Batı ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar Sempozyumu

Panaztepe Kazılarından Ele Geçen Yontmataş Buluntularının Teknolojik ve Tipolojik

İncelemeleri

The Technological and Typological Analysis of the Chipped Stone Artefacts from Panaztepe

Excavations

Hacettepe Üniversitesi Arkeoloji Bölümü

10. Kuruluş Yılı Etkinliği

Dr.NeyirKOLANKAYA–BOSTANCI Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü

adres 06800, Beytepe, Ankara. e–posta neyir@hacettepe.edu.tr

Panaztepe’de gerçekleştirilen kazılarda Orta Tunç Çağı’na tarihlendirilen 86 adet yontmataş

buluntu ele geçmiştir. Çört, çakmaktaşı, obsidyen ve kaya kristali buluntular üzerinde yapılan

teknolojik ve tipolojik incelemeler sonucunda Panaztepe yontmataş endüstrisinin, basit bir teknoloji

ile gerçekleştirilen merkezi ve özelleşmiş olmayan bir endüstri olduğu sonucuna varılmıştır. Ayrıca

yontmataş endüstrisinin komşu bölgeler ile yapılan karşılaştırmaları sonucunda bu buluntuların Batı,

Kuzeybatı ve İçbatı Anadolu ile Kıta Yunanistan’daki çağdaş buluntu yerlerinden ele geçen örneklerle

benzerlik gösterdiği saptanmıştır. Yapılan bu çalışma sonucunda, Orta Tunç Çağı’nda hem Ege, hem

de Anadolu’da yontmataş endüstrilerindeki gerileme Panaztepe’de de saptanmıştır.

In the excavations which have been carried out in Panaztepe, 86 chipped stone artefacts dated

to Middle Bronze Age had been found. As a result of the technological and typological analysis

of these chert, flint, obsidian and rock crystal artefacts, it was estimated that Panaztepe chipped

stone industry which had been produced with a simple technology is not a central and specialized

industry. Moreover, as a result of the comparisons with the contemporary sites in northwestern

and central western Anatolia and in the mainland Greece, it has been understood that Panaztepe

industry showed similarities with these sites. As a result of this study, the regression in the Middle

Bronze Age chipped stone industry of both Aegean and Anatolia is also recognized in Panaztepe.

özet

abstract

Hacettepe Üniversitesi Arkeoloji Bölümü 10. Kuruluş Yılı EtkinliğiBatı ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar

168

1. Giriş1:

Panaztepe, İzmir ili, Menemen ilçesinin 13 km ba-tısında, Yeditepeler adıyla anılan tepeler topluluğu-

nun kuzey ucundaki doğal bir tepenin üzerinde ve ya-maçlarında yer almaktadır (Fig. 1). Günümüzde Ge-diz Nehri’nin taşıdığı alüvyonlarla dolmuş olan tepe-nin etekleri, kesintilerle de olsa Erken Tunç Çağı’ndan Osmanlı Dönemi sonuna kadar uzanan yerleşmeleri ile günümüze kadar ulaşmıştır (Erkanal-Öktü, 2002: 190).

M.Ö. 3-2. bin yılda liman yerleşmelerinin de bu-lunduğu düşünülen Panaztepe, prehistorik dönemler-de bir iç deniz olan İzmir Körfezi’nin ortasında bir ada üzerinde yer almıştır (Erkanal, 2006: 53). Dolayısıyla bir taraftan Gediz Nehri Vadisi aracılığıyla Orta Ana-dolu, İran ve Mezopotamya; diğer taraftan da deniz aracılığıyla Kıta Yunanistan, Ege adaları, Girit, Kıb-rıs, Suriye, Filistin ve Mısır ile ilişki içindedir (Erkanal, 1998: 463; 2002: 194; Erkanal-Öktü 2006: 59).

� Bu çalışmanın bir bölümü doktora tezime (Kolankaya-Bostancı, 2004) dayanılarak yapılmıştır. Panaztepe’den ele geçen yontmataş buluntularını çalışmama ve yayınlamama izin veren, Panaztepe Kazı Başkanı Prof. Dr. Armağan Erkanal’a teşekkür ederim. Panaztepe kazıları T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün izni; T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, DÖSİMM, Hacettepe Üniversitesi, Institute for Aegean Prehistory (INSTAP), Türk Tarih Kurumu (TTK) ile TÜBİTAK �07K309 no.lu ve “Kuzey İzmir/Güney Aiolis Arkeolojik Araştırmaları” başlıklı proje çerçevesinde sağlanan destekle yürütülmektedir.

Antik dönemde bir ada ya da yarımada konumun-da olan Panaztepe, en az 2 km. çapında bir alana ya-yılmaktadır. 1985 yılından itibaren Prof. Dr. Armağan Erkanal başkanlığında gerçekleştirilen kazılar, akro-pol alanı, kuzey ve batı mezarlık alanı ile Liman Kent kesimi olmak üzere (Fig. 2) dört ana kesimde yürütül-mektedir (Erkanal-Öktü, 2006: 53).

Panaztepe kazılarının Anadolu arkeolojisine ka-zandırdığı en önemli sonuç, yerleşimin Orta ve Geç Tunç Çağları boyunca süren etkinliğidir. Yürütülen kazılar sonucunda Panaztepe’nin Orta Tunç Çağı’nda önemli bir kent olduğu görülmüştür. Bu dönem yerleş-mesi, görkemli buluntulara sahip olan Geç Tunç Çağı yerleşiminin en az üç katı büyüklüğünde bir alanı kap-lamaktadır. Buna göre, Akropol’de büyük bir olasılık-la yöneticilerin ve üst tabakanın oturduğu, güney-gü-neybatı yamacında ise atölyelerin bulunduğu ve hal-kın yaşadığı anlaşılmaktadır. Ayrıca Panaztepe’nin doğu yamacında çok geniş bir alana yayıldığı anlaşı-lan bir liman yerleşmesi dikkat çekmektedir (Erkanal, 1997: 286-287).

Panaztepe’nin, Orta Tunç Çağı’nda güçlü bir mi-mari ve zengin bir seramik repertuarına sahip (Er-kanal, 1997: 285-287; 1998: 459; 1999: 372-374; 2000: 280-281) olmasına rağmen aynı durum yont-mataş endüstrisinde izlenememektedir. Panaztepe yontmataş endüstrisi bu dönemde oldukça fakir ve kaba bir yapı sergilemektedir. Söz konusu yontma-

Fig. 1. Panaztepe’nin konumu. Fig. 2. Panaztepe topografik planı (Kazı Dokümantasyonu).

