AkdenizDünyasıAraştırmaları BilimDalı

OSMANLI DENİZCİLİK TARİHİNİ YAZMAK

Sorun-Kaynak-Yöntem

Atölye Çalışması 28-29 Nisan 2014

İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Genel Kurul Salonu

DüzenlemeKurulu

İdrisBOSTANGültekinYILDIZ YusufA.AYDIN

Sekreterya

EmelS.Kolçak M.SaitTürkhan ÖzgürOral

1

1. GÜN

Açılış Konuşmaları (9.00)

Salih ÖZBARAN İdris BOSTAN

Kahve Arası

I. Oturum (09.45-11.45) ARAŞTIRMALARIN GEÇMİŞİ VE BUGÜNÜ

Oturum Başkanı: Suraiya FAROQHI

Yusuf A. AYDIN Osmanlı Denizcilik Tarihinin Konularına Dair Emel S. KOLÇAK Osmanlı Denizcilik Tarihi Üzerine Türkiye’de Yapılan Lisansüstü Tezlerin Analitik Değerlen- dirmesi Metin ÜNVER Bahr-i Sefid Adalarının Tarihi Üzerine Yapılan

Çalışmaların Retrospektif Bir Değerlendirmesi Murad HATİP Cumhuriyet Dönemi Deniz Tarihçiliği Üzerine Bir Analitik İnceleme

Öğle Yemeği, İ.Ü. Profesörler Evi (12.00-13.00)

2

II. Oturum (14.00-16.30) YABANCI ARŞİV KAYNAKLARI

Oturum Başkanı: Mübahat S. KÜTÜKOĞLU

Güneş IŞIKSEL Fransa Arşiv ve Kütüphanelerinde Osmanlı Denizcilik Tarihine Dair Kaynaklar: Bir Giriş Denemesi Özgür ORAL Venedik Belgeleriyle Osmanlı Denizcilik Tarihine Yeniden Bakmak Mikail ACIPINAR Osmanlı Denizcilik Tarihinin Kaynakları: Floransa ve Ceneviz Arşivleri M. Sait TÜRKHAN 18. yy. Osmanlı-İngiliz Ticaret Tarihinin Kaynakları: Levant Company Belgeleri İsmail H. KADI Osmanlı-Hollanda Deniz Ticaret Tarihinin Hollanda Kaynakları

Kahve Arası

III. Oturum (17.00-19.30) EDEBİ ve GÖRSEL MALZEME, YER ÜSTÜ ve SU ALTI

KALINTILARI

Oturum Başkanı: Mehmet GENÇ Zeynep TARIM Osmanlı Dönemi Minyatürlerinde Denizcilik Burcu A. ULUDAŞ Görsel Kaynaklar Üzerinden Bir Değerlendirmeyle Tersâne-i Âmire’ye Bakmak: Osmanlı ve Batı Kökenli Görsel Betimlemelere, Haritalara ve Fotoğraflara Yansımalar Cihan OKUYUCU Klasik Edebi Metinlerde Bahriyenin İzleri Mustafa PULTAR Geç 19. ve Erken 20. yy. Dönemlerinde Osmanlıca Denizcilik Sözlükleri Şenay Ö. GÜMÜŞ Gemilerin Kaza Yaptığı Mevkilerin Belirlenmesinde Osmanlı Belgelerinin Kullanımı Üzerine Bir Değerlendirme

3

2. GÜN

IV. Oturum (9.15-11.45) YÖNTEM ve YAKLAŞIMLAR - I: TEORİK PERSPEKTİFLER

Oturum Başkanı: Yavuz CEZAR

Kahraman ŞAKUL Akdeniz’in Dinamiklerinde Osmanlı Donanması

ve Denizciliği Şakir BATMAZ Deniz Tarihi Kaynağı Olarak Gemi Jurnallerinin

Önemi Emrah S. GÜRKAN Osmanlı Denizcilik Tarihinde Sosyal Tarih

Temaları Nasıl İncelenebilir: Denizcilerin Gündelik Hayatı, Korsanlar, Esirler

M. Emre KILIÇASLAN 19. yy. Osmanlı Buharlı Nakliyat Ağında Yabancı Kumpanyalar: Kaynaklar ve Problemler

Kemal ARI Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Geçişte Türk Deniz Ticaret Tarihi ve Bu Alanda Kaynak ve Yöntem Sorunu

Öğle Yemeği, İ.Ü. Profesörler Evi (12.00-13.00)

4

V. Oturum (14.00-16.30) YÖNTEM ve YAKLAŞIMLAR - II: TECRÜBİ ve

DİSİPLİNLERARASI ÇALIŞMALAR

Oturum Başkanı: İdris BOSTAN Tuncay ZORLU Teknoloji Tarihi Perspektifinden Osmanlı

Denizcilik Tarihinin Durumu ve Gelecek Projeleri

Gaye D. POLAT Osmanlı Denizcilik Tarihinde Astronominin Yerini Araştırmak

İbrahim B. DAĞGÜLÜ Yelken Döneminde Osmanlı Donanmasında Hizmet Vermiş Bir Savaş Gemisini Yeniden Kurma Denemesinde Bilgisayar Desteğinin Önemini Anlatan Bir Çalışma: Melek Ahmet Paşa Gemisinin Mimari Çözümlemesi

M. Sinan DERELİ Gemi Planı Çizim Çalışmalarının Osmanlı Denizcilik Tarihine Katkıları

Emir YENER Çizimden Gerçeğe Osmanlı Gemileri: Rusya Federasyonu Donanma Arşivlerindeki Planlar ve Yarattıkları Fırsatlar

Kahve Arası

DEĞERLENDİRME OTURUMU (16.45-18.30)

Akşam Yemeği, Kasımpaşa Sosyal Tesisleri (19.00)

