanych z nią założeń dla manewru i ognia [Bewegungs- und Feuertaktik].

b) Opracowanie najbardziej odpowiednich sposobów i zasad strzelania oraz [zbadanie] skuteczności ognia.

c) Opracowanie najlepszych i najszybszych metod szkolenia załóg wozów bojowych w skróconym procesie szkolenia, odpowiadającym naszemu szczególnemu położeniu wojskowemu18.

d) Na podstawie obserwacji dotyczących 1) i 2) (zastosowanie i osiągi)19, sformułowanie propozycji dotyczących organizacji obrony przeciwpancernej oraz, ewentualnie, rozwoju sprzętu obronnego20.

[Ponadto należy też przeprowadzić]21 wszystkie niezbędne prace wstępne, które w oj-czyźnie, póki nie uzyskamy większej swobody działań, możemy wykonać tylko częściowo lub nie możemy ich wykonać w ogóle. Ojczyźnie przypadają inne, uzupełniające, zadania, którymi nie chcę się tu bliżej zajmować.

Ośrodek jest już gotowy, by podjąć się tych prac. Zakres i tempo osiągania dalszych wyników zależy jednak w dużym stopniu od tego, ile pieniędzy będzie oddawanych do dyspozycji każdego roku temu ośrodkowi. Im mniej otrzyma on funduszy i innego wspar-cia, tym dłużej oczywiście będą trwać testy i tym one będą droższe, ponieważ nie będzie możliwości zaoszczędzenia na znacznych wydatkach bieżących (np. płacach i wynagro-dzeniach). Dlatego też kapitał już zainwestowany oraz mający jeszcze zostać zainwesto-wany w Rosji zamortyzuje się dobrze tylko wtedy, gdy w ciągu najbliższych 2–3 lat będzie dostępnych wystarczająco dużo środków pieniężnych, by móc przeprowadzić wyżej wy-mienione fundamentalne zadania. Próby przeprowadzane w Rosji będą miały też bar-dzo duże znaczenie dla całej naszej obrony przeciwpancernej. Moim zdaniem, już tylko z tego powodu w ciągu następnych 2–3 lat ośrodek ten powinien być uprzywilejowany w przydziale środków. Również ze względu na Rosjan nie można zejść poniżej pewnego minimum środków pieniężnych. Odnosi się to obecnie też do obu pozostałych ośrodków w Rosji22.

Jest oczywiste, że wozy bojowe mają największe znaczenie dla współczesnych działań bojowych, również w razie prowadzenia wojny defensywnej, a tym bardziej przy częścio-wo improwizowanych wojskach lądowych23. Tak więc powinno się, dokładając wszelkich starań, wykorzystać istniejące w K. możliwości i czas, który tam prawdopodobnie mamy, do stworzenia takiego instrumentu walki oraz jego wstępnego zorganizowania. Moim zdaniem, należy gruntownie rozważyć, jak dalece w tym celu można będzie poczynić oszczędności w innych ośrodkach i w innych wydziałach.

18 Chodzi o ograniczenia wojskowe narzucone traktatem wersalskim.19 Prawdopodobnie popełniono tu błąd i niniejsze zdanie powinno brzmieć: „Na podstawie obserwacji do-tyczących a) i b)…”.20 Abwehrgeräts – tu: sprzęt obrony przeciwpancernej.21 Zdanie to w oryginale sprawia wrażenie niepełnego i niejasnego. Być może miało ono stanowić punkt e) poprzedniego wyliczenia, jako kolejny cel, zakres działań do realizacji w kazańskim ośrodku. 22 Chodzi o niemiecką szkołę lotniczą w pobliżu Lipiecka oraz ośrodek badania nad bronią chemiczną „Tom-ka”.23 Jest to niewątpliwie nawiązanie do niemieckich planów szybkiego powiększenia sił zbrojnych w razie wy-buchu wojny.

74


2. Wóz bojowy jest wysoko rozwiniętym technicznie narzędziem [walki], w którym istotną rolę odgrywają różne dziedziny techniki (samochodowa, uzbrojenia, elektryczna) i muszą ze sobą współgrać, by dać pożądany rezultat. W tym narzędziu muszą współgrać ze sobą również taktyka z techniką. Wymaga to:

a) Najściślejszej współpracy In 6 (K), wchodzących w rachubę [zainteresowanych – red.] wydziałów Wa.Prw.24 oraz samego ośrodka. Niezbędne ulepszenia, [których potrzebę

– red.] dostrzeżono w „Katorgu”, najszybciej i najlepiej będzie wprowadzić, po ich przedys-kutowaniu, w samym „Katorgu” i na podstawie dokonanych tam przez nas oględzin. Tak więc 14-dniowy pobyt, z udziałem również rzeczoznawcy Wa.Prw. 6 i inżynierów z firm konstrukcyjnych, przyniósł niezbędne porozumienie i jasność w kwestiach technicznych, na tyle, że można oczekiwać skutecznego i szybkiego dokonania zmian, które mają zostać wprowadzone zimą.

Zdołano też sformułować, dzięki wnikliwym dyskusjom, niezbędne podstawy w zakre-sie taktyki.

W tej dziedzinie nie należy oszczędzać, lecz trzeba zezwolić zarówno głównym re-ferentom, jak i samemu inspektorowi na odbywanie niezbędnych podróży. W ten sposób z pewnością uniknie się wykonywania niepotrzebnej pracy, osiągnie się szyb-ko wyniki, a co za tym idzie, zaoszczędzi się też nieco pieniędzy. W tym roku różne osobistości odbyły liczne podróże do Rosji, które [to podróże] nie były związane z tamtejszymi ośrodkami, podczas gdy, z drugiej strony, nie uwzględniono w pełni życzeń inspektoratu.

Należy kategorycznie sprecyzować, kto w przyszłych podróżach do Rosji ma pierwszeń-stwo i jak należy postępować.

Inspektoratowi należy też zapewnić pełny wgląd, w każdym momencie, w prace Wa.Prw. Inspektorat formułuje wymagania taktyczne stanowiące podstawę konstruk-cji [nowych pojazdów]. Musi on mieć stale możliwość przekonania się, czy ich rozwój przebiega zgodnie z ich taktycznym przeznaczeniem, by nie być, jak to się wielokrot-nie zdarzało, stawianym przed faktami dokonanymi dopiero po zakończeniu budowy. W tej kwestii nadal jestem zdania, iż najlepszym rozwiązaniem byłoby pełne podpo-rządkowanie inspektoratom [odpowiadających im] oddziałów Wa.Prw., a przynajmniej ich podwójne podporządkowanie, podobne do podległości inspektoratów inspektorom oraz Wehramtowi25. Nie należy uzależniać powodzenia tak bardzo ważnej, również pod względem finansowym, kwestii od pojedynczych osób, mniej lub bardziej rozumiejących konieczność bliskiej współpracy. Należy raczej, przez odpowiednią organizację itd., przez skupienie wszystkich organów zajmujących się daną dziedziną, w tym wypadku moto-ryzacją, i podporządkowanie ich jednemu zwierzchnikowi, zadbać o to, by prace były prowadzone zgodnie z jednym zamiarem i po jednej linii.

b) Obecnie w ośrodku [„Katorg”], w najprzeróżniejszych obszarach, [dysponujemy] kadrą kierowniczą najwyższej jakości. W szczególności [wyróżnia się] major w stanie

24 Wa.Prw. (Heeres-Waffenamt Prüfwesen) – był wydziałem Urzędu Uzbrojenia Wojsk Lądowych (Heeres--Waffenamt), podlegającego szefowi Kierownictwa Wojsk Lądowych (Chef der Heeresleitung), zajmującym się opracowywaniem nowego wyposażenia armii niemieckiej. Jego szósty oddział – Kraftfahr- und Motori-sierungsabteilung (Wa.Prw. 6) – zajmował się badaniami pojazdów silnikowych.25 Wehramt (Urząd ds. Obrony) podlegał bezpośrednio szefowi Kierownictwa Wojsk Lądowych, odpowiadał m.in. za nadzór nad szkołami rodzajów broni.

75


spoczynku von Radlmeier26, stojący na czele [ośrodka]. Dzięki swym wszechstronnym kwalifikacjom, rozległej wiedzy w obszarze właściwych specjalizacji i wieloletniej pracy w Ministerstwie Reichswehry major von Radlmeier dysponuje koniecznym rozeznaniem w sytuacji. To właśnie jemu udało się przezwyciężyć wielkie trudności, wynikające w dzi-siejszej Rosji z braku dobrych specjalistów oraz surowców, z długiej i powolnej drogi zaopatrzenia, panującej tam drożyzny oraz z niemożliwości ściągania na próby odpo-wiedzialnych osób z ojczyzny tak często, jak byłoby to pożądane. Te trudności, które nie występują w takiej skali w żadnym innym kraju Europy, naturalnie spowalniają i podra-żają prowadzone próby. Propozycje możliwych zmian złożę niebawem w postaci odręb-nych wniosków we właściwych instytucjach Dowództwa Wojsk Lądowych27, podobnie jak i wszystkie pozostałe wyniki mojej podróży. Przedstawiciele Armii Czerwonej obiecali mi ze swej strony wsparcie we wszystkich zgłoszonych przeze mnie punktach.

3. Wyniki po zakończeniu tegorocznego kursu letniegoSprzęt: Jeśli chodzi o Gr.Tr.28 to egzemplarz [produkcji firmy] Rheinmetall od końca

sierpnia znów odbywa jazdy próbne. Pojazd ten jednak wciąż ma parę usterek technicz-nych. W czasie nadchodzącej zimy, ze względu na brak środków, zostaną one prawdopo-dobnie usunięte tylko częściowo. Niemniej jednak Gr.Tr. Rheinmetall przeprowadził już dwugodzinny nieprzerwany przejazd (bez jazdy w terenie) ze średnią prędkością 15 kilo-metrów na godzinę. Zdołano też wykonać parę strzelań próbnych i szkoleniowych z dział i karabinów maszynowych zarówno z nieruchomego pojazdu, jak i z poruszającego się.

Ostatniego dnia mojego pobytu w K. do jazd próbnych gotowy był również jeden Gr.Tr. firmy Krupp oraz jeden Gr.Tr. firmy Daimler29. Można mieć nadzieję, że przed początkiem zimy również te wozy odbędą dość jazd próbnych, by poznać ich najważniejsze wady techniczne. Jednak, również ze względów finansowych, ich usunięcie podczas zimy będzie możliwe jedynie w małym stopniu.

Nie można stracić z oczu dalszego rozwoju Gr.Tr. Ten duży wóz bojowy, w porównaniu do małego, ma pewne zalety przy wykonywaniu niektórych zadań bojowych oraz w in-nych kwestiach. Tak samo uważają też Rosjanie. Poruszyli oni kwestię wspólnej budowy ciężkiego wozu. Mamy jednak na to jeszcze czas.

W ostatnich dniach pobytu [zarówno] mnie, [jak] i wszystkich obecnych zaskoczyły osiągi L.Tr.30. Przyczyniło się do tego wiele korzystnych okoliczności (pogoda, właściwości gruntu itd.). Musimy jednak zdawać sobie sprawę, że przy obecnym stanie tego sprzętu 26 Ludwig Ritter von Radlmeier (1887–1943), niemiecki oficer, uczestnik I wojny światowej, następnie w Re-ichswehrze; służył m.in. w 7 (bawarskim) batalionie samochodowym oraz w Inspektoracie Wojsk Samocho-dowych (In 6). W latach 1930–1931 kierownik niemieckiego ośrodka broni pancernej w Kazaniu („Kama”,

„Katorg”), następnie m.in. od 10 XI 1938 r., w stopniu generała majora, dowódca 6 BPanc, potem 5 BPanc i 4 DPanc.27 W oryginale H.L. (Heeresleitung – Kierownictwo Wojsk Lądowych). Dokumenty, o których mowa, nieste-ty się nie zachowały.28 Gr.Tr. (Großtraktor, dosł. „duży traktor”) – kryptonim opracowywanych ówcześnie przez Niemców pro-totypów czołgów ciężkich o masie do 23 t. Więcej na ten temat zob. m.in.: W. Spielberger, Die Motorisierung der Deutschen Reichswehr 1920–1933, Stuttgart 1979, s. 281–316; J. Ledwoch, Großtraktor, Neubaufahrzeuge, Warszawa 2011.29 Wszystkie sześć prototypów czołgów dotarło do Kazania w lipcu 1929 r.30 L.Tr. (Leichttraktor, dosł. „lekki traktor”) – kryptonim opracowywanych ówcześnie przez Niemców proto-typów czołgów lekkich o masie 10–12 t. Wozy te dotarły do Kazania w 1930 r.: 19 V – 2 firmy Krupp, a 4 VI

– 2 firmy Rheinmetall. Więcej na ten temat zob. m.in. W. Spielberger, op. cit., s. 317–332.

76


jego długotrwałe działanie jest równie mało możliwe, jak w wypadku Gr.Tr. Będzie można tego oczekiwać po wprowadzeniu zimowych zmian [konstrukcyjnych]. Niemniej jed-nak w wypadku L.Tr. można było już w pierwszym roku ich testowania przeprowadzić, poza sprawdzeniem układu napędowego i podwozia, wiele innych prób (np.: skuteczno-ści ognia, optyki, środków łączności). Wyniki tych prób pozwalają wysnuć wniosek, że w ciągu ok. 2 lat możemy osiągnąć we wszystkich specjalnościach dobre wyniki końcowe, by później w razie kryzysu opracować użyteczną bojowo konstrukcję [Notkonstruktion]. Jest to możliwe [przede wszystkim] po przydzieleniu ośrodkowi środków finansowych oraz udzieleniu mu wsparcia w innych kwestiach, o co będę jeszcze szczegółowo prosił. Najważniejsze dotychczasowe wyniki prób to:

Również z będącego w ruchu czołgu da się z odpowiednim wyprzedzeniem rozpo-znać cele i je skutecznie zwalczać. Jest to zgodna opinia wszystkich osób, które w Rosji jeździły czołgiem. Dotychczasowe wyniki strzelania zostaną przedstawione, gdy tylko zostanie zakończone ich zestawianie.

Przy użyciu radiotelefonów można dobrze dowodzić oddziałami wozów bojowych.Szkolenie: Kursanci niemieccy i rosyjscy powinni w ciągu właśnie dobiegających końca

2 lat szkolenia zostać w pełni wyszkoleni we wszystkich specjalnościach [Einzelfunktio-nen] czołgowych oraz we współdziałaniu w ramach załogi czołgu. Cel ten nie został w ca-łości osiągnięty. Główna tego przyczyna leży w tym, że do szkolenia można było wykorzy-stać tylko sprzęt doświadczalny, którego rzeczywiste osiągi nie były znane instruktorom, a który [to sprzęt] miał zarazem wiele wad. Z takimi usterkami należało się oczywiście liczyć, ponieważ sprzętu w ojczyźnie nie można było przetestować w ogóle albo w wy-starczającym stopniu. Mimo to uważam, że kursanci w minionych latach – właśnie przez te pojawiające się trudności – nauczyli się wyjątkowo wiele [co przyda się im podczas] późniejszego pełnienia funkcji oficerów jednostek czołgowych. Uważam też, że konieczne będzie późniejsze odkomenderowanie ich do K. na kurs dokształcający31.

Ze strony R[osji] wielokrotnie zapewniano mnie zarówno służbowo, jak i pozasłużbowo, że ich taktyczni i techniczni32 kursanci w K. nauczyli się wyjątkowo dużo.

4. Zadania ośrodka na 1931 i 1932 r.1) Jak dotychczas.a) Kontynuowanie prób (technicznych33, broni, amunicji, optyki, środków łączności,

zasłon dymnych, broni gazowej, obrony przeciwgazowej, min, pokonywania przeszkód wodnych itd.).

Tylko przy hojnym wsparciu uda się te liczne, możliwe do przeprowadzenia testy wstęp-ne zakończyć do końca 1932 r. Odpowiednie wnioski zostaną przesłane wkrótce właści-wym wydziałom. Konieczna jest m.in. dalsza rozbudowa warsztatów oraz wyposażenia doświadczalnego w K. zarówno pod względem personelu, jak i sprzętu. Może być ko-nieczne także tymczasowe wzmocnienie inspektoratu kilkoma oficerami pomocniczymi.

b) Wyszkolenie 10 niemieckich i 25 rosyjskich kursantów, a mianowicie :– [w roku] 1931: strzelców, kierowców, radiooperatorów, dowódców oraz do współdzia-

łania w [załodze] wozu bojowego (L.Tr.),

31 Nie zachowały się żadne informacje wskazujące na to, że taki kurs został przeprowadzony.32 Takie sformułowanie sugerowałoby, że rosyjscy kursanci byli podzieleni na dwie grupy: taktyczną i tech-niczną. Nie udało się jednak znaleźć więcej informacji na ten temat.33 Kraftfahrtechnik – technika samochodowa.

77


– [w roku] 1932: dalsze szkolenie oraz szkolenie w plutonie (L.Tr.).Niemieccy i 2 rosyjscy kursanci powinni zostać wstępnie przeszkoleni w Niemczech od

1 II do 15 III [19]31 r.:praktycznie:

– z cekaemem i działkiem 3,7 cm (bez strzelania ogniem pośrednim),– w jeździe terenowej,– w służbie radiowej (radiotelegrafia);teoretycznie:

– taktyka: podstawy boju spotkaniowego, metodycznego ataku i obrony (tylko w ramach walki broni połączonych),

– służba samochodowa: budowa pojazdów terenowych (kołowych i gąsienicowych),– nauka o broni [Waffenlehre] i balistyka: odświeżenie wiadomości,– służba łączności: wprowadzenie do służby ruchu radiowego [Funklehre],– [język] rosyjski: około 3 godzin tygodniowo.1 IV–15 X [19]31 r. odbędzie się szkolenie w K., potem raz jeszcze kurs zimowy

w N[iemczech] (1931/1932) i 1 kurs letni w K. (1932).Rosjanie nie zgadzają się z nami w zupełności co do formy i zakresu szkolenia. My [zaś

– red.] uważamy, że musimy kłaść nacisk na to, by postępując powoli i planowo, stworzyć najpierw małą kadrę całkowicie wykształconych instruktorów. Rosjanom zależy na tym, by najpierw wyszkolić większą liczbę [kursantów – red.], z których następnie wybraliby szczególnie pilnych, by szkolić ich dalej. Próbowałem przekonać Rosjan, że nasze stano-wisko [w sprawie – red.] tworzenia kadry jest słuszniejsze. Wątpię, bym mógł ich w pełni przekonać, ponieważ warunki w obu krajach są zbyt różne. W końcu jednak Rosjanie zaakceptowali nasz plan szkoleniowy na przyszły rok.

2) Nowe zadania: (por. III.1)34.a) Opracowanie najlepszej taktyki małych pododdziałów, szczególnie plutonu jako tak-

tycznej jednostki bojowej. Sformułowanie związanych z nią założeń dla manewru i ognia. Trzeba odejść od dotychczasowego poglądu, że małą taktykę [Kleintaktik] wozów bo-jowych można dobrze opracować przy użyciu ich atrap35. Jest to możliwe jedynie w K. Atrapy natomiast są odpowiednie [do tego – red.], by [z ich wykorzystaniem] w ojczyźnie ćwiczyć małą taktykę opracowaną w K.

b) Opracowanie najodpowiedniejszych sposobów i zasad strzelania oraz [prowadzenia – red.] ognia skutecznego.

c) Opracowanie najlepszych i najszybszych metod szkolenia załóg wozów bojowych, przygotowania koniecznego personelu instruktorskiego. Należy opracować w formie in-strukcji wskazówki do szkolenia kompanii atrap oraz, w razie wojny [für den A.-Fall], w jeździe terenowej, strzelaniu, służbie łączności i saperskiej.

d) Opracowanie propozycji dotyczących organizacji i rozwoju sprzętu obrony przeciw-pancernej na podstawie prób przeprowadzonych w ramach a i b. Do tego zaliczyć też na-leży instrukcje dla rozjemców36, do sporządzania oraz poruszania tarcz przedstawiających wozy bojowe, podczas ćwiczebnych strzelań dział przeciwpancernych itd.

34 Poniższa lista zadań pokrywa się częściowo z celami podanymi na początku niniejszego dokumentu.35 Chodzi o wykorzystywane przez Reichswehrę w celach szkoleniowych atrapy pojazdów pancernych umieszczane na rowerach pchanych przez żołnierzy lub na podwoziach samochodowych.36 Schiedsrichterbestimmungen – chodzi o rozjemców podczas manewrów.

78


IV. WizytyZ wizyt w „Katorgu” (dowództwa korpusu i dywizji oraz szefa GPU) nie mam nic szcze-

gólnego do zameldowania. Celowo wszędzie zatrzymywałem się jedynie na parę minut. Osoby na stanowiskach kierowniczych sprawiają, bez wyjątku, wrażenie inteligentnych. Szef GPU próbował zejść w rozmowie na kwestie polityczne. Odpowiedziałem mu paro-ma uprzejmymi, ale ogólnikowymi zdaniami.

Zaproszono mnie na jeden dzień manewrów dywizji tatarskiej w pobliżu K., gdzie w kontrataku użyto rosyjskiego plutonu czołgów, przydzielonego do ośrodka. Pluton zo-stał błędnie użyty i również podczas walki działał całkiem nieudolnie. Zostało to dostrze-żone też przez rosyjskich przełożonych. Poza tym przyjęcie przez dowódcę dywizji było bardzo serdeczne i przychylne. Dowódcy korpusu i dywizji starają się energicznie podno-sić bardzo jeszcze niski poziom wyszkolenia niższych dowódców i oddziałów, których żoł-nierze służą dopiero miesiąc. Godne uwagi jest codzienne wydawanie gazety dywizyjnej, w której z całkowitą otwartością omawia się błędy dowództwa i oddziałów. Tłumaczenie jednej z takich gazet przedłożę T[ruppen]A[mt]37.

Wizyta w pułku czołgów w Moskwie oraz w szkole czołgowej w LeningradzieTo co nam tam pokazano, zaskoczyło mnie, a także moich towarzyszy, i zrobiło na nas

duże wrażenie.Osoby na stanowiskach kierowniczych są dobrze zorientowane we wszystkich ważnych

zagadnieniach, dogłębnie przestudiowały zagraniczną literaturę fachową, dysponują też widocznie doskonałym wywiadem i z tego wszystkiego wyciągają trafne wnioski dla swo-jego kraju. Bardzo pozytywna była szczerość, z którą nam wszystko pokazywano i od-powiadano na wszystkie nasze pytania. Ja sam również wielokrotnie podkreślałem, że obustronna otwartość oraz zrozumienie specyfiki drugiego kraju może nam znacząco pomóc w naszej wspólnej pracy.

Dyscyplina w obydwu formacjach wygląda całkiem dobrze. Z drugiej strony, [Rosja-nie] starają się, z widocznymi efektami, przygotowywać podwładnych do samodzielnego działania. Poza tym całe wojska pancerne (podobnie jak lotnictwo) uważają się za wojska elitarne. Są też tak traktowane przez państwo (specjalne dodatki pieniężne itd.).

Liczne sale wykładowe do pracy politycznej, taktyki, mechaniki motoryzacyjnej, broni i amunicji, wykształcenia strzeleckiego, służby saperskiej, obrony przeciwgazowej itd. są wyjątkowo bogato wyposażone w modele i inne pomoce naukowe. [Rosjanie] muszą dys-ponować dużymi sumami pieniędzy na ich budowę i wyposażenie.

Pomieszczenia służbowe (kluby, czytelnie, pokoje do pracy, sale kinowe i teatralne) są urządzone bogato i ze smakiem.

Wyżywienie wygląda na dobre zarówno pod względem ilości, jak i przygotowania.O organizacji obu formacji oraz wykorzystywanym sprzęcie (czołgi i samochody pan-

cerne) T.A. i Wa[ffen] A[mt] zostaną poinformowane osobno.Na zakończenie muszę jeszcze przyznać, że w najbardziej życzliwy sposób pokazano

jedne i drugie koszary, choć w pułku czołgów akurat zwolniono do rezerwy szeregowców,

37 Truppen Amt (Urząd ds. Oddziałów) pełnił funkcję Sztabu Generalnego, którego istnienia zakazywał trak-tat wersalski.

79


a w szkole czołgowej była przerwa w zajęciach i dzień wolny, a poza tym w obu miejscach przeprowadzano znaczące przebudowy i naprawy.

V. Konferencje z Kalinowskim, szefem mechanizacji w Sztabie Armii CzerwonejPo porozumieniu się z panem von Niedermayerem38, podczas pierwszej narady przed-

stawiłem otwarcie i wyraźnie panu Kalinowskiemu, na podstawie załączonego pisma, moje wrażenia dotyczące ośrodka, nasze zamiary na następne dwa lata oraz nasze ocze-kiwania odnośnie do pomocy ze strony Armii Czerwonej.

Podczas pierwszej narady Kalinowski nie tylko nie był otwarty, ale był wręcz bardzo powściągliwy i nieufny. Myślę, że udało mi się przełamać tę nieufność, ponieważ druga konferencja (po naszym powrocie z Leningradu) odbyła się w zupełnie innej atmosfe-rze – pełnej szczerości i zaufania. Pan Kalinowski obiecał też wsparcie bądź pomoc we wszystkich kwestiach. Nasze i rosyjskie poglądy nie zgadzają się jedynie, jak już wspomi-nałem, w kwestii szkolenia. Przede wszystkim z tego względu Rosjanie chcą wypowiedzieć 1 czerwca 1931 r. umowę dotyczącą „Katorgu” i do 1 grudnia 1931 r. zawrzeć nową. Pan Kalinowski obiecał nam przesłać propozycję nowej umowy do 1 stycznia 1931 r.39.

Załącznik

Punkty na konferencję z Rosjanami w Moskwie 8 października 1930 r. o ośrodku w Ka[zaniu]

Oba minione lata były okresem nauki i prób. Nie zdołano [jednak] osiągnąć postawio-nego celu szkoleniowego. W gruncie rzeczy usunięto braki personalne i organizacyjne.

Pojazdy wciąż mają wady mechaniczne. Nie można było oczekiwać niczego innego po tych pierwszych prototypach, które wysłano do Rosji bez przeprowadzenia jazd próbnych w Niemczech. Jesteśmy w trakcie rozwiązywania tych problemów, oczekujemy, że zasad-nicze wady zostaną usunięte do 31 maja.

Broń i jej skuteczność oraz optyka są dobre, środki łączności zadowalające. Również w tej dziedzinie będzie się pracować nad udoskonaleniami.

Doświadczenia1. Dotychczasowy cel szkolenia wydaje się być właściwy. Należy trzymać się go również

podczas następnego półtorarocznego kursu. Warunkami wstępnymi są: odpowiednia wiedza podstawowa kursantów oraz pewne specjalne przygotowanie przed początkiem kursu oraz podczas kursu zimowego [między wyjazdami do Rosji]40. Celem szkoleniowym (według niemieckich poglądów na ich zastosowanie) jest:

– 1 rok: wyszkolenie indywidualne [w specjalnościach]: kierowca, strzelec, radiooperator, dowódca oraz załoga wozu,– 2 rok: dokształcanie oraz szkolenie w ramach plutonu.

38 Oskar Ritter von Niedermayer (1885–1948) w latach 1924–1932 szef niemieckiej misji wojskowej w ZSRR.39 W źródłach i opracowaniach nie znalazłem informacji na ten temat. Można zatem domniemywać, że spra-wa zakończyła się na propozycjach i ewentualnych wstępnych negocjacjach.40 Chodzi wyłącznie o wcześniej wspomniane zimowe kursy w Niemczech, realizowane w trakcie 2-letniego kształcenia.

80


2. W późniejszym czasie należy mieć na uwadze dokładnie ustalone celowe ćwiczenia szkoleniowe, które mogłyby też posłużyć informowaniu wyższych oficerów. Ćwiczenia tego typu będzie można przeprowadzić po raz pierwszy w 1932 r.

3. Szkolenie w miesiącach wiosennych i letnich w Rosji będzie – oprócz taktyki – w za-sadzie praktyczne. Teoretyczne przygotowanie oraz dokształcanie musi być prowadzone dla kursantów niemieckich w czasie miesięcy zimowych w Niemczech.

4. Od przepuszczenia przez kursy dużej grupy [uczestników – red.] ważniejsze i trafniej-sze jest gruntowne i systematyczne kształcenie małej liczby osób, by w ten sposób stwo-rzyć kadrę personelu instruktorskiego. W tym pierwszym wypadku uczestnicy później prawie niczego nie umieją.

5. Rozważane jest też zwiększenie liczby instruktorów tak, by każdej ze specjalności (taktyka, broń, środki łączności, mechanika samochodowa) odpowiadał jeden instruktor.

6. Rozważana jest również rozbudowa i ulepszenie warsztatu naprawczego oraz zwięk-szenie liczby niemieckich robotników wykwalifikowanych.

7. Możliwości szkoleniowe muszą być poprawione. W tym celu należy:a) Powiększyć place ćwiczeń (poligonów) tak, by ośrodek mógł w miarę możliwości

stale i bez ograniczeń dysponować jednym placem ćwiczeń, bez zakłócania ćwiczeń dy-wizji tatarskiej.

b) [Przekonać] Rosjan, by przydzielili kolejne pojazdy, które wedle potrzeb byłyby od-dane bez ograniczeń do dyspozycji ośrodka do szkolenia albo wraz z personelem do ćwiczeń lub prób porównawczych. Poza tym niezbędne jest oddanie do dyspozycji naj-nowocześniejszego sprzętu – np. czołgi angielskie i [tankietki] Carden–Loyd.

8. Do osiągnięcia celów potrzebne są większe środki finansowe. Ze strony niemieckiej nie jest możliwe przydzielenie większych kwot niż dotychczas. Konieczne jest zaangażo-wanie również rosyjskich środków, jeśli nawet nie pieniężnych, to przynajmniej innych, takich, by nie trzeba było wykorzystywać pieniędzy niemieckich, np. przydzielenie kolej-nych budynków koszar artylerii do zakwaterowania kadry oraz na zajęcia [szkoleniowe

– red.]; wsparcie w przydzielaniu i utrzymaniu pracowników, a także sprzętu w rozsądnych cenach; przyspieszenie transportu części zapasowych z Niemiec.

Z dotychczasowych doświadczeń, przede wszystkim w szkoleniu, wynikają liczne żąda-nia, które w przyszłości muszą zostać postawione rosyjskim kursantom, jeśli cel szkolenia ma zostać osiągnięty. Niemcy, które wzięły na siebie to zadanie, czują się za to odpowie-dzialne i ze względu na tę odpowiedzialność stawiają te żądania.

W przyszłości konieczne będzie, w określonych odstępach czasu, przeprowadzenie egzaminów sprawdzających osiągnięty poziom wyszkolenia. Dalszy przebieg szkolenia powinien zostać uzależniony od wyników tych egzaminów. Niemcy mogą sobie tylko życzyć, by wyżsi rosyjscy przełożeni byli informowani o stanie wyszkolenia przy okazji tych egzaminów i w ten sposób również ze swej strony pomagali w osiągnięciu celu.

Doświadczenia i wynikające z nich postulaty1. Wyraźnie widać, że dobór rosyjskich kursantów jest prowadzony ze szczególną sta-

rannością zarówno jeśli chodzi o charakter, jak i zapał do pracy.Wiedza podstawowa – również praktyczna (mechanika samochodowa, technika uzbro-

jenia, technika radiowa) – w większej części nie odpowiada jednak wymaganiom, które należy postawić, jeśli cel [szkolenia] ma zostać osiągnięty.

81


2. Na wyszkolenie niemieckich kursantów, mimo ich lepszej wiedzy podstawowej, ko-nieczny jest okres półtora roku na kurs przygotowawczy w Niemczech, kurs letni w Rosji, zimowy kurs dokształcający w Niemczech oraz kurs letni w Rosji. Kursantom rosyjskim potrzebny jest co najmniej taki sam okres. Przysyłanie każdego roku nowych kursantów rosyjskich nie jest ani pożyteczne, ani wykonalne.

3. Ponieważ rosyjscy kursanci nie znają języka niemieckiego, a z drugiej strony, nie-mieccy instruktorzy nie posługują się językiem rosyjskim, konieczne jest oddanie do dys-pozycji przez stronę rosyjską tłumaczy. Wybór odpowiednich osób jest decydujący dla wyników lekcji. Tłumacze muszą posiadać pewną wiedzę z danej dziedziny, ponieważ w przeciwnym razie nie tłumaczą zgodnie ani z literą, ani z duchem. Już z tego wynika, że muszą oni być lub stać się specjalistami. Częstsze zmiany szkodzą w trudnym do osza-cowania stopniu.

4. Kurs przygotowawczy dla r[osyjskich] kursantów:Jest konieczne, by zakres merytoryczny szkolenia był taki sam, jak u Niemców. Niemcy

[są] gotowi przekazać program. Przeprowadzenie [go] pochłonie jednak więcej czasu niż z niemieckimi kursantami. Wydaje się, że trzeba będzie przystąpić do przygotowań wkrótce po doborze kursantów, by móc zacząć [kurs] około 15 listopada. Ten kurs przy-gotowawczy nie może jednak odbywać się w K. Być może wskazane byłoby delegowanie kierownika K. na ten kurs, by zapewnić jednolitość szkolenia. Niemcy są gotowi pozwolić 2 Rosjanom wziąć udział w kursie przygotowawczym w Niemczech. [Ich] udział przynie-sie pożądany skutek, jeśli skierowane tam zostaną dobrze wykształcone osoby, z pewną znajomością języka niemieckiego (może uczestnicy ostatniego kursu w K.).

82

PROTOKOŁY POSIEDZEŃ PAŃSTWOWEJ KOMISJI BEZPIECZEŃSTWA

Na przełomie 1945 i 1946 r. kraj był zrewoltowany, a władza w wielu rejonach znajdowa-ła się poza kontrolą komunistów1. Dodatkowy problem stanowiły coraz silniejsze w Polsce oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii. Przedstawiciele najwyższych władz partyjnych zdawali sobie sprawę, że dotychczasowa taktyka walki, w której powielano doświadczenia wyniesione z działań frontowych, nie przynosiła spodziewanych rezultatów. Jednocześnie zbliżał się okres decydujący dla przyszłości kraju, okres w którym akcje partyzanckie mogły jeszcze przybrać na sile.

W związku z niską skutecznością działań zarówno wojska, jak i jednostek bezpieczeń-stwa przeciwko podziemiu niepodległościowemu w najwyższych organach wojskowych powstawały kolejne alarmujące dokumenty. Jednym z ich autorów był przedwojenny oficer, gen. bryg. Stefan Mossor, zastępca szefa Sztabu Generalnego WP. W lutym 1946 r. określał on siły podziemia ukraińskiego i polskiego na 15 tys. partyzantów. Za najtrud-niejszego przeciwnika uważał partyzantkę polską, która według niego miała zaplecze w środowiskach wiejskich, wsparcie w legalnej partii politycznej, subsydia z Zachodu i korzenie w wojsku, administracji publicznej, MO i BP. Najbardziej nasycone jednostkami polskiego podziemia niepodległościowego były województwa: białostockie, rzeszowskie i lubelskie. Mossor przestrzegał, że jeżeli metody walki się nie zmienią, to wiosną dzia-łania partyzanckie mogą przybrać większą skalę. Aby temu zapobiec, uważał za najważ-niejsze stworzenie jednolitego planu państwowego, który skupiłby wszystkie środki dla usunięcia tego niebezpieczeństwa narodowego oraz stworzenie energicznego kierownictwa ogólnego i dowództw terytorialnych, obdarzonych pełnią władzy dla koordynacji i jednoli-tego działania wszystkich sił i środków2. Mossor jednocześnie pisał, że główną rolę w tych działaniach powinno odgrywać Wojsko Polskie, ponieważ jego zdaniem zapewnienie spokoju przekroczyło możliwości KBW, służb bezpieczeństwa czy milicji: nie mogą (te służby – J.P.) swoim aparatem objąć tak dużej akcji w sposób autorytatywny i skuteczny, a wojsko nie może ograniczać się tylko do dawania środków na to działanie bez brania udziału w kierownictwie, ponieważ (…) dotychczasowe niepowodzenia akcji odbijają się na autorytecie wojska, które bierze w niej udział3.

1 Płk Janusz Zarzycki (1914–1995), właśc. Neugebauer z GZPW WP pisał w jednym z raportów: W da-nej chwili teren województwa białostockiego jest kompletnie zanarchizowany. Urzędy gminne pracują tylko w 2 gminach. Posterunki MO są systematycznie rozbrajane. Zob. Centralne Archiwum Wojskowe (dalej – CAW), IV.501.1/A.661, k. 20–22, Raport płk. Neugebauera z 5 I 1946. Janusz Zarzycki przed wojną ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy w Zambrowie, walczył w kampanii 1939 r. W czasie okupacji niemieckiej oficer sztabu głównego GL i AL. W ludowym Wojsku Polskim w aparacie polityczno-wychowawczym, w la-tach 1946–1947 szef GZP WP, potem m.in. przewodniczący ZMP, prezes Centrum Szkolenia Zawodowego, przewodniczący Prezydium Stołecznej Rady Narodowej. W latach 1956–1959 ponownie szef GZP WP, a na-stępnie (1960–1968) prezydent Warszawy.2 Ibidem, IV.501.1/A.625, Notatka generała Mossora w sprawie metod zwalczania zbrojnego podziemia z 25 II 1946 r.3 Ibidem.

83

PROTOKOŁY POSIEDZEŃ PAŃSTWOWEJ KOMISJI BEZPIECZEŃSTWA…

Dokumenty o podobnej treści4 docierały do członków Biura Politycznego KC PPR. Na ich podstawie zdecydowano się rozpocząć w marcu 1946 r. wielką polityczną i mi-litarną ofensywę przeciwko zbrojnemu podziemiu i opozycji demokratycznej. W tym celu powołano do życia Państwową Komisję Bezpieczeństwa (PKB)5. Nie można ustalić daty jej powstania; ponieważ była ona tworem nieformalnym, decyzja o jej powołaniu nie została odnotowana w żadnych oficjalnych dokumentach zarówno partyjnych, jak i rządowych. Co prawda 5 marca 1946 r. powstał, sporządzony prawdopodobnie przez Mossora, tzw. Regulamin Rady Bezpieczeństwa, ale nigdy nie został on zatwierdzony przez odpowiednie władze6. W dodatku nie zachowały się dwa pierwsze protokoły posiedzeń PKB. Pierwszym dokumentem, na którym widnieje nazwa „Państwowa Komisja Bezpieczeństwa”7 jest wydany 21 marca 1946 r. „Plan kontroli i oczyszczenia najważniejszych dróg”8.

Generał Mossor, przesłuchiwany 17 października 1950 r., tak mówił o okolicznościach powołania Komisji: Na wiosnę 1946 roku (…), marszałek Żymierski zabrał mnie na po-siedzenie Biura Politycznego KC PPR w Belwederze. Na posiedzeniu Biura byli też obecni ministrowie: Bezpieczeństwa i innych resortów – członkowie partii. Tematem posiedzenia Biura była koordynacja wszystkich sił i środków wojska, bezpieczeństwa i milicji do walki z bandytyzmem. (…) Zdaje mi się, że na tym posiedzeniu – choć nie jestem pewny, czy nie stało się to wcześniej – zapadła decyzja utworzenia PKB9. Decyzja o powołaniu PKB została podjęta w ścisłym gronie komunistycznych przywódców, członków Biura Poli-tycznego10, a Komisja nigdy nie była pod względem formalnoprawnym organem państwo-wym. Regulamin opracowany 5 marca 1946 r., prawdopodobnie przez Mossora, nigdy nie został zatwierdzony11, był więc tylko propozycją. Tym samym PKB nie miała jasno sprecyzowanych kompetencji, była organem tajnym o nieokreślonym statusie, stworzo-nym po to, by zgodnie z wytycznymi najwyższych czynników partyjnych koordynować walkę wszystkich militarnych struktur państwa przeciwko zbrojnemu podziemiu oraz

4 Kolejnym był raport gen. Ostapa Stecy, szefa Oddziału Operacyjnego Sztabu Generalnego, w którym porównywał sytuację w Polsce do czasów wojny domowej w Rosji po 1917 r. Zob. Ibidem, IV.501.1/A.661, k. 47–52, Rozważania o walce z bandytyzmem gen. Stecy, z 23 I 1946 r.5 T. Honkisz, Państwowa Komisja Bezpieczeństwa marzec–czerwiec 1946 roku, „Wojskowy Przegląd Hi-storyczny” 1987, nr 4, s. 26–27; J. Poksiński, Siły zbrojne wobec ugrupowań niepodległościowych w Pol-sce w latach 1944–1956, w: Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, Warszawa 2001, s. 137–148.6 CAW, IV.501.1/A.625, k. 153–158, Regulamin Rady Bezpieczeństwa z 5 III 1946 r. Aleksander Kochań-ski myli się, pisząc (Polska 1944–1991. Informator historyczny, t. 1 Podział administracyjny, ważniejsze akty prawne, decyzje i enuncjacje państwowe (1944–1956), Warszawa 1996, s. 135), że regulamin został zatwier-dzony przez Prezydium Rady Ministrów. W protokołach posiedzeń tego gremium z 1946 r. nie ma wzmianki o powołaniu takiej instytucji. Zob. Archiwum Akt Nowych (dalej – AAN), Urząd Rady Ministrów, 5/1101, 5/1102, 5/1103.7 W kilku dokumentach widnieją nazwy: „Centralna Komisja Bezpieczeństwa”, „Komitet Bezpieczeństwa”, a raz „Komitet Walki z Bandytyzmem przy Głównym Sztabie Wojsk Polskich”.8 T. Honkisz, op. cit., s. 26–27.9 Biuro Archiwizacji i Udostępniania Dokumentów Instytutu Pamięci Narodowej (dalej – BUAD IPN), 846/100, k. 1, Protokół przesłuchania Mossora, z 17 X 1950 r.10 Niestety, historykom nie są do tej pory znane protokoły posiedzeń Biura Politycznego PPR z 1946 r.11 Co najmniej dwukrotnie, w marcu i maju 1946 r., próbowano unormować tę sprawę. Za każdym razem z propozycją spisania regulaminu występował gen. Mossor. Zob. Protokół nr 3 powiedzenia PKB z 29 II 1946 r. oraz protokół nr 5 posiedzenia PKB z 10 V 1946 r. w niniejszej publikacji.

84


legalnej opozycji politycznej12. Można uznać, że Komisja była organem wykonawczym służącym wprowadzaniu w życie decyzji najwyższych władz partyjnych, decyzji związa-nych z siłowym przejęciem władzy przez komunistów. Przedstawiciele Biura Politycznego KC PPR wytyczali ogólne kierunki działań politycznych i wojskowych, tutaj zaś rozstrzy-gano sprawy szczebla operacyjnego i taktycznego. Wydaje się, że po Biurze Politycznym KC PPR oraz Komitecie Centralnym PPR Komisja była najważniejsze gremium decyzyj-nym w państwie. Chociaż miała charakter nieformalny, to jej nazwa występuje w wielu dokumentach dotyczących użycia organów bezpieczeństwa i wojska13. Komisja wydawała decyzje o charakterze ogólnym, dotyczące całego kraju, ale też na jej forum debatowano np. nad przeprowadzaniem pojedynczych operacji przeciwko konkretnym oddziałom podziemia niepodległościowego.

Także skład PKB nie był nigdy formalnie ustalony i zatwierdzony. Przewodniczącym był marsz. Michał Żymierski, a zastępcą minister bezpieczeństwa publicznego gen. Sta-nisław Radkiewicz. W skład Komisji wchodzili: dowódca KBW gen. Bolesław Kieniewicz, komendant główny MO gen. Franciszek Jóźwiak oraz przedstawiciele resortu obrony narodowej – generałowie Marian Spychalski, Karol Świerczewski i Władysław Korczyc. Członkami Komisji byli też generałowie Ostap Steca, szef Oddziału III (operacyjne-go) Sztabu Generalnego – Oddział III był organem wykonawczym Komisji na szczeblu centralnym – a także nadzorujący ten oddział gen. Mossor. Generał Steca pełnił także funkcję szefa sztabu Komisji, a jednocześnie protokolanta jej posiedzeń14. Do udziału w zebraniach Komisji zapraszano przedstawicieli rodzajów wojsk, departamentów MON lub w zależności od potrzeb także innych ministerstw. Na przykład podczas omawiania spraw związanych z przesiedleniem ludności ukraińskiej w posiedzeniach uczestniczył wiceminister administracji publicznej Władysław Wolski, a w obradach nad problematy-ką Wojsk Ochrony Pogranicza brali udział generałowie Bronisław Półturzycki i Gwidon Czerwiński.

Wojsko przejęło koordynację działań przeciwko podziemiu, gdyż faktycznie tylko ono miało zdolną do tego siłę, a ponadto ciągle cieszyło się ono społecznym szacunkiem. Pomimo jednak drobnych tarć, na ogół wojsko ściśle współpracowało z MBP; to wła-śnie Radkiewicz wielokrotnie podejmował decyzje na posiedzeniach Komisji, a częstymi uczestnikami jej zebrań byli także wysocy pracownicy resortu bezpieczeństwa: Roman Romkowski czy też Józef Czaplicki. Jednym z przejawów tej współpracy było powierzenie przez Naczelne Dowództwo WP oficerom UBP funkcji dowódców nowo tworzonych grup operacyjnych do walki z podziemiem zbrojnym15.

Dnia 29 marca 1946 r. marsz. Żymierski wydał podstawowy dokument dotyczący walki z podziemiem. Czytamy tam m.in.: bandytyzm musi być sparaliżowany w ciągu

12 T. Honkisz, op. cit., s. 26–27; J. Poksiński, op. cit., s. 137–148.13 Na przykład „Wytyczne Państwowej Komisji Bezpieczeństwa dla wojewódzkich komitetów bezpieczeń-stwa w sprawie ubezpieczenia akcji głosowania ludowego” czy też „Instrukcje Państwowej Komisji Bezpie-czeństwa w sprawie zabezpieczenia prac komisji obwodowych wraz z kalkulacją sił i rezerw w powiatach i województwach”, z 4 VI 1946 r. Oba dokumenty zostały opublikowane przez Andrzeja Paczkowskiego (Re-ferendum z 30 czerwca 1946 r. Przebieg i wynik, Warszawa 1993, s. 19) i Czesława Osękowskiego (Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Warszawa 2000, s. 202).14 T. Honkisz, op. cit., s. 25–26.15 CAW, IV.501.1/A.624, k. 347–348, Wytyczne dla Wojewódzkiego Komitetu Bezpieczeństwa w Kielcach z 3 VIII 1946 r.

85


najbliższego okresu czasu. W tym celu zostanie niezwłocznie wszczęta energiczna akcja ofensywna na terenie całego Państwa. (…) Celem ostatecznego sparaliżowania bandytyzmu w kraju przed nastaniem okresu wiosenno-letniego – w imieniu Komisji Bezpieczeństwa rozkazuję: Walkę z bandytyzmem postawić jako pierwsze i najważniejsze zadanie zarówno wojska, jak i bezpieczeństwa i milicji – a przede wszystkim traktować to zadanie czysto ofensywnie. Należy usilnie szukać bandytów, a po otrzymaniu wiadomości natychmiast organizować operację i niszczyć ich w ich własnych kryjówkach16.

Obszar kraju podzielono na 14 stref bezpieczeństwa. W każdej z nich powołano wojewódzki komitet, na którego czele stał najczęściej dowódca okręgu wojskowego bądź związku taktycznego17. W skład wojewódzkich komitetów dodatkowo wchodzi-li: zastępca ds. polityczno-wychowawczych dowódcy okręgu (związku taktycznego) i szef sztabu (jeśli był członkiem PPR), szef wojewódzkiego UBP, komendant woje-wódzki MO, dowódca KBW i sekretarz wojewódzkiego komitetu PPR względnie jego zastępca18. Wytyczne przekazywane przez centralną Komisję miały być realizowane na szczeblu lokalnym przez komitety bezpieczeństwa w poszczególnych województwach, a z kolei każdy z lokalnych komitetów miał informować o wynikach swoich działań centralę.

Obrady PKB odbywały się nieregularnie. Były trzy okresy, w których posiedzenia odbywały się bardzo często: wiosną 1946 r. przed referendum czerwcowym, przed wy-borami ze stycznia 1947 r. i wreszcie w związku z organizacją i przeprowadzeniem operacji „Wisła”.

Jesienią 1947 r. władze uznały, że wielka operacja przeciwko opozycji demokratycznej, polskiemu podziemiu niepodległościowemu oraz UPA przyniosła spodziewane rezultaty, że sytuacja w kraju znajduje się pod ich kontrolą. Oczywiście, walczyły jeszcze oddziały partyzanckie zarówno polskie, jak i ukraińskie, lecz ich działania były nieskoordynowa-ne, rozproszone i miały o wiele mniejszą skalę niż rok wcześniej. Odpowiedzialność za akcje przeciwko podziemiu były zdolne przejąć silne już organy bezpieczeństwa, woj-sko zaś mogło być do takich operacji włączane tylko w ograniczonym zakresie. Ostatnie posiedzenie PKB odbyło się 28 października 1947 r. Zdecydowano wówczas o rozwią-zaniu komitetów bezpieczeństwa w województwach: szczecińskim, gdańskim, poznań-skim, bydgoskim, kieleckim, łódzkim, dolnośląskim i na Górnym Śląsku19, co nastąpiło

16 Ibidem, IV.501.1/A.613, k. 1–27, Wytyczne operacyjne nr 00167/III o powołaniu Państwowej Komisji Bez-pieczeństwa, z 29 III 1946 r.17 Tylko w trzech wypadkach byli to Polacy: w Białymstoku, a potem w Warszawie przewodniczył gen. Gustaw Paszkiewicz, w województwie krakowskim – gen. Mikołaj Prus-Więckowski, a w gdańskim – płk Zygmunt Duszyński. W pozostałych przewodniczącymi byli oficerowie wywodzący się z Armii Czerwonej. W lipcu 1946 r. kierownictwo poszczególnych komitetów przedstawiało się następująco: województwo białostockie – gen. bryg. Gustaw Paszkiewicz, dowódca 18 DP, lubelskie – gen. dyw. Wojciech Bewziuk, dowódca OW VII, rzeszowskie – gen. dyw. Jan Rotkiewicz, szef sztabu OW V, dowódca GO „Rzeszów, warszawskie – gen. bryg. Jan Mierzycan, zastępca dowódcy OW I, krakowskie – gen. bryg. Mikołaj Prus-Więckowski, dowódca OW V, kieleckie – płk Stanisław Kupsza, dowódca 2 DP, łódzkie – gen. dyw. Bolesław Zarakowski, dowódca OW VI, olsztyńskie – gen. bryg. Konstanty Kontrym, dowódca 15 DP, katowickie – gen. bryg. Władimir Kierp, do-wódca 7 DP, wrocławskie – gen. broni Stanisław Popławski, dowódca OW IV, poznańskie – gen. dyw. Wsie-wołod Strażewski, dowódca OW III, bydgoskie – płk Aleksandr Struc, dowódca 14 DP, gdańskie – płk Zyg-munt Duszyński, dowódca 16 DP, szczecińskie – gen. bryg. Wiktor Lemontowicz, dowódca 12 DP.18 BUAD IPN, sygn. 846/100, s. 2, Protokół przesłuchania Mossora, z 14 X 1950 r.19 Raporty z ostatnich posiedzeń komitetów bezpieczeństwa w tych województwach zob. CAW, IV.501.1/A.623.

86


w listopadzie i grudniu. Posiedzenia komitetów w pozostałych województwach odbywa-ły się tylko sporadycznie. Od wiosny 1948 r. armia prawie nie była już angażowana do działań przeciwko podziemiu zbrojnemu, aczkolwiek formalne rozwiązanie komitetów bezpieczeństwa w pozostałych województwach nastąpiło dopiero w grudniu tegoż roku20. Jednostki KBW, MO i ORMO były już na tyle silne, że mogły przejąć całkowitą odpowie-dzialność za tego rodzaju działania.

Publikowane poniżej dokumenty przechowywane są w formie maszynopisów w Central-nym Archiwum Wojskowym w Rembertowie, w zespole akt Sztabu Generalnego WP, w tecz-ce oznaczonej sygnaturą IV.501.1/A.772. Prawie pod każdym protokołem widnieje podpis protokolanta gen. Stecy. Tylko w dwóch wypadkach protokoły sygnowali inni oficerowie: raz płk Michał Przoński i raz gen. Mossor. Pierwszy z zachowanych protokołów (nr 3) został także podpisany przez przewodniczącego Komisji marsz. Żymierskiego. Na dokumentach nie ma żadnych adnotacji o przeznaczeniu ich ewentualnych kopii dla innych adresatów.

W prezentowanych dokumentach poprawiono oczywiste błędy ortograficzne, inter-punkcyjne i gramatyczne. Wszelkie ingerencje dokonane w treści protokołów oznaczono w nawiasach kwadratowych. W przypisach ujęto informacje służące wyjaśnieniu niektó-rych wydarzeń, o których mowa w protokołach. Pomieszczono w nich także noty biogra-ficzne dotyczące występujących w dokumentach mniej znanych osób.

Z przechowywanego w CAW zestawu 23 protokołów (numery 3–26) poniżej publi-kujemy 17 (numery 3–18 i 26), a więc tylko te, które dotychczas nie były ogłaszane drukiem21.

Jarosław Pałka

1946, marzec 29, Warszawa, Protokół nr 322 posiedzenia Państwowej Komisji Bez-

pieczeństwa

Obecni: wszyscy członkowie. W miejsce gen. [Bolesława] Kieniewicza, który służbowo wyjechał, jest obecny jego zastępca23.

1. Sprawa regulaminu Komisji. Nikt nie ma zastrzeżeń przeciwko poprawkom wnie-sionym przez ministra bezpieczeństwa. Ze względu na to, że komendant główny Milicji Obywatelskiej nie otrzymał na czas poprawionego egzemplarza odłożono podpisanie re-gulaminu do następnej konferencji.

20 Rozkaz Ministra Obrony Narodowej z 22 XI 1948 r. zobowiązywał dowódców okręgów wojskowych nr I, V i VII do rozwiązania Komitetów na ich terenie do 10 XII 1948 r. oraz w razie potrzeby udzielenia pomocy jednostkom organów bezpieczeństwo. Zob. J. Tomaszewski, Sowietyzacja Wojska Polskiego w lata 1943–1956, Wrocław 2012, s. 222–223.21 Sześć protokołów (numery 19–25) opublikował Eugeniusz Misiło (Akcja „Wisła” 1947. Dokumenty, War-szawa 1993; Akcja „Wisła” 1947. Dokumenty i materiały, Warszawa 2012). Fragmenty protokołów nr 5 oraz nr 12 dotyczące spraw ukraińskich zostały wydrukowane w wydawnictwie Repatriacja czy deportacja. Prze-siedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944–1946, red. E. Misiło, t. 1, Warszawa 1996, t. 2, Warszawa 1999.22 Nie zachowały się protokoły dwóch pierwszych posiedzeń PKB.23 Zastępcą dowódcy KBW do spraw polityczno-wychowawczych był płk Julian Tokarski, a zastępcą ds. ope-racyjnych płk Sergiusz Orżewski.

87


2. Wytyczne operacyjne.Zasadniczą treść przyjęto. Minister bezpieczeństwa wniósł drobne poprawki, które

przyjęto.Omówiono sprawę wyposażenia [uposażenia]24.Ustalono:a) przyjąć zasadę diet dziennych w wysokości 50% diet podróżnych dla oficerów i 10 zł

dziennie dla szeregowego.b) Wypłacać powyższe diety tylko oficerom i szeregowym za czas faktycznego udziału

w operacjach poza stałym postojem jednostki nie mniejszej od batalionu, przy czym za stały postój należy liczyć także kwaterunek, ale trwający co najmniej dwa tygodnie w jed-nym miejscu.

c) Wypłacać powyższe dodatki za te tylko operacje, trwające co najmniej 2 doby. III wiceminister obrony narodowej, minister bezpieczeństwa, dowódca Korpusu Bez-

pieczeństwa i komendant główny Milicji Obywatelskiej mają jak najszybciej opracować szczegółowo wysokość stawek i rozkazy wykonawcze, przy czym III wiceminister obrony narodowej opracuje projekt odnośnego dekretu Rady Ministrów przyznającego potrzebne sumy budżetowe.

Tymczasowe wytyczne zapowiedzą dodatki polowe, rozkaz wykonawczy [będzie wydany – red.] po uchwale Rady Ministrów.

Minister bezpieczeństwa poruszył sprawę zwalczania band na styku województw, względnie powiatów. Postanowiono:

a) organizować zwalczanie band gnieżdżących się na styku województw (podaje mini-ster bezpieczeństwa) centralnie przez Komisję Bezpieczeństwa.

b) Bandy na styku powiatów zwalczać scentralizowaną akcją, której organizację powie-rzyć komitetom wojewódzkim.

Na obu szczeblach każdego wypadku tworzyć osobne:– grupy informacyjne, – grupy operacyjne działające tak długo, dopóki dana banda nie będzie zlikwidowana.Wytyczne operacyjne powinny być uzupełnione przez:a) dyrektywę położenia głównego nacisku na chwytanie przywódców band i ich sztabów,b) ustalenie – prócz nagród i odznaczeń wojskowych – nagród materialnych za energię

w zwalczaniu band, a mianowicie: – za schwytanie przywódców i członków sztabów band winny być udzielane nagrody

specjalne, dostosowane do wagi wypadku i stosunków życiowych zdobywającego nagrodę (procent od zdobytych pieniędzy, gospodarka rolna, warsztat pracy itd.),

– za zdobycie broni ustalono: kb – 100 zł granat ręczny – 50 zł pistolet – 200 zł

24 4 IV 1946 r. Rada Ministrów przyjęła dekret „O dodatku do uposażenia wojskowych biorących udział w zwalczaniu przestępstw przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu”. Dodatek wynosił 50% uposażenia dla oficerów, podoficerów zawodowych i szeregowych nadterminowych oraz 100% dla podofice-rów służby zasadniczej i 200% dla szeregowych i starszych szeregowych służby zasadniczej. W dekrecie nie ma mowy o dietach podróżnych dla biorących udział w walkach. Zob. AAN, Urząd Rady Ministrów, 5/1101, k. 18.

88


automat rkm – 300 zł miotacz ognia – 500 zł ckm – [500 zł] działko ppanc. – [500 zł] radiostacja polowa – 1000 złNagrodę winien otrzymać ten, względnie ci, którzy ją bezpośrednio wykryli lub zdobyli,

a nie oddział.Wreszcie postanowiono:1. Poprawione wytyczne podpisać na następnej konferencji.2. Nie czekając na to, przygotować i rozesłać jak najprędzej wyciągi z wytycznych, przy

czym do każdego województwa mają pojechać niżej wymienieni członkowie Komisji, względnie generałowie Sztabu Generalnego, celem zmontowania na miejscu komitetów wojewódzkich i uruchomienie akcji bezpieczeństwa.

Akcję mają zorganizować:– w województwach: warszawskim i szczecińskim osobiście Naczelny Dowódca WP,– w województwach: kieleckim i łódzkim – minister bezpieczeństwa [Stanisław] Rad-

kiewicz, – w województwach: śląsko-dąbrowskim i dolnośląskim – zastępca naczelnego dowódcy

gen. dyw. [Marian] Spychalski,– w województwach: białostockim – dowódca Korpusu Bezpieczeństwa gen. dyw. Kie-

niewicz– w województwach: poznańskim, bydgoskim i gdańskim – główny komendant Milicji

Obywatelskiej gen. „Witold”[Franciszek Jóźwiak],– w województwach: olsztyńskim i lubelskim – szef Oddziału Operacyjnego Sztabu Ge-

neralnego gen. bryg. Steca,– w województwach: krakowskim i rzeszowskim – zastępca szefa Sztabu Generalnego

gen. bryg. Mossor.3. Plan kontroli i oczyszczania dróg. Plan kontroli i oczyszczania dróg oraz mapę podziału odcinków odpowiedzialności

zatwierdzono. Postanowiono:a) Co do kontroli dróg:

– dowódca Korpusu Bezpieczeństwa opracuje na 1 IV 1946 r. projekt „Instrukcji kontroli dróg” według wskazówek, których udzieli Naczelny Dowódca WP;– szef Sztabu Generalnego wyda zarządzenia wykonawcze co do oddania przez Wojsko

Polskie załóg wojskowych dla 40 punktów kontrolnych do dyspozycji Korpusu Bezpie-czeństwa Wewnętrznego, ich zaopatrzenia itd.;– minister bezpieczeństwa przygotuje legitymacje wolnego przejazdu dla ministrów

i szefów departamentów oraz zwolnienia z rewizji oficerów i urzędników państwowych;– szef Oddziału Operacyjnego Sztabu Generalnego przygotuje w porozumieniu z do-

wódcą Korpusu Bezpieczeństwa zarządzenia wykonawcze dla wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa dotyczące kontroli dróg, załączając do nich szczegółowe rozmieszczenia punktów kontrolnych;

– zastępca szefa Sztabu Generalnego gen. Mossor przygotuje projekty pism do wszystkich ministrów, zawiadamiające o akcji kontroli dróg oraz komunikaty do prasy o tej kontroli.

89


Postanowiono w pierwszej kolejności uruchomić stałe punkty kontrolne, zaopatrzone w szlabany, tablice ostrzegawcze itd., z tym, że dowódca Korpusu Bezpieczeństwa We-wnętrznego część z nich zamieni w drugiej kolejności na ruchome punkty kontrolne.

b) Co do czyszczenia i zabezpieczenia dróg.Postanowiono zarządzenia wykonawcze, wynikające z planu ogólnego włączyć do wytycz-

nych operacyjnych, celem najszybszego uruchomienia tej akcji, przy czym należy zarządzić patrolowanie najważniejszych szos przez samochody wyposażone w uzbrojone załogi.

Pierwszy wyjeżdża w teren gen. Spychalski (dnia 31 III 1946 r.). Akcja w reszcie woje-wództw ma być zmontowana między 3 [a] 10 IV 1946 r. Ostatnie będzie uruchomione przez Naczelnego Dowódcę województwo szczecińskie w dniach 12–13 IV 1946.

Protokółował Naczelny Dowódca WPzca szefa Sztabu Generalnego Żymierski, Mossor, gen. bryg. marszałek Polski

1946, kwiecień 17, Warszawa, Protokół nr 4 posiedzenia Państwowej Komisji Bez-pieczeństwa

Obecni: gen. broni [Władysław] Korczyc, minister Radkiewicz, gen. dyw. Spychalski, gen. dyw. Kieniewicz, gen. bryg. „Witold”, gen. bryg. Mossor, gen. bryg. Steca.

Porządek dzienny:1. Sprawozdanie o utworzonych wojewódzkich komitetach bezpieczeństwa i ustalenie

dalszego rozkazodawstwa.2. Zatwierdzenie instrukcji o zabezpieczeniu dróg.3. Utworzenie Sztabu Komisji Bezpieczeństwa. 4. Odciążenie wojska od świadczeń rzeczowych i ochrony kolei. 5. O wzmocnieniu propagandy wśród ludności. 6. O utworzeniu Komendy Garnizonu m. Rzeszów.7. O przeprowadzeniu operacji w najbliższym czasie po zwalczeniu band: „Orlika”25,

„Warszyca”26, „Mieczysława”27, „Zapory” i „Ognia”.

25 Marian Bernaciak „Orlik” (1917–1946) – we wrześniu 1939 r. jako podporucznik rezerwy WP walczył w 2 pac. Podczas okupacji niemieckiej m.in. szef Kedywu podobwodu „A” (Dęblin–Ryki) w Obwodzie AK Puławy, w akcji „Burza” dowódca oddziału partyzanckiego o kryptonimie „OP I” 15 pp AK „Wilków”; prze-prowadził kilkadziesiąt akcji przeciwko oddziałom niemieckim. Po wojnie w konspiracji, najpierw podpo-rządkowany Delegaturze Sił Zbrojnych, potem dowódca zgrupowania oddziałów WiN na terenie Inspek-toratu Rejonowego Puławy, awansowany na majora. Podległe mu pododdziały przeprowadziły wiele akcji dywersyjnych przeciwko komunistycznej władzy na Lubelszczyźnie, do największych sukcesów należało rozbicie PUBP w Puławach. Zginął 24 VI 1946 r. w potyczce z saperami 1 DP.26 Stanisław Sojczyński „Warszyc” (1910–1947) – w czasie kampanii 1939 r. walczył w zgrupowaniu „Kowel”. W okresie okupacji niemieckiej m.in. zastępca komendanta Obwodu AK Radomsko, szef Kedywu w obwo-dzie, w akcji „Burza” dowodził I batalionem 27 pp AK. Po wojnie organizator i dowódca Samodzielnej Gru-py Konspiracyjnego Wojska Polskiego. Grupa wykonała wiele akcji przeciwko władzom komunistycznym; w kwietniu 1946 r. uwolniła więźniów z więzienia w Radomsku; w czerwcu „Warszyc” został aresztowany i w styczniu roku następnego stracony.27 Prawdopodobnie chodzi o por. Feliksa Przybytniewskiego „Mieczysława”, którego oddział Narodowego Zjednoczenia Wojskowego działał na północnym Mazowszu.

90


IReferentami rozpatrywanych zagadnień byli: gen. Korczyc – woj. szczecińskie gen. „Witold” – woj. bydgoskie, gdańskie i poznańskie gen. Spychalski – woj. wrocławskie i katowickie gen. Mossor – woj. krakowskie i rzeszowskie gen. Steca – woj. lubelskie i olsztyńskie gen. Kieniewicz – woj. białostockie gen. Radkiewicz – woj. łódzkie i kieleckie.Wszyscy referenci stwierdzili, że system utworzenia wojewódzkich komitetów bezpie-

czeństwa był bardzo przychylnie przyjęty przez wszystkie instytucje wchodzące w skład wojewódzkich komitetów.

Na odprawach wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa stwierdzono cały szereg trud-ności, a mianowicie:

1. Utworzenie sądów doraźnych na terytorium województw. 2. Brak transportu samochodowego oraz benzyny dla zaopatrzenia grup operacyjnych,

zwalczających bandytyzm. 3. Małe nagrody za odebraną broń.Uchwalono:a) kwestię sądów doraźnych zreferuje gen. Spychalski na następnym posiedzeniu Ko-

misji Bezpieczeństwa.b) Podać do wiadomości III wiceministra, że do walki z bandytyzmem [należy]

wydzielać specjalną ilość benzyny, prócz benzyny przeznaczonej na potrzeby gospo-darcze.

c) Nagrodę za odebraną broń powiększyć o 100%, o czym zawiadomić III wiceministra i wszystkie wojewódzkie komitety.

IIZatwierdzenie instrukcji o zabezpieczeniu dróg referuje gen. Kieniewicz.Uchwalono:Instrukcję o zabezpieczeniu dróg zatwierdzić i wprowadzić w życie.

IIIUtworzenie Sztabu Komisji Bezpieczeństwa.Uchwalono:Na szefa Sztabu wyznaczyć gen. Stecę. Do jego dyspozycji wydzielić do stałej współpra-

cy po jednym starszym oficerze z KBW, UB i MO.IV

Odciążenie wojska od [egzekwowania?] świadczeń rzeczowych i ochrony kolei. Uchwalono:W związku z aktualnymi sprawami państwa w tej dziedzinie – kwestii tej nie poruszać

i skreślić ją z porządku dziennego.V

O wzmocnieniu propagandy wśród ludności cywilnej w państwie i w rzeszowskim wo-jewództwie szczególnie.

Uchwalono: Polecić gen. Spychalskiemu sprawę tę zreferować na następnym posiedzeniu.

91


VIO przeprowadzeniu operacji w najbliższym czasie po zwalczeniu band: „Orlika”, „War-

szyca”, „Mieczysława”, „Zapory” i „Ognia”.Uchwalono:Polecić sztabowi bezpieczeństwa opracować powyższe operacje i podać do zatwierdzenia

marszałkowi Żymierskiemu i ministrowi Radkiewiczowi i, nie czekając na następne posiedzenie, przeprowadzić operacje według rozkazów Naczelnego Dowódcy i ministra bezpieczeństwa.

Protokół pisał Steca, gen.

1946, maj 10, m.p., Protokół nr 5 posiedzenia Państwowej Komisji Bezpieczeństwa

Obecni: marszałek Polski – Żymierski, minister Radkiewicz, gen. dyw. Spychalski, gen. broni Korczyc, gen. dyw. Kieniewicz, gen. dyw. „Witold”, gen. bryg. Mossor, gen. bryg. Steca, płk Czaplicki28.

Porządek dzienny:I. 1) Dotychczasowa praca sztabu Komisji i najważniejsze trudności.2) Konieczność kontroli komitetów wojewódzkich.3) Zatwierdzenie regulaminu komisji.4) Walka w województwie rzeszowskim i powiecie ostrołęckim.

Referuje gen. bryg. MossorII. Krótkie sprawozdanie o wykonaniu wytycznych operacyjnych w zakresie walki

z bandytyzmem nr 167/III z dnia 29 III 1946 r.

Referuje gen. bryg. StecaIII. 1) O wypadkach w m. Radomsko29.2) Zamość30.3) Ochrona kolei i zatwierdzenie ochrony szos. 4) Przygotowanie do operacji w rejonie m. Dęblina.

Referuje gen. dyw. KieniewiczIV. Szpital w Sopocie.V. Koszary w Mińsku.VI. Uzbrojenie KB[W].VII. Referendum.

28 Józef Czaplicki, właśc. Izydor Kurc (1911–1985) – funkcjonariusz MBP; w latach 1945–1946 i 1947–1950 za-stępca dyrektora Departamentu I (kontrwywiad), a w latach 1946–1947 i 1950–1953 dyrektor Departamentu III (walka z opozycją), potem w wywiadzie – zastępca dyrektora departamentów VII i I MSW.29 Prawdopodobnie chodzi o akcję pododdziału Konspiracyjnego Wojska Polskiego kpt. Stanisława Sojczyń-skiego, dowodzonego przez Jana Rogulka „Grota”. W jej trakcie na kilka godzin częściowo opanowano mia-sto oraz uwolniono więźniów miejscowego UB.30 Zapewne chodzi o przeprowadzoną 8 V 1946 r. przez pododdział WiN ppor. Romana Szczura „Urszulę” akcję uwolnienia osób przetrzymywanych w więzieniu w Zamościu.

92


Referuje gen. MossorP. 1) Od początku ofensywy nasilenie [aktywności] band nie zmalało, ponieważ klima-

tyczne warunki sprzyjają im.Zaznaczyć trzeba, iż jest mała dyscyplina wojskowa – zdarza się dużo wypadków słabe-

go stawiania oporu i oddawania broni bez walki. Do tego czasu słaba propaganda w te-renie. Za mało pracują partie polityczne. Sprawę propagandy należy postawić tak, żeby wyrwać młodzież z organizacji bandyckich.

P. 2) Od czasu utworzenia komitetów ani razu nie przeprowadzono kontroli ich pracy. Ponieważ dochodzą wiadomości, że praca komitetów nie wszędzie jest dobrze zorgani-zowana – w najbliższym czasie członkowie Komisji winni skontrolować pracę komitetów. Dotąd jeszcze nie został utworzony Sztab Komitetu i stwarza to trudności w koordyno-waniu pracy między wojskiem, UB, KBW i MO.

P. 3) W rzeszowskim województwie walka z bandytyzmem przybiera większe rozmiary. Warunki terenowe utrudniają prowadzenie walki. Oprócz tego sztab grupy operacyjnej jest tam za słaby. Wywiad agencyjny zły. Dużo wojska przeznacza się na zabezpieczenie kolei. Należy polepszyć materialne warunki walczącym dywizjom.

Po odejściu 3 pp z rejonu Ostrołęki bandy wzmocniły tam swoją działalność. Ponieważ obecnie wojsk w tym rejonie nie ma, należałoby wysłać natychmiast operacyjny oddział do zlikwidowania band.

Referuje gen. StecaOd momentu przejścia do aktywnej ofensywy przeciwko bandom, główne ich ośrodki

zostały rozbite i rozproszyły się. W obecnej chwili mamy jeszcze następujące aktywne ośrodki band: „Warszyca” – w rejonie Piotrków, Radomsko; „Orlika” – w rejonie Garwolin, Dęblin, Kozienice; „Mieczysława” – w rejonie Ostrołęka; „Ognia” – w rejonie Nowy Sącz, Nowy Targ.

Natomiast wzmogło się nasilenie działalności ukraińskich band (województwo kie-leckie i lubelskie). Jest to związane z naciskiem z naszej strony na wzmożenie akcji wysiedleńczej.

Organizacja wojewódzkich komitetów i wytyczne do pracy tych komitetów już dają swe wyniki. I tak, stosunek [liczby egzemplarzy] wziętej broni do [liczby] unieszko-dliwionych bandytów był w lutym 1:9, w marcu 1:8, a kwietniu 1:2. Z tego wynika, że żołnierze na skutek ustalonych nagród chętnie szukają broni, będącej w posiadaniu ban-dytów.

Co się tyczy wysiedlenia, to teoretycznie trzeba jeszcze wysiedlić 31 182 rodziny ukra-ińskie. Z tej liczby wiele rodzin wyjechało samorzutnie i liczby te są nieścisłe31.

Akcję przesiedleńczą prowadzi się nadal w szybkim tempie i do połowy czerwca 1946 r. będzie ona zakończona.

Referuje gen. Kieniewicz1. O wypadkach w Radomsku i Zamościu.

31 W dniach 1 I–15 VI 1946 r. przesiedlono 252 422 Ukraińców (47 192 rodziny). Ogółem od 15 X 1944 r. przesiedlono 480 305 Ukraińców, tj. 122 450 rodzin. Zob. Repatriacja czy deportacja..., t. 1, s. 14.

93


2. Co do ochrony kolei, gen. Kieniewicz proponuje częściową redukcję ochrony kolei Ministerstwa Komunikacji i tę część budżetu, która pozostanie po zredukowaniu, prze-znaczyć na zwiększenie etatu KBW. W takich warunkach KBW może przyjąć na siebie ochronę kolei, w przeciwnym wypadku – wojsk do tego nie wystarczy.

Co do ochrony szos, gen[erał] wnosi [o] zatwierdzenie opracowanej instrukcji.3. Co do operacji dęblińskiej, gen[erał] proponuje przedłużenie terminu jej przygotowa-

nia, ponieważ dane agentury i zwiadu jeszcze nie są dostateczne do jej przeprowadzenia.Dyskusja i uchwałyOdnoście [do] wypadków w Radomsku i Zamościu, z powodu trudności ustalenia winnych,

wynikających ze sprzeczności zeznań, Marszałek Polski zatwierdził przekazanie materiału szta-bowi, celem rozpatrzenia. Wyroków nie wydawać, sprawę przekazać Naczelnej Prokuraturze.

Co do Zamościa, Marszałek zwraca uwagę ministra bezpieczeństwa na zły regulamin więzienny oraz sprawy wartowniczej służby więziennej.

Co do spraw rzeszowskich – płk Kulczyński32 referuje, że Czechy i ZSRR od 15–16 maja br. rozpoczynają akcję zmierzającą do zniszczenia bandytyzmu na granicach i na terenach obu państw. Współdziałanie z Czechami uzgodniono.

Uchwalono: przez płk. Dawidowa33 uzgodnić te sprawy z oddziałami Związku Radzieckiego.

Sprawa kontroli wojewódzkich komitetów bezpieczeństwaSztab opracuje plan kontroli i rozplanuje go tak, aby do 25 maja br. wszystkie komitety

były przez członków komisji skontrolowane. W przyszłości plan powinien obejmować kontrolę każdego komitetu raz na 4 tygodnie.

Sprawa operacji dęblińskiej. Odłożyć akcję na 19 V 1946 r. Sprawa operacji w Ostrołęce. Sformować i posłać operacyjny oddział w sile 150 ludzi

z 1 pp i 2 czołgi z dy[wizj]onu zwiadowczego. Akcję rozpocząć w jak najkrótszym czasie.

W sprawach ochrony kolei i zatwierdzenia instrukcji ochrony szos.W sprawach ochrony kolei porozumieć się jeszcze z Ministerstwem Komunikacji i spra-

wę przedłożyć na następnej odprawie. Instrukcję ochrony szos rozesłać wszystkim członkom komisji do zaaprobowania,

względnie nadesłania uwag. Zatwierdzenie przenieść na następną odprawę.Oprócz tego na następnej odprawie wyjaśnić następujące kwestie:1. Sprawa ochrony towarów w portach: Gdańsk, Szczecin, Gdynia – referują gen. Mossor

i gen. „Witold”.2. Jakie stanowisko winny zająć wojewódzkie komitety bezpieczeństwa w przygotowa-

niu do referendum.

Referuje gen. Mossor

W sprawach bieżących gen. Kieniewicz prosi Komisję o pozwolenie na przeniesienie 2 operacyjnego dy[wizj]onu z Sokółki do Olsztyna – na miejsce jego stałego postoju.

32 Prawdopodobnie błąd, chodzi o płk. Czaplickiego.33 Siergiej Pawłowicz Dawydow (1905–1958) – podpułkownik, w 1945 r. zastępca dowódcy NKWD przy MBP w Polsce, potem (do 1949 r.) p.o. doradca przy MBP. W latach 1950–1952 pełnomocnik KGB w sowiec-kiej strefie okupacyjnej w Niemczech.

94


Uchwalono pozwolić na przeniesienie dy[wizj]onu z Sokółki do Olsztyna, z tym, że w Sokółce [należy] pozostawić wzmocnioną kompanię.

Następną odprawę wyznaczono na czwartek dnia 16 V 1946 r.Protokółował Steca, gen. bryg.

1946, maj 16, m.p., Protokół nr 6 posiedzenia Państwowej Komisji Bezpieczeństwa

Obecni: marszałek Polski – Żymierski, gen. dyw. Kieniewicz, gen. dyw. „Witold”, gen. bryg. Mossor, gen. bryg. Steca, płk Czaplicki i płk Korczyński34.

Porządek dzienny:1. Zatwierdzenie planu kontroli wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa i ustalenie

terminów wyjazdów.2. Zatwierdzenie instrukcji ochrony szos.3. Krótka informacja o przygotowanych operacjach zniszczenia band „Warszyca” i „Or-

lika”. 4. Sprawy ochrony towarów w portach: Gdańsk, Gdynia, Szczecin.5. Jakie stanowisko winny zająć wojewódzkie komitety bezpieczeństwa w przygotowa-

niu do referendum.

Przed rozpoczęciem omawiania porządku dziennego marszałek Żymierski informuje Komisję o wynikach konferencji z dowódcami okręgów wojskowych35. Ze sprawozdań dowódców okręgów wynika, że od momentu utworzenia wojewódzkich komitetów spra-wa koordynacji działań w walce z bandytami i zabezpieczenia spokoju w kraju uległa korzystnej zmianie.

W pojedynczych wypadkach są jeszcze niedociągnięcia, na przykład: zła koordynacja wojska i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego w woj. katowickim i wrocławskim oraz niewłaściwe działanie Milicji Obywatelskiej w woj. krakowskim i rzeszowskim.

Do tych województw należy wysłać komisje i nieporozumienia wyjaśnić i usunąć.Ze sprawozdań dowódców okręgów wynika, że na całym Wybrzeżu reakcja przybiera

coraz szersze rozmiary. Minister bezpieczeństwa winien poczynić kroki zmierzające do osłabienia działań reakcyjnych i zabezpieczenia spokoju. Szczególnie źle przedstawia się dziedzina marynarki handlowej, ponieważ zajmuje się ona przemytem na wielką skalę.

Gen. „Witold” stwierdza, że na Wybrzeżu znajduje się 60% ludności, która nie pracuje, zajmując się jedynie handlem, przemytem, kradzieżą itp. Należy w jak najszybszym czasie sprawy te uregulować i usunąć z Wybrzeża ludność niepracującą.

34 Grzegorz Korczyński, właśc. Stefan Kilanowicz (1915–1971) – walczył w wojnie domowej w Hiszpanii w brygadach międzynarodowych. W czasie II wojny dowódca oddziału partyzanckiego GL na Lubelszczyź-nie, dowódca lubelskiego obwodu AL. Od 1944 r. w aparacie bezpieczeństwa publicznego, m.in. organizował MO, w latach 1946–1948 pełnomocnik ministra bezpieczeństwa publicznego ds. operacyjnych. W 1950 r. więziony w związku z walką z tzw. odchyleniem prawicowo-nacjonalistycznym w partii i wojsku. W 1956 r. zrehabilitowany. W latach 1957–1965 szef Zarządu II (wywiad) Sztabu Generalnego WP, następnie wicemi-nister obrony narodowej i główny inspektor obrony terytorialnej.35 Odprawa dowódców okręgów wojskowych oraz ich zastępców odbyła się w Warszawie 13 i 14 V 1946 r. Stenogram zob. „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2014, nr 1, s. 125–164.

95


Uchwalono: minister Radkiewicz za 2 tygodnie złoży projekt zaprowadzenia porządku na Wybrzeżu.

P. 1) Projekt planu kontroli, przedłożony sztabowi zatwierdzić z takim rozplanowaniem, żeby do końca maja został on zrealizowany.

P. 2) Instrukcję ochrony szos referuje gen. Kieniewicz.Uchwalono: Instrukcję zatwierdzić, wzory przepustek przerobić. Na następnym posie-

dzeniu gen. Kieniewicz przedłoży spis kierowników, którym należy wydać przepustki. P. 3) Informację referuje gen. Steca i gen. Kieniewicz.Uchwalono: Operację zniszczenia bandy „Warszyca” zatwierdzić, operację zniszczenia

bandy „Orlika” rozpocząć 19 V 1946 r.Punkty 4 i 5 porządku dziennego uchwalono przenieść na ogólne posiedzenie, które

odbędzie się w piątek dnia 31 maja 1946 r. Protokółował Steca, gen. bryg.

Protokół nr 7 posiedzenia Komisji Bezpieczeństwa w dniu 25 V 1946 r.

Obecni: gen. broni [Karol] Świerczewski, minister Radkiewicz, gen. Mossor, gen. Świe-tlik36, gen. Steca, płk Korczyński.

Porządek dzienny:1. Krótkie referaty o przeprowadzonej kontroli wojewódzkich komitetów bezpieczeń-

stwa i plan kontroli na przyszłość, celem wykonania planu.2. Sprawy politycznej propagandy do zwalczania bandytyzmu i wywiad.3. Forma ewidencji i analiza przebiegu walki z bandytyzmem.4. Sprawy obrony posterunków milicji.5. Sprawy przebiegu operacji po likwidacji band „Orlika”, „Mieczysława” i „Ognia”. 6. Bieżące sprawy. Odczytanie ważnych szyfrówek.

Ad p. 1) Referuje gen. Mossor: o przeprowadzonej kontroli wspólnie z ministrem Rad-kiewiczem Łódzkiego Wojewódzkiego Komitetu Bezpieczeństwa. Treść referatu [załącza się] w oryginale.

Referują: gen. Steca i płk Korczyński: o przeprowadzonych kontrolach komitetów bez-pieczeństwa województw lubelskiego i olsztyńskiego.

Treść referatu kontroli wojew[ództwa] lubelskiego i protokół odprawy komitetu woj. olsztyńskiego załącza się w oryginale37.

Uchwalono:Ponieważ wojsko w woj. lubelskim zajęte jest przesiedlaniem ludności ukraińskiej, na-

leży wywrzeć nacisk na KBW i MO, [by formacje te] przeszły do ofensywy w zwalczaniu band.

36 Konrad Świetlik (1911–1998) – od 1943 r. oficer oświatowy 3 pp, w 1944 r. zastępca dowódcy 1 DP ds. pol.--wych., a od listopada tegoż roku szef Zarządu Polityczno-Wychowawczego 1 Armii. Po wojnie m.in. szef GZPW WP, w latach 1946–1949 dowódca KBW, potem (do 1958 r.) wiceminister bezpieczeństwa publicz-nego i spraw wewnętrznych.37 Załączników nie odnaleziono.

96


Wydzielić komitetom nie mniej niż 4 pancerki. Wzmocnić kontrolę pracy komitetu. Ad p. 2) i 3) Referuje gen. Świerczewski.Samo podejście do walki z bandytyzmem jest czysto wojskowe. Nie oceniamy, że to-

czy się walka klasowa. Bandy są przeważnie miejscowe, mają swoje podłoże polityczne, swe zgrupowania; my zaś nie znając, gdzie owe zgrupowania się znajdują, uderzamy na ślepo.

Za mało wysiłków poświęcamy sprawie pozyskania sobie ludności wiejskiej, która chce spokoju. Wojsko słabo pomaga chłopom, a niektóre oddziały nawet żywią się na ich rachunek. Praca polityczna wśród chłopów słaba. Nie wyzyskiwane są możliwości opierania się w pracy politycznej na zdemobilizowanych żołnierzach 1 i 2 Armii. Szko-dliwie działa na ludność udział w akcjach oficerów radzieckich; daje to podstawy do wrogiej agitacji, szkodliwej zarówno dla nas, jak i dla Związku Radzieckiego. Należy bardziej aktywizować i przyciągać do walki z bandytyzmem rezerwy MO. Nad wal-ką z bandytyzmem nie prowadzi się doświadczalnej pracy. Słabo postawiona sprawa analizy.

Uchwalono:1) Gen. Mossor i gen. Świetlik opracują instrukcję pracy politycznej wśród chłopów dla

wojska, KBW i MO.2) Wprowadzić we wszystkich wojewódzkich komitetach ścisłą ewidencję działających

band oraz położyć nacisk na prowadzenie doświadczalnej pracy nad zwalczaniem ban-dytyzmu.

W tym celu zwołać konferencję przedstawicieli komitetów i przeprowadzić z nimi do-kładny instruktarz.