Panaztepe Kazılarından Ele Geçen Yontmataş Buluntularının Teknolojik ve Tipolojik İncelemeleriThe Technological and Typological Analysis of the Chipped Stone Artefacts from Panaztepe Excavations

169

taş buluntuları, 1987, 1992-1997 ve 2001-2002 yılla-rı arasında doğu yamacı Liman Kent ve güney me-zarlık alanında saptanan Orta Tunç Çağı yerleşim alanında yürütülen kazılar sonucunda elde edilmiş-tir. Bu kazılar sırasında toplam 86 tane yontmataş buluntu ele geçmiştir. Söz konusu buluntular ham-madde yapıları ve tekno-tipolojik özelliklerine göre değerlendirilmiştir.

2. Hammadde YapısıPanaztepe’de yürütülen kazılar sırasında ele geçen yontmataş buluntular renk ve yapıları gibi makros-kobik özellikleri açısından değerlendirilmiştir. Kulla-nılan taş cinsleri çört, çakmaktaşı, obsidyen ve kaya kristali olmak üzere dört ana grup altında toplanabilir. Toplam 86 adet yontmataş buluntunun 54 tanesi çört, 30 tanesi çakmaktaşı, 1 tanesi obsidyen ve 1 tanesi de kaya kristalinden üretilmiştir.

54 tane örnekle temsil edilen çört buluntunun ka-buk kalıntısından anlaşıldığı kadarıyla bunların ye-rel olarak üretilmiş olması gerekir. Ancak çevrede bir çört yatağının bulunduğunu kanıtlayacak araştır-malar henüz yapılmamıştır. Çeşitli renk ve kalitede-ki çört örnekleri kahverengi, siyah, krem, gri ve beyaz renklerdedir. Ancak kahverengi parçalar daha fazla miktardadır.

Panaztepe Orta Tunç Çağı yontmataş endüstrisin-de ikinci sırada yer alan çakmaktaşı buluntular da aynı çört örneklerinde olduğu gibi farklı kalite ve renktedir. Bunlar arasında da kahverengi, gri, krem ve beyaz par-çalar bulunmaktadır. Yine aynı şekilde kahverengi ör-nekler çoğunluktadır.

İzmir bölgesi içinde yer alan Liman Tepe ve Ko-cabaş Tepe Orta Tunç Çağı yontmataş endüstrile-ri ile karşılaştırılmaların yapılması ile çört kullanı-mının en çok görüldüğü yerin Panaztepe olduğu an-laşılmaktadır (Fig. 3). Çört ve çakmaktaşının bulun-tu topluluğu içindeki hâkimiyeti, söz konusu kayaçla-rın Panaztepe çevresinde kolaylıkla bulunmalarından kaynaklanmaktadır.

Alet yapımında kaya kristalinden yararlanıldığını gösteren yalnızca bir örnek bulunmuştur. Söz konusu parçanın üzerinde ayrıca kabuk kalıntısına da rastla-nılmış olup şimdilik Panaztepe için ünik bir örnektir. Panaztepe insanlarının alet yapımı için neden bu tip-teki bir kayacı seçmiş oldukları ve nereden elde ettik-leri şu an için bilinememektedir.

Endüstride yalnızca 1 örnekle temsil edilen obsid-yen buluntu ise, saydam olmayıp yalnızca kenarlarının ışığı geçime özelliğine sahip olduğu gözlemlenmekte-dir. Grimsi siyah renkte olan bu parçanın, içinde gri renkte çizgilerin bulunduğu fark edilmektedir. Sözü

Fig 3. Panaztepe, Liman Tepe ve Kocabaş Tepe Orta Tunç Çağı yontmataş endüstrilerinde kullanılan hammaddeler.

Hacettepe Üniversitesi Arkeoloji Bölümü 10. Kuruluş Yılı EtkinliğiBatı ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar

170

edilen buluntu üzerinde her ne kadar kaynak anali-zi yapılmamış olsa da morfolojik özelliklerine dayanı-larak bu obsidyenin kaynak yeri saptanabilir. Renfrew, Cann ve Dixon’a (1965: 229) göre, Melos adası obsid-yeni tüm bu özellikleri yansıtmaktadır. Buna göre, Pa-naztepe obsidyen örneğinin de Melos adası kökenli ol-duğu söylenebilir. Ancak tek bir örnekle temsil edil-mesinden dolayı bu tek örneğin ithal edilmiş olması kuvvetle muhtemeldir.

Panaztepe Orta Tunç Çağı yontmataş buluntuları arasında obsidyenin yalnızca bir örnek ile temsil edil-mesi de farklı bir durum sergiler. İzmir bölgesinde yer alan çağdaş buluntu yerlerine bakıldığı zaman, Liman Tepe (Kolankaya-Bostancı, 2004: 308-309) ve Kocabaş Tepe’de (Kolankaya-Bostancı, 2004: 339-341) obsid-yen kullanımının bu dönemde de devam ettiği görü-lür. Ancak bu yerleşimlerde de obsidyen kullanımında bir azalmanın olduğu dikkat çekmektedir. Obsidyen kullanımındaki söz konusu düşüş yalnızca İzmir böl-gesi için değil, tüm Ege dünyası için de geçerlidir.

Özellikle Panaztepe için obsidyenin yok denilebi-lecek kadar az olması ve çakmaktaşı ya da çörtten ya-pılan aletlerin endüstri içinde hâkim durumda olma-sının nedenleri olarak şunlar söylenebilir. Öncelikle çakmaktaşı ve çört çevrede kolaylıkla bulunduğu için alet yapımında bu hammaddelerden daha fazla ya-rarlanılmış ve obsidyen kullanımına gerek duyulma-mıştır. İkinci olarak da, bu dönemde bazı karakteris-tik aletlerin üretimi için en uygun kayaçlar çakmak-taşı ve çörttür; örneğin kazıyıcılar ve dişlemeli aletle-rin yapımı için en uygun kayaçların dayanıklı olmala-rından dolayı çakmaktaşı ve çört olduğu deneysel ça-lışmalar sonucunda anlaşılmıştır. Nitekim Orta Tunç Çağı yontmataş endüstrilerinde de en çok rastlanılan alet tipleri kazıyıcılar ve dişlemeli aletlerdir.