5

-BİLDİRİ ÖZETLERİ-

6

7

I. Oturum (09.45-11.45) ARAŞTIRMALARIN GEÇMİŞİ VE BUGÜNÜ

Yusuf Alperen AYDIN Osmanlı Denizcilik Tarihinin Konularına Dair Osmanlı Denizcilik Tarihi, Genel Osmanlı Tarihi içerisinde bir alt konu başlığı olarak yer almaktadır. Zaman içerisinde Osmanlı Tarihi siyasi tarih başta olmak üzere sosyo-ekonomik tarih, kültür tarihi vs. gibi bakış açılarıyla ele alınmış ve bunlara örnek oluşturacak çalışmalar yapılmıştır. İkibinli yılların başından itibaren de Osmanlı Tarihi ile ilgili çalışmaların sayısı daha da artmıştır. Buna paralel olarak Osmanlı Denizcilik Tarihini konu alan eserlerin sayısı da görece artış göstermiştir. Bununla birlikte bu sahanın konuları üzerinde pek durulmamıştır. Böyle bir yaklaşım güden bu sunumda Osmanlı Denizcilik Tarihinin konuları şematik olarak değerlendirilmeye çalışılacaktır. Emel SOYER KOLÇAK Osmanlı Denizcilik Tarihi Üzerine Türkiye’de Yapılan Lisansüstü Tezlerin Analitik Değerlendirmesi Birçok disiplinde olduğu gibi Türkiye’de yürütülen tarih çalışmalarının önemli bir bölümünü lisansüstü hazırlanmış tezler oluşturmaktadır. Bu doğrultuda Osmanlı Denizcilik Tarihi üzerine yapılan araştırmaları ele aldığımızda söz konusu tezler ön plana çıkmaktadır. Osmanlı Denizcilik Tarihi ile alakalı olarak Türkiye’de şimdiye kadar hazırlanmış yüksek lisans ve doktora tezlerinin tespiti, doğrudan ilgili olmayanların elenmesi ve geriye kalanların konularına göre tasnif edilmesi bu çalışmanın esasını oluşturmaktadır. Söz konusu lisansüstü tez çalışmalarının türleri ve rakamsal verileri hakkında bir fikir sunma amacıyla kaleme alınan yazımızın sunumunda, elde edilen bilgiler tablolar üzerinden paylaşılmaya çalışılacaktır.

8

Metin ÜNVER Bahr-i Sefid Adalarının Tarihi Üzerine Yapılan Çalışmaların Retrospektif Bir Değerlendirmesi Osmanlı Devleti’nin batıya ilerlemesinde Ege Denizi’ndeki adaların alınması stratejik bakımdan önemli bir aşamadır. Ege’nin bahr-i sefid olarak adlandırılması adalara yapılan vurgunun bir yansımasıdır. Ege adalarında, kuruluşundan tarih sahnesinden çekilmesine kadar devam eden uzun Osmanlı hâkimiyetinin sonucu olarak ortaya çıkan önemli miktardaki tarihî malzeme birçok bilimsel çalışmaya konu olmuş ve olmaya devam etmektedir. Bu tebliğ Cezayir-i Bahr-i Sefid Eyaleti/Vilayeti sınırları içinde kalan adalar üzerine yapılan çalışmaların tasnif edilerek, değerlendirilmesi, bundan sonra yapılacak araştırmalar için bir yol haritası ortaya koymayı amaçlamaktadır. Murad HATİP Cumhuriyet Dönemi Deniz Tarihçiliği Üzerine Bir Analitik İnceleme Bugünün teknolojik imkânlarını kullanarak kısa bir sürede yapılacak bir araştırmayla dahi Türk denizciliği ile ilgili Cumhuriyet döneminde yazılmış hatırı sayılır kadar yayımın yapıldığı kolayca görülecektir. Ancak tarih disiplini ve metodolojisi konusunda bir eleme yapıldığı takdirde dar eleğin gözenekleri arasından geçenlerin miktarının ne kadar az olduğu görülecektir. Cumhuriyetin ilk yıllarına bakıldığında siyasi şartların doğrultusunda bazı dönemlerdeki denizcilik faaliyetlerine yayımlarda yer verilmez, hatta sadece olumsuzlukları sergilenirken bazı dönem ve kişilerin abartılı anlatıldığını görmekteyiz. Burada en dikkati çeken husus tarih yazımında konjuktürel esintilerden etkilenmektedir. Dönemin deniz tarihi ile yayım yapan yazarların Osmanlı Türkçesinin ana dilleri olması ve yakın tarihteki deniz olaylarının birçoğuna bizzat katılmaları, ya da dönemlerine ulaşmış tarih tanığının bulunması gibi bugünlerle kıyaslanmayacak bir avantajları bulunmaktaydı.

9

II. Oturum (14.00-16.30) YABANCI ARŞİV KAYNAKLARI

Güneş IŞIKSEL Fransa Arşiv ve Kütüphanelerinde Osmanlı Denizcilik Tarihine Dair Kaynaklar: Bir Giriş Denemesi Her ne kadar son yıllarda Fransa’da Osmanlı denizcilik tarihiyle ilgili önemli çalışmalar yapılsa da -bunlar arasından Daniel Panzac ve Nicolas Vatin’inkileri anımsatalım-, Türkiye’de bunların yeteri kadar tanınmamasından maada, bu çalışmaların dayandığı arşiv malzemesinin pek bilinmemesi, Fransa arşiv ve kütüphanelerinde Osmanlı denizcilik tarihine değinen içeriğin tanıtımını yeniden yapmağı gerektiriyor. Sunumumuzda, Paris’teki Ulusal Kütüphane, Ulusal Arşiv ve Dışişleri Bakanlığı Arşivi’nin fonları tanıtıldıktan sonra, taşradaki konumuzla ilgili iki önemli arşivden, Marsilya Ticaret Odası ve Nantes’daki Dışişleri Bakanlığı’nın Denizaşırı Birimler arşivlerinden söz edeceğiz. Bu söz konusu birimlerin bize sunduğu malzeme mütecanis değil: Ulusal Kütüphane’de İbrahim Paşa’nın 1533’te Hayreddin Paşa’ya Batı Akdeniz’de sürdürülmesi gereken politikaya değin (tâlimat-)nâmesi gibi ancak olaysıcı tarih (histoire évenementielle) için değerli olabilecek belgeler bulunduğu gibi, Marsilya Ticaret Odası’nda 18. yy. Osmanlı-Doğu Akdeniz Kabotaj tarihiyle ilgili pek kapsamlı bir dizisel tarih (histoire sérielle) çalışmasının yapılmasına izin verecek ciltlerce veri bulunuyor. Bunun gibi, konuyla ilgili Fransa’daki en zengin arşiv olmasına rağmen, türlü nedenlerden dolayı, Fransız araştırmacılar tarafından bile çok az kullanılmış olan Ulusal Arşiv’deki Kraliyet devri Denizcilik Nezareti Arşivi de Osmanlı Denizciliği’nin hem dizisel hem de olaysıcı tarih yazımı için kayda değer veriler sağlıyor. Özgür ORAL Venedik Belgeleriyle Osmanlı Denizcilik Tarihine Yeniden Bakmak Osmanlı Devleti’nin denizcilik tarihini yazarken öncelikli olarak istifade edilmesi gereken yabancı arşivlerden biri de Venedik Devlet Arşivleri’dir. Bu iki yakın güç arasındaki münasebetler arşiv