Ad p. 4) Referuje gen. Mossor.Suma broni oddanej bandytom przez MO jest niepokojąca, szczególnie w wojewódz-

twach rzeszowskim i krakowskim.Niezbędne są środki zaradcze. Uchwalono: Z powodu nieobecności gen. „Witolda” ten punkt porządku dziennego

przenieść na następne posiedzenie. Ad p. 5) Referuje płk Korczyński.Operacja się nie udała, ponieważ była źle opracowana. Bandy walki z wojskiem unikają.Uchwalono: wojska z operacji nie odwoływać, lecz dokładnie przetrząsnąć rejony i za-

prowadzić za pomocą wojska porządek.Protokółował gen. Steca

Protokół nr 8 odprawy Komisji Bezpieczeństwa, która odbyła się w piątek dnia 21 V 1946 od godz. 10.00 do 13.45

Byli obecni: gen. dyw. Spychalski (przewodniczący), minister Radkiewicz, gen. dyw. „Witold”, gen. bryg. Mossor, gen. bryg. Steca, gen. dyw. Kieniewicz, płk Korczyński, płk Czaplicki.

Porządek dzienny:

97


1. Ogólna sytuacja w kraju w sprawie zabezpieczenia referendum i sprawy na Lubelsz-czyźnie.

2. Sprawy ochrony kolei.

IPierwszy punkt w sprawie ogólnej sytuacji referuje gen. bryg. Mossor, a w sprawie Lu-

belszczyzny – płk Korczyński.Gen. Mossor referuje sprawy rozdzielenia sił zbrojnych na województwa oraz sprawy

obsady obwodów głosowania ludowego według meldunków otrzymanych od wojewódz-kich komitetów bezpieczeństwa.

Uchwalono: Oprócz wysłanych już w teren do pomocy i kontroli wykonania dyrektyw Komisji – ze Sztabu Generalnego 22 osoby i Ministerstwa Bezpieczeństwa około 150 osób, wysłać dodatkowo więcej niż 100 starszych oficerów ze Sztabu Generalnego i wicemini-sterstw obrony narodowej.

Płk Korczyński referuje sprawy Lubelszczyzny. Komitet lubelskiego województwa alar-muje, że do normalnej obsady i zabezpieczenia referendum jest potrzebne dodatkowo 3500 ludzi, w przeciwnym razie grozi niebezpieczeństwo niedopuszczenia do przepro-wadzenia głosowania ludowego.

Uchwalono: Komisja Bezpieczeństwa uważa, że meldunki lubelskiego województwa są przesadzone i do zbadania sprawy na miejscu skierować do województwa lubelskiego gen. bryg. Stecę.

IISprawy ochrony kolei – referuje gen. dyw. Kieniewicz.Generał Kieniewicz daje sprawozdanie o liczbie napadów band na pociągi osobowe

i towarowe, i mówi, że przyczyną złego stanu zabezpieczenia kolei jest to, że ochrona kolei koncentruje się w jednym ręku. 28 tys. SOK nie tylko nie ochrania kolei, ale nawet w wielu wypadkach pomaga bandytom w grabieży mienia kolejowego.

W dyskusji nad tym punktem były następujące propozycje:1. Pozostawić w SOK-u 8 tysięcy ludzi, ażeby starczyło do ochrony mienia kolejowego,

resztę zaś SOK-u zwolnić, a tę część budżetu, stanowiącą utrzymanie zwolnionych, prze-kazać min[istrowi] bezpieczeństwa, który zwiększy za tę sumę stan KBW i weźmie na siebie odpowiedzialność zabezpieczenia ruchu pociągów od napadów band.

2. Zostawić ochronę kolei na barkach Ministerstwa Komunikacji, dopomagając mu wzmocnionymi kadrami SOK-u, podporządkowanymi operacyjnie Dowództwu KBW.

Uchwalono: gen. dyw. Radkiewicz w porozumieniu z ministrem komunikacji zaprowa-dzi porządek w SOK-u, doprowadzając go do takiego stanu, by mógł on przyjąć całkowi-cie ochronę kolei. Reorganizację SOK-u w dyrekcjach kolejowych i selekcję składu oso-bowego SOK-u przeprowadzić w m[iesią]cu lipcu. Wojsko i KBW wydzielą odpowiednie kadry do wzmocnienia aparatu SOK-u.

Protokółował: generał brygady Steca

98


1946, lipiec 1, m.p., Protokół nr 9 posiedzenia Państwowej Komisji Bezpieczeństwa

Byli obecni: marszałek Żymierski, minister Radkiewicz, gen. dyw. Spychalski, gen. dyw. „Witold”, gen. broni Świerczewski, gen. dyw. Kieniewicz, gen. bryg. Mossor, gen. bryg. Steca.

Porządek dzienny:1. Krótkie sprawozdanie o ilościowych wynikach głosowania ludowego na godz. 6, do

dnia 1 VII 1946 r.2. Osiągnięcia i dalsze zadania w sprawach zwalczania bandytyzmu i bezpieczeństwa

w kraju.Referuje marszałek Żymierski

„Rozstawienie sił zbrojnych do zabezpieczenie referendum i przeprowadzona przez te siły agitacja i propaganda w kraju przyniosła wielki sukces. Frekwencja głosowania w Pol-sce nigdy nie była tak duża. Zamiary organizacji podziemnych przeszkodzenia w głoso-waniu spaliły na panewce.

Jednak bandytyzm, choć poniósł dużą klęskę, nie został całkowicie zlikwidowany.Taka dyslokacja sił zbrojnych, jaka była ustalona do zabezpieczenia referendum dalej

istnieć nie może. Trzeba wojsko ściągnąć z terenu w ciągu lipca, wcielić je do macierzy-stych jednostek, przeprowadzić przegrupowanie, przeszkolić i przygotować znowu do zabezpieczenia wyborów”.

Gen. „Witold”: „Zupełnie zgadza się z propozycją Marszałka. Proponuje on, żeby wo-jewódzkie komitety bezpieczeństwa zebrały materiał do studiów nad referendum, celem przeprowadzenia selekcji składu osobowego”.

Minister Radkiewicz: „Wojsko w okresie referendum było odpowiednim wyrazicielem linii politycznej rządu. Należy przeanalizować sprawy bezpieczeństwa na podstawie ma-teriału referendum.

Na terenach zagrożonych wojsko winno nadal pozostać i kontynuować akcję likwidacji band”.Gen. Spychalski – „Trzeba znaleźć sposób skontrolowania spraw zabezpieczenia re-

ferendum i opracować plany dyslokacji wojsk oraz plany zabezpieczenia wyborów do Sejmu”.

Gen. Mossor – „Należy niezwłocznie przystąpić do zaplanowania akcji zabezpieczenia wyborów. W pierwszym rzędzie ściągnąć wojsko z terenów mniej zagrożonych”.

Uchwalono: Przedstawić sprawę dalszego zabezpieczenia kraju i przedyslokowania od-działów i jednostek WP na posiedzeniu Rady Ministrów, a szkoły WP, KBW i MO natych-miast ściągnąć z terenu i przystąpić do nauki.

3. Marszałek Żymierski referuje, że na stanowiskach przewodniczących komitetów bez-pieczeństwa woj. gdańskiego i bydgoskiego znajdują się nieodpowiedni ludzie. Należy wy-znaczyć na przewodniczącego komitetu gdańskiego dowódcę 16 DP płka Duszyńskiego38, na przewodniczącego komitetu bydgoskiego – gen. bryg. Grochowskiego39.

38 Zygmunt Duszyński (1914–1973) – w czasie wojny członek PPR, instruktor oddziałów GL i AL. W lipcu 1944 r. komendant wojewódzki MO w Lublinie, potem m.in. zastępca dowódcy 3 pp, w 1946 r. dowódca 16 DP, w 1950 r. wykładowca w ASG. W 1953 r. usunięty z wojska. Po 1956 r. m.in. zastępca szefa Sztabu Generalnego, główny inspektor wyszkolenia, wiceminister obrony narodowej. 39 Błędne nazwisko, prawdopodobnie chodzi o gen. Stanisława Grochoczyńskiego, wówczas zastępcę dowód-cy artylerii ds. obrony przeciwlotniczej, komendanta Oficerskiej Szkoły Artylerii w Toruniu i komendanta

99


Uchwalono: Projekt Marszałka zatwierdzić. Marszałek osobiście przeprowadzi zmiany na miejscu.

Protokółował Steca, gen. bryg.

1946, lipiec 11, m.p., Protokół nr 10 posiedzenia Państwowej Komisji Bezpieczeń-stwa

Obecni: gen. dyw. Spychalski, min. Radkiewicz, gen. broni Świerczewski, gen. dyw. Kie-niewicz, gen. bryg. Mossor, gen. bryg. Steca.

Porządek dzienny:1) Nowa sytuacja po referendum i walka z bandytyzmem w okresie przed wyborami.2) Stworzenie osobnych sztabów operacyjnych do likwidacji band „Łupaszki”, „Ognia”

i innych.3) Stworzenie grupy operacyjnej na woj. białostockie.4) Omówienie sprawy SOK.5) Sprawa reorganizacji Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz przejście Wojsk

Ochrony Pogranicza do składu Ministerstwa Bezpieczeństwa.Punkt 1 porządku dnia referuje gen. Mossor.W związku ze ściągnięciem wojsk z terenu daje się zauważyć osłabienie pracy woje-

wódzkich komitetów. Zachodzi konieczność dania komitetom nowych wytycznych na okres do wyborów i ożywić ich pracę, a zwłaszcza komitetom: lubelskiemu, rzeszowskie-mu, białostockiemu i krakowskiemu.

Minister Radkiewicz: „Po referendum bandy będą działać aktywniej, dlatego zachodzi potrzeba wyjazdu

w przyszłym tygodniu z zatwierdzoną przez Komisję dyrektywą, członków Komisji do wszystkich wojewódzkich komitetów”.

Uchwalono: Na następne posiedzenie (wtorek 16 VII 1946 r.) przygotować ogólne wytyczne do

zatwierdzenia oraz ułożyć plan wyjazdu członków komisji do komitetów wojewódzkich.

Punkt 2 referuje gen. Mossor. Miejscowe komitety nie dają sobie rady z takimi bandami, jak: „Ognia” i „Łupaszki”. Do

zlikwidowania tych band trzeba stworzyć specjalne sztaby operacyjne. Uchwalono:Do zniszczenia bandy „Ognia” stworzyć grupę operacyjną, na dowódcę wyznaczyć płk.

Sawicza i przydzielić mu jedną kompanię KBW. O powyższym zakomunikować krakow-skiemu komitetowi.

Sprawę bandy „Łupaszki” odłożyć na następne powiedzenie – wtorek 16 VII 1946 r.Punkt 3 referuje gen. Mossor.W związku z tym, że na teren woj. białostockiego przychodzi 11 DP niezbędne jest

stworzenie jednej grupy operacyjnej.

garnizonu, skierowanego w kwietniu 1944 r. z Armii Czerwonej do ludowego Wojska Polskiego.

100


Uchwalono:11 DP operacyjnie podporządkować przewodniczącemu białostockiego komitetu gen.

Paszkiewiczowi.Punkt 4 referuje gen. Kieniewicz.Uchwalono:1) Minister Radkiewicz uzgodni sprawy przeorganizowania SOK z ministrem komuni-

kacji i wydadzą w tej sprawie wspólny rozkaz.2) Na podstawie tego rozkazu polecić płk. Narbuttowi utworzenie centralnej komisji

w sprawach weryfikacji i uporządkowania SOK.Punkt 5 referuje gen. Kieniewicz.Aby powiększyć korpus składem jednostek [zdolnych] do [prowadzenia] operacji, prze-

prowadza się reorganizację korpusu. Według nowych etatów Korpus Bezpieczeństwa bę-dzie wyglądał następująco:

a) ba[tali]ony operacyjne będą wynosiły 55% ogólnego składu Korpusu ba[tali]ony ochrony – 25% składu korpususzkoły – 11% składu korpususztaby i urzędy – 9% składu korpusub) operacyjne bataliony będą się składały z 3 kategorii:I kategoria – 1000 ludziII kategoria – 800 ludziIII kategoria – 600 ludzi.Uchwalono:Referat gen. Kieniewicza przyjąć do wiadomości. Sprawę przejścia Wojsk Ochrony Po-

granicza do składu Ministerstwa Bezpieczeństwa odłożyć na następne posiedzenie (wto-rek 16 VII 1946 r.) i zaprosić na to posiedzenie gen. [Bronisława] Półturzyckiego40 i gen. [Gwidona] Czerwińskiego41.

Protokółował Steca, gen.

1946, lipiec 16, Warszawa, Protokół nr 11 posiedzenia Państwowej Komisji Bezpie-czeństwa

Byli obecni: gen. Świerczewski, minister Radkiewicz, gen. Spychalski, gen. Kieniewicz, gen. Mossor, gen. Steca, płk Czaplicki, płk Szaniawski42, gen. Półturzycki, gen. Czerwiński.

40 Bronisław Półturzycki (1894–1969) – w styczniu 1944 r. skierowany z Armii Czerwonej (m.in. dowódca 166 DP) do ludowego Wojska Polskiego. W czasie wojny kolejno m.in.: zastępca dowódcy 1 Korpusu, zastęp-ca dowódcy 1 Armii, szef Departamentu Mobilizacji i Uzupełnień MON, dowódca Centrum Wyszkolenia Oficerów i szef Departamentu Piechoty i Kawalerii. W latach 1945–1946 szef Departamentu Mobilizacji i Uzupełnień, potem do 1947 r. szef Oddziału Organizacyjno-Mobilizacyjnego Sztabu Generalnego, a do 1953 r. dowódca Pomorskiego Okręgu Wojskowego. W latach 1953–1956 zastępca przewodniczącego Pań-stwowej Komisji Planowania Gospodarczego.41 Gwidon Czerwiński (1902–1969) – do ludowego Wojska Polskiego skierowany z Armii Czerwonej (m.in. dowódca 185 pp) w 1943 r. Kolejno dowódca 2 pp, zastępca dowódcy 1 DP, dowódca 1 BPZmot, a w latach 1945–1946 komendant Oficerskiej Szkoły Broni Pancernej. W latach 1946–1947 dowódca, potem szef De-partamentu Wojsk Ochrony Pogranicza MON.42 Jan Szaniawski – zastępca komendanta głównego MO ds. operacyjnych.

101


Porządek dzienny:1. Sprawa przejścia Wojsk Ochrony Pogranicza w skład Ministerstwa Bezpieczeństwa. 2. Zatwierdzenie „Wytycznych – zabezpieczenie pracy wojewódzkich komitetów bez-

pieczeństwa w okresie przedwyborczym”.Pierwszy punkt referuje gen. Półturzycki. Proponuje następującą przebudowę organi-

zacji Wojsk Ochrony Pogranicza:a) oprócz Departamentu WOP stworzyć cztery sztaby na odcinki granic: zachodni, po-

łudniowy, wschodni i morski. b) WOP od 1 października przejdzie w skład Ministerstwa Bezpieczeństwa, pozostając

na wyżywieniu Wojska Polskiego, a od 1 stycznia 1947 r. już przejdzie na wyżywienie mi-nisterstwa. Płk Czaplicki proponuje inaczej budować organizację WOP; nie tworzyć tych sztabów, a przeprowadzić przez wojewódzkie placówki. Zamiast 11 odcinków (oddzia-łów) WOP stworzyć 10 według liczby województw przygranicznych. Kosztem obsady tych wielkich czterech sztabów stworzyć przy Departamencie WOP etatowe szkoły – oficerską i podoficerską.

Uchwalono: Zgodzić się z propozycją płk. Czaplickiego i reorganizację WOP przepro-wadzić wg przygranicznych województw; plan przedstawić na najbliższe posiedzenie.

Drugi punkt referuje gen. Mossor. Uchwalono: Projekt wytycznych zatwierdzić i w czwartek 18 VII 1946 r. rozesłać adre-

satom. Protokółował Steca, gen. bryg.

1946, sierpnia 20, m.p., Protokół nr 12 posiedzenia Państwowej Komisji Bezpie-czeństwa

Byli obecni: marszałek Polski Żymierski, gen. Spychalski, minister Radkiewicz, gen. Świerczewski, gen. „Witold”, gen. Korczyc, gen. Kieniewicz, gen. Steca.

Porządek dzienny:1. Sytuacja bieżąca i program działania na najbliższe miesiące:Referuje gen. Steca i płk Czaplicki.2. Sprawa SOK i ochrona kolei:Referuje gen. Kieniewicz i płk Narbutt.3. Sprawy bieżące.Pkt 1 – referuje gen. Steca.Okres od referendum do wyborów został podzielony na 3 fazy. Zadaniem sił zbrojnych

podczas tych faz jest: I faza – od dnia 15 sierpnia br. – redyslokacja wojska, podciągnięcie dyscypliny, oczysz-

czenie od elementów szkodliwych, ujawnionych w czasie referendum. 2 faza – od dnia 15 sierpnia br. do września.Na podstawie doświadczeń z okresu referendum przygotowanie aparatu propagando-

wego i oddziałów do obsady komisji wyborczych.3 faza – od początku października do końca wyborów.

102


Obsada terenu i wysyłanie grup propagandowych. Na okres tej fazy trzeba dać szczegó-łowe wytyczne na podstawie założeń o wyborach.

Pomimo tych zadań, jak powiedziano w dyrektywie, walka z bandami powinna być kontynuowana bez przerwy. Ponieważ bandy w ostatnich czasach przyjęły inną metodę walki, a mianowicie działanie małymi grupami, ta sama dyrektywa przewiduje stosowanie przez nasze siły zbrojne od dnia 1 sierpnia nowej metody walki. Według otrzymanych sprawozdań, takich grup operacyjnych utworzono 49.

Jeszcze za wcześnie na wyciąganie szczegółowych wniosków, jakie wyniki dała nowa metoda walki. Daje się jednak stwierdzić na podstawie tablicy, że aktywność band nie zmalała, lecz znajduje się na tym samym poziomie, natomiast aktywność działań naszego wojska znacznie się powiększyła.

Wniosek: Nowa metoda walki jest słuszna i należy ją kontynuować.Charakterystyka band

Według danych nadesłanych z województw, rozlokowanie band na terenie państwa przedstawia się jak na mapie. Z tego wynika, że najbardziej zakażone są województwa: białostockie, lubelskie, rzeszowskie i krakowskie.

Liczbę i miejsca napadów pokazują nam mapy. Z tego wniosek, że szczególną uwagę winna zwrócić Komisja Bezpieczeństwa na komi-

tety: krakowski, katowicki, lubelski i gdański.Charakterystyka napadów

Na ogólną liczbę napadów w sierpniu br. – 246, jest 164 rabunkowe i 82 terrory-styczne.

Z tego wynika, że przeważna liczba napadów rabunkowych ma na celu zaopatrzenie się band w amunicję, broń, żywność i pieniądze. Coraz częstsze są napady bandyckie, mające na celu zdobycie pieniędzy i tak: w miesiącu lipcu zrabowano ogółem 15 milionów zło-tych, a w okresie od 1 do 12 sierpnia, tylko wg naszych danych, zrabowano 13,5 miliona złotych. Jeśli zrozumiałe są wypadki ograbiania sklepu, spółdzielni czy kasy biletowej z kilku tysięcy złotych, to wypadki podane w zestawieniu są niedopuszczalne. Należy interweniować u ministra bezpieczeństwa i ministra skarbu, gdyż przynosi to szkodę nie tylko państwu, ale wzmacnia pozycje band.

Kilka słów o bandach UPAZachodziło przypuszczenie, że jednocześnie z wysiedleniem ludności ukraińskiej bandy

UPA, straciwszy swe bazy, same znikną. Sprawa ta jednak nie jest tak prosta. Bandy UPA, choć w znacznie mniejszej liczbie, grasują jednak nadal w woj[ewództwach] lubelskim i rzeszowskim.

Przyczyny:1. Są to ludzie, którzy nie mogą asymilować się w społeczeństwie polskim, a żadne są-

siednie państwo nie chce mieć ich u siebie.2. W pozostałych poukraińskich gospodarstwach bandyci znajdują schrony i żyw-

ność.3. Istnieje jeszcze część społeczeństwa, tzw. mieszanych, wśród której bandyci znajdują

oparcie.Jedno jest pewne, że bandyci, licząc na wzmocnienie swych sił nowymi rekrutami, zwie-

dli sie, liczba ich, w zależności od nasilenia naszych akcji, będzie stopniowo malała, aż do ostatecznej likwidacji.

103


Ogólne wnioski1. Szczególną uwagę Komisja Bezpieczeństwa winna zwrócić na województwa biało-

stockie, lubelskie, krakowskie i katowickie. Winni tam natychmiast wyjechać członkowie Komisji.

2. Dać wskazówki Głównemu Zarządowi Polityczno-Wychowawczemu o organizacji grup i brygad propagandowych na okres wyborów.

3. Interweniować u ministra bezpieczeństwa i ministra skarbu w sprawie zabezpieczenia pieniędzy.

W dyskusji biorą udział: marszałek Polski Żymierski, gen. Radkiewicz, gen. Korczyc, gen. Kieniewicz i gen. Spychalski. Dyskutujący dochodzą do wniosku, że pomimo iż w województwach białostockim, lubelskim i rzeszowskim są bandy, nawet groźne, to ko-mitety tych województw działają bez zarzutu i same doskonale sobie radzą. Natomiast jeśli chodzi o woj. krakowskie, to konieczna jest tam pomoc.

Wnioski: Członkowie Komisji winni obmyślać środki w sprawie polepszenia sytuacji w woj. krakowskim i w piątek dnia 23 VIII br. – na następnym posiedzeniu – na podsta-wie tych propozycji ułożyć plan działania.

Pkt 2 – referuje płk Narbutt.Płk Narbutt w swoim referacie stawia wniosek, żeby korpus SOK był oddzielną militar-

ną jednostką, która objęłaby całkowicie wszystkie sprawy dotyczące ochrony kolei, mo-stów, sprawy bezpieczeństwa, walki z bandytyzmem, sprawy kryminalne itp. W dyskusji biorą udział: marszałek Żymierski, minister Radkiewicz, gen. Spychalski, gen. Korczyc i gen. „Witold”.

Dyskutujący stwierdzają, że reorganizacja SOK w takim zasięgu byłaby szkodliwa. Za-proponowano płk. Narbuttowi opracować propozycje polepszenia sprawy SOK na [starych

– red.] zasadach bez ogólnej reorganizacji i przedłożyć na następnym posiedzeniu Komisji. Protokółował: Steca, gen. bryg.

1946, wrzesień 4, m.p., Protokół nr 13 posiedzenia Państwowej Komisji Bezpieczeń-stwa

Byli obecni: marszałek Polski Żymierski, gen. Spychalski, minister Radkiewicz, gen. „Witold”, gen. Korczyc, gen. Świetlik, gen. Steca.

Porządek dzienny:1. Ogólna sytuacja na froncie walki z bandytyzmem.2. Środki w sprawie polepszenia sytuacji w woj. krakowskim.3. Sprawy ogólne:a) meldunek płk. Rutkowskiego43,b) raport gen. Więckowskiego44.

43 Jan Rutkowski (1900–1984) – służył w brygadach międzynarodowych w czasie wojny domowej w Hiszpanii, członek Francuskiej Partii Komunistycznej, w czasie II wojny uczestnik ruchu oporu we Francji, potem wię-zień obozów koncentracyjnych, m.in. Mauthausen-Gusen i Auschwitz-Birkenau. W latach 1945–1947 szef Głównego Zarządu Informacji, potem sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PPR we Wrocławiu.44 Mikołaj Prus-Więckowski (1889–1964) – w wojnie polsko-sowieckiej dowódca szwadronu. Później kolej-

104


Punkt 1 – referuje gen. Steca:Za czas od 20 sierpnia do 1 września br. zasadniczych zmian w metodzie napadów band

nie zauważono. Na ogół bandy działają małymi grupkami 6–10 ludzi, z wyjątkiem woj[e-wództw] białostockiego i rzeszowskiego, gdzie dają się zauważyć większe zgrupowania dochodzące do stu kilkudziesięciu ludzi. Charakter napadów band wybitnie rabunkowy (spółdzielnie, kasy kolejowe, sklepy, gospodarstwa). Polityczna działalność stosunkowo niewielka i wg danych agencyjnych bandy o zabarwieniu politycznym wyczekują rezul-tatów konferencji pokojowej45 i wyborów46.

Działalność bandy w ogólności w województwach ulega raczej zmniejszeniu z wyjąt-kiem woj[ewództw] krakowskiego, katowickiego i rzeszowskiego, gdzie wzmogły się na-pady o charakterze wybitnie rabunkowym. Na przykład:

zrabowano pieniędzy: lipiec około 15 000 000 zł, sierpień (1–20) – 19 500 000 zł.Według posiadanych danych, należy liczyć na sierpień sumę zrabowanych pieniędzy na

kwotę około 25 000 000 zł, czyli o 10 milionów zł więcej aniżeli w ubiegłym miesiącu, nie licząc wartości zrabowanych towarów, jak: benzyna, wódka, cukier mydło itd.

Na terenie woj. mazurskiego pojawiły się ostatnio bandy niemieckie dobrze uzbrojone, których stanów liczebnych jeszcze nie stwierdzono.

W ostatnim czasie miały miejsce częste wypadki ujawnienia się tak poszczególnych członków band, jak i całych grup, np. banda „Przybysze”47, „Dęba”48, „Jagiellończyka”49,

„Jaguara”50 itd. oraz dowolnego zdawania broni na ręce wojska.Przypuszczalnie tłumaczyć to należy rezultatem zwiększonej intensywności wojska, któ-

re w miesiącu sierpniu prowadzi walkę z bandytyzmem metodą grup specjalnych. Ilustru-je to przykładowo poniższe krótkie zestawienie.

Liczba operacjiUjętych[w walce?]

band[ytów?]Przytrzymanych

band[ytów?] zdobyto broniw lipcu br.

508 920 770 1308za 20 dni sierpnia

580 1060 1236 1420

no instruktor wyszkolenia w Centrum Wyszkolenia Piechoty, dowódca 4 psk, we wrześniu 1939 r. zastęp-ca dowódcy Mazowieckiej BKaw. W lipcu 1944 r. wstąpił do ludowego Wojska Polskiego, m.in. dowódca 1 DKaw, w latach 1945–1948 dowódca Okręgu Wojskowego nr V w Krakowie, następnie (1948–1951) atta-ché wojskowy w Moskwie.45 Początkowo konferencja pokojowa wielkich mocarstw miała odbyć się w marcu 1947 r., nie doszła jednak do skutku.46 Chodzi o wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 I 1947 r.47 Oddział nierozpoznany.48 Pseudonim używany przez kilku dowódców oddziałów podziemia niepodległościowego.49 Prawdopodobnie chodzi o dowodzony przez Wacława Jagiełłę „Jagiellończyka” oddział NZW-WiN dzia-łający na Lubelszczyźnie.50 Prawdopodobnie chodzi o samodzielny oddział Konspiracyjnego Wojska Polskiego dowodzony przez Sta-nisława Lisieckiego „Jaguara”.

105


Sierpniowe operacje dały [?] ponadto w wyniku rozbicia całego szeregu sztabów ban-dyckich oraz zlikwidowania dowódców. Bandy pozbawione kierownictwa załamują się i ograniczają działalność (załącznik nr 1)51.

Sprawy ujawniania się band, a także rozbicie całego szeregu sztabów oraz likwidację ich dowódców należy przypisać:

a) lepiej obmyślonym i przeprowadzonym akcjom przeciw bandytom i wgłębieniu się w teren naszego zwiadu agencyjnego.

O polepszeniu działalności wywiadu agencyjnego świadczy choćby przytoczony dia-gram (zielony) [?], że w sierpniu wzięto 1236 bandytów nie w walce, a na podstawie danych agencyjnych.

Z tego wniosek, że zasadniczo w sprawie walki z bandytyzmem znajdujemy się na dro-dze prawidłowej i dyrektywa dała dowód, że zmian w metodach walki z bandytyzmem w danym okresie nie potrzeba, natomiast potrzebna jest kontrola, pomoc i odpowiedni nacisk na niektóre Komitety.

Pomoc, kontrola i wywarcie nacisku potrzebne są w pierwszym rzędzie w następujących wojewódzkich komitetach:

1. Komitet krakowski, którego sprawa będzie omawiana w dniu dzisiejszym,2. Komitety katowicki i białostocki oraz rzeszowski, gdzie w ostatnim czasie sprawy

znacznie się pogorszyły. Szczególnie w woj. białostockim, gdzie trzeba przerwać bierność partii politycznych i organizacji społecznych w stosunku do akcji zwalczania bandytyzmu.

W dyskusji wzięli udział: marszałek Żymierski, minister Radkiewicz, gen. „Witold” i gen. Spychalski.

Uchwalono: gen. Steca w porozumieniu z ministrem bezpieczeństwa publicznego i KBW opracuje dyrektywę w sprawie wzmocnienia akcji w woj. krakowskim, białostockim, rze-szowskim i lubelskim oraz złoży informacje dotyczące ujawnienia się bandytów.

Punkt 2 – referuje gen. Korczyc.Na ostatnim posiedzeniu Komisji w dniu 20 sierpnia rb. zaostrzono sprawę bezpie-

czeństwa woj. krakowskiego. Na posiedzeniu tym uchwalono, ażeby członkowie Komisji obmyślili środki zaradcze w celu polepszenia sytuacji w woj. katowickim.

Członkom Komisji Bezpieczeństwa zostały postawione dwa zasadnicze zadania:1) Wyznaczenie do pomocy gen. Więckowskiemu energicznego i doświadczonego ofi-

cera sztabowego lub generała, który by ujął w swoje ręce kierownictwa akcji oczyszczania województwa krakowskiego z elementów reakcyjnych, i

2) wzmocnienie województwa krakowskiego siłami zbrojnymi.Pomocy gen. Więckowskiemu nie wyznaczono. Województwo krakowskie wzmocniono

przez KBW: 2500 ludzi,ponadto 47 samochodów ciężarowych, 4 samochody pancerne BA-64, 4 działa samobieżne SU-57, 3 transportery pancerne, 7 moździerzy 82 mm, 2 działka 45 mm,

51 Załącznik się nie zachował.

106


1 samolot PO-2, 6 radiostacji.

Jeśli wziąć pod uwagę, że na terenie woj. krakowskiego stacjonuje 6 DP i 8 pcz, to twier-dzić można, że sił zbrojnych jest wystarczająca liczba.

W dyskusji wziął udział marszałek Żymierski, który podkreślił, że sytuacja w woj. kra-kowskim jest dość groźna. Należy położyć nacisk na stronę polityczną i propagandową, a także wzmocnić akcję siłami zbrojnymi.

Postanowiono: do pomocy gen. Więckowskiemu, gen. Świetlik wyznaczy płka Kaseję52. Sztab Komisji opracuje plan polepszenia sytuacji w woj. krakowskim i przedłoży go na następnym posiedzeniu.

Sprawy bieżące referuje marszałek Żymierski, uwzględniając raport płka Rutkowskiego. Proponuje, na przewodniczącego bydgoskiego Komitetu Bezpieczeństwa wyznaczyć gen. Strażewskiego, gdyż płk Skiba53 nie daje sobie rady.

Postanowiono: na przewodniczącego bydgoskiego Komitetu Bezpieczeństwa wyznaczyć gen. Strażewskiego, a płk. Skibę – na jego zastępcę.

Protokółował: Steca, gen. bryg.

1946, październik 31, Warszawa, Protokół nr 14 posiedzenia Państwowej Komisji Bezpieczeństwa

Byli obecni: marszałek Żymierski, minister Radkiewicz, gen. dyw. Spychalski, gen. broni Korczyc, gen. bryg. Świetlik, gen. bryg. Steca, płk Szaniawski, płk Czaplicki.

Porządek dziennyOdprawa, która odbyła się w środę 30 października 1946 r. o godz. 10.00 w gabinecie

Naczelnego Dowódcy WP.1. Stan bezpieczeństwa w kraju – referuje płk Czaplicki. 2. Organizacja i terminy pracy grup propagandowych – referuje płk Zarzycki.3. Kalkulację sił zbrojnych i propozycja w sprawie zabezpieczenia wyborów – referuje

gen. bryg. Steca.4. Sprawy bieżące.Punkt 1 – referuje płk Czaplicki.W swym referacie płk Czaplicki omawia szczegóły działalności band, a szczególnie WiN,

które zmieniły taktykę działań i przechodzą do stopniowej głębokiej konspiracji. Najgo-rzej sprawy zwalczania bandytyzmu przedstawiają [się] na dzień dzisiejszy [na terenie] województwa lubelskiego i krakowskiego.

W dyskusji wzięli udział: marszałek Żymierski, minister Radkiewicz, gen. Spychalski.

52 Michał Kaseja – we wrześniu 1939 r. dowodził batalionem. W lipcu 1944 r. wstąpił do ludowego Wojska Polskiego, m.in. oficer oddziału operacyjnego sztabu 2 Armii. Po wojnie służył w KBW, w sztabie krakow-skim, w 1948 r. dowódca 6 DP. Autor książki pt. Razem ze Świerczewskim (Warszawa 1966).53 Franciszek Skiba oddelegowany do ludowego Wojska Polskiego z Armii Czerwonej, wówczas dowódca 14 DP.

107


Wszyscy mówcy zgadzają się z oceną sytuacji bezpieczeństwa kraju i podkreślili waż-ność na danym etapie sprawy wywiadu agencyjnego i częściowej zmiany taktyki działania w walce z bandytyzmem. Mówcy podkreślili nadto, że jest konieczny dekret państwa w sprawie odpowiedzialności przez ludność cywilną za napady band na mienie państwo-we i spółdzielcze, a także dekret w sprawie ochrony pieniędzy państwowych od rabunku band.

Uchwalono:Płk Czaplicki na następne posiedzenie Komisji przygotuje dyrektywy w tej sprawie.Gen. Świetlik na ten czas przedstawi projekt ochrony rządu RP. Punkt 2 – referuje płk Zarzycki.Uchwalono: projekt planu przeprowadzenia propagandy przedwyborczej zatwierdzić.Punkt 3 – referuje gen. bryg. Steca.

ICo mamy zabezpieczyćNa czas wyborów mamy zabezpieczyć w kraju, który dzieli się na 52 okręgi i 6311 ob-

wodów wyborczych, a także mieć rezerwy (grupy manewrowe) w powiatach, okręgach i województwach.

IISiły zbrojne, które można użyć na czas zabezpieczenia wyborów: WP – 46 860 + 5300 szkoły KBW – 14 579 Razem – 61 439 MO – 4000 ORMO – 37 000 Razem – 41 000

IIIJakie proponuje się obsady obwodów wyborczych i jakie mieć rezerwy (grupy manew-

rowe):a) Na terenach zupełnie spokojnychObsada obwodów miejscowa MO – 2757Rezerwy powiatowe MO i UB – 170Rezerwy okręgowe 1+3+21 – 17b) Na terenach słabo zagrożonychObsada obwodów ORMO 1+5 – 1061Rezerwy powiatowe ORMO – 50Rezerwy okręgowe 1+3+21 – 13c) Na terenach średnio zagrożonychObsada obwodów ORMO 1+10 – 751Rezerwy powiatowe 1+3+21 – 30Rezerwy okręgowe 2+6+50 – 12d) Na terenach silnie zagrożonychObsada obwodów 1+2+20 – 1762Rezerwy powiatowe 2+6+50 – 62Rezerwy okręgowe 3+9+75 – 10e) Oprócz tego odwody wojewódzkie (na każde województwo) 3+9+75

108


IVWszystkiego na obsadę WP i KBW potrzeba:a) na obsadę obwodów – 54 693b) obwody powiatowe – 4346c) obwody okręgowe – 2316d) obwody wojewódzkie – 1257Razem – 62 612Uchwalono:1) Projekt kalkulacji sił zbrojnych dla zabezpieczenie wyborów zatwierdzić.2) Projekt podziału terenu według stanu zagrożenia opracować dokładnie na podstawie

dodatkowych danych.3) Terminy obsady zabezpieczenia wyborów zatwierdzić. Protokółował: Steca, gen. bryg.

Protokół nr 15 z odprawy Państwowej Komisji Bezpieczeństwa u Naczelnego Do-wódcy WP dnia 6 listopada 1946 r.

Obecni byli: marszałek Żymierski, minister Radkiewicz, gen. dyw. Spychalski, gen. broni Korczyc, gen. bryg. Świetlik, gen. bryg. Steca, gen. dyw. „Witold”, płk Zarzycki, płk Cza-plicki.

Porządek dzienny:1. Zatwierdzenie dyrektywy do spraw walki z bandytyzmem.Referuje płk Czaplicki.2. Sprawy zmiany w ochronie i zabezpieczeniu dróg kołowych.Referuje gen. Świetlik.3. Sprawy przekazania ochrony kolei i szybów naftowych SOK-owi i MO w woj. rze-

szowskim.Referuje gen. Steca.4. Preliminarz budżetowy do zabezpieczenia wyborów.Referuje gen. Steca.Pkt 1. Referuje płk Czaplicki.W dyskusji brał udział: marszałek Żymierski, minister Radkiewicz, gen. „Witold”,

gen. dyw. Spychalski.Uchwalono: Dyrektywę przerobić na podstawie wniesionych poprawek i wskazó-

wek biorących udział w dyskusji i przedstawić do zatwierdzenia na środę 13 listo-pada br.

Pkt 2. Referuje gen. Świetlik.„Ponieważ punkty kontrolne wypełniły swoje zadanie i za ostatnie czasy nie przynoszą

korzyści, jest propozycja: znieść punkty kontrolne”.W dyskusji biorą udział:Marszałek Żymierski: „Punktów kontrolnych nie znosić, a utworzyć lotne PK w woje-

wództwach w zależności od ruchu kołowego i potrzeby”.

109


Minister Radkiewicz i generał „Witold”: „Utrzymać nadal stary system punktów kon-trolnych”.

Gen. Korczyc: „Podtrzymuję propozycję Marszałka”.Uchwalono: Gen. Świetlik na następne powiedzenie przedstawi Komisji nowy projekt

obsady punktów kontrolnych.Pkt 3. Referuje gen. bryg. Steca:

„Ponieważ dużo wojska jest obciążone ochroną kolei na liniach Zagórz–Łupków i Za-górz–Ustianowa – nastał czas, żeby ochronę tych kolei objęła SOK.

Uchwalono: 1) do dnia 30 listopada SOK obejmie ochronę kolei na ww. liniach.2) Płk Narbut na następne posiedzenie zreferuje sprawy ochrony kolei na terenie całego

kraju.Pkt 4. Referuje gen. Steca:Uchwalono: Preliminarz budżetowy zatwierdzić i podać do III wiceministra obrony

narodowej do zrealizowania. Protokółował Steca, gen. bryg.

Protokół nr 16 z odprawy Państwowej Komisji Bezpieczeństwa, która odbyła się dnia 13 listopada 1946 r. w gabinecie min[istra] Radkiewicza

Obecni byli: minister Radkiewicz, gen. dyw. Spychalski, gen. broni Korczyc, gen. bryg. „Witold”, gen. bryg. Świetlik, gen. bryg. Steca, płk Narbutt, płk Czaplicki.

Porządek dzienny1. Zatwierdzenie dyrektywy w sprawie walki z bandytyzmem.Referuje płk Czaplicki.2. Sprawy ochrony kolei.Referuje płk Narbutt.3. O nowej dyspozycji punktów kontrolnych na drogach kołowych.Referuje gen. Świetlik.

Pkt 1. Referuje płk Czaplicki.W dyskusji biorą udział: minister Radkiewicz, gen. dyw. Spychalski, gen. bryg. „Wi-

told” i płk Narbutt. Mówcy zgadzają się z treścią dyrektywy i wnoszą niektóre po-prawki.

Uchwalono: Płk. Czaplickiemu wnieść te poprawki i dyrektywę zatwierdzić. Dyrekty-wę zredagowaną nie później jak do 15.11 br. dać do podpisu marszałkowi i ministrowi Radkiewiczowi.

Pkt 2. W związku z brakiem czasu pkt 2 przenosi się na następne posiedzenie.Pkt 3. Referuje gen. bryg. Świetlik.Mówca podaje do wiadomości projekt nowej instrukcji dla punktów kontrolnych dróg

kołowych i schemat dyslokacji tych punktów.W dyskusji biorą udział: gen. „Witold”, który wnosi szereg poprawek do instrukcji.

110


Uchwalono: Instrukcję z wniesionymi poprawkami zatwierdzić. Projekt dyslokacji stałych punktów kontrolnych jeszcze raz przerobić po uzgodnieniu z przedstawicielami Sztabu Generalnego, MO i zreferować na następnym posiedzeniu.


Protokół nr 17 odprawy PKB, która odbyła się dn. 21 listopada 1946 r.

Byli obecni: marszałek Żymierski, generał Korczyc, generał Spychalski, minister Rad-kiewicz, generał Świetlik, generał Steca, generał Czerwiński, pułkownik Narbutt i puł-kownik Brandstetter54.

Porządek dzienny:1. Sprawy ochrony kolei – referuje płk Narbutt.2. Zatwierdzenie dyslokacji stałych punktów kontrolnych na drogach kołowych – refe-

ruje gen. Steca.3. Sprawy ochrony granic Rzeczypospolitej Polskiej – referuje gen. bryg. Czerwiński. Pkt 1 – referuje płk Narbutt. W dyskusji biorą udział: marszałek Żymierski i gen. Spychalski. Referat płk. Narbutta daje tylko ogólny obraz SOK-u, nie posiada zaś dokładnych

danych, co należałoby zrobić, żeby poprawić stan bezpieczeństwa kolei. Konieczne są wytyczne, które by sprecyzowały pracę SOK-u. Należy ustalić zasady ochrony tras ko-lejowych najsilniej zagrożonych oraz uczynić odpowiedzialnymi za dokonane napady wszystkie czynniki na kolei.

W związku z tym należy opracować instrukcję, która jasno określi, kto odpowiada za bezpieczeństwo ruchu, oraz kto za obiekty. Instrukcja ustali ponadto, jakie funkcje wy-konują: SOK, MO, UB itd.

Wydać specjalny regulamin służby SOK.Uchwalono: Wyznaczyć komisję w składzie 3 osób, pod przewodnictwem płk. Narbutta, któ-

ra opracuje dyrektywy w sprawie kolei i przedłoży ją na następnym posiedzeniu, celem aprobaty.Pkt 2 – referuje gen. Steca.Uchwalono: dyslokację punktów kontrolnych zatwierdzić. Dyrektywę w tej sprawie dać

do podpisu marszałkowi i ministrowi b[ezpieczeństwa] p[ublicznego].Pkt 3 – referuje gen. Czerwiński. W dyskusji biorą udział: marszałek Żymierski, mini-

ster Radkiewicz i gen. Spychalski.Dotychczas nie został rozpracowany regulamin władz celnych i WOP. Nie zostały zała-

twione sprawy tranzytów Armii Czerw[onej], co daje powód do przemytu na wielką skalę.Należy wydać regulamin dla strażnic i ich obrony. Brak jeszcze koordynacji w pracy

Ministerstwa Bezpieczeństwa z WOP.Ponieważ na granicy są łatwe przejścia, mały ruch graniczny winien zostać zamknięty,

pozostawić tylko bramy przejściowe, których należycie pilnować.

54 Edward Braniewski, właśc. Brandtstetter (1908–1987) – w ludowym Wojsku Polskim od 1943 r. na sta-nowiskach polityczno-wychowawczych w 1 Armii. Po wojnie m.in. zastępca szefa Oddziału II GZPW WP i zastępca szefa tej instytucji, komendant główny Powszechnej Organizacji Służba Polsce, szef Głównej Kon-troli MON i (1965–1969) komendant Wojskowej Akademii Politycznej. W latach 1953–1958 poza wojskiem.

111


W tym celu przydzielić zapotrzebowane przez gen. Czerwińskiego odpowiednie środki techniczne (łódki, wozy pancerne itp.).

Uchwalono: gen. Czerwiński uzgodni wszystkie zagadnienia wysunięte w dyskusji i na następnym posiedzeniu przedstawi projekt wytycznych dla WOP-u, omawiający środki zapobiegawcze przemytowi przez granicę.


1946, grudzień 27, m.p., Protokół nr 18 posiedzenia Państwowej Komisji Bezpieczeństwa

Byli obecni: minister Radkiewicz, gen. Spychalski, gen. Korczyc, gen. „Witold”, gen. Świetlik, gen. Steca, gen. Zarzycki, płk Narbutt i płk Czaplicki.

Porządek dzienny:1. Wyniki akcji ochronno-propagandowej w I turze i zadanie na okres II tury. Referat

gen. Zarzyckiego.2. Stan bezpieczeństwa w okresie przedwyborczym. Referat płk. Czaplickiego.Po referatach gen. Zarzyckiego i płka Czaplickiego zabrali głos: minister Radkiewicz,

gen. Spychalski, gen. Korczyc i gen. „Witold”.Uchwalono:1. Wydać specjalną dyrektywę i instrukcję celem zapobieżenia rozbrajaniu ochrony ko-

misji wyborczych przez bandy.2. Wydać dyrektywę w sprawie organizowania grup pościgowych i aktywizacji obwodów,

w celu doraźnego zwalczania bandytyzmu. 3. Zorganizować spośród oficerów Ministerstwa Obrony Narodowej – ekipę inspekto-

rów do kontroli i pomocy w terenie w celu ochrony wyborów. Protokółował: Steca, gen. bryg.

Warszawa, dnia 29 października 1947 r., Protokół nr 26 z posiedzenia Centralnej Komisji Bezpieczeństwa, które odbyło się dnia 28 października 1947 r. w gabinecie ministra obrony narodowej

Obecni: minister obrony narodowej – marszałek Żymierskiminister bezp. publicznego – generał RadkiewiczI wiceminister ON – generał Spychalskiszef Sztabu Generalnego – generał Korczyczca szefa Sztabu Gen[eralnego] – generał Mossordowódca KBW – generał Świetlikszef Gł. Zarządu Pol.-Wych. – generał Zarzyckiszef III Oddziału Szt. Gen. – generał Steca – wiceminister Romkowski55

55 Roman Romkowski, właśc. Natan Grynszpan (1907–1968) – przed wojną członek KPP, w latach 30. studiował

112


– wiceminister Wolski – pułkownik Hubner – pułkownik Czaplickizca gł[ównego] k[omen]d[an]ta MO – pułkownik [Szaniawski]Porządek dzienny:Ogólna sytuacja bezpieczeństwa w kraju oraz plan dalszej akcji bezpieczeństwa – refe-

ruje generał Mossor – tezy referatu w załączniku. Referat uzupełniają: generał Romkowski, pułkownik Hubner i pułkownik Czaplicki.

W dyskusji wzięli udział:Generał Zarzycki, który proponuje ażeby na terenach zagrożonych woj. rzeszowskiego

i północnej części woj. warszawskiego obok akcji wojskowej wzmóc akcję polityczno--ekonomiczną.

Wiceminister Wolski proponuje, by na terenach województw: białostockiego, war-szawskiego i lubelskiego wzmocnić od góry do dołu aparat administracji publicznej. Dla osiedleńców na ziemiach poukraińskich należy udzielić pomocy w postaci koni i bydła. Wiceminister Wolski zapewnia, że sprawę tę postawi przed rządem RP.

Minister Radkiewicz zgadza się z oceną sytuacji generała Mossora, jednak proponuje przyłączyć województwo krakowskie do strefy „B” i w tym województwie nadal pozosta-wić Komitet Bezpieczeństwa. Ponadto proponuje opracować plan dalszej akcji z uwzględ-nieniem specyfiki terenu. Według zdania ministra Radkiewicza, należy napiętnować fał-szywą teorię podziału band na polityczne i rabunkowe, gdyż bandy rabunkowe również trzeba zwalczać, tak jak i bandy o podłożu politycznym.

Generał Spychalski zwraca uwagę na Ziemie Wschodnie, które zostały zaniedbane. Trzeba stworzyć skoordynowany plan, który by obejmował wzmocnienie aparatu admi-nistracji publicznej, partii politycznych itd. Trzeba również opracować plan gospodarczy na tych ziemiach, zmontować wytwórczość przemysłową na długą falę z angażowaniem i przygotowaniem do tej pracy młodzieży wiejskiej. Sprawę pomocy [i przekazania] osie-dleńcom maszyn, traktorów itd. przedstawię rządowi RP.

Marszałek Żymierskireasumując referat i dyskusję stwierdza:1. Terytorium RP z punktu widzenia stanu bezpieczeństwa można podzielić na 2 części:– część spokojna – województwa: wrocławskie, szczecińskie, górnośląskie, poznańskie,

bydgoskie, łódzkie, kieleckie i gdańskie, – część niespokojna – województwo warszawskie, białostockie, olsztyńskie, lubelskie,

rzeszowskie i krakowskie. Na terenach spokojnych województwa wojewódzkie komitety bezpieczeństwa stały się

już niecelowe i trzeba je rozwiązać, z tym jednak zastrzeżeniem, że na wypadek jakiego-kolwiek zagrożenia wojsko powinno urzędom bezpieczeństwa okazać pomoc doraźną, nie czekając rozkazów z góry.

Na terenach zagrożonych nadal zostawić wojewódzkie komitety bezpieczeństwa i opra-cować dla nich szczegółowy plan kontynuowania walki z bandytyzmem.

w Moskwie, ukończył szkołę oficerską, w 1936 r. aresztowany w Polsce, skazany na 7 lat więzienia. W czasie wojny w sowieckiej partyzantce. Od lipca 1944 r. kierownik kontrwywiadu Resortu Bezpieczeństwa Publicznego PKWN, potem m.in. dyrektor Departamentu I (kontrwywiad) i I wiceminister w MBP. W latach 1945–1949. W 1956 r. aresztowany i skazany na 15 lat więzienia za stosowanie przymusu fizycznego i psychicznego wobec więźniów.

113


Plan kontynuowania walki z bandytyzmem na tych terenach powinien obejmować:a) rozkaz o rozwiązaniu wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa na terenach spokoj-

nych;b) rozkaz (szczegółowa operacyjna dyrektywa) do kontynuowania walki;c) plan cywilny, w którym należy ująć:

– usprawnienie administracji publicznej, – sprawy wysiedlenia (w ciągu zimy żadnych wysiedleń nie przeprowadzać; wysiedlenie

pozimowe tylko indywidualne),– sprawy zasiedlenia.Rozkazy (punkty a i b) opracuje Sztab i w ciągu 10 dni przedstawi do podpisu, a plan

cywilny opracuje i przeprowadzi minister Wolski, informując Komisję o jego realizowaniu.Co się zaś tyczy dodatkowych subsydiów ze strony rządu RP – na wydatki związane

z walką z bandytyzmem są one wykluczone. Ministerstwa ON i UB muszą znaleźć te środki w swoim zakresie.

Protokółował generał Steca

114

RECENZJE I OMÓWIENIA

Wyidealizowany obraz lwowskiego okręgu korpusu

Adam Adrian Ostanek, VI Lwowski Okręg Korpu-su w dziejach wojskowości polskiej w latach 1921–1939, Warszawa 2013

Historie wielkich jednostek administracji wojskowej takich, jak okręgi korpusów czy inspektoraty armii, to temat trudny, wymagający od badaczy szerokiej kwerendy archiwal-nej i bibliotecznej – wykorzystania dorobku historiografii, ale też sięgnięcia do prasy, pa-miętników itp. Dotychczas opracowania doczekały się Okręg Korpusu (OK) nr IV, Okręg Generalny (OG) Kielce i toruński Inspektorat Armii. Obecnie ukazała się monografia kolejnego okręgu, rekomendowana przy tym jako najlepsza praca doktorska z zakresu historii wojskowości. Można by więc oczekiwać książki na wysokim poziomie meryto-rycznym i metodologicznym. Czy rzeczywiście z taką mamy do czynienia?

Główną część pracy tworzy sześć rozdziałów opatrzonych wstępem i zakończeniem. Całość została uzupełniona wykazem skrótów, zestawieniem pozycji bibliograficznych mapami, schematami, tabelami, ilustracjami i załącznikami, a także indeksami osób i geo-graficznym. Otrzymaliśmy starannie wydaną książkę, w twardej oprawie, z dobrej jakości fotografiami. Sprawą sporną jest przyjęty przez autora podział narracji na okresy, ogra-niczone latami 1921–1926 i 1926–1935, gdyż zarówno rok 1926, jak i 1935 nie stanowi-ły żadnego przełomu w dziejach OK VI. Adam Ostanek wykorzystał archiwalia krajowe (Archiwum Akt Nowych, Centralne Archiwum Wojskowe) i zagraniczne (w Londynie: Instytutu Józefa Piłsudskiego i Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Si-korskiego, Centralne Archiwum Historyczne we Lwowie, państwowe archiwa obwodowe w tym mieście, a także w Stanisławowie i Tarnopolu). W wykazie dokumentów publiko-wanych są wymienione m.in. „Dzienniki Rozkazów DOK VI” (niestety, przejrzane nader pobieżnie), „Rozkazy DOG Lwów” (autor nie mógł dotrzeć do rozkazów z 1918 r., gdyż DOG Lwów powstało dopiero w 1919 r.), „Dzienniki Rozkazów Ministerstwa Spraw Woj-skowych” („Dzienniki Rozkazów MSWojsk”), „Dzienniki Personalne MSWojsk” i roczniki oficerskie. Dziwi pominięcie w bibliografii czasopism i prasy lokalnej z Tarnopola, Stanisła-wowa, Stryja czy Złoczowa – miast będących dużymi garnizonami Małopolski Wschodniej. Przecież OK VI to nie tylko Lwów, a kroniki lokalne lwowskich dzienników siłą rzeczy nie przedstawiały w sposób kompletny wydarzeń dotyczących pozostałych garnizonów okręgu.

Aczkolwiek dobór literatury przedmiotu należy uznać za indywidualną sprawę każdego autora, mnie zabrakło w bibliografii choćby prac dotyczących historii międzywojennego Lwowa (Andrzeja Bonusiaka, Grzegorza Mazura), jak również monografii nt. żandarmerii (Edwarda Jaroszuka i Grzegorza Ratajczyka), formacji, którą na obszarze OK VI repre-zentował 6 dywizjon żandarmerii (dż).

We wstępie (s. 14) autor deklaruje następujące cele pracy: przedstawienie funkcjonowa-nia aparatu administracyjnego WP na terenie OK VI (…) Uwzględniłem wszystkie elementy dotyczące struktury organizacyjnej dowództwa okręgu i służb pomocniczych oraz ich zmie-niające się zadania i kompetencje. (…) starałem się odtworzyć w miarę możliwości obsadę


115


kadry dowódczej, ponadto przedmiotem analizy stały się kwestie dyslokacji, organizacji oraz stopnia wyszkolenia poszczególnych jednostek wojskowych i służb pomocniczych. Do-datkowy cel pracy stanowiła chęć ukazania relacji łączących władze wojskowe z cywilnymi władzami administracyjnymi i miejscową ludnością przy jednoczesnym wskazaniu wpływu wojska na edukację pro-obronną społeczeństwa oraz analiza panujących wówczas nastrojów społecznych. Ponadto ukazałem działalność DOG Lwów podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1920 r i działań przygotowawczych prowadzonych na administrowanym terenie przez DOK VI od wiosny 1939 r.

Czy tak ambitne cele zostały zrealizowane? Można od razu odpowiedzieć, że tylko w niewielkiej części. Przejdźmy zatem do omawiania kolejnych rozdziałów.

W rozdziale I autor, zrezygnowawszy z próby zarysowania genezy i historycznego tła DOG Lwów, przedstawił jego działalność w latach 1919–1921. Zważywszy na to, że te-matem pracy są dzieje OK VI, poświęcenie całego rozdziału na omówienie OG Lwów wydaje się zabiegiem niepotrzebnym, tym bardziej że po macoszemu został potraktowany okres między 22 listopada 1918 r. a 10 czerwca 1919 r. Zupełnie tak, jakby na opisywanym obszarze nie było w tym czasie żadnej polskiej administracji wojskowej. W pracy brak choćby wzmianki o trwającej wojnie polsko-ukraińskiej, o organizacji i działaniach Na-czelnego Dowództwa Wojsk Polskich na Galicję Wschodnią, o Okręgu Etapowym (OE) Lwów czy powiatowych dowództwach etapowych, które powstawały wraz z wypieraniem wojsk ukraińskich z Małopolski Wschodniej. Można przypuszczać, że praca zyskałaby na wartości, gdyby autor miast dążyć do szczegółowego omówienia tylko DOG (co nie wypadło zadowalająco) poświęcił trochę miejsca na przedstawienie sytuacji wojenno-

-politycznej w okresie od 22 listopada 1918 do 15 listopada 1921 r.Zdumienie budzą informacje odnoszące się do powstania DOG (s. 21–23). Jako datę

utworzenia nowego okręgu p. Ostanek przyjął 5 czerwca 1919 r., za pierwotną siedzibę dowództwa uznał Przemyśl, pierwszym dowódcą uczynił gen. ppor. Roberta Lamezana-

-Salinsa, a obszar mu podległy rozciągnął (w chwili powstania) na powiaty: czortkowski, husiatyński, skolski, tarnopolski, zborowski i trembowelski (a nie jak chce autor, „trem-bowlański”). Prawdopodobnie p. Ostanek bezkrytycznie korzystał z pewnej dość popu-larnej publikacji, co zaowocowało mnogością przytoczonych za nią błędów. Ich liczba nasuwa podejrzenie, że w rzeczywistości autor nie dotarł do rozkazów DOG, mimo że wymienił je jako przedmiot rzekomo wykonanej kwerendy archiwalnej! W taki oto spo-sób stworzył strukturę administracyjną Wojska Polskiego z centrum decyzyjnym w Prze-myślu (czyżby Lwów upadł?), a obszar, którym ów ośrodek miał zarządzać, ulokował na ziemi tarnopolskiej (ok. 200 km na wschód od Przemyśla). Nie przeszkodziła mu przy tym okoliczność, że w tym czasie teren ten znajdował się pod kontrolą wojsk ukraińskich! Pomysł tworzenia polskiej administracji na obszarze zajętym przez wroga należy zaiste uznać za niezwykle oryginalny „wkład” autora w rozwój myśli wojskowej. Jakby tego było mało, dowódcą mianował gen. ppor. Roberta Lamezana-Salinsa, w tym czasie odpoczywa-jącego po trudach kierowania misją wojskową w Bukareszcie i pozostającego w dyspozycji szefa Sztabu Generalnego (od 1 maja do 10 czerwca 1919 r.), a następnie wyznaczonego na przedstawiciela WP przy misjach alianckich w Małopolsce Wschodniej. Nieprawdziwa jest też podana przez autora data utworzenia DOG.

Gdyby autor wykonał rzetelną pracę badawczą, a nie bezkrytycznie zawierzył wcześniej-szym publikacjom, dowiedziałby się, że DOG Lwów rozpoczęło pracę 10 czerwca 1919 r.,

116


na podstawie rozkazu MSWojsk z 31 maja, na tymczasowym obszarze powiatów: Nisko, Łańcut, Przeworsk, Jarosław, Brzozów, Przemyśl, Dobromil, Stary Sambor, Turka, Droho-bycz, Sambor, Mościska, Jaworów, Cieszanów, Rawa Ruska, Sokal, Żółkiew, Gródek Jagiel-loński, Rudki, Lwów (w „Kurierze Lwowskim” z 13 czerwca 1919 r. wymieniono jeszcze powiaty: Dolina, Kałusz, Skole, Stryj, Uhnów i Żydaczów), a pierwszym dowódcą okręgu (z siedzibą we Lwowie!) był gen. por. Emil Gołogórski („Rozkaz DOG nr 1” z 21 czerwca 1919 r.). Niestety, przykładów podobnych uchybień jest w pracy wiele. Umieszczenie na mapie nr 1 granicy między DOG Lwów a OE Tarnopol z informacją o 2-letnim jej obowią-zywaniu jest oczywistym przekłamaniem. W związku z częstymi przesunięciami linii frontu, a co za tym idzie równie częstymi zmianami granic obszaru DOG Lwów, ukazanie każdej z nich na jednej mapie jest prawie niemożliwe. Trzeba by uwzględnić kolejno granice OE Lwów (autor chyba nie wie o jego istnieniu), OE Brzeżany, OE Małopolska, a także innych okręgów (nie obszarów!) etapowych tworzonych bądź przekształcanych wraz z przesuwa-niem się linii frontu w 1920 r.

W strukturze organizacyjnej DOG Lwów z 3 lipca 1919 r. (s. 24) oficer kasowy został przez autora błędnie podporządkowany bezpośrednio dowódcy okręgu, podczas gdy w rzeczywistości wchodził on w skład kancelarii DOG (jak oficer prowiantowy czy do-wódca oddziału sztabowego). Ponadto, jeśli p. Ostanek wymienił Uniwersytet Żołnierski, to dlaczego pominął Zarząd Archiwalny DOG?

Liczne błędy i braki zawiera obsada stanowisk w DOG Lwów. Dla przykładu: Rudolf Prich, pierwszy szef sztabu DOG, był w tym czasie podpułkownikiem SG, a nie genera-łem podporucznikiem, podobnie jak jego zastępca, Juliusz Kraśnicki, który miał stopień podpułkownika SG, a nie pułkownika. Oficer kasowy miał na imię Adolf, a kierownik Uniwersytetu Żołnierskiego (UŻ) – Adam. Pominięty został np. dowódca oddziału szta-bowego DOG. Wymieniony w obsadzie dowódca żandarmerii okręgu (płk Emil Tintz) nie dotarł do Lwowa, gdyż anulowano mu przydział, a jego miejsce zajął ppłk Wiktor Hoszowski. Podobne uchybienia występują w obsadzie poszczególnych wydziałów (brak imion, błędne stopnie oficerskie, źle odczytane nazwiska), np. por. Adam Gwido Langner był oficerem gospodarczym, nie miał tytułu inżyniera, więc nie mógł być referentem kolejowym; nie ppłk Briltz, lecz ppłk Emanuel Dültz; kpt. dr Zygmunt Szeliński, a nie Izeliński itp. Szkoda, że autor, mając wątpliwości co do właściwego brzmienia nazwiska, nie opatrzył go pytajnikiem.

Podając nową strukturę DOG (z 15 sierpnia 1919 r.), autor użył budzącego wątpliwości terminu szefostwo wojskowo-prawne (s. 28). W dokumentach jest to nadal Oddział VI sztabu, kierowany od 7 września 1919 r. przez mjr. (ppłk.) dr. Michała Bejnarowicza. Poza drobnymi zmianami i wprowadzeniem szefostw służb, nowością było utworzenie stanowiska sztabowego oficera inżynierii DOG i inspektora okręgowego inżynierii i sa-perów oraz Adiutantury Głównej. Referatu Elektrotechnicznego z Oddziału XI nie prze-mianowano – jak pisze autor – na Instalacyjny, gdyż obydwa referaty funkcjonowały równorzędnie.

Niezrozumiałe jest przyjęcie przez p. Ostanka, jako daty wszelkich zmian w organi-zacji władz okręgu czy obsadzie personalnej, dnia wydania stosownego rozkazu przez jednostkę nadrzędną. Jest to nieporozumienie skutkujące dezinformacją, gdyż niejedno-krotnie zanim wprowadzono rozkaz w życie mijało wiele dni, a nawet tygodni. Na przy-kład, mimo że pierwsza zmiana struktury organizacyjnej dowództw okręgów generalnych

117


została zarządzona już 15 sierpnia 1919 r., to w OG Lwów unieważnienie pierwotnej (tymczasowej) i zastąpienie jej przejściową nastąpiło dopiero w październiku (dodatek do „Rozkazu oficerskiego nr 24” z 12 października 1919 r.). Organizacja przejściowa obowiązywała do 4 lipca 1920 r., a dzień 1 czerwca to jedynie data wydania zarządzenia w tej sprawie (załącznik do „Rozkazu oficerskiego nr 57” z 4 lipca 1920 r.). Inny przykład: dowództwo po gen. por. Emilu Gołogórskim objął gen. ppor. Robert Lamezan-Salins dopiero 20 marca 1920 r., a nie – jak czytamy w książce – 3 marca tegoż roku, który to dzień jest datą wyznaczenia na stanowisko.

Referat Dozoru Korespondencji (s. 32) zajmował się kontrolą całej przychodzącej i wy-chodzącej z obszaru DOG poczty, a nie tylko jej wojskowej części. Wydział IIIa (wyszko-lenia) nie był „bezreferatowy”, w jego skład (od 1921 r.) wchodziły bowiem 3 referaty: Gazowy, Przysposobienia Rezerw i Wychowania Fizycznego. W strukturze Wydziału IV autor nie ujął utworzonego w sierpniu 1920 r. Referatu Zdobyczy Wojennej.

Dział Sanitarny miał w swoim składzie również Referat do Walki z Chorobami Wenerycz-nymi, a także (od sierpnia 1921 r.) Wydział Superrewizji i Opieki nad Inwalidami. W Dziale Intendentury zabrakło powstałego w styczniu 1921 r. Referatu Prawno-Rekwizycyjnego, Zarządu Gospodarstw Wojskowych (do 15 stycznia 1921 r. w Wydziale I), a także utwo-rzonego w sierpniu 1921 r. Wydziału Kwaterunkowego. Wymieniony przez autora Dział Budownictwa Wojskowego to w rzeczywistości Dział Budowlano-Kwaterunkowy, dawny (przemianowany 15 maja 1920 r.) Zarząd Budownictwa Wojskowego. Szefostwo Inżynierii DOG miało w swoim składzie nie tylko Referat Fortyfikacji, ale i Organizacyjno-Saperski oraz Drogowy (później Komunikacyjny).

Nie sposób się zgodzić z p. Ostankiem, kiedy twierdzi, że całościowe odtworzenie ob-sady DOG z 1920 r. jest niemożliwe. Przecież zestawienie obsady najważniejszych sta-nowisk DOG nie stwarza żadnej trudności – trzeba tylko sięgnąć do istniejącego zasobu archiwalno-bibliotecznego. Gdyby autor zdobył się na ten wysiłek, mógłby ustalić na-zwiska dowódców, ich zastępców, szefów sztabu i przynajmniej kierowników szefostw i wydziałów. Generał Robert Lamezan-Salins dowodził okręgiem do 24 września 1921 r. Po nim dowództwo objął gen. por. Władysław Jędrzejewski (od 5 października 1921 r.). W okresie istnienia DOG funkcję zastępców dowódcy pełniło 3 oficerów, szefów sztabu

– 5, zastępców szefów sztabu – 3, okręgowych inspektorów: piechoty (sztabowego oficera inspekcyjnego piechoty) – 3, artylerii – 3, jazdy – 4, inżynierii i saperów – 3. Dodać do tej listy trzeba jeszcze sztabowego oficera inspekcyjnego wojsk taborowych na DOG Lwów–Kraków (płk Filip Siarkiewicz). Przy okazji, w przypisie 19 (s. 34) jest nieścisłość: nie ma rozkazów DOK VI z 1920 r., są za to rozkazy DOG Lwów.

Na s. 39 autor poruszył kwestię antypolskiej akcji propagandowej piętnującej rzekome nadużycia władz wojskowych i tzw. łapanki w czasie poboru w 1921 r., której to łapanki in-spiratorami okazali się duchowni grekokatoliccy. Szkoda jednak, że ograniczył się tylko do zasygnalizowania tej ciekawej sprawy i odesłania zainteresowanych do lwowskiego archiwum.

Wymieniony na tej samej stronie centralny magazyn sanitarny ulokowany przez p. Ostanka w Koszarach im. Józefa Piłsudskiego, to w rzeczywistości Okręgowa Składnica Sanitarna, która zresztą mieściła się tam zaledwie przez 2–3 tygodnie. Stałym miejscem dyslokacji składnicy był bowiem Szpital Okręgowy przy ul. Łyczakowskiej 26, skąd w po-łowie lipca 1920 r. przeniesiono ją na krótko do koszar Piłsudskiego, a stamtąd ewaku-owano do Sanoka.

118


Na s. 40 mamy sprzeczność. Mianowicie, najpierw p. Ostanek napisał, że placówki służby zdrowia dzieliły się na stałe (podlegające szefom sanitarnym okręgów) i polowe (podległe walczącym armiom), po czym w kolejnym zdaniu dodał, że na stałe zakłady zdrowotne składają się szpitale okręgowe, rejonowe i … polowe. Przy okazji wspomniał o 6 szpitalach we Lwowie. Szkoda że ich nie wymienił, gdyż liczba ta budzi wątpliwości. Pracownia Bakteriologiczna (s. 41), znajdująca się nie przy DOG, a w Zakładzie Higieny Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza (ul. Piekarska 52), została zajęta na potrzeby wojska (tylko na czas wojny) już w grudniu 1918 r. Doprecyzowania wymaga informacja o otwarciu (5 października 1920 r. tylko wznowiło działalność po zawierusze wojennej) założonego w 1910 r. sanatorium w Hołosku Wielkim. Zastępca szefa sanitarne-go DOG to mjr lek. dr Zenon Wachlowski (późniejszy naczelny lekarz garnizonu Lwów), a nie Wachłowski. Pozostając przy kwestiach sanitarnych (s. 42), należałoby wspomnieć, że oprócz Okręgowego Szpitala Koni i Apteki Weterynaryjnej istniało także we Lwowie

– czego autor nie zauważył – Weterynaryjne Laboratorium Wojskowe przy DOG (ul. Sena-torska 5). Wymieniony przez p. Ostanka jako szef weterynarii rtm. lek. wet. dr Kazimierz Szczudłowski pełnił tę funkcję tylko na czas urlopu właściwego szefa, którym był kpt. lek. wet. Stefan Jakubowski. I dalej, wspomniany przez autora rtm. lek. wet. Kazimierz Kuła-kowski był dowódcą Okręgowego Szpitala Koni zaledwie kilka miesięcy 1920 r.

Skrótowiec literowy WOZM/OZM, na który autor natknął się w dokumentach (i z którym sobie nie poradził), należy rozwinąć jako Wojskowy Okręgowy Zakład Mundurowy, a nie – jak czytamy w książce – Mieszkaniowy (s. 42 i 103). Oprócz dwóch wymienionych przez p. Ostanka szefów intendentury (s. 43) funkcję tę pełniło jeszcze dwóch innych oficerów.

Nie można zgodzić się ze zdaniem: Aparat sądownictwa wojskowego powołano równole-gle z utworzeniem OG Lwów (s. 43). Pomijając kwestię poprawności językowej („równole-gle”?), trzeba autorowi wytknąć, że nie zauważył wcześniejszej obecności Sądu Polowego we Lwowie, utworzonego rozkazem z 24 listopada 1918 r. i funkcjonującego nieprze-rwanie do czasu powstania DOG – najpierw w gmachach przy ul. Sakramentek 14 i 26, a od 1 kwietnia 1919 r. w budynku przy ul. Zamarstynowskiej 9. To na jego podstawie powstał Sąd Wojskowy DOG. Nazwa „Wojskowy Sąd Okręgowy” pojawia się dopiero po przekształceniu DOG w DOK, a zanim to nastąpiło obowiązywała nazwa „Sąd Wojskowy DOG Lwów”. Novum było utworzenie Prokuratorii Wojskowej OG. Również Wojskowe Więzienie Śledcze we Lwowie nie powstało wraz z DOG. Wcześniej istniało pod kolejnymi nazwami: Areszt Polowy, Areszt Załogi, a od 12 listopada 1919 r. – Wojskowe Więzienie Śledcze. Także i w tym wypadku autor, niestety tylko wybiórczo podał obsadę personalną najważniejszych stanowisk, podobnie jak poprzednio uznawszy, że pełniejsze ustalenia w tej kwestii są niemożliwe (s. 43). Stwierdzenie to byłoby zasadne w odniesieniu do obsady np. ekspozytury Sądu Wojskowego DOG w Czortkowie lub Kołomyi, ale już nie do personelu kierowniczego tegoż sądu czy prokuratury szczebla okręgowego. Toż to kapitulacja bez walki!

Sposób, w jaki przedstawia p. Ostanek historię żandarmerii wojskowej w DOG Lwów ujawnia jego brak znajomości podstawowych opracowań na ten temat. A oto tego przy-kłady. Odchodzącego w stan spoczynku dowódcę 6 dż płk. Emila Tintza od 17 sierp-nia 1921 r. (a nie od czerwca) zastąpił, tylko jako p.o., mjr Ernest Brunon Baduszek, który funkcję tę sprawował do 11 października 1921 r., nie zaś do grudnia. Tego dnia

119


dowództwo dywizjonu objął ppłk Wacław Harasymowicz. Oprócz wymienionych przez autora 22 plutonów żandarmerii niektóre źródła wymieniają jeszcze 4. Były one uloko-wane w Jeziornej, Buczaczu, Podhajcach i Śniatyniu (CAW, Dowództwo Żandarmerii, I.300.51, t. 43).

Przy omówieniu pracy służb w DOG można było pominąć Szefostwo Remontu, gdyż powstało ono na początku listopada 1921 r., a właściwą działalność rozpoczęło dopiero po utworzeniu DOK VI. Za to nazbyt lakonicznie potraktował autor służbę uzbrojenia. Obrońcy Lwowa, którzy przez wiele tygodni pozostawali odcięci od pomocy z zewnątrz, potrafili – dając dowody niezwykłego hartu, poświęcenia, ale i sprawności organizacyjnej i fachowości – stworzyć od podstaw warsztaty naprawy uzbrojenia, przeróbek dział, rusz-nikarskie i wiele innych, stosownie do potrzeb wojennych. Można na ten temat znaleźć sporo informacji, tym bardziej więc dziwi owa autorska lakoniczność. Podobne uwagi dotyczą opisu służby inżynieryjno-saperskiej. Brak tu choćby najmniejszej wzmianki o pracach Grupy Fortyfikacyjnej nr 5 (od listopada 1920 r. Grupy Inżynieryjnej nr 5). W samym tylko Lwowie mieściły się następujące instytucje tej służby: Park Inżynierii nr 2 i Magazyny Saperskie na Dworcu Czerniowieckim, a także Okręgowe Warsztaty Budowlane Działu Budowlano-Kwaterunkowego (ul. Misjonarska 1). O pracach szefo-stwa donosiła chociażby lwowska prasa (zbiórki sprzętu wojennego, przetargi na dostawy, ostrzeżenia przed celowym uszkodzeniem fortyfikacji wokół Lwowa).

Myli się autor, twierdząc, jakoby komendantem miasta i placu we Lwowie był płk Mie-czysław Linde (s. 47). W rzeczywistości oficer ten był pomocnikiem dowódcy OG i przy-był 12 września 1921 r. do Lwowa już w stopniu generała podporucznika. Komendantem miasta i placu był zaś płk Maksymilian Linda.

W końcowej części pierwszego rozdziału p. Ostanek podjął próbę oceny działań DOG Lwów (s. 52–53). Niestety, zdania składające się na tę próbę to zlepek nic nieznaczących ogólników i przykład – że użyję kolokwializmu – zwykłego wodolejstwa. Przy tym pracę każdej ze służb autor ocenia pozytywnie, co można uznać za skrajny brak krytycyzmu. Tymczasem o wielu niedociągnięciach funkcjonowania poszczególnych formacji moż-na przeczytać nawet we lwowskiej prasie. Zresztą afirmatywny stosunek do przedmiotu narracji, skłonność do pisania nie tyle rzetelnej monografii historycznej, ile raczej laurki widać w każdej autorskiej ocenie DOK VI.

I jeszcze jedno uchybienie zauważone w końcówce pierwszego rozdziału. Mianowicie, mimo usilnych starań nie udało mi się odnaleźć informacji o ostatnim dowódcy OG, wspomnianym przeze mnie wcześniej gen. por. Władysławie Jędrzejewskim (sic!). Czyżby stanowisko dowódcy OG w ocenie autora dziejów tegoż okręgu było aż tak nieistotne?

W rozdziale II (Powstanie OK nr VI oraz charakterystyka terytorium administrowania okręgu) od razu zaskakuje brak daty dziennej rozpoczęcia pracy dowództwa nowo po-wstałego okręgu. Informację na ten temat można przecież znaleźć w podstawowym źródle, czyli w rozkazach DOK (rozkaz nr 136 z 14 listopada 1921 r.).

Na s. 57 odnajdujemy błędną informację, że Inspektorat Armii nr 5 we Lwowie zo-stał utworzony 9 maja 1921 r. Niestety, jest to kolejny przejaw stosowanej przez autora metody polegającej na ograniczeniu się w ustalaniu podstawowych faktów do przekazu treści rozporządzeń ministerialnych i rozkazów dostępnych zresztą w wielu publikacjach. Gdyby p. Ostanek zechciał sięgnąć głębiej do źródeł, zapewne ustaliłby, że Inspektorat rozpoczął działalność nie – jak napisał – 9 maja, a dopiero 25 czerwca 1921 r. Próżno też

120


szukać choćby najmniejszej wzmianki o utworzeniu, przy Inspektoracie Armii we Lwowie, Inspektoratu Jazdy nr III.

W rozdziale tym znajdujemy natomiast cenne uwagi natury ogólnej, odnoszące się do krajobrazu czy statystyki obszaru pozostającego w granicach OK VI. Widać, że na tym polu autor porusza się dużo pewniej, choć i tu nie udało mu się uniknąć nadmiaru lukru w opisie. Królestwo Galicji i Lodomerii było najbiedniejszym krajem Monarchii Austro-

-Węgierskiej, a zniszczenia wojenne pogłębiły gospodarczą mizerię regionu. W ciągu 20 lat istnienia II Rzeczpospolitej nie sposób było podnieść z ruin i na tyle unowocześnić Ma-łopolskę Wschodnią, by było uzasadnione pisanie o tym z takim jak autor – przesadnym entuzjazmem (s. 62–63).

Niezrozumiały jest tok rozumowania autora (s. 70), który najpierw wskazuje na wątpliwości związane z manipulacjami wokół spisów ludności (1921 i 1931), po czym sugeruje konieczność ich zaakceptowania, ponieważ – jak pisze – Polacy, Ukraińcy i Żydzi zamieszkujący obszar Małopolski Wschodniej mieli silnie rozwinięte poczucie narodowe i posługiwali się swoim językiem ojczystym na co dzień (?). Mimo tej dość pokrętnej retoryki p. Ostanek w kwestiach demograficznych nie wyszedł poza cyto-wanie danych ze spisów powszechnych. Dobrze zaś, że zwrócił uwagę na to, że religia nie była sztywno przypisana narodowości, a utożsamianie Polaków wyłącznie z wy-znaniem rzymsko-katolickim, to zbytnie uproszczenie. Szkoda przy tym, że autor nie pokusił się o szersze ukazanie sytuacji Polaków wyznania grekokatolickiego i trwającej w Małopolsce Wschodniej w całym międzywojennym dwudziestoleciu „wojny o dusze”. Kładło się to cieniem na stosunek kleru grekokatolickiego i wiernych tego Kościoła do stacjonującego tam wojska.

Zamieszczona na s. 83 tabela uposażeń zasadniczych funkcjonariuszy państwowych oraz wojska zawiera mylące dane, gdyż nie uwzględniono w niej licznych dodatków i ekwiwalentów. Znów mamy do czynienia z powierzchownym i bezkrytycznym oglądem opisywanego zjawiska. Dla przykładu, gen. bryg. Władysław Langner (dowódca OK VI) otrzymywał uposażenie złożone z trzech składników: według posiadanego stopnia woj-skowego (1000 zł), dodatek za dowodzenie okręgiem (1000 zł) i ekwiwalent za ordynansa (40 zł). Tymczasem autor podaje wysokość tylko pierwszego z tych składników (podsta-wowego) uposażenia generała brygady, przez co drastycznie obniża rzeczywisty status materialny dowódcy okręgu.

Niezrozumiałe jest stwierdzenie zawarte na s. 89: Struktura społeczna okręgu nie była naj-lepsza i odzwierciedlała w zasadzie strukturę społeczną Polski. Trudno zaiste dociec, co autor miał na myśli, pisząc, iż struktura okręgu nie była najlepsza? Cóż to za kryterium wartości?

W podsumowaniu rozdziału (s. 97) mowa jest o ziemi odebranej wcześniej urzędnikom i wojskowym rosyjskim (w kontekście przekazania jej pod działki osadnicze i wojskowe). Ta uwaga dotyczy raczej Wołynia, a więc obszaru leżącego poza granicami OK VI, tam bowiem przed rokiem 1914 była administracja rosyjska.

W rozdziale III (Okręg Korpusu nr VI w latach 1921–1926) autor przeszedł do omówie-nia organizacji wewnętrznej, zadań i kompetencji DOK, charakterystyki podległych mu wojsk, szkolenia żołnierskiego, pracy kulturalno-oświatowej oraz współpracy z władzami cywilnymi i miejscową ludnością. Tu również nie znajdziemy daty powstania OK VI (sic!). Niestety, wielość występujących w tym rozdziale błędów znacznie podważa wartość po-znawczą tej części pracy. Spróbujmy zatem przynajmniej część z nich sprostować.

121


Na początku rozdziału pojawia się informacja, że szefowie służb otrzymali do dyspozycji położony nieopodal siedziby DOK budynek przy ul. Wałowej 16 (s. 98). Otóż, ten bliżej nieokreślony obiekt to gmach Komendy Miasta i Placu, którego kubatura była znacznie większa niż siedziby DOK VI. Z tego względu zakwaterowano tam wiele dowództw i jed-nostek administracji wojskowej, m.in. szefostwa: Artylerii i Uzbrojenia, Duszpasterstwa Katolickiego, Inżynierii i Saperów, Sanitarne oraz Budownictwa. Po autorskich „waria-cjach” na temat utworzenia DOG na s. 99 czeka nas nowe kolejne „mocne uderzenie”. Oto bowiem wśród dowódców OK VI w latach 1921–1926 p. Ostanek wymienia gen. dyw. Juliusza Tarnawę Malczewskiego, który – jak twierdzi autor – pełnił tę funkcję od stycznia do listopada 1922 r. oraz (co tym razem jest prawdą) od kwietnia 1924 r. źródła tej rewelacji nie podał, może to i lepiej dla jej rzeczywistego autora. W indeksie osobo-wym i schemacie Ordre de Bataille (s. 122) generał ten występuje jako Józef Malczewski. Jak to możliwe, że autor nie potrafił ustalić poprawnej obsady personalnej, nawet na tak wysokim szczeblu dowodzenia? Stało się tak, mimo że wielość powszechnie dostępnych źródeł umożliwia rozwianie wszelkich wątpliwości. Szukając odpowiedzi na wyżej po-stawione pytanie, dochodzę do jedynego sensownego wniosku, że p. Ostanek, wbrew złożonym czytelnikom zapewnieniom, nie objął kwerendą rozkazów OK. Dlatego pytam go wprost: skoro z kancelarii OK VI w 1922 r. wyszło ogółem 261 rozkazów (149 roz-kazów zewnętrznych, 96 tajnych i 16 wewnętrznych), to ile z nich podpisał gen. Juliusz Malczewski? Jeśli według autora dowodził okręgiem 11 miesięcy, to musiał złożyć pod-pis pod co najmniej setką rozkazów. Proszę więc o wskazanie choćby jednego. Niestety, jest to niewykonalne, nie ma bowiem takiego rozkazu! Płyną z tego dwa związane ze sobą, choć różniące się materią wnioski: ani gen. Juliusz Malczewski nie był dowódcą OK VI w tym czasie, ani autor nie miał w ręku rozkazów okręgu z 1922 r.! Znów zamiast rzetelnej pracy badawczej mamy do czynienia z bezkrytycznym powielaniem błędów i uchybień zawartych we wcześniejszych publikacjach. Ten specyficzny warsztat pracy zasługuje raczej na naganę niż na laury.

Dalej znów napotykamy na kolejne rażące błędy i przekłamania. Otóż, gen. dyw. Mie-czysław Linde nie mógł – jak chce autor – pełnić funkcji zastępcy dowódcy OK VI do 1927 r., ponieważ stanowisko to zlikwidowano 1 września 1926 r., a rozkaz pożegnalny generała ukazał się 7 września (s. 99).

Z kolejnym kuriozum mamy do czynienia na s. 100, gdzie autor, przedstawiając orga-nizację DOK VI w latach 1921–1924 (schemat nr 4), wymienia dziwoląg pod nazwą Sze-fostwo Taborów i Remontu (sic!). Według p. Ostanka, hybryda ta stanowiła jeden organizm zarządzany przez płk. Konstantego Przeździeckiego. W rzeczywistości w OK VI istniało samodzielne Szefostwo Remontu kierowane przez mjr. Aleksandra Krajewskiego Jasień-czyka, a następnie przez płk. Stefana Malinowskiego. Wobec tego, że Szefostwo Taborów nie miało własnego etatu, służbą tą kierował dowódca 6 dywizjonu taborów (dtab) płk Filip Siarkiewicz, a po nim ppłk Artur Tannenhorst-Rössner. Pułkownik Konstanty Przeździecki faktycznie był szefem Remontu, tyle że w OK X, do Lwowa przybył zaś na stanowisko p.o. dowódcy 14 pułku ułanów (p.uł). Samodzielnego etatu nie miało także Szefostwo Samo-chodowe, a w OK VI szefem tej służby był dowódca 6 dywizjonu samochodowego (dsam). Dowódcy 6 dtab i 6 dsam odgrywali rolę szefów służby, a nie referentów!

Z nieznanych przyczyn autor w schemacie nie uwzględnił Ekspozytury Wojskowej Kontroli Generalnej, Referatu Osad Żołnierskich i Zarządu Archiwalnego – instytucji

122


podlegających bezpośrednio dowódcy OK VI. Również stanowisko zastępcy szefa sztabu okręgu ginie w mrokach autorskiej niewiedzy.

Nieścisłością jest wymienienie (w tabeli na s. 101) kpt. SG Stanisława Rutkowskiego jako rzekomo pierwszego szefa Oddziału IV DOK. Przed nim funkcję tę pełnił kpt. SG Józef Rożniecki. Na następnej stronie autor wymienia wszystkich szefów służb oprócz szefów duszpasterstw Katolickiego i Prawosławnego. Czyżby ks. dziekan Karol Bogucki i ks. protoprezbiter Wiktor Kozłowski nie byli godni pamięci?

