Os túmulos 4 e 5 de Forno dos Mouros (Ortigueira, A Coruña). Dos resultados das intervencións ata...

Os túmulos 4 e 5 de Forno dos Mouros (Ortigueira, A Coruña). Dos resultados das intervencións ata a musealización do sitio

Patricia Mañana-Borrazás Instituto de Ciencias del Patrimonio Consejo Superior de Investigaciones Científicas IV Xornadas Mouras 15 de decembro de 2012, As Pontes de García Rodríguez (A Coruña)

Por favor, use este identificador para citar ou enlazar este ítem: http://hdl.handle.net/10261/66317

http://www.amigus.org/festas/xornadas_mouras_2012/index.php

http://www.incipit.csic.es/

http://hdl.handle.net/10261/66317

IV Xornadas Mouras (15 de decembro de 2012, As Pontes) 2012 Patricia Mañana-Borrazás

Que vamos a tratar hoxe…

• Ónde estamos... (3) • Resumo de traballos arqueolóxicos na zona... (5) • O contexto dos traballos en Forno dos Mouros 4 e 5... (20)

• Obxectivos xerais • Porqué se seleccionaron estes túmulos • Cómo se foron desenvolvendo os traballos entre o 2000 e 2003.

• Os resultados da escavación de Forno dos Mouros 4 (30) • Os resultados da escavación de Forno dos Mouros 5 (39)

• O proceso e resultado da musealización.... (61)

• Máis información: publicacións, presentacións en aberto… (72)

2



3

Emprazamento

O Bíncalo

Penido

Pena Branca

Pena Grande

Alto de Coriscada

Carabelote

Penas Longas

Alto de Faladora

Forno dos Mouros

Campo do Bidueiro

Chan do Bidueiro

Pena dos Corvos

Muro do Vasco



4

Serra da Coriscada

Forno dos Mouros

Cruce de San Pedro

425

425

400

400

423.2

423.1

422.9

401.4

432.2

432.6

442.9

448.6

375

375

450

425

400 475

M

M

M

devasa

M

M

Mb

Mb

Concello de OrtigueiraConcello de Mañón

4

3

2

2

1

167

5

5

Emprazamento



Traballos arqueolóxicos na zona

• F. Maciñeira: • 1929: “Notable grupo de círculos líthicos y túmulos dolménicos de la cuenca superior del

Eume.” Arquivos do Seminario d’Estudos Galegos, II. A Coruña.

• 1935: “La distribución de las estaciones prehistóricas Ortegalesas y sus características”. Boletín de la Real Academia Gallega, XXII, 259: 169- 181.

• 1943/44: “Túmulos prehistóricos. Inventario descriptivo de los doscientos ochenta y seis túmulos prehistóricos hasta ahora descubiertos en la avanzada comarca del cabo Ortegal”. Boletín de la Real Academia Gallega, XXIII: 21-29, 124-135, 178-186, 236-239, 314-321 y XXIV: 15-34. A Coruña.

• 1947: “Bares. Puerto hispánico de la primitiva navegación occidental”. Santiago: Instituto P. Sarmiento

• Revisións posteriores desta información:

• J.M. Bello et al 1987, dentro da síntese do megalitismo de A Coruña: • La Cultura Megalítica de la provincia de La Coruña y sus relaciones con el marco natural: implicaciones

socio-económicas. A Coruña: Excma. Diputación Provincial de La Coruña.

• R. Fábregas e J. Suárez 1991, revisión materiais da escavación do túmulo 87: • “Mámoa 87 de Serra Faladora”: un túmulo megalítico del Norte de Galicia. Espacio, Tiempo y Forma,

serie I, Prehistoria, 4: 193-218.

• ... 5




• Maciñeira 1947: • 87 mámoas

6



• Maciñeira: “Plano arqueológico de la comarca de Ortigueira en las épocas Prehistórica y Romana . (Debuxo de Federico Maciñeira y Pardo de Lama. Ortigueira, 1900)” Da colección dixital do Ateneo de Madrid, referencia: http://www.ateneodemadrid.com/index.php/esl/Biblioteca/Coleccion-digital/Placas-de-cristal/2003

7



http://www.ateneodemadrid.com/index.php/esl/Biblioteca/Coleccion-digital/Placas-de-cristal/2003












• Maciñeira 1947:

pp. 73-74: “Remontándonos algo más, y próximos, hállanse los túmulos 69 y 70, tan cercanos uno al otro que sólo dos metros median entre ellos, según se puede apreciar en la fotografía del camino, con ambos a su orilla W., que se acompaña. El primero tiene unos 20 metros de diámetro, aunque con indicios de haber sido explorado, parece que no lo fue tan a fondo como los demás, y el segundo, de 21 metros, muy excavado, conservando un soporte del dolmen, es el que aparece al margen de la vereda.”