10

kayıtlarına da yoğun bir biçimde yansımıştır. Bu bildiride, bu arşivlerde yer alan Osmanlı denizcilik tarihi ile ilgili defter ve belge serileri hakkında genel bilgiler verilecek; özelde ise Cinque Savi alla Mercanzia‘da yer alan kayıtlar tanıtılacak ve Osmanlı deniz ticaret tarihini yazarken ne tür boşlukları doldurabileceği tartışılacaktır. Bu seri içerisinde yer alan konsolosluk kayıtları, hamule kayıtları, seyr ü sefaine ilişkin kayıtlar, gemi kazaları ve batıklarla ilgili kayıtlar ve gümrük kayıtları görsellerle de desteklenmek suretiyle incelenecektir. Mikail ACIPINAR Osmanlı Denizcilik Tarihinin Kaynakları: Floransa ve Ceneviz Arşivleri Osmanlı denizcilik tarihinin kaynakları, başta Osmanlı arşiv ve kütüphaneleri olmak üzere, Akdeniz’le bağlantılı birçok devlet arşivi ve kütüphanesini kapsamaktadır. Söz konusu kaynakların kullanımında yalnızca Türkçe değil, yabancı dildeki bilgi ve belgelerin de ayrı bir önemi olduğu son yıllarda yapılan çalışmalarla daha sarih şekilde ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devleti’nin 16. yüzyılda bir deniz gücü olarak ortaya çıkmasının doğal bir sonucu da Akdeniz’le bağlantısı olan denizci İtalyan devletleriyle birlikte İspanya, Fransa, İngiltere ve Hollanda gibi devletlerle siyasî-ticarî ve askerî münasebetlerin kurulmasıydı. Yüzyılları kapsayan bu münasebetler neticesinde Avrupa arşivlerinde Osmanlı Devleti’yle ilgili zengin ve Türkiye’deki Osmanlı arşivlerini tamamlar nitelikte belge koleksiyonları meydana gelmiştir. Bu bakımdan yurtdışı arşivlerindeki malzemelerden gereği gibi istifade edilmemesi, diğer birçok yönüyle birlikte, Osmanlı denizcilik tarihinin yazılmasında da arzu edilen sonuçları tam manasıyla veremeyecektir. Bütünün bir parçası olması münasebetiyle, Ceneviz ve bilhassa Floransa’da yer alan devlet arşivlerindeki belge ve bilgilerin kullanılması da kaçınılmaz bir zarurettir. Zira her iki tüccar ülkenin Osmanlı Devleti’yle ticaret ağırlıklı başlayan yakın ilişkilerinin 16. yüzyılda bozulması neredeyse aynı siyasi nedenlere dayanmaktaydı. Ticaret, yerini denizlerde mücadeleye bırakmış, Cenevizliler Osmanlılara karşı İspanya’ya donanma desteği verirken,

11

Floransa bir adım daha öteye giderek Malta Şövalyeleri benzeri bir şövalye tarikatı tesis etmişti. Tarikat, kuruluşundan sonra Kuzey Afrika kıyılarının yanı sıra Ege Denizi ve Anadolu kıyılarına kadar uzanan geniş alanda Osmanlı yerleşimleri ve bölgelerine akınlar düzenlemekte, yağmalar yapmakta, Türk ticaret gemilerine saldırarak birçok Müslüman ve Türk’ü esir etmekteydi. Bu münasebetle bildirimizde Floransa ve Ceneviz Devlet Arşivlerinin Osmanlı denizcilik tarihi açısından önemi ve arşivlerdeki belgelerin içeriği hakkında bilgi verilecektir. Mehmet Sait TÜRKHAN 18. Yüzyıl Osmanlı-İngiliz Ticaret Tarihinin Kaynakları: Levant Company Belgeleri 16. yüzyıl sonlarında başlayan ve 19. yüzyıla kadar barış içinde devam eden Osmanlı-İngiliz ilişkilerinin önemli bir boyutunu da ticari ilişkiler oluşturmaktadır. Bu bildiride 1581’den 1825’e kadar Osmanlı topraklarında İngiliz bandırası ile ticaret yapma tekelini elinde bulunduran ve Osmanlı topraklarındaki İngiliz diplomatik organizasyonunun da temelini oluşturan Levant Company’nin İngiliz Ulusal Arşivi The National Archives’da bulunan şirket kayıtlarının bilhassa 18. yüzyıl Osmanlı-İngiliz ticari ilişkileri bakımından kaynak değeri tartışılacaktır. 1581 yılında Turkey Company adı ile kurulan daha sonra Venice Company ile birleşerek İngiliz tahtı tarafından tüm Akdeniz’de İngiliz ticareti için tekel hakları bahşedilen Levant Company, 1804 yılına kadar Osmanlı Devleti’ne gönderilen tüm İngiliz elçi ve konsolosların belirlenmesi ve bu kimseler ile diğer diplomatik ve ticari misyon yetkililerin maaşlarının ödemesini gerçekleştirmiştir. Bu sebeple şirket gerek ticarette ve gerekse diplomaside etkin bir konumda bulunmuştur. Elçi ve konsolosların diplomatik yazışmaları dışında, elçi, konsolos ve ticari temsilcilerin ticari anlamda şirkete olan sorumlulukları gereği düzenli olarak tuttukları kayıtlar ve Londra ile karşılıklı ticari yazışmaların hem Akdeniz ticaret ve diplomasi tarihi için hem de Osmanlı tarihi bakımından önemli bir kaynak serisidir.