Wątpliwości budzi stwierdzenie: celem zapewnienia odpowiedniego działania Szefostwa Inżynierii i Saperów, z Przemyśla do Lwowa przeniesiono Okręgowy Skład Zaopatrzenia Inżynieryjnego i Saperskiego, przemianowując go na Okręgowy Skład Inżynieryjno-Saperski nr 6 (s. 102). Trzeba wyjaśnić, że Okręgowy Skład Inżynierii i Saperów nr VI rozkazem MSWojsk został powołany we Lwowie. Poza kierownictwem tworzyły go składy materia-łów służby lądowej i minerski. W Przemyślu był ulokowany jedynie skład minerski. Pisząc o utworzeniu kierownictw rejonów Inżynierii i Saperów we Lwowie i Stanisławowie, autor

„zgubił” Tarnopol z ppłk. inż. Kazimierzem Dziakiewiczem na czele.Kolejna nieścisłość: Rejonowy Zakład Gospodarczy w Złoczowie (s. 103) nie mógł być

przeznaczony dla Kierownictwa Rejonu Intendentury Lwów, ponieważ istniał Rejono-wy Zakład Gospodarczy we Lwowie! Przy Kierownictwie Rejonu Intendentury Tarnopol brakuje dość istotnej informacji o tym, że w 1925 r. jego siedziba została przeniesiona z Tarnopola do Złoczowa. Dokładności zabrakło też autorowi przy omawianiu komend uzupełnień koni. Tu wypadałoby podać ich pełne nazwy, wraz z numerami przypisanymi każdej z nich oraz dopowiedzieć, że ich komendanci byli jednocześnie kierownikami rejonów służby remontu.

Po raz kolejny autor zaskakuje nas stwierdzeniem: we Lwowie miał swoją siedzibę dzie-kan greckokatolicki (s. 103). Pan Ostanek znów wymyślił stanowisko i tytuł, którego nie było! Nie podał przy tym ani jednego nazwiska dziekana grekokatolickiego OK VI, jak również adresu dziekanatu! Autor powinien był wiedzieć, że najwyższym zwierzchnikiem unitów w OK VI był proboszcz, a nie dziekan. Ani starszy kapelan ks. Jan Ozimkiewicz, ani też starszy kapelan ks. Mikołaj Stetkiewicz nie mieli tytułu dziekana. Proboszcz gre-kokatolicki urzędował przy dziekanie katolickim OK VI i jemu też podlegał. Dodajmy, że informacja o rzekomym dziekanie grekokatolickim urzędującym we Lwowie została powtórzona na s. 108, przy okazji omawiania podległości obszarów OK II i OK IX. Opiekę duszpasterską nad żołnierzami wyznania grekokatolickiego z tych okręgów sprawowała parafia wojskowa tego obrządku pod wezwaniem św. Mikołaja we Lwowie, prowadzo-na przez proboszcza, a nie dziekana. Tytuł dziekana w OK VI mieli zaś duchowni pra-wosławni, o czym jednak autor nie wspomina, kwitując milczeniem istnienie w latach 1921–1924 w tym okręgu także przedstawicielstw dwóch innych wyznań – ewangelickiego i mojżeszowego.

Wymienione przez p. Ostanka Archiwum (s. 104), właściwie Zarząd Archiwalny – to komórka, która nie była częścią Kwatery Głównej, ale stanowiła jednostkę samodzielną podległą dowódcy OK VI. Na kolejnej stronie pojawia się Wojskowa Komisja Gospodarcza. Cóż to za byt? Można się tylko domyślać, że tak właśnie autor rozwinął skrótowiec WKG. Niestety, instynkt go zawiódł (czyżby zapomniał, że o komisji gospodarczej DOK VI pisał w poprzednim akapicie?), gdyż najprawdopodobniej chodzi o Ekspozyturę Wojskowej Kontroli Generalnej.

123


A oto inne nieścisłości zauważone na s. 105: Wydział Przemysłu Wojennego nie był jednostką samodzielną, ale jako Referat Przemysłu Wojennego (od 4 stycznia 1922 r. Eks-pozytura Wydziału Przemysłu Wojennego MSWojsk przy OK VI) był częścią Oddziału IV. Urząd Opieki nad Grobami Wojskowymi został przeniesiony z Szefostwa Duszpasterstwa do Kwatery Głównej i w jej strukturach funkcjonował aż do likwidacji w styczniu 1923 r. Niemile zaskoczył mnie też autor niedostrzeżeniem wojskowych sądów rejonowych we Lwowie, Stanisławowie i Tarnopolu, co należy uznać za znaczne zubożenie narracji o służ-bie sprawiedliwości w OK VI. Nie znalazłem również żadnej informacji o utworzonej, wraz z powstaniem okręgu, rezerwie oficerów sztabowych.

Nowa organizacja DOK na stopie pokojowej, faktycznie ogłoszona 7 maja 1924 r., zo-stała wprowadzona w życie 1 sierpnia, a nie 15 sierpnia, którą to datę autor przyjął za Jeremiaszem Ślipcem. Omawiając zmiany w organizacji sztabu, p. Ostanek niestety zapo-mniał o likwidacji stanowiska zastępcy szefa sztabu.

Obsada personalna nowych oddziałów i referatów poza tym, że jest dalece niekom-pletna, nie jest wolna od wielu uchybień. Pułkownik SG Juliusz Drapella, którego autor uczynił szefem Oddziału Ogólnego (s. 106), w rzeczywistości stanowiska tego nie objął; pozostawał w OK VI bez przydziału służbowego, by w styczniu 1925 r. przejść do Inspek-toratu Armii IV. Pierwszym szefem nowego oddziału był mjr p.d. SG Orest Dżułyński. Podobnie kpt. Marian Bilor objął kierownictwo Referatu Ordre de Bataille w Oddziale Ogólnym dopiero w kwietniu 1925 r. Podpułkownik Jakub Krzywoszyński nie mógł być kierownikiem Referatu Personalnego Oficerów, gdyż był w tym czasie szefem Oddziału Wyszkolenia, o czym zresztą autor pisze w kolejnym zdaniu. Również mjr SG Tadeusz Śmigielski został błędnie uznany za pierwszego kierownika Referatu Wyszkolenia w Od-dziale Wyszkolenia, chociaż stanowisko to zajmował dopiero od kwietnia 1925 r. Kapitan Roman Kopeć też nie był pierwszym kierownikiem Referatu Wychowania Fizycznego, gdyż funkcję tę objął po poprzedniku dopiero w marcu 1925 r.

Błędy występują w zamieszczonym na s. 107 schemacie organizacji DOK VI w la-tach 1924–1931. Oddział Organizacyjny to w rzeczywistości Oddział Ogólny, a Oddział Wyszkolenia i Oświaty to poprawnie: Oddział Wyszkolenia. Omawiając reorganizację DOK VI w 1924 r. (s. 108), autor nie zauważył likwidacji Kwatery Głównej i przekształ-cenia jej w Kancelarię Sztabu (na s. 109 stwierdził nawet, że struktura organizacyjna kwatery gł. nie uległa większym zmianom). Nie dostrzegł też zwinięcia Komisji Gospo-darczej DOK, choć zmiana ta była o tyle ważna, że odtąd pensję oficerom DOK wypła-cała komisja gospodarcza innej formacji. Kancelaria obsługiwała od tej pory wyłącznie oddziały sztabu i Inspektora Poboru. Szefostwa miały własne kancelarie. Nie znajdziemy u p. Ostanka również wzmianki o przemianowaniu we wrześniu 1924 r. Stacji Hughesa na Stację Telegraficzną DOK VI. Skoro autor podaje informacje o powołaniu do życia nowych struktur (Szefostwo Budownictwa i Inspektor Poboru) lub likwidacji starych (Doradca Prawny dowódcy OK VI), należałoby oczekiwać, że poda także personalia ich szefów (s. 108–109).

W umieszczonym na s. 112 schemacie Ordre de Bataille jednostek dyslokowanych na terenie OK VI według stanu na 31 października 1921 r. został błędnie wpisany mjr Roman Misiągiewicz jako dowódca 6 dsam, podczas gdy funkcję tę objął dopiero w kwietniu 1922 r. Nazwisko dowódcy 6 dak brzmiało Maleszewski, a nie Meleszewski. W chwi-li zmian terytorialnych, związanych z powstaniem OK VI, 6 batalion sanitarny (bsan)

124


jeszcze nie istniał, a co najwyżej można mówić o kadrze kompanii zapasowej sanitarnej nr 6, którą to strukturę dopiero w lipcu 1922 r. przekształcono w rzeczony batalion.

Autor mógł coś więcej napisać o tarciach narodowościowych w formacjach OK VI. Krót-kie i ogólnikowe wzmianki o tym, że dochodziło do bójek i awantur między Polakami a Ukraińcami (s. 117) to za mało. Dobrze też byłoby podać przykłady ilustrujące te ciekawe i mało znane wydarzenia.

Informacja o tym, że 5 pułk artylerii polowej (pap) miał tylko 6 baterii (s. 121) jest nieścisła, gdyż od 21 lutego 1922 r. baterii tych było 7. Dopiero w 1932 r., po likwidacji baterii nr 3, pułk przeszedł na organizację 6-bateryjną.

W schemacie nr 7 na s. 122 (Ordre de Bataille jednostek dyslokowanych na terenie OK VI z dnia 1 czerwca 1924 r.) brak 6 bsan. W ogóle jednostka ta przysporzyła autorowi wiele kłopotów. Podobnie rzecz się ma ze służbą łączności. Daremnie szukać choćby wzmianki o Stałych Stacjach Radiotelegraficznych (Lwów i Stanisławów) czy Stałej Stacji Gołębi Pocztowych (Lwów). Zostały też pominięte: kadra kompanii zapasowej 6 batalionu te-legraficznego (Lwów), kompania szkolna łączności (Lwów), pluton lokalny telegraficzny (Lwów), pluton radiotelegraficzny nr 7 (Stanisławów).

Dziwi również informacja o powstaniu w 1922 r. samodzielnej baterii przeciwlotniczej nr 6 we Lwowie (s. 123). Rzeczywiście, bateria ta została utworzona przy 6 pułku artylerii ciężkiej (pac), tyle że w 1924 r. (rozkaz z 10 maja). Właściwe zaś prace nad jej organizacją kpt. Kazimierz Świderski rozpoczął dopiero 5 listopada.

Stwierdzenie: żaden oddział stacjonujący na terenie OK VI nie wziął udziału w przewro-cie majowym po którejkolwiek ze stron (s. 125) dobrze byłoby opatrzyć wzmianką o 52 pp, który wyruszył na pomoc władzom w Warszawie, ale utknął na lwowskim dworcu (Pod-zamcze) i po kilku dniach wrócił do koszar.

Podsumowanie pracy dowódców za lata 1921–1926 (s. 126–127) to ociekająca lukrem laurka, której nie sposób komentować. Omawiając szkolenie oficerów na obszarze OK VI, autor wspomniał o grach wojennych organizowanych przez Inspektorat Armii nr 5 (s. 129). Przydałoby się dodać coś o ćwiczeniach aplikacyjnych zarządzanych przez dowódcę okręgu w dywizjach i pułkach, o ćwiczeniach w terenie czy podróżach historycznych, w których brali udział oficerowie z formacji DOK VI. Należałoby też wspomnieć o początkach pracy nad wyszkoleniem kadry, czyli o Głównym Centrum Wyszkolenia przy DOG Lwów czy też o Szkole Oficerów Wojsk Taborowych, której zaczynem był Kurs Uzupełniający dla Oficerów Wojsk Taborowych zorganizowany we Lwowie w lipcu 1921 r. Niezrozumiały jest też zupełny brak opisu szkół szczebla okręgowego, chyba istotnych z punktu widzenia historii OK VI takich, jak: Okręgowa Szkoła Kucia Koni, Okręgowa Szkoła Łączności nr 6, 6 Okręgowa Szkoła Weterynaryjna, Okręgowa Szkoła Podoficerska CKM i Broni Specjalnych przy 19 pp. Autor ledwie napomyka o istnieniu charakterystycznych dla każdego okręgu „szkół”(s. 131) – ten odautorski cudzysłów jest niefortunny, gdyż niesłusznie deprecjonuje rolę tych placówek.

Właściwa nazwa komendy miasta we Lwowie, obowiązująca od 3 stycznia 1919 r. do 1926 r., to „Komenda Miasta i Placu” (s. 134). W tym czasie stanowiska komendanta gar-nizonu i komendanta miasta były połączone. Niby drobiazg, ale do sprostowania: strzel-nica garnizonowa we Lwowie mieściła się przy ul. Kleparowskiej pod numerem 29, a nie

– jak czytamy w książce – 27, gdzie był Dom Inwalidów.Kolejny raz nie mogę zrozumieć autora, gdy próbuje ocenić jakość wyszkolenia w jed-

nostkach na podstawie statystyki nieszczęśliwych wypadków w wojsku (s. 136). W dniu

125


4 grudnia 1930 r. postrzelił się zastępca dowódcy 19 pp ppłk Wiktor Rusiecki, a 18 kwiet-nia 1931 r. w katastrofie motocyklowej zginął kpt. pil. Wiktor Robotycki z 6 plot. Czy to oznacza, że poziom wyszkolenia w tych pułkach był niski?

Na s. 138 p. Ostanek odnotowuje istnienie boisk sportowych we Lwowie i w Koło-myi, a z niezrozumiałych powodów nie zauważa podobnych obiektów w Tarnopolu i Stanisławowie.

Za błędną należy uznać informację o powstaniu we Lwowie oficerskiego kasyna garni-zonowego przy ul. Aleksandra Fredry 1 już 10 stycznia 1921 r. (s. 140), gdyż funkcjono-wało ono nieprzerwanie od 28 listopada 1918 r. w budynku dawnego austriackiego kasyna wojskowego. Z kolei Centralny Kram Żołnierski nie mógł istnieć od września 1919 r. jako Kooperatywa 6 Armii (s. 141), bo tego związku operacyjnego jeszcze nie było. Kram po-zostawał pod zarządem DOE Lwów, następnie został podporządkowany Uniwersytetowi Żołnierskiemu DOE, a 6 Armia przejęła go dopiero w 1920 r., by z chwilą likwidacji prze-kazać Stowarzyszeniu Spółdzielczemu DOG. Samo Stowarzyszenie powstało na walnym zgromadzeniu 21 listopada 1920 r., a nie z przekształcenia Kooperatywy 6 Armii. Armia ta zachowała swój Kram przy ul. Ossolińskich 11 co najmniej do kwietnia 1921 r.

Kursy metodyczno-praktyczne w OK VI ruszyły znacznie wcześniej niż podaje autor (s. 146). Wymieniony przez niego kurs z kwietnia 1924 r. nie był pierwszy, lecz szósty. Pierwszy był prawdopodobnie kurs metodyczno-praktyczny dla nauczycieli wojskowych przy DOG rozpoczęty 1 lutego 1921 r. W tabeli nr 19 na s. 147 widnieje błędna nazwa Wojskowe Więzienie Karne Lwów; poprawna to Wojskowe Więzienie Śledcze Lwów lub Wojskowe Więzienie Karne Stanisławów (nie wiadomo, o który zakład penitencjarny au-torowi chodzi).

Na s. 152 czytamy: Bibliotekę przy DOG Lwów otwarto już 1 IV 1920 r. w gmachu Ogni-ska Oficerów, a przecież biblioteka ta istniała od grudnia 1919 r. przy Zarządzie Archi-walnym w koszarach Jabłonowskich. 1 lutego 1920 r. usamodzielniła się, po czym została przeniesiona do kasyna wojskowego. Ognisko Oficerów Załogi Lwowskiej (s. 154) nie powstało 29 grudnia 1924 r., wówczas bowiem nastąpiło tylko połączenie 4 organizmów: Towarzystwa Wiedzy Wojskowej, Wojskowego Klubu Sportowego, Klubu Szermierczo-

-Strzeleckiego i Ogniska Oficerów Załogi, pod nazwą Towarzystwo Kasynowe i Wiedzy Wojskowej. Sama nazwa jednak się nie przyjęła i nadal używano terminu obecnego w roz-kazodawstwie już od 1920 r.: „Ognisko Oficerów Załogi Lwowskiej”. Podoficerski Teatr Świetlny, a właściwie Garnizonowy Teatr Świetlny, otwarto w koszarach Gwardii we Lwo-wie 30 maja 1923 r., a nie 20 kwietnia (s. 155), poza tym nie był on przeznaczony tylko dla podoficerów, ale dla wszystkich żołnierzy garnizonu. Wśród wymienionych orkiestr garnizonu Lwów razi brak zespołów z 19 pp i 14 p.uł (s. 156), tym bardziej że to właśnie te orkiestry cieszyły się największym uznaniem lwowian.

Bodajże po raz pierwszy mogę się zgodzić z autorem, który wysoko ocenił wyniki pracy kulturalno-oświatowej w okręgu, a ponadto w swym opisie wyszedł poza dominujący w dotychczasowej narracji Lwów. Ów prowincjonalny aspekt pojawia się (i dobrze!) na s. 162, gdzie opisuje on obozy PW. Szkoda tylko, że nie wymienił ani jednego nazwiska osoby odpowiedzialnej za prace PW na szczeblu okręgu, tym bardziej że znalazło się miejsce na nazwiska kierowników obozów. Przy okazji, zatwierdzenie obsady oficerów PW w pułkach w OK VI nie nastąpiło dopiero 26 października 1926 r. (s. 164), a (przy-najmniej w pułkach lwowskich) w dniach 11–12 marca 1926 r.

126


Jednym z ciekawszych wątków recenzowanej pracy jest udział wojska w akcji wyborczej 1922 r. oraz w przeprowadzeniu poboru i tępieniu band (s. 166). Nie wiadomo jednak dlaczego p. Ostanek uczynił gen. dyw. Jana Romera p.o. inspektorem Armii nr 5, bo z cytowanego źródła nic takiego nie wynika. Do 1 czerwca 1923 r. stanowisko to nie-przerwanie zajmował gen. dyw. Stanisław Haller, a po jego odejściu – gen. bryg. Alek-sander Pajewski. We wspomnianej akcji pacyfikacyjnej przeprowadzonej w Małopolsce Wschodniej w latach 1922–1923 oprócz wymienionego 40 pp brały jeszcze udział inne jednostki garnizonu lwowskiego (s. 167). Na kolejnych stronach autor interesująco rela-cjonuje udział wojska w szeroko rozumianych asystencjach zarówno w samym Lwowie, jak i w mniejszych garnizonach okręgu. W opisie uroczystości patriotycznych we Lwowie z udziałem wojska zabrakło, niestety wzmianki o mającej przecież znaczenie wyjątkowe ceremonii ekshumacji prochów nieznanego żołnierza (s. 173).

Czwarty rozdział swej pracy p. Ostanek poświęcił funkcjonowaniu OK VI w latach 1926–1935. Niestety, i w tej części nie ustrzegł się większych i mniejszych błędów. Wiele z nich dotyczy kwestii personalno-organizacyjnych, jak np.: okres dowodzenia gen. bryg. Bolesława Popowicza (będzie o tym mowa w dalszej części recenzji), data likwidacji stano-wiska zastępcy dowódcy (była o tym mowa wcześniej) czy okresy pełnienia funkcji przez kolejnych szefów sztabu (s. 178) – do czego wrócę. Autor grzeszy niekonsekwencją przy omawianiu organizacji poszczególnych oddziałów sztabu, gdy raz (w wypadku Oddzia-łu Wyszkolenia) wymienia ich komórki wewnętrzne (referaty), a innym razem (chodzi o Oddział Ogólny i Samodzielny Referat Informacyjny) tego nie czyni. Ponadto mylnie podaje, że w 1928 r. połączono Referat PW z Referatem WF. Tymczasem w tym roku oba referaty zostały wyłączone ze składu Oddziału Wyszkolenia i przeniesione do powstającego 6 Okręgowego Urzędu WFiPW (OU WFiPW). Uwadze p. Ostanka umknął także utworzo-ny w 1927 r. Referat Budżetowy tego oddziału.

Referat koni został błędnie usytuowany jako równorzędny w stosunku do Oddziału Ogólnego, Oddziału Wyszkolenia czy Samodzielnego Referatu Informacyjnego. W efek-cie owego, dokonanego przez autora „usamodzielnienia” referat ten bezzasadnie stał się czwartym pionem sztabu OK VI (s. 178). W rzeczywistości referat mobilizacyjny koni (piszę małymi literami dla rozróżnienia, prowadzony przez kpt. Władysława Pichetę) był częścią Referatu Mobilizacyjnego Oddziału Ogólnego, składającego się z 3 referatów: Mo-bilizacyjnego, Organizacyjnego i Ordre de Bataille oraz Personalnego. „Samodzielność” referatu koni miała miejsce, ale w ramach Oddziału Ogólnego i trwała krótko, gdyż po podziale w 1926 r. Referatu Organizacyjnego i Ordre de Bataille na dwa oddzielne człony, referat koni został podporządkowany Referatowi Ordre de Bataille.

W tabeli nr 20 na s. 179 znów doprecyzowania wymagają daty pełnienia funkcji. Błędne jest uznanie w obsadzie personalnej dnia wydania zarządzenia MSWojsk o reorganizacji DOK (7 maja 1924 r.) za datę faktycznego objęcia nowych obowiązków służbowych. Wy-mienieni w tabeli oficerowie do 1 sierpnia pełnili inne funkcje. Również podanie tylko daty rocznej (1929 r.) zmiany na stanowisku szefa Oddziału Ogólnego jest jak na ten szczebel dowodzenia niewystarczające. Major dypl. Stanisław Krauss pełnił funkcję szefa Oddziału Ogólnego tylko kilka miesięcy (a nie 1,5 roku), gdyż 1 listopada 1930 r. zastąpił go inny ofi-cer. Major SG Roman Szymański otrzymał rozkaz objęcia stanowiska szefa Oddziału Ogól-nego dopiero 4 lutego 1927 r., nie mógł więc pełnić tej funkcji od 22 grudnia 1926 r. Kapitan Antoni Gajl Kot objął funkcję kierownika Samodzielnego Referatu Informacyjnego dopiero

127


1 lipca 1930 r., a nie w 1929 r., w dodatku sprawował ją zaledwie 6 tygodni, nie zaś do li-stopada 1931 r. Autor jest przy tym niekonsekwentny w stosowaniu nazw poszczególnych komórek organizacyjnych: Oddział Wyszkolenia raz jest Oddziałem Wyszkolenia, innym razem zaś Oddziałem Wyszkolenia i Oświaty. Przenoszenie na grunt OK VI nazewnictwa oddziałów czy referatów z innych okręgów się nie sprawdza. To miała być historia OK VI, a nie powielanie dziejów np. OK IV.

Jeśli autor napisał, że Oddział Wyszkolenia funkcjonował do 1929 r. (s. 179), to czemu w tabeli nr 20 (s. 180) widnieje obsada personalna tego oddziału do 25 czerwca 1930 r.? W ogóle, w opisie reorganizacji oddziałów sztabu z przełomu 1929 i 1930 r. p. Ostanek ograniczył się do stwierdzenia, iż zniesiono Oddział Wyszkolenia, przeszedł zaś do po-rządku dziennego nad przetasowaniami referatów. Co więcej, nie poczynił nawet wzmian-ki o tym, że Oddział Wyszkolenia został przekształcony w Wydział Mobilizacji i Uzupeł-nień, co trzeba uznać za uchybienie poważne.

Na s. 182 autor wprawdzie zlikwidował nieistniejący urząd dziekana grekokatolickiego (lepiej późno niż wcale!), ale za to napisał coś, czego nie da się nijak zrozumieć: 1 stycznia 1929 r. dokonano reorganizacji Szefostw Duszpasterskich okręgów, w wyniku czego dla każ-dego wyznania wyodrębniono niezależne od siebie organa kierownicze w postaci dziekanów katolickich, dziekanów prawosławnych oraz proboszczów grekokatolickich, ewangelickich i rabinów. Czyżby istniejący już wcześniej urząd dziekana prawosławnego OK VI (ks. pro-toprezbiter Wiktor Kozłowski) w jakikolwiek sposób podlegał dziekanowi katolickiemu okręgu? Jest to równie mało realne jak podległość rabina. Nie zauważyłem też, by autor, przedstawiając reorganizację służby intendentury, wspomniał o dość istotnym elemencie tego procesu, jakim była likwidacja Rejonowych Zakładów Żywnościowych (s. 183).

Nieco dalej (s. 184) p. Ostanek nas znów zaskakuje – tym razem pisząc o rzekomym przemianowaniu Szefostwa Budownictwa na Okręgowy Urząd Budownictwa. Gdyby au-tor przejrzał rozkazy DOK, zwłaszcza z 1931 r., gdzie jest mowa o organizacji służby budownictwa w OK VI, zapewne nie popełniłby takiej niedorzeczności. Dowiedziałby się mianowicie, że niczego nie przemianowano, gdyż oba te organizmy istniały równocze-śnie. Okręgowy Urząd Budownictwa nr VI był w pewnym sensie organem wykonawczym szefa budownictwa OK VI. W świetle tego wyjaśnienia w przypisie 21 należy uznać za infantylne.

Niestety, dalsze wynurzenia autora na temat reorganizacji sztabu DOK potwierdzają, że nie czuje się on najlepiej w gąszczu wydziałów i referatów. Jego zdaniem, sztab okręgu tworzyły wydziały: Ogólnoorganizacyjny, Mobilizacji i Uzupełnień, Wyszkolenia, Per-sonalny oraz Samodzielny Referat Informacyjny. Dalej pisze: w tym samym roku (czyli kiedy? – J.M.) połączono Wydział Ogólnoorganizacyjny z Wydziałem Wyszkolenia i Per-sonalnym, tworząc Wydział Ogólny (s. 184). W rzeczywistości, w wyniku reorganizacji dokonanej na przełomie 1929 i 1930 r., dotychczasowe oddziały Ogólny i Wyszkolenia przemianowano na wydziały, przy czym nazwę tego drugiego zmieniono na Wydział Mobilizacji i Uzupełnień (w niektórych źródłach występuje też jako Wydział Mobiliza-cji). Samodzielny Referat Informacyjny pozostał bez zmian. Tajemnicą autora pozosta-je więc, skąd wziął wydziały: Wyszkolenia, Personalny, Ogólnoorganizacyjny? W opisie struktury sztabu zabrakło Składnicy Map OK VI, przekazanej spod bezpośrednich rozka-zów dowódcy OK VI do Wydziału Ogólnego. Pisząc o składzie Samodzielnego Referatu Ogólnego, p. Ostanek nie uznał za stosowne wymienić Referatu Łączności, który (wraz

128


z Referatem Inżynierii) został włączony w jego strukturę po likwidacji Szefostwa Inżynie-rii i Saperów. W schemacie struktury organizacyjnej DOK VI w latach 1934–1936 (s. 186) umieścił za to utworzone dopiero w 1937 r. stanowisko dowódcy obrony przeciwlotniczej (OPL). W obsadzie personalnej zabrakło proboszcza grekokatolickiego, a wymieniony przez autora proboszcz ewangelicki to ks. Karol Banszel, nie Benszel.

W wykazie inspektorów poborowych OK VI (s. 187) roi się od błędów. Pułkownik Sta-nisław Hlawaty pełnił funkcję do 22 maja 1925 r., a nie do 29 października 1924 r., wymie-niony mjr SG Michał Stefanicki w ogóle nie był inspektorem poboru (sic!), a ppłk Bolesław Słowikowski objął stanowisko w maju 1925 r., nie zaś w maju 1924 r. Wbrew opinii autora (s. 188), nie jest trudno odtworzyć schemat organizacyjny struktury wewnętrznej DOK VI z lat 1929–1934, wymaga to jedynie dokładnej i rzetelnej analizy dostępnych źródeł. źródła te umożliwiają również prześledzenie zmian na poziomie wydziałów i referatów.

Wątpliwości budzi też kolejna informacja (s. 189), jakoby 6 dywizjon artylerii przeciw-lotniczej (daplot) wyszedł ze struktur 6 pac dopiero w 1931 r. Przecież autor powinien wiedzieć, że samodzielna bateria przeciwlotnicza nr 6 została przekształcona w dywizjon już w 1926 r. i od tego czasu była to odrębna jednostka garnizonu lwowskiego. W opi-sie wojsk stacjonujących na obszarze OK VI (s. 191) do składu 2 Samodzielnej Brygady Kawalerii (SBK) wypadałoby jeszcze dopisać 2 dak i 4 szwadron pionierów, a do składu 6 SBK – 6 szwadron pionierów.

Dobrze się stało, że autor przedstawił sprawozdania z inspekcji koszar, gdyż rzucają one światło na warunki życia ówczesnego wojska (s. 195–197). Szkoda tylko, że z jednostek stacjonujących poza garnizonem lwowskim omówił jedynie 6 dak oraz 11 i 12 pap. Za co najmniej dyskusyjne należy uznać stwierdzenie: Najgorzej było, jeśli właścicielami koszar okazywały się władze cywilne i żadna ze stron nie chciała wziąć na siebie ciężaru utrzyma-nia obiektów (s. 198). Znacznie gorzej przedstawiała się sytuacja, gdy koszary były własno-ścią osób prywatnych. Przy okazji, koszary 26 pp były przy ul. Kleparowskiej 22 i 24, a nie 60. Oprócz Politechniki Lwowskiej i Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie był przecież także pominięty przez autora Uniwersytet Jana Kazimierza, kształcący lekarzy wojskowych i oficerów korpusu sądowego (s. 205).

Pisząc o przekształceniach komend miast (s. 209), p. Ostanek powinien wyjaśnić dla-czego Komenda Miasta Lwowa została zakwalifikowana do typu II. Także przy omawianiu likwidacji komend miast w 1928 r. i utworzenia w ich miejsce komend placów dobrze byłoby wspomnieć o istnieniu wówczas sześciu typów komend, a także wyjaśnić, do któ-rego z tych typów zaliczono dowództwo we Lwowie. Autor nie wykazał różnic między Komendą Placu Lwów a Komendą Garnizonu Lwów. Ta sama uwaga dotyczy roku 1932, w którym przywrócono komendy miast.

W opisie ćwiczeń międzydywizyjnych „Stryj” autor, co godne podkreślenia, wyszedł poza opłotki Lwowa (s. 209). Niestety, nie uczynił już tego, omawiając obiekty sportowe. Tu wymienił bowiem jedynie korty tenisowe w 51 pp i opisał sporty wodne w Brzeżanach (s. 210–211). Specyficzna forma zawodów konnych, polegająca na organizowaniu (przez tamtejszy 12 pap – J.M.) rokrocznie 3 listopada biegów myśliwskich w okolicy Złoczowa (s. 212), to przecież nic innego jak bieg myśliwski św. Huberta urządzany w większości jednostek kawaleryjskich i artyleryjskich okręgu.

Kasyna oficerskie w garnizonie lwowskim oprócz jednostek wymienionych przez au-tora miały także 5 pap i 6 bsan. W Koszarach im. Józefa Piłsudskiego (40 pp) kasyno

129


funkcjonowało już od 1920 r., a kasyno garnizonowe znalazło się tam tylko na 2 lata, po tym, jak władze wojskowe nie zdołały się porozumieć z prywatnym właścicielem ka-mienicy przy ul. A. Fredry 1 i zostały zmuszone do opuszczenia tego lokalu. Po 2 latach kasyno otrzymało własny lokal, a zatem data otwarcia kasyna oficerskiego w 1928 r. nie może dotyczyć obiektu pułkowego. Przesadne jest też twierdzenie autora, jakoby Rodzina Wojskowa posiadała własne szkoły i przedszkola dla dzieci żołnierzy zawodowych (s. 213). Owszem, przedszkola tak, w samym Lwowie istniały co najmniej 2, ale nie szkoły.

Pisząc o ruchu spółdzielczym w okręgu, p. Ostanek zaledwie wspomniał o istnieniu Oficerskiej Spółdzielni Mieszkaniowej we Lwowie, a przecież spółdzielnia ta wybudowała we Lwowie (w 3 fazach) wiele domów oficerskich, co znacznie złagodziło tamtejszą mi-zerię mieszkaniową. Z kolei zdania na temat krzewienia idei oszczędności, to znów same ogólniki mogące odnosić się do każdego okręgu; nie ma tu ani jednego przykładu z OK VI (s. 216). Niewiele do wiedzy ogólnej wnoszą stwierdzenia w rodzaju: O bibliotece 6 dak wiadomo jedynie, że odznaczała się ona bardzo dobrą organizacją (s. 222). Lepiej już byłoby napisać, że 6 dak posiadał bibliotekę i tu, jeśli nie ma innych informacji, postawić kropkę. Z tekstu nie sposób się zorientować, czy Tarnopol otrzymał w końcu Dom Żołnierza czy też nie. Notabene na tle innych, mniejszych garnizonów blado w tej kwestii wypadają osią-gnięcia Lwowa. Autor miał więc okazję do choćby niewielkiego urealnienia konsekwentnie konstruowanego wyidealizowanego wizerunku OK VI, lecz z niej nie skorzystał.

Pominięcie przez p. Ostanka informacji zawartych w prasie lokalnej (wydawanej poza Lwowem) owocuje np. fragmentarycznością opisu działalności teatrów żołnierskich. Do-wiadujemy się więc z tekstu tylko tyle (wyjątkiem jest zamieszczona na s. 224 informacja o przedstawieniu, które w 1931 r. odbyło się na cytadeli lwowskiej), że teatry były w każdej jednostce.

W tabeli świąt pułkowych (s. 226–227) z niezrozumiałych powodów nie zosta-ły uwzględnione takie mniejsze jednostki okręgu, jak: 6 bsan, 6 dsam, 6 dtab czy 6 dż, a przecież i one miały swoje święta. Do szerszego omówienia tematu świąt pułkowych wraca autor dwa podrozdziały dalej (s. 239), co burzy dotychczas zachowywaną spójność konstrukcyjną narracji.

Sporo miejsca p. Ostanek poświęcił edukacji obronnej społeczeństwa, a także współ-pracy wojska z organizacjami paramilitarnymi (s. 229–234). Autorski opis zdominowały jednak kwestie organizacji PW oraz 6 OU WFiPW. Szkoda tylko, że autor nie wymienił żadnej z osób (brak nawet nazwiska kierownika 6 OU WFiPW) odpowiedzialnych za prace PW w okręgu. Dopiero na sam koniec, przy omawianiu obozów PW w Karpatach Wschodnich pojawiło się nazwisko b. kierownika Referatu PW w DOK ppłk. Józefa Le-wickiego, choć wówczas występował on już w innej roli. Nie znajdziemy też w tekście dokładnej daty powstania 6 OU WFiPW we Lwowie, a przecież autor mógł ją znaleźć w zespole archiwalnym PU WFiPW w CAW (I.300.69). Na s. 234 mamy dobry opis obozu PW w Pasiecznej, ale już na ogólną charakterystykę programu wyszkolenia jego uczest-ników zabrakło miejsca. Niezrozumiała jest też wzmianka o utworzeniu w 1932 r. we Lwowie PW Lotniczego przy aeroklubie 6 pl (s. 235). A cóż to takiego ten aeroklub 6 pl?

W nazbyt różowych kolorach maluje autor udział wojska w życiu religijnym społeczno-ści grekokatolickiej (s. 241). We Lwowie poza koszarami święto Jordanu obchodzono po raz pierwszy dopiero w 1929 r. Wcześniej podobne uroczystości odbywały się w żołnier-skich świetlicach lub na wewnątrzkoszarowych boiskach. W latach późniejszych, już po

130


wyprowadzeniu uroczystości poza koszary, nigdy nie uczestniczyli w nich najwyżsi dostoj-nicy Cerkwi grekokatolickiej, choć prawie zawsze byli na nich obecni dowódcy okręgu. Na tym tle wręcz groteskowo brzmi stwierdzenie autora, jakoby udział wojska w obchodach, np. Jordanu, wzbudzał uznanie miejscowej mniejszości ukraińskiej. Co więcej, mniejszość ta, co było zasługą nastawionej antypolsko dużej części kleru unickiego, nadal patrzyła na te poczynania wojska z nieufnością, a nawet wrogością.

Zaledwie półtorej strony (s. 243–244) zajmuje w książce opis tzw. pacyfikacji z 1930 r. Dziwi też, że autor nie wymienił ani jednej jednostki z OK VI zaangażowanej do tłumie-nia akcji sabotażowej ukraińskich nacjonalistów, tłumacząc się przy tym enigmatycznymi trudnościami (s. 244). Ujawnia się tu wyraźnie niedostatek znajomości bogatej przecież literatury tematu. Wydarzenia te mocno zaciążyły na relacjach polsko-ukraińskich i są na-dal przywoływane przy wyliczaniu wzajemnych krzywd, zatem lakoniczne potraktowanie tej kwestii przez autora niemile zaskakuje.

Bezkrytycyzm p. Ostanka osiąga apogeum w zdaniach podsumowujących rozdział IV. Zacytujmy: Ideowe i pozbawione uprzedzeń podejście dowódców poszczególnych oddziałów do wielu zagadnień natury społecznej zadawało kłam głoszonym oszczerstwom (s. 245). Autor ocenia 9-letni okres funkcjonowania OK VI w samych niemal superlatywach, rezy-gnując prawie zupełnie z przysługującemu historykowi atrybutu obiektywizmu i dystansu do opisywanej przeszłości. Nieporozumieniem jest też traktowanie systemu szkolenia wojskowego jako „oferty dla ludności”. Służba wojskowa była obowiązkowa, a więc na-zywanie „ofertą zawodową” np. prowadzonej w wojsku nauki czytania i pisania czy też szkolenia PW musi budzić poważne wątpliwości.

Przejdźmy do omówienia rozdziału V (Okręg Korpusu nr VI od maja 1935 roku do marca 1939 roku). W zamieszczonym na s. 250 wykazie dowódców OK VI nie sposób się zorientować, czy podany okres sprawowania funkcji jest wyznaczony datami wydania odnośnych rozkazów personalnych czy też oznacza daty faktycznego pełnienia tychże funkcji. Jasności w tej kwestii brak nawet – co trudno zrozumieć – w odniesieniu do stanowisk dowódcy OK, jego zastępcy i szefa sztabu. Dla przykładu, rozkaz o zwol-nieniu gen. dyw. Władysława Jędrzejewskiego ze stanowiska dowódcy okręgu wydano wprawdzie 12 marca 1924 r., ale generał odszedł dopiero 1 kwietnia, a nie – jak czytamy w wykazie – 12 marca. Jego następca, gen. dyw. Juliusz Malczewski, wydał 2 kwietnia 1924 r. rozkaz powitalny, w którym ogłosił objęcie z tym dniem dowództwa nad okrę-giem. Błędy występują także w datach określających czas pełnienia funkcji dowódcy okręgu przez gen. bryg. Bolesława Popowicza. Poprawne daty graniczne to: 21 marca 1928 r. (rozpoczęcie służby na tym stanowisku) i 31 maja 1935 r. (zakończenie służby). W dniu 31 maja gen. Popowicz zachorował i od tego czasu funkcję dowódcy okręgu pełnił w zastępstwie gen. bryg. Walerian Czuma, dowódca 5 DP. Nie wiedzieć czemu autor nie uwzględnił go w wykazie. Jest to tym bardziej niezrozumiałe, że w odniesieniu do stanowisk niższej rangi wymienił oficerów pełniących funkcję w zastępstwie lub jako p.o.; czynił to nawet wówczas, gdy zastępstwo to trwało zaledwie 4 dni (zob. mjr Tadeusz Knopp, s. 266). Generał bryg. Aleksander Litwinowicz, nominalny następca gen. Popo-wicza, objął stanowisko dopiero 6 listopada 1935 r., odszedł zaś 20 lipca 1936 r. Podane przez autora odpowiednie daty: 12 października 1935 r. i 4 lipca 1936 r., to w rzeczy-wistości daty podpisania przez Prezydenta RP stosownych dekretów. Gwoli sprawiedli-wości trzeba stwierdzić, że w określaniu czasu pełnienia funkcji dowódcy okręgu przez

131


generałów: Józefa Zająca, Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego i Władysława Langnera, błędów takich już nie popełnił.

Ograniczona objętość recenzji nie pozwala, by prostować wszystkie błędy zauważone w opracowanej przez autora obsadzie stanowisk. Ograniczę się więc do funkcji po do-wódcy okręgu najważniejszych, tj. zastępcy (pomocnika) dowódcy i szefa sztabu. O wła-ściwej dacie odejścia gen. dyw. Mieczysława Lindego już wspominałem. General brygady Maksymilian Milan-Kamski został wyznaczony na stanowisko dekretem z 5 lipca (a nie 5 sierpnia) 1939 r. Pomocnik dowódcy płk dypl. Marian Czerniewski odszedł na urlop przedemerytalny 8 lipca (a nie 31 sierpnia) 1935 r. W tabeli brak ppłk. dypl. Kazimierza Szydłowskiego, który od 8 lipca zastępował płk. Czerniewskiego. Kolejny wymieniony przez p. Ostanka pomocnik dowódcy – płk dypl. inż. Stefan Rotarski – z uwagi na stan zdrowia w ogóle funkcji nie pełnił. Jego następca – płk inż. Bolesław Fijałkowski – objął obowiązki (jako p.o.) już 4 marca 1936 r., a nie dopiero 10 września 1936 r., w którym to dniu został mianowany na to stanowisko.

W tabeli obrazującej obsadę stanowiska szefa sztabu (s. 252) właściwe daty pełnienia funkcji widnieją przy nazwiskach płk. SG Kazimierza Rylskiego i płk. SG Jerzego Wołko-wickiego. Nieznaczne różnice pojawiają się w odniesieniu do ppłk. SG Jana Pryzińskiego, płk. SG Antoniego Kamińskiego i płk. SG Adama Koca. Obie graniczne daty pełnienia funkcji przez ppłk. SG Tadeuszu Niezabitowskim nie odpowiadają stanowi faktycznemu, gdyż oparto je wyłącznie na „Dzienniku Personalnym MSWojsk”. Jego następca – ppłk dypl. Mikołaj Krasicki-Freund – kierował pracami sztabu do 29 marca 1932 r.; autorowi, nie wiedzieć czemu, nie udało się tej daty ustalić.

A oto dalsze uściślenia informacji podanych przez p. Ostanka. Major dypl. Karol Do-maniewski pełnił obowiązki od 29 marca do 1 lipca 1932 r., gdyż ppłk dypl. Ludwik Lepiarz przybył do Lwowa dopiero 2 lipca, a nie 18 czerwca tegoż roku. Wymieniony przez autora ppłk dypl. Kazimierz Szydłowski objął funkcję 9 kwietnia, a nie 28 marca 1934 r. Od 11 kwietnia 1937 r. obowiązki szefa sztabu OK VI w zastępstwie chorego ppłk. Szydłowskiego pełnił aż do jego śmierci mjr dypl. Stanisław Zemanek, także pominięty w obsadzie. Data objęcia stanowiska przez płk. dypl. Mikołaja Rudkę poprawna, choć pierwsze imię tego oficera to Ludwik, i właśnie pod tym imieniem powinien figurować w spisie (Mikołaj to drugie imię). Podpułkownik dypl. Leopold Bogochwalski nigdy nie był szefem sztabu OK VI, a w 1939 r. jako szef Wydziału Mobilizacyjnego i Uzupełnień zastępował jedynie płk. Rudkę na czas urlopu.

W strukturze organizacyjnej DOK VI z lat 1936–1939 (schemat 10 na s. 253) dziwi umieszczenie kierownika Wojskowego Sądu Okręgowego nr VI wraz z Prokuratorem przy Wojskowym Sądzie Okręgowym nr VI oraz tzw. Szefostwa Sądownictwa, którego istnienia w lwowskim OK trudno się doszukać. Dość przypadkowo są wymienieni kierownicy refe-ratów (s. 254) – bez podania okresu sprawowania funkcji, a przecież rotacja na tych stano-wiskach w latach 1936–1939 była nader częsta. Ponadto w opisie samodzielnych pionów w sztabie brakuje Samodzielnego Referatu Informacyjnego (jest za to ujęty w schemacie na s. 253). Służba Intendentury zrezygnowała z podziału podległego obszaru na rejony już w 1930 r., a zatem stwierdzenie, że opierała swoje działanie na rejonach jest chybione.

W kolejnej tabeli, zawierającej obsadę stanowisk kierowników komórek organizacyj-nych sztabu DOK VI w latach 1931–1939 (s. 255), znajdujemy podobne co i poprzednio nieścisłości; najmniej jest ich w obsadzie Samodzielnego Referatu Personalnego. Niestety,

132


w rozdziale tym znalazł się też błąd znacznie większego kalibru. Mianowicie, na s. 257 na-potykamy informację, jakoby sieć wojskowych sądów rejonowych została utworzona w lu-tym 1938 r. – w rzeczywistości było to na przełomie 1921 i 1922 r.

Dość niefortunne wydaje się umieszczenie tabel obsad personalnych obejmujących lata 1921–1939 w rozdziale dotyczącym okresu 1935–1939. Tabele te powinny się znaleźć w aneksach, gdyż w miejscu, w którym zostały pomieszczone zakłócają chronologicz-ny porządek narracji. Notabene takich zestawień, dostosowanych do zakresu czasowego tekstu, brakowało w poprzednich rozdziałach. Nie wiadomo też, czym się p. Ostanek kierował w doborze szefostw, których obsadę personalną umieścił w książce. Spośród przedstawionych (Intendentura, Artyleria, Sanitarne, Weterynaryjne, duszpasterstwa: Ka-tolickie, Prawosławne, Ewangelickie i Mojżeszowe) najlepiej wypadła obsada Szefostwa Sanitarnego – tu tylko niektóre daty wymagają drobnych poprawek. W obsadach pozo-stałych szefostw błędów jest dużo więcej. A co z obsadą innych służb?

Wykazując przesadną pewność siebie, p. Ostanek autorytatywnie stwierdził (s. 261), że w latach 1935–1939 nie doszło do żadnych zmian w dyslokacji i liczebności jednostek w OK VI (poza 13 dak, co skomentował w przypisie). Tymczasem można wymienić choćby przeniesienie kadry 6 dtab ze Lwowa do Jaworowa (1936 r.) czy Stacji Radiotelegraficznej nr 7 ze Stanisławowa do Kołomyi (1936 r.). A tak na marginesie, jak to się stało, że w Ordre de Bataille jednostek OK VI w 1937 r. (s. 263) widnieje 6 bsan – rozwiązany już w 1931 r.?

Cenne są pomieszczone na s. 264–274 zestawienia z obsadami jednostek liniowych z obszaru OK VI. Choć i one wymagają poprawek i uzupełnień, jest ich jednak znacznie mniej niż w podobnych zestawieniach dotyczących administracji okręgu. To w dużej mierze zasługa autorów innych publikacji – większość jednostek ma bowiem swoje zarysy historyczne, szlaki zostały już zatem przetarte. W obsadzie 26 pp brakuje ppłk. Andrzeja Bogacza. Najgorzej wypadają wykazy 6 daplot i oddziałów taborowych. Majorowi Janu-szowi Góreckiemu (6 batalion pancerny) autor przedłużył dowodzenie o rok, kosztem następcy. Najlepszy „bonus” przypadł jednak ppłk. Franciszkowi Bałaszeskulowi, który zdaniem p. Ostanka (tabela s. 274) dowodził 6 bsan od 24 lipca 1928 do września 1939 r. Oznacza to, że podpułkownik niemal 8 lat stał na czele nieistniejącej od 1931 r. jednostki!

Wspomniane przez autora (s. 269) oddanie baraków wojskowych przez 19 pp w 1935 r. nie oznaczało polepszenia sytuacji lokalowej tej jednostki. Teren był własnością miasta, a wojsko było jego czasowym użytkownikiem. Władze cywilne upomniały się o swoje i otrzymały to. Zresztą stan owych baraków urągał wszelkim normom kwaterunkowym, więc 19 pp pozbył się ich bez większego żalu. Wymieniona 6 kompania szkolna łączności była zakwaterowana w tym obiekcie przed 19 pp, nie zaś po nim, a w chwili oddawania baraków stacjonowała już (co najmniej od 1932 r.) w Krasnymstawie.

Wątpliwości budzi informacja o rzekomym powstaniu we Lwowie dla podoficerów nad-terminowych Szkoły Mechaników Młodszych Lotnictwa (s. 277). Z kontekstu wynika, że była to szkoła podoficerska. Nic bardziej mylnego. Prawdopodobnie chodzi tu o utworzoną w 1929 r. przez LOPP Szkołę Mechaników Lotniczych w Skniłowie. Owszem, w organizo-wanych tam kursach brali udział pracownicy warsztatów 6 pl, a niektóre wykłady prowadzili oficerowie tego pułku, nie zmieniało to jednak cywilnego charakteru placówki. Szkoda, że autor ani jednym zdaniem nie napomknął o Korpusie Kadetów nr 1 we Lwowie, mimo że trochę miejsca poświęcił w tekście na omówienie ogólnych założeń szkół kadeckich (s. 278). Sprostowania wymaga też informacja o strukturach dowodzenia garnizonami. Mianowicie,

133


w omawianym okresie na obszarze OK VI komendę miasta miał tylko Lwów, Stanisławów – komendę placu, a pozostałe garnizony miały etatowych oficerów placu (s. 280).

W całkiem dobrym opisie pracy oświatowej okręgu autor wymienił Powszechny Teatr Żołnierski we Lwowie (s. 288), ale i tu wkradł się drobny błąd. Mianowicie, rtm. Kazi-mierz Burnatowicz nie był kierownikiem teatru, ale przedstawicielem komendy miasta w zarządzie tej placówki. Sam teatr mieścił się przy ul. Tadeusza Rutowskiego pod nume-rem 22, a nie 1.

W pomieszczonej na s. 294 obsadzie 6 OU WFiPW za lata 1928–1939 (pojawia się ona dopiero teraz, mimo że o powstaniu tego urzędu była mowa wcześniej) są standar-dowe uchybienia takie, jak: błędna datacja, braki osobowe itp. Przy omówieniu prac Towarzystwa Przyjaciół Huculszczyzny (s. 300) warto byłoby wymienić uczestniczących w nich oficerów DOK, a przede wszystkim gen. bryg. Bolesława Popowicza, który zasia-dał w radzie organizacji, a także gen. bryg. Waleriana Czumę – członka władz oddziału lwowskiego.

Podana liczba 14 szkół, którymi opiekowało się wojsko w DOK VI (s. 303) jest znacznie zaniżona. Każdy pułk miał pod swymi skrzydłami z reguły po dwie szkoły, np. 26 pp – dwie w powiecie gródeckim, 19 pp – dwie w powiecie rawskim, 5 pal – jedną w powiecie lwowskim i jedną w powiecie bóbreckim, Wojskowy Sąd Okręgowy nr VI – jedną w po-wiecie sokalskim, 6 daplot – jedną w powiecie lwowskim, itd.

W podsumowaniu rozdziału napotykamy na dziwnie brzmiące zdanie: w ciągu 15 lat przywyknięto do obecności wojska na tym obszarze (s. 307). Czy wcześniej, we wschodniej części Królestwa Galicji i Lodomerii nie było wojska, żeby ludność musiała oswajać się z jego obecnością?

W ostatnim rozdziale (VI), poświęconym zabiegom czynionym przez DOK w obliczu narastającego zagrożenia wojennego, przedmiotem uwagi autora są kwestie związane z Obroną Narodową (ON), działaniami dywersyjnymi na Zakarpaciu, strukturą OK oraz mobilizacją. W opisie powstających jednostek ON (s. 312) należałoby podać przybliżone daty ich utworzenia, a także obsadę personalną. W schemacie organizacji oddziałów ON w latach 1937–1939 (s. 313) mamy sprzeczność: skoro bowiem I batalion został ulokowa-ny w całości we Lwowie, to nie mógł być przydzielony gospodarczo do 26 pp, tak jak i II batalion ON z Gródka Jagiellońskiego – do 40 pp. Czy rzeczywiście, jak twierdzi p. Osta-nek, pierwszą fazę budowy wszystkich struktur ON zakończono dopiero na początku 1939 r.? W I Lwowskim Batalionie ON obsadę stanowisk skompletowano już na jesieni 1937 r., a i prace w garnizonie przez następne 2 lata nie były zawieszone.

Poruszona przez autora akcja na Zaolziu (s. 316–317) była dla OK VI istotna, i to nie tylko ze względu na możliwość udzielenia pomocy Czechosłowacji przez ZSRR, ale przede wszystkim dlatego, że uczestniczyły w niej jednostki z OK VI. Szkoda, że w omó-wieniu rewindykacji Zaolzia wątek ten został zupełnie pominięty. W opisie akcji „Łom” (s. 320–321) mowa jest o Rusi Zakarpackiej i likwidacji tego tworu, ale nie ma wzmianki o jego powstaniu. Oficjalnie to przecież nadal był obszar Czechosłowacji. Dla OK VI było to niezmiernie ważne, a to przede wszystkim przez wzgląd na problem ukraiński, co zresztą autor dostrzegł.

Nowa organizacja DOK na stopie pokojowej z 4 maja 1939 r. (s. 323) rzeczywiście prze-widywała utworzenie nowych etatów: Szefostwa Łączności, Szefostwa Samochodowego, Szefostwa Saperów, doradcy prawnego, zastępcy dowódcy, kwatermistrza, autor jednak

134


nie napisał, czy rzeczywiście powstały. Podał jedynie nazwisko szefa służby samocho-dowej i zastępcy dowódcy. Brak źródeł archiwalnych do obsad nowej struktury OK VI daje historykom pole do wielu spekulacji. Czy aby na pewno zdążono przed Wrześniem wprowadzić ją w życie w OK VI? Tu znów mamy do czynienia z pewną niekonsekwencją: płk dypl. Ludwik Rudka (tym razem imię właściwe) występuje jako szef sztabu (i słusznie), a w tabeli na s. 252 został tej funkcji „pozbawiony”. Poprawna nazwa referatu przeciw-wywrotowego, wchodzącego w skład Samodzielnego Referatu Informacyjnego, to Referat Przeciwwywiadowczy (s. 326). Bezskutecznie próbuję się doszukać na obszarze OK VI choćby jednego sanatorium wojskowego, które mogłoby podlegać rozkazom szefa sani-tarnego okręgu, a tymczasem autor używa tu liczby mnogiej (?) I kolejne pytanie: która służba miała siedzibę rejonu tarnopolskiego umieszczoną we Lwowie?

Wartościowe poznawczo są partie tekstu poświęcone przygotowaniom do wojny. Autor opisał w nich wiele dotychczas mało znanych zabiegów dowództwa okręgu. Szkoda jed-nak, że świadczące o ofiarności społeczeństwa Małopolski Wschodniej przykłady prze-kazywania broni wojsku dotyczą tylko Lwowa (s. 336). Przecież w innych garnizonach zbiórki na Fundusz Obrony Narodowej dawały również dobre rezultaty. Szersze spoj-rzenie zaprezentował p. Ostanek przy omawianiu kwestii OPL – tu potrafił wyjść poza granice Lwowa (s. 340–342). Ujęcie najbardziej całościowe znajdujemy jednak w podroz-dziale dotyczącym przebiegu mobilizacji w okręgu. Znalazło się tu bowiem miejsce nie tylko na omówienie sytuacji w oddziałach 5 DP, wraz z występującymi tu trudnościami (s. 352–356), ale też na wyczerpujący opis przebiegu akcji w pozostałych jednostkach OK VI. To chyba najlepsza część opracowania. Autorowi udało się zachować odpowiednie proporcje między przekazem dotyczącym Lwowa a opisem poświęconym innym garnizo-nom. Widać też pracę badawczą, a nie tylko bezrefleksyjne przepisywanie z powszechnie dostępnych i znanych publikacji.

W podsumowaniu trzeba stwierdzić, że praca p. Ostanka jest pierwszym opracowaniem traktującym w sposób całościowy o dziejach OK VI, wnosi tym samym pewną wartość po-znawczą do historiografii Wojska Polskiego II Rzeczpospolitej. Można polecić ją zarówno tym, którzy dopiero rozpoczynają zgłębianie problematyki administracji wojskowej, jak i miłośnikom południowo-wschodnich kresów, chcącym poznać, nawet pobieżnie, historię wojska na tych ziemiach. Jeśli jednak książka trafi do rąk bardziej wymagającego znawcy dziejów polskiej wojskowości, to będzie on rozczarowany mnogością błędów merytorycz-nych, słabą znajomością personaliów (w tym oficerów władz okręgu!), a także bezkrytycz-nym spojrzeniem autora na opisywaną rzeczywistość historyczną. Powstał bowiem pomni-kowy, znacznie odbiegający od rzeczywistości, wizerunek okręgu wojskowego – struktury administracyjnej, której funkcjonowanie było wypadkową wielu okoliczności, w tym przede wszystkim działań ludzkich, z natury rzeczy ułomnych, niewolnych od błędów, uchybień i porażek. Tymczasem według p. Ostanka w dziejach OK VI prawie wszystko zasługuje na pochwałę, a zdawać by się mogło, że czasy pisania historii „ku pokrzepieniu serc”, dawno już minęły. Moim zdaniem, zamieszczenie opisu np. zdrady jednego z szefów sztabu okręgu (zainteresowani wiedzą o kogo chodzi; szkoda, że autor nie wie!) czy skandalu towarzy-szącego odejściu ze stanowiska szefa jednego z duszpasterstw w niczym nie zaszkodziłoby obrazowi OK VI. Może nawet przydałoby mu cech normalności i nieco bardziej ludzkiego, a więc realistycznego wymiaru. Tymczasem autor namalował obraz lwowskiego okręgu kor-pusu, nadużywając przy tym barwy różowej, ze szkodą dla innych, występujących w naturze

135


mniej radosnych kolorów. Jak ognia unikał ocen krytycznych, stanowiących przecież prze-jaw samodzielności myślowej badacza. Nie zachował więc postawy historyka, który potrafi się zdobyć na wolny od emocjonalnego zaangażowania dystans do opisywanej minionej rzeczywistości.

Nieco za bardzo p. Ostanek skoncentrował się w swoim tekście na garnizonie lwowskim. Jest to o tyle zrozumiałe, że właśnie tam znajdowała się siedziba władz okręgu, tam też stacjonowało wiele oddziałów liniowych, a także różnorakich instytucji i struktur wojsko-wych. Zatem i źródeł archiwalnych dostatek. Ale nawet uwzględniwszy te okoliczności, trudno się pozbyć wrażenia, że autor wyraźnie faworyzuje w swej narracji Lwów, co odby-wa się kosztem prowincjonalnych garnizonów. Praca wojskowa w tych garnizonach szła przecież w tym samym kierunku, aczkolwiek wymagała pokonywania o wiele większych trudności niż w stolicy okręgu. Zachwianie proporcji jest tu zauważalne i chyba przesadne. Należy zgodzić się z autorem, który we wstępie stwierdził że praca nie stanowi pełnej mo-nografii OK VI (s. 17). Może jednak stanowić dobrą podstawę do dalszych, pogłębionych i bardziej specjalistycznych prac badawczych.

Na zakończenie chciałbym jeszcze dodać, że doceniam konsekwentne łamanie przez autora kryterium tzw. poprawności politycznej, co przejawia się używaniem w całej pracy nazwy Małopolska Wschodnia. Jest to szczególnie cenne wobec dzisiejszego, paranoicz-nego wręcz przewrażliwienia na punkcie Ukrainy oraz dominacji w dyskursie publicznym doktryny „made in Maisons Laffitte”.

Jacek Miliński

Pierwsza biografia generała Galicy

Aleksandra Anna Kozłowska, Góral generałem. Andrzej Galica. Biografia żołnierza, polityka i lite-rata, Łódź 2013

Autorka książki, wydanej przez Dom Wydawniczy Księży Młyn, jest archeologiem i historykiem (doktor nauk humanistycznych), absolwentką Wydziału Filozoficzno-Hi-storycznego Uniwersytetu Łódzkiego. Napisane przez nią, blisko 600-stronicowe dzieło zasługuje na uwagę przede wszystkim z uwagi na jego bohatera. Generał Andrzej Galica

– jeden z najsłynniejszych legionistów, a jednocześnie aktywny działacz polityczny i spo-łeczny, inżynier i literat – nie doczekał się do tej pory całościowej biografii.

Autorka słusznie przyjęła w pracy układ chronologiczno-rzeczowy, gdyż takie wła-śnie ujęcie umożliwia klarowne przedstawienie różnorodnej działalności generała. Treść książki została ujęta w 10 rozdziałach. Rozdział pierwszy, zatytułowany Poddany Najja-śniejszego Pana, obejmuje lata szkolne i studenckie Andrzeja Galicy, początki jego pracy zawodowej jako inżyniera oraz działalność w ruchu strzeleckim. W rozdziale drugim (Legionowym szlakiem) autorka omówiła służbę Galicy w Legionach Polskich podczas I wojny światowej, ze szczególnym podkreśleniem okresu dowodzenia I batalionem 4 pp, a następnie 6, 3 i 4 pp Legionów. Rozdział trzeci (Gdy kształtowano granice) obejmu-je początki służby Galicy w Wojsku Polskim, okres tworzenia jednostek podhalańskich,

136


zaangażowanie bohatera w sprawy związane z konfliktem polsko-czechosłowackim na Spiszu i Orawie oraz jego udział w wojnie 1920 r. w roli dowódcy 21 Dywizji Piecho-ty Górskiej. Rozdział czwarty (Na czele 21 Dywizji Piechoty) traktuje – o służbie Gali-cy od chwili powrotu z frontu do sierpnia 1926 r. W rozdziale piątym, zatytułowanym Dowództwo Okręgu Korpusu w Przemyślu, autorka przedstawiła służbę swego bohatera na stanowisku dowódcy Okręgu Korpusu X Przemyśl. W następnych rozdziałach zosta-ła omówiona działalność polityczna Galicy jako posła i senatora związanego z obozem pomajowym (rozdział szósty pt. Na arenie politycznej) oraz jego aktywność społeczna, głównie w Związku Podhalan, Związku Legionistów i w Zrzeszeniu Inteligencji Ludowej i Przyjaciół Wsi (rozdział siódmy pt. W życiu społecznym). Rozdział ósmy (W świecie literatury, architektury i sztuki) dotyczy działalności kulturalnej, zwłaszcza pisarskiej Ga-licy (był on autorem m.in. dramatów i powieści), a także jego zainteresowań architekturą i malarstwem. W rozdziale dziewiątym (Prywatne oblicze) autorka omówiła jego życie osobiste i rodzinne. Rozdział dziesiąty (U kresu życiowej wędrówki i co po niej zostało) obejmuje ostatnie lata życia generała, a zwłaszcza jego pobyt w powstańczej Warszawie. W rozdziale tym autorka ukazała też miejsce gen. Galicy w tradycji i pamięci potomnych.

Materiał źródłowy do książki autorka pozyskała z wielu archiwów, bibliotek i muzeów, m.in.: z Centralnego Archiwum Wojskowego (CAW), z archiwów państwowych w Kra-kowie, Łodzi, Piotrkowie Trybunalskim, Przemyślu i Rzeszowie, z Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, a także z Muzeum Ta-trzańskiego w Zakopanem. Zgromadziła też dość bogaty zbiór fotografii, m.in. z Naro-dowego Archiwum Cyfrowego i Muzeum Wojska Polskiego. Wykorzystała wiele źródeł drukowanych, wspomnień, opracowań i utworów literackich.

Mimo trudności w dostępie do niektórych źródeł, zwłaszcza dotyczących Legionów Polskich (CAW jest obecnie zamknięte) autorka przygotowała solidne opracowanie. Pozo-staje mieć nadzieję, że ewentualne kolejne wydanie książki zostanie wzbogacone o źródła dzisiaj niedostępne. Szkoda wszakże, że p. Kozłowska nie wykorzystała opracowania Mar-ty Walak pt. Niepodległością naznaczeni. Z dziejów powstania i walk III Brygady Legionów Polskich 1915–1917 (Bełchatów 2010), będącego pierwszą monografią III Brygady Legio-nów. A przecież Galica – jeden z najważniejszych oficerów III Brygady – jest wielokrotnie przywoływany na kartach tej książki.

Mimo że tekst jest ogólnie dobry, można w nim jednak wychwycić pewne niedociągnię-cia, choć niektóre z nich wyglądają na błędy w druku. Mankamentem wydają się partie zbyt drobiazgowo opisujące (s. 32–33) rozmaite szczegóły, niekoniecznie mające znacze-nie dla tematu i głównego nurtu narracji, jak choćby opisy kar cielesnych stosowanych w galicyjskiej szkole powszechnej czy informacje na temat powodów karania uczniów (rozlanie atramentu, brzydkie pismo itp.). Inne przykłady tego rodzaju, to opis typowego góralskiego jadłospisu, powszechnego w czasach dzieciństwa bohatera książki (s. 31–32), podany z fotograficzną precyzją portret grona nauczycielskiego, z którym Galica zetknął się podczas nauki w krakowskim Gimnazjum Świętej Anny (s. 36–41) czy szczegóło-we omówienie wyglądu Orderu Żelaznej Korony (s. 101), którym odznaczono bohatera biografii. Zasadność umieszczenia w tekście takich informacji jest co najmniej wątpliwa, choć sama autorka podkreśla, że był to z jej strony świadomy zabieg, mający „ubogacić” tekst. Niestety, owo „ubogacanie” odbywa się nie bez szkody dla spraw ważniejszych. Na przykład w opisie szlaku bojowego I batalionu 4 pp Leg., którym dowodził Galica w czasie

137


walk na Lubelszczyźnie i Wołyniu, zostały pominięte pewne istotne elementy, inne zaś – także nie bez znaczenia – zostały potraktowane nazbyt skrótowo. Żeby nie być goło-słownym – po wzmiance o potyczce pod Paskudami i postoju w Kąkolewnicy autorka od razu przechodzi do opisu początków kampanii wołyńskiej, pomijając przy tym prze-kroczenie Bugu i udział czwartaków w walkach w rejonie Wysokiego Litewskiego (s. 84). Także udział w walkach mjr. Galicy jako dowódcy I batalionu 4 pp jest potraktowany dość pobieżnie. Na tej samej stronie znajdujemy informację, że wspomniana wieś Kąko-lewnica, gdzie kwaterowało dowództwo 4 pp, znajduje się w województwie lubelskim. To oczywiście prawda, ale należałoby podać też, a może nawet przede wszystkim, ówczesną (tzn. odpowiadającą okresowi, którego dotyczy narracja) przynależność administracyjną tej wsi. Podobny przykład mamy na s. 268, gdzie autorka wymienia kilka miejscowości, w których doszło do masakry mieszkańców w czasie strajków chłopskich w 1932 r., ale w tym wypadku przynajmniej zaznacza (czego nie uczyniła wcześniej), że ma na myśli obecną przynależność administracyjną tych wsi.

Wspominając o udziale Andrzeja Galicy i Bolesława Roji w pierwszym zebraniu Rady Pułkowników, autorka zgodnie z prawdą pisze o jednolitym stanowisku oficerów I i III Brygady (s. 90). Niestety, zaprzecza temu już w następnym zdaniu: Natomiast dowódcy jednostek wchodzących w skład III Brygady pozostawali w pewnej opozycji (względem postulatów Rady Pułkowników). Zaiste, trudno zrozumieć tę logiczną sprzeczność. Prze-cież Roja i Galica byli, jak zresztą większość oficerów III Brygady, mocno zaangażowani w prace Rady Pułkowników. Dowódcy jednostek wchodzących w skład III Brygady to przecież właśnie płk Roja (4 pp) i dowodzący 6 pp mjr Mieczysław Norwid-Neugebau-er. W opozycji do działań Rady byli oficerowie komendy III Brygady z płk. Wiktorem Grzesickim na czele, ale na pewno nie dowódcy pułków. Być może autorce chodziło o oficerów II Brygady, którzy rzeczywiście zajmowali często stanowisko inne niż pozo-stający pod wpływem Józefa Piłsudskiego oficerowie I i III Brygady. W takim razie wina leży po stronie korekty.

Zdarzają się też w pracy błędy i nieścisłości faktograficzne. Przy opisie działań Legionów pod Rudką Miryńską autorka pisze o rzece Stawek, choć jej właściwa nazwa to Stawok (s. 95). Z kolei z tekstu na s. 97 dowiadujemy się, że uroczyste powitanie legionistów w sto-licy, w grudniu 1916 r., odbyło się na Dworcu Kaliskim kolei warszawsko-wiedeńskiej. Tymczasem Dworzec Kaliski nie przynależał do kolei warszawsko-wiedeńskiej, lecz war-szawsko-kaliskiej. Na tej samej stronie, choć nieco wcześniej, czytamy: Po ogłoszeniu aktu 5 listopada Legiony Polskie wkroczyły do Królestwa, lokując się w Warszawie oraz w Zegrzu. Jest to informacja nieprecyzyjna, gdyż poszczególne jednostki Legionów stacjonowały tak-że w innych miejscowościach, m.in. w Dęblinie, Górze Kalwarii i w twierdzy modlińskiej.

W rozdziale trzecim na s. 157 autorka podaje, jakoby dowodzona przez gen. Galicę 21 DP stacjonowała w rejonie Oszmiany na Białorusi jeszcze przez ponad miesiąc od zawarcia traktatu ryskiego. Na następnej stronie czytamy zaś, że oddziały Galicy dysloko-wano do miejsca stacjonowania (na południu Polski) w grudniu 1920 r., co by oznaczało, że stało się to jeszcze na 4 miesiące przed traktatem ryskim. podpisanym 18 marca 1921 r. Prawdopodobnie w pierwszej z tych informacji (na s. 157) autorka pomyliła traktat ryski z preliminariami pokojowymi, podpisanymi jak wiadomo 12 października 1920 r. Niezbyt fortunne jest też stwierdzenie, że w grudniu 1920 r. 21 Dywizja wróciła do kraju. Raczej należałoby napisać, że wróciła do miejsca stacjonowania – przecież stojąc w okolicach

138


Oszmiany, znajdywała się w ówczesnych granicach Rzeczypospolitej, a nie poza krajem. Na s. 219 dowiadujemy się, że Okręg Korpusu X Przemyśl jako jedyny graniczył z Cze-chosłowacją. Autorka najwidoczniej nie spojrzała na mapę obrazującą podział terytorium kraju na okręgi korpusów. Gdyby to uczyniła, zapewne dojrzałaby, że z państwem tym graniczyły także dwa inne okręgi: krakowski i lwowski. I znów możemy się tylko domy-ślać, że autorce chodziło o to, że poza Czechosłowacją okręg przemyski nie graniczył z żadnym innym państwem. Wymieniony na s. 277 Słowiniec, krakowski kopiec usypany ku czci marszałka Józefa Piłsudskiego, w rzeczywistości nazywa się Sowiniec.

Pomimo wymienionych tu przykładowo mankamentów omawianą pracę należy ocenić pozytywnie. Jest ona bowiem bez wątpienia rezultatem rzetelnego wysiłku badawcze-go autorki, w dodatku zaprezentowanym przystępnym i poprawnym językiem. Można z przekonaniem stwierdzić, że p. Kozłowskiej udało się stworzyć uczciwy, a przy tym wielowymiarowy portret Andrzeja Galicy – jako wojskowego, polityka czy artysty, ale także jako człowieka przeżywającego dole i niedole ludzkiej egzystencji. Wielokierun-kowa aktywność życiowa bohatera sprawiła, że jego biografia nie ogranicza się tylko do sfery historii wojskowości; obejmuje także zagadnienia należące do dziejów politycznych i kręgu historii kultury. Z tego też względu książka spotka się zapewne z zainteresowa-niem nie tylko historyków zawodowych, ale i wszystkich tych, którym są bliskie dzieje polskiej wojskowości w pierwszej połowie XX wieku, ale i w ogóle dzieje ojczyste tego okresu. Z całą pewnością biografia gen. Galicy, poza tym, że godnie upamiętnia jednego z współtwórców i obrońców niepodległości Polski, stanie się ważnym przyczynkiem do dziejów elit wojskowych i politycznych II Rzeczypospolitej.

Damian Kosiński

Nowa książka o Powstaniu Warszawskim

Alexandra Richie, Warszawa 1944. Tragiczne Po-wstanie, Warszawa 2014

Literatura poświęcona Powstaniu Warszawskiemu jest niezwykle bogata i obejmuje niemal wszystkie jego aspekty. W licznych opracowaniach naukowych i wspomnieniach omawiano genezę powstania, jego przebieg, tło polityczne i uwarunkowania międzynaro-dowe. Mimo wciąż widocznego braku wielu opracowań cząstkowych o charakterze mono-graficznym, w ciągu minionego 70-lecia opublikowano liczne prace syntetyczne. Chociaż nie są one wolne od licznych niedostatków, wynikających przede wszystkim z ograni-czonego dostępu do materiałów źródłowych, do dziś najbardziej wartościowe pozostają wydane kilkadziesiąt lat temu dzieła Adama Borkiewicza, Jerzego Kirchmayera, Hannsa von Krannhalsa, Jana Ciechanowskiego czy też zbiorowa praca sygnowana przez Komisję Historyczną b. Sztabu Głównego w Londynie1. Co ciekawe, widoczny w ostatnich dwóch

1 Zob.: A. Borkiewicz, Powstanie Warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej, Warszawa 1957, J. Kirchmayer, Powstanie Warszawskie, Warszawa 1959, H. von Krannhals, Der Warschauer Aufstand 1944, Frankfurt 1962; J. Ciechanowski, Powstanie Warszawskie. Zarys podłoża politycznego i dyplomatycznego, Warszawa 1984; Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 3, Armia Krajowa, Londyn 1950.

139


dekadach zanik, z nielicznymi tylko wyjątkami2, badań nad tematyką Powstania War-szawskiego nie skutkował brakiem poświęconych mu nowych publikacji. Jest wręcz prze-ciwnie – kolejnym obchodom rocznicowym towarzyszy publikowanie nie tylko literatury wspomnieniowej, ale i opracowań całościowych, tak popularnych, jak i naukowych. Część z nich ma jednak charakter wtórny i z różnym skutkiem jedynie powiela ustalenia histo-ryków sprzed kilkudziesięciu lat. Częstokroć można odnieść wrażenie, że wielu współcze-snych autorów z uporem godnym lepszej sprawy nie ustaje w natarczywym prezentowaniu znanych już przecież w literaturze przedmiotu różnych wersji przyczyn, przebiegu, jak i skutków wydarzeń rozgrywających się w Warszawie latem 1944 r. Ich prace nierzadko grzeszą jednostronnym doborem źródeł i literatury, co w wielu wypadkach wynika także z koniunkturalnego podejścia do podejmowanego tematu. Licznie występujące w tych pracach błędy faktograficzne świadczą zaś nie tylko o braku wcześniejszych studiów nad daną tematyką, nienajlepszym przygotowaniu merytorycznym i warsztatowym autorów, ale też są zapewne skutkiem presji czasu – dążenia za wszelką cenę, by praca zdążyła się ukazać przed kolejnymi obchodami rocznicowymi. Obserwując w ostatnich latach coraz częściej występujące zjawiska o tym charakterze, można zadać sobie pytanie, czy w ogóle należy zwracać uwagę na wspomniane, ułomne warsztatowo publikacje, gdy na rynku księgarskim wciąż dominują rzetelne, wartościowe poznawczo opracowania.

Do której z tych kategorii należy zaliczyć ostatnią książkę Alexandry Richie, zatytuło-waną Warszawa 1944. Tragiczne powstanie, której anglojęzyczna wersja z 2013 r. została wydana po polsku (w tłumaczeniu Zofii Kunert) w Warszawie w 2014 r., w przededniu 70. rocznicy wybuchu walk w stolicy? Na to pytanie spróbuję odpowiedzieć w sposób mniej czy bardziej pośredni w niniejszej recenzji.

Szum marketingowy towarzyszący ukazaniu się tej pracy swoją intensywnością dorów-nywał, a być może nawet przewyższał zabiegi promocyjne czynione w ostatnich latach wokół prac poświęconych Powstaniu Warszawskiemu takich autorów, jak m.in. Norman Davies3 czy Nikołaj Iwanow4. Charakterystyczne, że przy pojedynczych tylko głosach kry-tycznych5, prace te niezwykle szybko zostały wykreowane przez media – o dziwo wspie-rane przez środowisko historyczne – jako niezwykle wartościowe, wręcz fundamentalne dla tematyki powstańczej. Podobne zjawisko daje się zaobserwować także i w wypadku omawianej publikacji. Zewsząd rozlegają się jednobrzmiące, przesycone bezkrytyczną aprobatą głosy historyków i publicystów. Znakomita książka – czytamy zamieszczoną na okładce opinię cenionego polskiego historyka – chyba najlepsza, jaką o powstaniu czytałem. Autorka imponuje erudycją, wplata powstanie w historię powszechną drugiej wojny światowej, sprawnie wykorzystuje źródła, jest doskonale zorientowana w stanie badań i przede wszystkim wyśmienicie opowiada.

Niestety, po lekturze książki nie mogę podzielić tej niezwykle pochlebnej opinii. Może tylko poza stwierdzeniem, że rzeczywiście autorka ma dar umiejętnego (aczkolwiek zda-rzają się w tekście potknięcia językowe – być może wynikłe z tłumaczenia), trzymają-cego w napięciu pisania o rzeczach trudnych, często tragicznych, a nawet drastycznych.

2 Zob. m.in. K. Komorowski, Bitwa o Warszawę’44. Militarne aspekty Powstania Warszawskiego, Warszawa 2004.3 Zob. N. Davies, Powstanie’44, Kraków 2004.4 Zob. N. Iwanow, Powstanie Warszawskie widziane z Moskwy, Kraków 2010.5 G. Jasiński, Historyk brytyjski o Powstaniu Warszawskim 1944 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2004, nr 3, s. 249–262; N. Bączyk, Dobre intencje to za mało..., ibidem 2010, nr 3, s. 210–223.

140


Alexandra Richie, absolwentka St Antony’s College w Oxfordzie, doktor nauk humani-stycznych, od wielu lat zajmuje się badaniem i upowszechnianiem zagadnień dotyczących historii Europy Środkowej i polityki międzynarodowej, w szczególności w czasie II wojny światowej. Warto przy tym dodać, że jest autorką wydanej w 1998 r. poczytnej pracy pt. Faust’s Metropolis: A History of Berlin.

Zarówno sam tytuł najnowszej publikacji pani Richie, jak też jednoznaczny i autoryta-tywny charakter zawartych w niej ocen sugerują, że w kolejną „okrągłą” rocznicę powstania pojawiło się syntetyczne dzieło, będące ważkim głosem w dyskursie o tym ciągle budzącym społeczne emocje wydarzeniu. We wprowadzeniu autorka, deklarując cele i charakter pracy, już na początku wprawia czytelnika w pewną konfuzję. Najpierw bowiem pisze: nie ma to być całościowa historia Powstania Warszawskiego (s. 26), a przede wszystkim próba odpowie-dzi na dwa pytania: dlaczego w końcu lipca 1944 r., gdy Niemcy niemal zupełnie opuścili mia-sto (sic!), nagle zdecydowali się do niego wrócić i dlaczego po wybuchu powstania zwalczali je z taką zawziętością? (s. 26). Potem zaś uzupełnia: (jest – G.J.) to historia o tym, co w rzeczy-wistości wydarzyło się latem 1944 roku, szczególnie o stosunkach między Niemcami i Polakami. I dalej: Moim celem jest połączenie wielu rozmaitych czynników związanych z powstaniem, by stworzyć jego syntetyczny (podkreśl.– G.J.) obraz (s. 26). Czymże wobec powyższych deklara-cji jest najnowsza praca o Powstaniu Warszawskim? Próbą odpowiedzi na wybrane pytania czy też stworzenia całościowego, syntetycznego obrazu polsko-niemieckiej bitwy o stolicę Polski latem 1944 r.? Brak jasności co do charakteru pracy, niemożność zakwalifikowania jej do konkretnego gatunku znacznie utrudnia sformułowanie jednoznacznej oceny meto-dologicznych aspektów tego obszernego, liczącego 765 stron dzieła.

Książka została napisana w układzie chronologiczno-problemowym i podzielona na 12 poprzedzonych wstępem rozdziałów. Liczące przeszło 100 stron podsumowanie, będą-ce de facto epilogiem, zawiera notę odautorską, podziękowania, przypisy, bibliografię oraz indeks nazwisk. Zamieszczony na końcu pracy wykaz materiałów, które stanowią podsta-wę źródłową publikacji, uzupełniony obszerną literaturą przedmiotu, sugeruje niezwykłą erudycyjność autorki, a ponadto sprawia wrażenie, że formułowane w tekście sądy mają solidną podbudowę w różnorodnych źródłach i publikacjach.

Imponować może wykaz obejmujący 14 placówek archiwalnych, z których autorka czer-pała materiały źródłowe. Warte przy tym podkreślenia jest wykorzystanie przez nią – co jest rzadkością wśród historyków badających dzieje Powstania Warszawskiego – zbiorów Bundesarchiv, Berlin Lichterfelde (BA-B) i Bundesarchiv-Militärarchiv we Fryburgu Bry-zgowijskim (BA-MA). Niestety, przy bliższym przyjrzeniu się tokowi narracji okazuje się, że autorka tylko częściowo wykorzystała znajdujące się tam dokumenty. Niewielka liczba odwołań w tekście oraz posługiwanie się przez nią przestarzałymi, nieaktualnymi już od przynajmniej 20 lat sygnaturami – wszystko to upoważnia do przypuszczenia, że autorka nie przeprowadzała w tych placówkach samodzielnych badań, a wykorzystany przez nią materiał źródłowy pochodzi wyłącznie ze zbiorów (z oczywistych względów fragmen-tarycznych) Władysława Bartoszewskiego6. Co więcej, większość z nich jest historykom doskonale znana. Duża ich część była już bowiem publikowana przed kilkudziesięcioma laty7, inne są zaś dostępne w postaci tzw. mikrofilmów aleksandryjskich. Do tych ostatnich 6 Autorka w nocie odautorskiej zaznacza wręcz, że materiały do książki zbierała przez 8 lat, choć główny ich zrąb stanowią zbiory udostępnione jej przez teścia, Władysława Bartoszewskiego.7 Zob. m.in.: Dziennik działań niemieckiej 9 Armii, tł. i oprac. J. Matecki, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1969, z. 15,

141


sporadycznie, stosując niejednolity zapis, odwołuje się autorka. Powołuje się przy tym na zbiory National Archives and Records Administrations oraz nieistniejącego od 2001 r. Wojskowego Instytutu Historycznego (WIH, a nie jak widnieje w wykazie „WHI”).

Należy w tym miejscu zauważyć, że zbiór dotyczący Powstania Warszawskiego, a wcho-dzący w skład tzw. Materiałów i Dokumentów Wojskowego Instytutu Historycznego (MiD WIH)8, nie ograniczał się jedynie do wspomnianej kolekcji mikrofilmów aleksandryjskich, ale także zawierał najobszerniejszy w kraju i niezwykle wartościowy zestaw dokumen-tów, relacji i wspomnień, a także referatów materiałowych, opracowań i recenzji. Niestety, autorce nie udało się do tego zasobu dotrzeć. Nie wykorzystała też żadnych materia-łów znajdujących się w równie ważnych dla podjętej tematyki placówkach takich, jak: Studium Polski Podziemnej w Londynie, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce czy The National Archives. Mate-riały z pozostałych placówek, które gromadzą źródła do Powstania Warszawskiego, m.in. takich, jak: Archiwum Akt Nowych, Instytut Pamięci Narodowej czy Muzeum Powstania Warszawskiego, są przywoływane sporadycznie. W dodatku źródła te w większości były już wykorzystywane przez badaczy, na których ustalenia powołuje się zresztą autorka. Tym bardziej więc dziwi zamieszczona we wprowadzeniu fraza, stanowiąca w pewnym sensie ocenę stanu badań nad tą tematyką: W Polsce sztucznie narzucone milczenie na temat powstania skończyło się natychmiast po upadku komunizmu w 1989 roku. Było tak, jakby po trwającej długo wymuszonej ciszy wybuchł gejzer wspomnień, a losy powstania stały się centralnym punktem życia miasta (s. 25). Jest to pogląd tyleż powszechny, co nieprawdziwy. Co gorsza, ulegając mu, autorka neguje tym samym bogaty dorobek kom-batantów, a także wielu rzetelnych badaczy, w tym autorów wspomnianych wcześniej fundamentalnych prac o powstaniu. Trudno doprawdy dociec przyczyn tak radykalnego, a przy tym tak rażąco niesprawiedliwego osądu, w dodatku wyrażonego przez autorkę, która rzekomo od lat zajmuje się badaniami nad tematyką powstańczą. Wydaje się, że jedną z tych przyczyn może być wspomniana już niedostateczna znajomość archiwaliów, ale i budzące duże zastrzeżenia wykorzystanie literatury przedmiotu. Świadczą o tym nie tylko rażące błędy merytoryczne, ale także zamieszczony w pracy wykaz wykorzystanych publikacji. Brak w nim np. wspomnianej syntezy Komisji b. Sztabu Głównego czy też również wzmiankowanej pracy Krannhalsa. Nie ma śladu wykorzystania wielu cennych wydawnictw źródłowych9, a także podstawowych opracowań monograficznych zarówno tych dotyczących poszczególnych zgrupowań, jak i przede wszystkim dzielnic, obwodów i rejonów10. Warto w tym miejscu zauważyć, że mimo wspomnianego skoncentrowania

s. 76–130; H. von Krannhals, op. cit.; Powstanie Warszawskie 1944 w dokumentach z archiwów służb specjalnych, red. P. Mierecki, W. Christoforow, Warszawa–Moskwa 2007; M. J. Kwiatkowski, „Tu mówi powstańcza Warszawa”... Dni powstania w audycjach Polskiego Radia i dokumentach niemieckich, Warszawa 1994. Zob. też przyp. 9.8 W latach 1997–2001 materiały dotyczące Powstania Warszawskiego były przechowywane w Wojskowym Instytucie Historycznym Akademii Obrony Narodowej, a w latach 2002–2009 w Wojskowym Biurze Badań Historycznych. Od 2010 r. znajdują się one w Centralnym Archiwum Wojskowym.9 Zob. m.in.: Dokumenty do kapitulacji powstania warszawskiego, oprac. S. Płoski, „Najnowsze Dzieje Polski” 1960, t. 4; Niemieckie materiały do historii Powstania Warszawskiego, oprac. S. Płoski, Warszawa 1959; Mocarstwa wobec powstania. Wybór dokumentów i materiałów, oprac. M. M. Drozdowski i in., Warszawa 1994; Raporty i meldunki niemieckiej policji o Powstaniu Warszawskim 1944 roku, oprac. J. Franecki, H. Kisiel,

„Teki Archiwalne” 1978, t. 17, s. 75–105.10 Zob. m.in.: T. Grigo, Na Górnym Czerniakowie, Warszawa 1979; A. Przygoński, Powstanie Warszawskie

142


uwagi na działaniach strony niemieckiej, autorka nie zdołała dotrzeć również do niektó-rych wartościowych publikacji poświęconych tej tematyce. Na przykład tylko częściowo wykorzystała ustalenia Norberta Bączyka, autora poświęconych tej tematyce licznych publikacji naukowych i popularnonaukowych. Alexandra Richie sięgnęła jedynie po an-gielskie tłumaczenie jego książki11. Warto dodać, że od 2004 r., tj. od czasu ukazania się polskojęzycznej wersji książki tego autora, opublikował on kilkadziesiąt osadzonych w tej tematyce artykułów, w których wykorzystał wiele nowych dokumentów proweniencji niemieckiej i rosyjskiej. Tym bardziej więc nieuwzględnienie tego dorobku, szczególnie w świetle sformułowanych przez autorkę pytań badawczych pracy, należy traktować jako znaczne uchybienie.

