Opoja dhe Gora ndër shekuj

Mr. Muharrem Qafleshi

OPOJA DHE GORA NDËR SHEKUJ

Mr. Muharrem QAFLESHI 2

Recensues: Prof. dr. Xheladin Shala Prof. dr. Hajriz Meleqi Kopertina Valent Qafleshi Pikturat dhe fotografitë Valent Qafleshi

Katalogimi në bot im – (CIP) Bibl io teka Kombëtare dhe Universi tare e Kosovës

908(496.51-13)(091)

Qafleshi, Muharrem Opoja dhe Gora ndër shekuj / Muharrem Qafleshi. - Prishtinë : Instituti Albanologjik, 2011. - 274 f.: ilustr. ; 24 cm.

Titulli paralel në gjuhën angleze. - Bibliografia : f. [265]-272.

ISBN 978-9951-596-51-0

OPOJA DHE GORA NDË R SHEKUJ

3

INSTITUTI ALBANOLOGJIK-PRISHTINË



Prisht inë 201 1


INSTITUTE OF ALBANOLOGY-PRISHTINA


OPOJA AND GORA DURING CENTURIES

Prishtinë 2011


5

P Ë R M B A J T J A

HYRJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

I. ANTIKITETI NË OPOJË. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

1. Gjurmët historike të antikitetit në Opojë.........................................19 1.1 Kufijtë, pozita dhe madhësia e Opojës...........................................24 1.2 Pozita gjeografike e Gorës.............................................................25 1.3 Sharri në shkrimet e autorëve antikë..............................................26 1.4 Lagjja Tumqinë ka origjinë nga tuma ilire.....................................28 1.5 Etimologjia e emërtimit Opojë.......................................................28 1.6 Opoja, nyjë e rëndësishme e rrugës së Shtetit shqiptar

me jugun e Kosovës dhe Maqedoninë.........................................30 1.7 Ngritja e një qendreje mesjetare urbane........................................31 1.8 Emërtimi sipas leksemës o-polis, o-pol dhe o-pojë.......................32 2. Zhvillimi shoqëroro-ekonomik.......................................................33 2.1 Blegtoria traditë e Opojës..............................................................34 2.2 Bujqësia..........................................................................................36 2.3 Vendbanimet në Opojë gjatë periudhës antike...............................39 2.4 Varrezat antike dhe mesjetare në Opojë........................................42 3. Besimi pagan ilir me mite dhe rite

që sfiduan periudhën e gjatë mesjetare në krahinat e Opojës dhe Gorës.......................................................43


3.1 Besimi pagan, mitet dhe ritet në antikitet dhe mesjetë në Opojë....................................................................43

3.2 Mite dhe rite pagane në Opojë dhe Gorë........................................45 3.3 Dielli, Hëna, Yjet...........................................................................47 3.4 Toka e guri.....................................................................................48 3.5 Zjarri...............................................................................................49 3.6 Uji...................................................................................................50 3.7 Dodolia...........................................................................................51 3.8 Bimësia...........................................................................................52 3.9 Bota shtazore dhe shpezët..............................................................53 3.10 Mësyshi........................................................................................53 3.11 Relikte besimesh pagane n’Opojë................................................54 3.12 Kulti i flijimit...............................................................................55 3.13 Festat, ritet, këngët.......................................................................55 3.14 Kremtimi i Verzës në fshatin Bellobrad.......................................58 3.15 Shingjergji në Opojë dhe Gorë.....................................................62 3.16 Shingjergji në Gorë......................................................................63 3.17 Këngët e Shingjergjit në Opojë....................................................64 3.18 Rusa..............................................................................................65 3.19 Jeremia.........................................................................................65 3.20 Shinkolli.......................................................................................66 3.21 Ishilbuti.........................................................................................66 3.22 Shingjini ose festa e luleve...........................................................66 3.23 Kreshmët -Dita e Lamës...............................................................66 3.24 Shimitri.........................................................................................67 3.25 Elemente pagane në lirikën popullore

shqiptare-opojane..........................................................................67 3.26 Elemente të mitologjisë shqiptare................................................69


7

I I .MESJETA NË OPOJË DHE GORË .........................73

Opoja gjatë mesjetës së hershme...................................................73 1 Marrëdhëniet shoqërore në Opojë gjatë mesjetës

së hershme.....................................................................................75 1.1 Mënyra e jetesës në fshat – doket dhe zakonet............................75 1.2 Fortifikimet e para në Opojë.........................................................78 1.3 “Hisari” një kala mesjetare e Opojës............................................79 1.4 Gabuja, pikë kontrolli ose sinjalizimi...........................................81 1.5 Shtavat...........................................................................................82 1.6 Zinova një qendër tjetër urbane e Opojës......................................83

Marrëdhëniet ekonomike gjatë mesjetës në Opojë.......................84 Toponime kishash në Opojë..........................................................86

3.1 Kisha e fshatit Pllajnik..................................................................87 3.2 Kisha Zaplluzhes ose Kisha e Shën Gjinit....................................89 3.3 Kisha e fshatit Kosavë...................................................................90 3.4 Kisha e fshatit Brrut......................................................................90 3.5 Kisha e fshatit Blaç.......................................................................91 3.6 Kisha e fshatit Brezne...................................................................91 3.7 Kisha e fshatit Pllavë.....................................................................91

I I I .OPOJA DHE GORA GJATË MESJETËS SË ZHVI LLUAR ..............................................................93

1. Marrëdhëniet shoqërore- politike...................................................95 1.1 Zanafilla e Gorës- Mesjeta e vonë.................................................93 1.2 Mos ndriçimi argumentues shkencor – historik,

Gorën e bëri terren të përshtatshëm për manipulime...................95 1.3 Origjina gorane mbetet e diskutueshme........................................97 1.4 Stratore- vendtubimi i stratiotëve,

tregues i origjinës gorane............................................................101


1.5 Zëvendësimi i emërtimeve Ilire-Arbënore me ato sllave................................................................................102

1.6 Sllavët, fshatin Bardhaj e bëjnë Bellobrad................................102 2. Marrëdhëniet shoqërore-religjioze në Opojë

dhe Gorë gjatë mesjetës..............................................................104 2.1 Vendbanimet gorane dhe monumentet e kultit ortodoks

dhe islam.....................................................................................104 2.2 Islami në tokat shqiptare dhe në Opojë

para ardhjes së osmanlinjve........................................................111 2.3 Sari Salltuku, misionari i parë, për përhapjen

e islamit në Opojë........................................................................112 2.4 Vjetërsia e xhamisë së fshatit Mlikë të Gorës,

është e diskutueshme...................................................................116 3. Marrëdhëniet shoqërore- ekonomike të Opojës

dhe Gorës gjatë mesjetës së zhvilluar.........................................118 3.1 Kultivimi dhe përpunimi i lirit

- domosdoshmëri e kohës............................................................119 3.2 Zeja e mullinxhinjve në trevën e Opojës

dhe Gorës gjatë mesjetës.............................................................120 Prodhimi i zhgunës në Opojë dhe Gorë gjatë mesjetës...............122

3.4 Valavica një zeje e rrallë që ende ruhet në fshatin Bellobrad të Opojës, si dëshmi e punëtorive zejtare të mesjetës së kësaj ane...............................................................124

IV . PERIUDHA E SUNDI M IT OSMAN

NË OPOJË . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 1 Vendosja e sundimit osman në Opojë..........................................127 1.1 Vendbanimet e Opojës dhe Gorës

gjatë mesjetës së vonë.................................................................131 2. Përhapja e islamizmit në Opojë dhe Gorë 2.1 Mehmet Kukli Begu - pushtetari i parë........................................148

gjatë sundimit osman në Opojë...................................................150 3.2 Islami në territorin e Opojës dhe Gorës

gjatë sundimit osman...................................................................157


9

3.3. Monumentet e kultit Islam gjatë sundimit osman në territorin e Opojës dhe Gorës....................................................159

3.4 Xhamitë e ndërtuara me vendosjen e sundimit osman në Opojë dhe Gorë......................................................................161

4. Toponimi gjerman dhe varri i madh i gjermanit, dëshmi e një ngjarje të madhe historike në territorin e Opojës.....................................................................163

5. Marrëdhëniet kulturore gjatë periudhës së sundimit osman.........................................................................166

V.OPOJA DHE GORA GJATË KOHËS SE RE

DHE BASHKËKOHORE ..................................................175 1. Historiku i komunës së Sharrit (Sharrit)..........................................175 1.1 Ndarja artificiale e komunës së Sharrit gjatë kohës

së okupimit të Kosovës nga Serbia..................................................176 2. Luftërat Ballkanike dhe terrori serbomadh në Opojë........................177 3. Fillet e arsimit në Opojë dhe Gorë......................................................178 3.1 Opojanët drejtë rrugës se dijës..........................................................193 3.2 Hapja e Gjimnazit, një ngjarje e madhe

për arsimin e komunës.......................................................................196 3.3 Riemërimi i gjimnazit, me emrin e deputetit

dhe të dëshmorit të Luftës për Çlirimin e Kosovës, Ruzhdi Berisha...................................................................................197

3.4 Arsimi gjatë viteve ‘90-ta i nënshtrohet një terrori të paparë............................................................................199

3.5 Pas luftës së UÇK-së Gora me arsim dualist....................................201


VI .TERRORI SERBOMADH NDAJ I NT E L E K T UAL Ë VE O P O J AN .........................................205

1. Pse është bërë i njohur Abidin Lepraj

nga Plava e Opojës.............................................................................205 1.1 Djaloshi opojan që sakrifikoi jetën dhe nuk i tradhtoi

shokët.......................................................................................210 1.2 Adem Berisha simbol i rezistencës e atdhetarizmit..........................210 1.3 Përse agjentura serbe më 1989 e helmoi

ortopedin e njohur opojan, dr. Halil Berisha....................................218 1.4 Përse serbët e mbytën opojanin Maksut Qafleshi............................222 1.5 Si u bë i njohur Ruzhdi Berisha

nga fshati Buqe i Opojës....................................................................225 1.6 “Në emër të popullit serb” dënohen shqiptarët.................................229

VII . FIGURA TË NJ OHURA AT DHETARE KOMBËTARE TË OPOJËS ................................................236

1. Kamber Opoja nacionalist i dëshmuar opojan................................236 2. Zyber Kryeziu –Baca, njeriu që tërë jetën ia kushtoi çështjes

kombëtare...........................................................................................240 3. Pse është bërë i njohur Xhemail Kryeziu

nga fshati Kapre i Opojës..................................................................245

VIII. EPORTIMI I OPOJANËVE NGA VATRAT E TYRE STËRGJYSHORE...............................248

1. Kohë e trazuar për opojanët - dëbim nga vatrat stërgjyshore

nga serbo-çetnikët................................................................................248 2. Faleminderit Kukës-ditari i tmerrit

dhe mikpritjes vëllazërore....................................................................249 Përfundime...........................................................................................254 Conclusion............................................................................................260 Bibliografi.............................................................................................266


11

“Pasi përmbush nevojat bazë të të jetuarit dhe të të riprodhuarit,

njeriu kërkon, domosdo të lerë një kujtim të vetes, ndoshta një

provë që ai ka ekzistuar vërtet. Ai e le këtë provë në dru, në gur, ose

në jetën e njerëzve të tjerë. Kjo dëshirë e thellë është tek çdo njeri,

që tek ai djalë i vogël që shkruan fjalë të pista në banjat publike, deri

tek Buda që gdhend imazhin e tij në mendjen njerëzore. Jeta është

kaq joreale. Unë mendoj se ne dyshojmë, seriozisht, nëse jemi, nëse

ekzistojmë dhe kërkojmë të provojmë se vërtet ekzistojmë.”

Johan Ste inbeckut


13

HYRJA Në jetën e një populli ka periudha, madje edhe epoka të gjata, ku

veprat e brezave shuhen fare, andaj burimet materiale edhe ato të shkruara mbi jetën ekonomike, politike, religjioze dhe kulturore, duhet të ruhen me fanatizëm.

Opoja ka qenë shumë e pasur me monumente të shumta arkeolo-gjike, gjurmët e të cilave kanë qenë prezentë deri në shekullin e XX, të cilat dëshmojnë se kjo trevë ka qenë e banuar që nga parahistoria. Ndër-kaq, opojanët zënë një vend të rëndësishëm në historinë e kulturën e Dardanisë antike. Mjerisht, ata nuk janë treguar të kujdesshëm, ngase nuk ruajtën gjësendet me vlerë, si dhe objektet e kulturës materiale, me vlera kulturore e historike.

Kjo dukuri në Opojë ka ndodhur gjatë gjithë shekujve, që nga anti-ka deri në ditët tona. Ata nuk ishin aq të kujdesshëm edhe gjatë ndërtimit të objekteve të banimit, apo të veprimtarisë ekonomike, ngase eksponatet e llojllojshme, të gjetura në themelet e tyre, si vegla pune, armë, monedha, enë të shumta qeramike që dëshmojnë për jetën dhe kulturën e një populli gjatë historisë, i kanë hedhur si mbeturina, duke mos qenë të vetëdijshëm për vlerën e tyre, duke bërë të pamundur kërkimin shkencor të banorëve të lashtë të Opojës. Këtu do të vjen në shprehje fjala e urtë popullore, e cila thotë: “Plehrat e dikujt, janë thesari i dikujt tjetër nuk iu reziston më kot kohërave”.

Vështruar nga pikëpamja historike, bazuar në burime arkeologjike, popullata opojane është autoktone, ngase gjenden shumë gjurmë të topo-nimisë, rrënojave, riteve dhe miteve të lashta pagane të kohës së para-historisë, antikitetit, mesjetës, dhe kohës historike bashkëkohore.

Burimet e shkruara për Opojën e Gorën janë të pakta dhe të shkru-ara në mënyrë sipërfaqësore. Vetëm në vitin 1994 bëhet një punë serioze për këto dy krahina, nga Hajriz Meleqi, në temën e magjistraturës „Opoja


dhe Gora, një vështrim gjeografik", që flet mbi të dhënat gjeografike, his-torike e kulturore për këto dy treva, me popullatë shqiptare dhe gorane. Vepër më shumë rëndësi, mbi historinë e Opojës dhe Gorës, është edhe ajo e Selami Pulahës; "Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shek.XV-XVI", e pasuruar me studime dhe dokumente, ku në hollësi jepet kapitulli mbi nahinë e Opojës (Opoljes) në defterin e sanxhakut të Dukagjinit të vitit 1571 e 1591, ku shkruhet për periudhën tranzitore të konvertimit fetar, nga krishterimi në islam. Edhe në fushën e filologjisë për trevën e Opojës, kontribut të çmueshëm ka dhënë Naser Pajaziti, me veprën, "E folmja e Opojës", ndërsa për trevën e Gorës, një gjë të tillë e ka bërë Skë-nder Gashi.

Gjatë Mesjetës së vonë, për këto dy krahina kanë shkruar disa auto-rë sllavo- rusë, të cilet kanë shtrembëruar historinë e vërtetë, faktet dhe burimet autoktone i kanë zëvendësuar me ato false dhe jo shkencore, ve-tëm për t'i treguar botës se shqiptarët janë “ardhacakë”, ndërsa “Kosova është djepi i Serbisë. Këso përpjekjesh bëri rusi Jastrebov, serbët Cvijiq, Lutovac dhe disa të tjerë. Akademia e Shkencave dhe Arteve e Serbisë, gjatë periudhës 1991-1994, realizon projektin shtetëror të Serbisë” për hulumtimin e etnitetit goran, si “popullatë e vjetër serbe”. Hulumtimet i zhvilloi Institutit gjeografik “Jovan Cvijiç”, nga Beogradi, ku morën pjesë 20 institucione shkencore, me 93 shkencëtarë serbë të fushave të ndry-shme.

Pas luftës së fundit të Kosovës edhe Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, në Prishtinë, në bashkëpunim me Akademinë e Shke-ncave të Shqipërisë, në Tiranë, botoi “Harta arkeologjike e Kosovës”, ku jepen shënime të rëndësishme edhe për trevën e Opojës dhe të Gorës. Që-llimi kryesor i këtij studimi është hulumtimi sistematik në terren dhe shfrytëzimi i literaturës së shkruar për këto dy treva, që na çojnë në vlerësime shkencore historike, me të cilat demaskohen supozimet dhe sy-nimet e shkencëtarëve politikë serbo – rusë. Në këtë studim kam përdorur metodat hulumtuese, duke shfrytëzuar burimet e shkruara të publikuara, punën hulumtuese në terren, si edhe intervistime, anketime të drejtpër-drejta me vendas të moshuar, për ta plotësuar boshllëkun e disa peri-udhave historike, në veçanti periudhën e Mesjetës.

Vepra "Opoja dhe Gora ndër shekuj", është shtjelluar në nëntë ka-pituj:

Në kreun e parë, bëhet shtjellimi i gjurmëve të antikitetit në Opojë, duke filluar nga pozita gjeografike, shkrimet e autorëve antikë për Sharrin dhe rëndësinë historike të kësaj malësie, banuar nga opojanët. Gjurmët e


15

antikitetit në Opojë i gjejmë edhe në toponime autoktone ilire, si Tumë-qina, një lagje në fshatin Zapluxhë. Vetë toponimi Opojë, ka origjinë nga polisi grek, e cila ishte edhe qendra e parë fushore opojane, në të cilën ka lulëzuar ekonomia dhe mirëqenia sociale, në lokalitetin e Gostilit dhe më vonë Zinovës, që shërbejnë si bujtina, dhe stalla për këmbimin e kuajve për karvanet tregtare nga territoret e Ilirisë veri-lindore nëpër Dardani dhe Maqedoni. Degët kryesore ekonomike të Opojës, ishin blegtoria, bletaria dhe bujqësia. Opojanët si gjithë popujt e antikitetit, kanë bërë jetë primi-tive, duke krijuar mite dhe rite pagane, që me fanatizëm janë ruajtur deri në ditët tona.

Në kapitullin e dytë, shtjellohet periudha e kalimit nga antikiteti në Mesjetën e hershme, e cila u shoqërua me ndryshime e përmbytje të më-dha politike, ekonomike, sociale, kulturore, etj. Në këtë periudhë bëhen shpërnguljet e para nga zonat malore në ato fushore. Kështu, opojanët ka-lojnë nga jeta e tyre nomade në vendbanime të përhershme, ku edhe krijo-jnë fshatrat e para me kufij të qartë. Shtëpitë ishin një katshe, por me kalimin e kohës ndërtojnë edhe shtëpi dykatëshe. Në këtë periudhë shfa-qen edhe fortifikimet e para, si në Hisar të fshatit Brrut, me objektet për-cjellëse në Gabujë dhe Shtavë, që shërbenin për sinjalizim rreziqesh. Pas-taj Hisralishtja, në fshatin Krushë të Gorës, që aktualisht mbrohet nga Instituti për Mbrojtjen e Trashëgimisë Kulturore Historike. Edhe në Opojë depërtoi feja monoteiste e krishterimit, e cila manifestohet me ndërtimin e kishave dhe kishëzave të para në fshatrat: Blaq, Zapluxhe, Pllajnik, Xërxe, Kosavë, Brrut e Brezne, por që ajo nuk e zë tërësisht vendin e paganizmit.

Përpos degëve kryesore të ekonomisë natyrore, me krijimin e qen-drave të para, lindën edhe degët tjera zejtare, si tregtimi i prodhimeve ble-gtorale e bujqësore dhe mjalti cilësor. Hapen bujtina dhe stalla për ndërri-min e kuajve, kështu që zeje fitimprurëse ishte ajo e nallbanëve dhe farkë-tarëve.

Kapitulli i tretë, shtjellon dyndjen e popujve sllavë, një pjesë e të cilëve, vendoset në hapësirën gjeografike të Gorës, e cila kryesisht ishte kodrinore – malore, që merr edhe emrin Gorë, ngase korrespondon me fizionominë e terrenit. Ndërkaq, popullsia sllavofone e vendosur këtu, va-zhdon të quhet gorane.

Marrëdhëniet religjioze, në këto dy treva, ishin krejtësisht të kri-shtera, por pa e zhbërë paganizmin. Në këtë kohë bëhen edhe përpjekjet e para për përhapjen e myslimanizmit, nga misionari i devotshëm islam, Sari Salltuk, gjurmët e të cilit janë prezent në fshatin Zgatar dhe Pllavë.


Pos degëve kryesore, blegtori, bletari dhe bujqësi, ekonomia u zgje-rua me kultivimin e lirit dhe prodhimi primitiv i fjollës (që ishte një lloj pëlhurë si mëndafshi) i shtupës, dhe përpunimi e prodhimi i zhgunës. Si zeje të tjera ishin mullinxhinjtë, nallbanët, farkëtarët, zdrukthëtarët, etj.

Kapitulli i katërt trajton periudhën e vendosjes së sundimit osman në Opojë dhe Gorë, konvertimi fetar nga krishterimi në islam, si dhe ndër-timi i monumenteve të kultit si; xhami, tyrbe, hamame, mesxhide, etj.

Jeta ekonomike vazhdon me degët kryesore dhe zejet e mëparshme. Kurse në jetën kulturore, osmanlinjtë sollën garën e pehlivanëve, që bëhet ngjarje e madhe kulturore - sportive, e cila vazhdoi deri në ditët tona, tok me vrapimin e kuajve.

Në këtë periudhë ndodh edhe një ngjarje e madhe historike, njëra nga betejat e luftërave austriako – osmane, që u zhvillua në vendin e quaj-tur Gjerman, afër fshatit Zgatar, ku supozohet se nga murtaja vdes gjene-rali austriak, Pikolomini.