12

İsmail Hakkı KADI Osmanlı-Hollanda Deniz Ticaret Tarihinin Hollanda Kaynakları Akdeniz’in tarihin erken dönemlerinden itibaren çeşitli kültür ve medeniyetlerin etkileşim alanı olarak ortaya çıkmış olmasının sonuçlarından biri de bu ortak etkileşim alanındaki tarihi tecrübeye dair kaynakların, bu tecrübeye katkıda bulunmuş ülkelerin arşivlerinde iz bırakmış olmasıdır. Bu durum, 16. yüzyılın sonlarından itibaren Akdeniz ticaretine katılan ve takip eden dönemde zaman zaman başat aktörlerden biri konumuna gelen Hollanda için de geçerlidir. Her ne kadar Hollanda’nın Akdeniz ticaretine katılması Osmanlı İmparatorluğuyla kurmuş olduğu resmi/diplomatik ilişkilerin öncesine dayanıyorsa da, Hollanda kaynaklarının Akdeniz ticareti açısından zenginleşmesi ancak 1612’de Osmanlıyla diplomatik ilişkilerin ve İstanbul’da Hollanda elçiliğinin tesisinden sonra olacaktır. Akdeniz ticaret tarihine dair Hollanda kaynaklarının zenginleşmesi ve çeşitlenmesi açısından diğer bir dönüm noktası ise 1625’te Levant Ticareti ve Akdeniz Denizcilik Direktörlüğü’nün (Directie der Levantse Handel en Navigatie in de Middellandse Zee) kurulmasıdır. Bu tarihten 18. yüzyılın sonuna kadar Akdeniz ticareti ile ilgili Hollanda kaynaklarının nitelik ve niceliğindeki değişimi belirleyen gelişmeler büyük oranda yeni konsoloslukların ihdası veya atıl kalanların ilgası ile sınırlı kalmıştır. Hollanda Cumhuriyeti’nin, zikredilen kurumsal dönüşümlere bağlı olarak şekillenen resmi arşiv kaynakları bugün Lahey’de bulunun Nationaal Archief’te tutulmaktadır. Hemen belirtmek yerinde olacaktır ki Akdeniz ticaretiyle ilgili Hollanda kaynakları Milli arşivde tutulan kayıtlarla sınırlı değildir. Amsterdam, Leiden, Rotterdam gibi Akdeniz ticaretine aktif olarak katılan Hollanda şehirlerinin belediye arşivleri de birtakım kaynaklara sahiptir. Örneğin Amsterdam belediye arşivinde tutulan devasa noterlik kayıtları özellikle ekonomik ve sosyal tarihçilik perspektifinden orijinal veriler içermektedir. Yine Amsterdam, Leiden ve Rotterdam gibi şehirlerde yerleşik şirketler içerisinde, Akdeniz ticaretine aktif katılım gösterenlerin belediye arşivlerinde müdevver evrakı da yine ekonomik ve sosyal tarihçilik perspektifinden orijinal veriler içeren kaynaklardır.

13

III. Oturum (17.00-19.30) EDEBİ ve GÖRSEL MALZEME, YER ÜSTÜ ve SU ALTI

KALINTILARI Zeynep TARIM Osmanlı Dönemi Minyatürlerinde Denizcilik Bu bildiri Osmanlı denizcilik tarihinin görsel kaynakları olan minyatürlerin kaynak değerlerini ele almaktadır. Çalışmada deniz ve deniz taşıtlarının minyatürler içinde nasıl ele alındığı, yazılı metin ile görsel kaynak arasındaki doğruluk uyumu ile minyatürlerde görülen deniz taşıtlarının ne kadar gerçeği yansıtabildiği tartışılacaktır. Burcu ALARSLAN ULUDAŞ Görsel Kaynaklar Üzerinden Bir Değerlendirmeyle Tersâne-i Âmire’ye Bakmak: Osmanlı ve Batı Kökenli Görsel Betimlemelere, Haritalara ve Fotoğraflara Yansımalar Haliç’in kuzey kıyılarında Hasköy’den başlayarak Azapkapı’ya kadar uzanan uzun bir sahil şeridine yayılan Tersâne-i Âmire’nin görsel yanısmaları bu atölye çalışmasının ana konusudur. Sanat tarihsel bir yaklaşımla ele alınacak kaynaklar, disiplinlerarası bir tutumla çalışmayı hedefleyen bu alanla ilgili araştırmacılara örneklemeler sunacaktır. Farklı görsel kaynaklardaki betimlemelerin karşılaştırılmasıyla ortaya çıkan tutarlı bilgilerin yazınsal kaynaklardaki anlatımlarla eşleştiğini görmek tarihin canlandırılmasında çok katmanlı bir bakış imkanı vermektedir. Minyatürler, gravürler, yağlıboya tablolar, haritalar ve fotoğraflarla Tersâne-i Âmire’nin tarihsel süreç içinde gelişimi ve değişimi görselleştirilecektir. Böylelikle bu konu hakkında çalışma yapan araştırmacılar için özet bir görsel literatür taraması yapılacaktır.

14

Cihan OKUYUCU Klasik Edebi Metinlerde Bahriyenin İzleri Nazım türlerinin ekseriyeti teşkil ettiği Klasik edebiyatımızın tarihe tanıklığı hususu birçok tartışmanın konusu olmuştur. Tanzimat’tan beri, Klasik şiirin soyut ve idealist karakteri dolayısıyla çağın sosyal gerçekliğini hakkıyla yansıtamadığı şeklindeki yaygın fikre karşı bilhassa günümüzde onun esaslı bir tarihi bilgi kaynağı olduğu kanaati yaygınlık kazanmaktadır. 14. yy.da denize komşu olan Batı Anadolu Beylikleri denizciliği Akdeniz’in eski denizcileri olan İspanyollar ve İtalyanlardan öğrenmişlerdir. Fatihle gelişmeye başlayan ve 16. yy.da Barbaros’la etkin bir güce dönüşen Osmanlı denizciliği şairleri de etkilemiş ve diğer dillerden giren denizcilik tabirleri şairler tarafından da kullanılmıştır. Bilhassa Kanuni devri şairlerinden Agehinin-Andreas Tietze’nin bir dizi makalesine konu olan-Gemici diliyle yazdığı kasidesi kendisine yazılan birçok nazireyle edebiyatımızda bir çığır açmış ve bu tip tabirlerin Türkçede yerleşmesinde amil olmuştur. Klasik metinlerde yer alan bu tabirlerin taranması iki amaca hizmet edebilir: 1. İleride yazılacak büyük bir Türkçe sözlüğün teşkilinde. 2. Gemicilikle ilgili kelimelerin dile yaklaşık giriş tarihlerini tespit suretiyle denizcilik tarihini oluşturmada. Klasik dönemde daha çok bir benzetme unsuru olarak kullanılan bu tabirlerin 18 ve 19. Asırlarda, dönem edebiyatının sosyal konulara artan ilgisinin bir yansıması olarak gerçek anlamlarıyla kullanıldığı görülmektedir. Ayni ve Süruri gibi şairler bu dönemde denize indirilen gemiler, deniz savaşları, tersane ve sahilhane gibi deniz yapıları ile ileri gelen denizciler hakkında çeşitli tarihler düşürmüşlerdir. Bazı deniz savaşlarının yer yer mensur hikayelere de konu olduğu gözlemlenmektedir. İste manzum ister mensur klasik edebi metinlerin bu gözle elden geçirilmesinin Osmanlı Deniz Tarihçiliğine bir katkı sunabileceğini düşünüyoruz.