3. Teknolojik AnalizlerPanaztepe Orta Tunç Çağı tabakalarında, yontmataş alet üretiminin aşamalarını gösteren herhangi bir çe-kirdeğe rastlanılmamıştır. Diğer taraftan 32 tane üre-tim artığı, 31 tane taşımalık ve 22 tane alet ele geçmiş-tir. Hem Liman Kent ’te hem de mezarlık alanında sap-tanmış olan Orta Tunç Çağı yerleşiminden ele geçen üretim artıkları, taşımalıklar ve tamamlanmış aletle-

rin tekno-tipolojik incelemeleri sonucunda bunların üretim teknikleri hakkında bilgi edinebilinmiştir.

Panaztepe’den ele geçen çakmaktaşı ve çört bulun-tuların çoğunlukla düzeltili kenarlar dışında bir ya da iki yüzlerinin de kabukla kaplı olduğu tespit edilmiş-tir. Ayrıca üretim artıklarının da bol miktardaki var-lığı, sözü edilen buluntuların, özellikle de çört örnek-lerinin yerleşim yerinde ya da yakınında işlenmiş ola-bileceği ihtimalini yansıtır. Ancak yerleşim alanı için-de bir yontmataş atölyesinin varlığını ispatlayacak çe-kirdek, omurgalı dilgi, üretim artıkları, taşımalıklar ile tamamlanmış ve tamamlanmamış aletler gibi yon-galama ürünleri toplu olarak bir arada bulunamamış-tır. Diğer taraftan hem Liman Kent hem de mezar-lık alanında saptanan Orta Tunç Çağı iskânlarından toplu halde bazı çakmaktaşı ve çört taşımalıklar ele geçmiştir.

Bunlardan, Liman Kent yerleşmesinde ele ge-çen taşımalıkların incelenmesi sonucunda sözü edi-len buluntuların çoğunun şekilsiz kaba yongalardan oluşmuş oldukları saptanmıştır. Ancak bu taşımalık-ların büyük bir bölümü daha sonra alet olarak kulla-nılmak üzere üretilmemiş olup daha çok çekirdekle-rin yontulması sırasında çıkarılmış olan parçalardır. Bu örneklerin oldukça büyük boyutlu ve şekilsiz ol-malarından dolayı, yukarıda anlatılan alanın bir atöl-yeden daha çok bir çöplük alanı olarak nitelendiril-mesi gerekir.

Panaztepe’nin güney mezarlık alanında saptanan ve Orta Tunç Çağı’na tarihlenen bir fırın tabanının bulunduğu apsisli yapının dışında ise toplu olarak çak-maktaşı ve çörtten bir takım üretim artıkları ile yonga taşımalıklar bulunmuştur. Bunların hepsi direkt vur-ma tekniği ile üretilmiş olup aynı renk ve kalitededir. Söz konusu buluntuların bulunduğu alanla ilişkili olan apsisli yapının içinde yer alan fırın tabanının etrafın-da bol miktarda seramik cürufunun bulunmuş olması, bu yapının bir çeşit seramik atölyesi olarak kullanıl-mış olduğunu gösterir. İlk başlarda, çört üretim artık-ları ile çakmaktaşı yongaların bir arada bulunmasın-dan dolayı burada ayrıca bir yontmataş atölyesi bulun-ma ihtimali üzerinde durulmuştur. Ancak daha son-ra buluntuların incelenmesi ile birlikte, bir yontma-taş atölyesinde bulunması gereken çekirdek, omurga-

Panaztepe Kazılarından Ele Geçen Yontmataş Buluntularının Teknolojik ve Tipolojik İncelemeleriThe Technological and Typological Analysis of the Chipped Stone Artefacts from Panaztepe Excavations

171

lı dilgi ve tamamlanmış ya da tamamlanmamış aletler gibi yongalama ürünlerinin ele geçmemesinden dola-yı burasının atölye olarak kullanılmamış olduğu an-laşılmıştır. Diğer taraftan sözü edilen alanda dökün-tü taşlar ile birlikte bu buluntuların yanı sıra seramik cürufları, hayvan kemikleri ve deniz kabuklarının bu-lunmuş olması, burasının daha çok bir çöplük alanı olarak kullanılmış olduğunu göstermiştir.

Yukarıda da açıklandığı gibi Panaztepe’de yontma-taş işlemeciliğinde kullanılan bir atölyeye henüz rast-lanılmamıştır. Ancak kabuklu örneklerin çok sayıda bulunmasından dolayı, çört ya da çakmaktaşı çekir-deklerin, yeri henüz tespit edilememiş olan hammad-de kaynaklarının yakınında gerçekleşmiş olması ola-sıdır. Buna göre Panaztepe, Orta Tunç Çağı’nda yont-mataş buluntular bakımından ikincil üretim merkezi olmalıdır. Diğer bir değişle, Panaztepe insanları yerle-şimin yakınındaki çört ve çakmaktaşı yataklarını zi-yaret ederek yumruların ilk işlemelerini kaynak yeri yakınında yapmış olabilirler. Bunun yanında ihtiyaç duydukları parçaları yerleşim alanlarına getirerek ta-şımalık ve alet üretimini gerçekleştirmiş olmalılardır. Özellikle çört sıkıntısı içinde olmadıkları, toplu hal-de ele geçen ve alet yapımı için uygun olmayan büyük ve şekilsiz parçaların işlenmeden atılmasından anla-şılmaktadır. Ayrıca söz konusu kayaçlardan yapılan aletlerin kesme kenarları dışında yüzeylerinin kabuk-la kaplı olması da bu işlem için gerekli önemin veril-memiş olduğunu gösterir.