Kapitulli i pestë, shtjellon ngjarjet dramatike gjatë Luftës së Parë Ballkanike 1912-1913, pushtimin e Kosovës dhe tokave tjera shqiptare nga Serbia, rezistencën shqiptare me theks të veçantë në Opojë, Gorë dhe Lumë. Pastaj, jepen të dhëna për masakrat ç’ njerëzore të ushtrisë serbe ndaj popullit liridashës shqiptar, duke kryer masakra të papara ndaj fë-mijëve, grave, pleqve dhe burrave të Opojës, Gorës, dhe të Lumës.

Në kapitullin e gjashtë shtjellohet arsimi opojanë dhe goranë si një nga fushat më të rëndësishme të çdo shoqërie dhe të çdo sistemi politiko-shoqëroro-ekonomik. Përmes arsimimit shoqëritë dhe kombet u transme-tojnë pjesëtarëve të tyre dijen, kulturën, trashëgiminë kulturore, vlerat për-mes të cilave shkon përpara shoqëria. Fillet e arsimit në Opojë dhe Gorë fillojnë në kohën e sundimit osman, pikërisht në kohën e sundimtarit Mehmet Kulibegut, i cili hapi shkollën e parë fetare (medresën) në fshatin Bresanë, ndërsa më vonë bëhen përpjekje të pareshtura nga njerëzit e me-nçur dhe të urtë të këtyre trevave për të hapur shkolla për arsimimin e fëmijëve të tyre. Shkollat e para laike u hapen në gjuhën serbe, por qeve-ritarëve serb mësuesit e tyre i udhëzonin kështu: Muçi, tuçi i nemoj da ga uçish (Mundoni, rrahëni dhe mos i mësoni)”, më vonë u hapen edhe shko-lla në gjuhën shqipe. Opojanët të vetëdijshëm se arsimi ishte një nga fushat që i prin shoqërisë dhe ndryshimeve shoqërore për fëmijët e tyre i lëshuan edhe dhomat e shtëpive të tyre për klasa mësimi. Ndërsa përpos mësuesve vendas, po ashtu erdhën edhe nga Shqipëria dhe trevat tjera të Kosovës.


17

Kapitulli i shtatë trajton terrorin serbomadh ndaj intelektualëve, at-dhetarëve dhe civilëve të pafajshëm opojanë, të cilët me punën e tyre si-guronin kushtet më elementare jetësore.

Në kapitullin e tetë flitet për figurat opojane që dhanë një kontribut të çmuar në çështjen kombëtare.

Kapitulli i nëntë shtjellon dëbimin e dhunshëm të popullatës opo-jane për në Shqipëri e Maqedoni nga ana e forcave policore – ushtarake e paramilitare serbe.

Kapitulli i dhjetë, shtjellon nxjerrjen e përfundimeve, për sqarimin e çështjeve të rëndësishme historike, të pasqyruara dhe të shtjelluara me fakte dhe të dhëna të disponueshme, duke nxjerrë konkluzione shkencore, nëpërmjet të cilave demantohen shkrimet që qarkullojnë në historiogra-finë serbo-sllave. Pra, ky studim është një kontribut me vlera modeste, jo vetëm për trevën e Opojës dhe Gorës, por edhe me interes edhe për his-torinë dardane e kosovare.

Tema e këtij studimi ka për synim për të qartësuar faktet se krahina e Opojës ka qenë e pashkëputshme nga historia dhe popullsia autoktone e Ilirisë dhe e Dardanisë, në territorin e së cilës ndodhen edhe shumë ngjarje të rëndësishme historike. Ndërsa krahina e Gorës, ka një histori shumë konfuze me disa alternativa mbi origjinën e tyre. Disa autorë kanë shkruar me qëllime të sinqerta, mbi zbardhjen e historisë së tyre, por shumë sosh u vunë në shërbim të qëllimeve të politikës serbomadhe.

Po ashtu, qëllimi i këtij studimi është rrugëdalja nga konfuziteti i ci-li është krijuar rreth prejardhjes së goranëve, që fatkeqësisht janë krijuar për t’i kënaqur qëllimet e politikës serbe, maqedone, bullgare, etj.

Në këtë rast, dëshiroj të falënderoj, Prof. dr. Jahja Drançollin, i cili me këshilla, vërejtje dhe sugjerime domethënëse, ka ndikuar që ky punim të dalë sa më komplet dhe shkencor. Po ashtu, ndihmë më kanë ofruar, Dr. Hajriz Meleqit, Mr. Fejzullah Trinjakut, Dr. Nehat Krasniqit, Mr. Sa-dik Krasniqit, Gani Tërshnjakut, Dr. Nevzat Eminit, Lulëzim Rifës, Abaz Qengajt, Naim Baxhakut, Lirim Sadikut dhe Bilgo Zylfikarit, profesor i historisë nga komuniteti goran.

Ndihmë të veçantë më kanë dhënë edhe mbledhësit e palodhur të traditës gojore të Opojës, Ismail Abazi dhe Nazim Osmani, për çka i falë-nderoj sinqerisht.

Shfrytëzoj rastin t’i falënderoj nga zemra, të gjithë ata, që me bujari më kanë ndihmuar materialisht si: Salim Jonuzin, kryetar i KK në Sharr


(Dragash), Vahidin Eminin, drejtor i Ndërmarrjes “Zgatar Comerc” dhe Nait Rizën.

Falënderoj edhe kolegët e gjimnazit, me të cilët kam punuar një de-kadë të tërë, si dhe babin tim, Ethem Qafleshin që më përkrahjen e tij të pa rezervë, më ka inkurajuar që të vazhdoj punën në realizimin e këtij studimi që për këto dy treva mund të jetë një kontribut modest.

Shpresoj që ky studim do t'iu shërbejë historianëve të rinj për hulu-mtime të mëtejme.


19

KREU I

ANTIKITETI NË OPOJË

1. Gjurmët historike të antikitetit në Opojë Territori i Opojës antike dhe i Gorës së vonshme është i lidhur me

historinë e Dardanisë, e cila ka pasur një shtrirje të gjerë, duke përfshirë territorin e Kosovës së sotme, atë të Maqedonisë Veriperëndimore, të Serbisë Jugore dhe në një pjesë të Sanxhakut. Në gjysmën e dytë të shek. III p.Kr., në kuadër të mbretërisë, hyri edhe Peonia dhe qyteti me rëndësi gjeostrategjike Bylazora (Velezi i sotëm). Kosova, duke përfshirë edhe territorin e Shkupit, përbënte hapësirën qendrore të kësaj mbretërie.1 Pra, natyra e një vendi të banuar, nuk mund të shihet e ndarë nga ngjarjet his-torike, zhvillimeve apo evoluimeve në jetën e banorëve të tij 2

Andaj edhe e kaluara historike e Opojës, populluar nga fisi dardan, i Ilirisë, ka pasur rrjedhoja historike të pandara nga Prizreni e rrethina e tij, ashtu siç është edhe sot e lidhur me të.

Opoja është pjesë e rajonit të Prizrenit. Në lokalitetet e këtij qyteti, me trashëgimi të jashtëzakonshme historike e kulturore, janë bërë disa gërmime dhe hulumtime shkencore - arkeologjike, dhe nga këto hulumti-me janë gjetur shumë objekte me vlerë të madhe historike si: "shumë mbi-shkrime në stella gurore, në gjuhën latine, gjatë kohës së sundimit romak në tokat dardane, shumë materiale arkeologjike, si p.sh., statuja Vrapuesja e Prizrenit, që gjendet në Muzeun Britanik, në Londër dhe Cjapi i bronzit, që gjendet në Muzeun e Vranjës. Mbi Vrapuesen nga Prizreni, shënimet e Muzeut Britanik, tregojnë se është punuar në bronz, dhe i takon shek. VI

———————— 1 http:/www.tiranalive.org/vbulletin/showthread.php?t=7823, Mbetrëria e Dardanisë. 2 Avdi Noka, Novosej- një vështrim histrorik,gjeografik, etnikulturor…,Tiranë, 2007,f.

59.


p.Kr., që rrjedhin nga treva shqiptare. Figura e cjapit paraqet një nivel të lartë të krijimtarisë figurative të epokës helene - ilire, në Gadishullin e Ballkanit, mesi shekullit VI p.e.s. dhe është e lidhur me Hermestin, hy helen, përkatësisht me Bindin hy ilir.3 Këso mendime, se kërkimet shken-core janë kryer vetëm në rrethinën e ngushtë të Prizrenit, i pohon edhe Esat Haskuka.4 Konstatimi i Haskukës mbështetet edhe nga Hajriz Meleqi, i cili shkruan: “Nuk është bërë asnjë kërkim arkeologjik, edhe pse Opoja është shumë afër lokaliteteve të gjurmuara, prandaj parahistoria e në veçanti antika e saj mbetet e errët. Po u shikua me kujdes grafika nr. 2, shumë pak gërmohet dhe hulumtohet rajoni i Prizrenit, kurse në Opojë dhe Gorë, vetëm janë evidentuar pikat arkeologjike, që shihen në hartën e qendrave arkeologjike të komunës së Sharrit.

Megjithatë, nëse hapësirës së Opojës i qasemi në pikëpamje antro-pogjeografike, etnografike, gjuhësore etj., përfitojmë elemente bindëse të homogjenitetit të pashkëputur ilir, përkatësisht dardan. Lokalitete që pre-sin dorën e arkeologut ka edhe në Opojë e në veçanti në lokalitetin Zino-va, Gostil, Gjermanit, etj.5

Nisur nga konstatimi i V. Rogiqit, se “historia e Prizrenit, fillon nga neoliti (koha e re e gurit), e cila përputhet me agimin e civilizimit dhe me procesin historiko – gjeografik, të ndërrimit të peizazhit natyror në tipe të ndryshme të peizazhit gjeografik”.6 Me neolitin parahistorik daton edhe historia e Opojës. Opoja edhe pse ishte pjesë e pandarë e Prizrenit, ishte qendër e vogël, përmes së cilës kalonte një rrugë e karvaneve, nga Shqi-përia për në Maqedoni dhe anasjelltas.

Po të shikohet onomastika, shumë toponime dhe elemente të tjera që hasen në Opojë, hasen edhe në qytetin e Prizrenit dhe rrethinës së tij, për shembull, toponimi Hisar në Therandë, edhe në Opojë. Toponimi tjetër Tabet, haset në Novosejë të Shqipërisë, edhe në Brrut të Opojës, etj. Kjo ngjashmëri është rezultat i një homogjeniteti onomastikë, karakteri-stikë për të gjitha trevat e tjera të Dardanisë së Vjetër. Pra, mund të themi lirisht se Opoja është krahinë me popullsi autoktone, me burim të njëjtë antroponimie, sikurse të gjithë shqiptarët e territoreve të Dardanisë etnike.

———————— 3 http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=79556 4 Esat Haskuka, Historijsko-geografska analiza urbanih funkcija Prizrena, Prizren, 1985,

f. 82, 84. 5 Hajriz Meleqi, Opoja-studim kompleks gjeografiko-historik, Teza e doktoraturës në

dorëshkrim. 6 V. Rogić, Regionalna geografija Jugoslavije, knjiga I. Zagreb,1982, fq. 53.


21

Koha romake ose sundimi romak në Iliri fillon me pushtimin e dar-danëve, diku nga fillimi i shekullit II p.Kr., që karakterizohet me kundër-shtime të përhershme mes dardanëve, romakëve dhe maqedonasve. Në fillim të zgjerimit të pushtetit romak, mbizotëruan qëllime strategjike poli-tike. Ndërsa, instrument për realizimin e tyre ishte komunikacioni rrugor. Rruga Lissus - Naissus, që lidhi Lezhën (Lissus), Pukën (Ad Picaria), Vaun e Spas (Creueni), Kukësin (Gabules), Prizrenin7, etj. Nga kjo rrugë e rëndësishme ndahet edhe një rrugë, e ndarë në Kukës, që vazhdoi për-gjatë lumit Luma, Ura e Djallit (Vana) - Gradisht (Novosej) - "Hisrali-shte" (Kështjellë në Krushë) – Gostil (Opojë) dhe Tetovë.

Pamje nga Opoja

Koha e sundimit romak në Iliri dhe Dardani, ka zgjatur deri sa u nda perandoria romake, në atë të Perëndimit, me qendër në Romë dhe në atë të Lindjes, me qendër në Kostandinopojë. Kështu, tërë territori i Gadi-shullit të Ilirisë ngelën nën sundimin e perandorisë romake të Lindjes. Lo-gjikisht edhe trevat e Opojës dhe Gorës qeveriseshin nga kjo perandori. Por, meqenëse për këtë periudhë në Opojë dhe Gorë, nuk janë zhvilluar hulumtime shkencore arkeologjike, e pastaj as nuk janë ruajtur dokumente të shkruara, për të sjellë përfundime të sakta historike, u përpoqën t’i bashkërendisin disa të dhëna arkeologjike (gjurmë rrënojash parahistorike e historike), antropologjike, gjuhësore, onomastike, etnografike dhe histo-rike. Në shekullin e XX, shumë objekte kanë qenë të ruajtura nga peri-

———————— 7 Nazif Dokle, Kukësi, Vështrim enciklopedik, Kukës.1999, f.90.


udhat e antikitetit dhe asaj mesjetare, që më vonë janë rrafshuar dhe shndërruar në toka punuese. Nisur nga këto të dhëna ne do të shfrytëzoj-më burime të shkruara dhe të ruajtura nga populli, bazuar nga toponimet: Tumqinë, lagje e fshatit Zapluxhe, etimologjia e secilës lidhet me tuma ilire. Pastaj toponimi Opojë, rrjedh nga etimologjia polisi grek, etj. Këtu janë edhe ritet pagane të kremteve të motmotit, mitet si: dielli, ngjyra e kuqe, shoka e kuqe, zjarri, uji, etj. Rrënojat: e kalasë mesjetare Hisari,8 Tabet,9 Gabuleja etj. Pra, me bashkërendimin e të gjitha këtyre fakteve që ofrohen nga shkencat ndihmëse të historisë, arrijmë në historinë e vërtetë të Opojës dhe të Gorës.

———————— 8 Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës dhe Akademia e Shkencave e Shqipë-

risë, Harta arkeologjike e Kosovës I, Prishtinë, 2006,f. 245. 9 Avdi Noka, Novosej, Tiranë, 2007, f.63.


23

Grafika nr. 1

Grafika e qendrave arkeologjike, gjurmuara sipas periudhave në Sharr dhe Prizren

Grafika nr. 2

Raporti ndërmjet qendrave të në Sharr dhe Prizren


Nr. Shenjat

konve‐ ksionale

Qendra arkeologjike

Tipi Periudha

1. ◙◙ Bellobrad varrezë rrugë

mesjetare mesjetare

2. ۩ ■ ◙ Brrut fortifikim kishë

prehistori shek.IV‐VI mesjetare

3. ◙ Dikancë kullë Mesjetare 4. ◙ Lubovishte kishë Mesjetare 5. ◙ Leshtane kishë Mesjetare 6. ◙ Radeshë fortifikim Mesjetare 7. ◙ Zgatar vendbanim Mesjetare

Shpjeguesi: ۩ – Prehistori, ◙ ‐ mesjetare, ■ ‐ shek. IV‐VI. Tabela e qendrave arkeologjike, në Sharr (Sharr)10

1.1 Kufijtë, pozita dhe madhësia e Opojës Kur të shikohen kufijtë e Mbretërisë së Dardanisë, kufijtë e Opojës

antike ishin shumë më të gjerë sa ato që ka aktualisht komuna e Sharrit, meqë banorët e Gorës vendosen në trevat e sotme në kohën kur dyndjet sllave në Iliri, kishin marrë fund.

Kështu, territori i komunës së Sharrit, përfshin skajin jugor të Duka-gjinit që shtrihet në gjerësinë gjeografike Veriore, prej 41º 52’ 30”, deri 42º 09’ 03” dhe në gjatësinë gjeografike lindore, prej 20º 48’ 26”. Konfi-guracioni i saj me karakteristikat natyrore që i ka, paraqet një tërësi të diferencuar të gjeografisë së Kosovës. Në pjesën veripeëdimore, veriore dhe verilindore, përmes kodrave të Cylenit ndahet nga territori i Komunës së Prizrenit. Ky kufi fillon diku në bjeshkën e Zhurit, që është pjesë e Koretnikut, rreth malit të Brrutit (që ndanë malin e Billushës), vazhdon skajeve të malit të Zgatarit, të Jeshkovës dhe të Lybeqevës, malit të Blaçit, që e ndanë me malin e Lezit dhe në fund, skajeve të malit të Zaplluxhës, që e ndanë me atë të Lezit dhe të Struzhës. Nga pjesa juglindore dhe ———————— 10 Vepra e cituar, f. 318.


25

lindore, përmes majave të larta të Sharrit kufizohet me territorin e Maqe-onisë. Nga perëndimi e jugperëndimi, malet Gjallicë dhe Koretnik e ndajnë me Shqipërinë. Kufiri me Shqipërinë nuk është natyror, ngase nuk shkon majave të maleve, por shpateve të ulëta dhe shpeshherë i pret lugina e lumenjve 11

Komuna ka një sipërfaqe prej 434 km². Prej tyre 30.302 hektarë me kullota të larta dhe të ulëta, me 5.556 ara, 2.088 livadhe, 4.968 male dhe pyje dhe pjesa tjetër është tokë djerrinë 12

Territori i komunës së Sharrit (Sharrit) paraqet një tëësi të dalluar gjeografike të Kosovës, dhe fitohet përhtypja se kemi të bëjmë me një territor relativisht të mbyllur në pikëpamje gjeomorfologjike. Largësia nga qendra e Prizreit, është 37 km. Ndërsa, nga kryeqyteti i Kosovës, Pri-shtina, është 114 km.13

Veprimtaritë ekonomike të kësaj komune janë: blegoria, bujqësia, zejet e ndryshme, ku dominojnë, mullisit, shtypësit e zhgunës, nallbanët, ndërsa më vonë kjo popullatë është shquar për zejtarë ëmbëltorë, gjellëtarë dhe qebaptorë të njohur në tërë territorin e Ballkanit, ndërkaq kurbeti do të bëhet një plagë e trashëgueshme si për opojanët ashtu edhe për goranët.

1.2 Pozita gjeografike e Gorës Gora është njëra prej krahinave gjeografike dhe etnografike të Ko-

sovës që zë skajin jugor të Kosovës, e cila me një pjesë të territorit vazhdon përtej kufirit në Shqipëri. Kjo është një krahinë malore e malit Sharr që shtrihet midis Kaçina Gllavës në lindje, Gemitashit në jug, Kalla-bakut në jugperëndim, Gjallicës në perëndim, Koritnikut në veripeëndim dhe në kodra të Xerxës, në veri.

———————— 11 Hajriz Meleqi, Opoja dhe Gora, Dragash, 1994, f. 15. 12 Shënimet janë marrë në Drejtorinë për Kadastër dhe Gjeodezi në KK Dragash 13 Ministria për ekonomi dhe financa, Komuna e Sharrit, Agjenda zhvillimore (2004-

2005), mars, 2004.


Harta e trevës së Opojës dhe Gorës

Kjo krahinë, nga lindja dhe verilindja kufizohet me Opojën, nga jugperëndimi, perëndimi dhe veriperëndimi me Lumën dhe në juglindje me Maqedoninë. Si krahinë e lartë dhe e thellë malore edhe më tutje mbe-tet larg rrugëve kryeore. Krahina e Gorës me krahinën fqinje të Lumes, li-dhet me rrugë jo cilësore që shkojnë nëpër Grykën e Vanave dhe kaionit të Shkallës së Keqe. Me Maqedoninë lidhet nëpërmjet qafave malore të Sharrit. Lidhjen me Dibrën e ka te Gryka e Qajës. Lidhjen më të mirë me Prizrenin e ka nëpër Opojë. Rreth sipërfaqes së përgjithshme të Gorës nuk ka shënime të sakta. Vetëm pjesa e Gorës që ndodhet në Kosovë, ka një sipërfaqe prej 308 km2. Gora së bashku me Opojën e përbëjnë komunën e Sharrit. Gora në kuadër të sipërfaqes së komunës së Sharrit (434 km2) merr pjesë me 71 %.14

1.3 Sharri në shkrimet e autorëve antikë Bjeshkët e Sharrit, përfshijnë territorin prej Hanit të Elezit deri në

Korab, duke u shtrirë në pjesën e Maqedonisë Perëndimore dhe në pjesën e territorit të Shtërpcës, Sredskës, Opojës dhe Gorës.15

Sharri ishte një urë lidhëse mes Maqedonisë – Dardanisë dhe Ilirisë në përgjithësi, andaj kishte një rëndësi të veçantë gjatë luftërave të ndry-———————— 14 Hajriz Meleqi, Kush janë goranët, dorëshkrim. 15 Fejzulla Trinjaku, Shënime historike për komunën e Sharrit ( ish Sharrit), Dorë-

shkrim, f.44.


27

shme që janë zhvilluar mes dardanëve dhe maqedonëve, mes maqedonëve dhe romakëve, etj.