15

Mustafa PULTAR Geç 19. ve Erken 20. yy. Dönemlerinde Osmanlıca Denizcilik Sözlükleri Bu bildiride 19. yüzyılın son çeyreği ile 20. yüzyılın ilk çeyreği arasında kısmen ya da tamamen Osmanlıca olarak yayımlanmış olan dört temel lûgat eseri ile daha sonraki dönemlerde bunları kaynak olarak kullanmış olan diğer eserler tanıtılmaktadır. Tanıtılmakta olan temel eserler şunlardır. 1. İsmail Hakkı, Gemicilik Fenni, 1290 (1874). 2. William Thompson, Istılâhât-ı Bahriye, 1309 (1892). 3. Süleyman Nutkî, Istılâhât-ı Bahriye, 1321 (1905). 4. Karekin Deveciyan, Balık ve Balıkçılık, 1331 (1915). 5. Süleyman Nutkî, Kamûs-i Bahrî, 1333 (1917). Bu eserlerin ne amaçla hazırlandıkları, yazarları ve kaynakları ile kurguları hakkında bilgi verilmektedir. Ayrıca, bu eserlerde içerilen belirli terimlerin aralarında görülen uyumsuzluklar ile bu uyumsuzlukların yıllar boyunca nasıl devam ettiği açıklanmaktadır. Şenay ÖZDEMİR GÜMÜŞ Gemilerin Kaza Yaptığı Mevkilerin Belirlenmesinde Osmanlı Belgelerinin Kullanımı Üzerine Bir Değerlendirme Gemi kazaları denizcilik bilgi ve teknolojisinde kaydedilen önemli gelişmelere rağmen denizcilik faaliyetlerinin gündeminden düşmemiştir. Osmanlı denizcilik tarihine dair kaynaklar incelendiğinde gerek donanma gerekse ticaret gemilerine ait kayda geçen birçok gemi kazası konunun Osmanlı denizcilik yaşantısında büyük bir yer kapladığını göstermektedir. Genellikle hava koşulları veya beşeri unsurun neden olduğu bu kazaların bir kısmı geminin ve içindekilerin kurtulması sayesinde kısmi zararlarla atlatılırken önemli bir kısmı ise gemi ve hayat kaybıyla sonuçlanmaktaydı. Bu çalışmada Osmanlı sularında yaşanan gemi kazalarının mevkiinin belirlenmesinde arşiv belgelerinin kullanımı değerlendirilecektir. Kaza mevkilerinin tespiti yolculukları sırasında gemilerin izledikleri rotaların belirlenmesi ve özellikle de belli noktalarda kazaların sıklıkla yaşanıp yaşanmadığına bağlı olarak bu rotaların içerdiği

16

riskler çerçevesinde denizcilik tarihi çalışmalarına katkı sağlayacak olması açısından önemlidir. Ayrıca kazanın geminin batmasıyla sonuçlandığı durumlarda batıkların yerinin tespit edilmesine de yardımcı olacaktır. Nitekim bir gemi kazasından sonra gemi ve içindekileri kurtarmak üzere hemen çalışmalar başlatılmaktaysa da bunun her zaman mümkün olmamasından dolayı gemilerin önemli kısmı içindekilerle birlikte hala sualtında beklemektedir. Kaza mevkilerinin tespitinde günümüz teknolojisinin imkanlarından faydalanan sualtı arkeologlarının önemli çalışmaları mevcuttur. Fakat bu çalışmalar batık gemiler üzerinden devam ettiği için kaza yapmış fakat batmamış olan gemilerin kaza yaptıkları yerin belirlenmesi noktasında Osmanlı arşiv belgeleri önem kazanmaktadır. Konuyla ilgili belgelerde gemilerin kaza yaptığı yerler en yakındaki yerleşim yeri üzerinden tanımlandığından kaza yerine dair noktasal bir tespit mümkün olmayıp ancak bölgesel belirlemeler söz konusu olacaktır. Bu çerçevede çalışmamızda kürek ve yelken dönemi gemilerine dair örnekler çerçevesinde Osmanlı sularında meydana gelen gemi kazalarının mevkiinin tespit edilmesinde arşiv belgelerinin katkısı değerlendirilecektir.

17

2. GÜN

IV. Oturum (9.15-11.45) YÖNTEM ve YAKLAŞIMLAR -I: TEORİK PERSPEKTİFLER Kahraman ŞAKUL Akdeniz’in Dinamiklerinde Osmanlı Donanması ve Denizciliği Büyük Britanya’nın ortaya koyduğu başarılı örnek denizcilik ve donanma çalışmalarının temel parametrelerini belirlemiştir. Buna göre okyanus gücü olmadan dünya devi olunamaz; bu ise ancak güçlü donanma ile olur. Peki, Akdeniz ülkelerinin donanmalarını nasıl anlamalıyız? Akdeniz gitgide merkezi konumunu yitirmişti. Akdeniz donanma teknolojileri, gemi tasarımı ve donatımı alanlarında artık belirleyici değildi. Akdeniz donanmalarını nasıl bir kavramsal çerçevede ele almalıyız? Okyanus güçleriyle özdeşleştirilen toplu-yelkenli diplomasi Akdeniz güçlerinde görülen bir unsur mudur? Osmanlıların uluslararası ilişkilerde takip ettiği siyasete donanmanın etkisini araştırırken ve yazarken karşılaştığımız kaynak ve metodoloji sorunları nelerdir? Osmanlı donanmasını nasıl bir jeopolitik çerçeve dahilinde anlayabiliriz? Meselenin bir başka yanı ise deniz ticareti tarihidir. Akdeniz’de en dikkat çekici husus doğu ve orta kesimindeki deniz ticaretinin devletlerüstü bir yapı arz etmesidir. Uluslararası ticarette Grekler Akdeniz’in yanısıra Karadeniz’de de oldukça aktiftiler. İç ticarete gelince, yeterince belgelenmemiş olması hasebiyle ciddi kaynak problemleriyle karşı karşıyayız. Bu noktada navul ödemelerine yoğunlaşmak bir yöntem olabilir. Şakir BATMAZ Deniz Tarihi Kaynağı Olarak Gemi Jurnallerinin Önemi Jurnal, gemilerde olayların kaydedildiği resmî defterlerdir. Seyir halinde tutulan jurnallere seyir jurnali denilir. Bu jurnallerde genellikle rüzgârın durumu, kat edilen mesafe ve gemide günlük