Wspomniany wykaz literatury, zawierający imponującą liczbę przeszło 400 samych tylko pozycji zwartych, nie obejmuje zatem publikacji dla tematu ważnych. Co więcej, wątpliwości budzi wykorzystanie przez autorkę także i tych prac, które zostały w wykazie zamieszczone. Niestety, coraz częściej w opracowaniach historycznych daje się zauważyć swoistą manierę polegającą na zamieszczaniu w bibliografii nie tylko tych publikacji, które rzeczywiście zo-stały wykorzystane w pracy, ale wszystkich dotyczących opisywanej tematyki. Zdaje się, że z manierą tą mamy do czynienia także w książce pani Richie. W bibliografii wymienia ona bowiem książki, których treść pozostaje w sprzeczności z tym, co autorka napisała sama, przy czym w żaden sposób nie odnosi się ona do tych ewidentnych rozbieżności. Tak się składa, że jestem autorem monografii II Obwodu Okręgu AK Warszawa, z tego względu kwestia ta zwróciła moją szczególną uwagę właśnie w odniesieniu do partii tekstu poświę-conych powstańczym dziejom Żoliborza (wrócę do tego szerzej w dalszej części recenzji)12. Duże nieścisłości pojawiają się także w opisie wydarzeń rozgrywających się latem 1944 r. na Mokotowie, mimo że poświęcona tej dzielnicy fundamentalna praca Lesława Bartelskiego figuruje w bibliografii13. Podobne spostrzeżenia nasuwają się w trakcie lektury tych fragmen-tów pracy, w których autorka omawia przebieg forsowania Wisły przez pododdziały 1 Armii Wojska Polskiego w drugiej połowie września 1944 r. Mimo umieszczenia w bibliografii podstawowej dla tematu książki Józefa Margulesa14, autorka naświetla tę kwestię w sposób niepełny, a w dodatku ogranicza narrację do wydarzeń rozgrywających się na Czerniakowie, co prowadzi do wypaczenia znaczenia i charakteru opisywanych działań. Nie inaczej jest w wypadku nader obszernie omawianej kwestii Żydów w Warszawie, choć autorka dekla-ruje znajomość najpoważniejszej jak dotąd pracy dotyczącej tej tematyki autorstwa Barbary Engelking i Dariusza Libionka15. Niestety, tego typu przykłady można by mnożyć.

Wątpliwości budzi również zamieszczenie w bibliografii wyboru z posiadanych przez autorkę zbiorów prasy podziemnej kolportowanej w Warszawie w czasie powstania, tj. od 1 sierpnia do 5 października 1944 r. Szacuje się, że w ciągu dwóch miesięcy walk

w sierpniu 1944 r., t. 1–2, Warszawa 1980; A. Żurowski, W walce z dwoma wrogami, Warszawa 1991; J. Sawicki, „Obroża” w konspiracji i Powstaniu Warszawskim: dzieje Armii Krajowej na przedpolu Warszawy, Warszawa 2002; J. Krzyczkowski, Konspiracja i powstanie w Kampinosie 1944, Warszawa 1962.11 N. Bączyk, Warszawa 1944, Warszawa 2004.12 G. Jasiński, Żoliborz 1944. Dzieje militarne II Obwodu Okręgu Warszawa AK w Powstaniu Warszawskim, Pruszków 2008.13 L. Bartelski, Mokotów 1944, Warszawa 198614 J. Margules, Przyczółki warszawskie. Analiza i ocena działań I AWP w rejonie Warszawy we wrześniu 1944 r., Warszawa 1962.15 B. Engelking, D. Libionek, Żydzi w powstańczej Warszawie, Warszawa 2009.

143


w różnym czasie wydawano ok. 170 tytułów prasowych. Prawie 100 z nich stanowiły pisma powstałe już po wybuchu powstania, pozostałe zaś były kontynuacją wydawanych wcześniej druków konspiracyjnych. Stąd też zamieszczenie wykazu 24 tytułów, w więk-szości zresztą dość przypadkowych, niecytowanych w pracy ani też niewykorzystywanych w inny sposób, wydaje się bezzasadne. Czyżby jedynie chodziło o sztuczne powiększenie bibliografii, mające stworzyć wrażenie niezwykle erudycyjnego charakteru książki?

Można odnieść wrażenie, że niewystarczające opanowanie literatury przedmiotu au-torka usiłuje zamaskować, stosując liczne odniesienia zarówno do dziejów Polski, jak i do historii powszechnej. Nawiązuje przy tym nader często do tragicznych losów narodu żydowskiego oraz konstruuje wielowątkowe dygresje na temat poszczególnych postaci historycznych, w tym przede wszystkim funkcjonariuszy aparatu represji III Rzeszy odpo-wiedzialnych za hekatombę Warszawy. Tak skonstruowana narracja spełniałaby być może wspomnianą funkcję maskującą, gdyby nie popełnione przez autorkę liczne rażące błędy merytoryczne, obnażające jej braki w znajomości podstawowych zagadnień historycznych, a przede wszystkim tych, które dotyczą dziejów Armii Krajowej i szerzej – historii Polski w latach ostatniej wojny.

Już z pierwszych stron wprowadzenia dowiadujemy się, jakoby scalona do 1942 r. Ar-mia Krajowa (sic!) była najliczniejszą (sic!) podziemną armią w Europie (s. 15). Niestety, w tej ostatniej kwestii autorka ulega lansowanym powszechnie, aczkolwiek niewątpliwie miłym sercu Polaka mitom. Wziąwszy bowiem pod uwagę liczebność i zakres działań partyzantki radzieckiej, jugosłowiańskiej, francuskiej czy nawet greckiej, właściwsze by-łoby pisanie o AK jako o jednej z najliczniejszych armii podziemnych w okupowanej Europie16. O ile jednak powyższą kwestię można od biedy potraktować jako dyskusyjną, o tyle całkowicie nieuprawnione jest twierdzenie, jakoby trwający od 1939 r. proces sca-leniowy zbrojnego podziemia (kolejno w ramach Służby Zwycięstwu Polski, następnie Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej) zakończył się w 1942 r.17. Podobnie rażące

16 Zob. m.in.: E. Duraczyński, J. J. Terej, Europa podziemna 1939–1945, Warszawa 1974, passim; Polska Podziemna 1939–1945, W. Borodziej i in., Warszawa 1991, passim.17 Pierwsze wytyczne do prowadzenia tego typu działań zostały sformułowane już w „Instrukcji nr 1” z grudnia 1939 r. Niezadowalające postępy akcji scaleniowej skłoniły Naczelnego Wodza do wydania we wrześniu 1941 r. polecenia, by sprawę traktować jako najpilniejszą. Akcja scaleniowa była jednak przedsięwzięciem niełatwym. Hasło scalenia w jednym ośrodku wszystkich sił wojskowych wywoływało obawy wśród stronnictw politycznych, iż w ten sposób wojsko, rzekomo opanowane przez sanatorów, stworzy w podziemiu swego rodzaju dyktaturę wojskową. Dlatego też stronnictwa nie od razu zgodziły się na podporządkowanie swych pionów wojskowych ZWZ, na którego czele do czerwca 1941 r. stał gen. Sosnkowski, uważany za przywódcę sanacji w rządzie gen. Sikorskiego. Największe trudności KG ZWZ–AK miała z podporządkowaniem sobie pionów wojskowych dwóch stronnictw politycznych – Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Narodowego. Socjaliści z WRN – jak o tym już wspomniano – którzy w sojuszu z ZWZ widzieli drogę do osiągnięcia decydującej roli w powojennej Polsce, podporządkowali swoje oddziały wojskowe jako jedni z pierwszych. 15 VIII 1942 r. gen. Sikorski, pragnąc zakończyć akcję scaleniową, wydał rozkaz, w którym stanowczo nakazywał podporządkowanie wszystkich organizacji podziemnych AK, pod groźbą delegalizacji tych, które tego nie uczynią. Rozkaz ten stał się realnym środkiem nacisku na organizacje pozostające poza Armią Krajową, głównie na Bataliony Chłopskie i Narodowe Siły Zbrojne. Rozmowy scaleniowe z Batalionami Chłopskimi zakończono dopiero 30 V 1943 r. Mimo podpisania umowy scaleniowej ludowcy nie zamierzali jednak wywiązać się z niej w pełni i całkowicie wyrzec posiadania własnej siły zbrojnej. Do szeregów AK przekazano część oddziałów taktycznych, bo te tylko obejmowała umowa scaleniowa, a sam proces w praktyce nie został zakończony do końca wojny, mimo wyznaczenia 15 VIII 1944 r. jako ostatecznego terminu zakończenia akcji. Rozmowy ze Stronnictwem Narodowym w sprawie

144


nieścisłości można dostrzec m.in. w opisie działań związanych z operacją „Burza”. Ale-xandra Richie twierdzi np., że pierwszy plan powstania (nieobeznany z tematyką czy-telnik może nawet mylnie domniemywać, że chodzi o Powstanie Warszawskie) został opracowany we wrześniu 1942 r. (s. 167). Nic bardziej błędnego! Idea zbrojnego zrywu przeciwko okupantowi została przecież sformułowana jeszcze jesienią 1939 r. przez Do-wództwo Główne Służby Zwycięstwu Polski w kraju oraz niemalże w tym samym czasie w Paryżu przez Komendę Główną Związku Walki Zbrojnej. Pierwszy plan powstania powszechnego został zaś naszkicowany już w „Meldunku operacyjnym” nr 5418 i był go-towy na początku 1941 r. We wrześniu 1942 r. – o czym wspomina autorka – Komenda Główna AK przesłała do Sztabu Naczelnego Wodza „Raport operacyjny” nr 15419, który wszakże nie był pierwszym planem powstania powszechnego, a jedynie stanowił mody-fikację wspomnianej jego wcześniejszej wersji, dostosowaną do zmieniających się realiów krajowych i międzynarodowych. Należy przy tym zaznaczyć, że podstawowy warunek operacyjny, czyli uzależnienie wybuchu powstania od faktycznego rozkładu niemieckiej armii nie uległ zmianie.

Błędne jest również stwierdzenie autorki, jakoby nowy plan operacyjny pod kryptoni-mem „Burza” dowódca AK gen. Stefan Rowecki miał naszkicować już w lutym 1943 r., a ponadto, że ów plan zakładał rozwój działań w trzech etapach: powstanie we Lwowie i Wilnie, walki na wschód od Wisły i ogólnonarodowe powstanie w całym kraju (s. 168). W rzeczywistości 26 lutego 1943 r. gen. Rowecki wysłał do Sztabu Naczelnego Wodza zupełnie inny dokument, a mianowicie projekt instrukcji w sprawie organizowania wal-ki przeciw Niemcom strefami od wschodu w warunkach przesuwania się frontu przez ziemie polskie20. Niewątpliwie założenia zawarte w tej instrukcji legły u podstaw planu

„Burza”, ale on sam został wypracowany dopiero kilka miesięcy później, po wydaniu „In-strukcji rządu” z 26 października 1943 r.21. Przy tej okazji warto zauważyć, że zarówno w omawianym fragmencie, jak i w pozostałych częściach książki autorka nietrafnie używa naprzemiennie terminów: „powstanie”, „powstanie powszechne” czy nawet „Powstanie Warszawskie”. Ten bardzo częsty błąd popełniany przez autorów zajmujących się tematyką AK, jest o tyle istotny, gdyż wpływa na interpretację faktów mających przemożny wpływ na rozwój wydarzeń w Polsce w 1944 r.

O wiele więcej nieścisłości, stanowiących nierzadko podstawę kontrowersyjnych sądów autorki, widać w rozdziałach poświęconych zarówno okolicznościom wybuchu Powstania

wcielenia Narodowej Organizacji Wojskowej doszły do skutku dopiero w czerwcu 1943 r., a zakończono je w listopadzie tegoż roku. Decyzja podporządkowania NOW doprowadziła do rozłamu w jego szeregach i w konsekwencji do powstania nowej organizacji – Narodowych Sił Zbrojnych. Ostatecznie do AK włączono jednak ok. 70 tys. żołnierzy NOW. Niepowodzeniem też zakończyła się próba scalenia Narodowych Sił Zbrojnych. Formalne podpisanie umowy nastąpiło po wielu perturbacjach dopiero 7 III 1944 r. Do jej pełnej realizacji – wobec sprzeciwu części komendy NSZ – jednak nie doszło. Z tego względu za koniec akcji scaleniowej, w której skutek poza orbitą wpływów AK pozostały w zasadzie tylko nieliczne organizacje wojskowe, które w podziemiu nie miały większego znaczenia, należy uważać 1944, a nie 1942 r., gdy tak naprawdę największe konspiracyjne organizacje pozostawały poza AK18 Zob. Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 2, Londyn 1973, s. 169–174; Armia Krajowa 1939–1945. Wybór źródeł, oprac. A. Chmielarz, G. Jasiński, A. K. Kunert, Warszawa 2013, s. 79–82.19 Zob. „Niepodległość” (Londyn) 1950, t. 2, s. 167–211; Armia Krajowa 1939–1945..., s. 99.20 Zob. Armia Krajowa w dokumentach..., t. 2, s. 422–423.21 S. Zabiełło, Kształtowanie się koncepcji „Burzy”, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1968, nr 1, s. 100–108. Zob. także: Zestawienie rozkazodawstwa dotyczącego akcji „Burza”, w: Armia Krajowa 1939–1945..., s. 318–323.

145


Warszawskiego, jak i przebiegowi walk powstańczych. Omawiając przygotowania AK do walki w mieście w drugiej połowie lipca 1944 r., autorka pisze: Zdawało się, że Komendę Główną AK opanowały pewnego rodzaju wizje. Tak jakby jej członkowie wyobrażali sobie, że w opuszczonej przez Niemców Warszawie czekają na przysłowiowym czerwonym dy-wanie na to, by powitać Sowietów eleganckim wojskowym salutem na znak obustronnego szacunku, uznania i dobrej woli. (...) W te gorączkowe lipcowe dni dowódcy AK pozwolili sobie na przekonanie, że mając zaledwie kilku (sic!) tysięcy słabo uzbrojonych żołnierzy, nie dysponują niczym, co choćby przypominało siły wojskowe zdolne pokonać jedną, a może dwie największe armie świata (s. 173–174).

Krytyka poczynań dowództwa AK nie jest niczym nowym. Można wręcz powiedzieć, że stanowi ona oś sporu zapoczątkowanego w chwili upadku powstania, a nawet wcześniej, jeszcze w trakcie jego trwania. Często zdarza się, że argumentacja, którą posługują się uczestnicy tego sporu, nie jest wolna od błędów merytorycznych, a przy tym nie odnosi się ona do zasadniczych kwestii. Nie inaczej jest w pracy pani Richie, co spróbuję wykazać odwołując się do konkretnych fragmentów książki.

Pisząc o sytuacji Niemców w Warszawie, autorka powiela obecny w literaturze przed-miotu stereotyp o rzekomej panice i pośpiesznej ewakuacji Niemców z Warszawy po 20 lipca 1944 r. oraz o całkowitej zmianie tej sytuacji pod koniec trzeciej dekady lipca. Jako że ocena tego, co wówczas się działo w mieście i na jego przedpolach stanowiła najważniejszą przesłankę decyzji o rozpoczęciu walk, kwestia ta wymaga komentarza. Otóż, pierwsze rozkazy ewakuacyjne dotyczące niemieckich urzędników i części urządzeń fabrycznych zostały wydane już w pierwszej połowie czerwca 1944 r. Wtedy też zapa-dła decyzja o ewakuacji rodzin urzędników, wówczas również przystąpiono do wywozu urządzeń Monopolu Spirytusowego i Tytoniowego oraz warsztatów lotniczych z Okęcia. W kolejnych tygodniach ewakuację tę kontynuowano z różnym natężeniem. Potwierdzają to m.in. sprawozdania WIR-MURY22.

W tym czasie w rejon Warszawy zbliżała się Armia Czerwona. Autorka słusznie zauwa-ża, że błyskawiczny marsz Sowietów został zatrzymany przez Grupę Armii „Środek” na przełomie lipca i sierpnia, co oczywiście miało wpływ na przebieg powstania. Niestety, nadmiar ogólników, tzw. skrótów myślowych, jak również błędów merytorycznych spra-wia, że czytelnik może mieć niepełny obraz tego, co działo się wówczas na przedpolach Warszawy. Bezpośrednie natarcie Armii Czerwonej w kierunku stolicy Polski rozpoczęło się nie – jak pisze autorka – 28 lipca, po otrzymaniu przez marsz. Konstantego Rokos-sowskiego dyrektywy Stawki nr 220162, ale kilkadziesiąt godzin wcześniej. Wspomniana dyrektywa, cytowana zresztą w książce, nie odpowiadała rzeczywistej sytuacji operacyjnej w rejonie środkowej Wisły, stąd też były konieczne dodatkowe wyjaśnienia. 29 lipca Ro-kossowski otrzymał zatem kolejną dyrektywę – nr 220166. Nakazywała ona, by wszystkie armie po osiągnięciu Wisły przystępowały do jej forsowania w rejonie swojego bieżącego działania. I właśnie wykonanie tej dyrektywy, a więc wstrzymanie marszu części sił na Warszawę, miało duży wpływ na wyhamowanie impetu radzieckiego natarcia, co z kolei zdeterminowało dalszy rozwój wydarzeń w rejonie Warszawy – tych okoliczności pani Richie zdaje się jednak w ogóle nie zauważać. Mimo wspomnianych trudności i tężejącego 22 Referat Informacji Oddziału Bezpieczeństwa Okręgowej Delegatury Rządu na Kraj w Warszawie. Sprawozdania Referatu są rozproszone w zespole Komendy Głównej Armii Krajowej, przechowywanym w WBBH (obecnie w CAW).

146


oporu rosnących z każdym kolejnym dniem sił niemieckich, 30 lipca wojska radzieckie podeszły bezpośrednio pod okupowaną stolicę. Od wschodu, szosą przez Stanisławów, do Wołomina i Radzymina wkroczył 3 KPanc. Z kolei czołgi 16 KPanc podeszły od połu-dnia pod Starą Miłosną. Zajęto Otwock i Karczew. Z przedpola do dowódcy Okręgu AK Warszawa napływały zatem nieustanne wiadomości o postępach radzieckiego natarcia na kierunku warszawskim. W kontekście tych wydarzeń wątpliwości budzi następujące kategoryczne stwierdzenie autorki: Problem polegał na tym, że informacje „Montera” były błędne. Sowieci w ogóle nie weszli na przedmieścia Warszawy (s. 185). Pani Richie nie ma racji: Sowieci dotarli na przedmieścia. Spierać się można jedynie o zdefiniowanie owych przedmieść. Niezależnie od tego warto zauważyć, że w niektórych relacjach można nawet znaleźć informacje o tym, że wówczas do Zacisza, które bezsprzecznie należy traktować jako przedmieście, miała dotrzeć czołówka rozpoznawcza sowieckiego 3 KPanc. Co praw-da informacja ta nie znalazła potwierdzenia w dokumentach radzieckich i niemieckie, niemniej jednak przy obecnym stanie badań nie można jej całkowicie zignorować, a już na pewno nie powinno się formułować tak jednoznacznych sądów.

Najpoważniejsze zastrzeżenia budzi przede wszystkim zasadnicza część pracy – poświę-cona przebiegowi Powstania Warszawskiego i działaniom niemieckich sił pacyfikacyjnych. Poza opisem pierwszych dni walk autorka skupia się niemal wyłącznie na działaniach antypowstańczych sił niemieckich, popełniając przy tym jednak wiele rażących błędów. Z drugiej strony pomija wiele poczynań AK, w tym nawet tych dla opisywanego zrywu najważniejszych, bądź też kwituje je jednym, dwoma zdaniami, niekiedy daleko odbiega-jącymi od historycznej prawdy.

Wbrew temu, co pisze autorka, generał (był wówczas podpułkownikiem!) „Monter” na długo przed powstaniem nie podzielił Warszawy na 7 (sic!) obwodów (s. 202), jak również nie sporządził ambitnego spisu najważniejszych celów, które należało zdobyć w pierw-szych godzinach powstania (s. 204), czy też nie przyznał 1 sierpnia 1944 r., że AK ma 35 działek przeciwczołgowych (s. 204). Skala podobnych nieścisłości i nieuprawnionych uogólnień występujących w dalszej części pracy jest na tyle duża, że ich wypunktowanie musiałoby wykroczyć daleko poza ramy ograniczonej objętościowo recenzji. Autorka wy-kazuje przy tym brak rozeznania w kwestiach działań wojskowych, a w dodatku nie stać ją na formułowanie ocen wykraczających poza taktyczny wymiar walki.

Opisując pierwsze godziny boju o Warszawę, pani Richie słusznie zaczyna od informacji na temat wyniku walk o lotniska i mosty. Niestety, w swej narracji pomieszcza niepraw-dziwe dane dotyczące obsady niemieckiej oraz m.in. całkowicie pomija pierwszy, podję-ty 1 sierpnia atak na lotnisko bielańskie. Niepowodzenie drugiego ataku, który nastąpił kilkanaście godzin później, kwituje zaś jednym zdaniem (s. 207 i 208)23. Niewiele lepszy

– równie niepełny i ogólnikowy jest opis walk o mosty. Autorka nie wspomina także o licz-nych ważnych bojach, które toczyły się wówczas na Pradze, Woli, Żoliborzu, Ochocie czy na obszarze powiatu warszawskiego, koncentrując się niemal wyłącznie na wydarzeniach rozgrywających się w Śródmieściu. Akcję powstańczą w pozostałych częściach miasta przedstawia tylko na wybranych przykładach. I tak np. opis walk w II Obwodzie (składał się z czterech rejonów: Żoliborza, Marymontu, Bielan i miasteczka Powązki) ogranicza do tych, których celem było zdobycie Cytadeli, poświęcając im aż dwie strony (s. 210 i 211).

23 Porównaj m.in. G. Jasiński, Żoliborz..., s. 136–140.

147


Trudno się oprzeć wrażeniu, że zarówno ton narracji, jak i pełen uchybień i nieścisłości sposób, w jaki autorka opisuje przebieg walk w II Obwodzie – i nie tylko zresztą w nim

– ma służyć jedynie uzasadnieniu tezy o nieodpowiedzialności dowództwa AK winnego rozpętania beznadziejnej walki i doprowadzenia do hekatomby powstańców i ludności cywilnej: Latem 1944 roku – pisze autorka – Cytadela stała się potężną bazą wojskowa Niemców, a jej pilnie strzeżone mury i wały przypominały ni mniej, ni więcej, tylko klasz-tor-twierdzę Monte Cassino. O godzinie 17.00 w dniu 1 sierpnia 218 słabo uzbrojonych żołnierzy AK przystąpiło do ataku na to monstrum. Operacja rozpoczęła się z opóźnieniem. Dowódca jednego z plutonów dostał ataku serca i zmarł, drugi nie zjawił się na miejscu zbiórki. Dzielni żołnierze ruszyli mimo to. (...) Nie udało się i musieli się wycofać, tracąc wielu zabitych. Odwaga żołnierzy AK nie budzi wątpliwości, ale skala samobójczego rozka-zu zajęcia Cytadeli staje się jasna, gdy porówna się ataki powstańców z natarciem podjętym przez Armię Czerwoną 17 stycznia 1945 roku (s. 211).

W rzeczywistości latem 1944 r. rozległego obszaru Cytadeli, w której mieściły się obiek-ty i urządzenia wojskowe (koszarowy, składy amunicji, warsztaty samochodowe, park samochodów artylerii) broniło 300–400 żołnierzy, w tym wielu kierowców, i kilkadziesiąt funkcjonariuszy Werkschutzu. Mimo niskiego stawiennictwa i zmiany pory ataku z noc-nej na dzienną, a także mimo sprzeciwu części żołnierzy decyzję o uderzeniu sił AK na Cytadelę podjął obecny na miejscu zastępca dowódcy zgrupowania ppor. Stefan Szuba

„Leszcz”. On też nakazał, by powstańcy ograniczyli atak jedynie do szturmu frontalnego, bez wykonywania wcześniej planowanych uderzeń pomocniczych w innych częściach Cytadeli. W prowadzonym przez „Leszcza” bezpośrednim szturmie (został on wówczas ranny w rękę) brało udział znacznie mniej żołnierzy niż podaje Richie. Pobieżnie zapo-znawszy się z monografią walk na Żoliborzu, wlicza ona bowiem do grup szturmowych żołnierzy z plutonów 204, 207 i 209, a przecież żołnierze ci 1 sierpnia faktycznie atako-wali inne obiekty niemieckie w rejonie Cytadeli. Mimo niewielkich sił użytych w walce, a także licznych błędów, stanowiących następstwo słabego wyszkolenia, powstańcy byli bliscy przełamania niemieckiej obrony i wdarcia się do obiektu, o czym świadczą rela-cje przetrzymywanych wówczas w Cytadeli Polaków. Zabrakło jedynie amunicji, któ-ra umożliwiłaby kontynuowanie przez żołnierzy plutonu 202 skutecznego zwalczania niemieckich stanowisk ogniowych na murach. Okoliczności tych autorka jednak nie dostrzega! Ponadto porównanie powstańczego ataku na Cytadelę (według autorki rów-nie silną jak klasztor-twierdza na Monte Cassino!) z uderzeniem Armii Czerwonej na Warszawę 17 stycznia 1945 r. (notabene do stolicy weszły wówczas siły 1 Armii WP, a nie Armia Czerwona!), mimo swej niewątpliwej obrazowości, nijak się mają do historycz-nych realiów.

Wydaje się, że o wiele lepsze uzasadnienie swoich tez znalazłaby autorka, gdyby sięgnęła do przykładu działań wydzielonej drużyny Zgrupowania „Żaglowiec”. Drużyna ta otrzy-mała bowiem zadanie zdobycia Fortu Traugutta, obiektu usytuowanego nieopodal Cyta-deli. Trzynastu żołnierzy pchor. Henryka Borkowskiego „Betona”, uzbrojonych jedynie w 54 granaty ręczne, bez broni palnej, dostało rozkaz ataku w godz. „W” na wyposażony w broń maszynową, bardzo silnie broniony obiekt. Szczegółowy raport z tego ataku, wraz z jednoznacznymi i bezkompromisowymi wnioskami pchor. „Betona” zachował się w ar-chiwach. Został on zresztą w całości opublikowany, m.in. w przywołanym przez autorkę zbiorze pt. Powstanie Warszawskie 1944. Wybór dokumentów.

148


Jak już wspomniałem, w dalszej części pracy brakuje choćby zarysu położenia ope-racyjnego sił AK w poszczególnych etapach walk. Nie znajdujemy tam prawie żadnych informacji o podejmowanych próbach odzyskania inicjatywy operacyjnej, m.in. przez utworzenie Grupy „Północ”. Autorka zdawkowo tylko wspomina o powstańczych wysił-kach zmierzających do uzyskania naziemnego połączenia Starego Miasta z Żoliborzem i Puszczą Kampinoską, za to całkowitym milczeniem pomija dążenie do wzmocnienia sił mokotowskich oddziałami zgromadzonymi w lasach chojnowskich, a następnie wywal-czenia połączenia między Mokotowem a Śródmieściem. W najmniejszym nawet stopniu nie zauważa również działań podejmowanych przez Grupę „Kampinos”, a także inne siły powstańcze operujące na terenie powiatu warszawskiego. Pomija także wydany 14 sierp-nia przez gen. „Bora” rozkaz o odsieczy dla Warszawy, nic też nie pisze o jego istotnych przecież konsekwencjach.

Trudno uznać za właściwy sposób, w jaki pani Richie przedstawiła próby udzielenia po-mocy powstaniu, podjęte przez siły 1 AWP w drugiej połowie września 1944 r. Ogranicza się ona bowiem do opisu (w dodatku niepełnego) wydarzeń rozgrywających się na przy-czółku czerniakowskim, przez co wypacza rzeczywisty obraz całej akcji i w konsekwencji ocenia ją w sposób niepełny. Powtarza przy tym bezkrytycznie stereotypy o nieskutecz-ności radzieckiej pomocy materiałowej, rzekomo zrzucanej wyłącznie bez spadochronów. Niezbyt wnikliwie opisuje też przebieg i efekty starań rządu RP na wychodźstwie o pomoc aliantów dla powstania.

Spośród występujących w tej części książki licznych drobnych błędów rzeczowych wy-mieńmy tylko kilka tytułem przykładu. I tak, użyte przez autorkę nazwy: Kolegium „A” (s. 197 i nast.) czy też Kolegium „B” (s. 200 i nast.) – notabene błąd ostatnio wszechobecny

– to właściwie odpowiednio: Oddział Dyspozycyjny „A” i Oddział Dyspozycyjny „B”24. Wie-lokrotnie błędnie podaje stopień wojskowy „Montera”, na przemian to „awansując” go na generała brygady, to znów „degradując” do pułkownika. Opisując, aczkolwiek tylko w nie-wielkim fragmencie – o czym już wspominałem – jedną z największych powstańczych akcji zaczepnych mających na celu nawiązanie naziemnego połączenia między Starym Miastem a Żoliborzem i Puszczą Kampinoską, błędnie podaje datę jej rozpoczęcia – 19 sierpnia (zamiast w nocy z 20 na 21 sierpnia). Ponadto o kilkadziesiąt procent zawyża straty polskie (s. 444 i 445). Trzeba tu autorce oddać sprawiedliwość, że przy omawianiu kolejnego ataku na tym kierunku (czyni to zresztą znów mało przekonująco) tym razem jednak nie myli się co do daty jej przeprowadzenia – 21 sierpnia (s. 445), a ściślej w nocy z 21 na 22 sierpnia.

Osobną kwestię stanowią przytaczane w pracy dane liczbowe – w wielu wypadkach błędne lub przynajmniej kontrowersyjne, co więcej – zazwyczaj podawane bez odwołania do jakiegokolwiek źródła. A oto kilka przykładów.

Na s. 202 autorka podaje, że w powstaniu zginęło około 115 Żydów, z których 66 nale-żało do AK. Nie wiadomo skąd zaczerpnęła te dane, tym bardziej że w opinii większości badaczy nie jest możliwe ani ustalenie liczby Żydów, którzy zginęli w powstaniu, ani tym bardziej ich liczby w AK25.

Na s. 268 czytamy: spoczywa (na cmentarzu – G.J.) około 1120 kilogramów ludzkich popiołów – tylko to pozostało z 40 000 mieszkańców tego niewielkiego obszaru (chodzi 24 Zob. m.in. Dziennik bojowy oddziału dyspozycyjnego „A” Kedywu Okręgu Warszawa Armii Krajowej. Warszawa 1–30 sierpnia 1944, Warszawa 1994.25 Zob. m.in. B. Engelking, D. Libionek, op. cit., passim.

149


o Wolę – G.J.). Pewność, z jaką autorka podaje liczbę ofiar pacyfikacji Woli, nie znajduje uzasadnienia w badaniach, gdyż dotychczas liczba ta nie została ustalona; straty szacuje się na 20–65 tys. ludzi. Obecnie wśród badaczy tematu przeważa pogląd, że na Woli w pierwszym tygodniu sierpnia nie zginęło więcej niż 20 tys. osób26.

Na s. 309 pojawia się zapis: Dirlewanger stracił w Warszawie 2712 ludzi, przeżyło tyl-ko 648. Ta ostatnia liczba, przytoczona przez autorkę za meldunkiem z 1 października 1944 r., określa nie tyle pozostałych przy życiu żołnierzy, ile raczej tzw. siłę bojową pułku (nie brygady!).

Na s. 409 czytamy: raporty dzienne 9. armii wymieniały 115 zabitych i 915 rannych tylko w jednym dniu. W rzeczywistości jest to podsumowanie strat grupy gen. Ericha von dem Bacha do 13 sierpnia 1944 r. włącznie27.

Na s. 414 i 415 autorka pisze: Myśliwce wykonały 204 loty od razu na początku miesiąca (podkreśl. – G.J.), zrzucając 1580 ton bomb. Tymczasem liczba ta w rzeczywistości odnosi się nie do początku miesiąca (sierpnia), ale do całego okresu działań antypowstańczych 6 Floty Powietrznej28.

Na s. 521 mamy kolejne budzące wątpliwości liczby: 117 amerykańskich boeingów B-17 „Flying Fortress” zrzuciło (18 września – G.J.) nad Warszawą łącznie 1284 ładunki. Otóż, w rzeczywistości zadanie to wykonało 101 bombowców Boeing B-17, osłanianych przez myśliwce Mustang, a liczba zrzuconych zasobników wynosiła 1170. Niestety, tylko niewielką ich część przejęli żołnierze AK, a pozostałe trafiły w ręce Niemców29.

Na s. 536 pani Richie, podsumowując walki na przyczółkach w Warszawie, znacznie zawyża straty poniesione przez 1 Armię WP: Sama 1. Armia Wojska Polskiego straciła 4939 ludzi podczas przepraw przez rzekę, a tylko 1500 żołnierzy (sic!) udało się przedostać na zachodni brzeg30.

Na s. 168 i 479 autorka błędnie pisze o zamordowaniu w Katyniu, Miednoje i Charko-wie 22 tys. polskich oficerów, podczas gdy liczba ta dotyczy wszystkich ofiar zbrodni na Polakach, dokonanej przez NKWD wiosną 1940 r. Obejmuje ona nie tylko wojskowych (z których zresztą nie wszyscy byli oficerami) i różnego rodzaju funkcjonariuszy pań-stwowych II RP, ale też cywilnych obywateli polskich przetrzymywanych w więzieniach NKWD na Ukrainie i Białorusi.

Na s. 479 pani Richie, korzystając z przestarzałych danych, podaje, że tylko w czasie pierwszej deportacji, przeprowadzonej przez NKWD na początku 1940 r. na kresach wschodnich, zesłano 500 tys. osób, tymczasem z dokumentów tegoż NKWD wynika, że liczba ta wynosiła 139–141 tys. osób31. Przestarzałe informacje przytacza też, wspominając o ofiarach niemieckiego bombardowania Guerniki 26 kwietnia 1937 r., w trakcie hiszpań-skiej wojny domowej. Autorka najwyraźniej nie zauważyła, że hiszpański historyk Pio

26 Na temat rzezi zob. m.in. J. Maldis, Wielka ilustrowana encyklopedia Powstania Warszawskiego, t. 2, Warszawa 2006, s. 320.27 Zob. National Archives and Records Administrations (dalej – NARA), T-312, r. 343, kl. 917007.28 Por. Bundesarchiv-Militärarchiv we Fryburgu Bryzgowijskim, RL 7/554, Działania 6 Floty Powietrznej w ramach walk w Warszawie 1 VIII–2 X 1944 r. Projekt sprawozdania z 16 XI 1944, passim.29 Zob. szerzej K. Bieniecki, Lotnicze wsparcie Armii Krajowej, Warszawa 2005, s. 263–268.30 Zob. m.in. J. Margules, op. cit., s. 223–225.31 Zob. m.in.: S. Ciesielski, W. Majerski, A. Paczkowski, Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, Warszawa 2002, passim; E. Gurjanow, Polskije spiecpieriesielency w SSSR w 1940–1941, w: Riepriessii protiw polakow i polskich grażdan, Moskwa 1997, s. 114–136.

150


Moa już jakiś czas temu udowodnił, że zginęło wówczas nie – jak sama pisze – 1650 osób, a tylko nieco ponad 10032.

Poważne zastrzeżenia może budzić również sposób, w jaki autorka przedstawia działa-nia niemieckich sił pacyfikacyjnych. Postaram się to uzasadnić na przykładach odnoszą-cych się jedynie do pierwszych trzech dni powstania, jako że opis ten jest, moim zdaniem, niestety reprezentatywny dla całej dotyczącej tej kwestii narracji.

Pisząc o wydarzeniach 1 sierpnia 1944 r., pani Richie podaje, iż oddziały niemieckie, które zaskoczył wybuch powstania podczas rozładunku w Warszawie, rozpaczliwie starały się jak najszybciej wydostać z miasta. O ile z tym zdaniem można się zgodzić, o tyle z kolej-nymi już nie. 1 sierpnia została zaatakowana kolumna czołgów typu Tygrys z dywizji SS „To-tenkopf” – pisze Richie. – Kilka z nich zniszczono. Reszta zdołała przedostać się przez most Poniatowskiego i utorować sobie drogę do Radzymina (s. 238). Otóż, czołgi Panzer VI „Tiger” znajdowały się w wyposażeniu 9 kompanii II bpanc 3 ppanc 3 DPanc SS „Totenkopf”. Kom-pania ta miała 14 czołgów, z których 6 znajdowało się w rejonie walk, 3 były uszkodzone (2 z nich były naprawiane w warsztatach w Warszawie). Pięć pozostałych wozów tego typu dotarło do koszar na Mokotowie z transportu, którego wyładunek odbył się 30 lipca 1944 r. na Pradze. Czołgi te, zorganizowane w liczące do 4 wozów plutony, wzmacniane dorywczo innymi pojazdami pancernymi, były 1 sierpnia używane do pacyfikowania zgrupowań po-wstańczych, zwłaszcza na Mokotowie. Należy podkreślić, że żaden z tych wozów nie został wówczas przez Niemców utracony, a już na zupełną fantasmagorię zakrawa rzekomy rajd ocalałych czołgów przez most Poniatowskiego do Radzymina33.

Wspominając o nielicznych polskich sukcesach w pierwszych godzinach boju, pani Richie tak odnotowuje zdobycie przez powstańców 2 sierpnia na Woli 2 niemieckich czołgów: Ran-kiem 2 sierpnia mały niemiecki oddział usiłował rozbić batalion „Zośka”. Polacy mieli piaty i granaty przeciwczołgowe, co tak zaskoczyło załogi czołgów, że Niemcy porzucili pojazdy i do-stali się do niewoli (s. 214). Niestety, okoliczności, w których doszło do opisanego incydentu były w rzeczywistości inne. Przede wszystkim bowiem nie było żadnego „małego oddziału”, który miał rzekomo atakować stanowiska Batalionu „Zośka”. Dwa czołgi Panzer V Panther Ausf. G, należące najprawdopodobniej do I batalionu 27 ppanc 19 DPanc, 2 sierpnia prze-chodziły z rejonu Zielonki do Fortu Bema, gdzie mieściły się zakłady naprawcze. Omyłkowo (załogi nie znały sytuacji w mieście) wpadły na stanowiska Batalionu „Zośka”, gdzie zostały obrzucone granatami i butelkami z benzyną. W trakcie odwrotu w jednej z maszyn zawiódł silnik, a druga została najprawdopodobniej trafiona pociskiem PIAT-a34.

Przedstawiając sytuację odciętych (sic!) w Warszawie pododdziałów Dywizji „Her-mann Göring”, pani Richie tak opisuje nieudane, podjęte 2 sierpnia, próby przedarcia się Niemców przez most Poniatowskiego. Atak przeprowadzony nieopodal Górczewskiej przez 3. batalion 2. pułku grenadierów spadochronowo-pancernych, 2. batalion 2. pułku pancer-nego dywizji „Hermann Göring” i pułk artylerii dywizji osiągnął pozycję oddaloną zaled-wie o dwieście metrów od głównego stanowiska obrony batalionu AK „Parasol”, ale Polacy obrzucili ciężkie stalowe kadłuby czołgów koktajlami Mołotowa i Niemcy zostali zmuszeni do wycofania się. Następnego dnia (...) kiedy czołgi z dywizji „Hermann Göring” wresz-cie do niego (mostu Poniatowskiego – G.J.) dotarły, cywile zostali uwolnieni, a kolumna 32 Zob. P. Moa, Mity wojny domowej. Hiszpania 1936–1939, Warszawa 2007, s. 404–406.33 Zob. m.in. N. Bączyk, Panzertruppen a Powstanie Warszawskie, Warszawa 2013, s. 13–21.34 Zob. m.in. K. Mucha, Pantery Powstania Warszawskiego, „Militaria XX Wieku” 2005, nr 7.

151


skierowała się na wschodni brzeg Wisły najszybciej jak to było możliwe. W Radzyminie żoł-nierze przyłączyli się do reszty 1. i 2. Pułku dywizji (...) (s. 239). Pomijając charakterystyczny dla recenzowanej pracy niewłaściwy zapis nazw jednostek niemieckich (pojawia się w nich nieistniejący w rzeczywistości 2 pułk pancerny), należy przede wszystkim zwrócić uwagę na błędny skład działającej na Woli grupy bojowej. W rzeczywistości był on bowiem nastę-pujący: sztab 2 pułku grenadierów spadochronowo-pancernych, 6 kompania grenadierów z II batalionu 2 pułku wraz z dwoma kompaniami wsparcia, 13 baterią dział piechoty i 14 kompanią przeciwpancerną. Ponadto w skład grupy wchodziły 4 haubice samobieżne Wespe z IV dywizjonu spadochronowo-pancernego oraz dwie (3 i 6) baterie I dywizjonu spadochronowego. Dodatkowo jako wsparcie do zgrupowania został przydzielony pluton czołgów Panzer IV z 7 kompanii II batalionu pułku spad-panc, a zatem były to siły o wiele mniejsze niż sugeruje autorka. Atak ten był zresztą wykonany nie 2 sierpnia, a dzień póź-niej, a ponadto nie został – jak czytamy w książce – odparty, a przeciwnie – uzyskał powo-dzenie. Należy w tym miejscu dodać, że napodstawie dokumentów niemieckich, wbrew temu, co napisał w swoich zeznaniach Geibel, a za nim podał płk Borkiewicz, grupa ta po przedarciu się przez polskie pozycje na Woli nie przeszła na most Poniatowskiego, ale skierowała się z pl. Zawiszy ul. Grójecką na południe w kierunku Warki.

Na kolejnych stronach znajdujemy taki oto niezbyt szczęśliwy passus: Gdy oddziały dy-wizji „Hermann Göring” opuściły Warszawę, aby dotrzeć na front, dwa bataliony 4. pułku grenadierów z Prus Wschodnich i w przybliżeniu tysiąc żołnierzy jednostki pancernej spro-wadzonej z Zegrza otrzymały rozkaz przywrócenia porządku w mieście (s. 241). W rzeczy-wistości 4 Wschodniopruski Pułk Grenadierów (4 WPG), bo tak brzmi jego pełna nazwa (4 sierpnia przemianowany na 1145 pułk grenadierów) został sformowany w trybie alar-mowym 27 lipca 1944 r. przez Armię Rezerwową w I Okręgu Wojskowym Prusy Wschod-nie. Pułk utworzono na podstawie dwóch batalionów szkolno-zapasowych, z których je-den (493 bszk-zap) stacjonował w Modlinie, drugi zaś (494 bszk-zap) – w Zegrzu (oba te garnizony znajdowały się na obszarze ówczesnego niemieckiego I OK). Pierwotnie pułk miał zasilić jedną z tworzonych pośpiesznie nowych dywizji grenadierów, ale w związku z podejściem Armii Czerwonej pod Warszawę został przydzielony 9 Armii broniącej się w tym obszarze. Decyzja o użyciu pułku do pacyfikacji powstania i podporządkowaniu go warszawskiej Komendanturze Wehrmachtu zapadła 2 sierpnia35. Ów tysiąc żołnierzy mitycznej jednostki pancernej sprowadzonej z Zegrza, to ni mniej, ni więcej tylko żołnie-rze wspomnianych dwóch batalionów tworzących 4 WPG.

Omawiana książka, aczkolwiek obfituje w błędy i nieścisłości (ich przykłady wskazałem wyżej) ma niewątpliwie jedną, godną podkreślenia zaletę. Jest nią mianowicie ukazanie ze znawstwem ludobójczego w istocie charakteru działań antypowstańczych sił pacyfikacyj-nych, ich bestialstwa zarówno w stosunku do ludności cywilnej, jak i powstańców. Jest to cenne przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, od czasu ukazania się najważniejszych publikacji poświęconych tej tematyce (prace Szymona Datnera i Kazimierza Leszczyńskie-go36, a także Tadeusza Klimaszewskiego37) minęło wiele lat. Po drugie zaś, w dobie gloryfi-

35 NARA, T-312, r. 342–349, Dziennik działań niemieckiej 9 Armii nr 11; The German Replacement Army (Ersatzheer), April 1944, Waszyngton 1945, passim.36 Zbrodnie okupanta hitlerowskiego na ludności cywilnej w czasie Powstania Warszawskiego w 1944 roku, oprac. S. Datner, K. Leszczyński, Warszawa 1962.37 T. Klimaszewski, Verbrennungskommando Warschau, Warszawa 1959.

152


kacji powstania, w okresie dominowania tendencji do postrzegania zrywu powstańczego jako radosnej, fascynującej przygody patriotycznie nastawionej młodzieży autorka nie waha się wyeksponować inną, pełną nieludzkiego okrucieństwa stronę opisywanych wydarzeń. Wnosi tym samym do naszej wiedzy o powstaniu nowe, cenne elementy, za co należą się jej słowa uznania. Z obowiązku recenzenta muszę wszakże stwierdzić, że i w tym, na ogół do-brze i w sposób prawie kompletny ukazanym aspekcie powstania nie ustrzegła się kilku dość istotnych uchybień. Na przykład niemal całkowicie pominęła kwestie dotyczące stosunku dowództwa AK do zbrodni niemieckich (prób przeciwdziałania im), a także wpływu tego stosunku na decyzje co do dalszej walki. Nie wspomniała także o niektórych, rzec by można, symptomatycznych zbrodniach niemieckich popełnionych w pierwszych godzinach boju. Mam tu na myśli rozstrzelanie powstańców z Ochoty po starciu pod Pęcicami czy też za-mordowanie pod Boernerowem kilkudziesięciu powstańców z Żoliborza, którzy zgubiwszy w nocy z 1 na 2 sierpnia drogę do Puszczy Kampinoskiej, na swoje nieszczęście natknęli się na pododdziały Dywizji Spadochronowo-Pancernej „Hermann Göering”.

Mimo zadeklarowanych przez autorkę ambitnych celów, nie udało się jej stworzyć synte-tycznego obrazu wydarzeń, które rozgrywały się latem 1944 r. w Warszawie. Na pierwszym planie prowadzonej przez panią Richie narracji znajdują się kwestie dotyczące niemieckich sił okupacyjnych (dość ułomnie przedstawione), podczas gdy zagadnienia odnoszące się do Armii Krajowej, a także wsparcia jej działań przez aliantów, nierzadko są traktowane zdawkowo. Wiele ważnych kwestii jest jedynie zasygnalizowanych, a postawione przez au-torkę pytania badawcze nie doczekały się wyczerpujących i udokumentowanych odpowiedzi.

Obserwując toczoną wokół książki dyskusję, czytając prasowe wypowiedzi autorki (co ciekawe, zdarzało się jej w nich definiować cele badawcze inaczej niż uczyniła to we wprowadzeniu do książki38), mam wrażenie, że zarówno sama koncepcja publikacji, jak i jej układ i treść nie zostały wcześniej przez nią należycie przemyślane. Podczas lektury prawie wszystkich fragmentów pracy zwraca uwagę kontrast między częstokroć ujawnia-ną przez autorkę ułomną znajomością przedmiotu narracji a występującą jednocześnie skłonnością do formułowania kategorycznych, nierzadko krytycznych sądów. Zaiste, im mniejsza wiedza, tym większa pewność siebie!

W świetle tego co napisałem trudno o pozytywną całościową ocenę efektów wysiłku pani Alexandry Richie. Stworzony przez nią obraz Powstania Warszawskiego jest bowiem niepełny, a ponadto wykrzywiony wszechobecnością różnorodnych błędów i uchybień. Mankamentów tych nie równoważą, niestety nieliczne, wspomniane przeze mnie pozy-tywne strony recenzowanej książki. Nie mogę więc przyłączyć się do chóru pochlebców, którzy publikację tę uznali za jedną z lepszych wydanych ostatnio prac o Powstaniu War-szawskim. Nie wdając się w dociekanie przyczyn tego powszechnego zachwytu, ograniczę się jedynie do gorzkiej konstatacji, że niestety chór ten współtworzyło również opinio-twórcze środowisko historyczne, a książka pani Richie otrzymała nawet przyznawaną przez „Newsweek” prestiżową Nagrodę im. Teresy Torańskiej. Mógłby ktoś powiedzieć, że przejawiony przeze mnie krytycyzm jest nieadekwatny do charakteru publikacji, któ-ra wszak w swej pierwotnej postaci była pomyślana jako forma popularyzacji tematy-ki Powstania Warszawskiego za granicą, że jest to zatem strzelanie z armaty do wróbla. Otóż uważam, że prace popularnonaukowe – jeżeli za taką właśnie uznamy recenzowaną

38 Zob. m.in. A. Richie, Powstanie było uzasadnione, „Polska the Times” 2014, nr z 13–15 czerwca, s. 36.

153


książkę – powinny w sposób przystępny i poprawny, a zatem wolny przynajmniej od ra-żących błędów, udostępniać szerszemu gronu czytelników najnowsze ustalenia badawcze. I nie może tu być taryfy ulgowej dla prac adresowanych do społeczeństw obcojęzycznych. Powiedziałbym nawet więcej, publikacje te – chociażby ze względu na rzadką obecność za granicą prac poświęconych historii Polski – powinny być przygotowane ze szczególnym pietyzmem. Niestety, tego pietyzmu w książce pani Richie zabrakło, co mogłem stwierdzić podczas lektury polskojęzycznej wersji książki.

Grzegorz Jasiński

Życie i kariera marszałka Żukowa

Geoffrey Roberts, Generał Stalina: życie Gieorgija Żukowa, Kraków 2014

Biografia marsz. Gieorgija Żukowa autorstwa brytyjskiego historyka Geoffreya Robertsa (angielskie wydanie w 2012 r.) jest kolejną książką dotyczącą jednego z najważniejszych dowódców II wojny światowej. Przez lata wokół tej postaci narosło wiele legend i niejed-noznacznych ocen. W ZSRR i współczesnej Rosji był i jest on symbolem największych zwycięstw Armii Czerwonej podczas II wojny światowej. Ukoronowaniem jego błysko-tliwej kariery było dostąpienie zaszczytu zdobycia Berlina i przyjęcia w imieniu ZSRR aktu kapitulacji III Rzeszy. Część historyków uważa jednak, że umiejętności dowódcze Żukowa zostały wykreowane przez radziecką propagandę, a swoją pozycję uzyskał dzięki bezwzględnemu wykonywaniu rozkazów Stalina.

Po wojnie w 1969 r. Żukow wydał wspomnienia, na które powoływali się jego biografo-wie. Niestety, prace te posiadają pewne ograniczenia na skutek nadmiernej wiary autorów w rzetelność pamiętników marszałka1. Było to jednak wynikiem braku dostępu do archi-wów oraz ingerencji cenzury w opublikowane w latach 60. wieku XX dzienniki. Książka Geoffreya Robertsa jest pełną biografią Żukowa, obejmuje zarówno wczesne etapy życia, jak i jego karierę powojenną. Autor uzyskał dostęp do wielu nowych materiałów z archi-wów rosyjskich, w tym do akt osobowych Żukowa z Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego, posiłkował się również pracami rosyjskich uczonych.

Treść książki została ujęta w 14 rozdziałach, w których zostały przedstawione kolejne etapy życia i kariery wojskowej Żukowa.

W pierwszych trzech rozdziałach autor przedstawia dzieciństwo i młodość urodzo-nego w 1896 r. Żukowa oraz jego wojskową drogę od carskiego wojska do pierwszych stanowisk dowódczych w Armii Czerwonej. W kolejnym rozdziale koncentruje się na jego pierwszym wielkim zwycięstwie w bitwie z wojskami japońskimi pod Chałchyn-Goł (1939). Co ciekawe, według autora, Żukow pierwotnie został wysłany na Daleki Wschód w celu oceny przyczyn radzieckich porażek w starciach na granicy mandżursko-mon-golskiej i przeprowadzenia czystek w korpusie oficerskim. Tłumaczyć to może jego rolę

1 O. P. Chaney, Zhukov, Norman (Oklahoma City) 1971; W. J. Spahr, Żukow, Warszawa 2003; A. Axell, Marshal Zhukov: the Man who beat Hitler, Londyn 2003.

154


podczas trwającego w tym czasie terroru w Armii Czerwonej. Niezależnie od tego bitwa pod Chałchyn-Goł była błyskotliwym sukcesem Żukowa i początkiem powstania jego legendy. Odwołanie Żukowa z Dalekiego Wschodu w 1940 r. było częścią restrukturyzacji Armii Czerwonej po nieudanej wojnie z Finlandią.

W kolejnych rozdziałach został opisany awans na generała armii i objęcie przez niego dowództwa nad największym w ZSRR Kijowskim Specjalnym Okręgiem Wojskowym.

W rozdziale szóstym autor próbuje odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu Żukow jako szef Sztabu Generalnego (awans w styczniu 1941 r.) przyczynił się do klęski Armii Czerwonej latem 1941 r., kiedy rozpoczęła się niemiecka inwazja na ZSRR. Według autora, był to główny powód odwołania go z pełnionej funkcji, choć sam Żukow w pamiętnikach podawał, że to propozycją wycofania wojsk radzieckich z Kijowa rozwścieczył Stalina. Mógł to być koniec kariery Żukowa, ale uratował go sukces ofensywy pod Jelnią podczas bitwy smoleńskiej (sierpień–wrzesień 1941), która była pierwszym zwycięskim starciem Armii Czerwonej w wojnie z Niemcami. Od tej pory był wysyłany na najtrudniejsze od-cinki frontu.

W rozdziale siódmym autor szczegółowo omówił dowodzenie Żukowa w obronie Le-ningradu (wrzesień 1941), choć wielu historyków i sam autor biografii miało wątpliwości, czy do sukcesu radzieckiego dowódcy przyczyniły się jego umiejętności czy też decyzja o wycofaniu z tego kierunku przez Niemców części swoich wojsk w celu uderzenia na Moskwę. Nadchodząca bitwa o stolicę ZSRR (październik 1941–styczeń 1942) była naj-ważniejszym momentem w karierze Żukowa i mogła ustalić lub zniszczyć jego reputację jako dowódcy. Powstrzymanie Wehrmachtu i sukces kontrofensywy grudniowej (1941) dały początek jego wojennej legendzie. W tamtym okresie nie zastanawiano się nad kosz-tami ludzkimi tych sukcesów, liczyło się tylko zwycięstwo. Żukow wszędzie tam, gdzie dowodził, wprowadzał drakońską dyscyplinę. Zabraniał się wycofywać i nakazywał prze-prowadzać kontrataki, gdy tylko było to możliwe. Dla Stalina koszty ludzkie nie miały znaczenia, jeżeli w ostatecznym rozrachunku osiągano sukces, dlatego Żukow był dla niego idealnym dowódcą, zdolnym do wykonania najtrudniejszych rozkazów.

W dwóch kolejnych rozdziałach autor skupił się na największych sukcesach Żukowa w bitwach pod Stalingradem (1942–1943) i Kurskiem (1943), stanowiących punkt zwrot-ny wojny na froncie wschodnim. W tym okresie, jak pisze autor: Żukow pracował raczej jako dowódca wielu frontów niż koordynator Stawki, a o zaufaniu Stalina świadczyła skwa-pliwość, z jaką dyktator akceptował różne jego pomysły i plany dotyczące kolejnych ofensyw. Jednak być może istotniejsza była rosnąca i widoczna elastyczność Żukowa jako generała, gotowość do zmiany taktyki w obliczu nowych okoliczności (s. 207). Po zwycięstwie pod Kurskiem Armia Czerwona przejęła ostateczną inicjatywę i nie oddała jej do końca wojny. Wraz z kolejnymi sukcesami wzrastał prestiż Żukowa jako dowódcy.

Po wyparciu Niemców z radzieckiego terytorium rozpoczęła się bezwzględna gra Stali-na o powojenny porządek w Europie. Temu celowi służyło uderzenie radzieckich frontów na Bałkany i opanowanie państw południowo-wschodniej Europy. Drugim, jeszcze waż-niejszym kierunkiem było bezpośrednie uderzenie przez polskie terytorium na Niemcy, aby zdobyć Berlin przed wojskami aliantów atakującymi z zachodu. To prestiżowe zadanie mógł Stalin zlecić tylko jednemu człowiekowi – Żukowowi, którego 12 listopada 1944 r. mianował dowódcą 1 Frontu Białoruskiego, wówczas najpotężniejszego zgrupowania Armii Czerwonej. Choć nadchodząca operacja była złożoną ofensywą, z udziałem wielu

155


frontów, to jak pisze autor: Stalin postanowił kierować nią sam, rezygnując tym samym z pomocy koordynatorów Stawki w terenie, którą zapewniali mu zwykle Żukow i Wasilewski. Żukow wyraził potem przypuszczenie, że Stalin podjął taką decyzję, bo chciał bezpośrednio dowodzić Armią Czerwoną w chwili, gdy ta wkroczy do stolicy Rzeszy, podobnie jak car Aleksander I dowodził wojskami rosyjskimi podczas okupacji Paryża w 1814 r. (s. 249).

Dowodzenie Żukowa w bitwie o Berlin i ostateczne pokonanie III Rzeszy zostały opi-sane w rozdziale dziesiątym. W ostatniej operacji wojny w Europie Armia Czerwona poniosła ogromne starty (ok. 350 tys. poległych żołnierzy), spowodowane nie tylko za-ciekłością niemieckich obrońców, ale głównie tempem natarcia i rywalizacją pomiędzy Żukowem i dowódcą 1 Frontu Ukraińskiego – Iwanem Koniewem o miano zdobywcy stolicy III Rzeszy. Ostatecznie za cenę krwawych ofiar, zupełnie niepotrzebnych na tym etapie wojny, Żukow osiągnął największy sukces w swojej karierze i to jego żołnierze zatknęli sztandar zwycięstwa na ruinach Reichstagu. Dopełnieniem tego triumfu było odebranie przez niego kapitulacji Niemiec, podpisanej przez feldmarszałka Wilhelma Keitla w Berlinie oraz późniejsza defilada zwycięstwa w Moskwie, podczas której oprócz Stalina był jedną z głównych postaci.

Po wojnie został szefem radzieckiej administracji w Niemczech. W 1946 r. powrócił do ZSRR i objął funkcję naczelnego dowódcy radzieckich sił lądowych. (…) był pewien, że jeszcze przez długie lata będzie się pławił w blasku i chwale bohatera wielkiej wojny ojczyźnianej i korzystał z przywilejów władzy jako prawa ręka Stalina. Zaledwie miesiąc później Żukow stanął przed Główną Radą Wojskową, oskarżony o egoizm i brak szacunku dla swoich współpracowników (s. 281). W konsekwencji został odwołany z funkcji naczel-nego dowódcy i wyznaczono go na stanowisko komendanta jednego z okręgów wojsko-wych. Stalin nie mógł dłużej tolerować silnej pozycji Żukowa. Jako architekt zwycięstwa w II wojnie stał się zbyt popularny, a przez to niebezpieczny dla dyktatora. W latach 30. taka sytuacja skończyła się wielkimi czystkami w szeregach armii, odsunięcie Żukowa mogło zapowiadać kolejną.

W 1947 r. marszałka pozbawiono członkostwa w Komitecie Centralnym partii. Jak sam twierdził, wszystkiemu winna była zazdrość, ale nie tyle Stalina, ile ludzi z jego otoczenia, szczególnie Berii. W liście do Stalina pisał: (…) Wydaje mi się, że pracuję naprawdę dobrze, ale kampania oszczerstw pod moim adresem wciąż trwa. Proszę was, towarzyszu Stalin, byście zechcieli mnie wysłuchać, a przekonam was, że padliście ofiarą nikczemników, którzy mnie obmawiają (s. 285). Członkostwo w partii przywrócono Żukowowi w 1952 r. Rok później, po śmierci Stalina szybko odbudował nadszarpniętą pozycję, odegrał znaczącą rolę w aresztowaniu szefa służby bezpieczeństwa Ławrientija Berii. W 1955 r. został mi-nistrem obrony i odegrał decydującą rolę w stłumieniu antykomunistycznego powstania na Węgrzech. Żukow nie był tylko ślepym wykonawcą wojskowych rozkazów, lecz jako lojalny członek partii widział w kryzysie węgierskim realne zagrożenie dla systemu ko-munistycznego.

Po objęciu przez Żukowa stanowiska ministra obrony odrodził się kult jego osoby. Nie mogło się to podobać Nikicie Chruszczowowi, który sam budował własną pozycję przy-wódcy narodu i partii. Sekretarz generalny poczuł się zagrożony popularnością marszałka i jego wpływami w armii. W 1957 r. Żukow został zwolniony ze stanowiska ministra obrony i przeniesiony w stan spoczynku. Na emeryturze rozpoczął spisywać swoje wspo-mnienia, które jednak mógł opublikować dopiero po upadku Chruszczowa. Wydane

156


pamiętniki jeszcze bardziej umocniły jego pozycję w historii, która to pozycja nie została zachwiana nawet po rozpadzie ZSRR. Co prawda nowsze badania naukowców odarły marszałka z wszelkich mitów oraz politycznych zafałszowań, ale jednocześnie pokazały jego prawdziwe oblicze.

Geoffrey Roberts dokonał nowej, bardzo wyważonej oceny marszałka, w ostatnich la-tach również krytykowanego2. Autor stwierdza, że im dłużej pracował nad tą biografią, tym lepiej rozumiał punkt widzenia Żukowa: (…) Krytyka połączyła się z empatią i mam nadzieję, że właśnie dzięki temu powstało coś, co zostanie uznane za wyważoną nową oce-nę, która przebija nadęty balon kultu marszałka, a zarazem docenia w pełni jego postać i osiągnięcia.

Roberts uważa, że marszałek był świetnym dowódcą i człowiekiem o wielkim talencie strategicznym, ale nie wolnym od wad. Jego błędne decyzje często prowadziły do licznych ofiar wśród żołnierzy. Ta niejednoznaczność postaci, zdaniem autora, czyni z życia Żu-kowa tak fascynujący temat.

Książkę uzupełnia 17 map obrazujących poszczególne operacje wojenne Armii Czerwo-nej z udziałem Gieorgija Żukowa, schemat przedstawiający strukturę radzieckiej władzy politycznej i wojskowej w czasie wojny, wykaz wykorzystanych źródeł i opracowań oraz kalendarium życia i kariery marszałka.

Marcin Białas

2 Zob. W. Suworow, Żukow: cień zwycięstwa, Poznań 2002; idem, Cofam wypowiedziane słowa, Poznań 2006.

Wybiórczo o sowietyzacji Wojska Polskiego

Janusz Tomaszewski, Sowietyzacja Wojska Polskie-go w latach 1943–1956, Wrocław 2012

W okresie Polski Ludowej oficjalna historiografia i propaganda gloryfikowała dzieje „ludowego” Wojska Polskiego, wyolbrzymiając jego wkład militarny na froncie wschod-nim w latach 1943–1945 oraz podnosząc jego zasługi w budowaniu zrębów „władzy lu-dowej” i przywracaniu warunków pokojowej egzystencji narodu. Sytuacja ta zmieniła się radykalnie po upadku PRL. Od tej pory dominującą tendencją polityki historycznej stało się rewidowanie i podważanie wcześniejszych oficjalnych tez z wyraźną intencją do ukazywania wojska „ludowego” w tonacji możliwie najciemniejszej. W wypowiedziach polityków, demonstrujących skrajny radykalizm w ocenach niedawnej przeszłości, Woj-sko Polskie walczące u boku Armii Czerwonej na froncie wschodnim było nazywane

„polskojęzycznymi formacjami wojskowymi”, co miało podkreślać w istocie niepolski cha-rakter tego wojska, a zatem i niezgodność jego istnienia i działania z polskimi interesami narodowymi. Trywializując nieco ten sposób myślenia, można by go ująć w następujący schemat: niepolskie siły stworzyły pozornie polskie formacje zbrojne i prowadziły je do walki o obce, niepolskie cele. Cele te zresztą miały przyświecać temu wojsku – zapewne tylko powierzchownie spolonizowanemu – także w okresie powojennym. Chociaż w tym

157


rozumowaniu termin „okres powojenny” musi być traktowany umownie, skoro II wojna światowa dla Polski skończyła się, zdaniem zwolenników tego poglądu, dopiero w 1990 r., po upadku PRL. Wszystkie elementy przedstawionej wyżej triady (siły sprawcze, narzę-dzie działań i jego cel) są ze sobą powiązane i tworzą spójne myślowo metodologiczne podstawy postrzegania dziejów „ludowego” Wojska Polskiego.

Książka Janusza Tomaszewskiego, politologa z Uniwersytetu Wrocławskiego, wpisuje się w ten nurt myślenia, a jej celem jest wykazanie, że owo wojsko – narzędzie działania niepo-lskich sił politycznych, używane przez nie w celach sprzecznych z polskim interesem naro-dowym, miało charakter tylko pozornie polski, gdyż od chwili swego powstania w 1943 r. aż do popaździernikowej odwilży 1956 r. było z różnym natężeniem „sowietyzowane”.

W historiografii brakowało dotychczas prac poświęconych tak zarysowanej problema-tyce. Można spotkać jedynie opracowania, rzadziej o charakterze naukowym, częściej zaś popularnonaukowe bądź publicystyczne, których przedmiotem jest zjawisko „stalinizacji wojska”. Nie jest ono jednak odnoszone do całego okresu 1943–1956, lecz tylko do jego części, ograniczonej cezurami 1949 i 1956 r.

Trzeba na wstępie zauważyć, że traktowanie w dziejach „ludowego” Wojska Polskiego lat 1943–1956 jako pewnej spójnej całości, na której tle można prześledzić zjawisko „sowiety-zacji”, musi budzić poważne zastrzeżenia. Okres ten bowiem ma cztery wyraźnie różniące się od siebie podokresy: maj 1943–lipiec 1944 (powstanie i rozwój Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR – formalnie „ludowe” WP jeszcze nie istniało); lipiec 1944–maj 1945 (formalne utworzenie „ludowego” WP); maj 1945–przełom 1948 i 1949 r. (przejście wojska na stopę pokojową, polonizacja kadr, utrzymanie względnie liberalnego charakteru stosunków we-wnętrznych); 1949–1956 (zaostrzenie stosunków wewnętrznych, rygoryzm ideologiczno-

-światopoglądowy, częściowe odchodzenie od polskich tradycji wojskowych). Gdyby na-wet zrezygnować z tego, być może nazbyt drobiazgowego rozróżnienia, to i tak nie da się przejść do porządku dziennego nad cezurą 8 maja 1945 r. – datą rozgraniczającą wojenny i pokojowy okres w dziejach wojska (jeżeli nie potraktujemy poważnie wspomnianej wy-żej wykładni oficjalnej polityki historycznej!). Nawet początkujący historyk wojskowy wie, że okresy te są zasadniczo różne, co wynika z różnych celów i zadań stojących przed wojskiem w obu tych okresach. Najogólniej biorąc, w czasie wojny nadrzędnym celem wojska jest walka z nieprzyjacielem. Temu też celowi podporządkowane są wszystkie aspekty organizacyjno-funkcjonalne wojska, w tym także stosunki wewnętrzne, praca szkoleniowo-wychowawcza itp. Po zakończeniu wojny wojsko zostaje poddane radykal-nej redukcji i reorganizacji, a głównym jego zadaniem jest zgodne z doktryną wojenną (obronną) państwa wszechstronne przygotowanie się do następnej wojny. Tak więc mó-wienie jednym tchem (obejmującym lata wojny i pokoju) o jakimkolwiek aspekcie życia i funkcjonowania wojska jest z punktu widzenia metodologii badań historycznowojsko-wych trudne do zaakceptowania.

Ale nawet gdybyśmy spróbowali odejść od tak rygorystycznego podejścia do cezury roz-graniczającej wojnę od pokoju (wszak jedno z najwybitniejszych dzieł literatury pięknej nosi tytuł Wojna i pokój), to nie da się tak samo traktować pierwszych czterech lat istnienia Polski Ludowej (1944–1948) i okresu 1949–1956. W pierwszym z tych okresów państwo to zacho-wało bowiem wiele cech właściwych polskiej tradycji państwowo-ustrojowej, dzięki czemu różniło się ono znacznie od radzieckiego modelu ustrojowego. Podobnie rzecz się miała z wojskiem, które w wielu aspektach (obecność oficerów armii II Rzeczypospolitej, Armii

158


Krajowej i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, rodzima myśl wojskowa, polskie zwyczaje i obyczaje, obecność Kościoła w życiu wojska itp.) nawiązywało do polskiej tradycji woj-skowej. Stosunkowo ostrożnie odwoływano się wówczas do wzorców radzieckich i równie oględnie krytykowano zachodni styl życia. Dopiero w latach 1949–1956 na fali zimnej woj-ny w krajach od Związku Radzieckiego zależnych nastąpiło gwałtowne, sterowane z Moskwy i na radzieckim modelu wzorowane ujednolicenie systemów ustrojowych i wielu sfer życia społeczno-gospodarczego, a także kulturalnego. Unifikacja ta dotyczyła także sił zbrojnych poszczególnych państw tzw. obozu socjalistycznego. W Polsce symbolicznym wyrazem za-inicjowania tego procesu było desygnowanie w listopadzie 1949 r. na stanowisko ministra obrony narodowej marszałka Związku Radzieckiego Konstantego Rokossowskiego, dotych-czasowego dowódcę Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej w Polsce. W opracowaniu p. Tomaszewskiego cały niezwykle zróżnicowany okres lat 1943–1956 został potraktowany nazbyt jednolicie, ze szkodą dla rzeczywistego obrazu zjawiska, o którym pisze.

Po tych kilku uwagach ogólnych przejdźmy do omówienia podstawy źródłowej pra-cy. Autor wykorzystał materiały zgromadzone w archiwach oraz placówkach naukowych w kraju i za granicą. Kwerendą archiwalną objął trzy centralne archiwa krajowe, a mia-nowicie Archiwum Akt Nowych (AAN), Centralne Archiwum Wojskowe i Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Korzystał też z materiałów i dokumentów byłego Wojskowego Instytutu Historycznego oraz zbiorów specjalnych Centralnej Biblioteki Wojskowej w Warszawie.

Pan Tomaszewski podaje, że badania przeprowadził również w polskich placówkach naukowo-badawczych w Londynie, tj. w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikor-skiego (IPMS) oraz w Studium Polski Podziemnej (SPP). We Wstępie do recenzowa-nego dzieła pisze, że materiały zdeponowane w obu placówkach naukowo-badawczych mieszczących się w stolicy Wielkiej Brytanii pozwoliły w pełniejszy i bardziej obiektywny sposób ocenić nie tylko postawę jednego z głównych organizatorów WP (chodzi o Zyg-munta Berlinga – S.J.), ale lepiej poznać motywy i początki powstawania tej formacji zbrojnej (chodzi o PSZ w ZSRR – S.J.). Jeśli wziąć pod uwagę liczbę i charakter wyko-rzystanych przez autora dokumentów z tych placówek, stwierdzenie to brzmi zabawnie. Z kolekcji gen. Zygmunta Berlinga przechowywanej w IPMS wykorzystał bowiem zale-dwie 2 dokumenty: „Wyciąg z protokołu zeznań rtm. Łopianowskiego” oraz „Protokół zeznań rtm. Łopianowskiego Narcyza w sprawie »Małachówki«, spisany w kancelarii O. II Dowództwa I Korpusu Pancerno-Motorowego (Referat Wywiadu Obronnego)”, oba zresztą zamieszczone w opublikowanych wspomnieniach1. Równie „imponująco” wyglądają efekty kwerendy w SPP, sprowadzające się do wykorzystania krótkiej infor-macji Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza pt. „Sprawa byłego ppłk. dypl. Berlinga Zygmunta”.

Niewolne od usterek jest zestawienie wykorzystanych źródeł archiwalnych. Z niejakim zdziwieniem zauważyłem, że z wymienionych w bibliografii 14 zespołów dokumentów z AAN w Warszawie odniesienie w przypisach znajduje tylko 11. Nie znajdziemy więc w pracy odwołania do następujących zespołów: Ministerstwo Administracji Publicznej, Ministerstwo Przemysłu i Handlu i Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów. Dla odmia-ny: w tekście mamy odwołanie do zespołu Krajowa Rada Narodowa, ale za to zespołu

1 N. Łopianowski, Rozmowy z NKWD, 1940–1941, Warszawa 1990.

159


tego nie ma w bibliografii. Odnotować trzeba też, że w kilku wypadkach autor podaje niepoprawne nazwy zespołów akt z AAN. I tak kolejno: nie Rząd Tymczasowy, a Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie, nie: B. Bierut – Archiwum, a Archi-wum Bolesława Bieruta, nie Wybory do Sejmu Ustawodawczego, lecz Wybory do Sejmu w 1947 – Zbiór akt. Za poważny mankament warsztatowy trzeba uznać odwoływanie się w przypisach do nieistniejącego już od kilkunastu lat zespołu Oddział VI, w którym znajdowały się dokumenty i materiały przejęte z b. Archiwum KC PZPR. Dziwi też, że przeprowadzając kwerendę w AAN, autor nie dotarł do przechowywanego w tej pla-cówce ważnego dla tematu obszernego dokumentu pt. „Materiały o powstaniu i począt-kowym rozwoju polskich oddziałów wojskowych pod dowództwem Berlinga w ZSRR”.

Pan Tomaszewski twierdzi, że badania archiwalne prowadził także w Rosyjskim Pań-stwowym Archiwum Wojskowym w Moskwie, aczkolwiek efekty tych badań wyglądają nadzwyczaj mizernie, a odwołania w przypisach do dokumentów z tego archiwum moż-na policzyć na palcach jednej ręki. Co więcej, odwołania te dotyczą spraw powszechnie znanych, wielokrotnie w literaturze przedmiotu podejmowanych, jak np. liczba polskich jeńców w obozie w Griazowcu czy pozostawienie przy życiu jeńca obozu w Kozielsku gen. Jerzego Wołkowickiego. Na tym tle co najmniej dziwnie brzmią słowa p. Toma-szewskiego zamieszczone we Wstępie do recenzowanego dzieła: (…) dokumenty skła-dowane w RPAW w Moskwie przyczyniły się do poszerzenia wiedzy na temat liczebności i rozmieszczenia polskich jeńców wojennych w ZSRR, wziętych do niewoli po 17 września 1939 roku, oraz służby oficerów Armii Radzieckiej w Wojsku Polskim w latach 1943–1948. Godzi się w tym miejscu przypomnieć autorowi, że pierwsze poradzieckie dokumen-ty dotyczące liczby polskich żołnierzy wziętych do niewoli radzieckiej po 17 września 1939 r. oraz ich rozmieszczenia w obozach jenieckich NKWD zostały wprowadzone do tzw. obiegu naukowego przez łódzkiego historyka Albina Głowackiego już przeszło 20 lat temu2. W następnych latach dokumenty te były wielokrotnie publikowane, m.in. w pierwszym tomie 4-tomowej polsko-rosyjskiej edycji źródeł, zatytułowanej Katyń. Dokumenty zbrodni3. Dokumentów dotyczących przebiegu służby oficerów radzieckich w Wojsku Polskim należałoby zaś szukać w Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej w Podolsku, gdzie niestety p. Tomaszewski nie dotarł. Podaje on także niepoprawną nazwę zespołu, z którego rzekomo korzystał. Właściwa nazwa to Główny Zarząd ds. Jeńców Wojennych i Internowanych (GUPWI) (Centralnyj aparat uprawlenija po diełam wojennoplennych i intiernirowannych MWD SSSR), a nie Polscy jeńcy wojskowi w ZSRR.

W bibliografii, przy nazwie Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego (RPAW), znalazła się nieprawdziwa adnotacja: dawniej: Ośrodek Przechowywania Zbiorów Histo-ryczno-Dokumentacyjnych Rosji w Moskwie (s. 372). Wyjaśnijmy w tym miejscu, że archi-wum to do rozpadu Związku Radzieckiego nosiło nazwę Centralne Państwowe Archiwum Wojskowe, a Centrum (Ośrodek) Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentacyj-nych (CPZHD) to niedostępne wówczas dla badaczy Archiwum Specjalne, w którym gro-madzono dokumenty wytworzone przez NKWD. W 2001 r. CPZHD zostało włączone do RPAW. Wszystko wskazuje na to, że rzekome badania w tym ostatnim archiwum zostały 2 A. Głowacki, Jeńcy polscy w ZSRR (wrzesień 1939 – lipiec 1941). Ilość, rozmieszczenie, skład, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1992, nr 3.3 Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 1, Jeńcy niewypowiedzianej wojny, sierpień 1939–marzec 1940, Warszawa 1995.

160


przez autora upozorowane. Najprawdopodobniej wykorzystał on fotokopie dokumentów dostępne przed laty w b. Wojskowym Instytucie Historycznym.

Pan Tomaszewski nie dotarł, niestety do Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych czy Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, gdzie przechowywane są akta operacyjne dotyczące referendum ludowego i wyborów do Sejmu Ustawodawczego. Kwerendą archi-walną należało też, moim zdaniem, objąć Archiwum Marynarki Wojennej w Gdyni oraz Archiwum Biblioteki Akademii Obrony Narodowej w Warszawie.

Braki widoczne są nie tylko w kwerendzie archiwalnej, ale też w wykorzystaniu waż-nych dla tematu publikacji (drukowane wydawnictwa źródłowe, opracowania, pamiętniki i wspomnienia itp.) i materiałów nieopublikowanych. Spośród źródeł drukowanych autor nie sięgnął po publikacje takie, jak: Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR w la-tach 1944–19454, zbiór wydanych po rosyjsku dokumentów pt. SSSR–Polsza5, 14 tom serii

„Russkij Archiw”6 (czwarty rozdział, s. 316–342, zatytułowany Radzieckie władze wojsko-we i polskie społeczeństwo na wyzwolonych terytoriach Polski w latach 1944–1945, za-wiera informacje o represjach radzieckich służb specjalnych wobec polskiego podziemia niepodległościowego), obejmujący lata 1944–1949 zbiór dokumentów pt. Polska–ZSRR. Struktury podległości (Warszawa 1995) czy Teczka specjalna J. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946 (Warszawa 2000).

Spośród opracowań, które p. Tomaszewski powinien był wykorzystać można wymienić książki: Piotra Semkowa pt. Informacja Marynarki Wojennej w latach 1945–1947 (War-szawa 2006), Edwarda Kospatha-Pawłowskiego pt. Chwała i zdrada. Wojsko Polskie na Wschodzie 1943–1945 (Warszawa 2010), Anny Grażyny Kister Studium zniewalania7, ale też opracowania zbiorowe: Stalinizm w Wojsku Polskim 1945–1956 (Piła 1990); Polskie państwo podziemne i Wojsko Polskie w latach 1944–1945 (Warszawa 1991); Kampania wyborcza i wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947 r. (Warszawa 1999). Cenne informacje dla podjętego przez autora przedmiotu badań zawierają też niewykorzystane przez niego artykuły Donata Mierzejewskiego8, Zbigniewa Palskiego9, Jerzego Przybyl-skiego10 czy Wiesława Topolskiego11.

Pan Tomaszewski nie dostrzegł też opracowania zbiorowego przygotowanego w Woj-skowym Biurze Badań Historycznych (pod redakcją naukową Stefana Zwolińskiego) pt. Wojsko Polskie na froncie wschodnim. Wybrane problemy (Warszawa 2003). Ponadto nie wykorzystał skromnej objętościowo, ale bardzo cennej książki Jarosława Wtorkie-wicza pt. Wojsko Polskie w akcji propagandowej i wyborach do Sejmu Ustawodawczego

4 Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR [Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej] 1944–1945, oprac. A. Kochański, Warszawa 1992.5 SSSR–Polsza. Miechanizmy podczynienija 1944–1949. Sbornik dokumientow, Moskwa 1995.6 Russkij Archiw, t. 14 (3), SSSR i Polsza 1941–1945. K istorii wojennogo sojuza. Dokumienty i matieriały, Moskwa 1994.7 A. G. Kister, Studium zniewalania. Walka aparatu bezpieczeństwa z polskim zbrojnym podziemiem niepodległościowym na Lubelszczyźnie (1944–1947), Kraków 2005.8 D. Mierzejewski, Wojsko Polskie w systemie państwa totalitarnego 1945–1989, w: Od armii komputowej do narodowej (XVI–XX w.), Toruń 1998.9 Z. Palski, Rozwój Wojska Polskiego w latach 1945–1989, w: ibidem.10 J. Przybylski, Oficerowie radzieccy w Marynarce Wojennej w latach 1945–1957, „Przegląd Morski” 1993, nr 9.11 W. Topolski, Admirałowie sowieccy w Polskiej Marynarce Wojennej w latach 1945–1955, ibidem 2000, nr 7–8.

161


w 1947 roku (Warszawa 2002), a także tekstu Łukasza Kamińskiego (Przejawy oporu spo-łecznego w Wojsku Polskim w latach 1944–194812). Zabrakło też odwołania do książek: Andrzeja Wesołowskiego W cieniu wojny i polityki. Sądownictwo Wojska Polskiego na fron-cie wschodnim w latach 1943–1945 (Toruń 2003), Czesława Osękowskiego Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce (Warszawa 2000) i Marcina Czyżniewskiego Propaganda polityczna władzy ludowej w Polsce 1944–1956 (Toruń 2006).

Do uchybień zauważonych w pracy należy też zaliczyć niewykorzystanie wartościowego opracowania Ignacego Bluma poświęconego Armii Polskiej w ZSRR13, monografii 2 Armii WP autorstwa Kazimierza Kaczmarka14 czy tekstu Stefana Chojneckiego poświęconego pracy polityczno-wychowawczej w wojsku w latach 1945–194815.

Wartość analiz dokonanych przez p. Tomaszewskiego zapewne podniosłoby też sięgnię-cie do 2-tomowej książki Mariusza L. Krogulskiego Okupacja w imię sojuszu (t. 1, War-szawa 2000; t. 2, Warszawa 2001), Andrzeja Skrzypka Mechanizmy uzależnienia. Stosunki polsko-radzieckie 1944-1957 (Pułtusk 2002) czy artykułów Zbigniewa Palskiego poświę-conych organom Informacji Wojska Polskiego16.

Widoczne jest także znikome wykorzystanie opracowań badaczy rosyjskich, jak np. Wa-lentyny Parsadanowej o relacjach polsko-radzieckich w latach wojny i pierwszych latach powojennych17 czy tekstu Galiny Muraszko i Albiny Noskowej dotyczącego radzieckich doradców wojskowych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym i w Polsce18.

Z literatury wspomnieniowo-pamiętnikarskiej autor pominął np. teksty: Bolesława Dańki Nie zdążyli do Andersa. (Berlingowcy) (Londyn 1992), Wacława Jurgielewicza Ze-słanie z Wileńszczyzny do Kazachstanu. Dzieje rodziny Jurgielewiczów (Warszawa 2005), Tadeusza Sosińskiego Przez życie pod wiatr (Warszawa 2000), Władysława Kowzanowi-cza Zygzakiem przez życie (Warszawa 1999), Henryka Różańskiego Śladami wspomnień i dokumentów 1943–1948 (Warszawa 1986) czy Michała Brona Początek i ciąg dalszy (Warszawa 2003).

Dostrzegłem też luki w wykorzystaniu przez autora opracowań nieopublikowanych. Skoro już korzystał ze zbiorów b. Wojskowego Instytutu Historycznego to szkoda, że nie dotarł do pracy doktorskiej Bronisława Bednarza „Polityka wojskowa w PPR w okresie maj 1945–styczeń 1947” oraz opracowania Zdzisława Gregorka „Kadra zawodowa Wojska Polskiego w latach 1943–1985”.

Niewolne od usterek jest też samo zestawienie wykorzystanych przez autora po-zycji bibliograficznych. Przykładowo jako miejsce wydawania paryskich „Zeszytów

12 Ł. Kamiński, Przejawy oporu społecznego w Wojsku Polskim w latach 1944–1948, w: Wrocławskie studia z historii najnowszej, t. 7, Wrocław 1999.13 I. Blum, Żołnierze Armii Polskiej w ZSRR. (Stan osobowy, skład socjalny, czynniki integrujące), Warszawa 1967.14 K. Kaczmarek, Druga Armia Wojska Polskiego, Warszawa 1978.15 S. Chojnecki, Główne problemy działalności polityczno-wychowawczej w Wojsku Polskim w latach 1945–1948, „Zeszyty Naukowe WAP” 1979, nr 100.16 Z. Palski, Kadry organów Informacji Wojska Polskiego, „Przegląd Historyczny” 1993, z. 4; idem, Struktura i zadania organów Informacji Wojska Polskiego, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2006, nr 3.17 W. S. Parsadanowa, Sowietsko-polskije otnoszenija w gody Wielikoj Otwieczestwiennoj Wojny 1941–1945, Moskwa 1982; eadem, Sowietsko-polskije otnoszenija 1945–1949, Moskwa 1990.18 G. Muraszko, A. F. Noskowa, Institut sowietskich sowietnikow w Wostocznoj Jewropie w 40–50 gody XX w., w: Polsza–SSSR 1945–1989. Izbrannyje politiczeskije problemy, nasledije proszłogo, Moskwa 2005.