Sipas autorëve antikë, kjo trevë është identifikuar me termin gjeo-etnik Iliria e shkretuar, të cilën e përmendin, Polibi dhe Tit Livi, që duke shkruar për udhëtimin e delegatëve të mbretit maqedonas Perseut, për te mbreti ilir Genti, më 196 p/Kr., Polibi në veprën e tij, “Historitë”, shkru-an: ”Ata (delegatët) kaluan malin e Skardit (Sharrit) dhe përshkruan krahinën e quajtur “Iliria e shkretuar” (trevë e Opojës). Këtë vend më parë e kishin prishur maqedonasit, për t’i penguar dardanët, që të dyndeshin në Iliri (dhe Maqedoni), ata që ishin me Adeun, pas shumë mundimesh, arritën në Skodra”.16 Edhe Tit Livi në veprën e tij; “Nga themeli i Ro-mës”, shkruan: “Këta (delegatët) kaluan qafën e malit Skord (Sharr), shkuan përmes krahinave të shkatërruara të Ilirisë...”17. Sipas historianit romak Tit Livit, që e përshkruan Polibi në tërësi, shkruan se “Mbreti ma-qedon Perseu, rreth vitit 170-169.p.Kr., i kishte djegur e shkretëruar malet e Skardit - Sharrit, për të mos u dyndur dardanët e Opojës dhe të Gorës në Iliri-Maqedoni.18

Për shkretërimin e maleve të Sharrit nga zjarri, kemi bërë shumë intervista me banorët e Opojës, që rrëfejnë se gjatë lëvrimit të arave, shpe-shherë hasnin rrënjë të djegura nga pisha e zezë, që ende qëndronin nën dhe. Këto fakte dëshmojnë se Bjeshka e Sharrit dikur ka qenë e pasur me drunj të tillë. Edhe sot, kur nuk kemi kurrfarë mali në bjeshkë, fshatarët e Bresanës bjeshkën e quajnë Mali i Madh. Ky argument vërteton se termi gjeoetnik Iliria e shkretëruar, është pikërisht bjeshka e Sharrit në Opojë.19

Nëse Oaneu, qyteti nga u nisën delegatët, është Tetova, atëherë nuk ka pse të mos josh ky mendim.20 Pra, krahinat e shkretëruara në territorin dardan, për në Shkodër janë krahinat e Opojës, edhe pse N. Dokle për-mend edhe krahinën e Gorës. Kjo nuk qëndron, ngase territori i Opojës është populluar shumë vonë me këtë popullatë, të cilët, (sot) vetën e quaj-në goranë, kurse territorin e tyre Gorë. Këtë hipotezë e N. Doklës e mbë-shtet edhe H. Meleqi.

———————— 16 Grup autorësh, Ilirët dhe Iliria të autorët antikë, Prishtinë, 1979, f. 67. 17 Po aty, f.125. 18 Zef Mirdita, Studime Dardane, Prishtinë, 1979, f.101. 19 F. Trinjaku, vepra e cituar, f. 44. 20 Nazif Dokle, Jehona homerike në Kukës,Tiranë,1999, f.53. 20Po aty, f.52.


Ndërkaq, sipas shënimeve të autorëve antikë, del se kjo trevë ka pasur një rol të jashtëzakonshëm, si nyje e rëndësishme rrugore, që lidh Tetovën (Maqedoninë) me Ilirinë Veriore.

1.4 Lagjja Tumqinë e Zapluxhës ka origjinë nga tuma ilire

Në lagjen Tumqinë të fshatit Zaplluxhë, ka ekzistuar një tumë e

madhe ilire. Gjatë ndërtimeve të ndryshme, një pjesë e saj është rrafshuar, dhe aty janë gjetur eshtra njerëzish. Thuhet se deri vonë ka pasur mure të shtëpive. Në bazë të tumës në fjalë e ka marrë edhe emrin lagjja”.21

Emërtimi i kësaj lagjeje të fshatit Zapluxhë të Opojës, ka origjinë ilire, që lidhet me tumat (kodër - varre me dhe e gurë, më rrallë me gurë, karakteristikë për varret tek ilirët). Në Iliri, këto shfaqen për herë të parë në kohën e bronzit të hershëm. Bëhen karakteristikë në kohën e hekurit të hershëm. Varret e mëvonshme lidhen me adhurimin e Tumave, si vende të shenjta). Tumë-qina, është një lagje, që banorët e saj të hershëm kishin ngritur shtëpitë e tyre në vendin e quajtur Tumat.

Sipas Halim Shemsidinit, banor i këtij fshati, kushëriri i tij, Kur-tishi, kur ishte shpërngulur nga fshati në Prizren, i kishte porositur që mos të ndërtojnë shtëpi në vendin e quajtur Tuma, ngase është vend i shenjtë. Kur Kurtish Shemsidini, kishte filluar t’i hapë themelet e shtëpisë has në shumë eshtra, gjësende me vlera historike si: unaza bronzi, por meqë nuk ishin nga ari dhe argjendi ai nuk i kishte ruajtur, duke e dëmtuar trashë-giminë kulturore e historike. Mjeshtërve, të cilët kishin filluar të ndërtojnë shtëpinë, natën në gjumë u paraqiten fantazma, dhe kështu nga frika ikin nga ai vend. Kështu bëri edhe Kurtishi. Afër tumave, ndërtohen shtëpi dhe lagjja e krijuar merr emrin Tumë – qinë, toponim ky, i cili me të drejtë du-het të lidhet me tumën ilire.

1.5 Etimologjia e emërtimit Opojë Pozita gjeografike e Opojës ka bërë të mundur që në kohë më të

vjetra, të ketë veprimtari të ndryshme kulturore dhe ekonomike. Po ashtu, kushtet natyrore ishin bazë për një popullim të lashtë. Mund të përmenden tokat aluviale, të përshtatshme për ujitje dhe jashtë rreziqeve nga vërshi-

———————— 21 Jusuf Osmani, Vendbanimet e Kosovës: Sharrit (Dragashi), Prishtinë, 2006, f. 146.


29

met; pasuria e madhe e kullotave dhe e pyjeve; rrjet i pasur hidrografik; mbrojta gjeomorfologjike nga erërat; klima e përshtatshme dhe e shë-ndosh etj., janë disa nga kushtet e favorshme për zhvillimin e veprim-tarive të ndryshme. Kushtet klimatike dhe përbërja pedologjike e tokës, mundësojnë këtë gjë. Kështu banorët e kësaj treve kanë banuar që nga neoliti. “Territori i Opojës dhe i Gorës së sotme, është indoevropianizuar nga neoliti në kohën e metalit me ndikimin e kulturës së regjionit pun-tostepik”.22

Rreth etimologjisë së toponimit Opojë, ekzistojnë mendime të ndry-shme që lidhen me ujin, fushat, dhe me rrugën që ka kaluar përmes terri-torit të Opojës në Maqedoni, për Ilirinë Veriore dhe anasjelltas.

Sipas Jovan Cvijiqit, “Liqeni i Opojës ka përfshirë pjesë të mëdha të Opojës e të Gorës. Pas shterjes së tij kanë mbetur katër tarraca nga ana e Sharrit dhe e Koretnikut. Liqeni është nga lashtësia e deluviumit të vonshëm”.23 Këtë hipotezë e mbështet edhe H. Meleqi, kur edhe shkruan: “Emri i Opojës rrjedh nga fjala iliro-shqiptare apl (abr): ap op në kuptim ujë. Ky mendim bëhet i qëndrueshëm edhe nga fakti, se kjo fushëgropë, siç do të shohim më vonë, dikur ka qenë ujë (liqe), që edhe sot është një regjion me rrjet të dendur të rrjedhave lumore”.24 Ndërsa serbët, etimo-logjinë e toponimit Opojë e kërkojnë mbi bazën serbe. Sipas Vojislava S. Radovanoviqit: “Emërtimi Opolje shihet haptas së është me origjinë ser-be. Zanafilla e këtij emërtimi është e lidhur me vendbanimet, të cilat kanë qenë rreth fushave.25 Pra, duke bashkuar fjalët: oko dhe polje kanë nxjerrë emërtimin e falsifikuar sllav Opolje.

Sipas Katiçiqit, hapësira gjeografike e toponimisë dhe e antroponi-misë ilire, pothuajse plotësisht i përgjigjet truallit gjuhësor historik të shqiptarëve.“26 Kështu edhe etimologjia e toponimit Opojë, mund të li-dhet me ngjarjet e rëndësishme që kaloi Iliria, në përgjithësi dhe popullata autoktone e saj.

Etimologjia e toponimit Opojë, do të lidhet me rrugët kryesore që lidhnin perëndimin me lindjen, ku territori i Opojës ishte nyjë e pakapër-

———————— 22 Enver Baftiu, Opoja trevë e lashtë shqiptare, Pena, nr. 1, dhjetor 1995. 23 Jovan Cvijić, Osnove za geografiju i geologiju Makedonje i Stare Serbije, Beograd,

1911 III, st.1143-1144. 24 H. Meleqi, Opoja dhe Gora, Dragash, 1994, f. 18. 25 M. Lutovac, Gora i Opolje, naselje i poreklo, knjiga 35, Beograd, 1995, st.6. 26 R. Katiqiq , Antroponimia ilire dhe etnogjeneza e shqiptaréve, Prishtinë, 1986, f. 22.


cyeshme në rrugën që e lidhte Shqipërinë përmes territorit të saj me Teto-vën.

Në të kaluarën, Opoja ishte një vend kryesisht malor, me kushte të përshtatshme për blegtori, pasi që bjeshkët dhe shpatet e maleve ishin me kullota të pasura. Pjellshmëria e pamjaftueshme e tokës, ndikoi që buj-qësia të ishte më pak e zhvilluar. Kurse për një kohë më të gjatë, banorët e kësaj treve, ishin blegtorë të zakonshëm, të tipit nomadë, meqë lëviznin nga njëri vend në tjetrin, duke kërkuar kullota më të mira. Gjatë dimrit, ata zbrisnin në fushëgropa për t’u mbrojtur nga të ftohtit e dimri i gjatë, që mbretëron në këtë anë. Blegtorët për t’u mbrojtur nga egërsirat e shumta, kishin kultivuar me kujdes racën e pastër të qenit ilir të Sharrit.

1.6 Opoja, nyjë e rëndësishme e rrugës së Shqipërisë

veriore të 1913-s me jugun e Kosovës dhe të Maqedonisë Banorët e kësaj treve jetonin e vepronin në bjeshkë, duke u marrë

me blegtori. Me funksionimin e rrugës Opojë - Tetovë, kjo popullatë me-rret edhe me zeje të tjera, që do t’i sjellin përfitime materiale.

Gjatë shekujve të parë të epokës sonë, Roma në Iliri ngriti shumë qytete të reja, municipiume dhe koloni. Këto qytete lidheshin me njëri – tjetrin me degë të gjera rrugësh. Por, rruga kryesore dhe më e rëndësishme e Ilirisë së jugut, ka qenë “Via Egnatia”, e cila përshkonte një pjesë të ma-dhe të Gadishullit Ilirik (Ballkanik), por duhet përmendur edhe një rrugë tjetër, që lidhte Dyrrahun (Durrësin) me krahinat veriore të Ilirisë, duke kaluar nëpër Ad Pikaria (Pukë), kapërcente Drinin dhe dilte në Dardani, ku bashkohej me rrugët e mëdha që lidhnin provincat e tjera të Gadishullit Ilirik (Ballkanik).27

Treva e Opojës së sotme, është bërë nyjë kryesore e lidhjeve treg-tare me Maqedoninë përmes kësaj rruge, e cila kalonte nëpër Novosej të Shqipërisë, Krushe (fshat i sotëm i Gorës, ku në kalanë e saj edhe sot vë-rehen mbeturinat e kalasë në kodër Hisarlishte, që i përket shek.II-V, dhe që është nën mbrojtjen e shtetit me këtë nr.V.E.K.924/67, I-162) 1967.28 Nga ajo kala bëhej vrojtimi dhe sigurimi i tregtarëve me karvanë) - Sharr

———————— 27 Selim Islami dhe Kristo Frashëri, Historia e popullit shqiptar, Prishtinë, 1979 vëll. I,

f.111. 28 Qeveria e Kosovës, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Analiza hapë-

sinore – Komuna e Sharrit, Prishtinë, 2006, f.22.


31

(qendra e sotme administrative e komunës), Gostil (Opojë) e Tetovë. Për tregtarët me karvanë kuajsh, kjo rrugë funksionon edhe sot e kësaj ditë. Mirëpo për të lehtësuar udhëtimin, nëpër këto rrugë, u ngritën stacione të posaçme për bujtje (Monsio), dhe për shkëmbime kuajsh (Mutatio). Disa nga këto stacione arritën dalëngadalë të shndërroheshin në qendra të mëdha dhe morën fizionominë e qyteteve të vërteta.29

Kështu në trevën e Opojës së sotme, përpos vendbanimeve që ishin vendosur mbi kullota të mira, kushtet gjeografike luajtën rol të rëndë-sishëm në zhvillimin ekonomik e shoqëror të kësaj treve, duke u bërë një punkt i rëndësishëm kalimi nga Pikaria (Puka) e Dardania për Maqedoni.

Rruga iliro – romake - bizantine e Gostilit, kalonte përmes Bjeshkë-ve të Sharrit, ndërsa më vonë nga opojanët emërtohet, Rruga e Vezirit, ngase më 1844, Veziri turk Rushit Pasha, për nevojat e ushtrisë turke, bëri meremetimin e kësaj rruge, duke e rivënë prapë në funksion. Po ashtu, Veziri turk ka meremetuar rrugën që kalonte nëpër Opojë dhe Gorë, e ashtuquajtura Rruga e Devexhive, e cila edhe sot e kësaj dite kalon pranë fshatit Kapre. Kjo rrugë ishte e një rëndësie të madhe edhe në kohën e Perandorisë Osmane, për transportin e ushtrisë turke prej Maqedonisë në-përmjet Maleve të Sharrit e fshatrave të Opojës, drejt Kukësit dhe fu-shëgropës së Dukagjinit.30

Këto të dhëna i pohon edhe Abib Ahmeti, kur flet mbi rrugën e vje-tër Iliro-romake, e cila ishte e dëmtuar dhe lënë mbasdore, por Rushid Pa-sha i Turqisë më 1844 e meremetoi këtë rrugë, e cila kalonte në drejtim të Opojës e jo në drejtim të Prizrenit, dhe u quajt Rruga e Vezirit.31

1.7 Ngritja e një qendre mesjetare urbane Në trevën e Opojës, përpos vendbanimeve që ishin vendosur mbi

kullota të mira, kushtet gjeografike kanë luajtur rol të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik e shoqëror të kësaj treve, gjatë kalimit të rrugës Pi-kari Dardani, nëpër Opojë për në Maqedoni.

Sipas gojëdhënave të ruajtura brez pas brezi, në fund të shekullit IV, dhe fillim të shekullit V, të epokës sonë, disa familje blegtorësh të një fisi, ngritën një stacion për bujtje dhe për shkëmbimin e kuajve për tregtarët e ———————— 29 S. Islami dhe K. Frashëri, vepra e cituar, f. 111-112. 30 F. Triniaku, vepra e cituar, f. 26. 31 Abib Ahmeti, Prizreni ndër shekuj, Prizren, 1996, f.184.


Ilirisë Verilindore që tregtonin me Maqedoninë. Ky stacion nga tregtarët u emërtua sipas emrit të familjes, stacion i Gostilit. Po ashtu emërtimin Gostil e hasim edhe në veri të Liqenit të Shkodrës, që nga shekulli III – II para epokës sonë,32 dhe në prefekturën e Kukësit. Me kalimin e kohës, ky stacion u bë qendër ekonomike e përparuar, pasi në këtë stacion zbritën edhe shumë familje të tjera blegtorësh e bujqish, që filluan të merren me tregti dhe zeje të ndryshme, si farkëtar, nallban, armëtar, mullenjës, etj. Rreth shekullit V të epokës sonë, Gostili, bashkë me periferitë blegtorale e bujqësore, formuan një qytet – shtete të vogla, me disa qindra banorë. Emërtimi i këtyre qyteteve në kohë të vjetra, veçanërisht në kohën e depërtimit të helenizimit në Ballkan, bëhej duke ia shtuar emrit të theme-luesit, leksemën: polis (qytet).

1.8 Emërtimi sipas leksemës O-POLIS, O-POL

dhe O-POJË Emrat e disa qyteteve janë formime të përbëra, duke u zgjeruar me

parashtesën – o nga një antroponim dhe nga prapashtesa – polis (– pol): Konstantin – o - polis, (Konstantin – o – pol), për Stambollin; Adrian – o – polis, (Adrian – o - pol) për Edrenën; Alban – o – polis, (Alban – o – pol) për Zgerdheshin e Krujës: Adrian – o – polis, (Adrian – o – pol) Në-previsha e Gjirokastrës etj.

Siç duket, tek ilirët dhe arbërit, emri polis, pol, do të jetë i një forme origjinale ilire: o – pojë: Konstantinopojë, Adrianopojë, Albanopojë, etj., që i bashkëngjitet antroponimi Konstantin, Adrian, Alban etj. Kështu lind emri Konstantin - + - o - + - pojë = Konstantinopojë - a, etj.

Andaj, tregtarët e Ilirisë Verilindore, stacionin që merr pamjen e qytetit e quajtën Gostil-o-pojë. Banorët e kësaj treve, që i kishin ngritur fshatrat e tyre për rreth, i quanin shkurt Opojë, duke përdorur vetëm kupti-min “qytet”. Edhe sot, banorët e fshatrave Brezne, Buqe e Pllavë, thonë: “Isha në Opojë”,”Po shkoj në Opojë”, “Ata të Opojës” etj., edhe pse edhe këto fshatra janë opojane. Kjo traditë do të vazhdojë edhe gjatë sundimit turk e gjer më sot, ngase për qytetin e Prizrenit thuhet: Sheher, që kur përkthehet nga gjuha turke do të thotë “qytet”. Kështu, opojanët nuk e përdorin emrin Prizren, por Sheher, P.sh.: Isha në “Sheher”. Të mërkurën

———————— 32 Grup autoresh, Historia e popullit shqiptar, për shkollat e mesme ,(Prishtinë, 1996) ,

f.31.


33

është ditë tregu në “Sheher”. Një gjë e tillë është karakteristikë kosovare, sepse fshatarët nuk e përmendin emrin e qytetit, por vetëm “sheher” (“qytet”).33

Sikurse edhe në vise të tjera të Kosovës edhe në ketë trevë, kanë ekzistuar shumë vendbanime, të cilat për shkak të luftërave, sëmundjeve, tërmeteve, lëvizjeve të popullsisë, etj., janë braktisur dhe më vonë në të njëjtët vende apo diku afër janë krijuar vendbanime të reja. Disa vend-banime i qëndruan kohës edhe aktualisht ekzistojnë. Nëpër vendbanimet e braktisura sot janë vetëm gërmadhat ose toponimet, si p.sh.: Gostil, Zino-vë, Gjerman, etj.34

Ka gjasa që edhe në qytezën e Gostilit të këtë rënë murtaja, andaj banorët e frikësuar se do të përhapej edhe në fshatrat tjerë përreth, ia vënë zjarrin, duke e rrafshue me tokë. Kështu, nga gërmadhat e Gostilit mbeti veç toponimi Opojë. Gërmadhat e këtij qyteti kanë ekzistuar deri në shek. XX, por ato gërmadha, askush nuk i ka hulumtuar, dhe kështu i ka mbu-luar dheu, varrezat i ka ruajtur natyra, por duhet hulumtuar në mënyrë shkencore dhe teknikë të sofistikuar.

Banorët që shpëtuan nga kjo sëmundje vendosen në një fushë që njihet me emrin Dimitrofc, që më vonë zhvendosen në fshatin e sotëm Bellobrad. Ky fshat pas luftës, 1998/1999, Komisioni për Standardizimin e emërtimeve të vendbanimeve të Kosovës, e emërtoi me toponimin e vjetër ilir, Gostil,35 meqë hapësira e vendit të qytezës së vjetër të Gostilit, ndodhet në territorin e këtij fshati. Emërtimi i Opojës është ruajtur i pa-ndryshuar deri më sot.

3. Zhvillimi shoqëroro – ekonomik Pozita gjeografike, kushtet karakteristike për ekzistencë, sidomos

klima më e ashpër se në viset tjera të Kosovës, lartësia mbidetare, ka kushtëzuar që edhe kjo trevë të jetë e banuar mjaft herët, por në aspektin ekonomik të merret kryesisht me blegtori, bujqësi, bletari, tregti e zejtari. Më vonë, pas krijimit të kushteve të lëvizjeve, komunikacionit, etj.,

———————— 33 Muharrem Qafleshi, Etimologjia e toponimeve Opojë, Gorë, Bellobrad dhe e

etnonimit Torbesh, Revista periodike kulturore, Dy Drina”, nr.3, Kukës, 1999, f.103. 34 J. Osmani, vepra e cituar, f.12. 35 Komisioni Qendror për Standardizimin e emërvendeve të Kosovës, Regjistri i stan-

dardizuar i emërvendeve të Kosovës, Prishtinë, 2005, f.67.


shumë banorë të kësaj treve ekzistencën e tyre e sigurojnë në kurbet nëpër vende, të ndryshme të Ballkanit, madje edhe më larg.36

2.1 Blegtoria në Opojë

Delet në kullotat e bjeshkës së Sharrit

Tek disa autorë të vjetër gjejmë shënime me interes edhe për bleg-

torinë e ilirëve. Kështu shkruajnë edhe për racat e mira të bagëtive në Iliri, që shquhen për pjellorinë e tyre dhe kujdesin që tregonin ilirët për gjënë e gjallë. Aristoteli, në veprën: “Mbi mrekullitë e dëgjuara,” shkruan se “tek ———————— 36 J. Osmani, Vepra e cituar, f.11.