18

hayattan bahsedilir. Ayrıca seyir jurnallerinin incelenmesi Osmanlı deniz tarihinin birçok yönleriyle anlaşılmasında da önemli bir rol oynayacağı muhakkaktır. Her şeyden önce bu jurnallerde uluslararası deniz hukuku uygulamaları, donanmanın sefere çıkış ve dönüş merasimleri, gemide günlük hayat, erzak, kömür ve su temini, bayram, kandil, mevlit ve cuma günleri yapılan dinî merasimler, salgın hastalıklar, defin törenleri, yemekler, mızıka-i humâyûn gösterileri, personel ve vazifeleri diğer ülkelerin liman, tersane ve gemileri, karantina sistemi gibi birçok konularda bilgiler bulmak mümkündür. Bu bildiride Beşiktaş Deniz Arşivi’nde sayıları üç yüzün üzerinde olan gemi seyir jurnalleri yanında liman ve makine jurnalleri hakkında bilgi verilecektir. Defterlerin muhtevası dışında kâtiplerin defter tutmada izledikleri yol, defterlerin biçimsel özelliklerindeki değişim, bunların Bahriye Nezareti’nde incelenmesi ve muhafazası gibi konular ele alınacaktır. Ayrıca 1800 tarihli Arapça jurnalin özellikleri, özel olarak tutulan Talim Sefinesi Jurnallerinin askerî tarih ve eğitim tarihi açısından önemi, makine ve liman jurnallerinin seyir jurnallerinden farkı gibi konular tartışılacaktır. Emrah Safa GÜRKAN Osmanlı Denizcilik Tarihinde Sosyal Tarih Temaları Nasıl İncelenebilir: Denizcilerin Gündelik Hayatı, Korsanlar, Esirler Bu sunumda Batı dillerinde yazılmış basılı kaynakların ve arşiv belgelerinin Osmanlı denizcilik tarihi için ne gibi yeni açılımlar sağlayabileceği tartışmaya açılacaktır. Osmanlı arşivindeki devlet-merkezli belgelerin ışık tutamadığı sosyal tarih temalarına ışık tutma potansiyeline sahip bu kaynakların kısa bir tanıtımının yapılacağı ve bunların nasıl bir tarihyazımsal süzgeçten geçirildikten sonra kullanılması gerektiğinin tartışılacağı bu sunumda, Osmanlı Akdenizi’ndeki denizci, korsan, esir ve kürekçilerin hayatları, gündelik faaliyetleri, adetleri ve kültürleri üzerine bazı yeni bilgiler ortaya çıkarılacaktır.

19

Mustafa Emre KILIÇASLAN 19. Yüzyıl Osmanlı Buharlı Nakliyat Ağında Yabancı Kumpanyalar: Kaynaklar ve Problemler Buhar makinesinin deniz araçlarına uygulanması ve yaygın bir şekilde kullanılmaya başlamasıyla uluslararası deniz nakliyat şirketlerinin de sayıca çoğaldıkları görülür. Buharlı dönemine geç kalan, verdiği ahidnamelerle yabancı bayrağını kendi nakliyat ağında avantajlı konuma geçiren Osmanlı Devleti deniz nakliyat ağında irili ufaklı pek çok yabancı kumpanya faaliyet göstermiştir. Bu kumpanyalar Osmanlı ithalat-ihracat eşyasını taşıdıkları gibi iki Osmanlı limanı arasındaki iç dolaşımda da rol almışlardır. Sivil nakliyatın yanında cephane, asker ve devlet yazışmalarının da bulunduğu postaları taşıdıklarına şahit olmaktayız. Osmanlı deniz nakliyatında büyük yer işgal eden buharlı şirketleri konusunda araştırma yapılırken bu alana ait bir metodoloji kullanılmalıdır. Bu araştırmada buharlı şirketleri üzerine tarihsel bir çalışma yapılırken dikkat edilmesi gereken temel hususlar üzerinde durulacaktır. Osmanlı Tarihi araştırmalarında kullanılacak temel kaynaklar yanında ne gibi kaynaklar kullanılması gerektiği, kaynakların hangi sırayla değerlendirileceği gibi materyal sorunları tartışılacaktır. Yabancı buharlı kumpanyalarının Osmanlı Devleti’yle çeşitli düzlemlerde münasebetleri bulunması dolayısıyla elde edilecek verileri sağlıklı bir şekilde analiz edebilmek için başvurulacak farklı alanlar konusunda bilgi verilecektir. Kemal ARI Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Geçişte Türk Deniz Ticaret Tarihi ve Bu Alanda Kaynak ve Yöntem Sorunu Osmanlı güçlü bir askeri deniz gücü yaratmış olsa da; ticari denizcilik açısından ne yazık ki aynı başarıyı gösteremedi. Hint Okyanusu’nda, Aden’de, Açe’de ya da Tuna Nehri’nde bile donanmalar inşa edip, buralarda güçlü donanmalarıyla büyük deniz savaşlarına yönelebilen Osmanlı Devleti’nin ticari yaşamda denizcilik kavramından uzak duruşunun elbette değişik nedenleri üzerinde durulabilir… 19. Yüzyıl, imparatorluğun dağılmasında en önemli etkenlerden biri olan

20

ulusçuluk/milliyetçilik kavramının olağanüstü gelişimine ve bunun sonucu olarak da ulusal devletlerin kuruluşuna tanıklık etti. İmparatorluğu oluşturan tebaa, bu sürecin sonunda doğal bir ayrışmaya uğradı. Türkler, ulusal bilince, pek çok halka göre çok daha geç bir zaman diliminde ulaştılar. Bu nedenle Osmanlı aydınları tarafından milli bağımsızlık bir özlem haline geldi ve bu kavrama paralel olarak, Türkiye’nin ticari denizcilikte de güçlü olması gerektiğine ilişkin düşüncenin temelleri, 19. Yüzyılın sonlarında ve 20. Yüzyılın ilk çeyreğinin sonuna dek uzayan Osmanlı siyasal yaşamının son evresinde ele alındı ve irdelendi. Bu süreç soyut olarak düşünsel arayıştan; somut biçimde ticari denizciliğin canlanışına dek bir dönüşüm olarak nitelendirilebilir. Doğal olarak imparatorluktan ulus devlete geçiş sürecinde, bu zihniyet değişiminin ve bunun somut sonuçlarının ele alınıp incelenmesi son derece yaşamsal bir öneme sahiptir. Söz konusu dönemde ticari denizcilik üzerine araştırma yapma eğiliminde olan araştırıcıların, kimi kaynak gruplarını tanıma gerekliliği vardır. Bunlar, Osmanlı Devleti’nde ülke konsolosluklarının raporlarından, Osmanlı arşiv belgelerine; anılardan oluşan tanıklıklara ve seyir defterlerine ve kimi gemi acente ve acente birliklerinin istatistik raporlarına kadar geniş bir yelpazede ele alınıp değerlendirilebilir…