Taşımalık oranlarına bakıldığı zaman, çakmakta-şı ve çört buluntuların 30 tanesinin yonga, 11 tanesi-nin dilgi ve yalnızca 2 tanesinin dilgiciklerden oluştu-ğu anlaşılmaktadır. Görüldüğü üzere, dilgilere oran-la yongalara daha fazla rastlanılması, dilgiciklerin ise yok denebilecek kadar az sayıda olması bu endüstri-nin oldukça kaba bir yapıda olduğunu göstermektedir. Bunun başlıca nedeni olarak alet yapımında kullanı-lan kayaç tipi gösterilebilir. Şöyle ki, obsidyenden daha çok prizmatik dilgi üretiminde bulunulurken, çak-maktaşı ve çört yapısı gereği daha çok yonga üretimi-ne uygundur ve bunun bir sonucu olarak da çakmak-taşı ya da çörtün kullanımının fazla olduğu yerlerde daha çok yonga üretiminde bulunulmuş olup aletler de yongalar üzerine yapılmıştır.

Ele geçen yongaların bir bölümü, daha sonra kul-lanılmak üzere bir kenara bırakılmış ve bazen de dü-zeltiler yapılarak sınırlı sayıda alet tipine dönüştürül-müştür. Bunun yanı sıra az sayıda prizmatik dilgi ele geçmiştir, fakat bunlar yerel endüstrinin önemsiz bir bölümünü oluşturmaktadır.

Burada söz edilen durum Orta Tunç Çağı’nda hem Anadolu, hem de Ege için karakteristiktir. Her iki böl-gede de hâkim tipi taşımalık tipi yongalar oluştur-maktadır (Gatsov, 1998: 121).

Yukarıda sıralanan taşımalıkların üretiminde direkt ve dolaylı vurma tekniklerinden yararlanılmıştır. Di-rekt vurma tekniği daha önceki dönemlerde de bilin-memekte olup, Orta Tunç Çağı ile birlikte kullanılma-ya başlanmıştır. Teknolojik anlamda ileri bir seviyeyi gösteren ve özellikle Erken Tunç Çağı’nda yoğun olarak kullanılan baskılama tekniğinin kullanılmış olduğunu gösteren herhangi bir örneğe rastlanılmamıştır. Baskı-lama tekniği ile üretilmiş olan tek örnek ise obsidyen-den yapılmış olan bir düzeltili dilgidir. Ancak sözü edi-len örnek, gerek form, gerek üretim tekniği, gerekse ya-pıldığı hammadde bakımından Panaztepe için tama-men yabancı bir örnek olduğundan, bunun yerleşime tamamlanmış ürün olarak getirilmiş olduğu düşünül-mektedir. Üretim teknikleri açısından saptanan bu du-rum, yalnızca İzmir ili sınırları içinde yer alan Panazte-pe, Liman Tepe (Kolankaya-Bostancı, 2004: 306) ve Ko-cabaş Tepe (Kolankaya-Bostancı, 2004: 331) gibi Orta Tunç Çağı merkezleri için değil, ayrıca tüm Ege dünya-sı (Runnels, 1982: 363) için de geçerlidir.

Panaztepe’den ele geçen yontmataş buluntular üze-rinde gerçekleştirilen teknolojik incelemeler sırasında bu parçaların kalınlıklarının oldukça fazla olduğu dik-kati çekmiştir (Fig. 4). Söz konusu taşımalıkların ka-lınlıkları 0.15-2.15 cm arasında değişiklik gösterir. Bu dönemde taşımalıkların daha önceki dönemlere oran-la artan kalınlıkları ve belirgin vurma yumruları, daha erken dönemlere oranla Orta Tunç Çağı yontmataş iş-çiliğinde hammadde üzerinde daha az kontrolün oldu-ğunu gösterir (Ford, Bradley, Hawkes ve Fisher, 1984: 163). Panaztepe yontmataş endüstrisinde bu durumun tespit edilmesinin nedeni direkt olarak kullanılan ka-yacın yapısı ile ilişkilidir. Yukarıda da belirtildiği üze-re burada Orta Tunç Çağı alet üretiminde daha çok

Hacettepe Üniversitesi Arkeoloji Bölümü 10. Kuruluş Yılı EtkinliğiBatı ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar

172

çörten yararlanılmıştır. Çört, yapısı gereği kaliteli çak-maktaşı, ya da obsidyen gibi rahat işlenememektedir. Bu yüzden, daha çok direkt ve dolaylı vurma tekniğin-den yararlanılmıştır. Dolayısıyla söz konusu kayaçtan yapılmış olan taşımalıklar da gerek ölçüleri, gerekse formları bakımından çakmaktaşı ve obsidyen bulun-tulara oranla daha kaba bir yapı sergilemektedir.

4. Tipolojik AnalizlerHem Ege, hem de Anadolu’da Erken Tunç Çağı’ndan Orta Tunç Çağı’na geçiş ile birlikte daha önceki dö-nemlerde görülen bazı alet tiplerinin ortadan kalktı-ğı ve alet çeşitliliğinin azaldığı dikkati çekmektedir (Ford, Bradley, Hawkes ve Fisher, 1984: 165, 167). Pa-naztepe yontmataş endüstrisinde, hem alet sayısı hem de çeşidi oldukça azdır. Panaztepe Orta Tunç Çağı yontmataş endüstrisinde, çört, çakmaktaşı, obsidyen ve kaya kristalinden yapılmış olan toplam 25 alet ve 8 alet çeşidi saptanmıştır (Fig. 5). Söz konusu aletle-rin 15’i Limankent’ten ve 10’u ise mezarlık alanında-ki Orta Tunç Çağı yerleşiminden ele geçmiştir. Ayrı-ca çoğu Ege Tunç Çağı yontmataş buluntu toplulukla-

rında olduğu gibi (Torrence, 1986: 90), düzeltisiz alet-ler Panaztepe Orta Tunç Çağı tabakalarında da çok az miktardadır. Bu aletlerin 24’ü düzeltili iken, 1’i düzel-tisizdir. Söz konusu aletler arasında dişlemeli aletler, düzeltili dilgiler, kenar kazıyıcılar, içbükey dipli uçlar, basit orak dilgisi, taş delgi, çontuklu alet ile sırtlı dil-gi bulunur (Fig. 6).

Görüldüğü üzere bu dönemde Panaztepe’de üre-tilen aletlerin büyük bir çoğunluğu kesme işleminde kullanılmıştır. Bunlar arasında dişlemeli aletler, düzel-tili dilgiler, kenar kazıyıcılar ve sırtlı dilgiler bulunur.