35

ilirët më të shumtat (e bagëtive) pjellin binjakë, bile më shumë, tre ose katër keca, dhe japin me lehtësi nga tri emikoe qumësht (1 emikoe = 1.64 litër).37 Kështu edhe Opoja tok me trevat tjera si tokë dardane, ka qenë e njohur si krahinë me blegtori të zhvilluar. Kjo traditë është përcjell deri në ditët tona, ku djathi i Sharrit është i njohur në Kosovë dhe jashtë saj. Ba-norët e kësaj treve janë marrë edhe me bujqësi, por blegtoria është vep-rimtaria kryesore ekonomike. Arsyeja e zhvillimit të blegtorisë, ishin ku-llotat shumë të mirë që ka kjo krahinë, në bjeshkën e Sharrit, deri në Ma-qedoni, pa lënë anash fushat përreth fshatrave. Zeja e blegtorit nuk ishte e lehtë, por kushtet e jetës i detyruan të mësojnë dhe të trashëgojnë brez pas brezi. Meqë zeja e blegtorëve është e vështirë, këta banorë natyra i bëri të ashpër si klima e kësaj ane, duke luftuar shpesh me egërsira. Përkundër rrethanave të tilla, ata ishin mjaft bujarë dhe solidarë mes veti. Kohët kanë qenë të vështira në këto anë. Ka pasur lufta, vjedhës, kope egë-rsirash, por, ata kanë ditur të jenë afër njëri tjetrit, të njohur si mikpritës të mirë, njëherësh duke e kundërshtuar të keqen.

Blegtorët opojanë, gjithmonë e kalonin verën në bjeshkët e Sharrit, kurse dimrin, në fushëgropën e Opojës, e në të shumtën e rasteve edhe në fushat e Prizrenit, Gjakovës dhe Shkupit.

Ftini (sipas të folmes së Opojës), vegël për prodhimin e dhallit

që nga mesjeta

———————— 37 S. Islami dhe K. Frashëri, vepra e cituar, f.68-69.


Lugu i drurit, për shuarjen e etjes, së bagëtisë, përdorët

që nga mesjeta e hershme

2 . 2 B u j q ë s i a Terreni me thyerje kodrinore - malore, me klimë të ashpër, pastaj

pozita gjeografike e kësaj hapësire, janë faktorë vendimtarë në zhvillimin ekonomik. Nga veprimtaritë parësore të ekonomisë, ishin bujqësia, bleg-toria, pylltaria dhe peshkataria. Pjesa më e madhe e fushë-gropës së Opo-jës dhe një pjesë e ulët e Gorës ofrojnë, kushte relative optimale për vep-rimtari bujqësore.38 Ajo pak tokë pjellore e këtyre dy trevave mbillej me të lashta si: tërshërë, elb, thekër, grurë, misër, urov (mel), etj. Po thuaj se në çdo fshat ekzistojnë toponimet Linishta, gjë që dëshmojnë faktet e kultivimit të lirit. Në Opojë dhe Gorë, janë kultivuar edhe perimet e sido-mos patatja. Në kopshtet shtëpiake, për konsum familjar e treg mbillet lakër, fasule, qepë, presh, hudhër, domate, speca, etj. Përkundër lartësisë së madhe mbidetare, territori i Opojës është i përshtatshëm edhe për kulti-vimin e të gjitha llojeve të pemëve, e sidomos pemëve të imta, siç janë: boronica, rrushi, mjedra, manaferrat etj.39 Toka është punuar me mjete primitive, parmendë, plug hekuri dhe brena druri me ferra. Korrja e ko-sitja është bërë me drapër dhe kosë, kurse shirja është bërë me kuaj ose qe, në lama të përgatitura enkas për shirjen e drithit. Po ashtu edhe tran-sporti është bërë me kuaj, qe, gomarë, mushka, me samarë ose qerre pri-mitive dhe saje druri në bjeshkë. Kështu barteshin edhe drutë, sana, duajt e drithit, fieri, krandet (dru të thara), etj.

———————— 38 J. Osmani, Vepra e cituar, f.57. 39 Po aty, f. 58.


37

Lëvrimi i tokës me qe e parmendë druri

Korrja e drithit, l idhja e duajve me l iktyrë

e trashëguar nga mesjeta


Shirja e drithit me dorë

Qerrja e tërhequr nga qetë në kohën e mesjetës

Parmenda e Opojës dhe Gorës e përdorur në antikitet dhe

mesjetë


39

2.3 Vendbanimet e Opojës në periudhën antikitetit

Banorët e kësaj treve ishin nomadë blegtorësh, të cilët për nevoja rasti ose sezone ndërtonin vendbanime të përkohshme në bjeshkët e pasu-ra me kullota. Vendbanimet e opojanëve nga periudha e antikitetit, ndër-tohen në vende të ngritura kodrinore e malore që ishin të mbrojtura nga erërat dhe nga natyra (ortekët e borës). Banimi i hershëm ishte i lidhur me vendbanime të tipit të kasolleve që si të tilla i takojnë horizontit të parë banesor. Me këto kasolle kemi të bëjmë me ndërtime të hershme me kon-struksion mbitokësor, në tri anë me mure të ngritura: 1,5-2 m, me gurë dhe llaç ose me trina të lyera me baltë, kurse pjesa e prapme ishte naty-rore. Kulmi i mbuluar me kashtë thekre ose rrasa guri.

Stanet e blegtorëve në bjeshkët e Sharrit, që nga antikiteti

e mesjeta e hershme

Me kalimin e kohës, kjo popullatë nomade gjatë sezonit të dimrit, bagëtinë e zbriste në fushëgropat e Opojës, Prizrenit, shpesh edhe në ven-det e nxehta të Maqedonisë, në Velesin e sotëm. Vendbanimet fitojnë ka-rakter të përhershëm, por edhe ato ishin kasolle ose shtëpi shumë primiti-ve njëkatëshe ndërtuar nga gurë e llaç (dheu i përzier me byk) të kohës së vjetër që do të vazhdojnë me ndonjë përmirësim pak a shumë të vogël. Deri në vitet e pesëdhjeta, në fshatrat e Opojës ka dominuar ndërtesa e ti-pit të shtëpive dykatëshe që sipas kujtimeve të të moshuarve, u ka paraprirë tipi i shtëpive njëkatëshe mbuluar me kashtë.40

———————— 40 Hajriz Meleqi, Opoja-studim kompleks gjeografiko-historik, (punime doktorrature,

dorëshkrim).


Shtëpi dykatëshe nga periudha e hershme mesjetare,

nëpër fshatrat opojane e gorane

Një nga vendbanimet e para fushore, që i përket periudhës se push-tetit romak, në Iliri, është Gostili, ngritur nga disa familje blegtorësh, në luginën e lumit Ulinë ose Kosavë, në territorin e Bellobradit të sotëm. Vendbanimet e antikitetit kryesisht ngriheshin rreth brigjeve të lumenjve, andaj ky vendbanim mendohet të jetë i pari në Opojë, me shtëpi dykatë-she. Në katin e parë, banorët e kësaj treve kanë zhvilluar veprimtari zejta-re - tregtare, zejen e farkëtarisë, nallbanët, dyqane tregtare për shitjen e prodhimeve blegtorale si: djathë, lesh, pastaqi dhe gëzof leshi. Muret e katit të parë të shtëpive ishin të ndërtuar nga gurët e dheu, përzier me byk kashte, me trashësi prej 60-70 cm. Ndërsa kati i dytë me plita (tulla të


41

papjekura). Kulmi zakonisht mbulohej nga rrasat e gurit, të nxjerra në guroret e Sharrit të Opojës.

Sipërfaqja e konstruksionit të kulmit më parë vishej me dërrasa (druaj të ndarë në dysh) ose me trina të thurura nga thuprat e lajthisë. Mbi to shtrohej një shtresë lloçi, e cila shërbente si mbështetës i rrasave dhe njëkohësisht luante rolin e termoizoluesit.41

Rrënojat e vendbanimit të Gostilit i kanë rezistuar dhëmbit të kohës, deri në vitin 1974, kur nga banorët e fshatrave Bellobrad, Kapre dhe Bu-zez, prishet tërësisht dhe hapen toka buke. Dëshmitarë okularë që kryen këto punë pohojnë se rreth e qark këtij vendbanimi kishte mure rrethuese, në formë të ledhave prej gurëve dhe dheut, për t’u mbrojtur nga rreziqet e ndryshme dhe egërsirat. Përmes këtij vendbanimi, ka kaluar rruga, nga Shqipëria Veri - Lindore e 1913-s për në Maqedoni dhe anasjelltas. Ky vendbanim ka pasur të zhvilluar zejtarinë ekonomike fshatare, siç është mbathja e kuajve dhe e qeve, farkëtaria, etj. Po ashtu ka pasur dhe bujtina, ku kanë pushuar udhëtarët e karvaneve. Shtëpitë e fshatrave të tjera që u ndërtuan në tërë territorin e Opojës, ishin njëkatëshe dhe dykatëshe.

Tek shtëpitë dykatëshe, që shquheshin deri në shekullin e XIX, në katin përdhes kishin kuor (ahër), hajat, votër (dhomë zjarri) dhe izmën, ku ruhej bulmeti. Kati i dytë kishte dhomën e fjetjes, dhomën e miqve dhe një dhomë më të vogël ndërmjet. Kati përdhes, me katin e lartë lidhej nëpërmjet shkallëve të gurit, vendosur në pjesën e jashtme të murit, ose me shkallë druri që zakonisht fillonin nga hajati dhe përfundonin në çar-dak. Ka pasur shtëpia ku lidhja e kateve bëhej përmes shkallëve të drurit nga brenda.42

Secila shtëpi kishte çardakun që ishte i punuar nga druri, i cili shër-bente si ballkon që nëpërmjet tij hyhej nëpër dhoma. Dhomat kanë pasur bazë në formë katrore, me dimensione dominuese 4 x 4 m. Çdo dhomë kishte dy dhe në raste të rralla edhe tri dritare të dimensionit 60 x 100 cm. Në shumicën e tyre vendoseshin grilat e drurit.43

Muret e dhomave lyheshin me lloç e gëlqere, tavani ndërtohej nga çirishët dhe dërrasat. Për shtroje dhome përdorej kashta ose fieri, mbi to shtrohej çerga (tepih) që thurej nga leshi i dhisë ose qilimi që ishte artiza-

———————— 41 Po aty. 42 Po aty. 43 Po aty.


nat veku i femrave opojane. Shumica e dhomave kanë pasur kompleksin e dollapëve, rafteve, sergjeneve dhe hamamxhikëve.44

Këto shtëpi ishin pasuri e banorëve të thjeshtë ose e 95 % të popu-llatës, ndërsa pjesa tjetër e shtëpive ishin të shtresës së pasur të popullatës prej 5%, kishte shtëpi më të bukura, më të mëdha dhe arkitektonike.

2 .4 Varrezat e antikitet i t dhe mesjetës në Opojë Edhe opojanët e antikitetit kanë pasur nekropolet e tyre, që, si të

gjithë ilirët, edhe kjo popullatë dardane, të vdekurit e tyre i varrosnin në-për varrezat e quajtura tumula, kodra artificiale prej dheu dhe gurëve.

Ndryshe nga vendbanimet, varrezat (nekropolet) janë studiuar më mirë,45 në truallin e Ilirisë. Gërmimi i mbi 100 tumave, ka dhënë lëndë të pasur arkeologjike dhe ka krijuar mundësi për njohjen e arkitekturës së tumave, të varreve, të ritit të varrimit etj. Ilirët kanë përdorur dy lloje varrezash: Varreza tumulave, Varreza të dysta46

Në territorin e Opojës edhe pse nuk janë bërë gërmime arkeologjike në nekropolet rreth varrezave të qytezës së Gostilit, ato janë të eviden-tuara nga arkeologët e njohur nga Shqipëria dhe Kosova si: Luan Përzhita, Kemajl Luci, Gëzim Hoxha, Adem Bunguri, Fatmir Peja dhe Tomor Kas-trati. Hulumtimet e tilla shihen qartë në “Hartën arkeologjike të Kosovës,” botuar nga Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës dhe Akademia e Shkencave e Shqipërisë, në tabelën e qendrave arkeologjike, të komunës Prizren - Sharr.47

Varrimi në tuma tek ilirët ka qenë mënyrë më e parapëlqyer.48 An-daj edhe opojanët e periudhës së antikitetit e kanë parapëlqyer ritin ilir të varrimit, duke i varrosur të vdekurit nëpër tuma si në “tumat Ilire” në fshatin Zaplluxhë, në të cilin vend më vonë janë ndërtuar shtëpi, dhe është shndërruar në një lagje, e cila e ka marrë edhe emrin nga tumat, Tumë-qinë. Po ashtu rreth Tyrbes së fshatit Pllavë, sipas Enver Pirajt, janë dy tuma të lashta, por të pa gërmuara dhe të pa hulumtuara. Një e tillë gje-ndej edhe në hyrje të fshatit Buçe. ———————— 44 Po aty. 45 Neritan Ceka dhe Muzafer Korkuti, Arkeologjia, Tiranë, 1998, f. 73. 46 Po aty, f. 74 47 ASHAK dhe ASHSH, Harta arkeologjike e Kosovës I. Prishtinë, 2006, f.318. 48 N. Ceka dhe M. Korkuti, vepra cituar, f. 74.


43

3. Besimi pagan ilir, me mite dhe rite, që sfiduan periudhën e gjatë mesjetare,

në krahinat e Opojës dhe Gorës Mitet dhe ritet opojane kanë sfiduar edhe periudhën e gjatë pesë

shekullore nga sundimi osman, për arsye se në Opojë dhe Gorë janë ruaj-tur të konservuara sipas pozitës gjeografike, si dy krahina të larta malore dhe të izoluara nga malet, bjeshkët dhe të parrugë. Mite e rite të tilla pagane ilire vështirë gjinden në hapësirën shqiptare. Një rast të ngjashëm e gjejmë vetëm në Rugovë, sepse edhe ajo është një krahinë e izoluar e lartë malore në Alpet shqiptare. Andaj, në Opojë dhe Rugovë janë ruajtur, më tepër së kudo tjetër, fjalësit e lashta iliro – arbërore - shqiptare. E fol-mja opojane është shumë e hershme. Dyzanorëshi i Buzukut: - uo, si p.sh.: kuor (kori), puoll (polli), vuoll (vjelli), etj., dëgjohet edhe sot. Ky dyzanorësh, ruhet në Anamal, rrethina e Tivarit dhe e Ulqinit, ku mendo-het se nga kjo anë është edhe Buzuku. Andaj, ky dyzanorësh dëgjohet edhe në të folmen opojane.

Disa nga ritet dhe mitet gjatë periudhës së mesjetës janë veshur me petk fetar mesjetar p.sh.: Shën Gjergji, Shën Kolli, Bozhiqi, etj. Ndërsa shumë sosh kanë rezistuar.

3.1 Besimi pagan, mitet dhe ritet në antikitet

dhe mesjetë në Opojë Mbetjet e paganizmit në ndërgjegjen e opojanëve në jetën e për-

ditshme të banorëve në aktivitete prodhuese, në krijimtarinë artistike (pro-zë, poezi, vallëzime, zbukurime), në argëtime, në mjekësinë popullore, në ritet e bujqësisë e të blegtorisë, në kalendarin tradicional (në festat dhe ditët e shenjta), në doke e besime, etj.49 Kështu, edhe popullata e Opojës, si gjithë popujt e tjerë të botës, në kohën e antikitetit kanë besuar në feno-menet e natyrës si në: diell, hënë, rrufe, ylber, etj. Pastaj në dukuritë e buj-qësisë dhe blegtorisë, festat e motmotit, ritin e thatësisë, si dhe në shumë mite me interes që kanë lindur shumë herët, që janë prezente deri në ditët tona.

———————— 49 Shefqet Hoxha, Kërkime për besimet fetare në Lumë, Tiranë, 2005, f.23.


Treva e Opojës gjithmonë ka qenë dhe është e banuar veç me popu-llsi shqiptare, andaj mu për këtë mbetet e kursyer nga ndikimet e kultura-ve të popujve tjerë, siç ka ndodhur dhe ndodhë edhe tani me shumë popuj të tjerë në botë. Në këtë mënyrë çdo gjë e krijuar këtu,në fushën e kulturës paraqet një gurrë tejet të kulluar, autoktone shqiptare me të gjitha vlerat e mirëfillta që i ka ruajtur gjatë shekujve, dhe që i kultivon edhe sot e kësaj dite. Kështu, vallet opojane, në krahasim me zonat tjera të vendit, dallo-hen me karakteristikat e veta, për nga mënyra e rëndë, e qetë, burrërore, gjatë ekzekutimit të tyre. Struktura e kërcimit është mjaft e larmishme dhe në harmoni të plotë të trupit me lëvizjet e këmbëve dhe të duarve. Prandaj, Opoja konsiderohet si ndër zonat më të pasura të valleve të burrave, si dhe të këngëve lirike të femrave.

Ritet e martesës këtu janë mjaft karakteristike, ngase në mënyrë të rrjedhshme renditen shumë doke e zakone, të lidhura ngushtë njëra me tjetrën, që në tërësi kurorëzohen në mënyrën më të mirë të mundshme. Mirëpo, është shumë e rëndësishme se këto rite janë ruajtur me xhelozi deri në ditët tona, falë traditës se dasmave opojane që janë të ngjashme me ato të hershmet. Shenja e parë që i vë themelet e miqësisë së dy familjeve është fejesa (prurja e mahramës). Në veçanti, në shtëpinë e djalit, ky akt sjell gëzim e hare. Me këtë rast vajzat e lagjes pas ardhjes së maramës, fillojnë t’i këndojnë këngët e fejesës. Në ato këngë i këndohet djalit, nuses dhe fisit të tyre. Këto këngë ilustrohen me valle e këngë dasme, që para-qesin një thesar të vërtetë kulturor me vlera të pamohueshme. Ndërkaq, vallet dasmore të meshkujve, në këtë trevë, me larushinë e tyre, vlerat e mirëfillta autoktone gjithmonë janë përmendur edhe jashtë Opojës. Këto valle përcillen me tingujt e njohur të lodrave (tupanëve) dhe cyrleve (cur-leve) karakteristike, të cilat gjithmonë kanë zgjuar kërshërinë e muzikolo-gëve brenda dhe jashtë vendit, për të studiuar këto vlera specifike kulturo-re që kultivohen edhe sot në këtë nënqiell. Vlen të përmendet se me vallet e dasmës opojane, në vitin 1985, në Universitetin e Kalifornisë, ka dokto-ruar Janet Susan Reineck. Ndërsa, njëri ndër kompozitoret e parë të Koso-vës, Lorenc Antoni, ka komponuar disa këngë popullore të shkëputura nga lirika popullore opojane. Në vitin 1980, Ramazan Bogdani e Agron Xhagolli, botuan “Kërkime folklorike në Rugovë e Opojë”, etj.

Edhe ritet e motmotit janë ruajtur mjaft mirë në këtë trevë, me tërë koloritin e tyre. Kështu, ardhja e pranverës (verza), shingjergji, shinkolli, shimitri, (shëngjergji, shënkolli dhe shënmitri në të folmen e Opojës, shqi-ptohen si: shingjergji, shinkolli dhe shimitri), plakëzat dhe kulmi i dimrit, shënohen me shumë rite, sidomos nga vajzat dhe të rinjtë, që dallohen


45

shumë nga ritet e ruajtura në rajonet tjera shqiptare. Të gjitha këto trashë-gime pagane përcillen me shumë ngjarje kulturore, këngë, valle, urime, ushqime, adete e zakone të tjera. Do theksuar se secila nga këto festa shë-nohen me rite të veçanta nga të rinjtë e të rejat e kësaj treve. Është mjaft inkurajues fakti se këto rite dallohen me origjinalitetin e tyre të lashtë të ruajtur në këtë trevë.

Trupa Artistike “Opoja”, ka paraqitur vlerat autoktone

opojane, në vend dhe jashtë Kosovës

Veshja karakteristike opojane e vajzave dhe meshkujve

3.2 Mite dhe rite pagane në Opojë dhe Gorë Përkundër dallgëve të egra ndër shekuj, populli shqiptar erdhi në

ditët e reja me një autobiografi dhe me një histori të pasur. Autobiografinë populli i kësaj ane e shkroi edhe me vargje, përralla e lojëra. Ndër shekuj gdhendi portretin - identitetin e vet, me këngë, valle, rite e zakone, gjuhë,


veshje, besim e mitologji, të ruajtura brez pas brezi, etj., që janë pasqyrë e gjallë, origjinale, autentike shpirtërore.

Autobiografinë dhe historinë populli ynë e përjetësojë me këngë. E ruajti me vetëflijime, përballë dallgëve të egra dhe ndikimit të fortë nga imponimet e feve. Me fanatizëm të veçantë është ruajtur mitologjia, ele-mentet e bukura pagane. „Është e njohur se Kisha deshi t’i zhdukë ato be-sime pagane e totemike.“50

Këto elemente në gjithë Shqipërinë etnike janë edhe sot të prani-shme, diku më pak e diku më shumë.

Opoja dhe Gora, si dy krahina malore, agrare e blegtorale, i ka kul-tivuar dhe i ka ruajtur deri në ditët e sotme elementet e riteve, dhe festave pagane, edhe pse pranuan fenë islame dhe ndikimin e saj të fuqishëm.