162


Historycznych” podał Londyn, a 2 tom wyboru dokumentów pt. Represje NKWD wobec żołnierzy podziemnego Państwa Polskiego w latach 1944–1946 (Siedlce 1995) wymienił dwukrotnie: raz jako pracę autorską Franciszka Gryciuka i Piotra Matusaka, i ponownie

– jako opracowanie pod ich redakcją.Zdarza się też p. Tomaszewskiemu wprowadzanie czytelnika w błąd. Na przykład we

Wstępie (s. 13) pisze, że sięgnął m.in. do przemówień Edwarda Gierka, a tymczasem próżno by szukać w pracy choćby jednego odwołania do spuścizny tego polityka. Nieco dalej (s. 17) czytamy: W trakcie pracy badawczej dotarto również do tak zwanych publikacji jubileuszowych, wydawanych z okazji kolejnych, zwykle „okrągłych” rocznic „ludowego” WP. Stwierdzenie to sugeruje, że w dostępie do tych wydawnictw trzeba było pokonać jakieś bliżej nieokreślone trudności. Tymczasem publikacje te były i są dostępne i to nie tylko w bibliotekach naukowych.

Czas przejść do uwag dotyczących samego tekstu narracji. Zacznijmy od sposobu za-kreślenia przez p. Tomaszewskiego obszaru badań, których efekty ujął w recenzowanej pracy: Ze względu na rozległość materii badawczej – pisze autor – bezpośrednio lub po-średnio łączącej się z prezentowanym tematem, a jednocześnie założoną z góry stosunkowo niewielką objętość w niniejszym opracowaniu przedmiotem szczegółowej analizy uczyniono cztery (…) kluczowe zagadnienia. Są nimi: organizacja i wyposażenie techniczne, kadra dowódcza, ideologizacja Wojska Polskiego oraz udział tego ostatniego w orężnym i pro-pagandowym wspieraniu władzy komunistycznej. Praca zawiera również podstawowe in-formacje o działalności służby Informacji Wojskowej, organów wymiaru sprawiedliwości i szkolnictwa wojskowego oraz szkoleniu bojowym żołnierzy i oficerów. Pominięto natomiast te kwestie, które już wcześniej zostały wszechstronnie zbadane i spopularyzowane. Dotyczy to działań bojowych WP oraz niektórych form jego aktywności na tak zwanym froncie wewnętrznym: udziału w odbudowie kraju ze zniszczeń wojennych, zagospodarowywaniu tak zwanych ziem odzyskanych, przeprowadzeniu reformy rolnej, tworzeniu administracji państwowej czy likwidacji ukraińskiego podziemia zbrojnego na południowo-wschodnich rubieżach kraju (s. 11).

Pomijając logiczną nieścisłość (niedopuszczalną w pracach naukowych) w stosowa-niu podziału personelu wojskowego na „oficerów” i „żołnierzy”, trzeba stwierdzić, że powyższe uzasadnienie jest mało przekonujące. Autor zdaje się bowiem nie dostrzegać, że podjęte przez niego zagadnienia (organizacja i wyposażenie techniczne, udział WP w zwalczaniu niepodległościowego podziemia zbrojnego w latach 1945–1948, Wojsko Polskie w głosowaniu ludowym w 1946 r., Wojsko Polskie w kampanii wyborczej i wybo-rach do Sejmu Ustawodawczego w 1947 r., Wojsko Polskie wobec wydarzeń politycznych 1956 r.) także są dość dobrze zbadane i opracowane. Skoro więc odrzucimy zasadność tak sformułowanego kryterium, pozostaną nam tylko domysły. Być może autor czuje się lepiej w kręgu podjętych tematów, a być może też chodziło mu o coś zupełnie innego, a mianowicie o opisanie tylko tych przejawów „zsowietyzowania”, które – w jego prze-konaniu – świadczyłyby o negatywnej z punktu widzenia interesów narodowych roli

„ludowego” Wojska Polskiego w całym interesującym go okresie, nie wyłączając okresu wojny. Gdyby rzeczywiście tak było – a wiele na to wskazuje – gdyby autorowi chodziło o ukazanie tylko „ciemnej strony księżyca”, mielibyśmy do czynienia z intencjonalnością w doborze tematyki, a więc z pisaniem „pod tezę”. Nie tyle więc chodziłoby tu o rzeczy-wiste potrzeby nauki, o wypełnienie luk w badaniach nad niedawną przeszłością, ile

163


raczej o dołączenie do całkiem już sporego grona twórców i popularyzatorów pracowicie od lat budowanej czarnej legendy „ludowego” Wojska Polskiego. Tym bardziej że – jak już wspomniałem – podjęta przez p. Tomaszewskiego tematyka była stosunkowo dobrze opracowana.

W konsekwencji takiej postawy autora, tylko w niewielkim stopniu w polu jego badaw-czych zainteresowań znalazły się ważne dziedziny funkcjonowania wojska, które nie tylko że podlegały „sowietyzacji”, to jeszcze same były narzędziem „sowietyzowania”. Mam tu przede wszystkim na myśli Informację Wojskową – instytucję wprowadzoną przecież na wzór radziecki, kierowaną przez oficerów radzieckich i de facto podporządkowaną wła-dzom moskiewskim. „Sowietyzacją” dotknięty został także, potraktowany przez autora zdawkowo, wojskowy wymiar sprawiedliwości (prokuratury i sądy wojskowe), nastawiony w dużym stopniu na zwalczanie podziemia niepodległościowego i opozycji politycznej środkami i metodami wzorowanymi na doświadczeniach Armii Czerwonej.

Ważnym aspektem życia wojskowego, o którym niewątpliwie można powiedzieć, że podlegał również procesom „sowietyzacji”, a nie został podjęty przez p. Tomaszewskiego, stanowiły kwestie związane z formami i metodami kształtowania stosunków międzyludz-kich (i stanem tych stosunków) w wojsku (kadra oficerska – podoficerowie i szeregow-cy, a także relacje wewnątrz tych korpusów osobowych) oraz metodami kształtowania morale i dyscypliny wojskowej, czy też szeroko rozumianego wychowania wojskowego (nawiązywanie do tradycji, rozumienie pojęć: „etos służby wojskowej”, esprit de corps,

„honor oficerski”). W tym wypadku kapitulacja autora jest o tyle zrozumiała, że tematyka ta – w przeciwieństwie do zagadnień, którymi się zajął w swej pracy – jest tyleż trudno uchwytna, co słabo przez badaczy spenetrowana.

Chronologiczne ramy recenzowanej książki wyznaczone są przez lata 1943–1956. Za cezurę początkową przyjęto początek formowania 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Ko-ściuszki na terytorium ZSRR, a za końcową – wydarzenia polskiego Października 1956 r., które doprowadziły do odwołania ze stanowiska ministra obrony narodowej marsz. Kon-stantego Rokossowskiego i odesłania do ZSRR kilkudziesięciu prominentnych generałów i wyższych oficerów radzieckich.

Praca została skonstruowana w układzie rzeczowym, a całość narracji ujęta w 4 roz-działach, podzielonych na 3–5 podrozdziałów. Główny tekst uzupełniają: zestawienie wykorzystanych źródeł i literatury, wykaz ważniejszych skrótów, streszczenie w języku angielskim oraz indeks nazwisk.

W rozdziale pierwszym, zatytułowanym Sowietyzacja Wojska Polskiego w procesie or-ganizacji i wyposażenia technicznego w latach 1943–1956, autor przedstawił najpierw ge-nezę Polskich Sił Zbrojnych (PSZ) w ZSRR, a następnie ich rozbudowę: od 1 DP przez 1 Korpus PSZ do Armii Polskiej w ZSRR. W dalszej części omówił utworzenie jednolitego (odrodzonego) Wojska Polskiego, jego intensywną rozbudowę do końca wojny, a następ-nie – po jej zakończeniu – radykalną redukcję w ramach tzw. przejścia na stopę poko-jową. Końcowy fragment rozdziału autor poświęcił ponownej rozbudowie sił zbrojnych na przełomie lat 40. i 50. ubiegłego wieku, w związku z zaostrzeniem się zimnej wojny między Wschodem i Zachodem.

W tym miejscu nasuwa się uwaga dotycząca samej konstrukcji książki. Otóż, wydaje się, że z punktu widzenia potrzeb tematu wątek dotyczący organizacji i technicznego wy-posażeniu wojska jest całkowicie zbędny, tym bardziej że ujęta w nim problematyka jest

164


wyczerpująco zbadana i opracowana (zob. choćby starsze prace Wacława Jurgielewicza, Czesława Podgórskiego czy nowsze – Edwarda Pawłowskiego, Czesława Grzelaka i Hen-ryka Stańczyka), a sam p. Tomaszewski niczego nowego do dotychczasowych ustaleń nie wnosi. Co więcej, te nader złożone kwestie traktuje w sposób skrótowy, a więc z koniecz-ności uproszczony.

Włączenie do książki problematyki organizacji i wyposażenia technicznego wojska jest przy tym przejawem niezrozumiałej niekonsekwencji konstrukcyjnej. Jeżeli bowiem nawet przyjmiemy, że uzasadnione jest rozpatrywanie „sowietyzacji” sfery organizacyj-nej wojska, to tym bardziej należałoby to uczynić w odniesieniu do działań bojowych. Działania te bowiem były prowadzone według regulaminów i instrukcji obowiązujących w Armii Czerwonej, a dowodzący Wojskiem Polskim (w większości generałowie i ofice-rowie radzieccy) byli absolwentami szkół i kursów wojskowych, na których wpajano im przecież „sowiecką” myśl wojskową i „sowieckie” metody prowadzenia działań bojowych (sztuki operacyjnej i taktyki). W dodatku podjęcie tych kwestii w kontekście „sowietyzacji” armii stwarzałoby szansę wniesienia do dotychczasowej wiedzy nowych, poznawczo war-tościowych elementów. Nie ma bowiem w naszej historiografii prac, które przedstawiałyby walki Wojska Polskiego na froncie wschodnim z tego punktu widzenia. Są natomiast publikacje (pochodzące jeszcze z okresu Polski Ludowej), których autorzy – z lepszym czy gorszym skutkiem – starali się udowodnić tezę o polskim charakterze sztuki wojennej Wojska Polskiego na froncie wschodnim. Twórcza z nimi polemika mogłaby wnieść do tego, ciągle jeszcze zmistyfikowanego obszaru naszej przeszłości nowe pierwiastki, wolne od naleciałości koniunkturalnych.

Za swoistą śmiesznostkę można uznać zamieszczoną we wstępie deklarację p. Toma-szewskiego o tym, że starał się on ustalić, kto i kiedy podejmował najważniejsze decyzje dotyczące kształtu organizacyjnego, liczebności i uzbrojenia WP (s. 11). W moim prze-konaniu, kwestie te zostały już wyczerpująco naświetlone w opracowaniach powstałych po 1990 r.19. Toteż niczego nowego w tej materii z omawianej książki się nie dowiadujemy.

Rozdział drugi (Sowietyzacja kadry dowódczej Wojska Polskiego w latach 1943–1956) ukazuje najpierw trudności kadrowe, z którymi borykali się organizatorzy w okresie two-rzenia Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, a następnie ich rozbudowy w okresie wojny. W ko-lejnych podrozdziałach autor omówił założenia polityki kadrowej realizowanej w Wojsku Polskim w latach 1943–1956 oraz służbę w tymże wojsku oficerów radzieckich: najpierw w latach 1943–1945, a następnie w pierwszym powojennym dziesięcioleciu. W pod-rozdziałach tych znajdujemy dane o liczebności i rozmieszczeniu oficerów radzieckich w składzie głównych ogniw tegoż wojska oraz poszczególnych rodzajach broni i służb. Rozdział zamyka omówienie działalności radzieckich doradców wojskowych w Wojsku Polskim w latach 1946–1956.

Pisząc o służbie oficerów radzieckich w Wojsku Polskim, p. Tomaszewski twierdzi, że odgrywali oni istotną rolę w kontrolowaniu tworzonej na terytorium ZSRR polskiej ar-mii i udaremnianiu wszelkich dążeń do uzyskania przez nią samodzielności. Zapomina wszakże o drugiej stronie medalu, jako że w świetle źródeł (zarówno dokumentów, jak i żołnierskich relacji) obecność w Wojsku Polskim radzieckich oficerów jawi się już nie 19 C. Grzelak, H. Stańczyk, S. Zwoliński, Armia Berlinga i Żymierskiego. Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1939–1945, Warszawa 2002; E. Kospath-Pawłowski, Wojsko Polskie na Wschodzie 1943–1945, Pruszków 1993; idem, Zdrada i chwała. Wojsko Polskie na Wschodzie 1943–1945, Warszawa 2010.

165


tak jednoznacznie negatywnie. Owszem, na początku było to dla żołnierzy nieprzyjemne zaskoczenie, ale z czasem – wobec braku kadr polskich – zaczęto doceniać ich kompeten-cje fachowo-wojskowe. Pan Tomaszewski zdaje się nie dostrzegać, że to właśnie obecność radzieckich oficerów w dużym stopniu ułatwiła tworzenie i wyszkolenie jednostek Wojska Polskiego w czasie wojny, a także dowodzenie nimi w walkach, które miały charakter odmienny aniżeli te znane polskim kombatantom Września. To przecież głównie z ich pomocą wykształciła się i zdobyła doświadczenie w działaniach bojowych kadra oficerska WP zarówno ta młoda, jak też ta, która wymagała przeszkolenia zgodnego z wymagania-mi współczesnego pola walki.

W rozdziale trzecim, zatytułowanym Wojsko Polskie „w służbie partii i władzy ludowej” 1945–1956 autor omówił kolejno cztery zagadnienia, a mianowicie: udział jednostek WP w zwalczaniu niepodległościowego podziemia zbrojnego w latach 1945–1948, rolę woj-ska w dwóch wielkich kampaniach politycznych (referendum ludowe w czerwcu 1946 r. i w wybory do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 r.), a także w wydarzeniach politycznych 1956 r. (pacyfikacja buntu robotników i mieszkańców Poznania w czerwcu 1956 r. i przełom polityczny w październiku tegoż roku). Moim zdaniem w rozdziale tym zabrakło odniesienia się do ówczesnego usytuowania wojska w systemie władzy politycznej i wszelkich płynących z tego konsekwencji – a szkoda, gdyż byłaby to dobra okazja do pogłębienia dotychczasowych refleksji na ten temat. Tymczasem p. Toma-szewski ograniczył się do zreferowania wspomnianych czterech zagadnień – notabene już dość dobrze zbadanych i opracowanych – nie wnosząc przy tym do dotychczasowej wiedzy niczego nowego.

Rozdział ostatni traktuje o ideologizacji Wojska Polskiego w latach 1943–1956. Autor zawarł w nim charakterystykę struktur odpowiedzialnych w tym okresie za prowadzenie działalności ideologicznej w siłach zbrojnych, a następnie przedstawił jej główne kie-runki i treści. Kolejne podrozdziały poświęcił omówieniu procesu indoktrynacji żołnie-rzy Wojska Polskiego w dwóch kolejnych etapach: 1943–1948 i 1949–1956. W każdym z tych podrozdziałów omówiono wychowanie patriotyczne i „wychowanie internacjona-listyczne”, a w podrozdziale poświęconym indoktrynacji ideologicznej wojska w latach 1949–1956 dodatkowo: „wychowanie antyimperialistyczne” i upowszechnianie „świato-poglądu naukowego”. Dyskusyjne jest, jak sądzę, omawianie zagadnienia indoktrynacji ideologicznej z podziałem na dwa okresy: 1943–1948 i 1949–1956. Moim zdaniem bar-dziej zasadne byłoby wyodrębnienie trzech okresów: 1943–1945; 1945–1948 i 1949–1956. Cezura 1945 r. – o czym wspominałem w uwagach wstępnych – jest tu o tyle zasadna, że w pierwszych miesiącach powojennych aparat polityczno-wychowawczy wojska zaczął poszukiwać nowych form i metod działania odpowiadających zadaniom czasu pokojowe-go. Zadania te wyrażało propagandowe hasło: „Stać na straży granic, ładu wewnętrznego i bezpieczeństwa, stać na straży demokracji”20.

Lektura tego rozdziału pozostawia duży niedosyt. Niewiele np. dowiadujemy się o efek-tach indoktrynacji oficerów i szeregowych Wojska Polskiego. Autor mógłby tę lukę wypeł-nić, gdyby dotarł do przechowywanych w Instytucie Pamięci Narodowej w Warszawie ra-portów o nastrojach politycznych korpusu oficerskiego czy sprawozdań Głównego Zarządu Informacji o nastrojach w korpusie oficerskim i nastrojach moralno-politycznych w wojsku.

20 L. Grossfeld, Nowy okres – nowe zadania, „Praca Polityczno-Wychowawcza w Wojsku” 1945, nr 5–6, s. 2.

166


Skomentowania wymaga następujące twierdzenie p. Tomaszewskiego: W okresie ist-nienia PRL Wojsko Polskie nazywane było przez oficjalną propagandę „ludowym” (s. 8). Warto wyjaśnić, że w latach 40. i 50., pomimo funkcjonowania oficjalnej nazwy Wojsko Polskie, w dokumentach ministra obrony narodowej, rozkazach, a także w propagan-dzie pojawiało się określenie „odrodzone”. Poprzedzające oficjalną nazwę Wojsko Polskie określenie „ludowe” pojawiło się dopiero w latach 60. Wprawdzie nigdy nie zostało ono usankcjonowane prawnie, ale odróżniało ówczesne wojsko od armii II Rzeczypospolitej.

Nieścisłość terminologiczną zauważyłem w tytule podrozdziału trzeciego w drugim rozdziale: Oficerowie Armii Radzieckiej w Wojsku Polskim lat wojny 1943–1945. Autor po-winien wiedzieć, że w latach 1943–1945 nie było Armii Radzieckiej, lecz Armia Czerwona. Przemianowanie nastąpiło w lutym 1946 r. Prawdopodobnie w akcie swoistej ekspiacji p. Tomaszewski nagminnie używa terminu Armia Czerwona w odniesieniu do okresu, w którym obowiązywała nazwa Armia Radziecka.

Dyskusji mogą podlegać przytaczane przez autora dane liczbowe. I tak na s. 22 czytamy, że po 17 września 1939 r. do niewoli radzieckiej trafiło 230 tys. polskich jeńców wojennych. Tym-czasem w polskiej historiografii szacuje się, że było to 170–180 tys., a nawet do 255 tys. osób. Najbardziej prawdopodobna wydaje się liczba 240 tys. osób (w tym około 10 tys. ofice-rów), z których co najmniej 125 tys. zostało przekazanych przez Armię Czerwoną organom NKWD21. Na tej samej stronie w przypisie 1 autor przytacza także przestarzałe dane dotyczące polskich wojskowych przejętych przez organa NKWD z obozów internowania na Litwie i Ło-twie po zaanektowaniu tych państw przez Związek Radziecki w lipcu–sierpniu 1940 r.

Sprostowania wymaga też następujące stwierdzenie: Początkowo osoby te (chodzi o polskich jeńców wojennych – S.J.) osadzono w 138 obozach rozlokowanych na Kresach i w zachodniej części Związku Radzieckiego. Pod koniec października 1939 roku nadzór nad nimi przejęło NKWD (s. 22). Otóż nieprawdziwa jest – prawdopodobnie bezkrytycznie przytoczona za Piotrem Żaroniem – liczba aż 138 obozów jenieckich22. Odnośnie zaś do drugiej informacji, to trzeba przypomnieć, że zgodnie z rozkazem ludowego komisarza obrony ZSRR Klimenta Woroszyłowa z 19 września 1939 r. jeńcy polscy byli od razu na punktach zdawczo-odbiorczych przekazywani przez Armię Czerwoną w ręce funkcjona-riuszy NKWD. Dodajmy, że zarówno te punkty, jak i obozy jenieckie były od początku organizowane i zawiadywane przez organa NKWD.

Nieścisłe jest to, co pisze p. Tomaszewski o podjętych przez NKWD próbach pozyska-nia do współpracy gen. Mariana Januszajtisa. Mianowicie, według autora gen. Januszajtis oświadczył swoim rozmówcom, że nie weźmie na siebie takiej odpowiedzialności (to jest objęcia dowództwa nad polską dywizją tworzoną w składzie Armii Czerwonej – S.J.) bez uzyskania na to zgody polskich władz w Londynie (s. 24). W rzeczywistości Januszaj-tis wyraził gotowość podjęcia się dowodzenia polskimi oddziałami, jeśli takowe zostaną zorganizowane na terytorium Związku Radzieckiego, niezależnie od wytycznych w tej sprawie rządu gen. Sikorskiego. Wskazywał przy tym na potrzebę zarysowania koncepcji politycznej ujmującej przyszłe losy Polski oraz zmiany polityki radzieckiej wobec Polaków żyjących na zachodniej Ukrainie i zachodniej Białorusi23.

21 W. Materski, Jeńcy wojenni i internowani w latach 1939–1941, w: Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, Warszawa 2009, s. 216.22 Katyń dokumenty zbrodni..., t. 1, s. 19–21.23 Zob. Pismo Ł. Berii do J. Stalina w sprawie możliwości utworzenia na terytorium ZSRR formacji wojskowych

167


Nieścisłości znalazły się też w skrótowym opisie przebiegu badania polskich oficerów (były ich dwie grupy: jedna – wyselekcjonowana z obozu griazowieckiego, druga zaś – z obozu Kozielsk II) przez wysokich funkcjonariuszy NKWD w więzieniach na Butyrkach i Łubiance. Pan Tomaszewski nie wykorzystał najnowszych ustaleń w tej kwestii, w tym także moich24. Nie całkiem prawdziwe jest stwierdzenie autora, jakoby grupę 6 polskich jeńców wojennych z obozu griazowieckiego skierowano bezpośrednio do Małachówki z pominięciem więzień na Butyrkach i Łubiance (s. 27). W rzeczywistości przewieziono ich z Griazowca najpierw na Łubiankę, gdzie we względnie dobrych warunkach spędzili 10 dni, i dopiero stamtąd skierowano do Małachówki.

Autor zapewne słyszał, że dzwonią w którymś kościele, ale nie wiedział, w którym, gdy napisał, że 22 czerwca 1941 r. Berling (…) w imieniu własnym i kolegów wysłał (…) do Mierkułowa serwilistyczną deklarację polityczną (s. 28). Owszem, była taka deklaracja, tyle że skierowana nie do Mierkułowa, a do Stalina, a ponadto podpisał ją nie sam Berling, a uczynili wszyscy pensjonariusze Małachówki. A przy okazji drobna uwaga: w cytowa-nym na s. 29 piśmie oficerów z Małachówki do władz radzieckich powinno być do szere-gów Armii Czerwonej, a nie do szeregu Armii Czerwonej.

Wątpliwości budzi pomieszczone w tekście (s. 32) stwierdzenie, jakoby ppłk Berling na polecenie NKWD zdezerterował i pozostał na terenie ZSRR. Otóż, Berling zapewne prze-widywał, że za podjęcie współpracy z NKWD – o czym dowództwo armii gen. Andersa było dokładnie poinformowane – poniesie surowe konsekwencje. Warto dodać, że także inni współtowarzysze Berlinga z Małachówki chcieli pozostać na terytorium ZSRR, ale na polecenie NKWD ewakuowali się z wojskiem na Bliski Wschód.

W przypisie 122 na s. 125 p. Tomaszewski pisze: Gen. Z. Berling między innymi za próbę udzielenia pomocy powstańcom warszawskim został 4 października 1944 roku usunięty ze stanowiska dowódcy 1 Armii WP. Otóż, tezę taką lansował przede wszystkim sam Berling, aczkolwiek rzeczywiste przyczyny jego odwołania były bardziej złożone. W recenzowa-nej książce jest zresztą sporo stwierdzeń budzących mniejsze lub większe kontrowersje. Przytoczmy niektóre z nich tytułem przykładu. Wcześniejsze próby unicestwienia armii Andersa – czytamy na s. 30 – poprzez stopniowe wysyłanie na front nieprzygotowanych dy-wizji nie powiodły się. I kolejny przykład (s. 184): Decyzja o rozwiązaniu AK nie oznaczała jednak zaprzestania oporu przeciwko działaniom komunistów mającym na celu narzucenie społeczeństwu polskiemu radzieckiego panowania i bolszewickiego modelu organizacji pań-stwa. Podobnie mocno kontrowersyjnych ocen w książce p. Tomaszewskiego jest znacznie więcej, trudno więc z nimi wszystkimi polemizować. Jest wszakże jeszcze problem błędów rzeczowych, który zasygnalizuję kilkoma przykładami. Myli się na przykład p. Tomaszew-ski, gdy pisze (s. 360), że pierwsze kroki zmierzające do utworzenia pod swoją kuratelą polskich formacji zbrojnych władze radzieckie podjęły latem 1940, gdyż najnowsze źródła dowodzą, że do realizacji tej koncepcji kierownictwo NKWD przystąpiło dopiero w paź-dzierniku 1940 r.25.

z polskich i czeskich jeńców wojennych z 2 listopada 1940, w: Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 3, Losy ocalałych: lipiec 1940–marzec 1943, Warszawa 2005, s. 195–198.24 Zob. S. Jaczyński, „Willa szczęścia” w Małachówce. Próby pozyskania przez NKWD oficerów polskich do współpracy politycznej i wojskowej (1940–1941), „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2011, nr 3.25 Zob. też: S. Jaczyński, Sowiecka próba zorganizowania polskiej dywizji w składzie Armii Czerwonej. Październik 1940–czerwiec 1941, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2007, nr 1.

168


Wanda Wasilewska została wezwana do Moskwy z frontu nie w połowie stycznia 1943 r. (s. 32), a w pod koniec grudnia 1942 r. Jeńców przewieziono nie do Griazowca nad Wo-łogdą (s. 22), lecz do Griazowca pod Wołogdą. Autorem książki o demobilizacji Wojska Polskiego jest Kazimierz Frątczak, a nie Kazimierz Frontczak. Konstanty Rokossowski był marszałkiem dwóch narodów, a nie marszałkiem obojga narodów (s. 268). Berling awansowany był przez Radę Komisarzy Ludowych ZSRR do stopnia generała majora, a nie generała brygady (s. 43).

Poza przykładowo wykazanymi błędami metodologicznymi, interpretacyjnymi i fak-tograficznymi praca p. Tomaszewskiego roi się od uchybień natury warsztatowej, co niezbyt dobrze świadczy o rzetelności i sumienności przeprowadzonych przez niego studiów. A oto przykłady takich uchybień, dotyczące tzw. aparatu naukowego. Na s. 46 autor pisze: Na podstawie rozkazu Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej (powinno być: Czerwonej – S.J.) od 15 marca rozpoczęto przegrupowywanie wojsk ze Smoleńszczy-zny i Sielc na Ukrainę, w rejon Żytomierza i Berdyczowa. Informację tę opatruje przy-pisem 96 o treści: SPP, Akta Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza, sygn. A.7.3, k. 9: Odpis depeszy z Komendy AK Obszaru Lwów z 7.08.1944 r.; Organizacja i działania bo-jowe…, t. 1, s. 15. Tymczasem na podanej stronie znajduje się „Dodatek do rozkazu nr 25 dowódcy eskadry myśliwskiej o przeformowaniu jej na pułk myśliwski z 20 sierpnia 1943 r. [Grigoriewskoje]”. Podobnego zaskoczenia doznajemy na s. 47, gdzie autor pisze o dekrecie Prezydium Rady Najwyższej Związku Radzieckiego z 16 marca 1944 r. (de-kret ten dotyczył decyzji rozwinięcia 1 Korpusu PSZ w ZSRR w Armię Polską w ZSRR), a w przypisie (nr 100) odwołuje się do zbioru dokumentów Organizacja i działania bojowe…, t. 1, s. 32. Niestety, na podanej stronie zamiast wspomnianego dekretu znaj-dujemy, ale inny dokument (nr 28) pt. Wytyczne dowódcy 1 Armii Polskiej ustalające kolejność i terminy formowań związków jednostek armii z 31 marca 1944 r. [Trojanów]. Podobny kwiatek znajdujemy na stronie 50, gdzie z kolei czytamy: (…) Główny Sztab Formowania powstały w miejsce Sztabu Uzupełnień. Miał on rozbudowaną strukturę i kompetencje właściwe resortowi spraw wojskowych. W odnoszącym się do tego stwier-dzenia przypisie 113 autor powołuje się na źródło to samo co poprzednio, ale tym razem podaje s. 65. I tu znów czeka nas rozczarowanie, gdyż na wskazanej stronie jest zamieszczony Rozkaz nr 061/KG dowódcy 1 armii o zorganizowaniu służby zdobyczy wojennych w jednostkach i formacjach Armii Polskiej z 31 maja 1944 r. [Chopinów]. Do kręgu uchybień warsztatowych należy zaliczyć zastosowaną przez autora metodę podwójnego przywoływania źródeł dokumentów już wcześniej publikowanych: poza danymi bibliograficznymi autor podaje również niepotrzebnie sygnatury archiwalne przywołanych źródeł. Czyni tak jak sadzę, by stworzyć wrażenie, że swą narrację opierał głównie na archiwaliach.

Na tle licznych błędów i niedociągnięć recenzowanej książki dobre wrażenie budzi sam język narracji – na ogół poprawny i klarowny, chociaż i na tym polu autor nie uniknął pew-nych niezręczności, jak np. nadużywanie (nie zawsze we właściwym znaczeniu) czasownika

„ukonstytuować się” (s. 33, 48, 181,) czy „odpłynąć” (w znaczeniu ubyć) – s. 159 i 162.Ogólną wartość naukową książki obniża brak jakichkolwiek tabel czy zestawień. A by-

łyby one niezwykle przydatne, chociażby w obrazowaniu danych statystycznych doty-czących oficerów radzieckich skierowanych do Polskich Sił Zbrojnych (np. obsadzanych przez nich stanowisk, specjalności, wieku czy wykształcenia). Dotkliwie też odczuwa się

169


brak schematów, tabel, diagramów itp., które to elementy mogłyby ułatwić recepcję np. kwestii organizacyjnych czy materiałowych.

Autor recenzowanej książki podjął temat, który nie doczekał się dotychczas ujęcia monograficznego. Nie oznacza to wszakże, że był to ląd nieznany, czekający na swego odkrywcę, i że odkrywcą tym okazał się p. Tomaszewski. Nie mogło tak się stać, gdyż jego publikacja nie jest nowatorska, a w dodatku tytułowy problem sowietyzacji Wojska Polskiego w latach 1943–1956 ukazuje w sposób tendencyjny i wybiórczy. Wielka szkoda, gdyż ten niewątpliwie ważny dla dziejów Wojska Polskiego temat zasługuje na rzetelne, w pełni naukowe opracowanie.

Stanisław Jaczyński

170

Zapiski bibliograficzne

Jarosław Jastrzębski, Kuantan 10 XII 1941: anatomia brytyjskiej klęski. Wydawnictwo Inforteditions, Zabrze, Tarnowskie Góry 2014, 64 s.

Bitwa pod Kuantanem była częścią kampanii, podczas której Japonia dokonała podboju Półwyspu Malajskiego. Skutkiem tego wydarzenia było późniejsze zdobycie przez cesar-skich żołnierzy najważniejszej brytyjskiej twierdzy na Dalekim Wschodzie – Singapuru.

W październiku 1941 r. do wsparcia sił lądowych stacjonujących na Malajach wysłano z metropolii pancernik „Prince of Wales” w osłonie dwóch niszczycieli, do których w pobliżu Cejlonu dołączył krążownik liniowy „Repulse”. Częścią utworzonego zespołu (Force Z) pod dowództwem adm. Thomasa Philipsa miał być również lotniskowiec „Indomitable”, zapew-niający osłonę powietrzną. Niestety, podczas rejsu uległ on uszkodzeniu, które uniemożliwiło mu dalszą drogę. Brytyjski zespół (ostatecznie 2 okręty liniowe i 4 niszczyciele) został po-zbawiony najważniejszego czynnika ochronnego – samolotów. Japońska inwazja na Malaje rozpoczęła się 8 grudnia 1941 r. lądowaniem desantów morskich na półwyspie. Admirał Philips rozkazał wyjść w morze swojemu zespołowi, aby zaatakować flotę cesarską. Niestety, ponownie został pozbawiony osłony samolotów RAF stacjonujących na lądzie. Na otwartym morzu brytyjskie okręty zostały zaatakowane przez startujące z Indochin japońskie samoloty bombowo-torpedowe z 22 Flotylli Powietrznej i zatopiły oba pancerniki Royal Navy.

Bitwa pod Kuantanem była pierwszym w historii starciem powietrzno-morskim, pod-czas którego potęga lotnictwa zachwiała dotychczasową dominacją okrętów wojennych. Od tej pory samoloty stały się podstawową siłą uderzeniową floty, czego najlepszym przy-kładem były sukcesy japońskiego lotnictwa pokładowego w początkowym okresie wojny na Pacyfiku.

Praca została podzielona na piętnaście krótkich rozdziałów. W pierwszych trzech autor przedstawia krótką genezę wojny na Pacyfiku, omawia przygotowania japońskiego ataku i koncepcje obronne Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W dalszej części opisał kulisy powstania i organizację brytyjskiego zespołu okrętów (Force Z) oraz zamiary utwo-rzenia Floty Wschodniej. Zamieścił również informacje dotyczące brytyjskich okrętów oraz ich przeciwników – japońskich samolotów bombowo-torpedowych. Samo starcie zostało opisane w trzech rozdziałach. Pracę uzupełniają mapy i tabele oraz bibliografia. Jedynym mankamentem książki jest niezbyt imponujący materiał ilustracyjny.

Książka Jarosława Jastrzębskiego jest objętościowo niewielką pracą popularnonaukową, ale fachowość autora i ciekawa narracja może zachęcić czytelnika do sięgnięcia po bar-dziej szczegółowe opracowania dotyczące całości kampanii malajskiej.

Maciej Maciejak, Bitwa pod Szczekocinami: 6 czerwca 1794, Wy-dawnictwo Inforteditions, Zabrze, Tarnowskie Góry 2014, 348 s.

Insurekcja kościuszkowska 1794 r. kojarzona jest głównie z dwoma wielkimi bataliami – legendarnym, rozsławionym w literaturze i sztuce zwycięstwem racławickim oraz klęską

171


pod Maciejowicami, ostatecznie przekreślająca marzenia powstańczych wojsk polskich o uratowaniu ginącej ojczyzny.

6 czerwca 1794 r. na wschód od Szczekocin doszło do jednej z największych bitew w historii XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej; wzięło w niej udział łącznie ok. 40 tys. ludzi. Wojska polskie pod dowództwem Tadeusza Kościuszki starły się z połączonymi armiami prusko-rosyjskimi. Naczelnik rzucił wyzwanie samemu władcy Prus Fryderykowi Wil-helmowi II, którego armia miała w tamtym czasie opinię najlepszej w Europie.

W historiografii szczekocińska batalia nie doczekała się dotychczas osobnej monografii. Maciej Maciejak na podstawie doczasowych badań naukowych przygotował bardzo so-lidną pracę, która nie jest tylko szczegółowym opisem wydarzeń poprzedzających bitwę oraz jej przebieg. Dużym atutem jest wykorzystanie przez autora własnych doświadczeń rekonstruktora historycznego do szczegółowego omówienia ówczesnego polskiego woj-ska. W rozdziale XII zatytułowanym Wizualizacja armii – mundur i taktyka autor bardzo dokładnie opisał poszczególne elementy uzbrojenia i wyposażenia oraz sposoby walki wszystkich formacji biorących udział w bitwie pod Szczekocinami.

Oprócz wątków militarnych autor opisuje niuanse XVIII-wiecznej dyplomacji. Nie stro-ni też od stawiania kontrowersyjnych tez, co dodatkowo ubarwia pracę, podobnie jak częste cytowanie źródeł z epoki.

Książka została podzielona na 14 rozdziałów, które uzupełnia 11 map, w tym 3 samej bitwy, i schematów przedstawiających m.in. Ordre de Bataille wojsk polskich, rosyjskich i pruskich, ugrupowania wyjściowe przeciwników. Ponadto autor zamieścił kilkanaście tabel, w których zestawił stany liczebne piechoty, kawalerii i artylerii trzech armii.

Praca ta potwierdza, że doświadczenie rekonstruktora historycznego w połączeniu z warsztatem naukowym może dać wymierne efekty w postaci solidnej monografii hi-storycznej.

Ian Stanley Ord Playfair, Pierwsze walki brytyjsko-włoskie 1939–1941. II wojna światowa na Morzu Śródziemnym, w Afryce, na Bałkanach i Bliskim Wschodzie, t. 1, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2014, 528 s.

W 1946 r. zgodnie z decyzją brytyjskiego rządu rozpoczęto realizację wielkiego pro-jektu mającego na celu opracowanie oficjalnej historii II wojny światowej (History of the Second World War). Główną częścią tego przedsięwzięcia wydawniczego była Seria Woj-skowa Zjednoczonego Królestwa (United Kingdom Military Series), obejmująca wszystkie działania wojenne, w których brała udział Wielka Brytania i jej dominia. Wszyscy autorzy serii uzyskali dostęp do oficjalnych źródeł brytyjskich oraz uzupełnili je informacjami pozaźródłowymi. Dokumenty przejęte po kapitulacji III Rzeszy oraz mniej liczne doku-menty włoskie pozwoliły szczegółowo opisać działania państw Osi.

Książka autorstwa Iana Stanleya Ord Playfaira jest pierwszym z sześciu tomów opi-sujących operacje wojskowe w rejonie Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu. W 23 rozdziałach omówił on przygotowania i plany obu stron konfliktu oraz sytuację na Morzu Śródziemnym po wybuchu wojny w 1939 r., zagadnienia związane ze zmianą sytuacji strategicznej po przystąpieniu do wojny Włoch oraz upadku Francji w 1940 r.

172


Z kronikarską skrupulatnością przedstawił działania na kolejnych frontach: we Włoskiej Afryce Wschodniej (Abisynia, Erytrea, Somalii Włoskie), Egipcie, Libii oraz na Bałkanach (Grecja), prezentując wszystkie operacje przeprowadzane na lądzie, morzu i w powietrzu.

W pracy zamieszczono 30 czarno-białych i kolorowych map oraz 43 nierzadko unikatowe fotografie, w aneksach zaś fotokopie instrukcji, dyrektyw, dokumentów dyplomatycznych oraz tabelaryczne zestawienia charakterystyki brytyjskich, włoskich i niemieckich samolotów.

Czesław Witkowski, Garnizon Warszawa 1918–1939. Wydaw-nictwo Napoleon V, Oświęcim 2014, 379 s.

Prezentowana praca jest pierwszą monografią warszawskiego garnizonu w latach 1918–1939. We wspomnianym okresie odegrał on bardzo istotną rolę w systemie terytorialnych władz wojskowych II Rzeczpospolitej.

Autor wykorzystał dokumenty z Centralnego Archiwum Wojskowego, Archiwum Akt Nowych, Archiwum Państwowego m.st. Warszawy oraz Centralnej Biblioteki Wojskowej, a także źródła drukowane, m.in.: akty prawne, regulaminy, instrukcje, sprawozdania oraz jednodniówki. Cenne informacje pozyskał z relacji, pamiętników i wspomnień osób pełnią-cych różnorodne funkcje w armii oraz w polskich instytucjach państwowych tamtego okresu.

Treść książki została ujęta w siedmiu rozdziałach w układzie tematyczno-chronologicz-nym. Omówione zostały tradycje garnizonowe Warszawy, rola miasta w systemie obron-nym Polski na przestrzeni dziejów oraz miejsce garnizonu warszawskiego w strukturach terytorialnych władz wojskowych. W kolejnych rozdziałach autor prezentuje władze woj-skowe, dowództwa, instytucje oraz służby funkcjonujące na terenie garnizonu w latach 1918–1939 oraz charakteryzuje oddziały stanowiące załogę garnizonu, ich życie codzienne, a także relacje dowództwa garnizonu z władzami państwowymi i samorządowymi. Pracę zamyka rozdział dotyczący sytuacji w obliczu zagrożenia wojną w 1939 r. Monografię uzupełnia szczegółowa bibliografia, 8 aneksów, 49 tabel i schematów oraz 42 fotografie.

Marcin Białas

Krzysztof Marcinek, Izera i Ypres. Kampania we Flandrii 1914, Wy-dawnictwo Inforteditions, Zabrze – Tarnowskie Góry 2013, 392 s.

Bitwa we Flandrii stoczona pod koniec 1914 r. zamykała okres działań manewrowych na froncie zachodnim i otwierała okres walk pozycyjnych. Stanowi ona bardzo ciekawy fragment historii pierwszego roku Wielkiej Wojny również ze względu na udział w niej ar-mii aż czterech państw – Belgii, Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec – i wynikające z tego kwestie polityczne. Walki stoczone na pograniczu francusko-belgijskim pozostają jednak w cieniu bardziej znanych bitew pierwszego roku Wielkiej Wojny – przede wszystkim nad Marną i pod Tannenbergiem. Szerzej znane są tylko dwa fragmenty flandryjskiej batalii:

„wyścig do morza” oraz rzeź korpusów rezerwowych pod Langemarck.Zasadnicza treść książki została przedstawiona w 11 rozdziałach. W trzech pierwszych

autor kolejno opisał: rolę Belgii w pierwszym etapie Wielkiej Wojny, „wyścig do morza” oraz wydarzenia bezpośrednio prowadzące do utworzenia frontu we Flandrii. W rozdziale

173


czwartym przedstawił armie państw tam walczących. W następnych sześciu rozdziałach opisuje przebieg bitew nad Izerą (18–31 października) i pod Ypres (20 października–17 li-stopada). Ostatni rozdział poświęcił bilansowi całej bitwy flandryjskiej 1914 r.

W aneksach autor zamieścił: Ordre de Bataille walczących wojsk, wykaz skrótów oraz słowniczek belgijskich nazw geograficznych (francuskich i flamandzkich) wraz z ich pol-skimi i niemieckimi odpowiednikami. Treść książki uzupełniają czarno-białe fotografie i kolorowe mapy.

Jerzy Maroń, O osobliwościach polskiej historii wojskowości, „Chronicon”, Wrocław 2013, 326 s.

Trzeci tom serii wydawniczej „Wrocławskie Studia z Historii Wojskowości został po-święcony błędom popełnianym przez badaczy dziejów militarnych.

Pierwszy rozdział dotyczy pojęcia i struktury historii wojskowości, drugi zaś jej związ-kom z naukami wojskowymi oraz naukami o bezpieczeństwie. W kolejnej część autor zajmuje się paranaukowymi opisami wczesnośredniowiecznej wojskowości polskiej oraz bitew pod Cedynią, na Psim Polu, pod Legnicą i pod Grunwaldem. Ostatnie dwa rozdzia-ły poświęcił wynikom badań nad historią militarną operatorów oraz humanistów wojsko-wych. Pracę uzupełniają: bibliografia, indeks osobowy, wykaz skrótów oraz streszczenie w języku niemieckim.

Martin van Creveld, Dowodzenie na wojnie. Od Aleksandra do Szarona, tłum. J. Tomczak, red. Ł. Przybyło , T. Zawadzki, „Te-tragon”, Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2014, 406 s.

Książka dotyczy ewolucji dowodzenia. Autor stosuje ten termin jako skróconą nazwę współcześnie uzywanego angielskiego terminu Command, Control, Communications – do-wodzenie, kontrola, łączność. Szczególny nacisk kładzie na pokazanie złożoności oma-wianych procesów oraz ich wzajemnych interakcji. Ukazuje też stały wzrost wymagań stawianych systemom dowodzenia, zwłaszcza w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat.

Treść książki została ujęta w ośmiu rozdziałach. Pierwszy z nich, pełniący jednocze-śnie rolę wstępu, dotyczy natury, ewolucji oraz metody badania dowodzenia. W rozdzia-le drugim autor snuje rozważania na temat dowodzenia w okresie przed rokiem 1800. W trzecim opisuje napoleońską sztukę wojenną rewolucjonizującą dowodzenie, mimo niewielkich jeszcze zmian wywołanych postępem technicznym. Rozdział czwarty doty-czy dowodzenia z wykorzystaniem telegrafu przez pruski Sztab Generalny von Moltkego. Rozdział piąty autor poświęcił I wojnie światowej i wpływowi na nią „wojny przemysłowej” oraz systemów łączności opartych na telegrafie i telefonie, w szóstym i siódmym zaś oma-wia, na przykładzie działań armii izraelskiej w 1967 i 1973 r., współczesną wojnę manew-rową i wpływ na nią nowoczesnej organizacji dowodzenia oraz nowoczesnej technologii, śmigłowców i komputerów. W ostatnim rozdziale autor podsumowuje rozważania na temat dowodzenia w wojnach.

Krzysztof Fudalej

174

PRZYCZYNKI I LISTY DO REDAKCJI

Jak Kościuszko dostał się do niewoli pod Maciejowicami

Pomimo wieloletnich, bo trwających już ponad 150 lat badań, powstanie kościusz-kowskie nadal kryje sporo tajemnic oraz wątków wymagających wyjaśnienia i opisania. Nie inaczej jest również w wypadku bitwy pod Maciejowicami stoczonej 10 październi-ka 1794 r. Była ona przełomowym momentem powstania kościuszkowskiego1, a jednym z najważniejszych jej następstw, oprócz klęski militarnej wojsk koronnych, było wzięcie przez Rosjan do niewoli naczelnika Tadeusza Kościuszki2. Była tego świadoma zarówno strona polska, jak i Rosjanie, którzy uznali to za istotny sukces rosyjskiego oręża. Świadczy o tym chociażby list ówczesnego generała anszefa hr. Aleksandra Wasilewicza Suworowa-

-Rymnickiego z 4 października (starego stylu) tegoż roku do adm. Osipa Michajłowicza Ribasa,. W liście tym czytamy m.in.: Śpieszę powiadomić Waszą Wysokość o najznamie-nitszym zwycięstwie, odniesionym przez generała majora Denisowa i jego wydzieloną część wojsk nad głównym buntownikiem Kościuszką dnia 29 września (10 października – A.S.) pod zamkiem Myszkowskich na prawym brzegu Wisły. Nieprzyjaciel, posiadający 9000 (ludzi

– A.S.) z 22 działami, uporczywie walczył przez 7 godzin, ale poniósł całkowitą klęskę, a sam Kościuszko z ciężkimi ranami razem z generałami (Michałem – A.S.) Kamińskim i (Józefem

– A.S.) Sierakowskim oraz z całą artylerią dostał się w nasze ręce3.Trzy dni później w liście do hr. Iwana Piotrowicza Sałtykowa Suworow napisał: W wy-

niku zwycięstwa nad buntownikami odniesionego 29 września (starego stylu – A.S.), które jest ważne dlatego, że sam najważniejszy wichrzyciel Kościuszko został wzięty do niewoli, zgodnie z sytuacją w celu zablokowania miasta Warszawy, dzisiejszego dnia z wojskami znajdującymi się w Brześciu (…) wyruszam w marsz pod Pragę na Janów i Węgrów, gdzie także korpusy generałów poruczników (hr. Iwana Eustachiewicza – A.S.) Fersena i (Otto Wilhelma Christoforowicza von – A.S.) Derfeldena mają się zjawić4.

Nie należy też zapominać o znaczeniu dla polskiej świadomości narodowej, szczególnie w okresie zaborów, powstania 1794 r., a także o swoistym kulcie, jakim otaczano Tadeusza Kościuszkę, stąd też liczna, poświęcona mu literatura5.1 Eustachy Sanguszko napisał w pamiętnikach (Księcia Eustachego Sanguszki pamiętnik 1786–1815, wyd. J. Szujski, Kraków 1876, s. 45), że bitwa maciejowicka była grobem powstania.2 Zob. m.in.: M. Kukiel, Powstanie kościuszkowskie, Warszawa 1911; idem, Maciejowice, Kraków 1929; idem, Maciejowice, w: Od Wiednia do Maciejowic, Londyn 1965; K. Bauer, Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1981; W. Mikuła, Maciejowice 1794, Warszawa 1991; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994.3 A. W. Suworow, Pis’ma, przyg. do dr. W. S. Łopatin, Moskwa 1986, s. 279–280. Tłumaczenia tekstów z języka rosyjskiego wykonał Aleksander Smoliński.4 Ibidem, s. 280. Zob. także: P. A. Rumiancew, Feldmarszał ... Dokumienty, pis’ma, wospominanija, wybór i oprac. A. P. Kapitonow, Moskwa 2001, s. 164–165.5 Wykaz literatury zob. P. Pakier, Tadeusz Kościuszko 1746–1817. Materiały do biografii, Warszawa 1967. Zob. też m.in.: Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji, red. S. Kopczewski, Warszawa 1968; J. Dihm, Kościuszko nieznany, Wrocław 1969; K. Śreniowska, Kościuszko bohater narodowy. Opinie współczesnych i potomnych 1794–1946, Warszawa 1973; K. Koźmiński, Tadeusz Kościuszko 1746–1817, Warszawa 1973; J. Pachoński, Kościuszko na Ziemi Krakowskiej, Warszawa–Kraków 1984; A. F. Grabski, W kręgu kultu naczelnika,


175


Okoliczności dostania się naczelnika do rosyjskiej niewoli po maciejowickiej batalii opisał Bartłomiej Szyndler, autor najpełniejszej obecnie biografii Tadeusza Kościuszki6. Zdaniem autora, naczelnik opuścił pole bitwy wraz z grupą uciekających w kierunku Łaskarzewa. Koło wsi Polik zastąpili im drogę rosyjscy huzarzy i Kozacy, którzy obeszli polskie pozycje i znaleźli się na głębokich tyłach wojsk koronnych. Część jeźdźców zdo-łała się przedrzeć przez kordon carskiej jazdy, pozostali zaś, wśród nich także Kościuszko, skręcając na zabagnione łąki, próbowali go ominąć. W pogoń za uciekającymi ruszyli Kozacy, gdyż zwabiły ich ponoć bogate szamerunki na mundurach polskich kawalerzy-stów. Podczas tej ucieczki, przeskakując rów w pobliżu folwarku Krępa, koń naczelnika potknął się i zrzucił jeźdźca, który zrolował z siodła na ziemię i zobaczył nadjeżdżających Kozaków. Nie miał jednak zamiaru dać wziąć się do niewoli żywcem i dlatego wyciągnął z olster pistolet, włożył lufę w usta i pociągnął za spust. Broń jednak nie wypaliła. W tym też momencie dosięgnęły go spisy kozackie. Kozacy zaś nie zdając sobie sprawy z kim mają do czynienia, zabrali mu złoty zegarek z dewizką, mieszek z pieniędzmi, a także kilka złotych obrączek z dewizą „Oyczyzna Obrońcy Swemu”7. Ponadto ściągnięto z nie-go sukmanę, spodnie oraz buty. W portfelu Kozacy znaleźli rozmaite pisma Kościuszki, a także bruliony niektórych jego odezw do narodu. W trakcie rabunku rannego nadje-chał kornet8 Fiodor Łysenko z Charkowskiego Pułku Lekkokonnego9 i ciął bezbronnego i okrwawionego naczelnika pałaszem w głowę10. Wskutek tej kolejnej już rany Kościusz-ko stracił przytomność.

Scenę tę obserwował bliżej nieokreślony polski dragon, który leżał opodal i udawał za-bitego. Poruszony losem Kościuszki wstał na nogi i zaczął krzyczeć, że zabili naczelnika. Wówczas wokół Kościuszki poczęli się gromadzić Kozacy oraz inni rosyjscy kawalerzyści, przypatrując się z ciekawością leżącemu na ziemi jeńcowi11.

W tym samym czasie niedaleko od tego miejsca przejeżdżał płk hr. Tołstoj12, któremu dowodzący armią rosyjską gen. Fersen polecił ustalić liczbę poległych lub wziętych do niewoli wyższych oficerów polskich. Wraz z nim jechał także jeniec wicebrygadier Józef Drzewiecki, który dobrze znał Kościuszkę. Ujrzawszy zbiegowisko Kozaków, Tołstoj pod-jechał do miejsca, gdzie leżał naczelnik. Drzewiecki po latach wspominał: Leżał człowiek z wierzchniego odzienia odarty, głowa na ręce opadła, krew nasączyła włosy jego długie, bo był w głowę ranny, kaftan jesienny ciemnego koloru, bo był jeszcze na nim, buty nawet były zdjęte13.

Warszawa 1981; Zwycięstwo czy klęska? W 190. rocznicę powstania kościuszkowskiego, red. H. Kocój, Katowice 1984; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko 1746–1817, Warszawa 1991; Powstanie kościuszkowskie i jego naczelnik. Historia i tradycja. Materiały z konferencji naukowej Kraków–Wrocław, 28–30 marca 1994 r., red. T. Kulak, M. Frančić, Kraków 1996.6 B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko…, s. 258–259.7 Było to odznaczenie za męstwo, rozdawane przez Kościuszkę podczas powstania za zeznaniem komisji z trzech oficerów złożonej, którzy zaświadczą, że potykający się (uczestniczący w walce – A.S.), zasłużył na nią. Zob. Z. Puchalski, Dzieje polskich znaków zaszczytnych, Warszawa 2000, s. 54, 56.8 W ówczesnej kawalerii rosyjskiej najniższy stopień oficerski, odpowiednik praporszczyka w piechocie i artylerii oraz XIV, najniższej rangi urzędniczej.9 Zob. m.in.: S. W. Potraszkow, Charkowskije połki. Tri wieka istorii, Charków 1998, s. 47–48, 147–148.10 Siergiej Potraszkow podaje (op. cit., s. 147), że Łysenko miał ciąć Kościuszkę dwa razy szablą.11 Według Wojciecha Mikuły (op. cit., s. 175), Wystraszeni Kozacy rozpierzchli się.12 Zapewne był to późniejszy gen. piech. hr. Piotr Aleksandrowicz Tołstoj.13 Cyt. za: B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 258.

176


Rozpoznawszy naczelnika, Drzewiecki uklęknął przy nim, a jakiś stary Kozak uniósł powiekę rannego i zajrzał mu do oka (...) szukając w nim śladów życia14. Wówczas Ko-ściuszko ocknął się i słabym głosem poprosił o wodę15. Kozacy nie mieli wody, więc chcieli napoić go wódką, czemu sprzeciwił się Drzewiecki. Tymczasem hr. Tołstoj widząc, że ranny żyje, kazał go okryć i zawieźć do maciejowickiego zamku. Wkrótce sprowadzono wóz wymoszczony sianem i zaprzężony w parę wołów. Wtedy też ów stary Kozak, który zaglądał Kościuszce do oka, powiedział, (...) że się tak jenerała, choć nieprzyjacielskiego nie posyła16. Kozacy związali więc pasami kilka pik, nałożyli na nie siana i przykryli płasz-czem Drzewieckiego. Na tak zaimprowizowanych noszach położyli naczelnika i zanieśli go do zamku. Po przybyciu na miejsce między godz. 16.00 a 17.00 wniesiono go do sali na piętrze, gdzie rosyjski chirurg dokładnie obejrzał jego rany i nałożył na nie opatrunki. Major Stanisław Fiszer, który także został wówczas wzięty do niewoli, w liście przysłanym następnego dnia po bitwie gen. Józefowi Zajączkowi pisał, że naczelnik był (...) mocno cięty w głowę, tak że kość nadwerężona, i oprócz tego dwa razy spisą pchnięty17.

Nieco więcej, niekiedy jednak odmiennych szczegółów – co sygnalizowano już wcze-śniej – przytoczył Wojciech Mikuła. Słusznie stwierdził on, że: Wokół sprawy pojmania Najwyższego naczelnika zrodziło się wiele sprzecznych ze sobą relacji. Zresztą nic w tym dziwnego. Wiele osób chciało bowiem sobie przypisać zaszczyt pochwycenia w niewolę na-czelnego wodza armii powstańczej. Urzędowa wersja głosiła, że kornet Łysenko sam poko-nał eskortujących Kościuszkę żołnierzy, po czym powalił samego Naczelnika18. Tak samo, o czym również niżej, przedstawia się kwestia rzekomego gestu rozpaczy Kościuszki, który w momencie pojmania miał jakoby krzyknąć: Finis Poloniae! Tę nieprawdziwą informację rozpowszechniała ówczesna urzędowa pruska prasa19. Należy podkreślić, że w polskich relacja można znaleźć często różniące się szczegóły.

Tymczasem Fersen w raporcie napisał, że Kościuszkę wzięli do niewoli wspomniany już kornet Łysenko20, kornet Jelizawietgradzkiego Pułku Konnych Jegrów Smarocki, a także Kozacy z konwoju dowódcy korpusu: Jefim Łosiew i Fiodor Tapilin21.14 Ibidem, s. 258.15 Według Wojciecha Mikuły (op. cit., s. 175), naczelnik Odzyskał na moment przytomność, wyszeptał ponoć;

„jam Kościuszko, wody…”. Ponownie zapadł w omdlenie.16 B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 258.17 Cyt. za: Ibidem, s. 259.18 W. Mikuła, op. cit., s. 175.19 B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 261–263. Szerzej zob. także: J. Tretiak, Finis Poloniae! Historia legendy maciejowickiej i je rozwiązanie, Kraków 1921; G. Labuda, Echa rzekomo Kościuszkowskiego „Finis Poloniae” w niemieckiej publicystyce politycznej w XIX wieku, w: Wiek XVIII Polska i świat. Księga poświęcona Bogusławowi Leśnodorskiemu, Warszawa 1974.20 Za rzekome pojmanie naczelnika Kościuszki, czym się przechwalał, został uznany przez Rosjan za bohatera. W nagrodę został awansowany na porucznika, a hr. Piotr Aleksandrowicz Rumiancew ofiarował mu 500 dukatów. Poza tym Łysenko został wysłany do Petersburga z raportem Fersena o maciejowickim zwycięstwie dla cesarzowej Katarzyny. Gdy się wydało, jaki był jego rzeczywisty udział w tym wydarzeniu, Fersen kazał zawrócić go z drogi do Petersburga i postawił przed sądem za to, że śmiał ranić Kościuszkę bez oporu z jego strony. Zob. B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko..., s. 261. Tymczasem według Siergieja Potraszkowa (op. cit., s. 48) pod Maciejowicami Łysenko postępował doskonale i bohatersko, własnoręcznie ściął kilku nieprzyjaciół i wraz z innymi oficerami wziął do niewoli Tadeusza Kościuszkę, ale żadnej nagrody za te dokonania nie otrzymał. Okazało się bowiem, że zbyt wielu, na dodatek bardziej utytułowanych i ustosunkowanych, rościło sobie prawo do tego czynu.21 W. Mikuła, op. cit., s. 175.

177


Brygadier kawalerii narodowej Józef Kopeć, autor najobszerniejszej polskiej relacji do-tyczącej tych wydarzeń, o bitwie pod Maciejowicami napisał: Prawe naprzód skrzydło osłabione rozciągnięciem linii w lewo, z przyczyny niestawienia się na swym punkcie ge-nerała (Adama księcia – A.S.) Ponińskiego, który na huk grających dział, wyruszywszy z miejsca (…) do uczestnictwa tej akcji nie należał; ustępować zaczęło i złamane było. Po tym niepomyślnym wypadku Naczelnik chcąc ratować resztę i sam z lewym skrzydłem prze-bić się przez masy nieprzyjacielskie, rzucił się na prawe skrzydło nieprzyjacielskie. Ja zaś na czele części mojej brygady (2 Brygady Kawalerii Narodowej Wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, zwanej także Pińską bądź Petyhorską – A.S.) będąc przy naczelniku, chcia-łem torować drogę. Lecz oskoczeni tłumem świeżej kawalerii, całą godzinę posuwając się, z potęgą prawie całą nieprzyjaciela, okryty ranami, przy zemdlonym już samą pracą obrony i broczącymi we krwi własnej przez pobitych rycerzy Naczelnika, dostałem się wespół z nim w ręce nieprzyjaciela. Naczelnik w tej nierównej walce odniósł ran 822. Ja odebrałem ran trzy. Fiszer generał, i Niemcewicz Julian, także ranni w tym dniu nieszczęśliwym, zostali ofiarą swej gorliwości i jeńcami wojennymi wojsk rosyjskich.

Na prawym skrzydle dostał się w niewolę generał (Karol – A.S.) Sierakowski, (Karol – A.S.) Kniaziewicz, Kamiński (właściwie gen. mjr Michał Ignacy Kamieński – A.S.)23.

W tym dość obszernym opisie bitwy informacji o losach naczelnika i okolicznościach jego dostania się do niewoli rosyjskiej nie jest zbyt wiele.

Sekretarz naczelnika Julian Ursyn-Niemcewicz napisał: Około pierwszej z południa nieprzyjaciel już tylko o wystrzał z broni ręcznej znajdował się od nas. (…) Wracam do Kościuszki, znajduję go zbierającego resztki jazdy naszej; (…) już nieprzyjaciel we środku czworogranu (czworoboku, inaczej carre – A.S.) naszego, zabity koń pod Kościuszkiem, przesiada się na innego, usiłuje jeszcze zgromadzić swoich i niknie mi z oczu. Już w piechocie naszej mąż spiera się z mężem; obskoczony od Kozaków, bezsilny dostaję się w niewolę: oficer kozacki chwyciwszy konia mego za cugle, daleko zaprowadził mnie do lasu. (…)

Znaleźliśmy jenerała Fersena przechodzącego się po dziedzińcu Podzamcza z starszyzną swoją. Był to starzec wywiędły, mający koło siedemdziesięciu lat. (…) Po przedstawieniu zaprowadzony byłem do domu (…).

Znalazłem w pokoju równie jak ja wziętych jenerałów naszych: Sierakowskiego, Kamień-skiego, Kniaziewicza, brygadiera Kopcia (…), wieść, iż Kościuszko był zabitym, bardziej jeszcze powiększyła boleść naszą. (…)

Między czwartą a piątą wieczorem postrzegliśmy hufiec żołnierzy zbliżający się do kwa-tery głównej; nieśli oni na noszach z łozy ciało męża umarłego na poły. Był to naczelnik Kościuszko: krew oblewająca całą postać jego odbijała się okropnie o śmiertelną bladość twarzy jego; miał on głęboką ranę w głowie i kilka ran spisą w biodrach, zaledwie oddychał; widok ten ścisnął mi serce, długie milczenie przerwał płacz i jęki. Rzuciłem się na to blade ciało i odtąd do chwili, w której mnie wepchnięto do więzienia, nie rozdzieliliśmy się na moment. Przywołany cyrulik nic pocieszającego nie wyrzekł. Przeniesiono rannego do sali na górę (…).

22 Podana liczba ran jest mocno przesadzona. Najprawdopodobniej naczelnik otrzymał jedynie dwa pchnięcia lub najwyżej „kilka” pchnięć kozacką spisą oraz cięcie (lub dwa cięcia) w głowę, przy czym to właśnie ta ostatnia rana (bądź rany) była najcięższa i najgroźniejsza.23 J. Kopeć, Dziennik ... brygadiera wojsk polskich, oprac. A. Kuczyński, Z. Wójcik, Warszawa–Wrocław 1995, s. 71–72.

178


Jutrzenka rozpędziła na koniec cienie tej strasznej nocy. Kościuszko obudził się jak czło-wiek ocucający się z głębokiego letargu; widząc mnie ranionego przy sobie, zapytał: „Gdzież jesteśmy?” „Niestety – rzekłem – jesteśmy jeńcami moskiewskimi, jestem z tobą i nie opuszczę cię nigdy”. „Ach! Jakże – zawołał słabym głosem – w nieszczęściu moim jestem szczęśliwym, że takiego mam przyjaciela”; te słowa wyrzekł ze łzami. Z ukontentowaniem postrzegłem, że nie był tak niebezpiecznie rannym, jakem się tego obawiał. (…)

O godzinie dziesiątej z rana przyszedł Fersen odwiedzić Kościuszkę. „Ubolewam nad nie-dolą waszą – rzekł mu – ale taki jest los rzemiosła żołnierskiego’”24.

Z powyższego opisu wynika, iż rany Kościuszki choć poważne bądź ciężkie nie były śmier-telne, a prawidłowa opieka medyczna mogła przywrócić mu zdrowie i sprawność fizyczną.

Inny uczestnik bitwy pod Maciejowicami Jakub Filip Kierzkowski, który jednak nie był naocznym świadkiem wzięcia naczelnika do rosyjskiej niewoli, we wspomnieniach na-pisał: Gdy Kościuszkę w batalii dognali Kozacy, jeden z nich pchnął go spisą. Adiutant jego Stanisław Fiszer krzyknął do Kozaków: „Stój – bo to Kościuszko!”. Zaraz Kozacy odstąpili od kłucia. Bajką to jest, co rozgadują nasi nieprzyjaciele, że miał wówczas powiedzieć: finis Poloniae. Sam to zbił w jednym piśmie, które ogłosił po wyjściu z niewoli moskiewskiej25.

Choć zawarte tutaj informacje pochodzą z drugiej ręki, to jednak potwierdzają one ogólny przebieg tego wydarzenia, a także dementują rzekomy akt rozpaczy naczelnika wyrażony słowami o końcu Polski.

Podobny charakter ma także opis ks. Jędrzeja Kitowicza: Gdyby Kościuszko nie odstę-pował piechoty i artylerii, którą osobliwie cudów dzielności umiał dokazywać (…) byłby salwował i siebie, i wojsko, i ojczyznę od szpetnej zguby; lecz on (…) udał się za jazdą, chcąc ją zwrócić do swojej powinności, a gdy Kozacy tuż tuż doganiali jednego rotmistrza, ten nikczemnik, przekładając swoje zdrowie nad publiczne, odezwał się do nich: „Mnie nie gońcie, ale tego, co ucieka, bo to jest Kościuszko”. Zatem Kozacy opuściwszy owego łajdaka, parowali co tchu w koniach za Kościuszką, który, nieszczęściem swoim prowadzony, trafił na rów, przez który sadząc koń pod nim padł. Dwaj Kozacy przywalonego koniem pchnęli spisą, a jeden dragon, czyli karabinier konny, dopędziwszy ciął go w głowę.

Zemdlony upadkiem i ranami Kościuszko leżał jak nieżywy, przeto Kozacy, mając go za nieżywego, poczęli obdzierać z sukien. Wtem Kościuszko przemówił: „Wody!”. Kozak spytał się go: „A ktoś ty jest, Kościuszko?”. Kościuszko nie będący zupełnie przy zmysłach, a nie wiedząc w czyich jest ręku, odpowiedział Kozakowi: „Ja jestem”. To usłyszawszy, Kozacy ubrali go co prędzej w suknie, które z niego zdarli, wzięli na drzewce od dzidów i tak zanieśli do zamku maciejowickiego, w którym dopiero, opatrzony przez felczerów i roztrzeźwiony, poznał doskonalej nieszczęście swoje. Rana żadna nie pokazała się być śmiertelna26.

Z powyższego widać, że informator ks. Kitowicza dysponował dość dokładnymi in-formacjami, które znajdują potwierdzenie w cytowanych wcześniej relacjach. Zauważyć jednak należy, iż oryginalnym wątkiem jest rola, jaką w tych wydarzeniach odegrał ów nikczemny rotmistrz.

24 J. Ursyn-Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, t. 2, wstęp i oprac. J. Dihm, Warszawa 1957, s. 112–116.25 J. F. Kierkowski, Pamiętnik urodzonego ... przydomku Krzywda kapitana wojska francuskiego, kawalera Krzyża Legii Honorowej a na ostatku majora w wojsku polskim podczas rewolucji polskiej wybuchłej przeciwko Rosji dnia 29 listopada 1830 roku w Warszawie, oprac. R. Witkowski, Krotoszyn–Poznań 2011, s. 53.26 J. Kitowicz, Pamiętniki, czyli historia polska, wstęp i oprac. P. Matuszewska, komentarz Z. Lewinówna, Warszawa 2005, s. 611.

179


Na temat maciejowickiej batalii oraz wzięcia do niewoli Tadeusza Kościuszki ówczesny dowódca Pułku Kozaków Dońskich, późniejszy gen. lejtn. Adrian Karpowicz Denisow27 w dość obszernej, choć podzielonej na kilka części relacji napisał m.in.: Opowiem życzli-wemu czytelnikowi, zgodnie z prawdą, na podstawie przeprowadzonego przeze mnie szcze-gółowego dochodzenia oraz w oparciu o dokładne relacje zebrane od obecnych przy tym wydarzeniu Kozaków, o tym jak dostał się do niewoli naczelnik Kościuszko.

Wielu wie, że w Polsce niemal wszystkie drogi odgrodzone są od pól niezbyt solidnymi ogrodzeniami. Droga, po której z małą liczbą towarzyszących mu ludzi uciekał Kościuszko także była odgrodzona. Droga ta przy wyjeździe ze wsi, gdzie zarządziłem wysłanie trzech oddziałów Kozaków, była przecięta inną, poprzeczną drogą. Tam też na sporej przestrzeni ogrodzenie załamywało się pod kątem i już wcześniej zapewne wskutek słabej konstrukcji i niedbalstwa było połamane. Kilku Kozaków, bez oficerów, widząc tych jeźdźców, a po jakości ich wierzchowców domyślając się, że są to panowie posiadający pieniądze i bogate oporządzenie, pognali za nimi szybko się do nich zbliżając. Tymczasem Kościuszko zagapił się lub też celowo zjechał z drogi na lewo i jedynie wraz z trzema towarzyszami galopował wzdłuż niej za ogrodzeniem, podczas gdy pozostali uciekali traktem. Kozacy nie wiedząc, że to polski naczelnik rozdzieli się i pojedynczo – przypadkowo – podążyli bądź za tymi na drodze lub też za tymi, wśród których był Kościuszko i dogonili go na podmokłym miejscu, gdzie zabili jadącego wraz z nim majora oraz szeregowego. Trzeci z nich w tym zamieszaniu ocalał, gdyż zeskoczył z konia i udawał martwego, ale z przywiązania do naczelnika, od czasu do czasu spoglądał na niego. Kościuszko tymczasem wjechał w błoto, gdzie jego koń ugrzązł i bezskutecznie próbował się z niego wydobyć, co ten widząc zeskoczył z wierzchow-ca. Wtenczas Kozak dosięgnął go spisą i dwukrotnie ranił oraz nakazał podejść do siebie. Natomiast koń bez jeźdźca wykonał kilka gwałtownych ruchów, wyrwał wodze, wydostał się z błota i uciekł. Wówczas Kościuszko oddał się w ręce Kozaków. Ci zaś wyciągnęli go z błota i zaczęli grabić; on sam, nie mówiąc kim jest, oddał im sakiewkę z niewielką sumą czerwonych złotych. W tym samym czasie nadjechał wachmistrz naszego pułku konnego (jegierskiego?)28 i widząc, że pomiędzy Kozakami stoi polski oficer ciął go w głowę pałaszem, wskutek czego w tej samej chwili Kościuszko padł nieprzytomny. Tymczasem Polak, o któ-rym wcześniej wspominałem, a który udając zabitego leżał i śledził co się z nim dzieje, za-pominając o własnym bezpieczeństwie, powstał i począł krzyczeć, żeby go nie zabijali, bo to jest naczelnik. Wszyscy wystraszyli się, a wachmistrz pierwszy odjechał z miejsca wydarzeń. To samo zrobili także Kozacy. Jednak jeden stary i doświadczony Kozak wiedząc, gdzie się udałem z oddziałem, puścił się za mną w pogoń. (…)

Przejechałem trzy wiorsty lub coś koło tego; nagle mówią mi, że w moim kierunku pędzi Kozak oraz coś krzyczy i wymachuje szaszką. Zauważyłem go, zatrzymałem oddział i po-dążyłem w jego kierunku; Kozak zameldował, że pojmali naczelnika Kościuszkę.

Będąc tym wielce uradowany, nakazałem oddziałowi dołączyć do mnie i pełnym galopem ruszyłem ku miejscu, które pokazywał Kozak. Po przybyciu na miejsce zauważyłem kilku zabitych Polaków; Kozak zaś wskazał na jednego z nich, którym powinien być Kościuszko. Zszedłem z konia i zacząłem się mu przyglądać, ale chociaż nieco znałem Kościuszkę nie mogłem go poznać. Był żywy, ale tak blady, że bardziej przypominał trupa: jego głowa była 27 Biogram gen. lejtn. Adriana Karpowicza Dienisowa zob. S. W. Wołkow, Gienieralitet rossijskoj impierii. Encykłopiediczeskij słowar’ gienierałow i admirałow ot Piotra I do Nikołaja II, t. 1, A–K, Moskwa 2009, s. 442.28 Prawdopodobnie Łysenko. Czyżby był on wówczas wachmistrzem, a nie kornetem?

180


cała we krwi, nogi bez butów, odziany zaś był jedynie w kaftan z licznymi szamerunkami, w atłasową kamizelkę i w pantalony. Przypomniałem sobie, że na potrzebę podobnej okolicz-ności mam przy sobie grawiurę z jego portretem; wyjmuję ją, porównuję i zauważam duże podobieństwo. Przez cały ten czas (Kościuszko – A.S.) nie powiedział ani słowa. Ponieważ zauważyłem, że leżał na gołej ziemi i bardzo zmarzł, rozkazałem rozesłać kilka kozackich płaszczy oraz położyć go na nie i przykryć kilkoma kolejnymi płaszczami. Kiedy wszystko to zostało wykonane, zaczął się rzucać, jakby umierał; jednak wskutek tego na twarz powrócił mu lepszy kolor i otworzył oczy.

Spytałem się go: „Czy czegoś mu nie potrzeba?”, na co on spokojnie odpowiedział, że „niczego nie potrzebuje”. Wówczas powiedziałem mu, że go znam oraz, że wielkiemu czło-wiekowi gotów jestem okazać wszelką pomoc. Odpowiedział, że on także mnie zna oraz, że jestem pułkownik Denisow i powiedział jeszcze kilka słów.

Myśląc, że niedługo umrze zapytałem go o kilka ważnych rzeczy, ale on nie odpowiedział.Po przewiązaniu jego ran halsztukami29 i chusteczkami, których (to ran, poza głową –

A.S.) miał jeszcze dwie lub trzy na plecach od pchnięcia spisą, posłałem po Kozaków (któ-rzy już ruszyli naprzód), ażeby zawrócili, po czym przybyłemu z pozostałymi Kozakami majorowi Denisowowi poleciłem sporządzić ze spis nosze i pod odpowiednią strażą odnieść rannego Kościuszkę; sam zaś zająłem się zebraniem Kozaków i rozdzieleniem ich do odpo-wiednich pułków.

W tym samym czasie otrzymałem wiadomość, że całkiem niedaleko miejsca, w którym się znajdowałem, duży oddział polski z artylerią na przedzie30 maszeruje drogą na Warszawę. Tymczasem nosze były już gotowe i położono na nie Kościuszkę; poniosło go kilku pieszych Kozaków, których eskortował major Denisow. (…)

Tak dokładnie wyglądała historia wzięcia do niewoli Kościuszki, którą opisuję bez najmniej-szego niepotrzebnego dodatku; jeżeli nie byłoby przy tym tego żywego Polaka, to być może Kościuszko umarłby nierozpoznany. Wyjęty z jego kieszeni pistolet (…) znajduje się u mnie31.

W zacytowanej relacji jej autor podaje wiele szczegółów zarówno takich, które znajdu-ją się w innych pamiętnikach i wspomnieniach kombatantów wojsk powstańczych, jak i nowych, nigdzie dotychczas nie występujących.

Wydaje się też, że na obecnym etapie badań za niepodważalne można uznać następu-jące fakty. Kościuszko dostał się do niewoli wskutek skutecznego pościgu niewielkiej grupy Kozaków dońskich, którzy zadali mu co najmniej dwie rany kłute spisą. Zapewne żadna z nich, choć mogły być bolesne i w razie zaniedbania groźne, nie była śmiertelna

– oczywiście w sensie natychmiastowego i nieuchronnego zgonu. Wymagały one przede wszystkim zatamowania krwotoku oraz ewentualnego wyczyszczenia i zeszycia, z czym ówczesna medycyna wojskowa potrafiła już sobie radzić. Znacznie groźniejsza była rana (lub rany) cięta zadana szablą w głowę naczelnika przez korneta Łysenkę. Należy się też zgodzić z opinią części uczestników tych wydarzeń oraz historyków, iż był to brutalny i zupełnie niepotrzebny atak na bezbronnego, który już oddał się do niewoli i bez oporu wykonywał polecenia Dońców. Ograbienie Kościuszki przez zwycięskich Kozaków, niestety mieściło się w praktyce ówczesnej wojny i tym samym nie było w tym nic szczególnie wyjątkowego.29 Halsztuk – chustka noszona przez żołnierzy na szyi.30 Dywizja gen. Adama Ponińskiego.31 A. K. Dienisow, Zapiski donskogo atamana, Sankt Petersburg 2000, s. 77–78, 80.

181


Ciekawą zaś kwestią jest to, dlaczego naczelnik nie miał żadnej poważniejszej stałej ochrony, ale uciekał w dość przypadkowej, niewielkiej i niezorganizowanej grupie, co spowodowało, że padł łupem najwyżej kilku kozackich jeźdźców zwabionych raczej chęcią zdobycia dobrych koni oraz szabel, pistoletów, pieniędzy, zegarka, a także innych cennych drobiazgów. Być może byłoby lepiej, gdyby uciekał zupełnie sam. Może wówczas jego skromny ubiór nie zwróciłby uwagi Kozaków, którzy nie byli świadomi, że ścigają samego Kościuszkę.

Bez odpowiedzi pozostaje pytanie: komu poza tajemniczym polskim dragonem za-wdzięcza Kościuszko ostateczne ocalenie, czy był to, jak chcą tego polskie relacje, płk hr. Tołstoj czy też kozacki płk Denisow. Być może, że obydwaj oficerowie nakazali udzielić pomocy rannemu i odnieść go do maciejowickiego zamku. Wydaje się jednak, iż Deni-sow oprócz żołnierskiej solidarności z polskim naczelnikiem wykazał się także zwykłym ludzkim współczuciem. I to najprawdopodobniej właśnie on doprowadził do wyniesienia Kościuszki z pola walki (i w konsekwencji ocalenia życia), co zrobili podlegli mu Kozacy.

Zapewne z racji milczenia lub braku odpowiednich i wiarygodnych źródeł wielu mniej lub bardziej istotnych szczegółów związanych z tym wydarzeniem nie uda się już ustalić. Nie oznacza to jednak, że nie należy tego próbować, choć nie wolno zapominać o często nawet daleko posuniętym subiektywizmie, który jest charakterystyczny dla wszelkich źró-deł relacyjnych. Poza tym często wielce wymowne jest również to, o czym ich autorzy nie wspominają.

Aleksander Smoliński

Sprawa sądowo-honorowa gen. Michała Żymierskiego w latach 1925–1929

Życiorys Michała Żymierskiego (ps. „Morski”, „Rola”)1 budzi wiele kontrowersji. Jego szcze-gólny dramat polegał na tym, że w ciągu kilku dekad stał w dwóch walczących ze sobą śro-dowiskach. Najpierw walcząc w legionach przyczynił się do odzyskania w listopadzie 1918 r. niepodległości przez Polskę, w której poświęcając się służbie wojskowej osiągnął w 1924 r. stopień generała brygady, by później przystąpić do ruchu komunistycznego (w latach 30. XX w.), a w czasie II wojny światowej – wstąpić do tworzonego ludowego Wojska Polskiego,

1 Właściwie: Michał Łyżwiński. Przybrane nazwisko – Żymierski – miało utożsamiać jego osobę z rodem gen. Franciszka Żymirskiego (jednego z polskich bohaterów powstania listopadowego), a zarazem podkreślać szlacheckie pochodzenie. Wspominał o tym Bolesław Wieniawa-Długoszowski (Wymarsz i inne wspomnienia, oprac. R. Loth, Łomianki 2012, s. 171–172), m.in. dość sarkastycznie pisząc: (Żymierski) zaczął sam siebie uważać za potomka starego szlacheckiego rodu. Dla wmówienia zaś w innych podobnego przekonania, szukając w swej prymitywnej wyobraźni wzoru wyglądu i postępowania, godnego dziedzica rycerskich tradycyj, to zapuszczał hetmańską brodę, to monoklem próbował dodać sobie szyku bardziej współcześnie dostojnego, to znowu kroczył sztywnie, a majestatycznie, wsparty na lasce, niby wykapany Fryderyk Wielki. Prawdopodobnie motyw zmiany nazwiska powstał jeszcze przed wybuchem wojny, gdy jego brat przeprowadził napad rabunkowy na kasjera firmy Gebethner i S-ka w Krakowie. Nie chciał więc, aby łączono go z nim, gdyż mogło mu to zaszkodzić w dalszym życiu zawodowo-społecznym. Zob. Biblioteka odrodzenia moralnego, t. 2, Zbrodniarze. Gen. Tadeusz Rozwadowski, gen. Włodzimierz Zagórski, gen. Michał Żymierski, gen. Bolesław Jaźwiński, Edward Ligocki i Adam Nowicki, Warszawa 1926, s. 33; S. Lubodziecki, Sprawa Michała Żymierskiego, „Kultura” (Paryż) 1951, nr 1, s. 112–113.

182


dochodząc w nim do stopnia marszałka Polski. W tej „drodze” od legionisty do komunisty niewątpliwym przełomem był 6 września 1927 r. Tego dnia, po 2-miesięcznej rozprawie2, skazano gen. Żymierskiego za zbrodnię nadużycia zaufania na 5 lat ciężkiego więzienia i wy-dalenie z wojska3. Tym samym została zakończona jego oficerska kariera w II RP. Oprócz postępowania karnego toczyło się także przeciw gen. Żymierskiemu postępowanie honorowe, o którym trudno szukać wzmianki w historiografii4. Warto więc tej sprawie poświęcić więcej uwagi, odwołując się do dotychczas niepublikowanych materiałów archiwalnych.

Choć sprawę honorową przeciwko gen. Żymierskiemu wszczęto w Sądzie Honorowym dla Generałów (SHG)5 w 1925 r., to została ona zainicjowana kilka lat wcześniej. Miano-wicie, w 1921 r. ukazała się monografia ppłk. Henryka Bagińskiego pt. Wojsko Polskie na Wschodzie 1914–1920. Książka ta zawierała kopię dokumentu, który stał się bezpośrednią przyczyną wybuchu zatargu honorowego pomiędzy generałami Józefem Hallerem i Józe-fem Dowborem-Muśnickim. Ten ostatni bowiem w 1922 r. dowiedział się z książki Bagiń-skiego o rozkazie mobilizacyjnym z 10 lipca 1918 r. podpisanym przez Hallera i Żymier-skiego (jego podpis poprzedza adnotacja „za zgodność”), w którym to rozkazie krytycznie oceniono postawę Dowbora-Muśnickiego jako dowódcy I Korpusu Polskiego6 za uznanie zwierzchnictwa Rady Regencyjnej7. Napisano w nim m.in.: Rada Regencyjna na bezczelne żądanie niemieckiego generała i wielkorządcy Warszawy odpowiedziała niegodnym podda-niem się bez oporu, jakoby na urągowisko Bogu polecając, Bogu przodków naszych, który nas tylokrotnie do bitwy i zwycięstw wiódł, z garstką dając nam zwycięstwo, ale nigdy do małodusznej zdrady i poddania się nie błogosławiąc tchórzliwych! I dowódca I-go Korpusu, na wolę jakoby Rady Regencyjnej się powołując, podpisał drugą kapitulację, haniebną zdradą plamiąc imię tego wojska, które do walk, a nie do zgody z wrogiem było tworzone8.

2 Trwała od 4 VII do 29 VIII 1927 r. Więcej zob. J. Poksiński, Rozprawa główna. Sprawa Michała Żymierskiego, cz. 2, „Palestra” 2000, nr 5/6, s. 88–103. Przebieg rozprawy na bieżąco opisywano na łamach „Polski Zbrojnej”. Zob. Sprawa gen. Żymierskiego, „Polska Zbrojna” 1927, nr 181, s. 4; Gen. Żymierski i ppłk Burgiełł-Mączyński przed sądem, ibidem, nr 182, s. 4; Gen. Żymierski przed sądem, ibidem, nr 223, s. 4; Gen. Żymierski przed sądem. 42 dzień procesu. Ostatnie słowo oskarżonego, ibidem, nr 236, s. 5.3 Obejmowała ona m.in. przyjęcie łapówki i doprowadzenie do szkody Skarbu Państwa na sumę prawie 800 tys. zł w czasie pełnienia funkcji II zastępcy szefa Administracji Armii. Zob. J. Poksiński, Wyrok Wojskowego Sądu Okręgowego w Warszawie. Sprawa karna M. Żymierskiego, cz. 3, „Palestra” 2000, nr 7/8, s. 120–130; Zasądzenie gen. Żymierskiego. Motywy wyroku, „Polska Zbrojna”1927, nr 244, s. 4.4 Wątek ten nie był poruszany w dotychczasowej biografistyce Żymierskiego, ale trudno się temu dziwić skoro powstawały one w czasach PRL-u i nawet „niewygodną politycznie” kwestię wspomnianego postępowania karnego sprowadzano do kilkuzdaniowych wypowiedzi. Zob. np. Marszałek Polski Michał Żymierski, Warszawa 1986, s. 75.5 Sąd Honorowy dla Generałów funkcjonował przez cały okres II RP na podstawie „Statutu oficerskich sądów honorowych” z 1918 r. („Dziennik Rozkazów” 1919, nr 67, poz. 2154) i po jego gruntownej nowelizacji z 1927 r. („Dziennik Ustaw RP” 1927, nr 93, poz. 834).6 Gen. Józef Dowbor-Muśnicki był dowódcą I Korpusu Polskiego od 6 VIII 1917 do 22 V 1918 r. Zob. T. Kryska- Karski, S. Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Warszawa 1991, s. 23.7 Dotyczyło to oświadczenia z 4 III 1918 r. podpisanego m.in. przez płk. Edwarda Malewicza i por. Witolda Szebekę wydelegowanych przez gen. Dowbora-Muśnickiego. Więcej na ten temat zob. P. Bauer, Generał Józef Dowbor-Muśnicki 1867–1937, Poznań 1988, s. 88–89. Więcej o stosunku gen. Dowbora-Muśnickiego do Rady Regencyjnej i współpracy z nią zob. J. Dowbor-Muśnicki, Krótki szkic do historii 1-go Polskiego Korpusu, cz. 3, Warszawa 1919, s. 13–15.8 H. Bagiński, Wojsko Polskie na Wschodzie 1914–1920, Warszawa 1921, s. 426; J. Dowbor-Muśnicki, Moje wspomnienia, Poznań 2013, s. 307–308; Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku (dalej – IJP), sygn. 5/15,

183


Użyte w rozkazie sformułowanie tak uraziło byłego dowódcę wojsk powstania wielkopol-skiego, że wykorzystując odpowiednie przepisy kodeksu honorowego (prawdopodobnie po-pularnego wśród oficerów tzw. kodeksu Boziewicza9) wysłał swoich sekundantów (generałów: Zygmunta Łempickiego, byłego organizatora i dowódcę 3 pułku ułanów I Korpusu Polskiego na Wschodzie, oraz Eugeniusza Rodziewicza, byłego generalnego inspektora artylerii) do gen. Hallera, żeby wyjaśnić całe nieporozumienie10. Ostatecznie sprawę zażegnał Sąd Hono-rowy11, który zebrał się 10 grudnia 1922 r. w Warszawie w składzie: Władysław Jabłonow-ski12, Joachim Bartoszewicz13, Stanisław Stroński14, Józef Weyssenhoff15 i L. Wańkowicz16. Sąd uznał, że rozkaz z 10 lipca 1918 r. należy rozpatrywać w kontekście ogólnonarodowym, a nie indywidualnym, tzn. nie wchodzi on zupełnie w jakiekolwiek sprawy osobiste jen. Dowbora-

-Muśnickiego, ale zajmuje się wyłącznie zdarzeniem znaczenia ogólnonarodowego, które też, jak zawsze, podlega sądowi społeczeństwa i wszystkich innych działaczy narodowych, jako spra-wa narodowa, a nie osobista17. Ponadto intencją rozkazu miało być zapobieżenie dalszemu uzależnieniu polskiego wojska od Rady Regencyjnej i od władz niemieckich, toteż miał on charakter polityczny i nie dotyczył kwestii personalnych. Sąd Honorowy stwierdził, że z jed-nej strony w okolicznościach wojennych, ze względu na brak stosownej korekty, pojawienie się w rozkazie niefortunnego sformułowania dotyczącego gen. Dowbora-Muśnickiego było możliwe, z drugiej zaś sam zainteresowany mógł potraktować ten incydent jako naruszenie jego osobistej czci. Przywołując powyższą argumentację, Sąd Honorowy orzekł, iż rozkaz mo-bilizacyjny z 10 lipca 1918 r. nie może stanowić przesłanki do prowadzenia osobistej sprawy honorowej, to jednak gen. Haller powinien się czuć zobowiązany do pisemnego wyjaśnienia gen. Dowborowi-Muśnickiemu okoliczności jego zredagowania.

Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 123, Odpis rozkazu gen. J. Hallera z książki Wojsko Polskie na Wschodzie Henryka Bagińskiego, wydanej w r. 1921.9 Polski kodeks honorowy autorstwa Władysława Boziewicza (wyd. 1, Warszawa 1919) był najpopularniejszym kodeksem honorowym w okresie międzywojennym. Na jego podstawie najczęściej rozwiązywano sprawy honorowe pomiędzy zwaśnionymi stronami, wykorzystując m.in. pojedynek. Więcej zob.: A. Tarczyński, Kodeks i pistolet. O niektórych przejawach honoru w międzywojennej Polsce, Bydgoszcz 1997, s. 40–41; L. Kania, O pojedynkach, kodeksie Boziewicza i ludziach honoru. Szkic prawno-historyczny, „Studia Lubuskie” 2006, nr 2, s. 57–58; M. M. Wiszowaty, Historia i zasady postępowania honorowego na przykładzie polskich kodeksów honorowych, „Disputatio” 2009, t. 9, s. 15–16.10 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 139, Skarga gen. J. Dowbora-Muśnickiego do SHG z kwietnia 1925; J. Dowbor-Muśnicki, Moje Wspomnienia…, s. 308.11 Powołanie tego rodzaju instytucji dopuszczały wszystkie obowiązujące kodeksy honorowe w II RP, w tym kodeks Boziewicza. Ranga sądów honorowych znacznie wzrastała w tych kodeksach, które odrzucały w swoich przepisach możliwość pojedynkowania się zwaśnionych stron. Zob. A. Tarczyński, op. cit., s. 69–71.12 Władysław Jabłonowski, pisarz, poseł na Sejm Ustawodawczy, od 1922 do 1935 r. senator RP I, II i III kadencji. Marek Orłowski napisał (Generał Józef Haller 1873–1960, Kraków 2007, s. 372) błędnie Władysław Żabłonorski. 13 Joachim Bartoszewicz, lekarz, senator RP w latach 1922–1927 i 1930–1935, od 1922 r. członek Sądu Honorowego Zjednoczenia Ludowo-Narodowego.14 Stanisław Stroński, filolog, członek Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, poseł na Sejm RP w latach 1922–1935.15 Józef Weyssenhoff, pisarz, poeta, w II poł. XIX w. wydawca i redaktor „Biblioteki Warszawskiej”.16 Prawdopodobnie Leon Wańkowicz, ziemianin, przed I wojną światową członek Mińskiej Gubernialnej Opieki.17 Biblioteka Narodowa w Warszawie (dalej – BN), akc. 13402, Spuścizna gen. J. Hallera, s. 1, Orzeczenie Sądu Honorowego w sprawie między jen. Józefem Dowborem-Muśnickim a jen. Józefem Hallerem z 10 XII 1922 r.

184


Wypełniając nazajutrz to orzeczenie, gen. Haller wystosował do gen. Muśnickiego list, w którym oświadczył, że ówczesne „burzliwe i niebezpieczne” losy wojenne zmusiły go do wydania rozkazu mobilizacyjnego z elementami krytyki wobec polityki Rady Regencyjnej. Zastosowane w nim sformułowania – pisał dalej – mocno go zaintrygowały, zwłaszcza zaś te, które dotyczyły I Korpusu Polskiego i jego dowódcy, ponieważ nie przypominał sobie, żeby wyrażał się o nich kiedykolwiek źle18. Sprzeczność zatem pomiędzy treścią rozkazu z 10 lipca 1918 r., sygnowanego przez gen. Hallera, a jego przekonaniami sprawiła, że zapowiedział on gen. Dowborowi-Muśnickiemu podjęcie starań o odnalezienie oryginału tego dokumentu, choć co do skuteczności tego przedsięwzięcia był bardzo sceptyczny19.

Rozwiązywanie zagadki autentyczności tekstu rozkazu mobilizacyjnego zajęło gen. Halle-rowi przeszło 2 lata. O wynikach swych dociekań poinformował gen. Muśnickiego w liście wysłanym 26 marca 1925 r. Pisał w nim, że w Murmańsku sam podyktował płk. Michałowi Bajerowi rozkaz, który miał być ogłoszony w rocznicę grunwaldzką. Rozkaz ten płk Tadeusz Malinowski zamieścił w kronice20, którą on – gen. Haller posiada. Porównując tekst rozkazu z książki Bagińskiego z jego wcześniejszą wersją wydobytą z owej kroniki21, doszedł do wnio-sku, iż podyktowana przez niego wersja rozkazu została tuż przed ogłoszeniem zmieniona22.

Choć gen. Haller w swoim liście nie sugerował kto ewentualnie mógł być odpowiedzialny za przeredagowanie treści „rozkazu grunwaldzkiego”, to gen. Muśnicki nie omieszkał wska-zać prawdopodobnego winowajcę. W napisanych po latach wspomnieniach napisał: Któż więc sfabrykował taki rozkaz – pan Bagiński czy ktoś inny? Podpis pułkownika czy kapitana Żymirskiego (tak w oryg. – G.K.) potwierdza autentyczność rozkazu. Od pana Żymirskiego należałoby zacząć dochodzenia. Pomijam charakter „podrobionego” rozkazu, styl, który jak-by wzięty jest z wiecowego przemówienia. Oficer w randze choćby nawet kapitana pod taki rozkaz swojej wierzytelności dać nie mógł, więc albo go zmuszono do tego, albo potrafiono go obejść. Zwracać się do pułkownika Żymirskiego o wyjaśnienia mnie nie wypada; za mała ta figura23. Konsekwencją odrzucenia tego ostatniego pomysłu (tj. bezpośredniego zwrócenia się gen. Dowbora-Muśnickiego do Żymierskiego, wtedy już generała) było skierowanie sprawy na drogę sądową. Ponieważ sprawa miała charakter honorowy, gen. Dowbor-Mu-śnicki w kwietniu 1925 r. złożył skargę na gen. Żymierskiego do Sądu Honorowego dla Generałów24 z żądaniem pociągnięcia go do odpowiedzialności honorowej25.

18 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 127, Odpis listu gen. J. Hallera do gen. J. Dowbora-Muśnickiego z 11 XII 1922 r.19 Ibidem.20 Prawdopodobnie chodziło o kronikę II Korpusu Wschodniego lub „Błękitnej Armii”.21 Zob. IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 125–126, Wyciąg z kroniki prowadzonej od maja 1918 r. do czasu pobytu we Francji włącznie, Rozkaz gen. J. Hallera z 15 VII 1918 r. Dokument ten przesłał gen. Muśnickiemu wraz z listem.22 Ibidem, k. 138, Odpis listu gen. J. Hallera do gen. J. Dowbora-Muśnickiego z 26 III 1925 r.23 J. Dowbor-Muśnicki, Moje Wspomnienia…, s. 309.24 W źródłach brakuje daty dziennej sporządzenia tej skargi. Wiadomo, że nastąpiło to tuż przed 16 IV 1925 r. lub tegoż dnia, kiedy to zarejestrowano ją w kancelarii SHG (pismo miało 4 załączniki). Zob. IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 139, Skarga gen. J. Dowbora-Muśnickiego do Generalskiego Sądu Honorowego z kwietnia 1925 r. Do listu zostały dołączone: 2 odpisy listów gen. J. Hallera do gen. Muśnickiego z 11 XII 1922 r. i 26 III 1925 r. oraz 2 kopie rozkazów: mobilizacyjnego z książki Bagińskiego i tzw. grunwaldzkiego z kroniki. Zob. ibidem, k. 141.25 Ibidem, k. 140.

185


Sąd Honorowy upoważnił generałów Eugeniusza Pogorzelskiego i Wojciecha Rogal-skiego do przeprowadzenia dochodzenia wstępnego i sporządzenia referatu niezbędnego do podjęcia dalszych kroków prawnych26. Przesłuchiwany 14 maja 1925 r. gen. Żymierski oznajmił, że stanowisko w tej sprawie zajmie dopiero po przyjrzeniu się obydwu wer-sjom rozkazu gen. Hallera. Tymczasem oświadczył, iż nie ingerował w treść rozkazów gen. Hallera, mimo że był przez niego upoważniony do ich wydawania. Ponadto – jak zeznał – wszystkie rozkazy (…) były wydawane w Moskwie przez wydział wojskowy rady międzypartyjnej27, do którego wydziału należeli: śp. ks. Lutosławski28, mecenas Michejda29, gen. Żymierski i inni30.

Kilka miesięcy później gen. Żymierski, który nie czuł się winnym fałszerstwa wspo-mnianego rozkazu, przeszedł do kontrataku. Dnia 20 listopada 1925 r. wysłał listy ad-resowane do przewodniczącego SHG31 oraz gen. Hallera. W liście do SGH powtórzył swoje oświadczenie wygłoszone podczas majowego przesłuchania i zaprzeczył, jakoby dopuścił się modyfikacji rozkazu swego przełożonego. Wskazał przy tym ponownie, że odpowiedzialność za wszelkie zmiany rozkazów głównodowodzącego gen. Hallera po-nosi komitet polityczny w Moskwie32. Tezę tę opierał na zebranych przez siebie dowodach, w tym także na podstawie uzyskanych relacji od świadków działających w czasie Wielkiej Wojny na ziemiach rosyjskich33. Odrzuciwszy stawiane mu zarzuty, odmówił też składania

26 Ibidem, k. 177, Pismo gen. E. Kesslera do gen. E. Pogorzelskiego z 17 IV 1925 r. Na podstawie tego referatu podejmowano uchwałę o skierowaniu sprawy do oficerskiego sądu honorowego. Zob. Statut oficerskich sądów honorowych w Wojsku Polskiem, Warszawa 1919, s. 15, art. 49. 27 Była to Polska Komisja Wojskowa (później nazywana Wydziałem Mobilizacyjnym) powstała w wyniku umowy z 15 VI 1918 r. pomiędzy gen. Hallerem a Radą Polskiego Zjednoczenia Międzypartyjnego (RPZM) organu utworzonego 8 VIII 1917 r. w Moskwie. RPZM była ekspozyturą Komitetu Narodowego Polski w Paryżu. Więcej o powstaniu i programie politycznym RPZM zob.: S. Grabski, Pamiętniki, t. 2, Warszawa 1989, s. 22–24, 29; Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (dalej – BZNO), Mf. 12 211, k. 77, H. Tukalski-Nielubowicz, Józef Haller: monografia. W skład Polskiej Komisji Wojskowej wchodzili m.in.: gen. J. Haller, kilku oficerów jego podwładnych (w tym prawdopodobnie płk Żymierski) oraz Władysław Michejda, Zdzisław Oplustill i ks. Kazimierz Lutosławski z RPZM. Do tego grona dołączył później Michał Sokolnicki. Zob.: Z. Oplustill, op. cit., s. 122; W. Lipiński, Sprawy wojskowych formacyj polskich na Wschodzie. Według relacji ks. Kazimierza Lutosławskiego, „Niepodległość” 1937, t. 16, s. 641–643.28 Ks. Kazimierz Lutosławski (1880– 1924), członek Ligi Narodowej, redaktor „Wygnańca” i „Polaka-

-katolika”, po I wojnie światowej m.in. współorganizator i członek Zarządu Głównego Zjednoczenia Ludowo-Narodowego, poseł na Sejm Ustawodawczy i I kadencji. Autor preambuły i przysięgi prezydenckiej w Konstytucji z 1921 r.29 Władysław Michejda, przed I wojną światową był adwokatem we Lwowie; członek Rady Naczelnej Narodowej Demokracji w Rosji, od 1929 r. burmistrz Cieszyna.30 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 160, Protokół przesłuchania gen. M. Żymierskiego z 14 V 1925 r.31 W 1925 r. funkcję tę pełnił właśnie gen. J. Haller. Zob.: Wynik wyborów do SHG, „Polska Zbrojna” 1925, nr 23, s. 6; M. Orłowski, op. cit., s. 371–372.32 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 134, Pismo gen. M. Żymierskiego do przewodniczącego SHG z 20 XI 1925 r.,.33 Ze źródeł nie wynika, z kim komunikował się gen. Żymierski. Postawiona teza o ingerencji „komitetu politycznego” w ostateczną treść rozkazu mobilizacyjnego gen. J. Hallera wydaje się trafna. W 1937 r., czyli już kilka lat po skazaniu gen. Żymierskiego, ukazał się artykuł, a w nim wspomnienia ks. Lutosławskiego na temat okoliczności formowania się oddziałów polskich na Wschodzie pod koniec I wojny światowej. Ze wspomnień tych wynikało, że zmiany rozkazu dokonano, ponieważ (…) uznaliśmy, że jest utrzymany w stylu nie dość podniosłym, i nie dość zdecydowanym w wymaganiach, oraz za mało stanowczy politycznie.

186


wyjaśnień, uzasadniając to w kilku punktach. Po pierwsze, sprawa wydarzyła się w 1918 r., kiedy był podwładnym gen. Hallera i to on – jako szef i zwierzchnik (a nie gen. Dowbor-

-Muśnicki) był osobą właściwą do wyciągnięcia wobec niego jakichkolwiek konsekwencji prawnych czy służbowych. Po drugie, gen. Dowbor-Muśnicki od czasu otrzymania listu od gen. Hallera w grudniu 1922 r. przez następne 2 lata świadomie zwlekał z jej wyjaśnie-niem. I wreszcie po trzecie, gen. Żymierski, znając niepatriotyczny i nieżołnierski rozkaz gen. Dowbora-Muśnickiego z 1918 r. o aresztowaniu oficerów i żołnierzy gen. J. Hallera34, którzy szukali schronienia w I Korpusie po bitwie pod Kaniowem35, nie chciał o nim przy-pominać podczas przesłuchania36.

W drugim, prywatnym liście, skierowanym bezpośrednio do gen. Hallera (jako byłego przełożonego) poprosił o przekazanie swojej sprawy do SHG, aby ją w całości wyjaśnić. Licząc na pozytywne rozpatrzenie swojej prośby, nie omieszkał wytknąć mu również, że zbyt pochopnie podjął decyzję o wysłaniu listu w grudniu 1922 r. do gen. Muśnickiego, bez próby uzyskania od niego (czyli Żymierskiego) uprzednio jakichkolwiek informacji na temat rozkazu mobilizacyjnego z 1918 r.37.

Generał Haller spełnił oczekiwania byłego swojego zastępcy w II Korpusie Polskim i formalnie przekazał Sądowi Honorowemu dla Generałów sprawę gen. Żymierskiego z prośbą o jej rozpatrzenie. Wytłumaczył przy tym swoją kilkuletnią zwłokę, pisząc: nie oddawałem tej sprawy do SHG, który ówcześnie stał na stanowisku, że nie może się zaj-mować sprawami oficerów nie będących w czynnej armii38, a ja wówczas byłem posłem do Sejmu39. List przekazano 10 grudnia 1925 r. sędziemu śledczemu gen. Pogorzelskie-

Zawierał on prócz tego niepotrzebne aluzje o oglądaniu się na tak zwaną wolę kraju. Ponadto – jak donosił ks. Lutosławski – na modyfikację rozkazu zezwolił wcześniej osobiście gen. Haller. Zob.: W. Lipiński, op. cit., s. 642–643; S. Aksamitek, Generał Józef Haller. Zarys biografii politycznej, Katowice 1989, s. 107–108; M. Orłowski, op. cit., s. 205.34 Chodziło o rozkaz z 18 V 1918 r., w którym gen. Dowbor-Muśnicki nakazał aresztować mjr. Leona Bobickiego, por. lek. Bronisława Nakoniecznikoffa-Klukowskiego, por. Bolesława Sikorskiego oraz chor. Mieczysława Birnbauma-Gruszeckiego za organizowanie „rodzaju sowdepu” (z ros. Rada Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich) przy dowódcy II Korpusu Polskiego. Zob. IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 158, Odpis rozkazu gen. J. Dowbor-Muśnickiego do dowódców 1, 2, 3 dywizji z 18 V 1918 r. Tak naprawdę nie był to Sowdep, a Komitet Frontu Rumuńskiego z Bobickim na czele. Więcej na ten temat zob. E. de Henning Michaelis, W zamęcie („Burzy dziejowej” część trzecia). Przyczynek do historii formacyj polskich w Rosji 1917–1918, Warszawa–Kraków–Lublin–Łódź–Paryż–Poznań–Wilno–Zakopane 1929, s. 26–28, 175; M. Orłowski, op. cit., s. 162–163.35 Po przegranej bitwie pod Kaniowem (11 V 1918 r.) z wojskiem niemieckim II Korpus Polski gen. Hallera został rozbity. Część żołnierzy wzięto do niewoli, inni uciekli (m.in. w kierunku Kubania, Murmańska), aby później wstąpić do nowo formowanych oddziałów polskich. Zob.: S. Czerep, II Brygada Legionów Polskich, Warszawa 2007, s. 233; J. Snopko, Finał epopei Legionów Polskich 1916–1918, Białystok 2008, s. 366.36 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 134, 135, Pismo gen. M. Żymierskiego do przewodniczącego SHG z 20 XI 1925 r.37 Generał Żymierski napisał: Jako szef Sztabu II Korpusu na Ukrainie, a równocześnie i zastępca gen. J. Hallera w Rosji, zdziwiony jestem niezmiernie, że Pan Generał nie zażądał wyjaśnień ode mnie, jako swego zastępcy w tej sprawie, a natomiast napisał list w 1922 r. do gen. Dowbora. Zob. Ibidem, k. 132, Pismo gen. M. Żymierskiego do gen. broni J. Hallera, b. dowódcy II Korpusu na Ukrainie z 20 XI 1925 r.38 Oficer piastujący mandat parlamentarzysty przenoszony był w tzw. stan nieczynny. Myli się Hieronim Tukalski-Nielubowicz pisząc (BZNO, Mf. 12 211, H. Tukalski-Nielubowicz, Józef Haller: monografia, k. 127), że zostawszy posłem, gen. Haller automatycznie przestał pełnić swoje obowiązki w wojsku, przechodząc w stan spoczynku, na okres kadencji.39 Zob. IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 128, List

187


mu, aczkolwiek nie miało to już większego wpływu na tok będącego w fazie końcowej dochodzenia40. Już bowiem następnego dnia sprawa stała się przedmiotem obrad SHG. Oznaczało to, że odczytywany na nim referat (sprawozdanie) był już gotowy w pierw-szych dniach grudnia. Na podstawie dostępnych źródeł nie da się odtworzyć jego treści, można jedynie przypuszczać, że końcowa opinia nie była gen. Żymierskiemu przychylna. Przemawia za tym stosowana ówcześnie w SHG praktyka, polegająca na przyjmowaniu wniosku zawartego w referacie sporządzanym po dochodzeniu przygotowawczym. Skoro więc 11 grudnia 1925 r. SHG w składzie: gen. gen. Eugeniusz Pogorzelski, Edmund Kessler, Wojciech Rogalski, Jakub Krzemieński, Aleksander Pajewski, Stefan Suszyński i Henryk Minkiewicz-Odrowąż, podjął uchwałę o oddaniu gen. Żymierskiego pod sąd honorowy41, to trzeba domniemywać, iż taką właśnie propozycję zgłosili referenci. Uzasadnienie przy-jętej uchwały sprowadzono do jednego powodu: gen. bryg. M. Żymierski ma być oddany pod Sąd Honorowy (…) za stwierdzenie swoim podpisem „za zgodność” nieistniejącego rozkazu gen. broni J. Hallera (…) z dnia 15 VII 1918 r., w którym to rozkazie, ogłoszonym w książce płk. Bagińskiego „Wojsko Polskie na wschodzie 1914–1920”, znalazły się słowa uwłaczające godności generała Dowbora i I Korpusu Wojska Polskiego42.

Przyjęcie powyższej uchwały43 było równoznaczne z decyzją o przeprowadzeniu roz-prawy głównej, której termin wyznaczono na 13 kwietnia 1926 r.44. Generał Pogorzelski, członek SHG, który był najlepiej zorientowany w sprawie (prowadził ją we wcześniej-szym etapie), złożył wniosek o wezwanie gen. Hallera na rozprawę główną w charakterze świadka. Informując o tym kancelarię SHG, trafnie przewidywał, że lista świadków będzie zapewne dłuższa, o co wystąpi strona obwiniona. Dnia 29 marca 1926 r. gen. Żymier-ski odebrał wezwanie na rozprawę45, a następnego dnia wystosował dwa pisma do SHG. W pierwszym wnioskował o przesunięcie terminu rozprawy głównej o 10 dni, gdyż po-trzebował więcej czasu na merytoryczne przygotowanie się do obrony46. W drugim piśmie przedłożył umotywowaną listę aż 14 świadków.

Generał Żymierski, pragnąc dowieść prawdziwości pełnomocnictwa otrzymanego od gen. Hallera w przededniu jego wyjazdu do Murmańska zażądał, aby przesłuchać nastę-pujące osoby: gen. J. Hallera – celem zaświadczenia, jakie pełnomocnictwa otrzymałem, jako jego zastępca, gen. Lucjana Żeligowskiego (ówczesnego ministra spraw wojskowych), płk. Waleriana Czumę (dowódca 19 DP), płk. Romualda Wolikowskiego (szefa wydziału Departamentu I MSWojsk), płk. Mariana Turkowskiego (dowódca 79 pp w Słonimie)

gen. J. Hallera do SHG na ręce pana gen. bryg. Kesslera Edmunda z 2 XII 1925 r.; BN, akc. 13402, Spuścizna gen. J. Hallera. Gen. J. Haller był posłem I kadencji (1922–1927), ale 23 X 1923 r. zrzekł się mandatu. Więcej zob. Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny, red. nauk. A. K. Kunert, t. 2, Warszawa 2000, s. 190–192.40 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 129, Pismo gen. E. Kesslera do gen. Pogorzelskiego z 10 XII 1925 r.41 Zob. Ibidem, Orzeczenie SHG z 11 XII 1925 r., k. 130.42 Ibidem.43 Na podstawie art. 49 Statutu OSH z 1918 r., SHG podejmował uchwałę o tym czy posądzony ma być oddany pod sąd honorowy, czy też nie.44 Zob. IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 178, Pismo gen. E. Pogorzelskiego do gen. E. Kesslera z 23 III 1926 r.45 Zob. Ibidem, k. 144, Potwierdzenie odbioru wezwania na rozprawę podpisane przez gen. Żymierskiego z 30 III 1926 r.46 Ibidem, k. 146, List gen. M. Żymierskiego do SHG na ręce gen. dyw. Pogorzelskiego z 30 III 1926 r.

188


– celem poświadczenia, że imieniem gen. Hallera podpisywałem nominację, rozkazy w sto-sunku do nich osobiście; płk. Bronisława Nakoniecznikowa-Klukowskiego (oficer korpusu kontrolerów), płk. Michała Bajera (ówczesny szef Oddziału II Sztabu Generalnego), płk. Tadeusza Malinowskiego (dowódca 52 pp w Złoczowie), płk. Bolesława Sikorskiego (ofi-cer Departamentu III Artylerii i Uzbrojenia), ppłk. Ludwika Rudke (oficer sztabu Szefo-stwa Administracji Armii) oraz dr. Sobańskiego – którzy mogą stwierdzić jakie pełnomoc-nictwa posiadałem i jaka była moja rola w Moskwie latem 1918 r.47. Postulował również, aby zawezwać na rozprawę główną adwokata Władysława Michejdę, Henryka Nakoniecz-nikoffa (brata Bronisława Nakoniecznikowa-Klukowskiego48) oraz inż. Leopolda Torunia (byłego legionistę II Brygady), a to w celu poświadczenia negatywnego stosunku gen. Dowbora-Muśnickiego do żołnierzy wywodzących się z II Korpusu Polskiego49. Wytypo-wanie takich właśnie świadków wyraźnie pokazuje linię obrony gen. Żymierskiego. Przede wszystkim dążył on do udowodnienia, że miał uprawnienia do sygnowania dokumentów polskich formacji na wschodzie w 1918 r. Chodziło mu także o wykazanie negatywne-go stosunku gen. Dowbora-Muśnickiego do żołnierzy rozbitego II Korpusu Polskiego. Co ciekawe, w ogóle nie starał się podważyć podstawowego zarzutu, tj. poświadczenia

„nieistniejącego rozkazu” gen. Hallera, w którym użyto słów naruszających honor gen. Dowbora-Muśnickiego. Udowodnienie bowiem przez gen. Żymierskiego posiadania peł-nomocnictwa do sygnowania rozkazów nie było tożsame z prawem do zmiany gotowego rozkazu sporządzonego przez właściwą osobę i potwierdzenia jego autentyczności wła-snym podpisem z adnotacją „za zgodność”. To ostatnie mogło, aczkolwiek nie musiało wchodzić w zakres pełnomocnictwa. Lepszym rozwiązaniem byłaby zapewne próba udo-wodnienia przez gen. Żymierskiego tezy, że jego ówczesne kompetencje pozwalały mu na ingerencję w ostateczną treść dokumentów uprzednio zredagowanych przez gen. Hallera. To dopiero dawało możliwość wykazania, że na ich treść mogły mieć wpływ osoby trzecie (inni członkowie Polskiej Komisji Wojskowej – PKW), aby rozłożyć odpowiedzialność za niefortunne (ale być może częściowo uzasadnione, co prawdopodobnie chciał pokazać gen. Żymierski) sformułowania powodujące obrazę gen. Dowbora-Muśnickiego. Tymcza-sem przyjęta przez gen. Żymierskiego linia obrony okazała się nie całkiem spójna.

Prośba gen. Żymierskiego o przesunięcie terminu rozprawy została prawdopodobnie uwzględniona50. Tymczasem jeszcze przed jej rozpoczęciem najbardziej zaangażował się w sprawę gen. Pogorzelski. Wykonując czynności sędziego śledczego, które w tej fazie po-stępowania (tzn. po podjęciu uchwały przez SHG) powinny zostać już zakończone, zebrał materiały dowodowe, tj. archiwalne dokumenty i zeznania świadków.

Dnia 10 kwietnia 1926 r. dyrektor Centralnego Archiwum Wojskowego ppłk Broni-sław Pawłowski przesłał gen. Pogorzelskiemu kopie dokumentów związanych ze sprawą gen. Żymierskiego. Wśród nich, oprócz listów prywatno-służbowych, przeważały depe-sze informacyjne wysyłane w języku francuskim do Komitetu Narodowego Polskiego

47 Ibidem, k. 179.48 Chociaż byli braćmi, to w źródłach występuje odmienna pisownia ich nazwisk.49 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 179, List gen. M. Żymierskiego do SHG na ręce gen. dyw. Pogorzelskiego z 30 III 1926 r.50 Choć nie ma dokumentów jednoznacznie potwierdzających przesunięcie terminu rozprawy, to należy przypuszczać, że tak się właśnie stało, i to na pewno więcej niż o postulowane 10 dni. Świadczą o tym daty przeprowadzonych przed rozprawą główną przesłuchań świadków (koniec kwietnia–początek maja 1926 r.).

189


w Paryżu51 przez Stanisława Grabskiego (jednego z przedstawicieli PKW). Na podstawie tych dokumentów nie udało się niestety odpowiedzieć na najważniejsze pytania, a mia-nowicie, czy płk Żymierski miał latem 1918 r. pełnomocnictwo na wydawanie rozkazów w imieniu gen. Hallera oraz kto odpowiada za przeredagowanie „rozkazu grunwaldzkiego” gen. Hallera w lipcu 1918 r. i zamieszczenie w nim obraźliwych stwierdzeń wobec do-wódcy I Korpusu Polskiego? Z przesłanej korespondencji archiwalnej wynikało, że Polska Komisja Wojskowa w Moskwie, która powstała 15 czerwca 1918 r. przy dużym udziale gen. Hallera52, działała pod przewodnictwem płk. Żymierskiego (Commission militaire Moscou fonctionne sous presidence Colonel Zymirski53), ale tylko na czas nieobecności tego pierwszego (En son absence le Colonel Zymirski est designe comme son remplacant dans la Commission militaire polonaise54). I w tym właśnie okresie o wszystkich nominacjach oficerskich decydowała PKW, chociaż niekiedy gen. Haller wydawał specjalne wytyczne, np. w liście do płk. Żymierskiego pisał: Powołajcie pułk. Żeligowskiego w moim imieniu, gdyby było trzeba i za moim podpisem55.

Wśród dokumentów będących w posiadaniu gen. Pogorzelskiego znalazł się również list otwarty Jerzego Zdziechowskiego (członka Wydziału Wykonawczego RPZM) do gen. Dowbora-Muśnickiego, zawierający ostrą krytykę jego rozmów z Radą Regencyjną56. Zdziechowski, zwracając się bezpośrednio do adresata listu m.in. napisał: prowadzisz je (negocjacje z Radą Regencyjną – red.) w sposób uchybiający godności narodowej (…) oświadczam, że nadużyłeś Pan, Panie Generale, zaufania i dalsze postępowanie Pańskie na czele I Korpusu Polskiego będzie poświęceniem sprawy publicznej interesom osobistym Pańskim57.

Świadkowie, których gen. Pogorzelski przesłuchiwał (bezpośrednio i korespondencyj-nie) na przełomie kwietnia i maja 1926 r.58 nie potwierdzili żadnych informacji o zakresie pełnomocnictwa płk. Żymierskiego59, aczkolwiek z jego działań odnosili wrażenie, że były

51 Komitet Narodowy Polski powstał 15 VIII 1917 r. w Lozannie, a siedzibę miał w Paryżu. Państwa koalicyjne uznawały go za polską reprezentację w okresie I wojny światowej. Więcej zob. J. Zamoyski, Powrót na mapę. Polski Komitet Narodowy w Paryżu 1914–1919, Warszawa 1991, s. 61–64; BZNO, k. 82, H. Tukalski-Nielubowicz, Józef Haller: monografia.52 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 151–154, Depesza prof. Stanisława Grabskiego do KNP w Paryżu z 15 VII 1918 r.53 Ibidem, k. 155, Depesza (oznaczona jako 5.26.8) z Murmania do Paryża.54 Ibidem, k. 156, Raport (nr L. 404/18 III ORS) Polskiej Komisji Wojskowej z Moskwy do KNP w Paryżu autorstwa S. Grabskiego, b.d.55 Ibidem, k. 149–150, Kopia listu gen. Hallera pisanego przez płk. Malinowskiego Tadeusza do płk. Żymierskiego w Moskwie z 29 VI 1918 r.56 Całkowicie odmienną wersję pertraktacji z Radą Regencyjną przedstawił gen. Dowbor-Muśnicki, pisząc (Moje wspomnienia…, s. 325): Gdyby owego czasu istniała w Polsce jakakolwiek władza autorytatywna, pomijając Radę Regencyjną, niezależnie od politycznego zabarwienia (bolszewizm wykluczam), chętnie bym się jej poddał. Niestety, takiej nie było… Zaś Rada Regencyjna, choć „stworzona przez Niemców” składała się przecież z Polaków, którzy mieli możność jaki taki ład i porządek w Kraju zaprowadzić. Wszak do tego potrzeba było niewiele: charakteru, godności osobistej i rozumu.57 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 148, List otwarty J. Zdziechowskiego do gen. Dowbora-Muśnickiego z 26 II 1918 r.58 Byli to: płk B. Nakoniecznikow-Klukowski – przesłuchany 21 IV, ppłk L. Rudke – 23 IV, ppłk R. Wolikowski

– 23 IV, płk M. Bajer – 24 IV, płk B. Sikorski – 26 IV, H. Nakoniecznikoff – 30 IV, płk T. Malinowski – 4 V.59 Jedynie płk B. Sikorski stwierdził, że gen. Żymierski ma pełne pełnomocnictwo gen. Hallera pod względem wojskowym. Zob. Ibidem, k. 172, Protokół przesłuchania z 26 IV 1926 r.

190


one duże60. Żaden z oficerów nie kwestionował więc jakichkolwiek nadawanych przez niego nominacji61, ani też rozkazów wydawanych w imieniu gen. Hallera, tym bardziej że tych ostatnich było dość dużo62.

Z kolei zeznania świadków dotyczące okoliczności powstania i wprowadzenia późniejszej zmiany treści „rozkazu grunwaldzkiego” nie tylko niczego w tej materii nie wyjaśniły, ale co gorsza, materię tę komplikowały. Nie ustalono bowiem osób bezpośrednio odpowiedzial-nych za zmianę treści rozkazu gen. Hallera, ponieważ żaden z przesłuchiwanych (z jednym wyjątkiem63) nie wskazał wykonawcy tejże operacji. Dodatkowy kłopot mogły spowodować także zeznania niektórych świadków pozytywnie wypowiadających się na temat ostatecznej wersji rozkazu, a zwłaszcza zawartych w nim krytycznych sformułowań wobec gen. Dowbo-ra-Muśnickiego. Przesłuchiwany płk Sikorski stwierdził: Rozkaz ten wśród nas b. wojskowych II Korpusu nie wywołał żadnych uwag; treść rozkazu uważaliśmy za odpowiadającą omawia-nym nastrojom i opinii64, a ppłk Rudke zeznawał: co się zaś tyczy rozkazu w rocznicę bitwy grunwaldzkiej (…) wydanym przez gen. Hallera za podpisem za zgodność gen. Żymierskiego to przed wydaniem tego rozkazu (…) były (…) rozmowy, że taki rozkaz wyjdzie. Między inny-mi treścią tego rozkazu miała być charakterystyka stosunku I Korpusu do II Korpusu WP na Wschodzie. Tym bardziej że nam z II Korpusu wiadomym był rozkaz gen. Dowbora nakazujący aresztować kilku oficerów II Korpusu (…) Rozkaz uważałem za odpowiedni w danej chwili65.

Niezależnie od kwestii autorstwa „rozkazu grunwaldzkiego” gen. Pogorzelski musiał się zmierzyć z problemem merytorycznej oceny całej sprawy honorowej. O tym, że nie było to zadanie łatwe może świadczyć wypowiedź płk. Malinowskiego dotycząca zasadności podpisania tegoż dokumentu przez obwinionego: Zdaniem moim podpisać (rozkaz – G.K.) generała J. Hallera pułkownik Żymierski prawo miał, a to ze względu na konieczność uży-cia nazwiska generała Hallera jako hasła, a niemożność porozumienia się ze względu na odległość66. Co do ważkiej treści samego rozkazu jego zmiany lub rozszerzenia uważam, że była to kwestia zapatrywania pułkownika Żymierskiego, jakie sobie urobił w czasie rozmów z generałem Hallerem i kwestia jego sumienia. Chyba że istniał w tym kierunku pisemny lub ustny zakaz generała Hallera67.

60 Wynikało to z apodyktycznej postawy płk Żymierskiego na posiedzeniach Polskiej Komisji Wojskowej. Zob. Ibidem, k. 162, Protokół przesłuchania płk. B. Nakoniecznikowa-Klukowskiego z 21 IV 1926 r.; k. 167, Protokół przesłuchania ppłk. L. Rudke z 23 IV 1926 r.; k. 169, Protokół przesłuchania płk. M. Bajera z 24 IV 1926 r.61 Zob. Ibidem, k. 167, Protokół przesłuchania ppłk. L. Rudke z 23 IV 1926 r.62 Więcej zob. Ibidem, k. 162, Protokół przesłuchania płk. B. Nakoniecznikowa-Klukowskiego z 21 IV 1926 r.; k. 172, Protokół przesłuchania płk. B. Sikorskiego z 26 IV 1926 r.63 Tylko płk B. Nakoniecznikow-Klukowski zeznał: Przy przeredagowaniu rozkazu prawdopodobnie brał udział ks. śp. Lutosławski. Niewykluczone, że uczestniczyło w tym więcej członków RPZM, gdyż gen. Dowbor-Muśnicki prowadzoną przez siebie polityką doprowadził do zerwania kontaktów z Radą. Ibidem, k. 162, Protokół przesłuchania płk. B. Nakoniecznikowa-Klukowskiego z 21 IV 1926 r.; k. 171, Protokół przesłuchania ppłk. R. Wolikowskiego z 23 IV 1926 r.64 Ibidem, k. 173, Protokół przesłuchania płk. B. Sikorskiego z 26 IV 1926 r.65 Ibidem, k. 167–168, Protokół przesłuchania ppłk. L. Rudke z 23 IV 1926 r. Wydanie przez gen. Dowbor-Muśnickiego nakazu zatrzymania kilku byłych oficerów II Korpusu spotęgowało wrogość większości żołnierzy tej jednostki wojskowej do dowództwa I Korpusu. Zob. ibidem, k. 173, Protokół przesłuchania płk. B. Sikorskiego z 26 IV 1926 r.; k. 166, Protokół przesłuchania H. Nakoniecznikoffa z 30 IV 1926 r.66 Gen. J. Haller przebywał wtedy nie w Moskwie, a w Murmańsku.67 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 174, Protokół

191


W rozwikłaniu zagadki zmiany treści oraz podpisania „rozkazu grunwaldzkiego” miało pomóc przesłuchanie samego gen. Hallera. Jego złożone 29 kwietnia 1926 r. zeznanie (bar-dziej emocjonalne niż rzeczowe), aczkolwiek sporo wnosiło do sprawy, to jednak jej nie wyjaśniło. Najpierw gen. Haller naświetlił status i rolę płk. Żymierskiego latem 1918 r. Stwier-dził mianowicie, że przed swoim wyjazdem z Moskwy do Murmańska wyznaczył go jako swego zastępcę w przewodnictwie komisji wojskowej (…) oraz jako tymczasowego (…) zastępcę w dowództwie organizujących się wojsk polskich na terytorium Rosji68 do czasu objęcia tego dowództwa przez mianowanego przeze mnie gen. Żeligowskiego69. Pokreślił przy tym, że peł-nomocnictwa udzielone płk. Żymierskiemu były obszerne z powodu wielkich przestrzeni, w któ-rych się obracaliśmy, ze względów konspiracyjnych i z powodu szybko (…) następujących zmian wypadków70. Dodał też, że wyposażenie płk. Żymierskiego w szerokie uprawnienia opierało się na bezwzględnym zaufaniu, jakim gen. Haller obdarzał wszystkich oficerów II Korpusu zajmujących wyższe stanowiska. W dalszych zeznaniach gen. Haller odniósł się do „rozkazu grunwaldzkiego”. Przyznał, że nie pamięta, czy tekst tego dokumentu, znajdujący się w sys-tematycznie uzupełnianej kronice, był autentyczny. Niemniej był pewien jednego: przy jego redagowaniu nie towarzyszyły mu żadne złe intencje, chociaż, miał uzasadnione pretensje do Dowództwa I Korpusu za internowanie jego byłych podwładnych71. Najbardziej jednakże wymowna w całym zeznaniu jest konkluzja gen. Hallera: Dziś jestem przekonany, że wszystko to były nieporozumienia wypływające z gwałtownych chwil i nieoczekiwanych wypadków, które wszystkich dezorientowały. Zastanawiając się dłużej nad tą sprawą, doszedłem do przekonania, że sprawę wspomnianego rozkazu, jak wiele innych z tych okresów, należy zaliczyć do aktów nieporozumień historycznych i nie nadających się do rozpraw honorowych72.

Mimo tak jednoznacznie brzmiącej opinii najważniejszego świadka, żaden z członków SHG nie zamierzał umarzać prowadzonej sprawy. Do rozprawy głównej (prawdopodobnie miała się ona odbyć w pierwszej połowie maja) jednak nie doszło w związku z zamachem stanu Józefa Piłsudskiego z 1926 r.73. Z materiałów źródłowych wynika, iż jeszcze w dniu jego wybuchu gen. Żymierski pisemnie ustosunkowywał się do napisanej przez gen. Hallera pierwotnej wersji „rozkazu grunwaldzkiego”. Nie wiadomo tylko, w jakich okolicznościach to uczynił: czy został w tym celu wezwany do siedziby SHG czy może dokonał tego samorzutnie, przygotowując się do obrony. Z odręcznych adnotacji gen. Żymierskiego na kopii rozkazu wynika, że gen. Haller przysłał jego tekst do Moskwy z Murmańska, lecz na jego ogłoszenie nie zgodzili się członkowie RPZM, żądając naniesienia uzupełnień tudzież poprawek (szcze-gólnie ks. Lutosławski). On zaś (Żymierski – red.) musiał się na te korekty zgodzić, ponieważ,

przesłuchania płk. T. Malinowskiego z 4 V 1926 r.68 Por. J. Haller, Pamiętniki, Londyn 1964, s. 165.69 Nominację tę podpisał płk Żymierski na podstawie decyzji gen. Hallera.70 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 163, Protokół przesłuchania gen. J. Hallera z 29 IV 1926 r. 71 Z zaprotokołowanej wypowiedzi gen. J. Hallera wynikało, że odpis „rozkazu grunwaldzkiego” wysłanego do Moskwy zrobił, jak to czynił zazwyczaj, na luźnych (niezszywanych) kartkach, z których później przepisywano do kroniki. Zob. Ibidem, k. 164. 72 Ibidem.73 W wykazie niezałatwionych spraw honorowych poz. 18 widnieje postępowanie przeciwko „gen. Żymirskiemu”. Na końcu tego dokumentu znajduje się zapis, iż większość z nich miała być załatwiona w dniach 14–16 maja 1926 r. Wobec wypadków majowych posiedzenie nie odbyło się. IJP, t. 701/1/60, k. 253, 258, Wykaz zaległych spraw w SHG z 28 I 1927 r.

192


jak zapisał: 1) obowiązywała mnie jako zastępcę umowa z 15 VI 1918 r.; 2) był to rozkaz poli-tyczny, jako mobilizacyjna odezwa; 3) wszystkie sprawy były wspólnie załatwiane z członkami politycznymi (RPZM – G.K.); 4) łączność z gen. Hallerem była zerwana i miałem jego pełno-mocnictwa74. Przede wszystkim zaś – podkreślił – pierwotnej wersji rozkazu nie ogłoszono na wyraźne życzenie gen. Hallera75. W notatkach tych brak jakiegokolwiek elementu, który by ten zakaz potwierdzał. Tym samym pojawia się pewna wątpliwość: skoro bowiem łączność z gen. Hallerem była zerwana, to w jaki sposób i kiedy gen. Haller wyraził swoje „życzenie”, by jego rozkazu nie wydawać? Czyżby uczynił to jednocześnie z wysłaniem go do Moskwy? Na to pytanie prawdopodobnie nie uzyskamy odpowiedzi, a szkoda, gdyż rzuciłaby ona wiele światła na okoliczności redagowania i wydania wspomnianego rozkazu.

Rozprawa główna w sprawie gen. Żymierskiego nie odbyła się, mimo że Sąd Honorowy dla Generałów zebrał wiele dowodów, w tym zeznania większości świadków wskazanych przez ob-winionego. Decydujący na to wpływ miało wszczęcie wówczas postępowania karnego przeciw-ko gen. Żymierskiemu. Zgodnie bowiem z ówczesnym prawem (np. Statutem oficerskich sądów honorowych) w razie równoczesnego prowadzenia dwóch postępowań: karnego i honorowego wobec tego samego oficera, który dopuścił się przestępstwa (a zarazem i czynu niehonorowego), pierwszeństwo miała procedura karna. W wypadku gen. Żymierskiego oba postępowania doty-czyły różnych spraw, ale ze względu na grożące mu sankcje karne w grę wchodził art. 38 Statutu OSH, stanowiący, że postępowanie honorowe jest wykluczone, o ile w wyroku wojskowego sądu karnego orzeczona już została utrata stopnia76. Pozbawienie oficera stopnia wojskowego, równo-znaczne z wydaleniem go z korpusu oficerskiego, oznaczało bowiem, że wszelkie prowadzone przeciwko niemu sprawy honorowe stawały się tym samym bezprzedmiotowe.

W myśl tych uregulowań po upływie 5 miesięcy od wydania wyroku przez Wojskowy Sąd Okręgowy nr I w Warszawie, skazującego gen. Żymierskiego także na degradację i wydalenie z wojska, SHG postanowił 6 lutego 1928 r. wstrzymać jego sprawę honorową aż do uprawomocnienia się wyroku77. Nastąpiło to 26 stycznia 1929 r., gdy Najwyższy Sąd Wojskowy oddalił zażalenie i odwołanie wniesione przez gen. Żymierskiego pod koniec czerwca 1928 r.78. Trzy dni później zostało to odnotowane w aktach sprawy honorowej79. Formalnie zatem zaistniały przesłanki do umorzenia całego postępowania, co też zapewne SHG uczynił, chociaż nie znajdujemy o tym wzmianki w zachowanych źródłach.

Sprawa honorowa gen. Michała Żymierskiego, tocząca się oficjalnie od kwietnia 1925 do stycznia 1929 r., nigdy nie znalazła swojego zakończenia w formie orzeczenia SHG. Nie miała ona też nic wspólnego z „zemstą” ośrodka sanacyjnego za udział gen. Żymierskie-go po stronie rządowej w zamachu majowym80, gdyż jej początki sięgają ukazania się w 1921 r. książki Bagińskiego.

74 Ibidem, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 126, 143, Odręczne notatki gen. Żymierskiego wykonane 12 V 1926 r.75 Ibidem.76 Statut oficerskich sądów honorowych…, s. 13.77 IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 145, Notatka służbowa sekretarza SHG gen. Jakuba Krzemieńskiego, b.d.78 Szerzej zob. J. Poksiński, Wyrok Wojskowego…, s. 129–130; Z sądu wojskowego. Epilog sprawy gen. M. Żymierskiego, „Polska Zbrojna” 1929, nr 31, s. 5.79 Zob. IJP, sygn. 5/15, Sprawy sądowe i honorowe generałów i wyższych dowódców 1915–1936, k. 145, Odręczna adnotacja kpt. Eugeniusza Bogdzewicza z 29 I 1929 r.80 Takie teorie pojawiały się w wypadku sprawy karnej gen. Żymierskiego. Zob. S. Lubodziecki, op. cit., s. 116–117.

193


Po II wojnie światowej Michała Żymierskiego można powiązać tylko w jednej kwestii z wątkiem wojskowego sądownictwa honorowego. Mianowicie, 1 października 1945 r. jako minister obrony narodowej i marszałek Polski wprowadził w życie, z dniem 1 listopa-da 1945 r., dekret z 26 czerwca 1945 r. „O statucie oficerskich sądów honorowych”81. Tym samym na ziemiach polskich przestał obowiązywać Statut oficerskich sądów honorowych z 1927 r. Ponadto na mocy art. 5 powojennego Statutu oficerskich sądów honorowych Wojska Polskiego wyłączono spod ich jurysdykcji marszałków Polski, ministra obrony narodowej, naczelnego dowódcę i szefa Sztabu Głównego82. Oznaczało to, że odtąd Mi-chałowi Żymierskiemu, byłemu generałowi brygady z okresu II RP i komunistycznemu marszałkowi Polski, nie groziło niebezpieczeństwo wytoczenia mu sprawy honorowej.

Grzegorz Kulka

81 Dz. U. 1945, nr 37, poz. 217.82 Zob. Statut oficerskich sądów honorowych Wojska Polskiego, Warszawa 1946, s. 2, 4.

Wywiad niemiecki w Irlandii w czasie II wojny światowej

Po rozpoczęciu działań wojennych w 1939 r. Adolf Hitler postanowił stworzyć pierwsze ekspozytury wywiadowcze na terytorium neutralnej Irlandii, by w ten sposób zapewnić sobie stały dopływ informacji o politycznej, militarnej i gospodarczej sytuacji na Wyspach Brytyjskich. W wykonaniu tej decyzji niemieckie służby bezpieczeństwa oddelegowały 12 agentów, których priorytetowe cele obejmowały inwigilowanie irlandzkich organizacji nacjonalistycznych i współpracę z nimi, gromadzenie informacji o potencjale obronnym, warunkach pogodowych, nowych technikach i celach wojskowych oraz przetwarzanie informacji dotyczących obcych służb wywiadowczych.

Przeprowadzone w ostatnich latach badania, oparte na świeżo ujawnionych źródłach ar-chiwalnych, całkowicie zmieniają dotychczasowe przekonanie o wysokiej jakości pracy nie-mieckich wywiadowców w Irlandii1. Te niezwykle cenne źródła, obejmujące m.in. materiały operacyjne i fotografie, są dostępne w irlandzkich i brytyjskich archiwach wojskowych2.

Współpraca niemieckiego wywiadu wojskowego z Irlandzką Armią RepublikańskąPoczątki współpracy Abwehry z Irlandzką Armią Republikańską (IRA) datują się na

rok 1938. Wtedy to dwóch czynnych agentów, oficjalnie występujących jako członkowie struktur Niemieckiej Wymiany Akademickiej (German Academic Exchange Service), w rozmowach z szefem sztabu IRA Tomem Barrym oraz koordynatorem służb informa-cyjnych IRA Seánem MacBridem zaproponowali utworzenie na Wyspach Brytyjskich siatki

1 Zob. m.in.: E. Stephan, Geheim Auftrag Irland, Oldenburg 1961; idem, Spies in Ireland, Londyn 1963; C. J. Carter, The Shamrock and the Swastika: German Espionage in Ireland in World War II, Palo Alto 1977; E. O’Halpin, Spying on Ireland. British Intelligence and Irish Neutrality during the Second World War, Nowy Jork 2008; M. Hull, Irish Secrets: German Espionage in Wartime Ireland 1939–1945, Dublin 2003; W. Konarski, Nieprzejednani. Rzecz o Irlandzkiej Armii Republikańskiej, Warszawa 1992.2 Zob. Cała prawda o brytyjskim wywiadzie, „The Times” 2013, nr z 27 maja; „Irish” Agent Files, http://www.nationalarchives.gov.uk/releases/2003/november14/irish.htm (11 XII 2013).

194


szpiegowskiej podporządkowanej wywiadowi niemieckiemu. Przywódcy IRA nie tylko potwierdzili gotowość do stworzenia wspólnych instytucji wywiadowczych, ale też zapro-ponowali zorganizowanie bombardowania w Wielkiej Brytanii o kryptonimie „Plan S”. Decydenci Abwehry z rezerwą odnieśli się do tych koncepcji, gdyż zależało im nie tyle na antybrytyjskich akcjach sabotażowych, ile raczej na działalności wywiadowczej w Irlandii Północnej. Działania te miały się ograniczać do sygnalizowania ruchów wojsk i ewentual-nych przygotowań do działań zbrojnych, oceny stanu marynarki i przemysłu, a także do rozpoznawania nastrojów społecznych. Zalecenia te zostały odrzucone przez Radę IRA, a po fiasku negocjacji wzajemne kontakty czasowo zerwano. Ich wznowienia w 1939 r. pod-jął się 38-letni Oscar Pfaus, zwerbowany przez niemiecki kontrwywiad wojskowy reporter

„Frankfurter Zeitung Newspap”3. Pfaus skontaktował się z nowo wybranym szefem sztabu IRA Seánem Russelem i pięcioma innymi członkami Rady Armii Republikańskiej, roz-paczliwie poszukującymi alternatywnych, a zarazem stabilnych form finansowania rozwoju organizacji, zakupu broni, amunicji i materiałów wybuchowych. Dotychczasowe trudności z pozyskaniem źródeł finansowania spowodowały, że irlandzcy nacjonaliści bez oporów zgodzili się na stałą współpracę z Abwehrą, a w celu doprecyzowania szczegółów wysłali do Berlina swego przedstawiciela Seamusa O’Donovana4. Pomysł stworzenia formalnych struktur wywiadowczych został także entuzjastycznie przyjęty przez Franka Ryana, nie-oficjalnego ambasadora IRA, mieszkającego na stałe w Niemczech. Zadeklarował on spro-wadzenie do Irlandii niemieckich okrętów podwodnych (U-Bootów 65) oraz rozwinięcie na wielką skalę ofensywnego wywiadu przeciwko Wielkiej Brytanii. Nagła śmierć Russela w sierpniu 1940 r. nie pozwoliła celów tych urzeczywistnić, mający bowiem świadomość własnych ograniczeń Ryan nie odważył się samodzielnie realizować tej misji5. Mimo ogro-mu wstrząsu, który w szeregach organizacji wywołała śmierć charyzmatycznego lidera, IRA nadal pozostała sprzymierzeńcem III Rzeszy, zainteresowanym rozwojem współpracy operacyjnej oraz życzliwie odnoszącym się do wszelkich propozycji jej rozszerzenia.

Wyrazem irlandzkich oczekiwań związanych z sojuszem z III Rzeszą były założenia opracowanego przez strategów IRA „Planu Kathleen”, zakładającego inwazję niemieckich spadochroniarzy na Irlandię Północną, wspieranych przez zbrojne kolumny irlandzkich

3 Należy podkreślić, że Pfaus został zwerbowany przez specjalną jednostkę operacyjną Abwehr II, odpowiedzialną za przeprowadzanie akcji dywersyjnych i sabotażowych na tyłach wroga oraz wywoływanie walk wewnętrznych i powstań. O wyborze jego kandydatury zadecydowało wcześniejsze zatrudnienie w organizacji propagandowej Deutsche Fichte-Bund (Niemiecki Związek Johanna Gottlieba Fichtego) zajmującej się upowszechnianiem „materiału ostrzegawczego” związanego z „żydowsko-bolszewickim” zagrożeniem, a skierowanym do zainteresowanych, przebywających za granicą. Niebagatelne znaczenie miał też 10-letni pobyt w Stanach Zjednoczonych i biegła znajomość języka angielskiego. Zob. M. M. Hull, op. cit., s. 93; C. J. Carter, op. cit., s. 37; W. Konarski, op. cit., s. 220.4 Seamus O’Donovan, uznawany w kręgach IRA za eksperta od instalowania i rozbrajania ładunków wybuchowych, zyskał przydomek dyrektora ds. chemikaliów (Director of Chemicals). Ponadto biegle posługiwał się językiem niemieckim oraz uchodził za twardego i skrupulatnego negocjatora. W trakcie 3-krotnych spotkań w Berlinie i Hamburgu strony zobowiązały się do regularnej wymiany dokumentów i informacji ważnych z punktu widzenia toczącej się wojny. Zob. Review: The Devil’s Deal – The IRA and Nazi Germany by David O’Donoghue, „Irish Independent” 2010, nr z 11 grudnia. Zob. także W. Konarski, op. cit., s. 221.5 Frank Ryan, który walczył po stronie nacjonalistów w hiszpańskiej wojnie domowej, trafił do więzienia w Burgos. Bity i torturowany podczas ciągłych przesłuchań, ogłuchł. Dzięki pomocy funkcjonariuszy Abwehry zbiegł z więzienia po 16 miesiącach. Więcej zob. S. Cronin, Frank Ryan: The Search for the Republic, Dublin 1980, s. 150–153.

195


dysydentów. Innym przejawem pronazistowskich sympatii było sporządzenie przez nowe kierownictwo szczegółowych raportów zawierających drobiazgowy opis szkód wyrządzo-nych przez niemieckie bombardowanie Belfastu w kwietniu i maju 1941 r. Raporty te zawierały również mapy z zaznaczonymi katolickimi dzielnicami, które miały być wyklu-czone z przyszłych bombardowań.

Głównych motywów sympatii proniemieckich należy się doszukiwać w nieodległej hi-storii kraju oraz żywiołowej wrogości wobec Wielkiej Brytanii. Członkowie IRA, podob-nie jak przywódcy powstania wielkanocnego, którzy w „Proklamacji” z 1916 r. nazwali Niemców swoimi „dzielnymi sojusznikami”, także w czasie „Emergency” (stan pogotowia) działali w zgodzie z zasadą, że „wróg mojego wroga jest moim przyjacielem”. Pomimo więc zmieniających się warunków zewnętrznych i nowych wyzwań, głównym zadaniem pozostawało pokonanie potężnego sąsiada.

Uzależnienie organizacji od Niemiec wynikało także ze zwykłego pragmatyzmu i poli-tycznych kalkulacji. Od odzyskania przez Irlandię niepodległości w 1921 r. nastąpił roz-wój współpracy naukowo-technicznej, wielostronnych badań i prac rozwojowych między oboma państwami6. W rezultacie wielu obywateli niemieckich objęło w Irlandii ekspo-nowane stanowiska służbowe7. Ponadto w latach 30. ubiegłego stulecia został umocniony dialog regionalny dotyczący technologii infrastrukturalnych, wojskowych i hydroener-getycznych8. W Dublinie prężnie funkcjonowała też zagraniczna filia NSDAP, Auslands Organization, skupiająca pracujących na wyspie niemieckich nazistów, których parami-litarne fascynacje upowszechniała działająca od 1933 r. irlandzka organizacja Blue Shirts (Błękitne Koszule), wierna kopia hitlerowskich oddziałów szturmowych Sturmabteilun-gen (Brunatne Koszule)9. Przesądzającym czynnikiem było jednak to, że wielu spośród przedstawicieli dyplomatycznych (cywilnych i wojskowych) oraz hierarchów katolickich opowiedziało się w wojnie po stronie Niemiec10.

6 W stolicy kraju działała wspomniana już faszystowska organizacja kulturalna Deutsche Akademischer Austauschdienst, której członkowie pod pozorem wymiany akademickiej oraz wspierania edukacji, szkoleń, inicjatyw młodzieżowych i sportowych dostarczali hitlerowskim służbom wywiadowczym informacji o topografii i sytuacji politycznej w Irlandii. Więcej zob. M. M. Hull, op. cit., s. 32.7 Wśród Niemców, którzy zajmowali prestiżowe stanowiska w irlandzkich instytucjach, byli m.in.: Col. Fritz Brase, pierwszy dowódca wojskowej szkoły muzycznej, Adolf Mahr, dyrektor Muzeum Narodowego, a zarazem przewodniczący irlandzkiej partii nazistowskiej. Zob. „History Ireland 20-th Century. Contemporary History” 2006, nr 6, s. 19.8 Wyraźna większość projektów z branży energetycznej, elektrotechnicznej i telekomunikacyjnej na rzece Shanonn była nadzorowana przez niemiecki koncern Siemensa. Podobnie szczególnego typu hełmy wojskowe, tzw. coal-scuttle helmet, noszone przez irlandzką armię w latach 1927–1940, były produkowane przez niemieckie firmy zbrojeniowe w Irlandii. Wspomina o tym J. P. Duggan, Neutral Ireland and the Third Reich, Dublin, 1989, s. 76.9 Nazwa ruchu pochodziła od koloru oficjalnego stroju partyjnego symbolizującego zjednoczoną Irlandię otoczoną przez błękitne wody oceanu. Najbardziej kontrowersyjne zachowania jej członków to m.in.: pozdrowienie poprzez wyciągnięcie w górę ręki i powiedzenie Heil O’Duffy! (na cześć założyciela, gen. Eoina O’Duffy’ego), organizowanie masowych wieców, uzależnienie członkostwa w organizacji od chrześcijańskiego wyznania obojga rodziców oraz antysemickie zwalczanie międzynarodowego żydostwa. Zob. J. Lydon, The Making of Ireland. From Ancient Times to the Present, Nowy Jork 1998, s. 371–372.10 Takie przekonanie wyrażał m.in. kardynał Joseph MacRory, który podczas spotkania z amerykańskimi księżmi katolickimi stwierdził: zwycięstwo wojenne Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii byłoby gorsze dla chrześcijaństwa niż zwycięstwo III Rzeszy. Zdaniem irlandzkiego duchownego niemiecki katolicyzm jest wystarczająco silny, by wyeliminować doktrynę nazizmu, zbyt jednak słaby, by osłabić działanie zagrażającego mu anglo-amerykańskiego humanitaryzmu. Cyt. za: R. Brennan, Ireland Standing Firm. My Wartime Mission

196


Współpraca niemieckich władz z IRA była motywowana głównie względami militarny-mi. Członkowie organizacji byli bowiem zdeklarowanymi przeciwnikami sojuszu z Wielką Brytanią, a licząc na zjednoczenie całej wyspy już w styczniu 1939 r. wypowiedzieli Zjed-noczonemu Królestwu wojnę, zwaną kampanią sabotażu. Niestety dla Abwehry okazało się, ze IRA była wyjątkowo źle zarządzana11. Największe trudności stanowiły: utrudniony dostęp do źródeł finansowania, niskie kompetencje kierownictwa, nieufność we wzajem-nych relacjach, mocno ograniczony potencjał militarny, brak politycznego realizmu, nie-umiejętność wytyczania realnych celów i priorytetów, a także bezprecedensowy konflikt z rządem Éamona de Valery’ego12.

Działalność niemieckich agentów w Irlandii w latach 1940–1941Pierwszym niemieckim agentem wysłanym na wyspę był 60-letni emerytowany zapa-

śnik i siłacz cyrkowy Ernst Weber-Drohl. W kręgach oficerów werbunkowych Abwehry uchodził jednak za mało bystrego samotnika, mającego trudności z przyswajaniem wie-dzy i wyjątkowo kiepsko mówiącego po angielsku13. Został jednak oddelegowany przede wszystkim ze względu na romans z młodą irlandzką kobietą, przeżyty przez niego w latach 1907–1908. Z tego związku narodziło się dwoje dzieci, których losem mężczyzna przez wiele lat się nie interesował. Ponieważ sytuacja osobista Webera-Drohla stwarzała szansę na wykreowanie wiarygodnej legendy szpiegowskiej, kierownictwo niemieckich służb wy-wiadowczych postanowiło przerzucić go do Irlandii, gdzie jako rzekomo skruszony ojciec miał poszukiwać swego „zagubionego” potomstwa. Tymczasem rzeczywisty rejestr celów jego działalności wyglądał następująco: przywrócenie przerwanego pod koniec grudnia 1939 r. kontaktu radiowego z IRA, zidentyfikowanie i ustalenie dyslokacji jednostek wojsk

in Washington and Eamon de Valera. A Memoir, Dublin 2002, s. 78.11 Należy podkreślić, że kierownictwo IRA przedstawiało Abwehrze niezwykle optymistyczne raporty na temat własnych zdolności militarnych. Ich treści nigdy jednak nie zweryfikowano, ponieważ przed wybuchem II wojny światowej naziści nie mieli swych agentów na wyspie. Zob. M. M. Hull, op. cit., s. 62.12 Słabość i niefrasobliwość republikanów dobrze określa zwięzły komentarz w irlandzkim raporcie służb wywiadowczych, tajnego współpracownika Abwehry Wernera Unlanda: Oni (IRA – I.J.) mają w pogardzie niemieckie zniecierpliwienie (…). Lekceważą nasze polecenia, podejrzewają się nawzajem o największe niegodziwości i na wszytko reagują bardzo gwałtownie i bez zastanowienia. Długą listę zarzutów i uchybień pod adresem członków ruchu przedstawia także inny niemiecki szpieg Hermann Görtz, który w liście, którego kopia znalazła się w irlandzkim archiwum wojskowym, do swego irlandzkiego przyjaciela pisze: Mgła nieufności otacza mnie cały czas. Nie mam tu (w IRA – I.J.) żadnej bliskiej osoby, która nie byłaby podejrzewana przez inną mi bliska osobę (…).To naprawdę przygnębiające. Ta wzajemna nieufność hamuje wszelką konstruktywną pracę. Wśród narzekań na republikanów pojawiły się też utyskiwania na brak dyskrecji: Ilekroć potrzebuję przekazać gdzieś jakieś informacje, to one natychmiast wyciekają. (…) Jestem lojalny wobec moich przyjaciół, ale czasami absolutnie konieczne jest, by nie informować ich o żadnych trwających aktualnie działaniach. Za poważne utrudnienie uważa również Görtz nieaktualny wzorzec patriotyzmu, którego przejawem jest skłonność do myślenia w kategoriach insurekcyjnych oraz rebelianckie metody walki: (…) ruch narodowy rozwija się tutaj wszędzie, łatwo też może się on stać iskrą wywołującą ogień. (…) wiem, że tysiące z nich jest gotowych umrzeć za Irlandię, nie potrafią jednak myśleć w sposób prawdziwie zuchwały. Wynajęta taksówka, czterech mężczyzn w środku i siedem rund po mieście z niedziałającą bronią maszynową. Oto ich metoda walki z Anglią. Fragmenty raportów służb wywiadowczych zob. http://discovery.nationalarchives.gov.uk/SearchUI/s/res?_q=KV%202%2F1295 (6 I 2014). Zob. też Irish Military Archives, G2/0261, Dublin Metropolitan Division’s Raport (DMD); National Library of Ireland, Ms 22, 981, Richard Hayes Papers, s. 9.13 Zob. J. Scannell, German Espionage in South County Dublin, Dublin 2001, s. 88.

197


irlandzkich, brytyjskich transportów wojskowych, poziomu rentowności (marynarki, przemysłu wojennego, lotnictwa), a także skutków bombardowań, a w szczególności po-niesionych strat. Decyzją szefostwa Abwehry agent miał być przerzucony przez niemiec-ką marynarkę wojenną na północno-zachodnie wybrzeże Irlandii, skąd pontonem miał dotrzeć do zatoki Sligo. Jednak, opuszczając 31 stycznia 1940 r. okręt podwodny U-37, przez własną nieudolność agent wywrócił dmuchaną łódź, w czego następstwie zatonęła radiostacja. Gdy w końcu z pomocą załogi okrętu dotarł do brzegu, skierował się do domu Seamusa O’Donovana. Po drodze wydał jednak większość pieniędzy przeznaczonych na działalność szpiegowską14. Wkrótce został zatrzymany przez irlandzką policję pod zarzu-tem przekroczenia granicy kraju bez wymaganego zezwolenia. W toczącym się postępo-waniu akt oskarżenia został jednak uchylony, a sąd pierwszej instancji uznał wyjaśnienia Drohla za wiarygodne i ukarał go tylko grzywną w wysokości trzech funtów15. Dopiero w wyniku interwencji irlandzkich służb wywiadowczych mężczyzna został skazany na mocy ustawy o uprawnieniach nadzwyczajnych (The Emergency Powers Act) i osadzony w obozie dla internowanych w Curragh. W trakcie trwającego do 1946 r. pobytu w obozie pisał przejmujące wiersze i listy do niemieckiego ambasadora w Dublinie; groził w nich samobójstwem lub strajkiem głodowym, skarżył się też na zły stan psychiczny.

Kolejnym zwerbowanym przez Abwehrę agentem był powodowany kłopotami mate-rialnymi oraz osobistymi ambicjami 50-letni Herman Görtz, prawnik i weteran I wojny światowej. Celem jego działań szpiegowskich miało być pozyskiwanie współpracowników, tzw. agentów wpływu, zorganizowanie opozycji antybrytyjskiej oraz nawiązanie bliskiej współpracy z IRA16. Wybór Görtza był o tyle kontrowersyjny, że od dawna pozostawał on w kręgu zainteresowania brytyjskich służb wywiadowczych i policyjnych. W 1935 r. Niemiec mieszkał ze swą 19-letnią „asystentką” Marianne Emig w niewielkim nadmor-skim miasteczku Margate w hrabstwie Kent i wspólnie z nią próbował pozyskać poufne informacje na temat brytyjskiej bazy lotniczej w Manston17. Szpieg został ujawniony przez przypadek, gdy po wygaśnięciu 6-tygodniowej umowy najmu nieruchomości wyjechał do Niemiec. Wówczas właścicielka posiadłości, Sarah Henderson, odebrała telegram, w któ-rym Görtz zapowiadał swój rychły powrót i gotowość przedłużenia umowy. Jednocześnie

14 Z tego się nieudolnie tłumaczył, podając trzy całkowicie różne uzasadnienia. Najpierw twierdził, że pieniądze zatonęły razem z nadajnikiem i nie udało się ich wyłowić, potem, że wydał je na trudne do zaewidencjonowania, acz niezbędne wydatki IRA, ostatecznie oznajmił, że zostały mu skradzione przez innego niemieckiego agenta o pseudonimie „Doktor Schmeltzer”. Zob. M. M. Hull, op. cit., s. 73–74.15 Zob. również W. Konarski, op. cit., s. 228.16 Termin „agent wpływu” oznacza osobę działającą na terytorium suwerennego państwa, prowadzącą politykę wywiadowczą w dziedzinie bezpieczeństwa wewnętrznego oraz wywierającą wpływ na gremia państwowe i polityczne. T. Crowdy, The Enemy Within: A History of Spies, Spymasters and Espionage (General Military), Londyn 2006, s. 220.17 Podając się za wujka i siostrzenicę, para zaprzyjaźniła się z młodym brytyjskim pilotem Kennethem Lewisem. Pozorując naukowe zainteresowania brytyjskim lotnictwem, próbowała wyłudzić papeterię brytyjskich sił lotniczych (Royal Air Force). Gdy zaniepokojony żołnierz stanowczo odmówił, spiskowcy wyrazili gotowość zapłacenia sporej sumy pieniędzy za zdjęcia latających maszyn oraz portu lotniczego w Lee-on-the Solent. Na pytanie Lewisa, czy ten cenny materiał informacyjny nie będzie wykorzystany przez obce służby, zapewnili, że w razie wybuchu kolejnej wojny Wielka Brytania i Niemcy będą walczyły po tej samej stronie. Mężczyzna zgodził się z taką argumentacją i przekazał parze dane. Szczegółowy opis okoliczności poznania zob. http://www.nationalarchives.gov.uk/releases/2003/november14/irish.htm (9 I 2014). Podobna wersja wydarzeń odnotowana jest też w raporcie z przesłuchania Görtza z grudnia 1944 r. (Irish Military Archives, G2/1711).

198


prosił o przypilnowanie pozostawionych w oficynie rzeczy osobistych, a zwłaszcza kombi-nezonu rowerowego. Na skutek nieporozumienia językowego kobieta błędnie sądziła, że chodzi o przechowanie motoroweru18. Gdy jednak nie znalazła go w domu, zaniepokojona wezwała policję, która w trakcie rutynowych czynności natrafiła na szkice i dokumenty dotyczące lotniska Manston i kilku innych siedzib RAF-u, miniaturowe kamery, pamiętnik ze szczegółowym planem podróży po Niemczech, listy aplikacyjne i wnioski o przyjęcie do niemieckich służb wywiadowczych. W tej sytuacji funkcjonariusze policji niezwłocznie powiadomili służby informacyjno-wywiadowcze, które zatrzymały Görtza trzy tygodnie później w hrabstwie Essex. W procesie o naruszenie ustawy o tajemnicy państwowej („Of-ficial Secret Act”) został uznany winnym i skazany na 4 lata pozbawienia wolności. Karę odbywał więzieniu o zaostrzonym rygorze w Brixton, a następnie w Maidstone19.

Kolejny etap jego działalności szpiegowskiej rozpoczął się 5 maja 1940 r., kiedy to Görtz został zrzucony ze spadochronem w pobliżu miasteczka Ballivor w irlandzkim hrabstwie Meth. Ponieważ w ciemności przepadł zasobnik z bronią, sprzętem dywersyjnym, radio-stacją, zapasowym ubraniem oraz łopatą do zakopania spadochronu, mężczyzna masze-rował główną drogą ubrany w mundur galowy Luftwaffe z odpowiednimi dystynkcjami i naszywkami. Miał przy sobie dokumenty wystawione na nazwisko Heinza Krusego, stwierdzające, że jest rezerwistą sił powietrznych III Rzeszy20. Chciał jak najszybciej do-trzeć do tzw. bezpiecznego domu przy Templeogue Road 245 w miejscowości Laragh w hrabstwie Wicklow21. Po drodze lekkomyślnie skorzystał z kąpieli w rzece Boyne. Zapo-mniał przy tym, że szczegółowy opis drogi do nowego miejsca pobytu, ukryty przez niego w naramienniku munduru, jest zapisany atramentem sympatycznym, który rozpuszcza się w wodzie. Pozbawiony adresu, nie znając topografii kraju, agent po kilku godzinach błądzenia udał się na posterunek Gárda Siochana (policji irlandzkiej) w rezerwacie Poula-phouca, gdzie beztrosko zapytał o drogę do miejsca zamieszkania pani Stuart. Co ciekawe, pojawienie się na posterunku Görtza nie wzbudziło zainteresowania irlandzkich funkcjo-nariuszy, którzy uprzejmie wskazali mu adres miejsca spotkań antyrządowych konspirato-rów i dywersantów. Niemiecki wywiadowca przebywał jednak w swej kryjówce zaledwie kilka tygodni, gdyż został wkrótce przeniesiony do domu jednego z czołowych działaczy IRA Stephena Carrolla Helda w Blackheath Park, w dzielnicy Clontarf w Dublinie. Dobrze

18 Nieporadny językowo Görtz, nieznający określenia overalls cycle, stworzył neologizm semantyczny bicycle combination, który pani Henderson przetłumaczyła jako motorower. Zob. M. M. Hull, op. cit., s. 89.19 Domniemany szpieg nie przyznał się do winy i twierdził, że dokumenty, szkice oraz plany lotnisk znalezione w wynajmowanym przez niego domu były potrzebne do badań naukowych i pisania książki o znamiennym tytule „Rozwój brytyjskiego lotnictwa” (The Enlargement of the British Air Force). Na swoją obronę wskazał 2-letni pobyt na Wyspach Brytyjskich w latach 1929–1931 i pracę na stanowisku prawnika w firmie Siemens. W następstwie przegranych wówczas batalii sądowych zarząd spółki odmówił Görtzowi wypłaty wynagrodzenia, on zaś pod naciskiem niemieckich wierzycieli miał powrócić do Wielkiej Brytanii, by w celach zarobkowych napisać owe dzieło. Sąd nie dał wiary tłumaczeniom, albowiem w 1936 r. Görtz był główną postacią w procesie szpiegowskim toczącym się w Centralnym Trybunale Karnym dla Anglii i Walii na Old Bailey w Londynie. W jego wyniku został skazany na 3 lata pozbawienia wolności. Ibidem, s. 81.20 Dumny ze swego stopnia naukowego, Görtz wielokrotnie lekceważył tożsamość operacyjną i podpisywał się jako dr Hermann Kruse. Zob. E. O’Halpin, op. cit., s. 91.21 Pod adresem, który otrzymał od irlandzkiego pisarza i emigranta Francisa Stuarta, mieszkała jego żona Izolda, zarazem siostra Seána MacBride’a, byłego szefa sztabu IRA, czynnie zaangażowana w działalność ruchu i mająca aktywnie wspierać agenta w zwalczaniu zależności politycznej Irlandii od Wielkiej Brytanii. Ibidem, s. 42.

199


zapowiadającą się współpracę obu panów22 przerwała obława policyjna, w której wyniku skonfiskowano należące do Görtza i ukryte w nakryciu głowy 20 tys. dolarów, niemieckie odznaczenia z czasów I wojny światowej, spadochron, szczegółowy opis infrastruktury obronnej Irlandii oraz plany niemiecko-republikańskiego nalotu na Irlandię Północną o kryptonimie „Kathleen”. Nazistowskiemu agentowi udało się zbiec, ale irlandzcy po-licjanci niezwłocznie powiadomili służby bezpieczeństwa wewnętrznego (G2), które od tej pory usilnie go poszukiwały23. Konieczność ciągłego ukrywania się przed irlandzkim wywiadem, niemożność powrotu do ojczyzny oraz narastające konflikty z kierownictwem IRA miały fatalny wpływ na stan psychiczny Görtza. Z braku innych celów z przesadną gorliwością zaangażował się w republikańską działalność konspiracyjną, naiwnie wierząc, że po zmianach personalnych w październiku 1941 r. stanie na czele organizacji i zosta-nie nową twarzą narodowego ruchu zjednoczeniowego. Wyrazem tych przekonań było nawiązanie bliskiej współpracy z ekstremistami z armii irlandzkiej i politykami o sympa-tiach pronazistowskich, wierzącymi w zwycięstwo III Rzeszy. Te ambitne plany poniosły jednak fiasko, gdyż w listopadzie 1941 r. Görtz został aresztowany przez policję pod za-rzutem szpiegostwa i osadzony najpierw w areszcie w Mountjoy, a następnie w więzieniu w Athlone24. Wyszedł na wolność w sierpniu 1946 r. i, w obawie przed rzekomym zagro-żeniem życia w Niemczech, natychmiast wystąpił o azyl terytorialny na wyspie. Irlandzki minister sprawiedliwości nie wyraził zgody, a przerażony perspektywą powrotu do kraju szpieg popełnił samobójstwo.

Innym oficerem wywiadu przerzuconym do Irlandii w celu prowadzenia działalności sabotażowej był 58-letni Walter Simon. Podobnie jak Herman Görtz był znany brytyjskim służbom odpowiedzialnym za ochronę kraju przed penetracją obcego wywiadu. Z ich też inicjatywy w 1939 r. trafił przed sąd, który skazał go na karę 3 miesięcy pozbawienia wolności. Po odbyciu kary w więzieniu w Wandsworth został deportowany25.

22 Łączyły ich przekonania o potrzebie wzmożenia gotowości irlandzkiego podziemia zbrojnego i pogłębienia obustronnej współpracy, a także zwiększenia protektoratu III Rzeszy nad IRA. Na pronazistowskie poglądy Helda wielki wpływ wywarli adopcyjni rodzice narodowości niemieckiej, aktywnie wspierający politykę mocarstwową III Rzeszy. Taką interpretację przyjął Enno Stephan (op. cit., s. 128).23 Pomimo szeroko zakrojonej akcji poszukiwawczej, szpieg pozostawał nieuchwytny przez półtora roku. Ukrywał się w domach sympatyków i członków irlandzkiego ruchu oporu, m.in. w Villas Spencer Glenageary, Charlemont Avenue, Dun Laoghaire, Nerano Road, Dalkey, Winton Avenue, Rathmines, Shankill, Brittas Bay, Laragh Castle, Glendalough, Fenit i Mount Nugent. Zob. C. J. Carter, op. cit., s. 171–173.24 W czasie pobytu Görtza w więzieniu Althone, z inicjatywy irlandzkiego kryptografia dr. Richarda Hayesa, G2 zorganizowało wobec niego prowokację wywiadowczą. Podając się za wysokich rangą funkcjonariuszy Abwehry, Irlandczycy nawiązali potajemne stosunki z agentem i otrzymali od niego ponad 80-stronicowy raport, w którym szczegółowo opisał dotychczasową działalność szpiegowską oraz kontakty nawiązane w czasie pobytu na wyspie. Istnieje również doniesienie, że pracownicy irlandzkich służb wewnętrznych tak dobrze odnaleźli się w subtelnościach tego oszustwa, że chcąc zachęcić Görtza do efektywniejszej współpracy,

„awansowali” go na majora, którego to stopnia nigdy się nie dosłużył w niemieckim wojsku. Paradoksalnie, nawet dziś, prawie 70 lat od jego śmierci, na nagrobku w Glencree nadal widnieje stopień majora. Zob. M. M. Hull, op. cit., s. 149 i n.25 Skazany został wyłącznie za nielegalne wkroczenie na terytorium kraju oraz naruszenie ustawy o rejestracji cudzoziemców (Aliens Registration Act), ponieważ brytyjskie służby nie znalazły wystarczających dowodów, by oskarżyć go o szpiegostwo. Pomimo głębokiego przekonania, że Walter Simon jest tajnym współpracownikiem Abwehry, MI5 zwróciło mu notatniki zawierające, jak się później okazało, zakodowane informacje o brytyjskich planach wojskowych, fortyfikacjach oraz liczebności armii, zakazując równocześnie powrotu na wyspę. Na ten temat zob. E. O’Halpin, op. cit., s. 101.

200


Zadaniem Simona było utworzenie stacji pogody na terytorium Ėire oraz monitorowanie brytyjskiej żeglugi w kanale św. Jerzego. W nocy z 12 na 13 lipca 1940 r. dopłynął na nie-mieckim statku podwodnym do wybrzeży hrabstwa Kerry w zachodniej części wyspy. Miał przy sobie sporo pieniędzy oraz sprzęt do tajnej łączności, który zakopał, licząc, że uda mu się odzyskać go później. Nie znając topografii hrabstwa, wyposażony w nieaktualne mapy komunikacyjne, ruszył wzdłuż torów kolejowych w kierunku Dublina. W trakcie tej pieszej wędrówki zagadnął napotkanych robotników o godzinę przejazdu następnego pociągu. Do położonego na południowo-zachodnim wybrzeżu miasteczka Dingle dotarł dopiero wcze-snym rankiem. Po uzyskaniu od miejscowych informacji, że najbliższy autobus do stolicy hrabstwa w Tralee odjeżdża dopiero za 2 godziny udał się do pobliskiego baru. Po wypiciu kilku szklanek whisky zaczął wygłaszać obelżywe uwagi pod adresem Winstona Churchilla oraz złożył zgromadzonym solenną obietnicę, że gdy wreszcie nadejdzie Hitler, skończy się irlandzka bieda, a wielowiekowa cierpliwość mieszkańców zostanie nagrodzona26. Następnie zamówił kolejną butelkę i wsiadł z nią do autobusu. W czasie podróży częstował pasażerów, wznosząc toasty za zdrowie Pierwszego Żołnierza Rzeszy Niemieckiej27. Nietypowe zachowanie mężczyzny wzbudziło zainteresowanie dwóch ubranych po cywilnemu policjantów, którzy po-zorując życzliwość, zaproponowali mu kontakt z kierownictwem IRA. Simon ochoczo wyraził zgodę, informując ich konfidencjonalnym tonem, że właśnie w tym celu przybył na wyspę. Po przyjeździe do Dublina został zatrzymany przez policję pod zarzutem szpiegostwa. W toku dochodzenia mężczyzna konsekwentnie podawał się za obywatela Szwecji poszukującego w Ir-landii ciszy i spokoju. Miały to potwierdzać sfałszowane dokumenty wystawione na nazwisko Karla Andersona. W wyniku konsultacji z brytyjskim MI5 ustalono jednak tożsamość agenta. W tajnym procesie w czerwcu 1940 r. Wysoki Trybunał (High Court) uznał Simona winnym nielegalnego wkroczenia na terytorium Ėire i skazał go na karę 3 lat pozbawienia wolności28.

Fiasko misji Waltera Simona nie osłabiło jednak zainteresowania nazistowskiego reżimu Irlandią29. W lipcu 1940 r. na pokładzie niemieckiego okrętu podwodnego został przerzuco-ny do tego kraju 42-letni Wilhelm Preetz, marynarz i aktywny członek NSDAP, a od 1935 r. mąż Irlandki, Saray Josephine Reynolds z Tuam w hrabstwie Galway. Współpracę z Abwehrą podjął z pobudek finansowych. Dla uprawdopodobnienia legendy został przez niemieckie służby wywiadowcze wyposażony w irlandzki paszport na nazwisko Patrick Mitchel. Celem jego działalności szpiegowskiej było założenie tajnej stacji meteorologicznej, która przez radio miała przesyłać informacje o warunkach atmosferycznych na Wyspach, a także zorganizo-wanie łączności pocztowej i kurierskiej z zagranicznymi ekspozyturami irlandzkiego ruchu oporu30. Znający świetnie kraj Preetz bez trudności dotarł do Dublina i niezwłocznie nawiązał kontakt z sympatyzującym z Abwehrą irlandzkim nacjonalistą Josephem Donohue. Kilka ty-godni później mężczyźni wynajęli wspólnie mieszkanie i przystąpili do budowy radiostacji31.

26 Cyt. za: M. M. Hull, The Irish Interlude: German Intelligence in Ireland, 1939–1943, „The Journal of Military History” 2002, t. 66, nr 3, s. 704.27 Ibidem.28 Więcej zob. C. J. Carter, op. cit., s. 193 i n.29 Zob. T. O’Reilly, Hitler’s Irishmen, Cork 2008, s. 58.30 Więcej zob. http:/www.nationalarchives.gov.uk/releases/2003/november14/irish.htm ( 11 I 2014).31 Szczegóły współpracy wywiadowczej Preetza i Donohue znajdują się w oryginalnej korespondencji pierwszego, przechowywanej w irlandzkim archiwum wojskowym. Zob. też Irish Military Archives, G2/0265, G2 report, 11 November 1940. Fotografię Preetza z bezprzewodowym nadajnikiem zob. http://discovery.nationalarchives.gov.uk/SearchUI/s/res?_q=KV%202%2F1303 (20 I 2014).

201


Cel udało się zrealizować, ale ze względu na jej lokalizację w centrum Dublina, często wystę-powały zakłócenia w odbiorze32.