Bunlar arasında en çok kullanılan alet tipi kaba dil-gilerden yapılmış olan dişlemeli aletlerdir (Fig. 7). Di-amant (1977) söz konusu aletleri “dişlemeli keskiler” olarak yorumlamıştır, fakat Panaztepe örnekleri tipik keski çıkarımıyla üretilmemiştir. Bu nedenle, söz ko-nusu aletleri yalnızca “dişlemeli alet” olarak adlandır-mak daha uygun olacaktır. Genellikle iki yüzden sığ düzeltiler, bir kenar boyunca yer alan dişlemeli kena-rı oluşturmada kullanılır; geri kalan kısmı ise kabuk-lu olarak bırakılır. Birçok çeşidi olmakla beraber aynı zamanda çeşitli ölçülerde de olmaktadır.

Fig. 5. Hammadde tiplerine göre Panaztepe Orta Tunç Çağı yontmataş aletlerinin dağılımı.

Alet Tipi Çört Çakmaktaşı Obsidyen Kaya Kristali Adet

Dişlemeli Aletler 12 2 - - 14

Kenar Kazıyıcılar 1 2 - - 3

Düzeltili Dilgiler - 1 1 - 2

İçbükey Dipli Uçlar - 2 - - 2

Orak Dilgisi - - - 1 1

Taş Delgi - 1 - - 1

Sırtlı Dilgi - 1 - - 1

Çontuklu Alet - 1 - - 1

Toplam 13 10 1 1 25

Fig. 4. Panaztepe Orta Tunç Çağı taşımalıklarının ölçüleri.

Taşımalık Tipi Uzunluk Genişlik Kalınlık Adet

Yonga 2.5 cm- 6.85 cm 1.4 cm- 6.8 cm 0.15 cm- 2.02 cm 28

Dilgi 1.8 cm- 8.16 cm 1.35 cm- 3.2 cm 0.3 cm- 2.5 cm 21

Dilgicik 1.9 cm- 2.6 cm 0.5 cm- 0.8 cm 0.2 cm- 0.35 cm 2

Panaztepe Kazılarından Ele Geçen Yontmataş Buluntularının Teknolojik ve Tipolojik İncelemeleriThe Technological and Typological Analysis of the Chipped Stone Artefacts from Panaztepe Excavations

173

Panaztepe dişlemeli aletlerinin yapımı için ince çakmaktaşı ve çört parçalar seçilmiş ve kenarların-daki kabuğu kaldırmak için iki yüzden düzeltiler ya-pılmıştır. Düzeltilerle şekillendirme bazen tek yüzden bazen de iki yüzden yapılmış olmuş bazı örnekler de oldukça yoğundur. İki yüzden düzeltilemenin sonu-cunda kesme kenarları üzerinde dişlemeler meydana gelmiştir. Söz konusu aletlerin hepsi olmasa da bazı parçaların kesme kenarları üzerinde silika parlaklığı saptanmıştır.

Bu aletlerin yapımında daha çok çört ve çakmakta-şı kullanılmıştır. Söz konusu işlem için çakmaktaşı ve çört gibi sert kayaçların seçilmesinin nedeni, bunların doğada rahatlıkla bulunması, madene oranla daha ra-hat işlenmesi ve daha dayanıklı olmasıdır. Nitekim ele geçen tüm aletler kullandıktan sonra körelip atılmış olarak bulunmuştur.

Dişlemeli aletler ayrıca Panaztepe’de olduğu gibi, İzmir ili sınırları içinde yer alan ve diğer bir Orta Tunç Çağı merkezi olan Liman Tepe’de de en uzun alet gru-bunu oluşturur. Boylarının 8.16 cm.yi bulması, bunla-rın bir sapa takılmalarına gerek duyulmadan elle tu-tularak kullanılmış olduklarını gösterir.

Söz konusu aletler, gerek üretim teknikleri, gerek-se ölçüleri bakımından en kaba alet grubunu oluştur-maktadır (Fig. 8). Bunlar arasında tamamı ya da proxi-

Fig. 6. Panaztepe Orta Tunç Çağı yontmataş alet tipleri.

Fig. 7. Panaztepe’den ele geçen Orta Tunç Çağı dişlemeli aletleri (Kazı Dokümantasyonu).

Hacettepe Üniversitesi Arkeoloji Bölümü 10. Kuruluş Yılı EtkinliğiBatı ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar

174

mal kısmı korunmuş olan örneklerin bulunmaması, belirgin vurma yumruları nedeniyle proximal kısım-larının bilerek ve isteyerek kaldırılmış olduğunu gös-terir. Bu aletlerin yapılmış olduğu taşımalıkların çoğu direkt vurma tekniği ile çekirdekten çıkarılmış oldu-ğu için vurma yumruları oldukça belirgin ve çıkıntılı-dır. Sözü edilen tipte vurma yumrusu da ister elle ister sapa takılarak kullanımda rahatsızlığa neden olacak-tır. Bu nedenden dolayı sözü edilen vurma yumruları-nın yer aldığı proximal kısımlar çıkarılmıştır. Böylece daha rahat bir kullanım şekline sahip olunmuştur.

Dişlemeli aletler ile ilgili olarak yapılan deneysel çalışmalar, söz konusu aletlerden ahşap kesiminde ya-rarlanılmış olduğunu göstermiştir (Torrence, 1986: 96). İncelemesi yapılan Panaztepe örneklerinin bazısı-nın kenarlarında silika parlaklığının bulunmasından dolayı bunların bitki kesiminde kullanılmış oldukla-rı düşünülmektedir.

Orta Tunç Çağı’nda söz konusu dişlemeli aletler hem Anadolu’da hem de Ege Dünyasında geniş bir ya-yılıma sahiptir. Anadolu’da Kocabaş Tepe (Kolanka-ya-Bostancı, 2004: 346, Lev. 83-85), Liman Tepe (Ko-lankaya-Bostancı, 2004: 311-312, Lev. 80-82), Troia IV (Gatsov, 2002: Fig. 1.5, 7; 2.13), Troia VI (Blegen, Cas-key ve Rawson, 1951, Fig. 49; 1953: Fig. 300, no: N32-46; Gatsov, 1998: 126, Fig. 14, no: 5; 2002: 276-277, Fig. 5-9), Demircihüyük (Kull, 1988: 192, taf. 38.16, 47.9, 11) ve Seyitömer (İlaslı, 1996: 4, Şekil 19)’de benzer dişle-meli aletlere rastlanılmıştır. Keos adasında Ayia Iri-ni (Torrence, 1986: 95, pl. 36.S-22, Fig. 66), kuzeydoğu Ege’de Lesbos adasında Thermi (Lamb, 1936: 180, pl.