Akademik Mark Krasniqi mendon se synimi për të përvetësuar e tjetërsuar ritet, kulturën e besimet pagane edhe në Opojë e Gorë pjesërisht është realizuar: „ edhe në këto dy krahina të vogla etnografike mundësia për dallimin e relikteve të besimit pagan e totemik është vështirësua.“51

Në fragmentarizmin e mëtejshëm të këtyre relikteve ka ndikuar edhe koha. Rrjedha e saj ka ndryshuar zhvillimin e shoqërisë, edhe të botëkup-timit. Megjithatë, elementet pagane të pranishme në Opojë dhe Gorë kanë zgjuar dhe zgjojnë interesimin e studiuesve të huaj dhe shqiptarë.

Sot ka rite të vjetra pagane, të cilat nën ndikimin e fesë, janë vënë në alternativë - pagane apo fetare, qoftë katolike apo islamike. Për she-mbull përjetësia e shpirtit në Opojë, merr bazë të dyfishtë kur lodrat pu-shojnë afër varreve për të mos zgjuar, irrituar shpirtrat.

Besimet pagane në Opojë janë ngritur në kult ose thënë më saktë, janë ruajtur që nga kohët e lashta, ilire. Shumë riteve nuk u ka ndërruar roli, fuqia e madhe magjike predikuese fetare.

Brenda kësaj alternative ka hyrë edhe festa e Shëngjergjit, e cila nga predikimi fetar islam, paraqitet si festë e krishterë, por ritet e zakonet pa-gane, këtë e demantojnë plotësisht.

Ritet pagane mendojmë nuk përputhen me mësimet e të gjitha feve. Betejën kundër ndikimeve fetare ato e kanë fituar meqë janë ruajtur deri në ditët e sotme, pas dallgëve të egra gjysmëshekullore komuniste, që i anatemoi të gjitha besimet, duke mos menduar se ritet, zakonet, besimet, ———————— 50 Dr.Eqrem Çabej, Studime gjuhësore V, Prishtinë 1975, fq. 200. 51 Mark Krasniqi, Krahinat etnografike në Kosovë, Konferenca Kombëtare e studi-

meve etnografike (28-30 qershor 1976),Tiranë, 1977, fq.120


47

mitologjia, etj., këtë popull me një kulturë të veçantë, e radhisnin me familjet e mëdha të popujve të mëdhenj, të lashtë, të ngritur. Në ruajtjen e vlerave kombëtare rolin dhe meritën veçantë e kanë intelektualët, gojë-tarët e rapsodët popullor.

Gjergj Fishta vëren se folklori e ka vlerën e vet të pakontestueshme, përkundër mediokritetit modern: ”… folklori është pasqyra e kthjelltë e psikes së kombit. Po deshe me e shkrua historinë e kombit, e cila me ha-mendje nuk shkruhet, por që edhe pa të kombi, jetë nuk ka, folklorit do t’i sillesh, po deshe me e shtua pasurinë, ku ke me ndesh me tipa ma të nalta, me karaktere ma të forta e me motive ma t’ardhura e të përkueshme për zhvillimin e literaturës kombëtare.

Mjerisht disa ndër ata bijë të fisit shqiptar, që mbahen intelektualë, e udhëheqës të fisit e të sharteve të kombit, por që shkolla nëpër të cilën pa-tën kenë përshkua nuk mbërriti me ua qërua shpirtin krejt prej zdramit të do parimeve sterilizuese e shkatërrimtare e as me ua hekë atë maskë pri-mitivizmi e kulimllëku vagabond - modern, që ata quajnë “kulturë”.52

Injorimi i këtyre vlerave reflekton pseudointelektin, mediokritetin. Çdo popull i ka shekujt e vet mitologjikë. Kështu ndodhë edhe të shqip-tarët.

Elemente të shumta pagane ilire edhe sot janë të pranishme në Opo-jë dhe Gorë. Ato janë pjesë e jetës së njeriut tonë, pjesë shpirtërore, sepse janë të lidhura me jetën, shpirtin, bukën, ujin, zjarrin, diellin, tokën, da-shurinë, martesën, lindjen, shëndetin, sëmundjen, vdekjen. Prandaj i lutet, i falet, i bën flijim Perëndisë. Të ngritura në kult vijnë në ditët e sotme: Dielli, Hëna, Yjet, Toka, zjarri, uji, jeta, shpirti, fati, etj. Kanë ardhur në ditët tona edhe shumë figura mitologjike ilire si: orë e zana, kuçedra, dra-goi, shtojzovalle, etj.

3.3 Dielli , Hëna, Yjet Dielli është vetë jeta për shqiptarin që nga kohët ilire. Ai është

burim jete. Ilirët e pritën ndihmën nga Dielli e natyra, dëshira për dritë e pastrim ishte besim popullor. Është me shumë interes teoria diellore e pastrimit. Kulti diellor është i përhapur ndër popujt e Evropës.53

———————— 52 Gjergj Fishta, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër, 1933, fq.XXI. 53 Mark Tirtja, Elementet e kulteve ilire te shqiptarët(Kulti i Diellit) Etnografia

shqiptare,V, Tiranë, 1974, fq.31-34.


Mbi bazë të besimit, ilirët emërtuan ditët e javës sipas emrave të planetëve.

Nderi, respekti është i madh për Diellin, Hënën e yjet. Dielli ndri-çon ditën, Hëna e yjet - natën. Sipas këtij besimi pagan në Opojë ai zotë-ron jetën dhe shpirtin. Gjarprin nëse e mbyt, qoftë edhe në mëngjes, shpir-ti i del vetëm me perëndimin e Diellit, më saktë pasi Dielli të perëndojë. Gjarpri i shtëpisë nga gjyshet tona ushqehej me qumësht. U flisnin urtë e butë. S’kishin frikë. Këtë traditë populli opojan e trashëgoi nga lashtësia ilire.

Është krijuar besimi popullor për hënën e rimë dhe hënën e sosmë. Puna me vlerë nuk fillon kurrë në hënë të sosmë. Pritet han e rime, në veçanti në punën në vek për thurje me pëlhurë, bohçe, qilim, etj. Edhe fati është kështu i lidhur me hënën. Njeriu që nuk ka fat në jetë, i thonë se “ka lindur me hanë të sosme dhe fati është sosur”. Kur vdes dikush populli thotë: iu fik dielli!

Dielli, Hëna e yjet janë edhe simbole bukurie kur flitet këndojnë për djalin e vajzën.

Në këto raste krijohen metafora e simbole të bukura, këtu shquhen krahasimet e bukura si: Diell, hënë, hënë e plotë, hënë mbi mal, hënë pa behane, yll drite, me yll në ballë e hënë nën sqetull, etj.

Populli i kësaj ane admirim të veçantë për diellin, hënën, yjet që i gjejmë sidomos në këngët popullore me motive të djepit (ninullat), ku kë-ndohet fëmija dhe në këngët e dasmës për nusen e dhëndrin.

3. 4 Toka e guri Sipas besimit pagan toka jep shpirt, ajo e mbanë gjallë njeriun, jep

bereqetin, rrit drithërat, pemët, bimët, ka pjellorinë, bënë ripërtëritjen e shpirtit, ringjalljen e tij, ripërtëritjen e natyrës.

Kulti i tokës te opojanët është i lidhur me jetën, shëndetin dhe fatin. Kështu, kur nuk jetojnë gjatë fëmijët e porsalindur, fëmijët që vijnë pas në jetë, nëna ose te dy prindërit dalin në udhëkryq dhe kalimtari ose kalim-tarja e parë ia pret kërthizën (kërthirin), bëhet nun ose nunë përjetë. Fë-mijës i vihet një vath në vesh, sidomos djalit që të mos marrë mësysh dhe të ketë jetë të gjatë. Sesa është i lidhur opojani me tokën dhe sa beson në fuqinë e saj magjike e hyjnore do të paraqesim një shembull. Kur nëna ose plaka e shtëpisë i bie me gur fëmijës ose pulave, pështyn gishtat e asaj


49

dore me të cilën qëllon fëmijën ose pulën, dhe me këmbë të vet i shkel gishtërinjtë, me shpresë që mos ndodhë me e keqja.

Me rastin e ndonjë sëmundjeje të rëndë me dergje të gjatë, besohet se parandalimi efektiv është izolimi brenda sinoreve të fshatit, ku ende s’ka rënë sëmundja. Dikur moti, thuhej se, sinoret janë ripërtërirë nga dy vëllezër, djem binjakë, duke u tërhequr vija e kufirit me plug, nga një pendë kie (qe) që të mos bie epidemia në fshat!

Edhe për sëmundjen e epilepsisë, mendohet se veç toka mund ta gllabërojë. Për këtë arsye edhe populli e quan „sëmundja e tokës“, ose „ajo puna“.

Edhe guri i shpuar ka rolin magjik në Opojë e Gorë. Në Opojë ruhet një besim i lashtë nëse djali tinëz shikon vajzën nëpër zgavrën e gurit mund ta përvetësojë, ta bëjë për vete. Nëse zonja e shtëpisë e shikon tinëz tufën e huaj të dhenve, bereqeti, besohet se kalon te tufa e saj.

Guri i shpuar varet edhe te shuli i mbrëmë i vekut në funksion të mbajtjes fort të fijeve të mbështjella për shul edhe në funksion të mësyshit nga syri i keq.

Në Gorë, te „Guri i bimë“ i Glloboçicës janë bërë ceremonitë e kurorëzimit. Kohët e fundit këto ceremoni bëhen te lisi me tri degë.

Në Bellobrad, te Stani, kurse në Zaplluxhë të Opojës, te guri i malit Kësulëza, cakërrohen e thyhen vetë e verzës, etj. Sipas besimit pagan gur-gjaku i grimë u jepet kafshëve të sëmura, për t’i shëruar, zakonisht kur ato urinojnë gjak. Kështu veprojnë në Kosavë, Plljanik dhe Kuk në Çudilla, Zgatari te gavra e Gaços, Blaçi te guri i Skënderit dhe të Verri i vetëm, etj.

3.5 Zjarr i Në ritet e festave pagane ilire, kulti i zjarrit është i theksuar dhe do-

methënës që ka veçanti diellore, pastrimi: Lidhur me këtë një studiues i yni shkruan: ”Ngritja e zjarrit në kult te populli ilir tregon më së miri për respektin dhe besimin që ky popull kishte ndaj tij”.54 Që nga kohët ilire, me rastin e festës së Verzës (verës) e të Shingjergjit në Opojë, herët në mëngjes para agut, ndizen zjarre të mëdha në vende e kodra, që mund të vërehen shumë larg. Këto zjarre edhe pse kisha dhe vetë Papa romak u mundua t’i ndalojë, kanë ardhur në ditët e sotme bashkë me ritet pagane. Me rastin e Verzës e Shingjergjit, para lindjes së diellit të rinjtë vallëzojnë ———————— 54 Ukë Xhemaj, Shtresime kulturore, Prishtinë, 2005, fq.85.


pranë zjarrit në rrugën e Diellit, në drejtim lindje-perëndim, pranë zjarrit të ndezur, me të cilin djegin shpirtrat e ligë, demonët që rrezikojnë shën-detin, pastrimin, begatinë, bereqetin e fillimin e stinëve.

Në festën e Verzës, vajzat herët në mëngjes, shkojnë shtëpi me shtë-pi, dhe dy nga dy i sillen zjarrit të vatrës, e përpushin duke kakarisur tho-në: ”Oj e zonja shpisë a e qite renin e flisë ?” Ndërkaq, e zonja i dhuron me nga dy ve pule.

Në mëngjesin e Verzës e të Shingjergjit, plaka e shtëpisë e lidh cun-ga-cunga (nyje- nyje) perin në zinxhirin e oxhakut të votrës dhe thotë:

“Syrmelie syrmelesh Goja ukit me kerpesh Syrmelie syrmelesh Goja e gjarpnit me kerpesh”

Pastaj ndez zjarrin, i cili me gjithë perin djeg demonët e të këqijat. Edhe shkrumbi i gacave shëron sidomos kur fëmijët marrin mësysh, fi-kën gacat dhe e lajnë mbi ato.

3.6 Uji

Edhe besimi mbi ujin, është ngritur në kult. Uji është përtëritja, pje-lloria, spastrimi, shëndeti, fati.

Shëndeti, përtëritja dhe spastrimi përbëjnë karakterin e trefishtë të ujit, të domosdoshëm për jetën e njeriut e të gjallesave të tjera. “…uji në besimin e lashtë pagan ishte kult dhe respektohej për ndikimin e tij si në ekzistencën e jetës së gjallesave në përgjithësi, ashtu edhe për rëndësinë e tij shteruese, përkatësisht spastruese, pastaj ndikimin në pjellshmëri e përtëritje. Këtë nderim dhe respekt ndaj ujit popullsia e trevave në fjalë (Opojë, Gorë, shënimi ynë. M.Q.) e përcolli gjer në brezin e sotëm si si-mbol kozmogonik me fuqi magjike dhe apotropejan kryesor me aftësi shteruese pastaj me veçori të sigurimit jetësor, etj, cilësi këto që i atri-buohen ujit edhe në besimet pagane”.55

Në vendin e shenjtë Poporaven, ditën e Shingjergjit mblidhen të ri-njtë e Rapçës, Kërstecit, Pllavës e të Buçes dhe me ujin e burimit kryejnë ———————— 55 Po aty, fq.84.


51

veprime rituale, magjike, pastrojnë fytyrën, pinë tri herë ujë për shëndet e spastrim, lahen për të lindur fëmijë ose për t’i lindur më lehtë ato, edhe kështu lajnë mëkatet. Ndërsa, kur kthehen në shtëpi për bereqet, mbi ftij, vorba, te dera e stallës vënë gjethe.

Zonja e shtëpisë me ujë stërpik shtëpinë, njerëzit. Pastaj njerëzit e shtëpisë lahen me lule, gjethe, barishte, monedha, guralecë të bardhë lumi, për të pasur shëndet, pjellshmëri dhe përtëritje të familjes gjatë atij viti. Uji i shiut të parë, para Shingjergjit në Gorë përdoret për farë në nxënien e kosit. Fara nuk huazohet, sepse besohet se humbet bereqeti. Ky besim ruhet me xhelozi edhe sot në Gorë.

Në Opojë të rejat, ditën e Shingjergjit zbatojnë rite të ngjashme, për larjen e fytyrës e të flokëve që e bëjnë pranë rrjedhës së ujit të lumenjve ose burimeve të ujit për shëndet, spastrim. Mbledhin lule, gjethe shel-gjesh, lahen me to, vënë gjethe rreth ftinit, vorbave, plugjeve, pragjeve të sipërme të dyerve, etj. Këto rite përsëritën për çdo vit me rastin e këtyre festave kalendarike pagane, për të cilat do të flitet më poshtë.

3.7 Dodolia Dodolia (riti i thatësisë).- Dordoleci ose Dodolia është njëra nga

festat e lashta me origjinë pagane, që është e lidhur me kultin e hyjnisë së pjellorisë. Ky rit simbolizon përpjekjet e njerëzimit për të siguruar shiun e nevojshëm për të lashtat e tij dhe për kullotat e bagëtisë.

Opojanët gjatë ditëve të nxehta u luten zotit, për të rënë shi. Riti i kremtes së thatësisë nuk organizohet çdo vit, si shumë rite të tjera opoja-ne, por kryhet vetëm atëherë kur vera është e thatë dhe pa të reshura atmo-sferike. Gjeneza e këtij riti është që nga paganizmi dhe i ruajtur gjerë në ditët tona. Këtë ritë e organizojnë të rinjtë e një lagjeje pa dallim gjinie. Fillimisht përgatisin dordolecin me tesha të leckosura, pastaj bredhin shtë-pi në shtëpi nëpër lagje, duke lagur me ujë dordolecin, personat që e bartin atë, këndojnë këto vargje:

Dordolec, dodoli /Na qit Zot ni pikë shi / Sa t’na dele drithi i ri /Ta çirojmë, ta çojmë n’mulli /Ta bojmë bukë e ta bojmë fli /Shi shi laga shi /Hypi plaka përmi shpi /I poç tre kuleç në hi / Njo e poç e njo e doç /E njo e honger me gjithë zoxh.

Deri sa djemtë i këndojnë këto vargje dhe duke e lagur gjithmonë dordolecin me ujë. Vajzat u shkojnë pas duke kënduar dhe duke i përcjell


këngët me def. Njëri nga djemtë me një sahan (enë) në njërën dorë kërkon miell dhe në një sahan tjetër kërkon tëlyen (gjalpë) nga zonjat e shtëpive të lagjes. Ato me dëshirë u japin miell dhe tëlyen. Ndërsa djali zonjat i fa-lënderon me fjalët: ” Zoti ju dhashë më shumë”. Pasi grumbullohet mielli dhe gjalpi, gratë plaka e përgatisin kaçamakun për të ngrënë të gjithë, vajza e djem. Kaçamaku simbolizon begatinë dhe ushqimin që përgatitet më se lehti dhe më së shpejti, për ta shuar urinë. Si përfundim i këtij cere-moniali është vallja që e hedhin vajzat e djemtë dhe të tjerët me përcjellje të këngës. Instrumenti i vetëm është defi që tradicionalisht është përdorur në Opojë. 56

3.8 Bimësia Edhe për bimët në Opojë janë ruajtur besime pagane të ndryshme.

Shelgu besohet se sjell shëndet, përtëritje, përparim, bereqet. Ditën e Shingjergjit filizat e shelgut lidhen për bel, vihen në grykë të ftinit e të vorbave. Ndërsa tufës (kopesë) së deleve u grahin me thupër të njomë shelgu, për të pasur më shumë bereqet, të shtohet tambli.

Edhe për thanën ruhet kulti i besimit për pjellshmëri, qëndresë e shëndet. Për festën e Shingjergjit, krahas shelgut përdoret në të njëjtën mënyrë edhe thana.

Natën e Verzës, kur nuk gjethon shelgu e thana, mbi derë të shtëpi-së e të stallës së bagëtive vihen lule të thara, që simbolizojnë ripërtëritjen e bukurisë.

Për arrën në Opojë besohet se është vështirë ta mbjellësh sepse kur trungu i saj trashet sa qafa e mbjellësit, i ka ditët e numëruara. Nuk është mirë me e pre dhe me fjet nën të. Edhe frashri i shenjtë nuk duhet djegur, mbahet në trup si hajmalitë për fëmijë e kafshë, sepse besohet se ka veti mbrojtëse e shëruese.

Lisi i shenjtë nuk pritet, nuk digjet, sepse ai që e pret dhe e djeg i shkurtohet jeta.

Me rastin e mbjelljes së grurit në brazën e parë koka e pulës për-zihet me dheun dhe farën dhe mbulohet. Me këtë rast pula flijohet. Koka i pritet në bishtin e parmendës, të plugut. Kjo bëhet me besimin në pjell-shmëri, bereqet e stinë të mbarë, vit të mbarë.

———————— 56 Gazeta, Bota sot e datës 9 janar 2008.


53

3.9 Bota shtazore dhe shpezët Sipas besimit pagan ilir, gjarpri i shtëpisë është i paprekshëm. Atë

nuk guxon ta mbytësh, sepse sjell kob, ose vdesësh ose gjymtohesh. Kë-misha e gjarprit i shëron të sëmurin nga ethet. Në përralla e tregime të shkurtra në Opojë është e njohur edhe legjenda e metamorfizimit, shndë-rrimit të Gjarprit në djalë të bukur dhe anasjelltas si mrekullia e tij për ta marrë të bukurën e dheut ose të bijën e mbretit.

Edhe në bylyzykë që i mbajnë gratë si simbolikë është koka e gjar-prit.

Emri i ujkut, si një kafshë kobi tabuizohet dhe quhet gojëmshelti. Vrasja e tij është kob, sepse sjell vdekjen. Dhëmbi i ujkut varet në djepin e fëmijës për mbrojtje nga mësyshi. Nëse fëmija (djali) shkrep i ndërrohet emri dhe riemërohet: Ukë, në mënyrë që të mos e gjejë e liga.

Në ditët e ftohta kur del bukla e kuqe besohet se dita e nesërme do të jetë me diell. Kur ditën me diell del bukla e bardhë besohet se do të bjerë borë.

Në Shpellën e Zgatarit të martuarit dhe të rinjtë qesin gur për të provuar se çka do t’iu lindë, vajzë ose djalë. Nëse pas hedhjes së gurit nga shpella del sorrë ose shkeneshkë (laraskë) do të lindet vajzë, nëse del pë-llumb do të lind djalë. Ky fat provohet sidomos te ata që nuk kanë fëmijë për një kohë të gjatë. Ata shkojnë edhe te Guri i Kallogjerit për të dëgjuar se si brenda përkundet djepi. Nëse një zë të ngjashëm me përkundjen e djepit e dëgjojnë, atëherë edhe shpresa rritet për ardhjen e fëmijës në jetë.

Herët në pranverë kur del qyqja, njeriu sapo ta dëgjojë, nuk duhet ta lejojë që qyqja ta mundë. Sa herë të bëjë „ku-ku“ duhet t’i thuash:“të mundsha!“, derisa ajo të ndalet, përndryshe gjithë vitin lëngosh, nuk prin shëndeti. Qyqja është kobarë. Edhe korbi, sipas besimit pagan është sim-bolikë e së keqes në Opojë.

3.10 Mësyshi Në Opojë thonë se syri i keq e shiton njeriun edhe kafshët shtëpia-

ke. Prej syrit të keq duhet të ruhesh shumë. Sipas besimit pagan mësyshi prek fëmijët, nusen e re, dhentë, qetë (kijet), lopën, bulmetin. Çdo gjë du-het të ruhet nga syri i keq, që zakonisht është i kaltër.