21

V. Oturum (14.00-16.30) YÖNTEM ve YAKLAŞIMLAR-II: TECRÜBİ ve

DİSİPLİNLERARASI ÇALIŞMALAR Tuncay ZORLU Teknoloji Tarihi Perspektifinden Osmanlı Denizcilik Tarihinin Durumu ve Gelecek Projeleri Osmanlı denizcilik tarihi çalışmalarının dünden bugüne önemli bir yol kat ettiği yadsınamaz bir gerçek olarak karşımızda duruyor. Bununla birlikte, hala eksik olduğumuz ya da yeterince başaramadığımız şey, biz araştırmacılara oldukça geniş bir çalışma alanı sağlayan ve yaklaşık 600 küsur yıl süren bir imparatorluğun deniz gücüne hasredilen çalışmaların bir türlü farklı açılardan ele alınamaması ya da zenginleştirilememesi. Bu çerçevede eksikliğini çektiğimiz konulardan biri hiç şüphesiz denizcilik tarihinin bilim ve teknoloji tarihi perspektifinden ele alınamayışı ve bu perspektifin denizcilik alanına getireceği açılımlardan mahrum kalma meselesidir. Yabancı literatürde, deniz teknolojisine ve deniz teknolojisinin diğer teknoloji alanlarıyla olan tarihsel ilişkilerine ve bunların toplumları ve devletleri dönüştürücü/değiştirici ve hatta zenginleştirici etkisine büyük bir yer verilirken, bu husus bizim denizcilik literatürümüzde yeterli değeri bulamamaktadır. Bu konuda birçok gerekçe ortaya konabilir. Tarihçilerimizin, teknoloji tarihinin gerektirdiği teknolojik değişimleri izleyebilme, teknik çizim ve modelleme yapma, teknoloji kullanımı ve matematik altyapısı gibi hususlarda yetersiz kalması ve tüm bu yetersizlik hissinin deniz teknolojisi çalışmayı düşünenlerde ciddi bir caydırıcılık oluşturması ilk akla gelen gerekçeler arasında görülebilir. Biz buradaki çalışmamızda bu sorunları aşmak için birtakım çözümler sunmaya çalışacağız. Farklı uzmanların aynı konuyu farklı boyutlarıyla inceleyip sonunda bir bütüne ulaşması yani disiplinlerarası bir çalışma yapmak; tarihçilerimize belirli ölçüde teknik eğitim vermek; tarihçilere ilaveten gemi inşa bölümü öğrencilerini denizcilik tarihi ve teknolojisi alanında Y. Lisans ve Doktora yapmaya teşvik etmek; BOA ve Deniz Müzesi arşivlerindeki teknik malzemenin bir envanterinin çıkartılması ile bu envanter

22

üzerinde kuşatıcı çalışmaların yapılması; farklı ülkelerle ortak projeler yapılması bunlardan sadece birkaçıdır. Özellikle teknik bilgi donanımı, teknik yardımlaşma ve zengin bir perspektifle yeni modeller geliştirme konuları çözülebildiğinde, Osmanlı denizciliğine dünya ölçeğinde yeni açılımlar getirilebileceğini düşünebiliriz. Gaye DANIŞAN POLAT Osmanlı Denizcilik Tarihinde Astronominin Yerini Araştırmak Denizde seyir coğrafya, matematik, meteoroloji ve astronomi gibi farklı disiplinlerin kesiştiği bir uygulamadır. Burada astronomiden kasıt deniz astronomisi olup, kaptanın gökcisimlerinden faydalanarak açık denizde yönünü tayin etmesine yarayan pratik astronomi bilgisini içerir. Bu yöntemi uygulayacak bir denizciden hem geometri, küresel trigonometri ve astronomi konularında yeterli bilgiye sahip olması hem de ölçüm ve gözlem araçlarını kullanma konusunda becerikli olması beklenir. Yapılan literatür taramasında, 16. yüzyılda denizcilik sahasında yükselme devrini yaşayan Osmanlıların uyguladığı deniz astronomisi yöntemleri ve kullandıkları astronomi aletleri hakkında araştırmaların eksik olduğu tespit edilmiştir. Bu eksikliğin nedenlerini ve araştırma esnasında karşılaşılan problemleri tartışmak amacıyla deniz astronomisinin tanımını yaptıktan sonra “Osmanlı Denizcilik tarihinde deniz astronomisi yöntemini değerlendirirken hangi hususlara dikkat edilmelidir? Osmanlı denizcilik tarihinde seyir teknikleri açısından farklılık gösteren dönemler var mıdır? Varsa bu dönemler nasıl tespit edilir? Osmanlı deniz astronomisi ve aletleri konusunda başvurulabilecek kaynaklar nelerdir ve bu kaynaklar nasıl değerlendirilmelidir?” gibi sorular eşliğinde konunun ele alınması hedeflenmiştir.

23

İbrahim Başak DAĞGÜLÜ Yelken Döneminde Osmanlı Donanmasında Hizmet Vermiş Bir Savaş Gemisini Yeniden Kurma Denemesinde Bilgisayar Desteğinin Önemini Anlatan Bir Çalışma: Melek Ahmet Paşa Gemisinin Mimari Çözümlemesi Osmanlı Devletinin bilime, sanata, mimarlığa, tıbba ve daha birçok evrensel ve ulusal kültür bileşeninin oluşturduğu birikime katkıları günümüze erişen belgeler ya da ürünler tarafından belgelenebilmesine karşın yelken döneminde denizcilik alanındaki olağanüstü katkıları hakkındaki çoğu bilgilerimiz sadece konu başlıklarından ibarettir. Özellikle Osmanlı Donanmasında üç yüzyıl boyunca hizmet vermiş dört yüzden fazla kalyon sınıfı gemi hakkındaki bilgimiz bu kadar güçlü bir donanmaya sahip bir devlet için şaşırtıcı derecede azdır. Bunun nedenleri vardır. Ancak nedeni ne olursa olsun sonuç olarak elimizdeki görseller ya çok fazla bilgi aktarması mümkün olmayan minyatürler ya da çeşitli zamanlarda istekli amatörler tarafından yapılmış ve gerçekle hiçbir ilgisi olmayan yanıltıcı çalışmalardan ibarettir. 18. yy sonlarına kadar Osmanlı tersane geleneğinde gemilerin maketlerinin ya da resimlerinin yapılarak belgelenmesine dair çabaların olmaması da sanki hiç var olmamışlar gibi tarih sahnesinden çekilip gitmeleri sonucunun doğmasına neden olmuştur. Osmanlı Donanmasının muazzam gemilere sahip olduğu 17. yy. ortaları ve 18. yy. başına ait minyatürlerdeki kırıntıları saymazsak bu olağanüstü gemiler hakkında elimizde Osmanlılar tarafından üretilmiş hiçbir detaylı görsel bulunmamaktadır. Ancak yeniden kurma denemeleri için hala yeterince bilgi parçasına sahip olduğumuz söylenebilir. Yeniden kurma ve çözümleme çabalarında bilgisayardan önemli bir güç çarpanı olarak yararlanmak, klasik yöntemlerin kullanıldığı bir süreci hem kısaltabilmekte hem de gerek kesinlik gerekse çalışılan gemiye ait birçok amaçla kullanılabilecek bir katı modele ulaşabilmemizi sağlamaktadır. Bu tür bir çalışmanın birçok farklı süreçleri vardır ve çalışmada birden fazla uzmanlaşmış bilgisayar programı birbirlerini destekler biçimde kullanılmaktadır. Bu bildirinin amacı ülkemizde bu alanda ilk defa kullanılan bilgisayar desteği ve sonuçları hakkında ilgili bilim çevrelerinde bir farkındalık oluşturmaktır.