XXVI.18) ve Kıta Yunanistan’da Lerna (Runnels, 1985: 378, Fig. 16A), Eutresis (Goldman, 1931: 280, Fig. 4) ve Mykenai’de (Diamant, 1977: 392, Fig. 2.3) benzer diş-lemeli aletler bulunmuştur.

Panaztepe’de gerek düzeltili dilgiler, gerekse kenar kazıyıcıları üretimine özen gösterilmediği söz konusu aletlerin formlarının oldukça kaba olmasından, ayrıca kesme kenarlarının düzensiz olmasından anlaşılmak-tadır (Fig. 9a-c).

Panaztepe Orta Tunç Çağı alet topluluğunda dil-gi üzerine yapılmış olan orak elemanları daha ön-ceki dönemlere ve çağdaş buluntu yerlerine oranla çok az sayıda olup tek bir örnekle temsil edilmekte-dir (Fig. 9d). Bunun nedeni Lerna’da olduğu gibi Er-ken Tunç Çağı III döneminden itibaren orak eleman-larının artık yongalar üzerine yapılmasıdır. Bunların sayısı Orta Tunç Çağı’na gelindiğinde artmıştır (Run-nels, 1985: 388).

Orta Tunç Çağının tipik aletleri olan dişlemeli aletler, orak dilgileri ve çeşitli kazıyıcılar, zirai faali-yetleri ve bu aktivitelerle bağılı ekonomilerin varlığı-nı göstermektedir (Kardulias, 1999: 70). Bu aletlerin yerini bronz örneklerinin almamasının nedeni bronz ve çakmaktaşı ya da çört aletler arasındaki biçme et-kilerinin farklı olmasıdır. Panaztepe örneklerinde çok fazla kenar düzeltisine rastlanılmaması da yine bu dö-nem için tipiktir.

Ege Dünyasında Orta ve Geç Tunç Çağı’nın karak-teristik alet tipi olan içbükey dipli uçlar Panaztepe’den de ele geçmiş olup alet topluluğunda % 8 oranında temsil edilirler. Diğer alet tipleri arasında tamamı ko-

Fig. 8. Panaztepe Orta Tunç Çağı yontmataş aletlerinin ölçüleri.

Alet Tipi Uzunluk Genişlik Kalınlık Adet

Dişlemeli Aletler 2.4 cm- 8.16 cm 1.5 cm- 4.3 cm 0.3 cm- 0.8 cm 14

Kenar Kazıyıcılar 3.4 cm- 6.3 cm 1.5 cm- 3.1 cm 0.5 cm- 1 cm 3

Düzeltili Dilgiler 1.8 cm, 5.29 cm 1.28 cm, 2.18 cm 0.4 cm, 0.54 cm 2

İçbükey Dipli Uçlar 1.9 cm, 3.25 cm 1.35 cm 0.35 cm 2

Orak Dilgisi 3.61 cm 1.85 cm 0.5 cm 1

Taş Delgi 2.7 cm 1.5 cm 0.45 cm 1

Sırtlı Dilgi 3.4 cm 1.87 cm 0.7 cm 1

Çontuklu Alet 4.19 cm 1.93 cm 0.45 cm 1

Panaztepe Kazılarından Ele Geçen Yontmataş Buluntularının Teknolojik ve Tipolojik İncelemeleriThe Technological and Typological Analysis of the Chipped Stone Artefacts from Panaztepe Excavations

175

runmuş olan parçaların sayısı azken, söz konusu uçla-rın hepsi tümdür ve çakmaktaşından yapılmıştır (Fig. 9e). Panaztepe içbükey dipli uçların hepsi her iki ke-narların da dışbükey olmasından dolayı bunların Ege Orta Tunç Çağı içbükey dipli uçlarına benzedikleri-ni gösterir. Diğer taraftan boylarının ve kanat kısım-larının kısa olması bunları Ege örneklerinden ayır-makta ve Liman Tepe (Kolankaya-Bostancı, 2006: 491, res. 1-5) ile Kocabaş Tepe örneklerinde (Kolanka-ya-Bostancı, 2004: 350-351, Lev. 99f-g, 100a-b) oldu-ğu gibi Anadolu’ya özgü bir yapı sergilemelerine ne-den olmaktadır.

Kıta Yunanistan’da bu uç tipi Erken Tunç Çağı I döneminde görülmeye başlar. Kiklad adalarında ise içbükey dipli ok uçları M.Ö. 2. binyıl ile sınırlı olup bu dönemin karakteristik uç tipini oluşturur. Ege dünya-

sında söz konusu uçlar daha çok obsidyenden yapılmış olup yerleşime oranla mezarlarda daha çok sayıda bu-lunmuştur (Cherry ve Torrence, 1984: 22). İzmir böl-gesinde ele geçen içbükey dipli uçlar ise çakmaktaşın-dan yapılmış olup yerleşimden bulunmuştur. Panaz-tepe Geç Tunç Çağı mezarlarında da şimdilik bu tipte uçlara rastlanılmamıştır. Bu durum, Kıta Yunanistan ve Kiklad adalarından farklı olarak Batı Anadolu’ya özgü bir durumu yansıtmaktadır.

Orta Tunç Çağı’nın karakteristik aletleri olan iç-bükey dipli uçları Ege Dünyasında ve Anadolu’da ge-niş bir yayılıma sahiptir. Panaztepe örneklerine ben-zeyen çakmaktaşı uçlara Anadolu’da Liman Tepe (Kolankaya-Bostancı, 2006: 491, Resim 1-5), Kocabaş Tepe (Kolankaya-Bostancı, 2004: 350-351, Lev. 99f-g, 100a-b), Troya V (Blegen, Caskey ve Rawson, 1951, pl. 234, no: 36-116), Demircihüyük (Baykal-Seeher, 1996, taf. 44.12) ve Menekşe Çatağı’nda (Erim-Özdoğan ve Işın, 2002: 314); Girit adasında (Cadogan, 1966: 148); Aegina adasında Kolonna’da (Walter ve Walter-Kary-di, 1997: 19), Kıta Yunanistan’da Nichoria (McDonald, 1975: 120) ve Eutresis’te (Goldman, 1931: 210, Fig. 2) rastlanılmaktadır. Öte taraftan hammadde yönünden Panaztepe örneklerinden farklı olarak obsidyenden iç-bükey dipli uçlar da, Keos Adasında Aya Irini (Cher-ry ve Torrence, 1984: 22); Kıta Yunanistan’da Athe-na Agorası (Immerwahr, 1971: 189, Lev. 70) ve Lerna IV’de (Runnels, 1985: 378, Fig.11c) bulunur.