Fëmija kur merr mësysh, nënat e tij rëndom fik gaca dhe mbi to e lajnë fëmijën për t’i kaluar mësyshi. Gacat e tymi djegin të këqijat.

Për të mos marr mësysh fëmijës në djep, i varin dhëmb ujku, guaca breshke, etj. Nëse fëmija shkrep (ka temperaturë të lartë) nga mësyshi, ia ndërrojnë emrin dhe më shpesh e emërtojnë Ukë. Edhe nusja e re, që mar-tohet dhe nëse alivanoset, fajin ia vënë mësyshit dhe shkaku është bukuria e saj.

Penda e kijeve (qeve) kur marrin mësysh, vriten ose lotojnë. Kështu besohet se ata i ka prekur syri i keq. Lopa kur e shter tamblin, sërish dy-shohet për mësyshin nga syrin i keq. Kafshët i prek mësyshi edhe kur të tjerët e pinë tamblin, dhallin ose e hanë kosin. Syri i unët e i keq u bie më-sysh. Tambli u prishet kur vlohet. Kosi po ashtu prishet. Kështu, prej mësyshit edhe dhentë shterin, sipas besimit pagan-ilir. Për ta sjellë në gjendjen e mëparshme bulmetin marrin masa; zihet fara e re.

Kur kijet (qetë) marrin mësysh, mbi shpinë u hidhet bota e urit (urithit) nga livadhet. Ky veprim më shpesh, bëhet si preventivë nga më-syshi. Kur fëmija merr shpesh mësysh, atëherë e ruajnë më shumë fami-ljarët. Anëtarët e familjes nuk marrin mësysh. Për të mos e prekur mësy-shi, fëmijës i vënë veth në vesh, për të jetuar. Pastaj, ka raste kur demon-strojnë edhe rite-adete e ëma ose gjyshja kur e përcjellin fëmijën diku, fusin dorën nënsqetulla dhe ia fërkojnë fytyrën e foshnjës-fëmijës që mos t’i bien mësysh.

3.11 Relikte besimesh pagane në Opojë 1. Me i nda dhentë përgjysmë ditën e Shëngjergjit „dalin“ (një pjesë

dëmtohen). Kjo ndalohet në Opojë përditë. 2. Të martën nuk qethen delet. 3. Me ia dhanë farën e kosit dikujt shteret tambli 4. Me ta la dikush enën me të cilën i çon tambël (qumësht) ose kos

ta merr bereqetin. 5. Me e derdh tamblin ditën e Shingjergjit tue e vlua shterin bagëtia. 6. Druri i frashrit mbron nga syni i keq. 7. Kur shkundet kau, prishet koha. 8. Kur shkundet dashi natën, prishet moti. 9. Kur gjëmon lopa është mirë.


55

10. Kur vriten kijet, i ka prek syni i keq. 11. Kur knon (këndon) pula ndjell keq, duhet me e pre. 12. Me hanë t’sosme nuk vihet pula me zogj. 13. Kur këndon geli (gjeli) në muzg ndërron moti. 14. Me e gjet bletën e ikur n’atë vend duhet me lënë diçka, përndry-

she bletët nuk përparojnë. 15. Edhe po t’iu falë dikush bletë në vendin e saj, duhet lënë pare. 16. Me e vjedhë bletën e mos me lanë asgjë në rrasë të saj, bletët

vdesin. 17. Kur ulurin qeni, sjell kob në shtëpi. 18. Me ta pre udhën lepri (lepuri) dita nuk shkon mbarë. 19. Kur ndihet shkeneshka (laraska) mbi shpi, atë ditë vjen ndonjë

mik. 20. Me knue huti afër shpisë ndjell keq. 21. Me ta pre udhën gjarpri nuk shkon dita mbarë. 3.12 Kulti i flijimit Edhe kulti pagan ilir i flijimit ka ardhur deri në ditët e sotme në

Opojë. Me fillimin e ndërtimit të shtëpisë se re në themel vihet qengji. Koka e tij vihet në drejtim të lindjes së Diellit. Qengji thërret edhe me ras-tin e ditës së Shingjergjit. Me rastin e fillimit të lëvrimit të arës së grurit pula pritet në gërdejë (bisht) të plugut. Koka e pulës përzihet me farën e dheun e brazës (lavrës) së parë.

Zakonisht punët nuk nisen të martën. E marta nuk është ditë e mba-rë. Madje, në të kaluarën pasdarket e se martës gjyshet tona nuk prekin asnjë punë me dorë, sepse kishin frikë nga e Marta.

Flijimet bëhen për bereqet, mbarësi, shëndet të tufës së dhenve. Le-xohet shpatulla. Therja deri në Shingjergj është tabu, sepse nuk shkon tufa mbarë.

3.13 Festat, ritet, këngët Festat kalendarike pagane kanë ardhur deri në ditët e sotme me ori-

gjinalitetin e vet. Disa prej tyre janë të zbehta, të fragmentarizuara gati të


harruara. Për këtë çështje ka ndikuar kisha, xhamia dhe koha, moderni-zimi i shoqërisë shqiptare dhe masivizimi intelektualëve mediokër.

Me zëvendësimin e kalendarit të vjetër pagan, me të riun dhe me ndikimin e fesë disa, festa u tjetërsuan, por nuk u zhduken tërësisht p.sh. Kalendrat, Shëngjini, apo ndonjë tjetër. Edhe në Opojë, Kalendrat janë festuar si Buzëm-Buzmi, si edhe Shëngjini.

Festat kalendarike fillojnë më 24 dhjetor me kalendrat dhe mbaroj-në me Shëmitrin, më 9 nëntor. Fjala kalendar vjen nga fjala latine kalen-dae.

Pleqtë e vjetër tregojnë se në Opojë është festuar Buzmi. Me rastin e Kalandrave, më 24 dhjetor në zjarrin e votrës vënë një kërcunë, që quhet buzmi, dhe mbi të i vënë gjërat ushqimore: bukë, pite, djathë, kuleç tra-dicionalisht i vënë në sofër. I zoti i shtëpisë kthehet nga buzmi dhe i thotë: “Të falëm buzmi bujar!” Mysafiri eventual, pritet me fjalët: “Mirë se vini me dhen e me dhi, me djem e me bereqet e më gjithë të mirat!“ Mysafiri vetëm uron: Buzmi bujar!

Me ardhjen e Buzmit dita fillon të zgjatet, Dielli kthehet kah vera, fillon të nxehë. Buzmi - festë e gëzimit për verën, për mbarësi, vit të mba-rë, shëndet, bereqet:

Po na vjen Buzmi bujar Me gjethe e me bar Me dhen e me shtjerra Po na vjen edhe vera

Alternimi i Kalandrave (Buzmit) në Kërshëndella e ka tjetërsuar festën, e ka sllavizuar e paralizuar, duke i dhënë kuptim krejt tjetër. Kra-haso tekstin:

Miq miq Bar dru e digj Bluj e gatuj Pi vendit mos luj!

Nga 24 dhjetori deri më 24 qershor (Shingjergji) është intervali kohor kur bëhen festat më të rëndësishme që mbyllen me Shëmitrin (9 nëntor), datë kjo kur mbyllet sezoni veror, është fundi i punëve të verës.


57

Bagëtia kthehet nga bjeshka për të dimëruar brenda. Këto festa të bukura në Opojë festohen në mënyrë madhështore.”Me gjithë përpjekjen e krish-tianizmit për t’i bërë të vetat shumicën e festave të lashta të motmotit, ato e ruajtën zakonisht mirë karakterin pagan”.57

Të tilla janë: Kalandrat, Verza, Shëngjergji, Shëngjini, Kreshmet, etj.

“Ç’është dita e Verës? Është dita në të cilën stërgjyshërit tanë, kur s’kish lindur krishterimi, kremtonin bashkë me romakët dhe grekët e vjetër, perënditë e luleve, të shelgjeve. Kur shkrin dimri, kur qaset vera buzëqeshur, e hollë dhe e gjatë si në pikturë të Butiçelit e njeriu shkarko-het nga një barrë, shijon një qetësi, një lumturi të ëmbël. Në këtë gëzim stërgjyshërit tanë ndjenin një detyrë t’u falen perëndive që sjellin këto mirësia. Dhe ashtu bënë. Festa hiroshe që e quajnë Ditën e Verës. Në pak ditë në Shqipëri, besnikët e fundmë të paganizmit, besnikët pa dashur e pa ditur, do të rrethojnë me verore degët e thanave, të dëllinjave, të dafinave, të gjitha shelgjeve të nderuara. Do të këputin degë të gjelbra dhe do t’i vë-në përmbi krye të shtëpive.

Të mos i lemë të humbasim këto festa të vjetra e të lashta të racës sonë. Nuk i bëjnë dëm njeriut. Sjellin një gëzim të kulluar në shtëpi. Në një vend ku jeta e të vegjëlve është aq e trishtuar, djemuria dhe vajzat kanë një rast të rrallë për të dëfryer. Për të mëdhenjtë Dita e Verës ka një shije poetike të hollë e të rrallë“.58

Në Opojë, Dita e Verës është emëruar Verza, me nuancë zvogëlimi, një verë e vogël. Verza festohet më 13 mars, ndërsa në fshatin Brezne, Buçe e Pllavë kremtohet, më 12 mars.

Natën e Verzës të rinjtë e të rejat i larojnë e i ngjyrosin vezët e ziera dhe tubohen në vendet e caktuara të fshatrave për t’i thyer. Aty zhvillohet një garë kush do të dalë fitues. Para se të kthehen në fshat presin dëllinja për ta pastruar oxhakun dhe në shtëpi sjellin lule ferra, për t’i vendosur mbi dyer. Në mëngjes e ndezin zjarrin në një vend nga mund të shihet më larg. Me këtë rast vallëzojnë e këndojnë:

Lum e lum për Verzën-o Trëndafili çelen-o

———————— 57 Historia e letërsisë shqipe I, II, Prishtinë 1968, fq. 34. 58 Faik Konica, Vepra, Shtëpia botuese „Naim Frashëri“, Tiranë, 1993, fq. 111.


Lum e lum kah vera tuj dalë Mali tuj qit gjeth, fusha tuj qit bar Lum e lum kah vera tuj shkue Mali tuj qit gjeth, fusha tuj lulue Lum e lum po na vjen vera Mbushet fusha dhen e shtjerra Ori verës e lumja verës Dita e parë e pranverës

Fill pas zjarrit të ndezur në mëngjes, vajzat shkojnë në familje e fis për t’i sjellë mbarësi. Sillen dhe kakarisin rreth oxhakut. Zonja e shtëpisë ua dhuron nga dy vezë. Verza është festë e gëzimit për largimin e dimrit, ardhjen e verës, për shëndetin, jetën, ripërtëritjen, spastrimin, dritën, die-llin. Elementet pagane gërshetohen për mrekulli. Flija e Verzës gjatë natës vihet nën krye, nën jastëk, për ta parë ëndrrën e fatit që është besim i lashtë pagan.

3.14 Kremtimi i Verzës në fshatin Bellobrad

Dita e verzës është një festë e lashtë ilire-shqiptare, popullore e pagane. Në Opojë, në rastin konkret në fshatin Bellobrad, festohet me 13 mars, për dallim nga fshatrat tjera opojane: Brezne, Buqe e Pllavë, që festohet një ditë më përpara, me 12 mars. Kjo ditë përkon me ekuinoksin pranveror, dhe festohet dy ditë, natën dhe ditën e verzës.

Në fshati Bellobrad të Opojës, riti i festës së verzës fillon me natën e verzës (12 mars), ku vajzat këndojnë kryesisht këngën:

“Lum, e lum xhi duel vera, na u mbush fusha dhen e shtjerra. Na u mbush fusha dhen e shtjerra, Gjysa t’bardha e gjysa t’zeza59

Ndërkaq, dita e verzës fillon me daljen e të rinjve në kodrën e ashtu-quajtur “Stan”, vend i lartë mbi fshat, e cila gjë sqarohet kështu: sipas be-———————— 59 Gani Tërshnajku, Fshehtësi etnokulturore dhe panorama shqiptare, Prishtinë, 2008,f.

14.


59

simit pagan, populli i lashtë i këtyre trevave, ilire-dardane besonte shumë në kultin e “diellit”, si burim i jetës, shëndetit dhe pjellorisë. Andaj edhe majet e kodrinave ishin më afër diellit.

Vajzat dhe djemtë e fshatit këndojnë:

Lulu, lulu, kush po vjen por verëz Të guri i Stanit Vera me lule, dimni me pula Ho, ho, fli me vo He, he, fli me ve. (Këta rreshta përsëriten disa herë).

Ndërkohë djemtë dhe disa vajza mbledhin krande për ta ndezë zja-rrin, dhe kur zjarri merr flakë disponimi i të rinjve arrin kulminacionin.

Pastaj vajzat këndojnë këngë provokuese si: Gji po shkojsh bre djalo teposhtë, terpjet-e oni mos i qior, o opingat shkretë-e oni se te ti e, nona nuk po më jep-e oni se te ti e, nuk po mjep baba oni se e kije o shpijën me gavra.

Oni kur ta mushish, more korin lopë Oni qatë herë bohosh, mori me mu shoq Oni kur ta mushish, more korin dhen Oni qatë herë bohosh, mori shoqi jem.

Deri sa këndojnë vajzat, djemtë e kërcejnë andej e këtej zjarrin, sipas ritit ata, i kapërcejnë të këqijat në jetë, këtë e bëjnë duke fishkëllyer dhe bërtitur:

I pari, i pari, i pari....


Pastaj fillon pjesa kryesore e ritit, cakërrimi i veve të ngjyrosura. Cakërrimi bëhet në mënyrë të përzier djem e vajza, dhe secili dëshiron që veza e tij të jetë më e fortë dhe ata që fitojnë bërtasin:

Fitore, fitore....

Pas këtij rituali, djemtë luajnë lojëra popullore, si: Topa hypas, (ma-garushas) dhe bezen, ndërkohë vajzat brohorisin:

Vera me lula Dimni me pula Ho, ho, fli me vo He, he, fli me ve

Nga “Stani”, djemtë sjellin në shtëpi dëllinja për të pastruar oxha-kun e shtëpisë, dhe luleferra të cilat i vendosin mbi dyert e shtëpisë, vatrës dhe ahurit për bereqet, shëndet e pjellshmëri.

Me tu kthyer në shtëpi, djemtë dhe vajzat të zonjës së shtëpisë sipas ritit të kësaj feste pagane e thërrisnin me zë të lartë:

Ka, ka, ka ..... Vera me lula Dimni me pula Ho, ho, fli me vo He, he, fli me ve

E zonja e shtëpisë me nuset bënë ushqimin tradicional kosovar fli-në, dhe deri sa ato qesin flinë, njëra nga vajzat i afrohet magjetores dhe i thotë:

Oj zonja shtëpisë A kije bukë e xhizë


61

Magjetorja i përgjigjet:

Kam po qysh nuk kam Tre ma tepër i kam Njo me dhen, njo me dhi Njo me nuse në mulli

Vajza vazhdon ta pyes magjetoren:

A kije morra, a kije pleshta

Magjetorja:

Kom, po qysh nuk kom

Vajza:

Merri me thes e qoj n’Buzes (fshat opojan) Merri me magar, e qoj n’Zgatar

Gjatë darkës vajzat dhe djemtë kafshatën e parë të flisë e fshehin, por pa u diktuar nga të tjerë, pastaj e fshehin nën jastëk dhe atë që e sho-hin në ëndërr, me të do të martohen.

Në festën e Verzës, vajzat herët në mëngjes, shkojnë shtëpi me shtë-pi, dhe dy nga dy i sillen zjarrit të vatrës, e përpushin duke kakarisur tho-në:”

Oj e zonja shpisë a e qite renin e f l isë?”

Ndërkaq e zonja i dhuron me nga dy ve pule.

Në mëngjesin e Verzës e të Shingjergjit, plaka e shtëpisë e lidh cun-ga-cunga ( nyje- nyje) perin në zinxhirin e oxhakut të votrës dhe thotë:

“Syrmelie syrmelesh Goja ukit me kerpesh Syrmelie syrmelesh


Goja e gjarpnit me kerpesh”

Pastaj ndez zjarrin, i cili me gjithë perin djeg demonët e të këqijat. Edhe shkrumbi i gacave shëron sidomos kur fëmijët marrin mësysh, fi-kën gacat dhe e lajnë mbi ato.60

Dy – tri ditë pas festës së “Verzës” bujqit e fshatit e mbillnin tërshë-

rën në arë, si kulturë e parë pranverore. 3.15 Shingjergji në Opojë dhe Gorë Shingjergji në Gorë e Opojë, me besimet e lashta dhe ritualin që ka

tregon zanafillën e mirëfilltë pagane dhe është ruajtur më mirë se kudo tjetër.

Festohet me madhështi. Në Opojë, natën e Shingjergjit, vajzat tubo-hen dhe shkojnë në vendet e caktuara, ku ka ujë e lule, këndojnë e vallë-zojnë, shprehin gëzimin për ardhjen e tij. Fshehin shishen me vajguri afër shelgjeve, për t’i lyer në mëngjes flokët. Ato shishe nuk duhet t’i gjejnë djemtë, përndryshe flokët u bien. Vajzat gorane flokët i lyejnë me tëlyen.

Në mbrëmje sjellin në shtëpi degë e gjethe dhe lule, për t’i vendosur rreth ftinit e vorbave, te dera e shtëpisë dhe ajo e stallës. Kurse vetë degët e shelgjeve i lidhin për beli. Pas ndezjes së zjarrit, këngëve e vallëzimit në rreth pranë zjarrit në rrugën e diellit (lindje-perëndim) dhe pasi t’i kenë djegur të këqijat, kthehen në shtëpi, lahen me lule, guralecë të bardhë lumi e para. I lyejnë flokët. Zonja e shtëpisë stërpik shtëpinë dhe fëmijët, i lanë të gjithë dhe e grinë përsheshin me tambël. Me rastin e Shingjergjit ata që kanë dele e pasuri, therin qengj. Therja e qengjit para Shingjergjit nuk preferohet, sepse dëmtohet tufa, nuk shkon mbarë. Dita e Shingjergjit ka-lon me këngë e sallangjitje (luhatje me litar).

———————— 60 Muharrem Qafleshi, Opoja dhe Gora gjatë mesjetës, teza e magjistraturës, f. 26.


63

3 .16 Shingjergj i në Gorë Edhe në fshatrat e Gorës është e njëjta atmosferë festive, festë e

njohjes së të rinjve mes veti dhe e fejesave të tyre. Tubimet në vendet e caktuara janë masive. Dasmat janë të shumta ato ditë, sepse goranët për-gjithësisht kthehen nga vendet ku punojnë.

Edhe vajzat me mall i presin:

Në shtëpi t’vish për Shëngjergj Me shëtit nëpër bar t’gjelbër E lule me mbledhë

Për dallim nga opojanët, në Gorë ritualit të larjes së mëngjesit me ujë të ngrohtët ku hedhet barishta, lule, gjethe, guraleca të bardhë e mone-dha, shtojnë edhe një lloj bari që quhet “zdravec” (geranium), për të cilin besohet se iu sjell shëndet (zdravlje) e mbarësi. Plaka e shtëpisë para lin-djes së Diellit e stërpik me ujë shtëpinë dhe anëtarët e familjes, herët, deri-sa ata janë në shtrat.

Tëlyenin e dhjamin për lyerje flokësh vashat gorane e fshehin natën e Shingjergjit, nëpër trungje shelgjesh, gjethe dhe ara të mbjella me the-kër. Gratë shtatzëna në Gorë, para mëngjesit lahen në ujë burimesh e lu-menjsh. Bëjnë një rit simbolik pjellshmërie, që është edhe imitim i aru-shës, një besim primitiv shumë i lashtë, besim në gjenetikë i përafërt me ngritjen e arushës në këmbë, me shputat e saj, etj.

Para agimit bagëtisë iu hedhin barishte të ndryshme, bimë për shtim pjellorie e bereqeti.

Lulet e bimët vihen mbi derë të shtëpisë për t’i prirë fejesës së vaj-zës, por nga kjo priten edhe frute të bollshme, shtimi i bagëtisë, e familjes, shëndet e lumturi, mbrojtje nga sëmundjet, të ligat, etj. Bimët simbolizo-jnë pjellshmëri e ripërtëritje. Ndërsa thana (druri) simbolizon qëndruesh-mërinë e njerëzve të familjes e të bagëtisë. Dhenve u grahin veç me thupër shelgu, të njomë.


3. 17 Këngët e Shingjergjit në Opojë Këngë për Shingjergjin në Opojë këndohen natën dhe ditën e Shin-

gjergjit. Ato janë të thjeshta në përmbajtje, të vjetra dhe shprehin gëzim për ardhjen e luleve, barit, gjethit, pranverës:

Lum e lum për ne kemi dalë n’Shëngjergj U mbush lule fusha, mali u mush gjeth

Këto janë vargje gëzimi për shëndet, ripërtëritje, lule, bar, gjeth, di-ell, dritë, jetë.

Luhatja harkore në sallangjak është një kult hënor. Sallangjaku li-dhet për trarë të dyerve të oborrit, më shpesh nëpër pemë të ndryshme. Gjatë luhatjes këndohen këngë të cilat futen në këngët më të lashta shqip-tare, këngë për begati, mbarësi, bereqet, shëndet, lumturi, dëshira të shu-mta të shpalosura përmes vargjeve. Mes tjerash edhe këtë këngë, lidhen me dëshirën për rritjen e flokëve, si kult i pjellshmërisë.