W panującej w Dublinie atmosferze lęku przed szpiegami uwagę sąsiadów, policji i ir-landzkiego wywiadu szybko przykuło wystawne życie obu panów. Nie stronili oni bowiem od alkoholu, sporo czasu spędzali w najdroższych restauracjach i domach publicznych, jeździli luksusowym samochodem itp.33. Wkrótce namierzono i rozszyfrowano nadawa-ne przez nich wiadomości, a w wyniku rozpracowania operacyjnego odkryto tożsamość Preetza. W sierpniu 1940 r. sąd wydał postanowienie o tymczasowym aresztowaniu obu szpiegów. Preetza oskarżono o nielegalne wkroczenie na terytorium Irlandii, a Donohuego

– o działania spiskowe podsycające szpiegostwo. Osadzono ich w więzieniu Mountjoy, na-stępnie w Athlone Barracks. Po kilku miesiącach Donohue został zwolniony dzięki swym bliskim związkom z Fianna Fáil, największą i najbardziej wpływową irlandzką partią. Pre-etz, po odbyciu wyroku w kwietniu 1947 r., został deportowany z kraju.

Po opanowaniu Francji przez III Rzeszę władze Abwehry otrzymały polecenie pozyski-wania i uzupełniania danych meteorologicznych z obszaru Wysp Brytyjskich. Dążenia te nabrały aktualności w związku z planami operacji wojskowej o kryptonimach „Ho-mar” i „Homar I” (niem. Unternehmen Hummer), przewidujących przerzut na Wyspy Brytyjskie grup dywersantów z Norwegii i północnej Francji34. W lipcu 1940 r. na za-rekwirowanym luksusowym francuskim ponadjedenastometrowym jachcie rejsowym

„Soizic”, w eskorcie okrętu podwodnego, z zatoki Brest wypłynęli: Otto Dietergaertner, Herbert Tributh i Henry Obed35. Pierwszy liczył lat 19 i urodził się w niemieckiej ko-lonii w południowo-zachodniej Afryce. Do Niemiec przybył w 1937 r. na studia me-dyczne. Po służbie w Wehrmachcie (brał udział w kampanii polskiej) został przyjęty do Abwehry. Następnie z 22-letnim Herbertem Heinzem Tributhem z RPA, studentem wychowania fizycznego, służył w kontrolowanym przez niemieckie służby wywiadow-cze pułku „Brandenburg”36. Trzeci wywiadowca, ciemnoskóry muzułmanin pochodzący z Lucknow w północnych Indiach, pracował jako treser zwierząt w niemieckim ogrodzie

32 Preetz jednak beztrosko lekceważył to i stanowczo odmówił przeprowadzenia się na prowincję. Oficjalnie twierdził, że mogłoby to zaszkodzić jego działalności konspiracyjnej, w rzeczywistości jednak obawiał się, że przenosiny znacznie ograniczą dostęp do stołecznych atrakcji i rozrywek. Zob. E. Stephan, op. cit., s. 137.33 O intensywności prowadzonego „życia towarzyskiego” może świadczyć to, że w trakcie swej ofiarnej służby ojczyźnie i Hitlerowi w Irlandii obaj zarazili się chorobami wenerycznymi. Jednoczenie Preetz nawiązał trwały romans z 19-letnią siostrą swojej żony oraz spotykał się z innymi młodymi kobietami. Ich uwodzenie i werbowanie do niemieckiego wywiadu potwierdza wysłana do Hitlera czarno-biała fotografia, na której Preetz czule obejmuje 24-letnią Clare Kelly, funkcjonariuszkę York City Police. Fragment wypowiedzi Preetza zob.: ibidem; Irish Military Archives, G2/X/0305, Memorandum G2, September 1945, http://discovery.nationalarchives.gov.uk/SearchUI/s/res?_q=KV%202%2F1303 (24 I 2014).34 Na temat planu operacji zob. C. J. Carter, op. cit., s. 198 i n.35 O wyborze żaglowca zadecydował Christian Nissen (znany też jako Hein Mueck), pierwszy przyjęty do realizacji operacji „Homar I” agent, absolwent Szkoły Sabotażu w Brandenburgii. Świetnie znał Irlandię, ponieważ podczas służby w czasie I wojny światowej w niemieckiej marynarce wojennej został pojmany przez wojska alianckie w pobliżu portu Queenstown (obecne Cobh w hrabstwie Cork) i osadzony najpierw w więzieniu wojskowym Templemore w Tipperary, a następnie w Oldcastle w hrabstwie Meath. Kilka miesięcy spędził też w areszcie na wyspie Man. Więcej zob.: ibidem, s. 195, 198–199; E. Stephan, op. cit., s. 148, 151–152. Zob. też M. M. Hull, Irish Secrets…, s. 121, 139.36 W literaturze irlandzkiej odnotowuje to T. Ryle Dwyer, Strained Relations: Ireland at Peace and the USA at War, 1941–1945, Dublin 1988, s. 91. Zob. też. O. Bowcott, Nazi Plot to Bomb Palace with Peas. Agents Arrested in Ireland in 1940 Carrying Explosive Tins, „The Guardian” 2003, nr 16, s. 12.

202


zoologicznym. Dzięki znajomości języka, a także z powodu obsesyjnej nienawiści do Brytyjczyków został mianowany dowódcą grupy. Ponieważ żaden z agentów nigdy wcze-śniej nie był na Wyspach Brytyjskich, przekazano im dane kontaktowe Josepha Andrew-sa, współpracownika Abwehry. Mężczyzna oficjalnie pracował jako wędrowny handlarz i miał wspierać niemieckich towarzyszy w uzupełnianiu braków językowych i wiedzy o zwyczajach irlandzkich37.

Podróż do Irlandii agenci odbyli jako rzekomi marynarze z Antwerpii. Do wybrzeży Castletownshend w hrabstwie Cork dopłynęli dmuchaną łodzią 7 lipca 1940 r. Ponieważ mieli oficjalny zakaz kontaktowania się z niemieckim rezydentem ds. współpracy z IRA Hermanem Görtzem oraz ambasadorem w Dublinie dr. Eduardem Hempelem, o pomoc w dotarciu do stolicy poprosili napotkanych mieszkańców. Po przybyciu do leżącego przy drodze krajowej N71 miasteczka Skibbereen zatrzymali ciężarówkę, której kierowca zgo-dził się zawieźć ich do najbliższego przystanku autobusowego w Drimoleague. W trakcie towarzyskiej pogawędki agenci poinformowali kierującego, że są studentami francuskiej akademii medycznej, zwiedzają Europę i przed dwoma dniami przypłynęli łodzią do zatoki Baltimore. Historię tę powtórzyli następnie policjantom, którzy jednak nie dali wiary tym tłumaczeniem i zatrzymali ich w areszcie do wyjaśnienia sprawy38. Ponieważ nie mieli przy sobie żadnych dokumentów potwierdzających studencką tożsamość, irlandzcy funkcjona-riusze przesłuchali kierowcę ciężarówki i skontaktowali się z władzami portu w Baltimore, które nie potwierdziły ich przybycia. Kontrola osobista i przeszukanie bagażu ujawniły:– 8 jednouncyjnych bomb zapalających wykonanych z cylindrycznych papierowych ru-

rek wypełnionych termitem; – 4 puszki nitrocelulozowej bawełny strzelniczej o łącznej wadze 120 uncji, każda opa-

trzona etykietą „carres – francuski groszek”;– 6 detonatorów nr 8 ukrytych w drewnianych pojemnikach po kołowrotkach wędkarskich;– 6 skórzanych pasów, w których ukryto bezpieczniki, 2 szpule taśmy izolacyjnej oraz

nożyce do cięcia metalu;– 829 funtów.W akcie oskarżenia sporządzonym przez prokuratora generalnego zarzucono agentom

nielegalne posiadanie materiałów wybuchowych oraz przygotowywanie zamachu na am-basadę Wielkiej Brytanii w Dublinie. Sąd przychylił się do wniosku prokuratora i skazał oskarżonych na 7 lat pozbawienia wolności w więzieniu wojskowym w Althone. W 1947 r. na mocy decyzji administracyjnej wszyscy 3 mężczyźni zostali deportowani z kraju. Henry Obed i Herbert Tributh wrócili do Niemiec, Otto Dietergaertner udał się zaś do Namibii.

Kolejnym agentem przerzuconym do Irlandii był doświadczony wojskowy, absolwent kursu artyleryjskiego w Oldenburgu oraz student niemieckiej szkoły handlowej w Londy-nie Gunter Schütz. Mężczyzna został zwerbowany przez niemieckie służby bezpieczeństwa podczas wakacyjnego pobytu w rodzinnym domu w Schweidnitz (dolnośląska Świdnica). Wpływowy przyjaciel jego ojca, a zarazem starszy oficer wydziału ekonomicznego Abwehry, oświadczył Schützowi, że gromadzenie informacji wywiadowczych poza granicami kraju

37 Zob. P. MacMahon, British Spies and Irish Rebels. British Intelligence and Ireland 1916–1945, Woodbridge 2008, s. 413.38 Uwagę funkcjonariuszy Garda Siòchana przykuła orientalna uroda Obeda ubranego w strój z błyszczącego jedwabiu i słomkowy kapelusz oraz głośne i pretensjonalne zachowanie jego dwóch towarzyszy. Zob. E. Stephan, op. cit., s. 149–150.

203


jest patriotycznym obowiązkiem każdego lojalnego obywatela39. Zobowiązał go też do cy-klicznego przesyłania tajnopisów dotyczących funkcjonowania aparatu państwowego oraz potencjału gospodarczo-militarnego Wielkiej Brytanii. Schütz przyjął propozycję i po po-wrocie na Wyspy Brytyjskie podjął pracę w firmie Remy & Co. Firma ta dysponowała rozwiniętą na obszarze Europy siecią przedsiębiorstw handlowych i produkcyjnych, któ-rych celem było kamuflowanie rzeczywistej działalności agentów niemieckich. Po kilku miesiącach owocnej współpracy Schütz wrócił do kraju i został etatowym pracownikiem wydziału ds. szpiegostwa gospodarczego tajnych służb wojskowych Komendy Głównej Abwehry (Abwehrstelle I/Wi Generalkommando) w Hamburgu. Odbywszy odpowied-nie przeszkolenie, w tym kurs dywersyjny, podjął pracę tłumacza w nadzorowanej przez Abwehrę firmie Wehrkreis X. Na podstawie fikcyjnego zatrudnienia podróżował po całym kontynencie, organizował łączność pocztową, fotografował obiekty przemysłowe i wojsko-we. Następnie został oddelegowany do Irlandii z zadaniem pozyskiwania nowych ludzi do sieci szpiegowskiej, prowadzenia na szeroką skalę wywiadu gospodarczego w Irlandii Północnej oraz gromadzenia informacji dotyczących warunków pogodowych i przebiegu tras brytyjskich konwojów morskich. Ponadto Schütz miał przesyłać meldunki o stanie technicznym zatok, portów, stoczni, rafinerii ropy naftowej, lokalizacji i wydajności firm produkujących olej, margarynę, mydło, cukier, a także o dotkliwości szkód wyrządzonych przez bombardowania i wielkości transportów żywności wysyłanych z Irlandii do Wiel-kiej Brytanii. Schütz, podobnie jak każdy wywiadowca udający się do Irlandii, musiał też odbyć szkolenie z transmisji radiowej i obsługi aparatu mikrokropkowego40. Przed wyru-szeniem na misję otrzymał od niemieckich zwierzchników listę zadań wywiadowczych, adresy mieszkających w Irlandii uśpionych agentów oraz skróconą listę kodów operacyj-nych. Materiały te zostały zakamuflowane pod postacią zwykłych wycinków prasowych.

Schütz wylądował na wyspie 13 marca 1940 r. Planowanym miejscem zrzutu było New-bridge w pobliżu Dublina, ale spadochron spadł 100 mil dalej, w okolicach miejscowości Taghmon w hrabstwie Wexford. Tam został zauważony przez przejeżdżającego rowerzystę, który poinformował o swym spostrzeżeniu najbliższy posterunek policji41. Kilka godzin póź-niej niemiecki wywiadowca został zatrzymany. Podczas przesłuchania uparcie twierdził, że nazywa się Hans Marschner, jest studentem botaniki, mieszka w Dublinie, a przyczyną jego porannej tułaczki po okolicznych polach była awaria samochodu. Policjanci nie dali jednak temu wiary i zażądali, by otworzył walizkę. Znaleziono w niej nadajnik radiowy, częściowo zjedzoną kiełbasę, 1000 funtów sterlingów, 3200 dolarów amerykańskich, butelkę niemieckie-go koniaku oraz profesjonalny mikroskop. W wyniku wszczętego przez prokuraturę śledztwa ustalono tożsamość i cel wizyty agenta. Został on wkrótce oskarżony o nielegalne wkroczenie na terytorium kraju i osadzony w zakładzie karnym w Mountjoy. Po kilku miesiącach od aresztowania podjął próbę ucieczki. Pomagał mu w tym współwięzień Holender Jan van Loon. Obaj wykopali tunel pod spacerniakiem, ale ucieczkę udaremniła im woda w tunelu.

39 M. M. Hull, Irish Secrets…, s. 157.40 Mikrokropka (ang. microdots) to wykonany przez specjalne urządzenie milimetrowy punkt, w którym ukryty jest zminiaturyzowany tekst, zdjęcia lub rysunki techniczne. Zob. szerzej: J. Piekałkiewicz, Dzieje szpiegostwa, Warszawa 1999, s. 551–553.41 Według materiałów śledztwa, we wczesnych godzinach porannych Schütz z ogromną walizką w ramionach usiłował ukryć się za rosnącymi przy drodze rachitycznymi drzewkami. Tę zabawną anegdotę przytacza M. M. Hull, Irish Secrets…, s. 157.

204


Kolejną próbę ucieczki – tym razem udaną – podjął Schütz 15 lutego 1942 r. W dam-skim przebraniu, z pomocą współwięźnia Jima O’Hanlona, aktywisty IRA, bez większych przeszkód spuścił się po murze i zbiegł. Wykorzystał przy tym zasłony z więziennego pokoju widzeń; wykonał z nich prowizoryczne liny, a z miedzianego pręta, na którym były zawieszone, sporządził hak42. Wkrótce nawiązał współpracę z bratem pomocnego współwięźnia Joem O’Hanlonem oraz wdową po czołowym działaczu IRA Caitlĩn Brugha, u której zamieszkał. Za ich pośrednictwem poznał członków radykalnej frakcji republi-kanów z tzw. Grupy Północnej z Belfastu, odpowiadających za liczne zamachy bombowe w Londynie. W zamian za pomoc w opuszczeniu Irlandii i przedostaniu się do okupowanej przez nazistów Francji, szpieg obiecał separatystom pomoc w pozyskaniu od niemieckich zwierzchników pieniędzy, broni i amunicji. Zapewne zdołał tą argumentacją przekonać kierownictwo IRA, gdyż podjęło ono decyzję o zorganizowaniu ewakuacji. Datę wyjazdu zaplanowano na 30 kwietnia 1942 r., ale w przeddzień Schütz został przypadkowo aresz-towany43. W śledztwie przyznał się do wszystkich zarzucanych mu czynów. Za działalność na szkodę irlandzkim interesom narodowym sąd skazał go na 5 lat pozbawienia wolności. Karę odbywał w zakładzie karnym w Gaol Bridewell, a następnie w Arbour Hill Prison44.

Już po pierwszym zatrzymaniu Güntera Schütza irlandzkim służbom wywiadowczym udało się zdemaskować kolejnego niemieckiego agenta. Był nim mieszkający na Merrion Square w Dublinie 58-letni Werner Unland45. Zeznania Schütza nie tylko potwierdziły wcześniejsze podejrzenia G2 i MI5 o agenturalnej działalności niemieckiego obywate-la, ale też znacznie przyspieszyły dalsze śledztwo. Mężczyzna, wykorzystawszy brytyjskie pochodzenie żony, zamieszkał w Zjednoczonym Królestwie już w 1929 r. W wieku 37 lat

42 Ową wykwintną toaletę nabył już w trakcie odbywania kary w Mountjoy Prison. Miała być prezentem dla panny Lilo Heinze, rzekomej narzeczonej więźnia. Zob.: Dokumenty z postępowania przygotowawczego karnego w sprawie ucieczki oskarżonego z więzienia (http://discovery.nationalarchives.gov.uk/SearchUI/s/res?_q=KV%202%2F1299 4 II 2014); Dokumenty z przesłuchania Schütza z 11 IV 1946 r. (Irish Military Archives, G2/X/0203); P. Hayes, Break-out: Famous Prison Escapes, Londyn 2004, s. 113 i n.; Operation Plan Green – The Nazi Invasion of Ireland, http://www.topsecretwriters.com/2011/03/nazi-invasion-of-ireland/03.31.2011 (4 II 2014); T. P. Coogan, The IRA: Fully Revised and Updated, Nowy Jork 2002, s. 217.43 W należącej do pani Brugha posesji w Rathmines, gdzie przebywał Schütz, policja przeprowadziła rewizję. Nie poszukiwano jednak niemieckiego agenta, lecz Nóinín Brugha, córki właścicielki oskarżonej o naruszenie ustawy o uprawnieniach nadzwyczajnych (The Emergency Powers Act) i członkostwo w IRA. Prawne aspekty zagadnienia zob. I. Jankowska, Irlandzka neutralność militarna w czasie II wojny światowej,

„Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2013, nr 3, s. 58–59. Zob. też protokoły z przesłuchania Schütza przez G2 (Irish Military Archives, G2/X/02/03; http://discovery.nationalarchives.gov.uk/SearchUI/s/res?_q=KV%202%2F1300 (5 II 2014).44 Gdy przebywał na zwolnieniu warunkowym, agent poznał młodą Irlandkę, Unę Mackey, którą poślubił tuż po opuszczeniu więzienia. Razem założyli w Baldonnel dochodową firmę produkującą lampki biurowe. Pomimo przymusowej deportacji do Niemiec w 1960 r. wrócił do Irlandii i przez kolejne lata mieszkał w hrabstwie Wicklow. Materiały z obserwacji policyjnej prowadzonej w latach 1948–1949 zob. http://discovery.nationalarchives.gov.uk/SearchUI/s/res?_q=KV%202%2F1302 (5 II 2014).45 W trakcie przeszukiwania portfela Schütza śledczy znaleźli fotografię łysiejącego mężczyzny w średnim wieku oraz adresowane do niego instrukcje operacyjne. Przesłuchiwany bez szczególnych oporów zdekonspirował współpracownika oraz przekazał na jego temat wiele kompromitujących szczegółów osobistych. Zob.: J. Joyce, Did Germany’s Spies Like Us? Culture and Entertainment News, „The Irish Times” 2013, nr z 10 sierpnia; F. A. C. Kluiters, E. Verhoeyen, An International Spymaster and Mystery Man: Abwehr Officer Hilmar G. J. Dierks (1889–1940) and His Agents, http://www.nisa-intelligence.nl/PDF-bestanden/Dierks.pdf, s. 10 (7 II 2014).

205


rozpoczął studia inżynierskie na uniwersytecie w Londynie, co z kolei wzbudziło żywe za-interesowanie krajowych służb informacyjno-wywiadowczych. Uzasadnione wątpliwości wzbudzała mocno utajniona działalność założonej przez niego firmy Ferrum Stock Services oraz niejasne przelewy finansowe ze Szwecji i Holandii. Gdy w początkowej fazie wojny Schütz z małżonką przeprowadzili się do Irlandii, brytyjscy sztabowcy przekazali informa-cje tamtejszym władzom. Od tej pory każdy ruch wywiadowcy był bacznie obserwowany. Funkcjonariusze Gárda Siochana ustalili, że Unland korzysta wyłącznie z jednej dublińskiej pralni, której klientami są głównie naziści. Okazało się też, że wysyłał on listy do agentów Abwehry zrzuconych na terytorium Danii, adresując je do firmy Dansk Import & Export Co. Odszyfrowanie wyjątkowo prostego szyfru językowego, którym się posługiwał, dostarczyło irlandzkiemu kontrwywiadowi szczegółowych informacji o jego szpiegowskiej misji46. W li-stopadzie 1941 r. Unland został zatrzymany w celu przesłuchania. Nigdy nie był sądzony, ale u schyłku życia przed dziennikarzami i rodziną przyznał się do szpiegostwa. Po zakończeniu wojny irlandzkie władze podjęły decyzję o zawieszeniu nakazu deportacji państwa Unland, ponieważ istniało duże prawdopodobieństwo popełnienia przez nich samobójstwa.

W 1941 r. do Irlandii przybył Joseph Lenihan, Irlandczyk urodzony w Ennistymon w hrabstwie Clare, gdzie spędził też dzieciństwo i wczesną młodość. W latach 30. ubiegłe-go wieku z powodu bliskich związków z nieakceptowaną przez władzę IRA oraz zatargów z prawem wyjechał do Wielkiej Brytanii47. Po wielokrotnych nieudanych próbach znale-zienia stałego zatrudnienia przeprowadził się na wyspę Jersey, gdzie podjął dobrze płatną, choć wyczerpującą fizycznie pracę przy zbiorze ziemniaków. Gdy w czerwcu 1940 r. Wyspy Normandzkie znalazły się pod hitlerowską okupacją, Lenihan został zwerbowany przez Abwehrę, a następnie przeszkolony w Paryżu z zakresu budowy i obsługi stacji meteorolo-gicznych, analizy danych oraz obsługi radiostacji. Głównym jego zadaniem miało być bo-wiem założenie stacji obserwacji pogody w Sligo oraz przekazywanie prognoz meteorolo-gicznych do Berlina. Miesiąc później odbył dwutygodniowy kurs spadochronowy i 18 lipca został zrzucony do Irlandii w pobliżu hrabstwa Meath. Po wylądowaniu bez trudu dotarł do Dublina, gdzie po kilku dniach spędzonych w gronie dawno niewidzianych znajomych i krewnych udał się do Irlandii Północnej. Na miejscu zgłosił się do siedziby głównej Kró-lewskiej Policji Ulsteru (Royal Ulster Constabulary) i poprosił o pilną rozmowę z przed-stawicielem MI5. Swemu rozmówcy zaoferował wówczas usługi w ramach nadzorowanej przez XX Komitet Wywiadu Brytyjskiego operacji o kryptonimie „Double-cross system”, której celem było przekazywanie nazistom spreparowanych dezinformujących materiałów

46 Wybitny zespół irlandzkich kryptologów rozszyfrował, że pozornie niewinne zdania typu nasi klienci w Irlandii Północnej domagają się obniżenia cen obrabiarek lub przedsiębiorcy z Belfastu i całej Irlandii Północnej złożyli u nas zamówienia na nową partię obrabiarek w rzeczywistości dotyczą handlu bronią z paramilitarnymi grupami republikańskimi. Bez trudu rozpracowano też znaczenie poszczególnych słów oraz zwrotów, np. „kontrakty” – raporty i materiały wywiadowcze, „moja rodzina” – Brytyjczycy, „siedziba główna US” – ambasada niemiecka w Dublinie, „przejściowe trudności” – formalności wizowe, „nasi przyjaciele z II biura” – funkcjonariusze Abwehrstelle z Hamburga. Przebieg deszyfracji niemieckich depesz za: M. M. Hull, The Irish Interlude…, s. 709. Interesujące szczegóły na ten temat znajdują się też w oficjalnej korespondencji między płk. Liamem Archerem z irlandzkiego departamentu obrony a oficerem brytyjskiego wywiadu Guyem Liddellem. Zob. szerzej: Irish Military Archives, G2/0261, Dublin Metropolitan Division Summary; http://www.nationalarchives.gov.uk/releases/2003/november14/irish.htm (7 II 2014). Ważne informacje znajdują się też w niedatowanym raporcie MI5 (Public Record Office, KV2/170).47 Więcej na ten temat zob. P. MacMahon, op. cit., s. 399 i n.

206


o brytyjskiej obronie48. Pomimo pozytywnego wyniku weryfikacji, którą Lenihan przeszedł w centrum przesłuchań w brytyjskim obozie 020, współpracy nie podjęto, gdyż musiałby on nawiązać łączność radiową z Abwehrą z hrabstwa Sligo, co z kolei wymagało wtajem-niczenia irlandzkich władz w szczegóły operacji49. Ponieważ formalnie neutralna Irlandia nie mogła sprzyjać żadnej ze zwaśnionych stron, usiłujący zachować pozory bezstronności premier Éamon de Valery’a sprzeciwiał się czynnemu zaangażowaniu w działania wojenne. Co ciekawe, Lenihan, który dobrowolnie zgłosił się do MI5 z propozycją współpracy, nigdy nie był sądzony i aresztowany. Co więcej, zadowoleni z jakości i znaczenia otrzymanego materiału szefowie MI5 wymusili na irlandzkich służbach bezpieczeństwa pozwolenie, by ich niedoszły agent mógł okazjonalnie odwiedzać rodzinę50.

Nazistowskie operacje przerzutowe do Irlandii zostały czasowo wstrzymane w sierpniu 1943 r., tj. po aresztowaniu Jana van Loona, kolejnego, tym razem niedoszłego agenta. Do jego zatrzymania doszło w konsekwencji wprowadzenia pocztowego i elektronicznego nadzoru nad najważniejszymi placówkami dyplomatycznymi w Dublinie, włącznie z ambasadą amery-kańską. Dzięki temu w nocy z 14 na 15 września 1941 r. Irlandczycy ustalili, że do niemieckiej placówki dyplomatycznej zadzwonił nieznany mężczyzna, który poprosił o połączenie z Edu-ardem Hempelem. Świadomy istnienia podsłuchów niemiecki ambasador odmówił kontynu-owania rozmowy i zaproponował mu spotkanie następnego dnia w jego biurze przy ul. Nor-thumberland Road 58 w Dublinie. Następnego dnia van Loon został zatrzymany po wyjściu z ambasady. Okazało się, że ten holenderski żeglarz o pronazistowskich sympatiach dobrowol-nie opuścił statek w Belfaście, po czym udał się do Dublina. Podczas rozmowy z Hempelem otwarcie wyraził swój zachwyt nad polityką Adolfa Hitlera oraz przedstawił wizję współpracy z III Rzeszą. Niemiecki ambasador uznał jednak tę egzaltowaną propozycję za prowokację i stanowczo odmówił udzielenia jej rekomendacji51. Ponieważ w trakcie przeszukania rzeczy osobistych zatrzymanego irlandzcy policjanci znaleźli notatnik zawierający daty konwojów alianckich, niezwykle szczegółowe mapy Irlandii oraz brytyjski dowód tożsamości wystawiony na Daniela Dunne’go, van Loon został oskarżony o próbę bezprawnego ujawnienia tajnych informacji i osadzony w więzieniu w Mountjoy, gdzie pozostał przez cały czas Emergency52.

48 Przebieg operacji zob. J. C. Masterman, The Double-Cross System: The Incerdible True Story of How Nazi Spies Were Turned into Double Agents, Londyn 2002, passim. 49 O przydatności Lenihana dla brytyjskiego wywiadu może świadczyć fragment wypowiedzi kpt. Cecila Liddella, dowódcy sekcji irlandzkiej w MI5: pomimo swego szorstkiego wyglądu był on dość dobrze wykształcony, inteligentny, poza tym miał fenomenalną pamięć do faktów i twarzy. Ponadto dostarczył bardziej aktualnych i dokładnych informacji na temat działalności Abwehry w Holandii i Paryżu, niż którykolwiek pojedynczy agent. Cyt. za: P. MacMahon, op. cit., s. 399. Zob. też The Guy Liddell Diaries, t. 2, 1942–1945 MI5’s Director of Counter Espionage in World War II, Londyn 2005, s 293 i n.50 Świadczy o tym treść oryginalnych telegramów obu służb oraz stwierdzenie, że choć irlandzkie władze nie mają obiekcji, by Lenihan przyjechał z krótką wizytą do kraju, to jednak mają wątpliwości, czy jego zwyczaje i charakter uległy zmianie. Zob. Digital Film Archive. National Archive of Ireland, A60, Federick Boland to W. C. Hankison, 4 February 1943.51 Nieufność niemieckiego dyplomaty wzbudziła nie tylko bezpardonowość oferty, ale i przyznanie, że van Loon był aktywnym członkiem holenderskiej partii socjalistycznej. M. M. Hull, The Irish Interlude…, s. 711.52 Wyroku nie zmieniło ponowne przesłuchanie van Loona, który utrzymywał, że odmówił swym niedoszłym mocodawcom powrotu do okupowanej ojczyzny w celu pozyskiwania nowych działaczy do sieci szpiegowskiej. Zdaniem irlandzkich sędziów, próbował on sprzedać Niemcom informacje dotyczące konwojów państw sprzymierzonych w zamian za nieznane do dzisiaj korzyści materialne. Zob. Ibidem. Autor odwołuje się też do fragmentów wywiadu van Loona udzielonego 20 V 1999 r. Na marginesie warto

207


Działalność agentów w 1943 rokuRok 1943 przyniósł przełom w II wojnie światowej. Inwazja aliantów na Sycylię i Pół-

wysep Apeniński, a przede wszystkim porażki poniesione przez Wehrmacht w bitwach pod Stalingradem i Kurskiem sprawiły, że Niemcy utraciły inicjatywę strategiczną, a ich ostateczna klęska była tylko kwestią czasu. Wyrazistą tendencją, która w tym czasie za-rysowała się w niemieckich służbach i formacjach specjalnych było z jednej strony nie-ustanne słabnięcie potęgi Abwehry, z drugiej zaś wzrost siły Waffen SS (die Schutzstaffel) i służby bezpieczeństwa SD (die Sicherheitsdienst). Nieprzypadkowo więc kolejni dwaj, a zarazem ostatni nazistowscy wywiadowcy nie byli agentami Abwehry, lecz ochotnikami dorywczo współpracującymi z niemieckimi mocodawcami.

Pierwszym z nich był Irlandczyk John Francis O’Reilly, najemny robotnik rolny żyjący na okupowanej przez Niemcy wyspie Jersey53. Popadłszy w kłopoty finansowe, nawiązał dorywczą współpracę z władzami hitlerowskimi – pierwotnie jako anglojęzyczny tłumacz pomagający w porozumiewaniu się okupantów z miejscową ludnością, a następnie intendent działu gospo-darczego niemieckiego kontyngentu wojskowego54. Po kilku miesiącach owocnej współpracy awansował na oficjalnego tłumacza cywilnego zespołu inżynierii wojskowej oraz doradcę ko-mendanta, mjr. Georga Wilhelma Prinz zu Waldeck-Pyrmont, w którego imieniu zajmował się też werbowaniem mieszkających na wyspie Irlandczyków do pracy w niemieckiej fabryce amunicji Hermanna Göringa w Watenstedt pod Brunszwikiem55. Następnie był zatrudniony w irlandzkiej redakcji niemieckiej rozgłośni radiowej. Do zadań O’Reilly’ego należało prowa-dzenie (także w języku gaelickim) audycji i programów przypominających irlandzkiej opinii publicznej o zakorzenionej w narodzie tradycji buntów i insurekcji, stwarzanie daleko idącego

przypomnieć, że szpieg pomagał w ucieczce z więzienia Günterowi Schutzowi.53 Należy podkreślić, że O’Reilly był niezwykle oryginalną postacią o wyjątkowo bujnym życiorysie zawodowym. Był absolwentem krajowej szkoły administracji publicznej (Kilkee Kilrush Christian Brothers School). Początkowo podjął pracę w urzędzie akcyzowym w Rosslare w hrabstwie Wexford. Porzucił ją po niespełna 1,5 roku, uznał bowiem, że nie jest wystarczająco dobrze wynagradzany. Wśród oficjalnych powodów rezygnacji wymienił też złą atmosferę panującą w urzędzie, brak pozytywnych relacji z przełożonymi, nieobiektywny system ocen pracowniczych oraz niedocenianie jego pracy. W rzeczywistości przyczyną braku awansu był negatywny wynik egzaminu z języka gaelickiego, kończącego okres przygotowawczy. Następnie w lutym 1939 r. wstąpił do zakonu ojców Franciszkanów w opactwie Buckfast. Po 3 tygodniach pobytu w klasztorze zrezygnował z kapłaństwa i zatrudnił się jako pomocnik kuchenny w motelu w Penzance, kilka miesięcy później jako bagażowy w Falmouth w brytyjskim hrabstwie Kornwalia. W następnym roku pracował przy budowie schronu powietrznego w Londynie, jako barman na stacji kolejowej Kentish Town. Trudnił się też obwoźną sprzedażą książek i akcesoriów samochodowych. Później był sprzedawcą w firmie Electrolux oraz recepcjonistą w hotelu „Dominion” w Lancaster Gate. Więcej zob. Protokoły przesłuchania Garda Siòchana, http://www.anphoblacht.com/contents/5403 (7 II 2014).54 Podczas policyjnych przesłuchań O’Reilly złożył obszerne zeznania na temat przebiegu swojej kariery na wyspie. Z dumą podkreślał, że miejscem jego zatrudnienia był pewien rodzaj stołówki lub spiżarni, a do głównych obowiązków należało zaopatrywanie magazynu w towary oraz sprawowanie całkowitej kontroli nad wydawaniem masła, sera i mięsa dla około 40 lub 50 żołnierzy. Zob. Ibidem.55 Interesujące, że w 1953 r. O’Reilly napisał cykl artykułów do brytyjskiej gazety „Sunday Dispatch”, w których to przedstawił swoje doświadczenia wojenne. Wspomniał, że zaproponował jednemu z niemieckich oficerów utworzenie irlandzkiej brygady wojskowej, ten jednak nie wyraził zainteresowania projektem. Przyczyn owej odmowy należy upatrywać w wyjątkowej niesubordynacji irlandzkich pracowników, uchodzących za najbardziej hałaśliwą i skłonną do nadużywania alkoholu grupę etniczną na wyspie. Do legendy przeszły burzliwe przyjęcia, po których biesiadnicy donośnie śpiewali religijne i narodowe pieśni, wyrzucali z jadącego pociągu butelki po wypitych trunkach, a nawet zrywali przewody trakcyjne. Zob. szerzej: A. Kinsella, John Francis O’Reilly: The „Flight Boy”, „History Ireland 20-th Century. Contemporary History” 2006, nr 1, s. 3.

208


nacisku psychologicznego (czynił to m.in. przez odczytywanie z emfazą fragmentów pamiętni-ka powstańca i bohatera narodowego Wolfe’a Tone’a), odsłanianie hipokryzji władz irlandzkich, podkreślających rzekome niezaangażowanie militarne kraju w konflikt, a także podsycanie na-dziei, że to właśnie Niemcy mogłyby odegrać rolę w urzeczywistnieniu zjednoczeniowych dą-żeń Irlandczyków56. Z czasem O’Reilly, bagatelizując oficjalne dyrektywy przełożonych, w swych audycjach zaczął odchodzić od zadań propagandowych (sporo czasu poświęcał na przekazywa-nie wiadomości o charakterze osobistym, jak np. pozdrowienia dla rodziny i przyjaciół z klubu rugby w Rosslare57). Skutkowało to coraz ostrzejszymi konfliktami z dyrektorem programowym radia dr. Hansem Hartmannem, aż zmęczony złą atmosferą pracy Irlandczyk porzucił pracę i zgłosił się na ochotnika do sekcji marynarki wojennej Abwehry (Abwehr I-M). Z uwagi na deklarowane rzekomo bliskie kontakty z IRA oraz biegłą znajomość języka angielskiego pier-wotnie miał on monitorować wszelkie poczynania Brytyjczyków na morzu, a także wspierać działania rozpoznawcze floty hitlerowskiej. O’Reilly odbył kurs organizowany przez Marine-abteilung w Bremie oraz szkolenie z komunikacji radiowej i mikrofotografii w centrum wywia-dowczym i ośrodku interpretacji danych fotograficznych SS w Lehnitz. W opinii przełożonych O’Reilly był słuchaczem miernym, a w dodatku osobnikiem konfliktowym, a zatem raczej nie nadawał się na szpiega58. Z tego względu zrezygnowano z wcześniejszego planu wysłania go do Irlandii Północnej. Gdy powrócił do Berlina z zamiarem wznowienia pracy w radiu, niespodzie-wanie otrzymał od SS propozycję wyjazdu do Ėire w celu gromadzenia danych wywiadowczych o działalności armii brytyjskiej i amerykańskiej w Irlandii Północnej. Miał też wskazywać cele nalotów bombowych i opracowywać ich szczegółową specyfikację na użytek załóg ciężkich bombowców Luftwaffe, infiltrować różne ugrupowania politycznych, a także nawiązać kontak-ty z nacjonalistami walijskimi i szkockimi. Odbył też kolejne szkolenie radiowe uzupełnione szczegółowym instruktażem dotyczącym obsługi lotnictwa aliantów. W nocy z 15 na 16 paź-dziernika został zrzucony ze spadochronem w irlandzkim hrabstwie Clare w pobliżu miasta Moveen. Po wylądowaniu i kilkugodzinnym błądzeniu w okolicy miasteczka Doonbeeg udał się do rodzinnego domu. Tam przekazał rodzicom otrzymany od SS nadajnik radiowy, kody do korespondencji radiowej, pieniądze oraz spadochron. Następnie sam zgłosił się na najbliższy posterunek policji59. W konsekwencji został zatrzymany pod zarzutem działania na rzecz ob-cego wywiadu oraz naruszenia ustawy o przestępstwach przeciwko państwu (Offences Against the State Acts)60. W trakcie przesłuchania wyjawił wiele interesujących szczegółów, m.in. na

56 Warto przypomnieć, że w berlińskim radiu pracował wspomniany irlandzki pisarz, bliski współpracownik Abwehry Henry Francis Montgomery Stuart, który podobnie jak O’Reilly otrzymał wytyczne co do wygłaszanych na antenie treści. Zob. D. O’Donoghue, Hitler’s Irish Voices – The Story of German Radio’s Wartime Irish Service, Dublin 1998, s. 127 i n. Zob. też John Francis O’Reilly and John Kenny: Irishmen Sent by the Germans to Spy in Ireland during World War 2, „Greystones Archaeological and Historical Society” 2006, nr z maja, s. 11.57 W ten sposób prowadzący audycje pod fałszywym nazwiskiem mężczyzna szybko został rozpoznany przez najbliższych członków rodziny, którzy dumni z kariery medialnej syna i brata zakupili nowy odbiornik radiowy. Od tej pory w domu państwa O’Reillych odbywały się cykliczne spotkania, podczas których wspólnie z sąsiadami z zaangażowaniem słuchali spontanicznych pozdrowień redaktora Pata O’Briana. Ibidem, s. 152. Zob. N. Tallant, War Story Takes Twist to Reveal Dad’s Nazi Spy Past, „The Irish Independent” 2003, nr z 5 maja, s. 3 i n.58 Niemieccy wykładowcy i słuchacze uważali, że O’Reilly jest wyjątkowo konfliktowy i niecierpliwy. Do historii obu szkół szpiegowskich przeszedł jako „Pośpieszny Agent” (Agent Rush). Słynął z wyjątkowo zażartych sporów, podczas których udowadniał rozbawionym oponentom, że najlepiej opanował znajomość alfabetu Morse’a. Zob. A. Kinsella, op. cit., s. 4.59 Szerzej zob. ibidem.60 Pod pojęciem Offences Against the State Acts należy rozumieć pewną kategorię przepisów uchwalonych przez

209


temat wpływu alianckich nalotów dywanowych na Berlin i Hamburg na morale cywilnych mieszkańców tych miast, czy też dotyczących współpracy nazistowskich i irlandzkich ruchów nacjonalistycznych. Zadenuncjował też pracującego dla niemieckich okupantów innego rodaka. Był nim John Kenny, zatrudniony przez Niemców na stanowisku kierowcy samochodowego. W toku śledztwa ustalono, że z braku wykształcenia wykonywał on tylko najprostsze polecenia swych mocodawców, zapewne więc o tajnikach pracy nazistów wiedział nie więcej niż sam O’Reilly. Mimo złożenia wyczerpujących zeznań 18 grudnia 1943 r. szpieg został osadzony w więzieniu wojskowym Arbour Hill, skąd po kilku miesiącach zbiegł61. Natychmiast po otrzy-maniu tej wiadomości policja zorganizowała wielką obławę. Gdy blokada dróg i przeszukanie miasta nie przyniosły skutku, rozwieszono listy gończe. Za doprowadzenie lub wskazanie miej-sca pobytu uciekiniera oferowano 500 funtów nagrody. W rezultacie O’Reilly został kilka dni później zatrzymany i ponownie osadzony w tym samym zakładzie karnym. Okazało się później, że kryjówkę ujawnił jego ojciec Bernard O’Reilly. Jemu też wypłacono nagrodę62. W toku póź-niejszego śledztwa John O’Reilly zeznał, że ucieczka to protest przeciwko niesprawiedliwemu traktowaniu przez irlandzkie władzę, a 7-miesięczny pobyt w areszcie to wystarczająca pokuta za nieprawidłowości w powrocie do domu63. Z aresztu został zwolniony 12 maja 1945 r.

Ostatnim niemieckim agentem przerzuconym na terytorium Irlandii był wspomniany John Kenny z Kilcommon, zwerbowany do współpracy z SS dzięki rekomendacji O’Reilly’ego. Wy-bór dość szybko okazał się błędny. Kandydat był bowiem mocno ograniczony umysłowo, a jedyną motywacją jego działalności dywersyjno-sabotażowej była chęć urozmaicenia sobie monotonnego życia, które prowadził na wyspie Jersey. Ponadto przeszedł tylko skrócone szkolenie w Lehnitz, co zresztą mu niewiele dało64. Do irlandzkiego hrabstwa Clareon został

irlandzki parlament w 1939 r., gwarantujących prawidłową działalność instytucji państwowych i samorządowych oraz surowszą penalizację zachowań naruszających te dobra. Nowy akt legislacyjny definiował tzw. dane wrażliwe dla bezpieczeństwa kraju oraz przyznawał starszym oficerom Garda Siòchana dodatkowe uprawnienia. Ich opinie i zeznania mogły być dopuszczone jako tzw. prima facie evidence (dowód z pierwszego wejrzenia), pozwalając na ustalenie faktycznej podstawy rozstrzygnięcia bez dokonania jego weryfikacji z punktu widzenia prawdziwości. Tak sformułowane przepisy dopuszczały również internowanie osób zagrażających bezpieczeństwu państwa, wyłącznie na mocy decyzji ministra sprawiedliwości. Zob. Offences Against the State Act, 1939, http://www.irishstatutebook.ie/1939/en/act/pub/0013/index.html, passim (3 III 2014).61 Podczas przesłuchania zeznał, że decyzję o ucieczce podjął spontanicznie, gdy od zaprzyjaźnionego profosa dowiedział się o planowanym przeniesieniu do mniejszej i wyżej usytuowanej celi. Od niego też otrzymał dokładną mapę Dublina, co pozwoliło mu zapoznać się z drogami w pobliżu Arbour Hill. Kilka godzin później, wykorzystując nieuwagę służby więziennej, opuścił zakład i ukrył się na pobliskim kartoflisku w Phoenix Park. Następnie udał się do Inchicore na przedmieściach Dublina, gdzie mieszkał jego daleki krewny. Po śniadaniu i pożyczeniu 5 funtów na bilet udał się na stację kolejową Kingsbridge. Tam wsiadł do pociągu do Limerick i w obawie przed rozpoznaniem schował się pod jednym z siedzeń. Kryjówka okazała się jednak mało skuteczna, gdyż pozostali pasażerowie szybko ujawnili jego obecność. Wyjaśnił wtedy, że jedzie do swej ciężko chorej żony, a przyczyną konspiracji jest brak biletu i strach przed kontrolerem. Po przybyciu do Limerick przez 3 dni zatrzymał się u niczego niepodejrzewających znajomych, pożyczył rower i pojechał do Kilee, gdzie kilka godzin później został zatrzymany przez policję. A. Kinsella, op. cit., s. 5.62 Według późniejszych doniesień brytyjskiego „The Time”, widząc zakres policyjnej akcji pościgowej, Bernard O’Reilly przekonał syna, że dalsze ukrywanie jest bezcelowe i najlepszym rozwiązaniem będzie ujawnienie, gdzie przebywa w zamian za niezwykle wysoką nagrodę. John O’Reilly zaakceptował argumentację i po opuszczeniu zakładu karnego w 1945 r. za pieniądze otrzymane od Abwehry i ojca kupił bar i hotel w Dublinie. M. M. Hull, Irish Secrets…, s. 717.63 Ibidem.64 Zob. raporty G2 z przesłuchania Kenny’ego z 11 IV 1944 r. (Information Management Assessment the National Archives, G2/XI/1263).

210


zrzucony na spadochronie 19 grudnia 1943 r. Na skutek braku treningu i doświadczenia doprowadził do uszkodzenia spadochronu, a podmuch wiatru sprawił, że podczas lądowania skoczek uderzył z dużą siłą o kamienną ścianę. Posiniaczony i zakrwawiony dotarł do naj-bliższego domu. W trakcie przesłuchania przez funkcjonariuszy policji i wojskowych służb wywiadowczych Kenny ujawnił swoje zadania szpiegowskie, choć wobec tego, że sam niewie-le wiedział o celach misji, jego zeznania nie miały większej wartości. Podobnie jak O’Reilly, Kenny został oskarżony o szpiegostwo na rzecz obcego wywiadu i naruszenie przepisów ustawy Offences Against the State Acts. W odróżnieniu do obywateli Niemiec i Holandii, którym postawiono zarzuty analogiczne, obaj Irlandczycy zostali wypuszczeni na wolność kilka dni po zakończeniu II wojny światowej. Pozwolono im też pozostać w kraju.

W 1944 r., w obliczu dotkliwych klęsk Wehrmachtu na wielu frontach oraz pogarszają-cej się sytuacji gospodarczej III Rzeszy, szpiegowska penetracja terytorium Irlandii została zakończona. Zbliżanie się wojsk alianckich do niemieckich granic spowodowało zmianę priorytetów wywiadowczych, a mianowicie skupienie działalności dywersyjno-sabotażo-wej na zapleczu i tyłach wojsk radzieckich.

W latach 1941–1943 nazistowskie władze wysłały do Irlandii 12 agentów wywiadu woj-skowego. Na wyspę dotarli oni za pomocą pontonów, okrętów podwodnych oraz zrzu-ceni na spadochronach. Najważniejsze cele ich działania obejmowały: nawiązanie stałej współpracy z IRA, organizację przy jej pomocy nielegalnych ekspozytur wywiadowczych, zdobywanie planów dyslokacji wojsk i fortyfikacji dublińskich, infiltrację irlandzkiego i brytyjskiego aparatu administracyjnego, zorganizowanie łączności radiowej i pocztowej, uzyskanie informacji na temat planowanych transportów żywności do Wielkiej Bryta-nii, pozyskanie wybranych technologii w Irlandii Północnej oraz przesyłanie meldunków o warunkach pogodowych w rejonie północnoatlantyckim.

Skuteczność operacji obniżyły zaniedbania centrali niemieckiego wywiadu i błędy przez nią popełnione. Kadrę nowej służby wywiadowczej stanowili ludzie wyjątkowo niekom-petentni, nieudolni oraz pozbawieni zasad moralnych. Wielu z nich okazało się zwykły-mi najemnikami, którzy zdecydowali się na współpracę z Abwehrą czy SD wyłącznie z pobudek finansowych. W ich szeregach nie brakowało awanturników i przestępców, którzy skwapliwie korzystali z możliwości zmiany personaliów. Rzadko mieli doświad-czenie w działalności konspiracyjnej, w związku z czym zbierali informacje bezużyteczne i mylili się w ocenie sytuacji.

Powtarzającym się mankamentem była zaskakująca wręcz lekkomyślność niemieckich informatorów. Wyrazem tej postawy było irracjonalne zachowanie kolejnych agentów. Wilhelm Preetz nie tylko zlekceważył podstawową zasadę niewyróżniania się obcokra-jowca na tle otoczenia (w tym wypadku nadmiernym bogactwem), ale co więcej, kolejne samochody kupował za fałszywe pieniądze. Walter Simon wykrzykiwał nacjonalistyczne hasła oraz obiecywał współbiesiadnikom bliskie wyzwolenie przez Hitlera, a Hermann Görtz, który spacerował główną drogą ubrany w mundur niemieckich sił powietrznych, poprosił irlandzkich funkcjonariuszy o wskazanie miejsca pobytu przywódców IRA. Wiele kontrowersji budzi również wysłanie do jednolitej etniczne Irlandii Indianina Henry’ego Obeda, którego orientalne rysy twarzy wzbudzały oczywiście spore zaintere-sowanie zwykłych przechodniów i funkcjonariuszy.

Efekty pracy nazistowskich agentów były mizerne także z braku odpowiedniego przygo-towania do zadań dywersyjno-wywiadowczych oraz niewystarczającej znajomości języka

211


angielskiego. Choć wielu z nich zostało zrzuconych na spadochronach, to poprzedzające skok szkolenie było daleko niewystarczające. Dominowały przy tym zrzuty improwizo-wane, po których skoczkowie sami musieli sobie radzić w obcym terenie, bez wsparcia lokalnych oddziałów.

Brak skuteczności niemieckich służb w dużej mierze był wynikiem polityki Wilhelma Canarisa, szefa wywiadu i kontrwywiadu wojskowego Abwehry w latach 1935–1944, a za-razem wieloletniego członka tajnej antyhitlerowskiej organizacji Czarna Orkiestra65. Ważną przesłanką była również uporczywa wiara Adolfa Hitlera w możliwość sojuszu z Wielką Brytanią, co sprawiło, że działania wywiadowcze o charakterze ofensywnym były aż do 1937 r. zakazane. Powstałych wówczas opóźnień w budowie i rozwoju siatki szpiegowskiej, która mogłaby się uaktywnić w chwili w wybuchu wojny, nigdy nie dało się odrobić.

Istotną przeszkodą w skutecznym realizowaniu zadań wywiadowczych był głęboki niedobór odpowiednich kadr. W tej sytuacji szefowie oddziału Abwehry w Hamburgu, odpowiedzialni za prowadzenie działalności wywrotowej na Wyspach Brytyjskich, wy-czerpawszy pulę potencjalnych agentów, zaczęli wysyłać na misje nawet wywiadowców wcześniej ujawnionych („spalonych”) lub też całkowicie niedoświadczonych ochotników.

Wiele kontrowersji wśród historyków budzi organizacyjna słabość Irlandzkiej Armii Republikańskiej. Pomimo powstańczej legendy i deklarowanej gotowości do stałej współ-pracy z Abwehrą IRA nie miała niezależnej służby wywiadowczej, bazy łączności oraz placówek szkoleniowych. Ponadto jej władze nie uważały za konieczne użycie bardziej skomplikowanych, ale mniej narażonych na wykrycie metod przekazywania materiałów. Stąd przytłaczająca większość dokumentów i meldunków informacyjnych była niemal natychmiast deszyfrowana przez irlandzkie służby.

Za okoliczność szczególnie niesprzyjającą niemieckim działaniom dywersyjno-wywia-dowczym należy uznać ścisłą i przynoszącą znakomite rezultaty współpracę wywiadów brytyjskiego i irlandzkiego. Obejmowała ona gromadzenie i wymianę danych o osobach prowadzących działania wywrotowe i szpiegowskie na terytorium obu krajów, zwalczanie ekstremistów irlandzkich zaangażowanych w działalność dywersyjno-sabotażową, a także śledzenie posunięć obcokrajowców i deszyfrowanie niemieckich depesz66. Niemały wpływ na efektywność i partnerski charakter tej współpracy wywarli dwaj wyżsi oficerowie ir-landzkiego sztabu, pułkownicy Liam Archer i Dan Bryan. Ich zasługą było też zaanga-żowanie do tej pracy zdolnych i gotowych do poświęceń poliglotów, m.in. płk. Eamona de Buitleara i kpt. Josepha Hayesa, a także wybitnego kryptografa i kryptoanalityka dr. Richarda Hayesa67.

Izabela Jankowska

65 Zob. I. G. Colvin, Hitler’s Secret Enemy – Chief of Intelligence, Londyn 1967, passim.66 Z racji determinizmu geograficznego stosunki irlandzko-brytyjskie z tego okresu trafnie obrazuje zjadliwa metafora George’a Clode’a, porównująca je do mocno skonfliktowanego małżeństwa z wieloletnim stażem, które mimo iż się w końcu rozwiodło, to nadal dzieli ten sam dom, tę samą kuchnie i tę samą łazienkę oraz uczestniczy w ważnych wydarzeniach rodzinnych. G. Clode, British Spies and Irish Rebels, w: P. MacMahon, British Intelligence and Ireland 1916–1945, Woodbridge 2011, s. 13.67 O historii współpracy wywiadów obu krajów podczas II wojny światowej zob. I. Jankowska, Irlandzka neutralność…, s. 69–70. O kulisach wymiany depesz na temat działalności niemieckich agentów zob. E. O’Halpin, op. cit., s. 300–304.

212


Spory o datę obchodów Święta Niepodległości

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. było wydarzeniem niezwykle ważnym zarówno dla społeczeństwa polskiego, jak i całej Europy. Jeszcze na przełomie XIX i XX w. uwolnienie się z więzów zaborców wydawało się mało prawdopodobne, a w 1918 r. był to już fakt historyczny1. Po 123 latach niewoli i nieudanych próbach powstańczych Polacy odzyskali wreszcie możliwość życia we własnym suwerennym państwie. Do dziś w opinii publicznej dominuje przekonanie, że dzień 11 listopada, symbolizujący narodziny II Rzecz-pospolitej Polskiej, od razu stał się świętem państwowym. Polska nie odzyskała niepodle-głości z dnia na dzień i z pewnością nie było to zasługą jednego człowieka. Jak powiedział Stanisław Estreicher, zasługę wywalczenia Polski przyznać należy nie jednej kategorii ludzi i nie jednemu pokoleniu, ale współdziałaniu różnych grup i metod walki o Polskę2. Był to więc proces złożony i trudno tu wskazać jedną słuszną datę, jak i jedną siłę sprawczą.

Dlatego też władzom i politykom II Rzeczpospolitej przez całe lata trudno było dojść do po-rozumienia w kwestii ustalenia Dnia Niepodległości, a każde z ugrupowań politycznych miało na ten temat własne zdanie. W dyskusjach zarysowały się dwa główne zwalczające się obo-zy. Pierwszy z nich – piłsudczykowski głosił pogląd, że odbudowa państwa nastąpiła przede wszystkim dzięki wysiłkowi samego społeczeństwa polskiego, a szczególnie jego reprezentan-tów w żołnierskich mundurach. Podkreślano przy tym zasługi formacji dowodzonych przez Józefa Piłsudskiego, tj. I Brygady Legionów Polskich i Polskiej Organizacji Wojskowej. Drugi obóz – endecki twierdził, że niepodległość jest rezultatem korzystnej koniunktury między-narodowej. Przywódca tego ugrupowania Roman Dmowski dowodził, że szczególne zasługi w tym względzie miał jego obóz polityczny, ponieważ trafnie oceniał sytuację i zdołał powiązać polskie dążenia wyzwoleńcze z działaniami Ententy. Piłsudczycy podkreślali znaczenie takich wydarzeń, jak: rocznica wymarszu 1 kompanii kadrowej z Oleandrów czy bitew stoczonych przez I Brygadę, ale przede wszystkim datę przejęcia przez komendanta pełni władzy od Rady Regencyjnej (14 listopada). Endecja brała pod uwagę datę zwycięstwa aliantów zachodnich, rocznice bitew pod Rarańczą, Kaniowem czy rocznicę opublikowania deklaracji pokojowej prezydenta Stanów Zjednoczonych Thomasa Woodrowa Wilsona. Najczęściej jednak wymie-niano dzień 11 listopada 1918 r., jako datę rozejmu w Compiègne kończącego I wojnę świato-wą3. Między tymi ugrupowaniami toczył się najostrzejszy spór polityczny i będący jego kon-sekwencją spór o tradycje, do których należy w pierwszej kolejności nawiązywać. Początkowo w walce nie uczestniczyli bohaterowie pierwszego planu, kiedy jednak sytuacja w kraju nieco się ustabilizowała, do ofensywy przeszli bezpośrednio zainteresowani dwaj czołowi oponenci: Piłsudski i Dmowski4. Trudno było w tej kwestii osiągnąć kompromis. Padło wiele propozycji dat i wydarzeń, które mogły pretendować do miana święta narodowego5.

Chronologicznie pierwszym takim dniem mógł być 16 sierpnia 1914 r., kiedy to w Kra-kowie zdecydowano opowiedzieć się po stronie państw centralnych, z których pomocą Polska miała odzyskać niepodległość. Wtedy też powstał Naczelny Komitet Narodowy,

1 A. Czubiński, Polska odrodzona, Poznań 1982, s. 5.2 S. Estreicher, Kto wywalczył niepodległość?, „Czas” 1923, nr 261, s. 1.3 A. Jarzębowska, Podzwonne sporu o dzień narodzin II RP, „Perspektywy” 1988, nr 10, s. 32.4 Nie szablą, lecz piórem. Batalie publicystyczne II Rzeczpospolitej, red. D. Nałęcz, Warszawa 1993, s. 53.5 A. Czubiński, Spory o II Rzeczypospolitą, Poznań 1983, s. 63.

213


utworzony przez stronnictwa obozu aktywistycznego z demokratą Juliuszem Leo na czele6. Kolejna propozycja to 5 sierpnia 1916 r. – dzień, w którym na stokach cytadeli postawiono krzyż upamiętniający śmierć na szubienicy Romualda Traugutta, wyrażając przez to, że oto Polska wolna, gdy wolno jej czcić swoje proroki. W wydarzeniu tym uczest-niczyły niezliczone rzesze warszawiaków, główną rolę odgrywali socjaliści. Przemawiał Ignacy Daszyński. Uroczystości tej przypisywano charakter antyrosyjski, ponieważ wią-zano ją również z dniem 5 sierpnia 1915 r., kiedy to Rosjanie musieli opuścić Warszawę. Podniosły nastrój towarzyszący tym wydarzeniom, jak i ogromne zainteresowanie spo-łeczeństwa – wszystko to mogło podnieść je do rangi święta narodowego7.

W dyskusjach brany był również pod uwagę dzień 5 listopada 1916 r. – data ogłoszenia tzw. deklaracji dwóch cesarzy, zapowiadającej utworzenie po zwycięskiej dla nich woj-nie samodzielnego państwa polskiego (monarchii konstytucyjnej) związanego sojuszem politycznym i wojskowym z państwami centralnymi. Mimo że przez późniejszy rozwój wydarzeń polityczno-militarnych akt ten stracił na znaczeniu, to jednak jego wydanie zmusiło Petersburg do zmiany stanowiska w kwestii polskiej, a także umożliwiło Polakom utworzenie polskiego szkolnictwa, samorządu, sądownictwa, a – począwszy od rządu Jana Kucharzewskiego – także administracji. Wówczas to rozpoczęło się budowanie rodzimej władzy państwowej. Wtedy też sprawa polska zaistniała na arenie międzynarodowej, a jej rozwiązanie stało się przedmiotem licytacji wielkich mocarstw8.

Kolejna rozważana data to 14 stycznia 1917 r., kiedy to na Zamku Królewskim w War-szawie zainaugurowano działalność Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, usta-nowionej 6 grudnia 1916 r., jako pierwszy polski organ władz naczelnych9. Pod uwagę brano także 15 września 1917 r. – dzień powołania Rady Regencyjnej, która miała działać w zastępstwie przyszłego króla. Radę stanowili: arcybiskup warszawski Aleksander Ka-kowski, prezydent Warszawy książę Zdzisław Lubomirski, a także hrabia Józef Ostrowski. Odezwały się jednak głosy, że akt ten z wolnością ma niewiele wspólnego, gdyż czoła arcybiskupów polskich i Książąt Polski schylały się przed pruskim generałem, który w starej katedrze królów naszych brał miejsce pierwsze10.

Na uwagę zasługuje również 12 października 1918 r., kiedy to Rada Regencyjna przejęła zwierzchnictwo nad wojskiem. Generał Felix von Barth przekazał płk. Henrykowi Min-kiewiczowi dowództwo nad oddziałami „Polnische Wehrmacht”. Od tej chwili Wojsko Polskie przysięgało wierność i posłuszeństwo państwu polskiemu11.

Kolejna ważna data to 23 października 1918 r. Tego dnia utworzono rząd Józefa Świe-rzyńskiego. Był to ostatni rząd utworzony przez Radę Regencyjną, ale pierwszy powołany bez konsultacji z Niemcami i odmawiający podporządkowania się okupantom. Z wyjąt-kiem ministrów oświaty i sprawiedliwości, którzy uchodzili za zaufanych Rady Regencyj-nej, oraz spraw wojskowych (tekę tę oddano więzionemu w Magdeburgu Piłsudskiemu 6 M. Bogusławska, Rocznice narodowe. Wskazówki i materiały potrzebne dla urządzających obchody narodowe, Lwów–Warszawa 1926, s. 301.7 Ibidem.8 A. Jarzębowska, op. cit., s. 32.9 B. Wachowska, Od 11 listopada do 11 listopada, czyli spory o symboliczne święto niepodległości Polski, „Acta Universitatis Lodzensis” 1995. Folia Historica, nr 54, s. 8; A. Garlicki, Drugiej Rzeczpospolitej początki, Wrocław 1996, s. 17.10 M. Bogusławska, op. cit., s. 302.11 B. Wachowska, op. cit., s. 8.

214


i to bez jego wiedzy) wszyscy członkowie gabinetu byli endekami lub pod wpływami endecji. Związanie odzyskania niepodległości z rządami Narodowej Demokracji było nie do przyjęcia przez podzielone społeczeństwo, a tym bardziej przez lewicę12.

Wielu myślało także o 31 października 1918 r. Wtedy to powołana dwa dni wcześniej Polska Komisja Likwidacyjna (władza suwerenna reprezentująca cały zabór austriacki wraz ze Śląskiem Cieszyńskim) zmusiła dowódców austriackich do kapitulacji i objęła władzę w Krakowie. Tym samym akcja rozszerzyła się na całą Galicję Zachodnią, gdzie Polacy zaczęli konstytuować własne organy władzy13.

Jednym z najważniejszych wydarzeń kojarzących się z odzyskaniem niepodległości było powstanie 7 listopada 1918 r. w Lublinie Tymczasowego Rządu Ludowego Repu-bliki Polskiej Ignacego Daszyńskiego. Utworzenie tego pierwszego od rozbiorów rządu ogólnokrajowego, zamierzającego nadać demokratyczny kierunek rozwoju niepodległego państwa, było – zdaniem demokratycznych ugrupowań niepodległościowych, ludowców i socjalistów – aktem godnym upamiętnienia przez ustanowienie w tym dniu święta nie-podległości14. W opinii tych ugrupowań, powstanie rządu całkowicie niezależnego od zaborców świadczyło, że dokonał się akt wyrażający powstanie niepodległego państwa15.

W dyskusjach na temat daty ustanowienia święta niepodległości jednak najczęściej po-jawiał się dzień 11 listopada 1918 r. Tego dnia nastąpiło bowiem rozbrojenie Niemców w Warszawie, ale też w tym dniu Niemcy podpisały kończące I wojnę światową wspo-mniane zawieszenie broni w Compiègne16. W tym dniu Rada Regencyjna wydała dekret o przekazaniu władzy wojskowej i naczelnego dowództwa wojsk polskich w ręce przyby-łego dzień wcześniej do stolicy Józefa Piłsudskiego.

Z osobą Józefa Piłsudskiego związany był też kolejny akt procesu odradzania się pań-stwowości polskiej, a mianowicie przekazanie mu pełni władzy przez rozwiązującą się Radę Regencyjną, co nastąpiło 14 listopada 1918 r. Tego też dnia Piłsudski powierzył Igna-cemu Daszyńskiemu misję tworzenia rządu. Miał on ponadto przedłożyć Naczelnikowi Państwa projekt utworzenia organu najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (obejmującej wszystkie trzy zabory), który to organ miał funkcjonować aż do czasu zwo-łania Sejmu Ustawodawczego17. Dla części środowisk związanych z Piłsudskim właśnie wydarzenia z 14 listopada były symbolicznym wyrazem odzyskania niepodległości.

W propozycjach pojawił się też dzień 28 listopada 1918 r. – data wydania przez rząd Ję-drzeja Moraczewskiego dekretu o powszechnych (zapowiedzianych na 26 stycznia 1919 r.) wyborach do Sejmu Ustawodawczego, jako najwyższej władzy w państwie. Wielu uczest-ników sporu właśnie w tym akcie dopatrywało się rzeczywistego początku prawdziwie niepodległej, suwerennej Polski. Sam Piłsudski stwierdził, że proces ostatecznego sformo-wania się państwa zamykał się w okresie między 22 a 28 listopada 1918 roku18.

Kolejnym wydarzeniem, które mogło aspirować do roli kamienia węgielnego na szlaku wiodącym ku pełnej suwerenności było otwarcie 9 lutego 1919 r. obrad Sejmu

12 W. Suleja, Polska Partia Socjalistyczna 1982–1948, Warszawa 1988, s. 137.13 A. Jarzębowska, op. cit., s. 32.14 Ibidem.15 M. Nartonowicz-Kot, Polski ruch socjalistyczny w Łodzi w latach 1927–1939, Łódź 2001, s. 117.16 A. Jarzębowska, op. cit., s. 32.17 B. Wachowska, op. cit., s. 12.18 Cyt. za: B. Wachowska, op. cit., s. 13.

215


Ustawodawczego, zwołanego do Warszawy dekretem Tymczasowego Naczelnika Pań-stwa z 5 lutego 1919 r. Dwa dni po inauguracji najwyższego organu władzy ustawodaw-czej został wydany dekret o ogłoszeniu właśnie dnia 9 lutego świętem narodowym dla uczczenia i upamiętnienia tego doniosłego wydarzenia. W przemówieniu wygłoszonym na otwarcie izby Piłsudski mówił: Półtora wieku walk krwawych nieraz i ofiarnych, zna-lazło swój tryumf w dniu dzisiejszym. Półtora wieku marzeń o wolnej Polsce czekało swego ziszczenia w obecnej chwili. Dzisiaj mamy wielkie święto narodu, święto radości po długiej ciężkiej nocy cierpień19. Do posłów zaś zwrócił się słowami: Prawa przez was uchwalone będą początkiem nowego życia wolnej i zjednoczonej Ojczyzny20. W ciągu dwóch tygodni, pomiędzy 10 a 25 lutego 1919 r., na tle wyrażonej w wyborach woli społeczeństwa ukon-stytuowały się trzy naczelne instytucje: Naczelnik Państwa, Sejm i Rada Ministrów21.

Za dzień najważniejszy przyjmowano także datę uchwalenia przez sejm tzw. Małej Kon-stytucji – 20 lutego 1919 r.22.

Do sporu, o czym już była mowa, włączyli się z czasem także dwaj przywódcy zantago-nizowanych stronnictw politycznych: Piłsudski i Dmowski. Pierwszy z nich w 1922 r. wy-głosił cykl wykładów, w których przedstawiał siebie jako twórcę niepodległości23. Dmow-ski w ogłoszonej w 1925 r. pracy pt. Polityka polska i odbudowa państwa stwierdzał zaś, że nic tak nie szkodziło Polsce, jak działania Marszałka i jego formacji zbrojnych24.

W aspekcie międzynarodowym powstanie niezawisłego państwa polskiego było zwią-zane z podpisaniem 28 czerwca 1919 r. traktatu wersalskiego. W artykule 87 (dział VIII Polska) czytamy: Jak to już uczyniły Mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone, Niemcy uznają zupełną Niepodległość Polski i zrzekają się na jej korzyść wszelkich praw i tytułów do terytoriów położonych w granicach następujących (…)25. Stąd też właśnie dzień 28 czerwca 1919 r. w opinii części uczestników sporu (głównie endeków) zasługiwał na upamiętnienie jako dzień odzyskanie niepodległości.

Jak widać, spośród wielu zgłoszonych propozycji trudno było wybrać tę najstosowniej-szą, najpełniej oddającą znaczenie dziejowego aktu, jakim był powrót państwa polskiego na mapę Europy. Dlatego w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości obchodzono to święto w różnych dniach, upamiętniających różne wydarzenia; każde ugrupowanie polityczne przedstawiało własny program obchodów. Ugrupowania lewicowe były przy-wiązane do daty 7 listopada. Dla ruchu socjalistycznego i ludowego symbolicznym aktem odzyskania niepodległości było właśnie powstanie rządu Daszyńskiego w Lublinie. Ludzie prawicy, a przede wszystkim endecy, skłaniali się ku 11 listopada, czyli dacie zakończeniu walk na froncie zachodnim, klęski Niemiec i zwycięstwa Ententy26. Piłsudczycy na razie o konkretnej dacie nie myśleli; w 1920 r. odzyskanie niepodległości obchodzili 14 listo-pada, a głównym punktem ówczesnych uroczystości było wręczenie Piłsudskiemu buławy

19 Cyt. za: A. Jarzębowska, op. cit., s. 31.20 Cyt. za: B. Wachowska, op. cit.21 Ibidem.22 Ibidem, s. 16.23 Nie szablą, lecz piórem..., s. 52.24 Rok 1918 – tradycje i oczekiwania, red. A. Garlicki, Warszawa 1978, s. 17.25 Cyt. za: M. Leczyk, Druga Rzeczpospolita 1918–1939. Społeczeństwa, gospodarka, kultura, polityka, Warszawa 2006, s. 61.26 A. Kołodziejczyk, Ludowcy drugiej Rzeczpospolitej wobec święta niepodległości, w: Święto Niepodległości – tradycja a współczesność, Warszawa 2003, s. 29.

216


marszałkowskiej. Dopiero po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej i względnym ustabi-lizowaniu się państwa zaczęto myśleć o jednej – ogólnopaństwowej dacie27.

W rozporządzeniu Prezydenta RP z 15 listopada 1924 r. oprócz świąt kościelnych za dni wolne od pracy były uznane tylko Nowy Rok i 3 maja28. W roku 1926 kwestię Dnia Niepod-ległości uregulowano decyzją rządu. Otóż, 8 listopada 1926 r. premier Józef Piłsudski wydał okólnik, w którym stwierdzał: W dniu 11 listopada państwo polskie obchodzić będzie 8 rocz-nicę zrzucenia jarzma niewoli i uzyskania pełnej, faktycznej niepodległości. Data powyższa winna pozostać w stałej pamięci społeczeństwa i utrwalić się w umysłach młodego pokolenia, które w zaraniu swego życia powinno odczuwać doniosłość i uroczystość tego pamiętnego dnia. Z tych względów uważam za wskazane zwolnić w tym dniu pracowników państwowych od normalnego pełnienia ich funkcji urzędniczych, pozostawiając dzień 11 listopada 1926 roku wolnym od pracy we wszystkich władzach i urzędach państwowych i upraszam p. ministra o bezzwłoczne wydanie odpowiednich zarządzeń w celu wykonania niniejszego postanowienia we wszystkich podległych mu instytucjach państwowych na całym obszarze Rzeczypospolitej. Jednocześnie proszę p. Kierownika Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego o polecenia zwolnienia młodzieży szkolnej we wszystkich szkołach w tym dniu od nauki29.

Mimo że okólnik ten wydany był tylko na rok 1926, jego ustalenia były realizowane w kolejnych latach. Przy okazji została też podniesiona kwestia interpretacji tej daty. Uwa-żano, że Piłsudski wprowadzając obchody dnia odbudowy państwa, daty tej nie wiązał z dniem zakończenia wojny, lecz z terminem własnego powrotu do Warszawy i przejęciem od Rady Regencyjnej zwierzchnictwa nad podległymi jej siłami zbrojnymi30. Wyjaśniał to komentarz „Polski Zbrojnej” z 4 listopada 1926 r. Pisano tam: Ósma rocznica wypędzenia z Polski okupantów oraz powrotu z więzienia magdeburskiego budowniczego niepodległej Polski Marszałka Józefa Piłsudskiego obchodzona będzie w bieżącym roku uroczyście31.

Przeciwnicy Piłsudskiego – głównie endecy – odwoływali się do innych symboli, choć nie wykluczali możliwości uznania 11 listopada. Jak już wspomniano, podkreślali oni znaczenie bitwy pod Rarańczą i Kaniowem, w których brała udział II Brygada Legionów dowodzona przez Józefa Hallera. Przypominali także rocznicę powstania armii polskiej we Francji oraz rocznicę opublikowania pokojowej deklaracji prezydenta Wilsona.

Wprowadzone okólnikiem 8 listopada 1926 r. na stałe do kalendarza uroczystości państwo-wych obchody 11 listopada napotykały na silny opór znacznej części opinii publicznej. Konse-kwentnie daty tej nie akceptowali socjaliści i lewicowi ludowcy, trwający przy 7 listopada 1918 r.

Władze państwowe, począwszy od 1926 r., organizowały obchody odzyskania niepodległo-ści, i narzucały ich obchodzenie, w dniu 11 listopada. Minister spraw wewnętrznych skiero-wał do wojewodów okólnik, w którym nakazał organizować tego dnia uroczyste nabożeń-stwa, akademie, defilady, odczyty, wieczory teatralne, koncerty i rauty. Tworzono specjalne komitety obchodów, w których skład wchodzili duchowni, wysocy urzędnicy państwowi, wojskowi, prokuratorzy, sędziowie, przedstawiciele samorządów terytorialnych, związków zawodowych, organizacji społecznych. Ulicom nadawano nazwę „11 Listopada”. Starano się przy tym podkreślić rolę marsz. Piłsudskiemu i oddać mu hołd jako twórcy niepodległości.

27 B. Wachowska, op. cit., s. 17.28 Ibidem.29 Cyt. za: A. Czubiński, op. cit., s. 12.30 Ibidem.31 Cyt. za: B. Wachowska, op. cit., s. 21.

217


Kolejne obchody rocznic utrzymały dotychczasowe podziały. Lewica bojkotowała dzień 11 li-stopada, obstając przy 7 listopada. Pomimo wspomnianych sporów i kontrowersji Święto Nie-podległości już od pierwszych lat II Rzeczypospolitej było uroczyście obchodzone w całym kraju. Organizatorzy starali się nadać mu charakter wspólnego święta całego narodu – obchodzonego z udziałem organizacji społecznych, paramilitarnych, stronnictw i partii politycznych oraz mło-dzieży szkolnej. Uroczystości zazwyczaj rozpoczynano mszą świętą w intencji ojczyzny, po której następowała uroczysta parada, w tym także wojskowa. Organizowano występy artystyczne, aka-demie lub koncerty – w zależności od możliwości (najczęściej finansowych) danej społeczności. Święto narodowe kończyło się zazwyczaj wspólną zabawą lub specjalnym rautem32.

Prawne usankcjonowanie obchodów Święta Niepodległości w dniu 11 listopada nastą-piło dopiero w ustawie z 23 kwietnia 1937 r. („Dziennik Ustaw” 1937, nr 33, poz. 255). W ustawie podkreślono zasługi Józefa Piłsudskiego dla odzyskania niepodległości, a dzień 11 listopada uznano za wolny od pracy.

Dagmara Łyczak, Maciej Łyczak

32 W. L. Ząbek, Organizacja narodowego Święta Niepodległości przez środowiska piłsudczykowsko-naro-dowościowe, w: Święto Niepodległości – tradycja…, s. 82.

Wojsko Polskie w protokołach uzgodnień pomiędzy rządami PRL i ZSRR w latach 1955–1960

W 1955 r. Siły Zbrojne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej znajdowały się w końcowej fazie intensywnego rozwoju organizacyjnego, będącego reakcją państw „bloku wschodniego” na zagrożenia wojenne spowodowane zaostrzeniem się sytuacji międzynarodowej po wybuchu wojny koreańskiej w 1950 r. oraz remilitaryzacją Republiki Federalnej Niemiec i wstąpie-niem jej w 1955 r. do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Od 1951 r., w ciągu niespełna 4 lat, dwukrotnie wzrosła liczba żołnierzy Wojska Polskiego (do blisko 340 tys.), zorganizowano wiele nowych dywizji, wprowadzono na uzbrojenie setki nowych czołgów i samolotów. Taki poziom miał być utrzymany w następnych latach, co wynikało z przyjętych na początku 1955 r. dwustronnych uzgodnień pomiędzy Polską a ZSRR. Zmiana uwarunkowań politycz-no-militarnych, dynamiczny rozwój broni nuklearnej oraz sprzętu pancernego zweryfikowały te ustalenia. W rezultacie od września 1955 r. zapoczątkowano znaczną redukcję Wojska Polskiego, połączoną z jego intensywną, trwającą do końca lat 50. modernizacją techniczną.

Uzgodnienia dokonane przed utworzeniem Układu WarszawskiegoPierwsze uzgodnienia dotyczące stanu Wojska Polskiego w latach 1955–1960 podjęto w stycz-

niu 1955 r., tj. kilka miesięcy przed utworzeniem Układu Warszawskiego. W tym czasie Siły Zbrojne PRL miały w składzie wojsk lądowych 22 dywizje ogólnowojskowe, w tym 15 dywi-zji piechoty i 7 dywizji zmechanizowanych. W artylerii były 2 dywizje artylerii przełamania, 2 brygady artylerii oraz 3 brygady artylerii przeciwpancernej. Artyleria przeciwlotnicza miała 2 dywizje. Jednostki wsparcia obejmowały: 2 brygady i 2 pułki saperów, 3 pułki pontonowe, 3 bataliony chemiczne oraz 3 pułki łączności. Wojska lotnicze i obrony przeciwlotniczej miały 9 dywizji lotniczych (6 dywizji lotnictwa myśliwskiego, 2 dywizje lotnictwa szturmowego i dy-wizję lotnictwa bombowego) oraz 3 dywizje i 4 pułki artylerii OPL. Potencjał bojowy marynarki

218


wojennej tworzyły: dywizja lotnictwa, jeden niszczyciel, brygada trałowców, flotylla środków desantowych oraz dywizjony okrętów podwodnych i ścigaczy. Obrona wybrzeża dysponowała pułkiem artylerii przeciwlotniczej, 8 bateriami artylerii nadbrzeżnej i batalionem saperów1.

Większość z dość dużej liczby dywizji ogólnowojskowych (22 dywizje) stanowiły dywizje piechoty, których znaczna część była zorganizowana jeszcze według standardów z początko-wego okresu II wojny światowej. Dywizje te miały niewiele środków ogniowych oraz transport oparty w dużym stopniu na taborze konnym. Ich wartość bojowa, ze względu na niewielki stan osobowy (3,5 tys. żołnierzy w dywizji) i duży stopień skadrowania, była stosunkowo ni-ska2. Dywizje zmechanizowane miały również zróżnicowaną strukturę. Spośród 7 dywizji tego typu tylko 4 (wszystkie były rozmieszczone w zachodnich okręgów wojskowych) miały po ok. 8 tys. żołnierzy. Pozostałe 3 dywizje były skadrowane i liczyły po 5,7 tys. żołnierzy3. Wiele do życzenia przedstawiał również stan uzbrojenia polskiej armii, gdyż podstawowe typy sprzętu bojowego stanowiły wzory z okresu II wojny światowej. Wojska pancerne były uzbrojone głównie w czołgi średnie T-34/85, które od 1953 r. produkowano w kraju na licencji radziec-kiej. W sumie było ich w wojsku niewiele ponad 1000. W tym czasie w ZSRR do uzbrojenia wprowadzano już pierwszą powojenną generację wozów bojowych, tj. czołgi średnie T-54. Wojska zmechanizowane, mające być wizytówką nowoczesności, miały we wszystkich 7 dy-wizjach zaledwie 200 pochodzących z importu transporterów opancerzonych. W związku z przemianami zachodzącymi w sztuce wojennej, jak i nowymi uwarunkowaniami między-narodowymi, stan ten wymagał radykalnej zmiany. Służyć temu miały dwustronne rozmowy ze strategicznym sojusznikiem, mające na celu ustalenie docelowego składu Wojska Polskiego.

W dniach 4–7 stycznia 1955 r odbyły się w Moskwie konsultacje pomiędzy delega-cjami rządowymi Polski i ZSRR w sprawie „Planu rozwoju Sił Zbrojnych PRL na lata 1955–1960”. Na czele polskiej delegacji stali I sekretarz KC PZPR Bolesław Bierut i mi-nister obrony narodowej marsz. Konstanty Rokossowski, radzieckiej zaś przewodniczyli minister obrony marsz. Nikołaj Bułganin i szef Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej marsz. Wasilij Sokołowski. Podczas rozmów uzgodniono, że Wojsko Polskiego będzie liczyło 360–370 tys. żołnierzy w czasie pokoju, a w czasie wojny – 1 mln 150 tys., co miało stanowić 4% ogółu ludności (był to wskaźnik stopnia mobilizacji zasobów osobowych większości ówczesnych armii europejskich). Przyjęto, że do 1959 r. zostaną zrealizowane przedsięwzięcia mające na celu pokrycie potrzeb mobilizacyjnych oraz będą wydzielone rezerwy osobowe i materiałowe przeznaczone do uzupełnienia walczących wojsk. Ustalo-no też, że zasadnicza służba wojskowa w wojskach lądowych będzie trwać 2 lata, a w woj-skach lotniczych, obrony powietrznej kraju oraz w marynarce wojennej – 3 lata.

Zasadniczą kwestią było określenie docelowego składu bojowego wojska zarówno w okresie pokoju, jak i na czas wojny. Wojska lądowe w czasie pokoju miały tworzyć 22 dywizje ogólnowojskowe (12 dywizji piechoty, 8 dywizji zmechanizowanych i 2 dywizje pancerne), wszystkie zgrupowane w 6 korpusów armijnych (po 2 dywizje piechoty i dywi-zja zmechanizowana w każdym) i 2 korpusy zmechanizowane (każdy w składzie dywizji pancernej i dywizji mechanizowanej) oraz 3 brygady obrony wybrzeża. W skład artylerii wchodziły 2 dywizje artylerii przełamania, 2 dywizje artylerii przeciwlotniczej, 3 brygady

1 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej – CAW), 1210/7, k. 4–79, Meldunki o stanie bojowym wojsk według stanu na 1 I 1955 r.2 Ibidem, 11001/65/22, k. 279–280, Rozkazy organizacyjny MON nr 0079/Org. i nr 0080/Org., z 20 XI 1952 r.3 Ibidem, 1545/73/52, k. 117–120, Rozkaz organizacyjny MON nr 0046/Org., z 22 IX 1954 r.

219


artylerii i 3 brygady artylerii przeciwpancernej. Z jednostek wsparcia bojowego zakłada-no utrzymywanie 3 brygad i jednego pułku saperów, 3 pułków pontonowych, 6 pułków łączności oraz 2 batalionów chemicznych i 2 batalionów odkażania terenu. Wszystkie jednostki wojsk lądowych miały być podporządkowane dowództwom trzech okręgów wojskowych. O ile ogólna liczba dywizji ogólnowojskowych w porównaniu do stanu wyj-ściowego nie uległa zmniejszeniu, o tyle poważnie zmieniała się ich struktura. W myśl przyjętych założeń miały powstać 2 dywizje pancerne i dywizja zmechanizowana. Po-ciągało to za sobą znaczne nakłady finansowe na zakup sprzętu bojowego i wyposażenia, czego bynajmniej nie rekompensowało zmniejszenie liczby dywizji piechoty z 15 do 12.

W czasie wojny w oparciu o dowództwa okręgów wojskowych miały być formowane 3 dowództwa armii ogólnowojskowych podporządkowane dowództwu frontu tworzone-go przez instytucje Ministerstwa Obrony Narodowej. Liczba dywizji ogólnowojskowych wzrastała z 22 do 31, z tego: 18 dywizji piechoty, 3 dywizje obrony wybrzeża (utworzone na bazie istniejących w czasie pokoju brygad) oraz 8 dywizji zmechanizowanych i 2 dywi-zje pancerne – całość zgrupowana w 7 korpusów armijnych i 2 korpusy zmechanizowane. Taka liczba dywizji ogólnowojskowych już od 1946 r. była uważana przez Sztab Generalny WP za minimalną na czas wojny. Szacowano, że siły te w razie zagrożenia bezpieczeństwa państwa pozwolą na zorganizowanie obrony granicy zachodniej.

Wojska lotnicze i obrony powietrznej obszaru kraju, jako drugi co do wielkości rodzaj sił zbrojnych, miały posiadać w swoim składzie 12 dywizji lotniczych (9 dywizji lotnic-twa myśliwskiego, 2 dywizje lotnictwa szturmowego i dywizję lotnictwa bombowego), a także 3 dywizje i 6 pułków artylerii przeciwlotniczej. Liczba dywizji miała wzrosnąć z 9 istniejących na początku 1955 r. do 12, czyli o 30%. Trzy nowe dywizje miały być dywizjami lotnictwa myśliwskiego, co podobnie jak w wypadku wojsk lądowych skut-kowało koniecznością poniesienia dużych wydatków na zakup samolotów bojowych. Na wypadek wojny liczba dywizji lotniczych pozostawała bez zmian, co wynikało z tego, że już w okresie pokoju wykonywały one zadania zbliżone do wojennych. Zwiększała się zaś liczba jednostek artylerii przeciwlotniczej z 3 do 4 dywizji i z 6 do 8 pułków.

W marynarce wojennej przewidywano utrzymywanie dywizji lotnictwa mieszanego, wyposażonej w samoloty do różnorodnych zadań. Jednostki pływające miały się składać z 6 brygad, w tym: brygady niszczycieli (4 niszczyciele), 2 brygad okrętów podwodnych (łącznie 19 okrętów podwodnych), 2 brygad kutrów torpedowych (razem 65 kutrów torpe-dowych), brygady trałowców (51 trałowców) oraz 5 dywizjonów, w tym: dywizjonu ścigaczy (4 ścigacze), dywizjonu małych ścigaczy (15 ścigaczy), dywizjonu trałowców (12 trałowców), dywizjonu okrętów i kutrów desantowych (14 okrętów i 21 barek desantowych) oraz dy-wizjonu okrętów patrolowych (3 okręty patrolowe). Liczba brygad jednostek pływających miała się zwiększyć z 1 do 6. Przewidywana w protokole liczba okrętów znacznie przewyż-szała stan posiadania marynarki wojennej, co wymagało zakupu wielu nowych jednostek lub ich wydzierżawienia od ZSRR. W składzie jednostek nabrzeżnych przewidywano utrzy-mywanie pułku artylerii przeciwlotniczej, batalionu piechoty morskiej, batalionu inżynieryj-nego, 9 baterii artylerii nadbrzeżnej oraz 5 baterii armat o kalibrze od 100 do 152 mm. Na okres wojny liczba dywizji lotnictwa i brygad jednostek pływających pozostawała bez zmian. Zwiększała się zaś liczba dywizjonów jednostek pływających z 5 do 11. Wśród dodatkowych 6 dywizjonów miano utworzyć: 2 dywizjony trałowców, 3 dywizjony kutrów trałowych oraz

220


dywizjon kutrów patrolowych. W jednostkach nadbrzeżnych miała wzrosnąć liczba pułków artylerii przeciwlotniczej z 1 do 6 oraz batalionów inżynieryjnych – z 1 do 2.