5. Değerlendirme ve SonuçPanaztepe yontmataş endüstrisi, basit bir teknolo-ji ile gerçekleştirilen merkezi ve özelleşmiş olmayan bir endüstri olarak karakterize edilebilir. Genel an-lamda Orta Tunç Çağı yontmataş endüstrilerine ba-kıldığı zaman yalnızca Panaztepe’de değil hem Ana-dolu hem de Ege’de bu alanda bir gerilemenin oldu-ğu anlaşılmaktadır. Ege bölgesinde Erken Tunç Çağı II döneminin sonundan itibaren gerek obsidyen tica-retinde gerekse yontmataş üretim teknikleri ile alet kullanımında, daha önceki dönemlere oranla çok bü-yük değişiklikler meydana gelmiştir. Daha çok geri-leme olarak tanımlanabilecek olan bu büyük değişi-min nedenlerinden biri bu dönemde metal kullanımı-nın artmasıdır. Belki de en önemli neden olarak ileri

Fig. 9. Panaztepe’den Ele Geçen Orta Tunç Çağı Kenar Kazıyıcıları, Orak Dilgisi ve İçbükey Dipli Uç (Kazı Dokümantsyonu)

Hacettepe Üniversitesi Arkeoloji Bölümü 10. Kuruluş Yılı EtkinliğiBatı ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar

176

sürülen bu olgunun dışında Erken Tunç Çağı’nın so-nundan itibaren meydana gelen sosyal, kültürel, siya-sal ve diğer teknolojik gelişmeler de sözü edilen konu-da etkili olmuş olmalıdır. Özellikle zanaatta uzman-laşma ve ekonomik organizasyonlardaki gelişmelerin de etkili olduğu unutulmamalıdır.

Özetle bu dönemlerde daha az yontmataş bulun-tunun görülmesi sosyal, kültürel, siyasi ve teknolojik olayların yansıması olarak açıklanabilir. Bunlardan bazısı, artan nüfus ve sosyal yapı ile ilişkili iken, di-ğerleri genişleyen ticaret ve zanaatta uzmanlaşma ile ekonomik organizasyondaki değişikliklerle bağlantılı-dır (Rosen, 1997: 151). Bu gelişmelerin sonucunda da yontmataş alet üretimine daha önceki dönemlerde ol-duğu kadar ihtiyaç duyulmamıştır.

Ancak yine de yontmataş alet üretimi en azından bazı bölgelerde devam etmiş olduğu saptanmıştır. Yontmataş aletler, özellikle zirai faaliyetlerde önem-li bir yere sahip olmuştur (Kardulias, 1999: 70). Kısa-cası, yontmataş alet üretimindeki gerilemeyi yalnız-ca metalurjinin gelişimi ile açıklamak yanlış olacak-tır. Buradaki en önemli nokta, günlük işlerde kullanı-lan çakmaktaşı aletlerin yerini uzmanlaşmış bir üre-timin ürünü olan bronz aletlerin almasıdır. Bu durum ekonomik anlamda da bir gelişmeyi temsil etmektedir (Rosen, 1997: 149).

Ne var ki, ekonomideki gelişim, yontmataş alet üre-timinde bir gerilemenin yaşanmasına neden olmuştur. Her ne kadar bu dönemde zanaatta uzmanlaşma yo-luna gidilip merkezi ve özelleşmiş üretimler yapılma-ya başlansa da aynı duruma M.Ö. 2. binyıl yontma-

taş alet üretiminde rastlanılamamaktadır. Belki de bu sebeplerden dolayı merkezi üretimin bir belirleyicisi olan atölyeler arasında Panaztepe’de yontmataş alet üretiminde kullanılan bir atölyeye rastlanılmamakta-dır. Eldeki veriler ışığında söz konusu üretimin ihti-yaçlar doğrultusunda, özellikle de dişlemeli aletler ve kenar kazıyıcılara yönelik olarak küçük ve sınırlı ölçü-de yapılmış olduğu söylenebilir. İşte bu yüzden İzmir Bölgesinde yer alan Orta Tunç Çağı merkezleri arasın-da en fazla yontmataş buluntuya sahip olan buluntu yerleri, Panaztepe gibi gelişmiş ve zengin bir yerleşime sahip olan merkezler değil de, ekonomik özelleşmenin daha küçük ölçekte yaşandığı buluntu yerleridir.

Her ne kadar gelişmiş bir yapı sergilemese de Pa-naztepe Orta Tunç Çağı yontmataş endüstrisi, ham-madde kullanımı, üretim teknikleri ile taşımalık ve alet tipleri bakımından Batı, Kuzeybatı ve İçbatı Ana-dolu ile benzerlik göstermektedir. Bununla beraber söz konusu endüstrinin en yakın benzerlerinin Koca-baş Tepe ve Liman Tepe’de saptanmış olması, M.Ö. 2. binyılda yontmataş alet üretiminde İzmir bölgesinin kendine özgü yerel bir yontmataş geleneğinin olduğu-nu ortaya koyar. Kısacası Panaztepe Orta Tunç Çağı alet endüstrisinin teknolojik ve tipolojik incelemele-ri sonucunda, bu dönemde hem Batı Anadolu, hem de Ege etkilerini bir arada görmek mümkün olmuş-tur. Bu iki kültür bölgesine has özellikler ile yerel ge-leneklerin bir araya gelmesi ile birlikte İzmir Bölge-sine özgü özel bir endüstrinin ortaya çıkmış olduğu söylenebilir.

K AY N A KÇ A

Baykal-Seeher, Ayşe (�996). “Die lithischen Kleinfunde”, Demircihüyük: die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978. Band IV. (Eds. A. Baykal-Seeher ve J. Obladen-Kauder). Mainz am Rhein: Phillip von Zabern: 7-�39.