8




Traballos arqueolóxicos na zona • V. Villoch 2000

Tese Doutoral Esta serra e o seu conxunto tumular é parte dos casos de estudo.

• Traballos vinculados cos Estudios de Impacto Arqueolóxicos dos Parques Eólicos 1996.

• Recatalogación dos túmulos de Maciñeira: dos 62 túmulos de Maciñeira foron localizados 54 + 6 novos

• Análises do relevo da serra, das vías naturais de tránsito, do emprazamento das mámoas, e definición dun sistema de organización espacial.

9



http://digital.csic.es/bitstream/10261/39673/1/2000_TESIS_VILLOCH VAZQUEZ_publicacion.pdf



Traballos arqueolóxicos na zona • Villoch 2000

Análise do emprazamento: • Forma do terreo • Vía naturais de

tránsito • Os elementos

naturais: afloramentos...

Taboa 5, pp. 366-67. Fig. 37, pp. 269.

10

Fig. 37. Relación entre túmulos e vías naturais de tránsito

nas serras de Faladora e Coriscada

Táboa 5



Traballos arqueolóxicos na zona • Villoch 2000, pp. 23-31.

Test de visibilidade, cunha contrastación directa en campo destas 4 condicións de visibilidade:

• Visibilidade Zonal: si se ve con claridade a zona onde se empraza a mámoa • Visibilidade Directa: si se ve con claridade a propia mámoa

• Si se ve recortado na liña de horizonte con claridade (contra o ceo ou contra outra liña de horizonte)

• Si ademais de estar recortado contra o horizonte, a mámoa aparece recortada contra o ceo.

11



Traballos arqueolóxicos na zona • Villoch 2000, pp. 23-31.

• Sínteses dos test de visibilidades nunhas matrices de intervisibilidade:

12



Traballos arqueolóxicos na zona • Villoch 2000: Gráfico 9 (pp. 293)

13

Serras Faladora e Coriscada INTERVISIBILIDADE ZONAL

Desde o 44 vese o ... o

44 é

vis

to d

ende

...




14

Serras Faladora e Coriscada INTERVISIBILIDADE ZONAL

CONXUNTOS




15

Serras Faladora e Coriscada INTERVISIBILIDADE DIRECTA

CONXUNTOS




16

Serras Faladora e Coriscada INTERVISIBILIDADE DIRECTA recortados no horizonte contra o ceo

O n

º de

vec

es q

ue o

s túm

ulos

son

vist

os re

cort

ados

cont

ra o

ceo

...




17

Serras Faladora e Coriscada INTERVISIBILIDADE DIRECTA recortados no horizonte contra o ceo

O n

º de

vec

es q

ue o

s túm

ulos

son

vist

os re

cort

ados

cont

ra o

ceo

...



Traballos arqueolóxicos na zona • Villoch 2000: fig 38 (pp. 270)

Articulación interna da necrópole de Forno dos Mouros e os esquemas de relacións visuais entre monumentos

18



Documentación do terreo con novas tecnoloxías e detalle: Lidar 2010

19



O contexto dos traballos en Forno dos Mouros 4 e 5

20



O proxecto Ortegalia

• Constitución da Fundación Ortegalia no ano 2000: • Posta en valor e difusión do patrimonio medioambiental, histórico e

arqueolóxico da comarca de Ortegal. • Museo Ortegalia (Ortigueira), proxectos de investigación e

actuación en diversos sitios , etc. • Convenio co Lar/LAFC – IIT, USC para executar parte

dos traballos técnicos.

• Proxecto do Camiño dos Arrieiros: • Creación dunha ruta cultural na comarca en relación

o este camiño histórico. • Catalogación e avaliación do valor patrimonial de

elementos significativos. • Deseño dunha posta en valor da ruta. • Deseño e execución nunha serie actuación sobre

elementos patrimoniais no entorno inmediato do camiño:

• Os túmulos 4 e 5 de Forno dos Mouros. 21


http://digital.csic.es/bitstream/10261/6167/1/TAPA30.pdf


22 10 m

• Situación patrimonial • Alteracións do centro • repoboación • movemento de terra con maquinaria pesada (E-W) • pista

• Obxectivos patrimoniais

• caracterización dos xacementos • revalorización do conxunto tumular

• restauración estruturas • integración en un sistema de visitas de la zona

• ruta Camiño dos Arrieiros, que implica unha forma de moverse polo territorio que similar a que

• A Fundación e o museo Ortegalia (Ortigueira): punto de partida, dinamizador, etc.