24

Muharrem Sinan DERELİ Gemi Planı Çizim Çalışmalarının Osmanlı Denizcilik Tarihine Katkıları Bu sunumda bazı Osmanlı arşiv belgelerindeki gemi inşasında kullanılan malzeme ve parçalarının isimlerinden hareketle bunların çeşitli gemi tiplerinde nerelerde kullanıldıkları ele alınacak ve oluşturulan modern çizimlerde bu veriler somutlaştırılacaktır. Böylelikle aynı zamanda minyatür ve gravürlerin tarihsel süreç içersinde doğru bir şekilde nasıl yorumlanması gerektiğine dair bir yaklaşım da ortaya konacaktır. Sunumun ana unsurlarını Osmanlıda göke meselesi ve 18. yüzyıl kalyonlarından Şehbaz-ı Bahrî kalyonu oluşturacaktır. Emir YENER Çizimden Gerçeğe Osmanlı Gemileri: Rusya Federasyonu Donanma Arşivlerindeki Planlar ve Yarattıkları Fırsatlar Osmanlı Donanması’nın yelken çağı, Türk denizcilik tarihinde muhtemelen en az merak edilmiş ve en az araştırılmış konulardan birini teşkil eder. Yelken devrini konu alan kapsamlı ve çağdaş akademik araştırma sayısı bir elin parmaklarını geçmediği gibi bunların mazisi on yıl bile geriye gitmez. Bu el değmemiş sayılacak alanda tarihçilerin önüne çıkan en büyük engellerin başında ise, donanmanın belkemiğini teşkil eden her türden geminin güvenilir plan veya çizimlerine Osmanlı arşivlerine tesadüf edilememiş olması geliyordu. Ne var ki, son yıllarda giderek daha fazla sayıda Türk araştırmacının ilgisini cezbeden zengin Rusya Federasyonu arşivlerinde, bu engeli aşmayı sağlayacak malzeme ortaya çıktı. Ele geçirilme, casusluk faaliyeti ve hatta satın alma yoluyla 1768-1833 arasında Rus bayrağı altına girmiş askeri ve ticari yirmiden fazla geminin planı, St. Petersburg’da bulunan Rusya Federasyonu Donanma Arşivi’nde tespit edilmiştir. Geçtiğimiz birkaç yıl zarfında bir kısmı çeşitli Rusça ve Türkçe eserlerde yayınlanmış olan bu planlardan başka, yine St. Petersburg’daki Rusya Merkez Deniz Müzesi’nde ganimet alınmış çeşitli Osmanlı gemilerinin tersane modelleri de mevcuttur. Diğer bir deyişle, Yelken çağındaki Osmanlı

25

deniz teknolojisine dair araştırma malzemesi bir anda birkaç kat artmış bulunmaktadır. Sayılan bu malzemenin belkemiği teşkil ettiği bu sunumda, öncelikle mevcut plan ve modellerin teker teker tanıtımı ve gösterimi yapılacak ve verdikleri bulguların bazı kritik soruları cevaplarken nasıl etki ettiği incelenecek: Yelkenli Osmanlı savaş gemisi hangi görevlere öncelik verilerek inşa ediliyordu? Seyrüsefer ve savaş performansı rakip devletlerle nasıl mukayese oluyordu? Yelken çağında donanmanın oynadığı rol kadırga devrine göre nerede farklılık nerede devamlılık gösteriyordu? Sunumun ikinci aşamasında ise özellikle deneysel arkeoloji ve modelleme metotları ile tanıtılan planları meczetme olanakları ve bunun Osmanlı teknoloji tarihi araştırmalarına sunacağı fırsatlar ele alınacaktır.

26

-KATILIMCILAR- Burcu ALARSLAN ULUDAŞ (Bahçeşehir Ü.) Cihan OKUYUCU (Yıldız Teknik Ü.) Emel SOYER KOLÇAK Emir YENER Emrah Safa GÜRKAN (29 Mayıs Ü.) Gaye DANIŞAN POLAT (İstanbul Ü.) Güneş IŞIKSEL (Sorbonne Ü.) İbrahim Başak DAĞGÜLÜ (Yıldız Teknik Ü.) İdris BOSTAN (İstanbul Ü.) İsmail Hakkı KADI (İstanbul Medeniyet Ü.) Kahraman ŞAKUL (İstanbul Şehir Ü.) Kemal ARI (Dokuz Eylül Ü.) M. Emre KILIÇASLAN (Ordu Ü.) M. Sait TÜRKHAN (İstanbul Ü.) M. Sinan DERELİ Mehmet GENÇ (İstanbul Şehir Ü.) Metin ÜNVER (İstanbul Ü.) Mikail ACIPINAR (Kâtip Çelebi Ü.) Murad HATİP Mustafa PULTAR (Bilkent Ü.) Mübahat S. KÜTÜKOĞLU (İstanbul Ü.) Özgür ORAL (İstanbul Ü.) Salih ÖZBARAN (Ege Ü.) Suraiya FAROQHI (Bilgi Ü.) Şakir BATMAZ (Erciyes Ü.) Şenay ÖZDEMİR GÜMÜŞ (Mersin Ü.) Tuncay ZORLU (İstanbul Teknik Ü.) Yavuz CEZAR (Yıldız Teknik Ü.) Yusuf Alperen AYDIN (İstanbul Ü.) Zeynep TARIM (İstanbul Ü.)

27

- N O T L A R -

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

28

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

..…………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………

29

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

30

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………