Blegen, C.W., J.L. Caskey ve M. Rawson. (�95�). Troy II. The Third, Fourth, and Fifth Settlements. Princeton: Princeton University Press.

Blegen, C.W., J.L. Caskey, M. Rawson. (�953). Troy III: The Sixth Settlement. Princeton: Princeton University Press.

Cadogan, Gerald (�966). “An Egyptian Flint Knife from Knossos”, BRITISH SCHOOL AT ATHENS 66: �47-�48.

Cherry, J.F. ve R. Torrence. (�984). “The Typology and the Chronology

of Chipped Stone Assemblages in the Prehistoric Cyclades”, The Prehistoric Cyclades. Contributions to a Workshop on Cycladic Chronology. (Eds. J.A. Macgillivray ve R.L.N. Barber). Edinburgh: Department of Classical Archaeology: �2-25.

Diamant, Steve (�977). “A New Greek Bronze Age Chipped Stone Tool Type: The Denticulated Tranchet”, JOURNAL OF FIELD ARCHAEOLOGY 4: 386-392.

Erim-Özdoğan, A. ve M.A. Işın. (2002). “Tekirdağ Menekşe Çatağı Kurtarma Kazıları”, XXIII. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI I: 3�3-325.

Erkanal, Armağan (�997). “�995 Panaztepe Kazısı Sonuçları”, XVIII. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI I: 28�-290.

Panaztepe Kazılarından Ele Geçen Yontmataş Buluntularının Teknolojik ve Tipolojik İncelemeleriThe Technological and Typological Analysis of the Chipped Stone Artefacts from Panaztepe Excavations

177

——— (�998). “�996 Panaztepe Kazısı Sonuçları”, XIX. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI I: 455-466.

——— (�999). “�997 Panaztepe Kazıları”, XX. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI I: 37�-38�.

——— (2000). “�998 Panaztepe Kazıları”, XXI. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI I: 279-286.

——— (2006). “Yeni Buluntular Işığında Panaztepe Kazısı”, XIV. TÜRK TARİH KONGRESİ I: 53-59.

Erkanal-Öktü, Armağan. (2002). “İzmir Bölgesi Arkeolojik Araştırmalarında Panaztepe Kazısının Yeri”, İZMİR KENT KÜLTÜR DERGİSİ 5: �88-�95.

Ford, S., R. Bradley, J. Hawkes ve P. Fisher, (�984). “Flint Working in the Metal Age”, OXFORD JOURNAL OF ARCHAEOLOGY 3: �57-�74.

Gatsov, Ivan (�998). “Technical and Typological Analysis of the Chipped Stone Assemblages from Troia”, STUDIA TROICA 8: ��5-�40.

——— (2002). “Additional Remarks about the Chipped Stone Industry from Troy”, Mauerschau. Festschrift für Manfred Korfmann. (Eds. R. Aslan, S. Blum, Gabriele Kastl, F. Schweizer ve D. Thumm). Grunbach: Bernhard Albert Greiner: .

Goldman, Hetty (�93�). Excavations at Eutresis in Boeotia. Cambridge: Harvard University Press.

İlaslı, Ahmet (�996). “Seyitömer Höyüğü �993 Yılı Kurtarma Kazısı”, VI. MÜZE KURTARMA KAZILARI SEMİNERİ: �-�9.

Kardulias, Nick (�999). “Flaked Stone and the Role of the Palaces in the Mycenaean World-System”, Rethinking Mycenaean Palaces: New Interpretations of an Old Idea. (Eds. W. Parkinson ve M. Galaty). Los Angeles: Cotsen Institute of Archaeology, UCLA: 6�-7�.

Immerwahr, Sara (�97�). The Athenian Agora, Volume XIII, The Neolithic and Bronze Ages. Princeton: Princeton University Press.

Kolankaya-Bostancı, Neyir (2004). İzmir Bölgesi Prehistorik Dönemler

Yontmataş Endüstrisi. Hacettepe Üniversitesi: Yayınlanmamış Doktora Tezi.

——— (2006). “Liman Tepe Orta Tunç Çağı İçbükey Dipli Ok Uçları”, Hayat Erkanal’a Armağan: Kültürlerin Yansıması: Studies in Honor of Hayat Erkanal: Cultural Reflections. (Eds. A. Erkanal, E. Özgen, S. Gunel, T. Okse, H. Hüryılmaz, B. Uysal, H. Tekin, N. Çınardalı, A. Engin, A. Aykurt, R. Tuncel, U. Deniz, A. Rennie, ve R. Spiess). İstanbul: Homer Kitabevi: 49�-495.

Kull, Brigitte Demircihüyük: die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978. Band V. Die mittelbronzezeitliche Siedlung. Mainz am Rhein: Phillip von Zabern.

Lamb, Winifred (�936). Excavations at Thermi, Lesbos. Cambridge: Cambridge University Press.

McDonald, William A. (�975). “Excavations at Nichoria in Messenia: �972-�973”, HESPERIA 44: 69-�4�.

Renfrew, C., J.R. Cann ve J.E. Dixon. (�965). “Obsidian in Aegean”, BRITISH SCHOOL AT ATHENS 60: 225-247.

Rosen, Steven A. (�997). Lithics after the Stone Age: A Handbook of Stone Tools from Levant. London: Altamira Press.

Runnels, Curtis (�982). “Flaked Stone Artifacts in Greece during the Historical Period”. JOURNAL OF FIELD ARCHAEOLOGY 9: 363-373.

——— (�985). “The Bronze Age Flaked Stone Industries from Lerna: A Preliminary Report”, HESPERIA 54: 357-39�.

Torrence, Robin (�986). “Chipped Stone”, Keos, Volume V: Ayia Irini: Period 5. (Ed. J.L. Davis). Mainz am Rhein: Phillip von Zabern:.

Kilian-Dirlmeier, Imma Das Mittelbronzezeitliche Schachtgrab von Ägina. Alt-Ägina Band IV,3. Mainz am Rhein: Phillip von Zabern.

Walter, H. ve E. Walter-Karydi (�997). Agina, Katalogue Vor und Frühgeschictlichter Altertümer, Band 27. Mainz am Rhein: Verlag Philipp Von Zabern.