O estado previo dos xacementos

Equidistancia entre curvas de nivel: 10 m



23

2.000

Maciñeira, 1.900?




24

• alteracións do centro • repoboación • movemento terra con

maquinaria pesada (E-W) • pista

Obxectivo: conservar estes xacementos tan alterados, devolverlles integridade e monumentalidade.




25

Equipo Campaña 2000-2001 Datas da actuación 2 de outubro o 2 de decembro de 2000 (2 meses) do 28 de maio o 27 de setembro de 2001 (4 meses)

Dirección Fidel Méndez Fernández

Axudante de dirección Elena Lima Oliveira.

Equipo Técnico Camila Gianotti García; Patricia Mañana Borrazás e César Parcero Oubiña

Equipo de escavación Lorena Martín Oreiro, Bernardo Martínez López, Paula Méndez Santiago, Electra Menéndez Muñoz, Rafael Poncela Castelo, Roberto Rodríguez Álvarez, Silvia Rodríguez Díaz, Yolanda Seoane Veiga, Javier Soler Segura, Marta Tabarés Domínguez

Delineación y digitalización Elena Lima Oliveira, César Parcero Oubiña, Rafael Poncela Castelo, Anxo Rodríguez Paz

Técnica restauradora Yolanda Porto Tenreiro

Estudio e tratamento de materiais arqueolóxicos Miguel A. González López, Paula Méndez Santiago, Yolanda Porto Tenreiro y Marta Tabarés Domínguez

Asesores do Proxecto Felipe Criado Boado e Victoria Villoch Vázquez

Desenvolvemento dos traballos



26

Desenvolvemento dos traballos Campaña 2000-2001



27

Equipo Campaña 2002 Datas da actuación 5 de agosto o 2 outubro de 2002 (2 meses)

Dirección Patricia Mañana Borrazás

Axudante de dirección César Parcero Oubiña

Equipo Técnico Carlos Otero Vilariño, Celso Barba Seara, Rafael Poncela Castelo e Eloi Saavedra Vidal

Equipo de escavación Juan Ángel Anca Calvo, Isabel Cabrera Tilve, Teresa Espejo Guardiola, Mª del Pilar Giraldez Fernández, Juan Francisco López Calzada, Roberto López Casal, Mª Jesús Losada Justo, Darío Peña Pascual, Mª Elena Taboada Durán, Andrés Manuel Teira Brión, Elías Fernández, Marco Nisi

Técnica restauradora Yolanda Porto Tenreiro

Delineación e dixitalización Anxo Rodríguez Paz, Eloi Saavedra Vidal

Estudo e tratamento de materiais arqueolóxicos Sofía Baqueiro Vidal, Yolanda Porto Tenreiro

Asesores do Proxecto Felipe Criado Boado y Victoria Villoch Vázquez

Desenvolvemento dos traballos



28

Desenvolvemento dos traballos Campaña 2002 - Escavación •Problemática arqueolóxica previa

• Túmulo nº 5 • exhumación anillo mitad N • retirada escombros parte SW • documentación relación estratigráfica de las

distintas masas tumulares

• Túmulo nº 4 • excavación en área: exhumación de las

estructuras principales (anillo, masa tumular) • excavación íntegra parte central y SE • realización de zanjas para valoración

estratigráfica del yacimiento

•Escavouse: • Desbroce: 565 m2 • En área (superficial): 565 m2 • Intensiva: de 70 a 20 m2 (centro-SE) • Zanjas • Perfil N-S del nº 5

10 m

30

40

50

60

70

80

90

100

2928

2726

25

35

45

55

65

75

85

95

36

46

37

47

5657

38

48

58

39

49

59

6768

69

7778

79

8788

89

9798

99

76

86

96

66

04

14

24

34

44

0302

01

1211

2221

3231

13

23

33

4241

43

5453

5251

6463

6261

06

16

05

15

excavación superficial

excavación integral

carpa

limite excavación campaña 2000-2001

te e ca ac ó ca pa a 000 00



29

Desenvolvemento dos traballos Campaña 2002 - Restauración Dirección: Fidel Méndez Fernández e Yolanda Porto Tenreiro

•Obxectivos • Consolidación das áreas escavadas (xeotextil, recheo) • Reintegración volumétrica • Reconstrución da coiraza e o anel • Nivelación do entorno • Proposta de sinalización, cartelería e mantemento