Wiele uzgodnień dotyczyło uzbrojenia wojska. W celu dostosowania sił zbrojnych do współ-czesnych wymagań zakładano dalsze zwiększenie liczby czołgów, armat, dział bezodrzutowych, środków obrony przeciwlotniczej oraz samolotów. Przewidywano intensywną motoryzację woj-ska; dla sił utrzymywanych w czasie pokoju planowano zakończyć ją do 1958 r. Do 1960 r. za-kładano zmotoryzowanie wojsk okresu wojny na poziomie 80%, przy wykorzystaniu środków transportowych zmobilizowanych z gospodarki narodowej. W protokole zostały też uzgodnio-ne typy broni, które docelowo miały być wprowadzone na uzbrojenie wojska. Z broni strzelec-kiej do pożądanych typów zaliczono karabinki automatyczne AK, ręczne karabiny maszynowe typu D oraz karabiny samopowtarzalne Simonowa. Dla jednostek czasu wojny przewidywano wykorzystanie będących w zapasie starszych typów broni strzeleckiej takich, jak: karabiny po-wtarzalne wz. 1944, pistolety maszynowe PPSz i PPS oraz ręczne karabiny maszynowe DP i DPM. Duży nacisk położono na broń przeciwpancerną, przewidując wprowadzenie znacznej liczby granatników przeciwpancernych RPG-2 i P-27 „Pancerovka” ciężkich granatników prze-ciwpancernych SG-82 i T-21 „Tarasnica”, a także dział bezodrzutowych B-10 kalibru 82 mm i B-11 kalibru 107 mm. Wzmocnienie obrony przeciwlotniczej wojsk lądowych zamierzano uzyskać dzięki wprowadzeniu sprzężonych karabinów maszynowych ZPU-2 i ZPU-4.

Do zaleconych typów sprzętu pancernego zaliczono czołgi średnie T-34/85, a następnie czołgi T-54 oraz czołgi pływające PT-76. Przewidywano też zastosowanie gąsienicowych transporterów opancerzonych BTR-50P oraz średnich dział pancernych SU-100 na pod-woziu czołgu T-34, a także SU-122 na podwoziu czołgu T-54. W dalszym ciągu miały być wykorzystywane takie pojazdy starszych typów, jak czołgi ciężkie IS-2, działa samobieżne SU-76 oraz ciężkie działa pancerne ISU-122 i ISU-152. Dwa ostatnie typy dział pancernych miały być w przyszłości zmodernizowane.

W sprzęcie artyleryjskim nie zakładano wprowadzenia zbyt wielu nowych typów dział. Podstawę artylerii polowej miały stanowić armaty D-44 kalibru 85 mm, armaty BS-3 kali-bru 100 mm, armaty wz. 1931/37 kalibru 122 mm, haubice wz. 1938 kalibru 122 mm, hau-bice wz. 1937 i wz. 1943 kalibru 152 mm oraz artyleryjskie wyrzutnie rakietowe BM-13, BM-14 i BM-24. W artylerii przeciwpancernej zakładano wykorzystanie starszych armat wz. 1943 kalibru 57 mm oraz nowszych armat wz. 1944 kalibru 85 mm i wz. 1944 kalibru 100 mm. Najwięcej nowych typów przewidziano w artylerii przeciwlotniczej, gdzie na uzbrojenie miały wejść armaty typu: S-60 kalibru 57 mm, KS-18 kalibru 85 mm i KS-19 kalibru 100 mm.

Poważne zmiany miały nastąpić w wojskach lotniczych, gdzie zamierzano kontynuować wprowadzanie znacznej liczby samolotów odrzutowych. W lotnictwie myśliwskim w miej-sce samolotów MiG-15 miały wejść samoloty MiG-17, a potem MiG-19. W lotnictwie szturmowym w miejsce samolotów tłokowych zakładano wprowadzenie samolotów od-rzutowych MiG-15 i MiG-15bis. W lotnictwie bombowym podstawowym typem sprzętu miały być samoloty typu IŁ-28, a w lotnictwie rozpoznawczym samoloty IŁ-28R i MiG-15R4.

Na skutek przemian w sztuce wojennej, zaistniałych po uznaniu broni jądrowej za podstawowy środek niszczenia sił przeciwnika, dotychczasową rolę utraciła klasyczna piechota. Miały ją teraz zastąpić wojska zmechanizowane wspierane przez siły pancerne 4 Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów Instytutu Pamięci Narodowej (dalej – BUAD IPN), 02958/425, k. 239–275, Protokół uzgodnień do planu rozwoju Sił Zbrojnych PRL na lata 1955–1960, z 5 I 1955 r.

221


i mobilną artylerię. W strukturze sił zbrojnych tendencja ta przejawiała się dążeniem do nasycenia wojsk nowym jakościowo sprzętem bojowym (czołgi, działa pancerne, trans-portery opancerzone, środki artyleryjskie i samoloty) przy jednoczesnym stosunkowo niewielkim wzroście liczby jednostek wojskowych czasu pokojowego.

Ustalenia zawarte w „Protokole uzgodnień” znalazły swoje odzwierciedlenie w dokumentach planistycznych Sztabu Generalnego WP. W marcu 1955 r. przyjęto do realizacji „Plan zamie-rzeń organizacyjnych na lata 1955–1960”. Przewidywał on przeformowanie w 1955 r. dwóch dywizji piechoty na dywizje zmechanizowane, co zwiększało ogólna liczbę tych dywizji z 7 do 9. Planowano również utworzenie pułków artylerii przeciwpancernej i artylerii przeciwlotniczej dla 2 pierwszorzutowych korpusów armijnych (1 i 2 KA), a także włączenie do dywizji piechoty tych korpusów czterech dotychczas samodzielnych pułków czołgów. W 1956 r. przewidywano przeformowanie na nowe etaty dwóch dywizji piechoty, co miało być połączone z ich całkowitą motoryzacją. W 1957 r. na dywizje zmechanizowane miały być przeformowane 2 kolejne dywi-zje piechoty, a w 1958 r. jedna dywizja piechoty. Powodowało to wzrost ogólnej liczby dywizji zmechanizowanych do 12, przy czym w tymże 1958 r. 4 dywizje zmechanizowane miały być przeformowane na dywizje pancerne. W rezultacie tych zmian liczba dywizji pancernych i zme-chanizowanych miała być zgodna z ustaleniami przyjętymi w „Protokole uzgodnień” ze stycznia 1955 r.5. W rzeczywistości zrealizowano tylko zamierzenia przewidziane na 1955 r., gdyż zmiana sytuacji polityczno-społecznej podyktowała potrzebę istotnej weryfikacji przyjętego planu.

Uzgodnienia pomiędzy PRL a ZSRR po utworzeniu Układu WarszawskiegoPowstanie Układu Warszawskiego w maju 1955 r. nie miało początkowo istotnego wpływu

na skład bojowy Wojska Polskiego przyjęty w omawianym wcześniej protokole. Podjęte re-dukcje sił zbrojnych państw-stron Układu Warszawskiego i związana z tym decyzja władz PRL z września 1955 r. o zmniejszeniu stanu wojska do końca tegoż roku o 48 tys. żołnierzy zmie-niły uwarunkowania dalszego rozwoju sił zbrojnych6. Wymagało to korekty wcześniejszych ustaleń dotyczących składu bojowego wojska. W październiku przeprowadzono konsultacje, będące de facto kontynuacją uzgodnień podjętych w protokole ze stycznia. Istotnym novum było przedłużenie czasu realizacji części ustalonych zamierzeń do 1965 r. Liczebność wojska na wypadek wojny pozostawiono na wcześniejszym poziomie (1 mln 150 tys.), ale poważnie zredukowano jego stan okresu pokoju: z 360–370 tys. do 289 tys. w 1960 r. i 300 tys. w 1965 r. Założono pełną motoryzację wojska: do 1960 r. jednostek czasu pokoju, a do 1965 r. jednostek okresu wojny (z uwzględnieniem mobilizacji pojazdów mechanicznych z gospodarki naro-dowej). Również do 1965 r. miały być zakończone przedsięwzięcia związane z zapewnieniem materiałowo-technicznego zaopatrzenia wojsk na czas wojny, przy zachowaniu priorytetu dla jednostek wydzielanych do Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego (ZSZ UW).

W wojskach lądowych, w składzie ogólnowojskowych związków operacyjno-taktycz-nych i taktycznych okresu pokoju, wprowadzono istotne zmiany. Zmniejszono liczbę korpusów armijnych z 6 do 5. Ograniczono liczbę dywizji piechoty z 12 do 10, z czego 4 dywizje typu A i 6 dywizji typu B – o mniejszych stanach etatowych. Zmniejszono też z 8 do 5 liczbę dywizji zmechanizowanych. W miejsce 3 brygad obrony wybrzeża miała powstać jedna zmotoryzowana dywizja obrony wybrzeża. Zwiększono zaś liczbę dywizji

5 CAW, 1210/3, k. 17–50, Plan zamierzeń organizacyjnych na lata 1955–1960.6 L. Grot, T. Konecki, E. Nalepa, Pokojowe dzieje Wojska Polskiego, Warszawa 1988, s. 69.

222


pancernych z 2 do 4. W rezultacie ogólna liczba dywizji zmalała z 22 do 20. W artylerii zrezygnowano z utrzymywania 2 pułków artylerii pancernej, które zastąpić miały 2 bata-liony. Z kolei w miejsce 2 brygad artylerii przeciwpancernej miały wejść 2 pułki. Na czas wojny liczba korpusów armijnych pozostawała bez zmian, ale liczba dywizji ogólnowoj-skowych zmniejszyła się z 31 do 30 (19 dywizje piechoty, 4 dywizje pancerne, 5 dywizji zmechanizowanych i 2 dywizje obrony wybrzeża). W artylerii 2 bataliony artylerii pan-cernej miały być rozwinięte w 3 pułki, a 2 pułki artylerii przeciwpancernej w 2 brygady.

W wojskach lotniczych i obrony powietrznej obszaru kraju zmiany były niewielkie. Przewidziane we wcześniejszym protokole dywizje lotnicze miały wejść w skład korpusu lotnictwa mieszanego, który na czas wojny miał być rozwinięty w armię lotniczą. Zmniej-szono liczbę pułków artylerii przeciwlotniczej okresu pokoju z 6 do 4, zachowując jedno-cześnie wcześniej ustaloną liczbę 8 pułków okresu wojny7.

Wprowadzone w protokole zmiany umacniały kurs na modernizację techniczną i unowocze-śnienie wojska, czego wyraźnym potwierdzeniem było zwiększenie liczby dywizji pancernych z 2 do 4, dalsze zmniejszenie liczby dywizji piechoty oraz działanie na rzecz pełnej motoryzacji wojsk. Zmiany te były rezultatem przyznania priorytetu jednostkom wojsk pancernych i zme-chanizowanych – siłom najlepiej przystosowanym do działań w warunkach występowania stref skażeń i zniszczeń charakterystycznych dla konfliktów z użyciem broni masowego rażenia.

Zawarte w protokole ustalenia częściowo potwierdzały zmiany, które wprowadzono w Wojsku Polskim w drugim półroczu 1955 r. W związku z redukcją sił zbrojnych jesienią przygotowano nowy plan przedsięwzięć8. Zgodnie z zawartymi w nim zamierzeniami, we wrześniu 4 dywizje zmechanizowane zostały przeformowane na dywizje pancerne. Znaj-dujące się w składzie korpusów zmechanizowanych samodzielne pułki czołgów ciężkich przekształcono w bataliony czołgów ciężkich i artylerii pancernej9. Rozformowano też dowództwo jednego korpusu armijnego oraz trzy dywizje piechoty10.

W maju 1956 r. przeprowadzono konsultacje dotyczące uzbrojenia polskich wojsk obrony powietrznej pod kątem ich przystosowania do współdziałania w systemie obrony powietrznej państw Układu Warszawskiego. Przyjęto, że do końca 1960 r. całe lotnictwo myśliwskie będzie wyposażone w samoloty myśliwskie MiG-17F, przy czym każda dywizja lotnictwa myśliwskie-go miała mieć jedną eskadrę samolotów przychwytujących MiG-17PF. Jednocześnie jedna dywizja lotnictwa szturmowego miała zostać przezbrojona w samoloty MiG-15bis. W artylerii przeciwlotniczej wojsk obrony powietrznej zakładano wprowadzenie armat przeciwlotniczych kalibru 100 mm. Jednostki osłaniające Warszawę miały posiadać armaty kalibru 130 mm. W jednostkach radiolokacyjnych przewidywano uzyskanie możliwości wykrywania celów powietrznych na granicach państwa od wysokości 0,5–1 km do 20 km, a na pozostałym te-rytorium kraju od 1 do 20 km. W tym celu miało powstać 15 węzłów radiotechnicznych i 28 posterunków radiolokacyjnych do wykrywania celów powietrznych na małej wysokości11.

7 BUAD IPN, 02958/425, k. 186–194, Protokół uzgodnień w sprawie zmian w planie rozwoju Sił Zbrojnych PRL przyjętym 5 I 1955 r., z 19 X 1955 r.8 Ibidem, 1210/9, k. 412–414, Notatka służbowa w sprawie redukcji zbrojeń WP w 1955 r.9 Ibidem, 1545/73/58, k. 212–240, Rozkazy organizacyjne MON nr 0056/Org. i 0058/Org., z 19 IX 1955 r.; 1545/73/63, k. 44–45, Zarządzenie szefa Sztabu Generalnego WP nr 0189/Org., z 12 IX 1955 r.10 Ibidem, 1545/73/59, k. 191, 243–253, Rozkazy organizacyjne MON nr 0057/Org., z 19 IX 1955 r. i nr 0059/Org., z 21 IX 1955 r.11 BUAD IPN, 02958/425, k. 166–167, Protokół konsultacji w dniach 11–12 V 1956 r.

223


Dalsza redukcja liczebności Wojska Polskiego w 1956 r. o 50 tys. żołnierzy (z tego 50% poza normą wojska) zmusiła do wprowadzenia kolejnych zmian w protokole z paździer-nika 1955 r. Zmiany te, uzgodnione w czerwcu 1956 r.12, sprowadzały się do zmniejszenia ogólnej liczby żołnierzy zarówno w czasie wojny – z 1 mln 150 tys. do 1 mln 100 tys. – jak i w czasie pokoju – z 289 tys. do 270 tys. Ograniczenia te spowodowały z kolei dalsze zmia-ny w składzie bojowym jednostek, zgodnie z wcześniej ustalonymi kierunkami przemian.

W wojskach lądowych de facto zrezygnowano ze szczebla korpusu. Rozformować mia-no wszystkie dowództwa korpusów armijnych i zmniejszyć liczbę dowództw korpusów pancernych z 2 do 1. Redukcji uległa też liczba dywizji piechoty w czasie pokoju – z 10 do 8, a w okresie wojny – z 19 do 17. W rezultacie łączna liczba dywizji ogólnowojskowych spadła z 20 do 18 w czasie pokoju i z 30 do 28 podczas wojny. W artylerii zmniejszono liczbę dywizji artylerii przełamania okresu pokojowego z 2 do 1, zachowując przy tym przyjętą wcześniej liczbę 2 dywizji na czas wojny. Nowymi jednostkami w czasie pokoju miały być 2 dywizje artylerii armat, których liczba na wypadek wojny wzrastała do 3.

W wojskach lotniczych i obrony powietrznej obszaru kraju zrezygnowano z utrzymywania dwóch dywizji lotnictwa myśliwsko-szturmowego. Jednocześnie zwiększono liczbę dywizji lotnictwa myśliwskiego z 9 do 10 i lotnictwa bombowego z 1 do 2. Liczby te pozostawały niezmienione także na czas wojny13.

Przyjęte w protokole zobowiązania zostały ujęte w nowym „Planie zamierzeń organizacyj-nych na lata 1956–1960”. Plan ten zakładał z jednej strony rozformowanie wszystkich dowództw korpusów armijnych i jednego dowództwa korpusu pancernego oraz dwóch dywizji piechoty, z drugiej zaś utworzenie jednej dywizji zmechanizowanej i całkowite zmotoryzowanie trzech dywizji piechoty. W artylerii jedna dywizja artylerii przełamania miała być przeformowana na brygadę. Jednocześnie zamierzano utworzyć dwie dywizje artylerii armat, a jedną brygadę arty-lerii przeciwpancernej przekształcić w pułk14. Przyjęte w planie zamierzenia zostały całkowicie zrealizowane, co spowodowało zwiększenie liczby dywizji zmechanizowanych z 4 do 5, dywizji artylerii z 2 do 3 oraz jednoczesne zmniejszenie liczby dywizji piechoty z 11 do 8.

Nowe kierownictwo polityczne i wojskowe PRL, ukształtowane po tzw. przesileniu paź-dziernikowym 1956 r. krytycznie ustosunkowało się do dotychczasowego trybu uzgodnień dotyczących składu bojowego WP. W przygotowanym przez Sztab Generalny dokumen-cie pt. „Memorandum w sprawie Układu Warszawskiego i planu rozwoju Sił Zbrojnych PRL” odniesiono się do poziomu zobowiązań obronnych Polski uzgodnionych wcześniej z władzami ZSRR. Zakwestionowano w nim przyjęty skład wojsk, jako nazbyt rozbudo-wany i znacznie przekraczający możliwości ekonomiczne państwa. W wojskach lądowych zaproponowano, by na wypadek wojny wystawić 17 dywizji ogólnowojskowych zamiast 28, a w czasie pokoju 11 dywizji zamiast 18. Ze związków taktycznych czasu pokoju zamierzano pozostawić 4 dywizje pancerne, 5 zmechanizowanych i 2 piechoty. Miały to być dywizje w całości rozwinięte etatowo, przygotowane do działań bojowych w każdej sytuacji, bez konieczności ich dodatkowego uzupełniania. Na czas wojny miała się zwiększyć tylko liczba dywizji piechoty – z 2 do 6 oraz miały być formowane (na podstawie istniejących w czasie pokoju brygad) 2 dywizje obrony wybrzeża. W wojskach lotniczych i obrony powietrznej

12 L. Grot, T. Konecki, E. Nalepa, op. cit., s. 69.13 BUAD IPN, 02958/425, k. 181–184, Protokół uzgodnień w sprawie zmian w planie rozwoju Sił Zbrojnych PRL przyjętym 19 X 1955 r., z 3 VI 1956 r.14 CAW, 1210/10, k. 83–139, Plan zamierzeń organizacyjnych WP na lata 1956–1960.

224


kraju liczbę 12 dywizji lotniczych, przewidywano zmniejszyć do 9 (6 dywizji lotnictwa my-śliwskiego, 2 lotnictwa myśliwsko-szturmowego i 1 lotnictwa bombowego). W marynarce wojennej, zamiast zapisanych w protokołach 6 brygad okrętów, miały być tylko 2 brygady, w tym brygada kutrów torpedowych i brygada okrętów podwodnych. Stan osobowy wojska w czasie pokoju miał wynosić 205 tys. żołnierzy, a w czasie wojny ok. 700 tys. Jak widać, propozycje te znacznie odbiegały od wcześniejszych uzgodnień. Uzasadniano je stanem gospodarki państwa i koniecznością uzyskania istotnych oszczędności w wydatkach na cele obronne, szacowanych przez Sztabu Generalnego na ok. 12 mld zł w latach 1957–196015.

Załącznikiem do „Memorandum…” była analiza prawna protokołów dwustronnych uzgod-nień, w której to analizie zwrócono uwagę na zawarte w nich formalne mankamenty. Podsta-wowym zarzutem było stwierdzenie, że pierwszy protokół uzgodnień pomiędzy rządami PRL i ZSRR został opracowany jeszcze w styczniu 1955 r., tj. przed zawarciem Układu Warszaw-skiego. W protokole tym nie powołano się na żadne dwustronne układy czy umowy pomiędzy oboma państwami. Nie zawierał on również zobowiązań dwustronnych, a tylko zobowiązania strony polskiej. Protokół ten, zdaniem oceniających, nie mógł być uznany za materiał kon-sultacyjny podlegający rozpatrywaniu i zatwierdzeniu przez rząd PRL. Dalej stwierdzono, że również następne protokoły, opracowane już po zawarciu Układu Warszawskiego, w niczym nie zmieniały strony prawnej, gdyż oderwane były od postanowień układu przez to, że do-tyczyły one nie części wydzielonej do ZSZ UW, lecz całych Sił Zbrojnych PRL. Tym samym protokoły te naruszały suwerenność Polski. Jednocześnie postulowano, by kolejne protokoły uzgodnień nie były tak szczegółowe i kategoryczne w swojej treści. Miały one tylko określać ogólną liczebność i organizację wojska, zasady standaryzacji uzbrojenia i sprzętu, współpracy w opracowaniu i produkcji nowych typów broni oraz pomocy w uzbrojeniu i sprzęcie na wy-padek wojny. Omówione powyżej dokumenty zostały przekazane przez szefa Zarządu I Szta-bu Generalnego WP gen. bryg. Jana Drzewieckiego I sekretarzowi KC PZPR Władysławowi Gomułce oraz ministrowi obrony narodowej gen. dyw. Marianowi Spychalskiemu16.

W styczniu 1957 r., podczas kolejnych konsultacji w Moskwie, znaczna część polskich postulatów zawartych w „Memorandum…” znalazła odzwierciedlenie w nowym protokole uzgodnień podpisanym przez ministra Spychalskiego i dowódcę ZSZ UW marsz. Iwana Koniewa, co w porównaniu do wcześniejszych protokołów nadawało mu wymiar sojusz-niczy. Ze względu na decyzję o kolejnej redukcji wojska, określono ogólną liczbę żołnierzy w latach 1957–1960 na 230 tys. w czasie pokoju (wcześniej 270 tys.) i 780 tys. w czasie wojny (wcześniej 1 mln 100 tys.). Przewidywano jednak, że w miarę poprawy sytuacji gospodar-czej państwa, stan wojska po 1960 r. może być zwiększony. Po raz pierwszy ustalono skład jednostek wydzielanych przez Polskę do ZSZ UW. Z wojsk lądowych wydzielono 10 dywizji ogólnowojskowych (4 dywizje pancerne, 4 zmechanizowane i 2 piechoty). Wojska lotnicze i obrony powietrznej przeznaczały większość swoich sił, które obejmowały 10 dywizji lotni-czych (7 dywizji lotnictwa myśliwskiego, 2 lotnictwa myśliwsko-bombowego i 1 lotnictwa bombowego). Marynarka wojenna wchodziła do Zjednoczonych Sił Zbrojnych w całości.

Pomimo podniesionych w analizie prawnej wcześniejszych zastrzeżeń co do zasadności okre-ślania podczas konsultacji całości składu bojowego Wojska Polskiego, w protokole dokonano

15 CAW, IV 501.1/B.778, k. 206–218, Memorandum w sprawie Układu Warszawskiego i planu rozwoju Sił Zbrojnych PRL, Sztab Generalny WP, Zarząd I, nr 001508/I, z 8 XI 1956 r.16 Ibidem, k. 199–202, Analiza strony prawnej dokumentu „Protokół uzgodnień do planu rozwoju SZ PRL na lata 1955–1965” oraz następnych protokołów wnoszących do niego zmiany, z 3 XI 1956 r.

225


jednak takich uzgodnień. Ustalono, że wojska lądowe będą miały w czasie pokoju 14 dywizji ogólnowojskowych (wcześniej 18), w tym: 4 dywizje pancerne, 5 dywizji zmechanizowanych, 4 dywizje piechoty i jedną dywizję powietrznodesantową. Spośród dywizji piechoty dwie miały być w znacznym stopniu skadrowane, co zmniejszało ogólną liczbę rozwiniętych dywizji do 12. W czasie wojny liczba dywizji ogólnowojskowych wzrastała do 18 (wcześniej 28), a ich skład miał obejmować 4 dywizje pancerne, 5 dywizji zmechanizowanych, 6 dywizji piechoty, 2 dywi-zje obrony wybrzeża i jedną dywizję powietrznodesantową. Dywizje obrony wybrzeża miały być rozwijane na podstawie istniejących w czasie pokoju 2 brygad obrony wybrzeża. Siły artylerii w czasie pokoju miały tworzyć: jedna dywizja artylerii, 2 brygady artylerii armat i 3 pułki arty-lerii przeciwpancernej. W okresie wojny zwiększano liczbę dywizji artylerii z 1 do 2, a istniejące pułki artylerii przeciwpancernej miały być podstawą formowania 3 brygad; tworzono też jeden pułk artylerii armat. W artylerii przeciwlotniczej ustalono utrzymywanie 2 dywizji i jednego pułki artylerii przeciwlotniczej. W czasie wojny przewidywano sformowanie dodatkowo jednej dywizji. Zmieniała się również liczba jednostek wojsk inżynieryjnych. W czasie pokoju prze-widywano utrzymanie tylko jednej brygady i 2 pułków saperów oraz 3 pułków pontonowych (wcześniej 3 brygady i jeden pułk saperów). Na czas wojny liczba brygad saperów wzrastała do 4; przewidywano też utworzenie jednej brygady pontonowej i pułku mostów składanych.

W wojskach lotniczych i obrony powietrznej zmniejszono liczbę dywizji lotniczych z 12 do 10. Ta ostatnia liczba obejmowała 7 dywizji lotnictwa myśliwskiego (5 dywizji w ra-mach systemu obrony powietrznej), 2 dywizje lotnictwa myśliwsko-bombowego i jedną lotnictwa bombowego. Stosownie do sugestii zawartych w „Memorandum”, w składzie ar-mii lotniczej wystawianej na czas wojny przewidziano 5 dywizji lotniczych. Zredukowano również liczbę dywizji artylerii przeciwlotniczej z 3 do 2, zwiększając jednocześnie liczbę pułków artylerii przeciwlotniczej z 6 do 7.

Marynarka wojenna zamiast wcześniejszych sześciu miała mieć trzy brygady okrętów (jedna brygada niszczycieli i okrętów patrolowych, jedna brygada okrętów podwodnych i jedna brygada kutrów torpedowych). Poza tym w jej składzie przewidywano: dywizję lotnictwa mieszanego, 4 dywizjony okrętów (2 dywizjony ścigaczy i 2 dywizjony trałow-ców), flotyllę desantową, pułk przeciwlotniczy i 11 baterii artylerii nadbrzeżnej (jedna bateria dział 152 mm, 8 baterii dział 130 mm i 2 baterie dział 100 mm). Na okres wojny formowano dodatkowo 4 dywizjony okrętów (3 dywizjony kutrów trałowych i 1 dywizjon kutrów patrolowych) oraz jeden pułk artylerii przeciwlotniczej17.

W tym samym okresie uzgodniono również dodatkowy protokół wynikający ze zobowią-zań sojuszniczych (Układ Warszawski). W protokole tym ustalono, że polski system obrony powietrznej kraju zostanie włączony do sytemu UW. W tym celu miał być opracowany plan współdziałania sił i środków obrony powietrznej Polski z siłami wojsk obrony po-wietrznej ZSRR. Potrzeby dotyczące uzbrojenia i zaopatrzenia materiałowego wojsk czasu pokoju przewidziano zaspokoić do 1960 r., a potrzeby na czas wojny – do 1965 r.18.

Poczynione uzgodnienia pozwoliły na podjęcie w marcu 1957 r. kolejnej uchwały rządu o redukcji Sił Zbrojnych PRL o 44,5 tys. żołnierzy19. W ślad za tym przyjęto „Plan zamierzeń

17 BUAD IPN, 02958/425, k. 159–165, Protokół konsultacji z delegacją MON PRL w sprawie składu bojowego i liczebności Sił Zbrojnych PRL, z 25 I 1957 r.18 Ibidem, k. 123–129, Protokół uzgodnień w sprawie rozwoju Sił Zbrojnych PRL wynikający z Układu Warszawskiego, z 25 I 1957 r.19 Mała kronika ludowego Wojska polskiego 1943-1973, Warszawa 1975 s. 326.

226


organizacyjnych na lata 1957–1958”. Plan ten zakładał w 1957 r. realizację takich przedsięwzięć, jak: rozformowanie ostatniego dowództwa korpusu pancernego, zredukowanie liczby dywizji piechoty z 8 do 4, rozwiązanie dwóch dywizji artylerii armat oraz utworzenie, na podstawie dywizji piechoty, jednej dywizji zmechanizowanej i jednej dywizji powietrznodesantowej20.

W marcu 1958 r. przeprowadzono następne rozmowy pomiędzy delegacją polskiego MON i Dowództwem ZSZ UW. Uzgodniono w nich zmniejszenie stanu liczebnego wojska okre-su pokoju z 230 tys. do 210 tys. żołnierzy, z zachowaniem poprzedniej liczebności wojska okresu wojny (780 tys. żołnierzy). Zmieniono również skład bojowy Wojska Polskiego na lata 1958–1965. W wojskach lądowych zwiększono liczbę dywizji ogólnowojskowych czasu pokoju z 14 do 15. Ta ostatnia liczba obejmowała 4 dywizje pancerne, 6 zmechanizowanych (w tym jedna skadrowana), 4 dywizje piechoty (wszystkie głęboko skadrowane) i jedną dywi-zję powietrznodesantową. Taka sama liczba dywizji miała być utrzymywana podczas wojny (wcześniej miano wystawić 18 dywizji, w tym 2 obrony wybrzeża, których w nowym składzie nie było). Tym samym po raz pierwszy zrównano liczbę dywizji czasu pokoju z liczbą dywizji okresu wojny, co wynikało z nowych standardów gotowości bojowej – jej uzyskanie miało następować w znacznie krótszym czasie. W artylerii utrzymano poprzedni skład bojowy czasu pokoju, ale na okres wojny zwiększono liczbę brygad artylerii armat z 2 do 3.

W wojskach lotniczych i obrony powietrznej liczba dywizji lotniczych zmniejszyła się z 10 do 4 (2 dywizje lotnictwa myśliwskiego i po jednej dywizji lotnictwa bombowego i myśliwsko-bombowego). Dywizje te na wypadek wojny wchodziły w skład armii lotniczej. W wojskach obrony powietrznej, w miejsce istniejących wcześniej 5 dywizji lotnictwa my-śliwskiego wprowadzono 11 samodzielnych pułków lotnictwa myśliwskiego. Na czas wojny miały być dodatkowo formowane 4 pułki lotnicze (na podstawie jednostek szkolnych wojsk lotniczych). Siły artylerii przeciwlotniczej miały obejmować 2 dywizje i 7 pułków.

W marynarce wojennej zwiększono liczbę brygad okrętów z 3 do 4 (brygada okrętów podwodnych, brygada kutrów torpedowych, brygada trałowców i brygada okrętów de-santowych). Brygada okrętów desantowych miała powstać w miejsce przewidzianej we wcześniejszych protokołach flotylli desantowej. Zmniejszyła się zaś liczba dywizjonów okrętów okresu pokoju z 4 do 3 (dywizjon niszczycieli, dywizjon okrętów zwalczania okrętów podwodnych i dywizjon trałowców rzecznych)21.

W tym samym czasie podpisano też kolejny protokół wynikający ze zobowiązań sojuszni-czych. Uznano w nim potrzebę umacniania jednolitego systemu obrony powietrznej państw UW, głównie przez zwiększenie możliwości polskich wojsk radiolokacyjnych. W związku z tym wojska te planowano wyposażyć w nowe stacje radiolokacyjne typu P-15 i P-30 oraz w radiowysokościomierze i radiolinie. Przewidywano też ewentualny zakup stacji radiolo-kacyjnych typu P-25 oraz modernizację stacji typu P-20 do standardu stacji P-25. Uznano też za niezbędne wprowadzenie do 1965 r. na uzbrojenie wojsk obrony powietrznej kraju przeciwlotniczych zestawów rakietowych typu S-75 Dźwina oraz nowych rakiet klasy po-wietrze-powietrze typu K-5M dla przechwytujących samolotów myśliwskich22.

W toku realizacji zapisanych w protokołach ustaleń w 1958 r. przeformowano kolejną dywizję piechoty na dywizję zmechanizowaną, zwiększając tym samym ich ogólną liczbę

20 CAW, 1520/102, k. 127–129, Zadania MON wykonane w 1957 r. i zamierzenia na 1958 r.21 BUAD IPN, 02958/425, k. 102–106, Protokół uzgodnień z delegacją MON PRL w sprawie zmian liczebności i składu bojowego Sił Zbrojnych PRL, z 26 III 1958 r.22 Ibidem, k. 110–113, Protokół uzgodnień w sprawie zmian w planie rozwoju Sił Zbrojnych PRL, z 26 III 1958 r.

227


do 6. Na podstawie istniejących dotychczas dwóch brygad obrony wybrzeża utworzono nową dywizję piechoty, która miała realizować te same zadania, co istniejące wcześniej brygady23. W wyniku tych zmian w składzie wojska było 15 dywizji ogólnowojskowych, w tym 4 dywizje pancerne, 6 dywizji zmechanizowanych, 4 dywizje piechoty (jedna z nich odgrywała rolę jednostki obrony wybrzeża) oraz jedna dywizja powietrznodesantowa.

Tabela 1Liczba żołnierzy i jednostek WP wg protokołów uzgodnień z lat 1955–1958

PROTOKÓŁSTYCZEŃ

1955PAŹDZIERNIK

1955CZERWIEC

1956STYCZEŃ

1957MARZEC

1958pokój wojna pokój wojna pokój wojna pokój wojna pokój wojna

Stan żołnierzy (w tys.)

370 1150 289 1150 270 1100 230 780 210 780

Dywizje ogólnowojskoweOgółem 22 31 20 30 18 28 14 18 15 15

DPanc 2 2 4 4 4 4 4 4 4 4DZ 8 8 5 5 5 5 5 5 6 6DP 12 18 10 19 8 17 4 6 4 4DOW - 3 1 2 1 2 - 2 - -DPD - - - - - - 1 1 1 1

Jednostki artyleriiDAP 2 2 2 2 1 2 1 2 1 1DAA - - - - 2 3 - - - -BA 3 4 3 4 2 - 2 2 2 3BAPpanc 3 3 - 2 - 3 - 3 - 3DAPlot 2 2 2 2 2 3 2 3 2 3

Jednostki lotnicze i artylerii OPLDLM 9 9 9 9 10 10 7 7 2 2DLSz 2 2 2 2 - - 2 2 1 1DLB 1 1 1 1 2 2 1 1 1 1plm - - - - - - - - 11 15DAPlot OPL 3 4 3 4 3 4 2 2 2 2

Źródło: BUAD IPN, 02958/425, k. 239–275, Protokół uzgodnień do planu rozwoju Sił Zbrojnych PRL na lata 1955–1960, z 5 I 1955 r.; k. 186–194, Protokół uzgodnień w sprawie zmian w planie rozwoju Sił Zbrojnych PRL przyjętym 5 I 1955 r., z 19 X 1955 r.; k. 181–184, Protokół uzgodnień w sprawie zmian w planie rozwoju Sił Zbrojnych PRL przyjętym 19 X 1955 r., z 3 VI 1956 r.; k. 159–165, Protokół konsul-tacji z delegacją MON PRL w sprawie składu bojowego i liczebności Sił Zbrojnych PRL, z 25 I 1957 r.; k. 102–106, Protokół uzgodnień z delegacją MON PRL w sprawie zmian liczebności i składu bojowego Sił Zbrojnych PRL, z 26 III 1958 r.

Przeprowadzone w latach 1955–1958 zmiany składu bojowego wojska spowodowały, że przy-jęty w 1953 r. plan mobilizacyjny ZPM-53 uległ całkowitej dezaktualizacji. W związku z tym w 1958 r. przygotowano nowy plan mobilizacyjny (PM-58), uwzględniający rezultaty poczy-nionych uzgodnień i związanych z nimi przekształceń w składzie sił zbrojnych. W planie tym przewidywano utworzenie na czas wojny dowództwa frontu, któremu bezpośrednio miały być podporządkowane następujące jednostki bojowe: dywizja powietrznodesantowa, dywizja arty-lerii przeciwlotniczej, 3 brygady artylerii i brygada artylerii przeciwpancernej, a także 2 brygady

23 CAW, 1547/73.82, k. 62–86, Rozkaz organizacyjny MON nr 0010/Org., z 2 X 1958 r.

228


saperów i brygada pontonowa. Z ogólnowojskowych związków operacyjnych w skład frontu wchodziły: 2 armie ogólnowojskowe, każda złożona z 2 dywizji pancernych, 2 dywizji zme-chanizowanych, dywizji piechoty, dywizji artylerii przeciwlotniczej, brygady artylerii, brygady artylerii przeciwpancernej i brygady saperów, a także jedna armia ogólnowojskowa złożona z 2 dywizji zmechanizowanych i 2 dywizji piechoty. Łączny skład trzech armii miał obejmować 4 dywizje pancerne, 6 dywizji zmechanizowanych i 4 dywizje piechoty. Po doliczeniu dywizji powietrznodesantowej dawało to łącznie 15 dywizji ogólnowojskowych, co było zgodne z za-pisami protokołu uzgodnień z marca 1958 r. W składzie frontu miał być również związek ope-racyjny wojsk lotniczych w postaci armii lotniczej tworzonej przez następujące siły: 2 dywizje lotnictwa myśliwskiego, dywizja lotnictwa myśliwsko-szturmowego i dywizja lotnictwa bom-bowego. W sumie wojska formowanego na czas wojny frontu miały liczyć 441 tys. żołnierzy. Znajdujące się w składzie wojsk lotniczych wojska obrony powietrznej obszaru kraju, włączone do sojuszniczego systemu obrony powietrznej, miały posiadać 3 dowództwa korpusów obrony powietrznej, którym podporządkowano 11 pułków lotnictwa myśliwskiego.

Oddzielną część wojsk operacyjnych stanowiły siły marynarki wojennej. Plan mobilizacyj-ny zakładał, że wystawi ona 3 brygady okrętów (brygadę okrętów wojennych rejonu głównej bazy, brygadę okrętów podwodnych i brygadę kutrów torpedowych). Zamiast przewidzianej w protokole brygady okrętów desantowych wystawiano flotyllę tych okrętów. Nie było też w planie brygady trałowców. Poza tym w składzie marynarki wojennej miały być 4 dywi-zjony okrętów (dywizjon niszczycieli, dywizjon ścigaczy, dywizjon trałowców i dywizjon kutrów trałowych), co też nie w pełni odpowiadało przyjętym uzgodnieniom24.

W 1959 r. przyjęto nowy plan zamierzeń organizacyjnych na lata 1959–1965. Zakładał on wyposażenie wojska w nowe rodzaje uzbrojenia i sprzętu technicznego oraz podniesienie go-towości mobilizacyjnej wojsk przez lepsze dostosowanie struktury organizacyjnej do potrzeb okresu wojny, a także sformowanie nowych zawiązków mobilizacyjnych umożliwiających szybkie utworzenie niezbędnych jednostek wojskowych. W planie założono, że do końca 1965 r. liczebność wojska wzrośnie do 251 tys. żołnierzy w czasie pokoju i 862 tys. na wypadek wojny. Jak widać, były to poziomy znacznie wyższe od tych, które zostały przyjęte w protokole uzgodnień z marca 1958 r.25.

Zgodnie z decyzją Komitetu Obrony Kraju z maja 1959 r. dokonano podziału sił zbrojnych na wojska operacyjne przeznaczone do działań w składzie ZSZ UW oraz wojska obrony te-rytorialnej kraju, co wiązało się z wydzieleniem w systemie bezpieczeństwa państwa dwóch podsystemów: zewnętrznego i wewnętrznego26. Jednostki operacyjne miały w czasie pokoju stopień ukompletowania na poziomie 45% potrzeb wojennych. Zakładano, że pełną gotowość bojową będą one mogły uzyskać w ciągu 3 dni od chwili ogłoszenia mobilizacji. Rzeczywisty skład bojowy wojsk operacyjnych nie odbiegał od tego, który przyjęto podczas uzgodnień; niewielkie różnice dotyczyły jednostek artylerii, wojsk chemicznych oraz marynarki wojennej.

W 1960 r. Wojsko Polskie miało już całkowicie inny skład bojowy niż w połowie lat 50. Ogólna liczba żołnierzy zmniejszyła się w tym czasie z 336 do 231 tys., tj. o 31%. Był to rezultat kolejnych redukcji i związanych z nimi przeobrażeń. Liczba dywizji

24 Ibidem, 1788/90/39, k. 4–73, Wykaz jednostek Wojska Polskiego na stopie wojennej wg PM-58, z 7 XII 1961 r.25 Ibidem, 1788/90/35, k. 1–2, Notatka służbowa w sprawie zobowiązań wynikających z uczestnictwa PRL w układzie państw-sygnatariuszy Paktu Warszawskiego, z 17 VI 1960 r.26 Ibidem, 1806/92/1, k. 11–13, Uchwała Komitetu Obrony Kraju nr 002/59, z 14 V 1959 r. w sprawie stanu organizacyjnego sił zbrojnych na wypadek wojny oraz ich rozwoju w latach 1959–1965.

229


ogólnowojskowych zmalała z 22 do 15, przy czym ich ogólna wartość bojowa była o wiele wyższa, gdyż znaczną ich większość stanowiły dywizje pancerne i zmechanizowane. Licz-ba jednostek artylerii okresu pokoju została również zmniejszona, ale na czas wojny miała być zwiększona w przybliżeniu do poziomu z 1955 r. Poważne zmiany nastąpiły w lot-nictwie i wojskach obrony powietrznej, gdzie ogólna liczba dywizji lotniczych zmalała z 12 do 4. Wynikało to głównie z reorganizacji struktury obrony powietrznej, polegającej na likwidacji większości dywizji lotniczych i wprowadzeniu na ich miejsce samodzielnych pułków lotnictwa myśliwskiego włączonych w skład korpusów obrony powietrznej27.

Tabela 2Faktyczny stan żołnierzy i jednostek WP w latach 1955–1960

LATA 1955 1956 1957 1958 1959 1960Stan żołnierzy (w tys.) 336 292 230 221 225 231

Dywizje ogólnowojskoweOgółem 22 19 16 14 15 15

DPanc - 4 4 4 4 4DZ 7 4 4 5 6 6DP 15 11 8 4 3 3DOW - - - - 1 1DPD - - - 1 1 1

Jednostki artyleriiDAP 2 2 1 1 1 1DAA - - 2 - - -BA 2 2 2 2 2 2BAPpanc 3 1 - - - -DAPlot 2 2 2 2 2 2

Jednostki lotnicze i artylerii OPLDLM 6 6 6 2 2 2DLSz 2 2 2 1 1 1DLB 1 1 1 1 1 1plm - - - 11 11 11DAPlot OPL 3 3 3 2 2 2

Źródło: CAW, 1545/73/58, k. 212–240, Rozkazy organizacyjne MON nr 0056/Org., nr 0058/Org., z 19 IX 1955 r.; 1545/73/59, k. 191, 243–253, Rozkazy organizacyjne MON nr 0057/Org. z 19 IX 1955 r., nr 0059/Org. z 21 IX 1955 r.; 1545/73/68, k. 70–94, Rozkaz organizacyjny MON nr 0026/Org., z 4 IX 1956 r.; k. 145–148, Rozkaz organizacyjny MON nr 0046/Org., z 18 X 1956 r.; 1545/73/74, k. 130–168, Rozkaz organizacyjny MON nr 0025/Org., z 2 IV 1957 r.; 1545/73/75, k. 108–111, Rozkaz organizacyjny MON nr 0048/Org., z 15 VI 1957 r.; 1545/73/82, k. 62–85, Rozkaz organizacyjny MON nr 0010/Org., z 2 X 1958 r.; 1788/90/42, k. 259, Grafik zmian w stanie osobowym Sil Zbrojnych PRL w latach 1955–1970.

Wprowadzone w latach 1955–1960 ustalenia, zapisane w protokołach dwustronnych uzgodnień, radykalnie zmieniały skład bojowy Wojska Polskiego. Początkowe próby na-rzucenia Polsce utrzymywania stosunkowo licznej armii, w wyniku nieustannych, uza-sadnianych trudnościami ekonomicznymi, zabiegów władz państwowych PRL, stopniowo

27 Ibidem, 1788/90/35, k. 4–13, Notatka służbowa w sprawie wykonania zobowiązań wynikających z uczestnictwa PRL w układzie państw-sygnatariuszy paktu warszawskiego, z 17 VI 1960 r.

230


ustępowały rozwiązaniom racjonalniejszym, uwzględniającym nie tylko potrzeby obronne ale też realne możliwości kraju. W rezultacie w miejsce armii licznej i stosunkowo słabo uzbrojonej – a taką było Wojsko Polskie w pierwszej połowie lat 50. – wprowadzono model sił zbrojnych mniejszych liczebnie, ale za to znacznie nowocześniejszych i przystosowa-nych do działań na atomowym pola walki. Zmiany te można uznać za rewolucyjne, gdyż w ich wyniku Wojsko Polskie zostało całkowicie zmotoryzowane – nasycone sprzętem pancernym i zmechanizowanym, co zbliżało je do standardów innych armii europejskich.

Jerzy Kajetanowicz

W odpowiedzi panu TomaszewskiemuW trakcie pisania książki poświęconej bitwie pod Zbarażem w 1649 r., a także po jej

wydrukowaniu zachęcałem na forach historycznych nie tylko do zapoznania się z nią, ale także do jej krytyki. Miałem jednak nadzieję, że będzie to krytyka konstruktywna, a więc taka, która nie tylko wytknie mi potknięcia, ale być może wniesie też do tematu nowe wartości. Spotkał mnie jednak zawód.

Mikołaj Tomaszewski w recenzji opublikowanej w „Przeglądzie Historyczno-Wojskowym” (2014, nr 3, s. 166–168) stwierdził, że wykorzystane przeze mnie źródła były znane (…) również autorom wcześniejszych prac (s. 166). Informacja ta nie do końca jest prawdziwa. To prawda, że większość źródeł przytaczają autorzy wcześniejszych opracowań, ale żadne-mu z nich nie był na przykład znany „Katafalk Rycerski Wielmożnemu Jego Mości Panu Mikołaiowi z Dambrowice Firleiowi Staroscicowi Trembowelskiemu, Rotmistrzowi I.K.M.”. Są też i takie, i to podstawowe dla tematu dokumenty, które co prawda zostały wspomnia-ne w literaturze, ale nie były wykorzystane w obszerniejszych pracach dotyczących obrony Zbaraża, np. „Potęga wszystka z Krymu, z Nahay, Białogrodźców, Oczakowców y Dobruczan” (Biblioteka Jagiellońska, rkps 90, k. 15) i „Zapłata Woyskom Jego Krolewskiey Mci y Rzptey na Comissiey Lubelskiey pro die Quanta Marty Anni MDCL. Podług Constitiey Sejmu Walnego Warszawskiego Roku MDCXXXX Dziewiątym Odprawionego złożona (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Akta Skarbowo-Wojskowe, dz. 86, nr 39). Warto też dodać, że dwa najnowsze opracowania na ten temat zostały ocenione negatywnie28. Dużo lepsze są obie prace przedwojenne29, ale ich autorzy nie znali m.in. planów umocnień. Autorzy wszystkich czterech wspomnianych opracowań nie znali też dokumentów, które wymieniłem wcześniej.

Stwierdzenie Tomaszewskiego, że: Rogowicz stara się w każdym rozdziale wykorzystać dużą liczbę niezwykle ciekawych źródeł narracyjnych, podstawowym jednak ich manka-mentem jest brak obiektywizmu (podkreśl. – M.R.), co doprowadza nieraz do pewnych przeinaczeń faktów (s. 166) nie zostało poparte choćby jednym przykładem, podobnie jak następna teza: Można zatem zarzucić autorowi brak krytycznego spojrzenia na niektóre źródła i uznanie ich jako bezsprzecznie prawdziwe (s. 166). W istocie nie we wszystkich

28 Praca Dariusza Andrzejczaka (Kampania zbaraska 1649 roku, Toruń 2012) doczekała się minirecenzji na por-talu historycznym (http://historia.org.pl/2012/12/23/kampania-zbaraska-roku-1649-dariusz-andrzejczyk-recenzja/ [27 X 2014]), a książką Kaspra Śledzińskiego (Zbaraż 1649, Warszawa 2005) została negatywnie oceniona na forum historycznym (http://www.historycy.org/index.php?showtopic=17614&st=0 [27 X 2014]).29 L. Kubala, Oblężenie Zbaraża i bitwa pod Zborowem, w: Szkice historyczne, Lwów 1880; L. Frąś, Obrona Zbaraża w r. 1649, Kraków 1932.

231


dokumentach zdołałem się doszukać nieścisłości, ale niejednokrotnie dokonałem w swej pracy krytyki wykorzystanych relacji, o czym można się przekonać zaglądając m.in. na strony 13 (przypis 19), 16 (przypis 39), 45 (przypis 10), 46 (przypis 21).

Chwilami mam wrażenie, że Tomaszewski czytał inną pracę. Zagadką jest dla mnie np. zwycięstwo (czyje?) pod Konstantynowem, które rzekomo opisałem w rozdziale I i (lub) II.

Następne zarzuty recenzenta sprowadzają się do tego, że nie opisałem klęsk wojsk ko-ronnych z 1648 r. nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami (s. 166), czyli zasad-niczo do tego, że pisałem na temat!30.

Oceniając rozdział trzeci, Tomaszewski stwierdził, że się pomyliłem przy szacowaniu sił polskich (s. 166), choć muszę przyznać, że tutaj, być może przypadkiem, ma racje. Ponie-waż to dość istotna kwestia, pozwolę sobie na dłuższy wywód. Otóż, szacując siłę wojsk polskich wraz z czeladzią, przyjąłem, za „Kroniką rymowaną wypadków politycznych w Polsce od r. 1648–1672” (Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, rkps 1275, k. 12’), liczbę 20 tys. jako stan wojska po odcięciu od obozu części czeladzi. Tymczasem może być tak, że ten szacunek jest poprawny jedynie w odniesieniu do czasu poprzedzają-cego to wydarzenie, co zauważyłem przyjrzawszy się ponownie dokumentom podającym liczby na ten temat. Otóż, pod Konstantynowem, tuż przed odwrotem armii Firleja, autor wspomnianej „Kroniki rymowanej...” (k. 12) szacuje siłę armii koronnej na maksimum 20 tys. W drodze pod Zbaraż lub na miejscu dołączył jeszcze Sieniawski z prywatnymi chorągwiami (oprócz dragańskiej) i może suplementami do swoich dwóch rot kwarcianych w sile 230–281 koni, Kochanowski z 250 piechurami, Wiśniowiecki z 3000 ludzi (z czela-dzią), a także Mikołaj Zaćwilichowski, zapewne z chorągwią swoją lub większą częścią cho-rągwi kozackiej Czaplickiego (94 lub 100 koni). Gdy doliczymy do tego kilkaset czeladzi Sieniawskiego, Kochanowskiego, Marka Sobieskiego i Zaćwilichowskiego, to otrzymamy w tych posiłkach ok. 4000 ludzi, co powiększyłoby armię regimentarzy do 24 000. Od tej liczby należy odliczyć jakieś 1000 uciekinierów spośród żołnierzy i co najmniej drugie tyle spośród luźnych, a także cztery odesłane chorągwie (395 koni) i odesłanych z nimi luźnych (może 200). Z odesłanych chorągwi dwie były dragańskie, które miały o wiele mniej cze-ladzi luźnej niż konnica. Gdy od mniej niż 24 000 odliczymy 2500–3000 ludzi, to liczeb-ność będzie wynosiła mniej niż 21 000–21 500 ludzi. Autor „Kroniki rymowanej...” (k. 12) stwierdził też, że z sił polskich wskutek zagonu tatarskiego 10 lipca ubyło 2000–3000 ludzi. Można zatem przyjąć, że siły polskie liczyły ok. 20 000 z czeladzią, przed zagarnięciem czę-ści czeladzi lub po jej zagarnięciu. Wydaje się, że obie wersje są równie uprawnione. Z kolei autor „Dyariusza żbaraskiego. Oblezenia 1649” (Biblioteka Jagiellońska, rkps 5, s. 861) określa ubytek czeladzi na 4000–6000 ludzi. Jeśli jest to bliższa prawdy liczba odciętej od obozu czeladzi, a 20 000 oznacza stan początkowy przed zagonem, to jest możliwe, że po nim siły polskie z czeladzią liczyły tylko 15 000 ludzi. Trudno jednak stwierdzić, która wersja jest bliższa prawdy. Kwestię tę spróbuję jeszcze zbadać w przyszłości.

Dziwią zarzuty recenzenta odnośnie do szacowania ślepych porcji: Myślę, że autor nie potrzeb-nie porównał ślepe porcje żołdu do czasów Batorego, Sobieskiego czy okresu hetmaństwa Hieronima

30 Zarzuty te zostały sformułowane następująco: Niestety, ale brakuje mi tu krótkiego przedstawienia tła wyda-rzeń z 1648 r. Próżno szukać w tych rozdziałach informacji o klęskach nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem czy Piławcami, a jak powszechnie wiadomo porażki te miały wpływ na późniejsze etapy wojny. Krótka, bo jednozdaniowa informacja o nich jest we wstępie. Ponieważ oblężenie Zbaraża było efektem wcześniejszych nieudolnych posunięć dowódców, uważam, że należało je przedstawić – red.

232


Lubomirskiego. Pokazują one co prawda częściowo problem, lecz w żaden sposób nie wyjaśniają go w odniesieniu do wydarzeń z roku 1649 (s. 166), zwłaszcza że nie ograniczyłem się tylko do tego, ale przede wszystkim odwołałem się do relacji Kochowskiego i innych dotyczących liczebności sił polskich pod Zbarażem (s. 55–56). Przywołanie liczebności ślepych porcji z innych czasów było konieczne, by dane liczbowe dotyczące 1649 r. przedstawić w odpowiednim świetle.

Nie jest prawdą, jakobym napisał, że regimentarz koronny przywiózł 122 880 porcji amu-nicji (s. 166), gdyż owszem wspomniałem, ale o takiej właśnie liczbie kul (s. 58). Niedo-kładnie też czytał Tomaszewski rozdziały IV i V, skoro stwierdził: Rogowicz słusznie zauwa-żył, że podawana przez Kochanowskiego liczba 80 tys. żołnierzy armii tatarskiej jest mocno zawyżona. Według jego ustaleń 60 tys. ludzi to najbardziej prawdopodobna liczba (s. 166). W istocie na tyle szacowałem armię tatarską przed wyruszeniem przeciw odsieczy królew-skiej, ale wcześniej na 70–75 tys. (s. 68). Jeżeli chodzi o zdanie: Wydaje się, że Rogowicz słusznie redukuje liczby znane z pamiętników i diariuszy z 300 tys. do ok. 80–100 tys. (s. 167), to domyślam się, że recenzentowi chodzi o moje szacunki sił kozackich. W rzeczywisto-ści określiłem liczebność wojska kozackiego na 200 tys., z czego około połowę do boju (s. 75–77). Liczba 80 tys. do boju to już efekt strat poniesionych w trakcie oblężenia.

Mikołaj Tomaszewski napisał: W szóstym rozdziale autor przedstawił analizę terenu. Tutaj czy-telnik znajdzie plany obozu i profile umocnień twierdzy zbaraskiej. Za cenne należy uznać liczne rysunki z dokładnymi wymiarami umocnień. Należy podkreślić, że takie informacje znajdują się w niewielu pracach (s. 167). W istocie rysunków z dokładnymi wymiarami umocnień nie ma w żadnej innej pracy poza moją. Co prawda gdański plan umocnień zbaraskich opublikował Stanisław Herbst (Trzy przyczynki do dziejów fortyfikacji XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1948, z. 3), a berliński – Stanisław Alexandrowicz (Plany obronnych obozów wojsk polskich pod Zbarażem i Zborowem z roku 1649, w: Fortyfikacja, t. 1, Warszawa–Kraków 1995) i Piotr Szlezynger (Przyczynek do obrony Zbaraża w 1649 roku, „Forteca” 1998, nr 3–4), ale w ich pracach nie znajdziemy rysunków z wymiarami umocnień. Co więcej, podali oni błędnie skalę planu berlińskiego (gdański jest bez skali), co wykazałem w swej pracy (s. 87, 185–187).

Recenzentowi nie podoba się konstrukcja rozdziału VII, w którym opisuję przebieg oblę-żenia. Niestety, jego stwierdzenia: Autor opisuje walki dzień po dniu, wzbogacając je ogromną liczbą cytatów. Sam pomysł takiego opisu może jest dobry, lecz bez wniosków i uwag oraz szer-szego spojrzenia na badaną problematykę nie da się w jasny sposób przedstawić tak długiego oblężenia. Należałoby się zastanowić, czy w ewentualnym kolejnym wydaniu nie lepiej byłoby przyjąć inną formę opisu oblężenia (s. 167) nie zawierają żadnej przydatnej treści. Zresztą trudno się temu dziwić, gdyż stwierdzenie, że rozdział siódmy pt. „Kalendarium obrony” (...) niemal w całości powstał na podstawie pracy pt. „Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu »Ogniem i Mieczem« 1648–1651” (Warszawa 1999) nie ma nic wspólnego z rzeczywistością. W podanej pracy znajdują się bowiem zaledwie dwa diariusze oblężenia, a pisząc rozdział VII, korzystałem z wielu innych dokumentów, w tym z dwóch innych diariuszy, z których najważniejszy to „Diariusz rzeczy w Woysku naszym ad Decima octava Juny” (Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossoliń-skich, rkps II 9538). Niezauważone przez Tomaszewskiego wnioski i uwagi na temat walk zbaraskich i kontekstu wydarzeń przedstawiłem w rozdziale VIII na s. 149–152.

Zdumiewa stwierdzenie recenzenta: Z przykrością muszę również stwierdzić, że w rozdziale ósmym Marek Rogowicz postawił tezę o zwycięstwie wojsk polskich, ale nie wyjaśnił co przez to rozumie (s. 167), gdyż w rozdziale VIII w żaden sposób nic takiego nie zasugerowałem,

233


przeciwnie, na s. 152 napisałem, że chan zmęczony już walkami zbaraskimi, widząc moż-liwość powtórki, zdecydował się na przyjęcie propozycji rokowań. Po uzyskaniu zgody na wszystkie swe postulaty zmusił też do ugody Kozaków, którzy bez pomocy tatarskiej nie mogli już zagrozić wojskom polskim, a następnie plądrując bezlitośnie okolicę ruszył do domu.

Zagadkowo brzmią tezy Tomaszewskiego na temat oceny księcia Wiśniowieckiego: Ro-gowicz, podobnie jak autorzy wielu innych prac poświęconych wojnom kozackim, nie ukrywa swojego uwielbienia dla Jeremiego Wiśniowieckiego, wychwalając jego zasługi na polu bitwy. Niewątpliwie miał on duże zdolności strategiczne, ale nie był też bez winy. Co więcej, w pracy zabrakło choćby próby obiektywnego spojrzenia na wojewodę ruskiego (s. 168). Szkoda, że recen-zent nie wyjaśnił, o jakie winy mu chodzi i dlaczego moje spojrzenie było niby nieobiektywne.

O tym, że recenzent czytał moją książkę bardzo nieuważnie świadczy stwierdzenie: źle się stało, że autor nie wspomniał m.in. o Mikołaju Skrzetuskim, któremu udało się wydostać z obo-zu i poinformować o sytuacji Jana Kazimierza (s. 168), gdyż wspomniałem o tym na s. 134.

Opinia Tomaszewskiego, że recenzowana praca (...) nie wnosi do dotychczasowych usta-leń nic nowego (s. 168) świadczy jedynie o tym, że nie zna on literatury tematu. Nowością jest choćby ustalenie składu sił polskich czy pokazanie przebiegu umocnień, na co zresztą zwrócił uwagę sam recenzent. Tomaszewski nie przytacza także ani jednego przykładu licznych niejasności i pomyłek (s. 168), które rzekomo dostrzegł w mojej książce. Szkoda, gdyż mogłyby one być cennym wkładem do badań (recenzowana praca jest moim debiu-tem książkowym i rezultatem badań, które kontynuuję).

Reasumując, Mikołaj Tomaszewski nie tylko nie zna stanu badań poprzedzających wydanie mojej pracy, źródeł dotyczących tematu, ale co więcej – nawet niezbyt dokła-danie przeczytał recenzowany przez siebie tekst. W konsekwencji jego recenzja zamiast przyczynić się do poprawy jakości badań na temat bitwy pod Zbarażem, obnażyła tylko niedostatki wiedzy samego recenzenta.

Marek Rogowicz

Sprostowanie

W tekście autorstwa Krzysztofa Henryka Dróżdż pt. Kulisy walk o Westerplatte w korespon-dencji szwedzkiego historyka („Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2014, nr 3, s. 208–228) z przy-czyn technicznych na s. 214 został opuszczony przypis (nr 38) do zdania: „Dlatego właśnie rzeczony dokument nie ma oznaczenia Anlage (załącznik) i kolejnego numeru porządkowego”.

Treść przypisu 38: „W dotychczas publikowanym tłumaczeniu radiodepeszy figuruje fragment nie wciągać do rejestru (nichts ins Reg. eintragen). Tymczasem w liście Stjernfel-ta (również posiadającego kopię tego dokumentu) do Żebrowskiego z 16 XII 2003 r. pada sugestia, iż w oryginalnym tekście dokumentu właściwym sformułowaniem winno być nie jest wciągnięta do rejestru (nichts in Reg. eingetragene ist). Tekst radiodepeszy zob. s. 7”.

Za powstały błąd autora tekstu i czytelników przepraszamy.Redakcja

234

SPRAWOZDANIA

Militaria w edukacji historycznej. Konferencja naukowa w Rozewiu

W dniach 25–26 września 2014 r. w Rozewiu odbyła Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. „Militaria w edukacji historycznej”. Zorganizował ją Instytut Historii Wydziału Nauk Hu-manistycznych i Społecznych Akademii Marynarki Wojennej im. Bohaterów Westerplatte w Gdyni, w ramach projektu badawczego „Inwentaryzacja zabytków militarnych na Pomorzu (XIX–XX wiek), a także ich wykorzystanie w działalności dydaktyczno-wychowawczej oraz turystyczno-krajoznawczej”, finansowanego z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Celem konferencji było wywołanie interdyscyplinarnej dyskusji na temat roli historii militar-nej w szeroko rozumianej edukacji historycznej. Wzięli w niej udział naukowcy zajmujący się historią, prawem morza i teorią rozwoju sił morskich, bezpieczeństwem wewnętrznym i międzynarodowym oraz praktycy z Muzeum II Wojny Światowej i Muzeum Wojsk Lądo-wych, a także młodzież szkolna (70 licealistów, w tym 30 z tzw. klas wojskowych).

Organizatorzy zrezygnowali z wygłaszania na konferencji referatów na rzecz dyskusji problemowej. Podstawą rzeczonej dyskusji były przygotowane wcześniej teksty i wydru-kowane w 2-tomowym wydawnictwie pt. Militaria w edukacji historycznej (t. 1, O uży-teczności wiedzy wojskowej, t. 2, Przeszłości nie można zrekonstruować…). Uczestnicy konferencji otrzymali materiały 2 tygodnie przed rozpoczęciem obrad.

Pierwszego dnia podczas obrad plenarnych tezy do dyskusji wygłosili: prof. dr hab. Ma-rian Mroczko z Akademii Marynarki Wojennej („Pomorze w polskiej myśli politycznej przełomu XIX i XX wieku”); prof. dr hab. Karol Olejnik z Uniwersytetu im. Adama Mic-kiewicza („Historia i historycy wojskowości wobec współczesnych wyzwań dydaktycz-nych i badawczych”); prof. dr hab. Andrzej Makowski z Akademii Marynarki Wojennej („Czy można mówić o edukacyjnych wartościach wojen?”); prof. dr hab. Danuta Kisiele-wicz z Uniwersytetu Opolskiego („Obozy jenieckie i koncentracyjne – jak edukować, by zachować powagę miejsca i rzetelność przekazu historycznego?”); prof. dr hab. Waldemar Rezmer z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika („O nowych formach i możliwościach kształ-cenia – o wojsku i dla wojska”); prof. dr hab. Adam Suchoński z Uniwersytetu Opolskiego („O militariach I wojny światowej na kartach wybranych zagranicznych podręczników do nauczania historii”). Żywa reakcja młodzieży na wystąpienia profesorów świadczyła o tym, że historia może być interesująca, pod warunkiem, że prowokuje do myślenia, że nie jest to kalendarium wydarzeń, ale refleksja, w której zawarte jest pytanie o przyczyny i następstwa wydarzenia historycznego.

Po sesji plenarnej uczestnicy konferencji m.in. zwiedzili Muzeum Latarnictwa Mor-skiego w Rozewiu, będące filią Centralnego Muzeum Morskiego. Po południu w trzech zespołach problemowych dyskutowano: o obecnym stanie historii jako nauki i wynika-jących z tego wnioskach; o edukacji historycznej i wojskowej; o militariach w turystyce historycznej oraz o rekonstrukcjach historycznych.

Dyskusja w każdym zespole, co należy podkreślić, była wielowątkowa. Oprócz przykła-dów pozytywnych wskazano wiele zjawisk niepożądanych zarówno dla historii jako nauki, jak i środowiska z nią związanego. Uczestnicy konferencji zgodnie stwierdzili, że część

SPRAWOZDANIA

235

SPRAWOZDANIA

tych zagrożeń jest pochodną zmian społeczno-politycznych w kraju, ale wskazali również i takie, które spowodowała tzw. polityka historyczna. Z pewną nostalgią wspominano cza-sy, kiedy to o możliwość studiowania historii ubiegało się tak dużo młodzieży, że trzeba było organizować egzaminy, nawet dwustopniowe. Winą za to, że obecnie dramatycznie spadła liczba studentów tego kierunku obarczono m.in. nauczycieli akademickich, którzy zaniechali dobrych praktyk swoich mistrzów, którzy przez lata budowali uniwersytecką pozycję historii. Dyskutanci wskazali, że również Polskie Towarzystwo Historyczne nie wywiązuje się ze swoich zadań. Z przykrością stwierdzili, że podczas tegorocznego Po-wszechnego Zjazdu Historyków w Szczecinie nie rozmawiano o obecnym stanie historii, przyczynach zapaści i poszukiwaniu dróg wyjścia. Przeciwnie, podczas oficjalnych wy-stąpień otwierających Zjazd zapewniano, że historia ma się znakomicie.

Wiele uwagi poświęcono rekonstrukcjom historycznym. Doceniając ich znaczenie w po-szerzaniu wiedzy, zwracano uwagę, że w dobie powszechnej komercjalizacji wszystko je-steśmy w stanie odrzeć z ludzkich uczuć i sprzedać. Powstaje zatem pytanie o granice, których rekonstruktorzy wydarzeń historycznych nie powinni przekroczyć w odtwórstwie. Czy należy po latach odtwarzać wydarzenia traumatyczne, np. rzezie na Wołyniu? Czym kierują się rekonstruktorzy formacji niemieckich, w tym SS? Jest bardzo prawdopodobne, że ubranych w mundury z odznakami formacji zbrodniczych (w tym SS) przyciąga bar-dziej ideologia niż faktyczne odtwórstwo. A jak w takim razie podejść do wcielających się w żołnierzy WP? Ktoś powie, że to zaledwie margines, ale nie można go nie dostrzegać lub zbywać milczeniem.

Uczestnicy konferencji zgodzili się, że rekonstrukcja i nauka historyczna mają wiele cech wspólnych. Odtwarzanie żywej historii jest procesem wielowątkowym i wielopozio-mowym. źródłem wiedzy dla rekonstruktorów powinny być wyniki badań historyków, a także możliwość skorzystania z badań nauk pokrewnych, np. archeologii. Dyskutanci podkreślili, że odtwórstwo jest ważnym elementem tzw. turystyki historycznej, stawia-nym niemal na równi m.in. z muzeami, skansenami czy stanowiskami archeologicznymi. Inną formą poznawania historii, rozwijaną zwłaszcza przez samorządy lokalne, są ścieżki edukacyjne, które prezentują wybrane elementy historii regionalnej, w tym militarnej.

Dyskutanci zwrócili również uwagę na obecność historii w tzw. nowych mediach, tj. w Internecie i grach komputerowych. Podkreślili zgodnie, że odtwórcy, moderatorzy stron i portali internetowych, twórcy historycznych szlaków turystycznych muszą być odpo-wiednio przygotowani pod względem merytorycznym, metodologicznym i warsztatowym. Troska o staranne wykształcenie młodych historyków powinna być nadrzędnym celem kadry naukowo-dydaktycznej polskich uczelni.

Następnego dnia (26 września) uczestnicy konferencji odbyli podróż historycznomor-ską okrętem Marynarki Wojennej RP. Celem rejsu było obejrzenie fortyfikacji nadbrzeż-nych od strony morza oraz poznanie wybranych elementów tradycji morskich i życia okrętowego. W rejonie zatopienia ORP „Gryf ” uczestnicy podróży wysłuchali informacji o tym polskim stawiaczu min i jego udziale w polsko-niemieckich walkach we wrześniu 1939 r. Następnie, w hołdzie wszystkim tym, którzy zginęli na morzu, zgodnie z ceremo-niałem morskim został spuszczony na wodę wieniec.

Z uczestnikami konferencji spotkał się dowódca Centrum Operacji Morskich wicead-mirał dr Stanisław Zarychta. Poinformował ich o zmianach organizacyjnych w polskiej Marynarce Wojennej, zadaniach i nowych okrętach.

236

SPRAWOZDANIA

Jak zostało wcześniej napisane, materiały konferencji zostały już wydrukowane. Or-ganizatorzy konferencji zaplanowali jednak wydanie suplementu, w którym zostaną za-mieszczone zapisy: sesji planarnej, dyskusji w zespołach problemowych oraz spotkania z dowódcą Centrum Operacji Morskich.

Andrzej Drzewiecki

Początki czynu niepodległościowego na ziemi przemyskiej w 1914 r. Sesja naukowa w Przemyślu

W dniu 7 listopada 2014 r. z okazji 20-lecia Jednostki Strzeleckiej 2009 im. gen. bryg. An-drzeja Galicy przy II Liceum Ogólnokształcącym im. prof. Kazimiera Morawskiego w Przemy-ślu odbyła się sesja naukowa nt. „Geneza polskiego czynu niepodległościowego na terenie zie-mi przemyskiej w 1914 r.”. Jej organizatorem było Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu.

Sesję prowadził i referat wprowadzający wygłosił mgr Lucjan Fac z przemyskiego TPN. Następ-nie prof. dr hab. Andrzej Olejko z Uniwersytetu Rzeszowskiego wygłosił referat nt. „Ruch mło-dzieżowy w Galicji w początkach XX wieku, czyli rzecz o generacji »śniącej o szabli«”. Omówił on sytuację społeczno-polityczną w Galicji w pierwszej dekadzie XX w., skutki ustawy o stowarzysze-niach oraz rozporządzenia ministra obrony krajowej z 1909 r. o popieraniu związków strzeleckich (Schützen-Verein), o narodzinach w Galicji ruchu strzeleckiego (powstanie Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich), skautingu oraz Drużyn Bartoszowych i Drużyn Sokolich.

Doktor Zbigniew Moszumański z Wojskowego Biura Badań Historycznych Wojskowego Centrum Edukacji Obywatelskiej, wykorzystując kwerendę w Rosyjskim Państwowym Ar-chiwum Wojskowym w Moskwie oraz w Archiwum Państwowym w Przemyślu, przedstawił dzieje XXV Polskiej Drużyny Strzeleckiej. Zapoznał uczestników konferencji z historią Pol-skiego Związku Wojskowego i Armii Polskiej, tajnymi organizacjami, które były poprzednicz-kami Polskich Drużyn Strzeleckich. Wspomniał też o Oddziale Ćwiczebnym im. Dezyderego Chłapowskiego w Przemyślu – organizacji, która zapoczątkowała skauting w tym mieście.

Doktor Tomasz Pudłocki z Uniwersytetu Jagiellońskiego omówił losy Eugeniusza Złot-nickiego (1876–1940), przemyskiego działacza niepodległościowego i społecznego, absol-wenta kursów tzw. gimnastyki szwedzkiej w Zagrzebiu i Lwowie. W Przemyślu uczył on gimnastyki w seminariach nauczycielskich i gimnazjach, współdziałał w organizowaniu przemyskich sokolich drużyn skautowych. Przez wiele lat (1900–1915, 1922–1925) pełnił funkcję naczelnika gniazda sokolego w Przemyślu.

Zbigniew Moszumański

Historia i współczesność Służby Uzbrojenia i Elektroniki. Seminarium naukowe w Bydgoszczy

Z okazji Święta Służby Uzbrojenia i Elektroniki 13 listopada 2014 r. w Bydgoszczy od-było się seminarium naukowe poświęcone temu rodzajowi służby. Wystąpienia dotyczyły aktualnych problemów służby oraz dziejów Służby Uzbrojenia i Elektroniki.

237

SPRAWOZDANIA

Szef Służby Uzbrojenia i Elektroniki Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych (SUiE IW-spSZ) płk Zenon Zakrzewski otworzył seminarium i wygłosił wykład inauguracyjny nt.:

„Rola i zadania Służby Uzbrojenia i Elektroniki”. Przesłanie do uczestników seminarium skierował szef IWspSZ gen. broni Edward Gruszka. W pierwszej części seminarium re-feraty wygłosili: szef Zarządu Planowania Logistyki Sztabu Generalnego WP gen. bryg. Dariusz Łukowski (rola i zadania Służby Uzbrojenia i Elektroniki w systemie zabezpiecze-nia technicznego Sił Zbrojnych RP), szef logistyki IWspSZ płk mgr inż. Jerzy Jastrzębski (rola Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych w systemie zabezpieczenia logistycznego Sił Zbrojnych RP), zastępca dyrektora Instytutu Techniki Uzbrojenia (ITU) Wydziału Me-chatroniki i Lotnictwa Wojskowej Akademii Technicznej płk rez. dr hab. inż. Ryszard Woźniak (rozwój broni strzeleckiej w świetle prac naukowo-badawczych w ITU) oraz dyrektor Wojskowego Instytutu Technicznego Uzbrojenia (WITU) płk dr inż. Jacek Bor-kowski (rola i zadania WITU w rozwoju i zabezpieczeniu Sił Zbrojnych RP).

W części poświęconej dziejom Służby Uzbrojenia i Elektroniki płk mgr inż. Andrzej Gibasiewicz z Szefostwa SUiE IWspSZ wygłosił referat nt. „Powstanie i rozwój Służby Uzbrojenia i Elektroniki – rys historyczny”. Przedstawił on wybrane problemy organizacji tej służby w rozwoju historycznym, kolejnych szefów oraz szkolenie specjalistów.

Doktor Zbigniew Moszumański z Wojskowego Biura Badań Historycznych Wojskowego Centrum Edukacji Obywatelskiej omówił zagadnienia związane z początkami tworzenia się Służby Uzbrojenia w latach 1918–1919. Zwrócił on uwagę, że centralne organa tej służby powstały nieco później niż terenowe, zwłaszcza w czasie walk o Lwów i Przemyśl. Podkreślił też wysiłek i sprawność działania jej kadry w celu zaopatrzenia wojsk w broń i amunicję. Należy podkreślić, iż pod koniec 1919 r. Wojsko Polskie dysponowało już 2415 działami różnego rodzaju i kalibru.

Na zakończenie seminarium ppłk rez. dr Krzysztof M. Gaj przedstawił wybrane zagad-nienia zaopatrywania w amunicję w piechocie i w wojskach pancernych. Omówił m.in. obliczanie wielkości jednostki ognia, prognozowanie zużycia amunicji, zaopatrywanie w amunicję, a także problemy z jej załadunkiem i transportem.

Zbigniew Moszumański

Kompetencje społeczne w dowodzeniu i kierowaniu Siłami Zbrojnymi RP. Konferencja naukowa w Warszawie

Dnia 18 listopada 2014 r. w Centrum Konferencyjnym Wojska Polskiego w Warszawie odbyła się zorganizowana przez Departament Wychowania i Promocji Obronności MON oraz Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej konferencja naukowa nt. „Kompetencje społeczne w dowodzeniu i kierowaniu Siłami Zbrojnymi RP”. Celem konferencji było poka-zanie roli kompetencji społecznych w procesie dowodzenia i kierowania zespołami ludzkimi, omówienie wniosków z badań empirycznych Wojskowego Biura Badań Społecznych WCEO dotyczących wykorzystania kompetencji społecznych przez dowódców różnych szczebli oraz refleksji nad metodami nabywania i kształcenia kompetencji społecznych w Wojsku Polskim.

238

SPRAWOZDANIA

W konferencji wzięli udział m.in.: podsekretarz stanu w Ministerstwie Obrony Naro-dowej Maciej Jankowski, radca Ministra Obrony Narodowej Beata Biały, dyrektor Depar-tamentu Wychowania i Promocji Obronności MON płk Jerzy Gutowski, przedstawiciele dowództw: Generalnego i Operacyjnego Rodzajów SZ oraz Dowództwa Garnizonu War-szawa, dowódcy jednostek wojskowych i szefowie wojewódzkich sztabów wojskowych, dyrektorzy instytucji wojskowych, słuchacze i kadra uczelni wojskowy oraz przedstawi-ciele środowisk naukowych.

Konferencję otworzył podsekretarz stanu w MON Maciej Jankowski. W swoim wystą-pieniu zwrócił uwagę, iż dowodzenie we współczesnych siłach zbrojnych wymaga przy-gotowania zarówno w zakresie kompetencji planistycznych, w tym zwłaszcza szacowania ryzyka, projektowania procesów, znajomości inżynierii pola walki, nowoczesnych tech-nologii, kontekstu formalno-prawnego realizowanej działalności, jak i szeroko rozumia-nych kompetencji społecznych. Minister podkreślił, że nowoczesny dowódca musi umieć stworzyć efektywny system komunikacji, powinien on również diagnozować kompetencje swoich podkomendnych, wykorzystywać ich atuty i zdolności, a także analizować sytuację pod względem zagrożeń związanych z relacjami międzyludzkimi i zapobiegać konfliktom na tym tle. Umiejętność wykorzystania kompetencji społecznych ma szczególne znaczenie podczas wykonywania zadań o wysokim poziomie niepewności, podczas misji poza gra-nicami kraju, w środowisku międzykulturowym, w sytuacji zagrożenia terrorystycznego czy udziału w konfliktach asymetrycznych.

Konferencja została podzielona na trzy panele tematyczne. W pierwszym z nich pre-legenci przedstawili teoretyczne podstawy rozumienia kompetencji społecznych. Dok-tor Katarzyna Martowska (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie) przedstawiła ogólny teoretyczny model uwarunkowań kompetencji społecznych oraz me-todologię badań nad tym zagadnieniem. Magdalena Trzepiota (Szkoła Wyższa Psycholo-gii Społecznej w Sopocie) opisała proces diagnozowania kompetencji społecznych kadry zarządzającej w biznesie i możliwości wykorzystania tego procesu w wojsku i służbach mundurowych. Dyrektor Wojskowego Centrum Edukacji Obywatelskiej prof. nadzw. dr hab. Aleksandra Skrabacz wygłosiła referat nt. „Powinności żołnierskie w perspektywie historycznej”, w którym odwołując się przede wszystkim do spuścizny wybitnych pol-skich teoretyków wojskowości dwudziestolecia międzywojennego, omówiła historyczny kontekst pojęcia kompetencji społecznych. Pułkownik dr hab. Tomasz Smal (profesor Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu) przedstawił zakres kształto-wania kompetencji społecznych i dowódczych podczas kształcenia kandydatów na ofice-rów w Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu.

Drugi panel był poświęcony wynikom badań empirycznych prowadzonych w Wojskowym Centrum Edukacji Obywatelskiej przez Wojskowe Biuro Badań Społecznych. Celem tych badań jest opracowanie katalogu kompetencji społecznych szczególnie ważnych w realizacji zadań służbowych kadry dowódczej WP. Major Grzegorz Predel (WCEO WBBS) przed-stawił wzorce wykorzystania kompetencji społecznych, a Joanna Łatacz (WCEO WBBS) – metody nabywania i doskonalenia kompetencji społecznych przez kadrę dowódczą. Albert Nowak (WCEO) omówił dorobek i doświadczenia Wojskowego Centrum Edukacji Obywa-telskiej w kształtowaniu kompetencji społecznych żołnierzy Wojska Polskiego.

W ostatnim panelu przedstawiciele uczelni wojskowych oraz centrów kształcenia po-dzielili się swoimi doświadczeniami w kształtowaniu kompetencji społecznych. Major

239

SPRAWOZDANIA

dr inż. Waldemar Łydka (Akademia Obrony Narodowej) przedstawił dysfunkcje w dosko-naleniu kompetencji przywódczych oficerów. Doktor Wincenty Karawajczyk (Akademia Marynarki Wojennej) omówił wybrane metody kształtowania kompetencji społecznych u kandydatów na dowódców wojskowych, a dr Małgorzata Kaszyńska (Centrum Szko-lenia Marynarki Wojennej) – specyfikę, uwarunkowania i rezultaty kształtowania kom-petencji społecznych wśród kandydatów na podoficerów. Kapitan mgr Dariusz Bogusz (Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych) przedstawił wyniki badania zależność między inteligencją społeczną żołnierzy a ich pozycją w grupie zadaniowej (pododdziale).

Niewątpliwą wartością konferencji było połączenie doświadczeń historycznych ze współczesną refleksją nad kompetencjami społecznymi w procesie dowodzenia. Uczest-nicy konferencji zwrócili uwagę, że wysokie kompetencje społeczne dowódców, zwłaszcza trudne do zmierzenia tzw. kompetencje miękkie, mają wpływ na zaangażowanie żołnie-rzy w proces szkolenia i wykonywania zadań służbowych, stan morale i przestrzeganie dyscypliny. Podkreślili, że prawidłowość ta znana jest od dawna, ale wówczas nie było możliwości systematycznej, naukowej analizy. Słusznie zauważyła prof. nadzw. dr hab. Aleksandra Skrabacz, iż niegdyś pisano o autorytecie dowódcy czy jego osobowości. Po-pularne było przekonanie, że dowódcą trzeba się urodzić, zalecano również doskonalenie zdolności przywódczych przez naśladowanie wyróżniających się przełożonych czy wybit-nych postaci historycznych. Dziś przeważa pogląd, że kompetencje społeczne tak istotne w dowodzeniu i kierowaniu wojskiem są zespołem cech, które można i należy kształtować w procesie szkolenia wojskowego, który to proces powinien być poddawany systematycz-nej ewaluacji. Nabywanie cech przywódczych wymaga jednoczesnego oddziaływania za pomocą formalnych i nieformalnych form kształcenia.

Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej zamierza wydać w roku 2015 publika-cję poświęconą problematyce diagnozowania i kształtowania kompetencji społecznych w Wojsku Polskim. Planuje również zorganizowanie kolejnej konferencji na temat kom-petencji społecznych, poświęconej przywództwu wojskowemu.

Marcin Sińczuch

240

Noty o autorachRAFAŁ KOWALCZYK – historyk, doktor habilitowany, profesor Uniwersytetu ŁódzkiegoJAN PAWEŁ WIŚNIEWSKI – historyk, doktor, wykładowca w Collegium Marianum

w PelplinieJOANNA ZAGDAŃSKA – doktor nauk o kulturze fizycznej, pracownik naukowo-dydak-

tyczny Akademii Wychowania Fizycznego w WarszawieKRZYSZTOF FUDALEJ – historyk wojskowości, pracownik Wojskowego Biura Badań

Historycznych Wojskowego Centrum Edukacji ObywatelskiejJAROSŁAW PAŁKA – historyk, doktorJACEK MILIŃKI – historyk wojskowościDAMIAN KOSIŃSKI – historykGRZEGORZ JASIŃSKI – historyk wojskowości, doktor, kierownik Wojskowego Biura

Badań Historycznych Wojskowego Centrum Edukacji Obywatelskiej, redaktor naczelny „Przeglądu Historyczno-Wojskowego”

STANISŁAW JACZYŃSKI – historyk, politolog, doktor habilitowany, profesor Uniwer-sytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach

MARCIN BIAŁAS – historyk, pracownik Centralnej Biblioteki WojskowejALEKSANDER SMOLIŃSKI – historyk wojskowości, doktor habilitowany, profesor Uni-

wersytetu Mikołaja Kopernika w ToruniuGRZEGORZ KULKA – historyk, doktor, adiunkt w Zakładzie Historii Powszechnej i Pol-

ski XIX i XX w. Uniwersytetu WrocławskiegoIZABELA JANKOWSKA – doktor, pracownik naukowy Wydziału Nauk Historycznych

i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, analityk strategiczny Ko-mendanta Głównego Policji

DAGMARA ŁYCZAK – absolwenta Wydziału Historyczno-Filozoficznego Uniwersytetu Łódzkiego

MACIEJ ŁYCZAK – oficer WP, absolwent Wojskowej Akademii Technicznej, doktorant Akademii Obrony Narodowej

JERZY KAJETANOWICZ – pułkownik rezerwy, doktor habilitowany, profesor Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie

MAREK ROGOWICZ – student Politechniki Gdańskiej, miłośnik historiiANDRZEJ DRZEWIECKI – historyk, doktor, prodziekan ds. nauki Wydziału Nauk Hu-

manistycznych i Społecznych Akademii Marynarki WojennejZBIGNIEW MOSZUMAŃSKI – historyk wojskowości, doktor, pracownik Wojskowego

Biura Badań Historycznych Wojskowego Centrum Edukacji ObywatelskiejMARCIN SIŃCZUCH – socjolog, doktor, kierownik Wojskowego Biura Badań Społecz-

nych Wojskowego Centrum Edukacji Obywatelskiej

2014

4 250

Raport niemieckiego Inspektora z wizyty w ZSRR w 1930 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy“...

Documents

Transcript of Raport niemieckiego Inspektora z wizyty w ZSRR w 1930 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy“...