Sallangjak sixhimi Ktu e te qurshia-a Sa tërkuza t’gata-a Mu rritshin flokët e mia-a

Kështu pra, Shingjergji është thjesht festë pagane, andaj si e tillë është ruajtur deri në ditët e sotme me origjinalitetin e vet. Romakët u mu-nduan kot për ta tjetërsuar si festë katolike.

Kështu mendohet duke u mbështetur në emrin e tij. Këtë propaga-ndë e bënë sot edhe feja islame, me ritualet e besimet pagane, me kultin diellor, hënor, të ujit, të zjarrit, të tokës, të bimësisë, të ripërtëritjes, etj. Por e paten kot. Kremtimi i këtyre festave dëshmon se janë festa të mirë-fillta pagane, origjinale iliro-shqiptare.

Mendohej se asgjë të keqe nuk ka, kur njeriu lutet për shëndet, mba-rësi, jetë, lumturi. Çdo popull e ka mitologjinë dhe identitetin vet. Ndër-kaq, tërë këto i lidh me dogmat e errta religjioze se këto çështje janë të lidhura me fuqinë dhe mëshirën e Zotit.

Përveç Shingjergjit në Opojë festohen ose si thuhet „mbahen“, edhe festa e ditë të tjera të shënuara, por që kanë mbetur shumë fragmentare,


65

krahasuar me Verzën e Shingjergjin. Disa prej këtyre festave janë përvetë-suar krejtësisht nga kisha dhe feja islame.

Më 21 mars është dita e parë e pranverës, ekuinoksi pranveror, kur dita dhe nata janë të barabarta. Me këtë ditë shprehet gëzimi për ardhjen e pranverës, shpërthimi i luleve, bari, gjethet, dhe zgjimin e gjallesave, etj.

Plaku ose plaka e shtëpisë me një nga anëtarët e familjes me sëpatë në dorë i drejtohet pemës: “A po ban, a po t’pres ?”- i thotë tri herë. Ndër-sa, tjetri tri herë i përgjigjet: “Lëne se po ban!” Duket se veç gëzimit për ardhjen e pranverës ky është riti i vetëm pagan i mbetur në Opojë, si shprehje e pjellorisë, dhe fryteshmerisë.

Këtë festë sekti islam, bektashinjtë e kanë tjetërsuar dhe emëruar Sulltan Nevruz, me ritin e hashurës.

Të qethmet e dhenve bëhen gjatë muajit maj dhe në muajin shtator. Këto ditë janë të mëdha për blegtorinë. Në këtë rit ogiçi nuk qethet. Sipas besimeve popullore, është keq me u qeth ogiçi, se nuk shtohet tufa. Në këto ditë pronari që i qeth delet shtron një drekë të begatshme, ku veç argatit-qethtarëve fton edhe ndonjë mik tjetër.

3.18 Rusa

Rusa bie, brenda periudhës kohore, të Shingjergjit e Shinkollit (6 maj deri më 21-22 maj). Rusa i ka tri të mërkura në të cilat nuk punohet, nuk lajnë petka sepse besojnë se duart çahen dhe u krisin ato. Rit tjetër nuk ka. Në Opojë ditën e martë, sidomos në mbrëmje, nuk punohet, as nuk fillojnë ndonjë punë me rëndësi. Por, nuk punohet edhe gjatë festave të tjera, sepse presin e përcjellin miq e dashamirë.

3.19 Jeremia

Jeremia festohet më 14 maj. Natën e Jeremisë, gra e vajza, marrin dhe (botë), në vendet e caktuara për të kthyer çerep për pjekjen e bukës. Me këtë rast këndohet një këngë, përmbajtja e së cilës lidhet me ripër-tëritjen, punën, bereqetin, bulmetin:

Por gji nana lut por djalin Se vjen reja ia kall zjarrin Porgji nana lut por t’birin


Se vjen reja ia tund ftinin

Ditën e Jeremisë vajzat e kalojnë me këngë e sallangjitje dhe duke zhvilluar lojëra të ndryshme.

Jeremi jeremi bollë e gjarpna shkoni n’Vrri e mira të na se te na

3.20 Shinkolli

Shinkolli, festohet më 21-22 maj, njësoj si Shingjergji e Jeremia. Sa i përket atmosferës, lojës, këngëve e sallangjitjes së vajzave edhe kjo festë kalon kështu. Kjo festë e karakterit fetar është shumë fragmentare në Opojë, për ritet e besimet. Shkurtimi i flokëve bëhet si ditën e Shingjer-gjit. Ndërsa, shkuarja te tyrbet shpalon karakterin e tjetërsuar fetar, nga ai i krishterë në atë islam. Në kthim nga fusha vajzat mbledhin ufulla për piten e darkës. Rite e besime fetare për këtë festë në Opojë nuk ka.

3.21 Ishilbuti

Ishilbuti, është „mbajtja“, festimi i së enjtes së parë, pas festës së Shinkollit. Gratë e vajzat nuk punojnë me gjilpërë as nuk bëjnë zyref, as nuk qepin petka, në këtë ditë.

3.22 Shingj ini ose fes ta e lu leve

Shingjini ose festa e luleve kremtohet më 24 qershor, që aktualisht është një festë e alternuar nga kisha. Shingjini është festë pagane për bu-kën, mbarësinë, bereqetin, shëndetin, të korrurat ose pranë të korrave, për të siguruar bukën e vitit, gëzimi për bukën.

3.23 Kreshmët (Dita e Lamës)

Kreshmët (Dita e Lamës), është një përcaktim kohor për përfu-ndimin e punëve të verës, më 2 gusht. Me rastin e ditës së Lamës mullari


67

mbështillet me degë, gjethe e kashtë thekëri. Ndjehet gëzimi për punët e verës. Për darkë bëhet Kerlaja (fli e grime) e zier, sërish me tëlyen.

3.24 Shimitri

Dita e Shimitrit kremtohet më 9 nëntor. Është fundi i punëve të ve-rës, mbyllja e festave dhe e sezonit veror, dhe përgatitja për sezonin e ftohtë dimëror.

3. 25 Elemente pagane në lirikën popullore shqiptare-opojane

Kënga ka shënuar jetën nga lindja gjer në vdekje. Ajo e ka mbajtur gjallë shpirtin e këtij populli. Këngët tona lirike kanë elemente të lashta pagane, duke filluar që nga këngët e djepit-ninullat ose nina-nanat, të da-shurisë e të martesës, gjer te ritet e vdekjes-vajet.

Lindja në familje është gëzim i veçantë, shumë i madh. Te shqip-tarët ky gëzim, është më i madh, kur lind djalë, sepse siç thotë populli „gëzohen edhe zogjtë e malit.“ Ndërsa kur lind vajzë „qajnë edhe trarët e shtëpisë“. Kjo ishte kështu dikur, tashmë mentaliteti ka ndërruar me kali-min e kohës.

Lindja e fëmijës është një proces i gjatë, i përcjellë me shumë dë-shira dhe me shumë drojë. Shtatzëna duhet të ruhet gjatë shtatzënisë nga mësyshi, syri i keq. Ky shqetësim është edhe më i madh për fëmijët, në vitet e para të jetës, të mos marrin mësysh, të mos i shitojnë, etj. Kur merr mësysh fëmija, nëna e lanë mbi gacat e fikura, për t’i shuar të ligat, shpir-trat e këqij. Në rast se fëmija shkrep, ia ndërrojnë emrin dhe e riemërtojnë me emrin dhe e quajnë Ukë, duke besuar se më nuk e prek e liga. Të ligat i rrinë larg. Por shpesh ia vënë edhe ndonjë emër tjetër.

Në këngët e djepit shprehen dëshirat më të mira të nënës për fëmi-jën, qoftë djalë apo vajzë. Këto dëshira janë të ndryshme. Varet prej krahi-nave dhe shkallës së zhvillimit e të qytetërimit, nivelit të shkollimit. Ninu-llat shqiptare janë shumë të bukura. Duke e personifikuar gjumin nëna bisedon me të dhe me djalin.


Nina-nana / Fli or bir / Nina nana / Fli se gjumi / Të ban mirë/ Hajde more gjumë / Pse u vonove / Ku shetite / Ku kërkove

Duket se ky është himni i ninullave shqiptare. Në Opojë, si krahinë malore e blegtorale, dikur jeta ishte e lidhur me punët rreth bagëtisë e buj-qësisë, prandaj kënga shpreh dëshirat e nënës të lidhura me këto…

Të ta rriti nana, ta qes para lopve Të ta rriti nana, ta qes para dhenve E ta martoj nana përpara djemve

Jeta ndërron edhe përmbajtjet e këngëve ndryshojnë, por këngët e vjetra ende janë të pranishme dhe me interes për besimet, ritet, origjinali-tetin, lashtësinë tonë.

Pikërisht nga lashtësitë me elemente pagane, janë edhe këngët shqi-ptare të dashurisë, që himnizojnë dashurinë, këngët tonë të pasura me metafora, figura e krahasime. Ato kanë motive nga bota e luleve dhe mi-tologjia shqiptare. Kështu, vajza më shpesh krahasohet me lule, zambak, zanë, bukuri luleje e zambak, zanë mali, etj. Djalit i jepen epitete të ndry-shme: dragua, kulçedër, ka bukuri zambaku, fuçi dragoi, etj.

Tek këngët e dasmës e të martesës; nusja e dhëndëri marrin epitete të tilla, figura mitologjike, në funksion metaforik që nga fejesa, periudhën e nërunazës, dasmës (martesës) e deri në një periudhë të caktuar pasmarte-sore. Besimet pagane lidhen me fatin, me mësyshin (syri i keq), me shpir-tin, bukurinë, etj. Kështu, besohet se vetëm fati i parapërcaktuar i bashkon dy të rinjtë. Ata duhet ruajtur nga syri i keq, që dyshohet e besohet se vjen si pasojë e bukurisë rinore. Bukuria e nuses himnizohet me epitete, me-tafora e krahasime nga bota e luleve dhe me figura mitologjike shqiptare.

Ajo është lule, zambak, zanë, ka bukuri zane, zambaku, është si lu-le, si lis, si zanë, si trëndafil, etj. Epitete, metafora të tilla i këndohen edhe dhëndrit. Edhe ai është lule, zambak, trim, dragua, kulçedër, etj. Kur vijnë krushqit, mbi të derdhet gruri- simbol pjellorie, ripërtëritje e bereqeti. Nu-ses i vihet dhe i hiqet tri herë plisi i bardhë (kapuçi) si besim për të lindur djalë, të shtojë familjen.

Në Opojë nuk janë ruajtur vajet, por besimet pagane për vdekjen, përpjekjen për t’i mbyllur udhën asaj dhe për përjetësinë e shpirtit, janë edhe sot të pranishme. Kështu, me rastin e vdekjes që ka ndodhur diku afër, nuk lejohet të qitet ujë në shtat. Nëse vdekja është larg dhe në mes


69

rrjedh një lumë që ndanë, larja e trupit mund të bëhet edhe atë ditë, edhe derisa nuk është varrosur kufoma. Uji e ndal vdekjen. Mortja s’ka mundë-si të kapërcejë lumin.

Kur nusja martohet së dyti, natën e martesës mbi varrin e burrit të parë derdhet ujë që të mos trazohet shpirti e të mos digjet varri.

Për nderim të të vdekurve dhe të shpirtit të tyre, tupanët nuk bien kurrë afër varreve.

3.26 Elemente të mitologjisë shqiptare Në gjithë Shqipërinë veriore kemi një mitologji shumë të pasur dhe

figura të shumta mitologjike si: hije, orë, zana, shtojzovalle, shtriga, ku-çedra, dragoi gjigant (vigan), etj., si dhe besime të ndryshme rreth këtyre. Këto figura mitologjike edhe në Opojë janë pjesë e besimit popullor pagan, që nga lashtësia. Në disa raste emrat e tyre edhe janë tabuizuar p.sh. Thuhet: E kanë shituar, pa e përmendur emrin. Fuqia e tyre është e madhe. Për zanën Dr. Eqrem Çabej vëren se „...po t’i duket dikujt se një zë e thërritka me emër, po kjo të mos jetë e vërtetë, atëherë e paska thirrur Zana. Këtij zëri ai nuk duhet t’i jep përgjigje, se përndryshe do të vde-së“?61 Edhe në Opojë kështu besojnë. Nëse dikush të thërret nga jashtë me emër, natën vonë, ose kur ai personi është në gjumë, nuk duhet t’i përgjigjet. Me këtë rast duhet të thuash: Po mati kripë! Vetëm kjo eviton të keqën.

Në urime e mallkime dhe në funksion epitetesh, metaforash e kra-hasimesh përdoren figurat mitologjike p.sh. T’u bëftë zanë. Të shitoftë zana. Është zanë. Është zanë mali. Është kuçedër. Është dragua. Është shtriga. Ka sy zane. Ka bukuri zane. Ka shpirt shtrige. Ka fuqi kulçedre. Ka fuqi dragoi. Është si zana. Është si shtriga. Është si kulçedër. Është si dragua, etj.

———————— 61 Eqrem Çabej, vepra e cituar, fq.149.


Cyrlegjintë dhe lodragjintë, gjatë festave të motmotit janë shumë aktiv

sidomos në Gorë


71

Në Opojë dhe Gorë, qethja e deleve bëhet me një ritual të veçantë


73

KREU II

MESJETA NË OP OJË DHE GORË

1. O p oj a g j a t ë m e s j e t ë s s ë h e r s h m e

Kalimi nga antikiteti në mesjetë në trevat ilire, si kudo në botën

mesdhetare, u shoqërua me ndryshime e përmbytje të mëdha politike, so-ciale, ekonomike, kulturore dhe etnike. Duke filluar nga fundi i shek. IV, fise dhe popuj të lindjes, gotët, hunët, avarët etj., shkelën e shkretuan Iliri-kun. Pas shumë ngjarjeve historike, Perandoria romake u nda në vitin 395, në atë të Lindjes dhe të Perëndimit. Trevat tona hynë në përbërjen e Pe-randorisë Lindore, që quhej Bizant,62 sipas emrit të një qyteti tregtar në brigjet e Bosforit.63 Perandori Konstantin, rezidencën perandorake të Romës e transferoi zyrtarisht në Konstantinopojë, që u bë edhe kryeqyteti i kësaj perandorie.

Edhe Opoja dhe Gora për disa shekuj me radhë ishin nën pushtetin Bizantin.

Iliria, siç i kishte dhënë Perandorisë Romake një numër perandorësh e gjeneralësh të shquar, edhe gjatë periudhës së hershme bizantine (shek. V-IX), trevat iliro-shqiptare i dhanë Perandorisë Bizantine disa perandorë, ndër të cilët shquhen në mënyrë të veçantë, Anastasi I nga Durrësi (491-518) dhe Justiniani I nga Taurisium i Shkupit (527-565).64

Nisur nga këto rrethana të përgjithshme që përfshinë Ballkanin edhe historia e Mesjetës shqiptare fillon që nga viti 395-506 nën sundimin e ———————— 62 E. Haskuka, vepra e cituar, fq. 92. 63 Petrika Thëngjilli dhe Selim Daci, Historia e Perandorisë Bizantine (395-1453),

Prishtinë, 2002, f.5. 64 http://www.historia.shqiperia.com/mesjeta/index.php, Shqipëria gjatë shekujve të

mesjetës.


Perandorisë Bizantine. Me reformat dhe me masat e zbatuara në admini-stratën civile e ushtarake, këta dy perandorë përgatitën kalimin nga antiki-teti në mesjetë dhe hodhën bazat e asaj që do të ishte perandoria më jetë-gjate në historinë e qytetërimit mesdhetar.65

Për kohën e Bizantit, për Prizrenin e rrethinat e tij, përfshirë edhe Opojën e Gorën, ka pak burime. Hulumtimet rreth gjurmëve dhe mbeturi-nave mesjetare kanë bërë M. Milojeviç, konsulli rus në Prizren, Jastrebov dhe M. Lutovac. Jastrebovi kishte vërejtur mbeturina nga kishat e shkatë-rruara në Brod, Restelicë, Zlipotok, Novosej, etj.66 Poashtu, një numër i madh i kishave ishte ndërtuar edhe në Opojë, si në: Kosavë ( Ulinë), Pllajnik, Xërxe, Zapluxhë (kisha e Shën Gjinit), Blaq, Brrut dhe Brezne. Kjo tregon se edhe në Opojë kishte depërtuar krishtërimi.

Prej shekullit X deri në shekullin XIII, Prizreni dhe rrethinat e tij kalojnë nëpër shumë pushtete. Në kohën e Samuelit (976-1014) ishte nën ekspansionin bullgar, më 1169 bie nën pushtetin e Stefan Nemanjes, më 1190 përsëri bie nën Bizant, më 1204 pushtohet nga bullgarët dhe më 1275 bie nën pushtetin serb të Stefanit të Parë të Kurorëzuar (Prvoven-çanit).67

Prej shekullit X deri në shekullin XIII, Prizreni dhe rrethinat e tij kalojnë nëpër shumë pushtete. Në kohën e Samuelit (976-1014) ishte nën ekspansionin bullgar, më 1169 bie nën pushtetin e Stefan Nemanjes, më 1190 përsëri bie nën Bizant, më 1204 pushtohet nga bullgarët dhe më 1275 bie nën pushtetin serb të Stefanit të Parë të Kurorëzuar ( Prvoven-çanit)”68

“Ndër dokumentet e para në fillim të shekullit XIV, ku përmendet territori i Opojës dhe Nahisë së Gorës, është ai i etapës së mesjetës së zhvilluar. Ky dokument flet për shpërnguljet e popullatës prej zonave malore, në ato fushore si dhe për vendbanimet të kësaj ane, të cilat Stefan Dushani ia jep Manastirit të Deçanit dhe të Tetovës”69

“Në kohën e Dushanit, kisha ishte faktor i fuqishëm, me pjesë të mëdha të pasurive. Kështu p.sh. pasuria e Manastirit të Shën Arhangjelit shtrihej prej Sharrit, deri në Lezhë dhe përfshinte territorin e 93 fshatrave, me një numër të madh të bjeshkëve dhe kafshëve, të cilat kullotnin në to. ———————— 65 Po aty. 66 A. Noka, vepra e cituar, f..... 67 E. Haskuka, vepra e cituar, f. 92. 68 Historia e popullit shqiptar (I). f.193. 69 Historia e popullit shqiptar vëll. I. fq 193.


75

Nga kjo kuptohet se kjo trevë ka qenë e sunduar nga pushteti kishtar mesjetar i Shën Arhangjelit. Kisha ka ndikuar gjerësisht në mënyrën e jetesës së banorëve të trevës sonë, në obligimin e tyre ndaj kishës dhe në veprimtarinë e tyre ekonomike. Kështu, fshatarët ishin të detyruar të ku-llotnin delet e kishave me një pagë mujore, të lëvronin, të kositnin, etj. Fshatarët që mbanin dhe punonin ngastrat e kishës, pronarëve u jepnin të dhjetën nga të korrurat dhe bagëtitë.

Gjatë këtyre periudhave, kjo trevë pësoi dëme shumë të mëdha. Shumë fshatra të saj bëhen pronë e manastireve. Fshatarët që mbanin dhe punonin ngastrat e kishës dhe të manastirit ishin të obliguar që pronarëve t’ua jepnin të dhjetat nga të korrurat dhe bagëtitë, pastaj të mjaltit, dyllit, leshit, etj. Gjatë vitit fshatarët ishin të detyruar të kryenin edhe punë angarie për nevoja të kishave. Kishte edhe obligime tjera që konsiderohe-shin si borxh i fshatarëve p.sh. tri ditë kositje dhe tharje të barit nëpër livadhet kishtare, pastaj bartja e një numri të caktuar barrësh me artikuj si krip, gjalpë, drithë etj., në depot e manastirit.70

1.1 Marrëdhëniet shoqërore në Opojë gjatë mesjetës së hershme

Në Opojë njihet një ndarje natyrore-gjeografike e popullatës, në të “andej rekës (lumit)” dhe “këndej rekës”. Po ashtu një ndarje e bëjnë edhe tri fshatrat rrëzë Pikëllimës, Pllavë, Buqe dhe Brezne, të cilët fshatrat tjera opojane i konsiderojnë si Opojë ndërsa vetën si rreth i Lumës. Por, sipas defterëve turk, që janë përpunuar nga Selami Pulaha, të gjitha këto fshatra i përkasin nahisë së Opojës, dhe se këto fshatra janë opojane. Natyrisht, se nga fshati në fshat dallon edhe e folmja. P.sh. e folmja që e flasin shaj-nasit, dallohet nga të gjitha fshatrat tjera opojane, edhe e folmja e bresa-nasëve dallon nga e folmja e fshatrave të tjera të Opojës.