2003 - Extracción, traslado e montaxe da cámara Dirección: Patricia Mañana Borrazás

•Obxectivos • Documentar o sistema de implantación da cámara • Lograr un elemento museográfico destacado coa

restauración da cámara no museo • Garantir a visibilización, coñecemento e valorización de

este elemento • Proposta de sinalización, cartelería e mantemento



Resultados da escavación do Túmulo 4 de Forno dos Mouros

30



FMC4 – túmulo e anel lítico

Vista da parte occidental do túmulo nº 4; pódese apreciar a forma e composición da masa tumular e diversas alteracións

(cortes en sentido E-W na parte alta, gabias rectangulares de plantación). 31



32

Vista da parte oriental do túmulo nº 4; o tamaño do túmulo é de 18 m diámetro e espesor da masa tumular de 1,50 m;

o ancho do anel rolda entre os 1,30 (polo N) e os 2 m (polo SE).




33

granitocuarcita

esquistopizarrafilitas

cuarzo

Planta da coiraza de Forno dos Mouros 4

Detalle do anel no SE


Detalle do anel no N



FMC4: estrutura no SE

34



FMC4: estrutura no SE – masa tumular

35 Proceso de escavación da estrutura do SE, que está sobre o último depósito da masa tumular, cunha relación estratigráfica equiparable o anel.

Vista do perfil E da gabia N, onde se ven os distintos depósitos da masa tumular



FMC4: cámara

36

Vistas de distintos momentos da escavación da cámara (no que foi documentado 1 microlito xeométrico máis unha lousa cun furado);

abaixo, a retirada progresiva da serie de lousas que se atopaban sobre o SE da cámara (entre as que se atoparon 2 machados de pedra).



FMC4: cámara

37

A altura da base da cámara, rexistráronse depósitos con lousa moi fagmentada, algún bloque de granito, gravas,…

Posible chan de construcción (obradoiro) ou dun uso exento da cámara



FMC4: cámara

38

A cámara escavada ata os chanzos: é unha cámara de planta poligonal aberta cara o SE, de 7 losas (falta 1), diámetro de 2,5 m e unha altura máxima de pouco máis de 1 m.

A dereita, detalles do mal estado das lousas.



Resultados da escavación do Túmulo 5 de Forno dos Mouros

39



FMC5: alteracións

40



FMC5: alteracións

41



FMC5 recente: coiraza

42



FMC5 recente: zona do acceso

43




44




45

Matrícula C14 BP Intervalo cal BC 95.4 % (2 sigma)

UA 21688 4390 ± 45 3309 - 3237 (0.070)

3170 - 3165 (0.007)

3115 - 3115 (0.001)

3103 - 2899 (0.922)

Matrícula C14 BP Intervalo cal BC 95.4 % (2 sigma)

UA 21687 3565 ± 40 2027 – 1992 (0.080)

1982 – 1857 (0.674)

1847 – 1770 (0.247)

• Datacións radiocarbónicas do corredor



FMC5 antigo: base e túmulo

46



FMC5 antigo: a cámara

47

• Cámara de planta poligonal aberta cara o sueste, de 7 laxes, cunhas dimensións de entre 1,30 m de alto, un ancho entre 0,40 – 0,75 m e un grosor entre 25-10 cm, creando un espacio interior de 1,6 m por 1,4 m de diámetro nos seus eixos máximos.

• Peche do acceso. • Cancelación da

cámara e cubrición co túmulo.




48




• Datacións radiocarbónicas da cámara e o seu contexto.

49



FMC5: materiais arqueolóxicos

• Industria lítica tallada

50




• Industria lítica pulimentada

51




52

4m

Dispersión de elementos de adorno, artefactos y placas de pizarra

4m

ÚtilesLascas/Láminas/RDT

Núcleos PercutoresEsquistos: discos y placasCuentas de Collar

Leyenda

Planta de Dispersión de la Industria Lítica del Túmulo V de Forno dos Mouros

4m

Dispersión de percutores, núcleos y productos de talla.



FMC5: fases principais

53

S

1º

N

2º Fase

SN

1º Fase 4500-4300 cal BC



FMC5: fases principais

54

N S

1º 2º

5º Fase

N S

1º

4º Fase

3º Fase

N S

1º

3103-2899 cal BC



Análisis formal da arquitectura

• Aspectos formales, distribución da coiraza de FMC5: • Tipo de materiais • Extensión diferenciada, etc.

55 UE

062

UE 0

61

U E 0

56

UE

063

UE 0

54

UE

058

UE

066

UE 0

5 5

UE

060

granitocuarc ita


cuarzo




56




57




• Aspectos formales, distribución FMC4 (+pizarra) <>FMC5 (+ seixo)

58 UE

062

UE 0

61

U E 0

56

UE

063

UE 0

54

UE

058

UE

066

UE 0

5 5

UE

060

granitocuarc ita


cuarzo




59




60

Cuarzo Pizarra Cuarcita

Boado Integra

Na cámara, empregáronse distintos tipo de pedras, combinándose e alternándose.

• Aspectos formales, distribución



O proceso e resultado da musealización dos túmulos 4 e 5 de Forno dos Mouros

61



62



Accións no sitio

63

2002 •Consolidación das áreas escavadas (xeotextil, recheo)

•Reintegración volumétrica

•Reconstrucción da coiraza e o anel • Nivelación do entorno • Proposta de señalización, cartelería e mantemento



Reconstrucción in situ da última fase

64

Restitución volumétrica, nivelación do entorno.



65

Reconstrucción do anel e coiraza.





66

Resultado tras reconstrución.




67




68






69

Resultado tras reconstrucción.



Extracción, traslado e montaxe da cámara representativo da primeira fase

70



A cámara no museo

71



Publicacións, presentacións en aberto… • Patricia Mañana-Borrazás. 2004. “Póster: Concealment-monumentalization in a

Neolithic burial mound”. In the EAA 2004 meeting (september 8th-11th 2004, Lyon, France). http://hdl.handle.net/10261/54904

• Patricia Mañana-Borrazás. 2005. “Túmulo 5 de Forno dos Mouros (Ortigueira, A Coruña). Primeros resultados". Cuadernos de Estudios Gallegos, LII(118): 39-79. http://hdl.handle.net/10261/26026

• Patricia Mañana-Borrazás. 2005. “Análisis de la Percepción aplicado a los Espacios Funerarios. Dossier didáctico 2005”. En Máster en Técnicas de Gestión Integral del Patrimonio Cultural (1ª Edición) 2005/2006. Santiago de Compostela. http://hdl.handle.net/10261/57525

• Patricia Mañana-Borrazás. 2006. “Póster: La musealización del monumento megalítico de Forno dos Mouros (Coriscada, A Coruña)”. En Actas IV Congreso Internacional sobre Musealización de Xacementos Arqueolóxicos: conservación e presentación de xacementos arqueolóxicos no medio rural. Santiago de Compostela. http://hdl.handle.net/10261/54990

• Yolanda Porto. 2006. Conservación y puesta en valor de los túmulos 4 y 5 de la necrópolis de Forno dos Mouros-Coriscada (Ortigueira, A Coruña). Era-Arqueologia, 7: 213-231. http://hdl.handle.net/10261/54427

• ESTA PRESENTACIÓN: Patricia Mañana-Borrazás. 2012. Os túmulos 4 e 5 de Forno dos Mouros (Ortigueira, A Coruña). Dos resultados das intervencións ata a musealización do sitio. Presentado nas Xornadas Mouras 2012. : http://hdl.handle.net/10261/66317

Nestes outros trátase este xacemento coma elemento destacado dentro do argumento xeral: • http://hdl.handle.net/10261/57525 Análisis de la Percepción aplicado a los Espacios Funerarios.

Dossier didáctico 2005. • http://hdl.handle.net/10261/13603 Espacios para vivos-espacios para muertos. Perspectivas

comparadas entre la monumentalidad del atlántico ibérico y el sudamericano • http://hdl.handle.net/10261/6996 Before the Barrows: Forms of Monumentality and Forms of

Complexity in Iberia and Uruguay 72











http://digital.csic.es/bitstream/10261/54427/1/2006_ERA_Porto_Conservacion.pdf

Patricia Mañana-Borrazás [email protected]

Unha pequena homenaxe a todas as patacas, tablas, mandriles, marulos e marulas que participaron nestas intervencións…

Por favor, use este identificador para citar ou enlazar este ítem: http://hdl.handle.net/10261/66317


http://csic.academia.edu/PatriciaMananaBorrazas

http://es.linkedin.com/in/patriciamb

http://digital.csic.es/browse?type=author&order=ASC&rpp=20&value=Ma%C3%B1ana-Borraz%C3%A1s,+Patricia


Os túmulos 4 e 5 de Forno dos Mouros (Ortigueira, A Coruña). Dos resultados das intervencións ata...

Documents

Transcript of Os túmulos 4 e 5 de Forno dos Mouros (Ortigueira, A Coruña). Dos resultados das intervencións ata...