1.2 Mënyra e jetesës në fshat – Doket dhe zakonet

Nisur nga vepra e Selami Pulahës, fshatrat e nahisë së Opojës, gjatë shek. XV-XVI, ishin të vogla, nga ky fakt lehtë mund të vijmë deri te përfundimi se fshatrat e Opojës, janë formuar, në mesjetën e hershme (shek. V-XI), nga barinjtë nomad ose familjet blegtore, të cilët gjatë dimrit kanë zbritur bagëtinë nga bjeshka në fushë, dhe në vendet e ———————— 70 Mr. sc. Hajriz Meleqi, Opoja – studim kompleks gjeografik, disertac.…, fq. 70-71.


mbrojtura nga natyra kanë ngritur edhe shtëpitë e tyre primitive me ob-jektet përcjellëse si: plevica, torishte dhe kuor (ahër). Kështu, këto vëlla-zëri (familje të mëdha opojane, njerëz të një gjaku) kishin arritur një stabilitet dhe kishin vendosur kufij të përcaktuar mirë që ndanin një fshat nga të tjerët. Kufijtë, në Opojë quhen “mexha”, që janë shënuar me gurë të mëdhenj, ngulur në tokë. Shpeshherë, si kufij kanë qenë edhe rrjedhat e përrenjve e lumenjve, me shenja trungjesh e drurësh, atje ku kishte pyll, etj. Lëvizja e këtyre shenjave konsiderohej një faj i rëndë që ka shkaktuar shpesh përleshje fizike mes banorëve opojanë. Çdo banor i kësaj treve i njihte mirë kufijtë e fshatit të vet, dhe i tregonte me lehtësi, duke përme-ndur toponimet përkatëse dhe duke i treguar mexhat me saktësi.

Në kohën e sundimit bizantin, në Opojë bëhet edhe ndarja e re ad-ministrative, ku secila familje kishte bashtinën e vet, e cila përfshinte arën, kopshtin dhe vreshtin. Por, në atë kohë kopshtet e vreshtat ishin të pakta. Bashkësitë kishin një ekonomi natyrore, që përbëhej nga një numër familjesh patriarkale, të cilat i prodhonin vetë të gjitha sendet e nevoj-shme. Nevojat tjera, në fakt ishin të rralla dhe të rastit, i plotësonin me anë të trampit (shkëmbim malli në naturë), kryesisht brenda bashkësisë, por ndodhte edhe që prodhimet blegtorale si djathin, gjizën, leshin, gëzo-fin, etj., edhe prodhimet bujqësore, rrallë i dërgonin në Prizren, t’i shisnin dhe të blinin gjëra të nevojshme si: armë dhe vegla pune. Përhapja dhe forcimi i bashkësive ndihmoi në gjallërimin e ekonomisë së vendit. Pjesë-tarët e bashkësive, duke qenë banorë të lirë, ishin të interesuar t’i rrisnin prodhimet bujqësore e blegtorale. Ata kishin mundësi të rritnin, pa blerë, sipërfaqet e tokave të punueshme, meqë tokat ishin pronë e bashkësisë. Mu për këto çështje, në shek.VIII-IX, ka patur një zhvillim të hovshëm të bujqësisë në këtë zonë. Zhvillimi i këtyre fushave prodhuese, përgatiti kushtet për lindjen e marrëdhënieve feudale edhe në Opojë.

Perandorët bizantin, jo vetëm që u detyruan ta njihnin gjendjen e krijuar në Gadishullin e Ilirisë, por edhe nisën t’i respektojnë bashkësitë, pasi kështu nxirrnin më lehtë të ardhurat për shtetin. Bashkësitë fisnore dhe fshatare u bënë njëkohësisht edhe bashkësi fiskale. Shteti caktonte për çdo bashkësi një shumë taksash dhe ajo paguhej bashkërisht në arkën e financave shtetërore. Nga këto taksa nuk janë përjashtuar as Opoja e Gora.

Në fshatin opojan, çdo familje posedonte truallin e shtëpisë, me oborr, vresht, kopsht, ku në të shumtën e rasteve bletarët vendosnin koshat e zgjojeve të bletëve. Pastaj, radhiten arat ose tokat private të bukës, liva-dhet. Fshati kishte dhe “otrinat” (hapësirat e tokave dhe të mirat që i shfry-tëzonin tërë fshatarët) me kullota dhe hapësira mali a pylli, që i përkiste


77

fshatit, si toka të përbashkëta. Kjo ndarje e territoreve të fshatarëve brenda fshatit edhe e fshatrave mes veti, në zonën e Opojës, ruhet ende deri në ditët tona. Në këto vendbanime mesjetare ka mbizotëruar fshatarësia e li-rë, me pronën, plotësisht private, që fshatari i zotëronte trojet, shtëpinë dhe kopshtet. Kurse tokat e punueshme deri sa ishin të mbjella dhe me rendimente e me drithëra të pakorrura, livadhe me bar të pakositur, ishin pronësi e plotë e fshatarit-pronar. Por, pasi mblidhen prodhimet bujqësore dhe kositen livadhet, kushdo mund t’i kulloste bagëtitë e tij. Po ashtu ka pasur edhe toka të tjera që shfrytëzoheshin bashkërisht nga banorët e fshatit, këto ishin toka djerrë, kullota mali. Burime uji për vaditjen e tokave të mbjella, bëhej sipas një radhe rreptësishtë të kontrolluar për çdo familje.

Vendbanimet e Opojës, në përgjithësi, i janë përshtatur klimës dhe relievit ku janë vendosur, në lartësi mjaft të lartë nga 1000 deri 1800 m. Fshatrat më të ulëta janë ato që shtrihen në fusha: Bellobradi, Buzezi, Kapra, Zymi, Brruti, Orçusha, Rapça, Mliku etj. Kurse fshatrat më të larta arrijnë lartësi deri në 1800 metra mbi nivelin e detit, dhe janë në bjeshkët e Sharrit si: Pllajniku, Xërxa, Brodi, Restelica, etj. Fshatrat opojane, por edhe ato gorane janë të tipit të grumbulluar, dhe nuk ka vendbanime të tipit të shpërndarë. Kështu, fshati si njësi më e vogël administrative, ishte qendër shoqërore, rreth të cilit zhvilloheshin aktivitetet e përbashkëta njerëzore, për të zgjedhur çështje të rëndësishme për jetën, fatin e bano-rëve, por edhe për veprimtaritë e tyre të lira, ku secili fshat kishte ndonjë shesh të vogël, për t’u tubuar, pranë ndonjë lisi shekullor, dyqani, ndonjë shtëpi ku janë zhvilluar funksionet e administratës shtetërore. Gjatë kohës së përhapjes së krishterimit, këto veprimtari zhvillohen në oborrin e kishës. Ndërsa, më vonë gjatë kohës osmane bëhen në oborre xhamish. Deri në gjysmën e dytë të shek. XX, në shumicën e fshatrave, numri i shtëpive ngeli gati i pa përtërirë. Vetëm në kohën kur opojanët dhe go-ranët morën rrugën e kurbetit, ndryshuan tipin e ndërtimit të shtëpive, duke ndërtuar me material të fortë dhe me arkitekturë më të bukur, ndërtuan edhe objekte social-kulturore, si shkolla, ambulanca, kooperativa bujqësore, etj.


1.3 Fortifikimet e para në Opojë

Lokalitetet arkeologjike

Sipas listës së objekteve të kulturës materiale në Sharr (Sharr), evidencuar nga Instituti për Mbrojtjen e Monumenteve në Prizren

Emri i objektit Fshati‐ lokaliteti

Nr. i inventarizimit Treva

. Gërmadhat e Kalasë

Brut Mesjetë Opojë

. Tumë Tumqinë

(Zapll.) Parahistori Opojë

. Tumë ”Namazxhah”

Buzez Mesjetë 926‐67 Opojë

. Rrënoja e kështjellës

Zinovë Mesjetë Opojë

. Gërmadhat e kështjellës

Bresanë Mesjetë Opojë

. Gërmadhat e hisarishtës

Krushevë Antike 924‐67 Gorë

. Gërmadhat e kishës

Brrut Mesjetë Opojë

. Gërmadhat e manastirit

Ulinë Mesjetë Opojë

. Xhamia e Kuklibeut

Bresanë Mesjetë shek.XVI Opojë

0 Medreseja e Kukli Begut

Bresanë Mesjetë shek.XVI Opojë

1 Xhami Shajne Mesjetë shek XIV‐1413 Opojë


79

1.4 Hisari kala mesjetare e Opojës Ekspedita arkeologjike e Akademisë së Shkencave dhe e Arteve të

Kosovës dhe Akademia e Shkencave të Shqipërisë, kryesuar nga Luan Përzhita, Kemajl Luci, Gëzim Hoxha, Adem Bunguri, Fatmir Peja, Tomor Kastrati, në trevën e Opojës dhe të Gorës, kanë identifikuar disa nga pikat më të rëndësishme arkeologjike të kësaj komune. Një ndër gjetjet më të rëndësishme është ajo e Hisarit, një kala jo mirë e ruajtur, por me pla-nimetri të qartë të mureve dhe të kthinave të shumta, të cilat i përkasin antikitetit të vonë dhe mesjetës së hershme.

Ky lokalitet për dallim nga vendet e tjera me gjurmë të qarta arke-ologjike, është hulumtuar, ndonëse jo rrënjësisht, nga arkeologët e AShK dhe AShSh, dhe kanë ardhur në këto përfundime:

Se kalaja, në territorin e fshatit Brrut, të Opojës, i përket shekullit IV-VI. Mbeturinat e kësaj kalaje gjenden në sipërfaqen e një kodre konike, me lartësi mbidetare rreth 1000 m, vendosur midis fshatrave Brrut dhe Breznë, të zonës së Opojës, dhe në kuadër më të gjerë gjeografik, midis Koretnikut në perëndim dhe masivit të Sharrit në lindje. Kalaja ka një pozitë të mirëfilltë kontrolli të rrugës së vjetër të karvanëve ose Udhës së Shehrit, që lidh Opojën, d.m.th., Lumën e Epërme me Prizrenin, nga njëra anë, dhe Tetovën e Gostivarin (Pollogun), nga ana tjetër. Në trasenë e kësaj rruge antike, është ndërtuar rruga moderne, që çon në këtë kala. Në verilindje të kalasë, me anë të një qafe të butë, ajo lidhet me vargun kodrinor që zgjatet më në thellësi, ndërsa nga sheshi që hapet në veri të saj, shihet e tërë fushëgropa e Prizrenit.

Fortifikimi ruhet në trajtën e një ledhi të rrënuar, i cili kalon në vijën rrushkulluese të kodrës dhe unazore në gjithë sipërfaqen e saj. Ai krijon një planimetri eliptike, pa kënde dhe kthesa të forta. Kalaja ka orientim verilindje-jugperëndim. Ajo është pajisur me dy hyrje, me gjerësi rreth 4 m, në anën verilindore dhe në atë veriperëndimore të saj. Secila prej tyre shoqërohet me nga një kullë mbrojtëse, në formë gati gjysmërrethore.

Muri rrethues është ndërtuar me gurë gëlqeror, me përmasa mesa-tare, të papunuar, lidhur me llaç gëlqere. Llaçi është bërë me gëlqere të pashuar dhe duket i cilësisë së dobët, sa mezi dallohet. Muri është ruajtur në trajtë të kokrrizave gëlqerore dhe mungon në linjat e murit. Muri ka gjerësi 2.40 – 2.50 m, dhe lartësi të ruajtur 0.35 – 0.55 m. Fortifikimi ka perimetër 245 m, dhe lexohet qartë në një gjatësi prej 210 m. Duket se


është ruajtur më mirë në anën perëndimore, ku në një trakt me gjatësi 10 m, shihen faqet e brendshme të tij, 2–3 radhë gurësh. Sipërfaqja eliptike e kalasë, me diametrat përkatës 100 m, dhe 60 m, arrin në afro 0.5 ha. Në sipërfaqen e brendshme të saj ruhen gjurmë të ndërtimeve të godinave të banimit dhe njëra prej tyre, ndoshta, duhet lidhur me ndonjë godinë kulti. Ato kanë planimetri drejtkëndëshe, me mure me gjerësi 1.50 m. Muret janë ndërtuar me gurë gëlqeror, të lidhur me llaç të dobët gëlqeror.

Fortifikimi është përforcuar edhe me elemente të tjera mbrojtëse. Në anën verilindore, aty ku pjerrësia e terrenit është më e vogël, kalaja është shumë e ekspozuar nga sulmet. Muri rrethues përforcohet nga një zgjatim verior i drejtë, me gjatësi 80 m. Në këtë distancë, rreth kodrës, nga ana verilindore e kalasë, shihet prania e një muri të dytë rrethues, që qarkon bazën e kodrës vendosur 80 m, larg murit rrethues në trajtë ledhi, që ka gjatësi rreth 50 – 60 m, dhe është pjesë e proteizmës së kësaj kalaje. Rreth 6 m, jashtë këtij muri, në Qafën që hapet në verilindje të kalasë, shihen gjurmët e një banese me përmasa 9.50 x 6 m, me gjerësinë e mure-ve 0.60 m, me dy ambiente banimi, të ndara mes veti nga një mur me gjerësi 0.40 m. Gjurmë ndërtimesh të tilla ruhen edhe në pjesët e tjera të faqes veriore të kësaj Qafe, që duket se lidhet me ndërtime shumë të vona të staneve veriore.71

Planimetria e kalasë së Hisarit, në Brrut të Opojës72

———————— 71 Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës dhe Akademia e Shkencave e

Shqipërisë, vepra e cituar, f.318. 72 Po aty,f. 246.


81

Në anën jugperëndimore, jashtë ledhit fortifikues, u gjetën disa

fragmente atipike enësh të kohës që lidhen me periudhën parahistorike, e ngjashëm me periudhën e hekurit dhe atë mesjetare. Bazuar në planimetri-në eliptike të kalasë, karakteristike për fortifikimet parahistorike, si dhe nga gjetjet qeramike, mendojmë se kemi të bëjmë me një kala të peri-udhës së hekurit, të rifortifikuar edhe në periudhën mesjetare. Kjo është periudha kryesore dhe më e mirë e dokumentuar për këtë kala. Por, duhet thënë se vendosja e saj në një mjedis alpin me orientim blegtoral, si dhe varfëria e madhe e gjetjeve, na shtyn të pohojmë se ajo ka pasur vetëm përdorim sezonal veror dhe është shfrytëzuar nga popullsia blegtorale e këtij rajoni. Gjithashtu, ajo ka shërbyer si rezidencë e banorëve në situata të rrezikshme kritike, dhe si fortesë për kontrollin e rrugës së shkurtër veriore Prizren-Opojë-Tetovë. Për nga planimetria dhe mënyra e fortifi-kimit, kjo kala është e ngjashme me kalanë e Korishës, me të cilën ka edhe disa ndryshime në teknikën e ndërtimit të mureve.73

1.5 Gabuja, pikë kontrolli ose sinjalizimi

Gabuja është e vendosur në kodrinën më të lartë të malit të fshatit

Brrut. Ajo ka qenë në një pozitë të jashtëzakonshme strategjike, pasi prej aty mund të kontrollohej Hisari, dhe në rast rreziku të sinjalizohet me anë të daulleve ose zjarrit në Shtavë të Zgatarit dhe të Blaqit. Gurët e shumtë janë gjurmë të qarta të këtij lokaliteti të lashtë arkeologjik. Pesëdhjetë metra më larg ndodhen istikamet, të quajtura Tabe. Një toponim të tillë mesjetar e hasim edhe në fshatin Novosejë, të zonës së Kukësit.

———————— 73 Po aty, f.245.


Gabuja si vendpushim me kroin me ujë të pastër dhe të ftohtë. Rrënojat e gurëve ku në antikitet ishte vend sinjalizimi, 50 metra, më larg janë Tabet,

që kanë formën e istikameve, të cilat nuk janë të ruajtura mirë

1 . 6 S h t a v a t

Shtava është vendbanim blegtorësh, stanet e të cilëve kanë qenë edhe vendstrehim luftëtarësh dardanë. Edhe prej këtij vendbanimi është sinjalizuar përmes Gabujës në Hisar, në rast të ndonjë rreziku që mund të vinte nga kufiri i Maqedonisë.

Nga hulumtimet e bëra nga specialistë të arkeologjisë, vlerësimi i terrenit të kësaj kalaje është sipërfaqësor, ngase nuk është ndërmarrë asnjë gërmim që do të çonte në gjetjen e elementeve dhe objekteve të tjera ar-


83

keologjike, si vegla dhe gjësende të jetës së përditshme, si enë, armë, stoli, etj., që i takonin asaj periudhe. Vetëm pas gërmimeve të hollësishme dhe profesionale, arkeologët do të mund të nxirrnin konkluzione të plota dhe përfundimtare, dhe se vetëm atëherë do të bëhej një studim-hulumtim i saktë.

1.7 Zinova një qendër tjetër urbane e Opojës Pas shkatërrimit të qytetit Gostil, banorët e këtyre anëve në Mesjetë

ngritën qytezën tjetër që e emërtuan Zinovë. Më vonë, gjatë sundimit os-man ky vendbanim do të quhet si Kasaba-Zinova, në të cilën u ngritën bujtina, ku kalonin natën tregtarët dhe ushtarët që udhëtonin nga Lindja në Perëndim dhe anasjelltas. Po ashtu, ishte edhe stalla për këmbimin e kuaj-ve. Gjeografi prizrenas, Esat Haskuka, për qytetin e Zinovës mendon se ishte i kohës së vjetër: ”Në kohë dhe rrethana të ngjashme janë gjasat që të jetë ngritur edhe “Zinova”, për të cilën me siguri përveç rrugës Lissus-Naissus, rol me rëndësi ka luajtur edhe rruga tjetër Oaeneum – Scodra – Lissus ( Tetovë – Shkodër – Lezhë). Kjo rrugë kalonte nëpër malin e Sha-rrit, dhe mendohet se është ndërtuar në shekullin e dytë para erës sonë.74 Dr. Jusuf Osmani, për këtë çështje shkruan: “Padyshim, vendbanimi më i lashtë dhe i ruajtur në këtë trevë, është Zinova. Ky qytet shqiptar është i lashtë, shtrihej në qendër të rrafshit të Opojës, në derdhje të lumit të Tenovës dhe në atë të Zinovës. Në popull flitet, se këtë qytet e ka shfaro-sur murtaja, andaj fare pak dihet për banorët e saj. Në bazë të regjistrime-ve të kadastrave osmane, me lëshuarën e Zinovës dhe ikjen e banorëve të saj u formuan tri fshatra të reja në Opojë: Bresana, Kuklibegu dhe Kuki”75 Për madhësinë, gjendjen ekonomike dhe rolin e këtij qyteti nuk mund të shkruajmë më shumë sepse gjer me tani, në këtë vendshtrirje të këtij qyteti nuk janë bër gërmime arkeologjike. Dy Tumat e Zinovës, njëra në anën jugore të qytetit, e njohur si Tuma e Mejdanit dhe ajo në anën verili-ndore të tij, edhe sot qëndrojnë të paprekura nga dora e arkeologut. Në popull thuhet, se këtë qytet e ka shfarosur murtaja”.76 Përkundër këtyre të dhënave, fare pak dimë për banorët e Zinovës. Sipas disa autorëve opoja-në, me shuarjen e Zinovës, banorët ikën dhe nga Zinova formohen tri fshatra të reja në Opojë: Bresana, Kuklibegu dhe Kuki, kjo hipotezë është ———————— 74 E. Haskuka, vepra e cituar, f. 88. 75 J. Osmani, vepra e cituar, f. 21. 76 http://www.opoja.com/Zinova.htm. Zinova dëshmi e lashtësisë sonë.


jo shumë e besueshme, kur kihet parasysh numri më i vogël i banorëve që ka pasur kjo Kasaba. Përkundër këtyre fakteve, Zinova është një qytezë e vogël mesjetare, që është formuar pas shuarjes së Gostilit, si qytezë dhe qendër e rëndësishme.

2. Marrëdhëniet ekonomike gjatë Mesjetës në Opojë

Blegtoria, bujqësia dhe bletaria përbënin fushat më të rëndësishme të ekonomisë opojane, private dhe të bashkësisë. Kullotat në bjeshkët e Sharrit, duhet të kenë qenë prona të përbashkëta, të bashkësisë. Po ashtu, pronë e bashkësisë ka qenë edhe mali ose pylli, ujërat dhe të mirat tjera, si dhe shfrytëzimi i frutave: manat, boronicat, etj., që nuk janë të pakta në këto bjeshkë. Pastaj, ky terren ka pasur të zhvilluar florën dhe faunën. Në


85

Opojë është kultivuar mjaft edhe bleta që prodhonte mjaltë cilësor, që edhe atëbotë ka shërbyer si bar mjekues.

Bujqësia ishte më pak e zhvilluar, por tokat nuk liheshin djerrë e të braktisura, por punoheshin me vegla primitive, si parmendë, qerre, saja që tërhiqeshin me qe, buaj dhe kuaj. Të lashtat që mbilleshin ishin: gruri, elbi, thekra, tërshëra, patatet, lakra, qepa, hudhra, etj.

Natyrisht të gjitha këto kultura janë punuar nga pronarët. Bazuar nga numri i vogël i banorëve rreth bjeshkëve të Sharrit, në atë kohë nuk ka pasur shfrytëzim të njeriut nga njeriu. Pra, nuk kishte as skllevër e as bujkrob.

Veglat e punës gjatë Mesjetës në Opojë dhe Gorë


Veglat e punës gjatë Mesjetës në Opojë dhe Gorë

3. Toponime kishash në Opojë Çështja e përkatësisë fetare të shqiptarëve gjatë Mesjetës në Koso-

vë, se a i përkisnin tërësisht konfesionit katolik apo ortodoks, nuk është plotësisht e qartë.77 Edhe në Opojë e Gorë, kjo çështje nuk është qartësuar mirë, ngase mungojnë faktet qofshin të shkruara, qofshin të natyrës ma-teriale.

Por shikuar në përgjithësi, në territoret shqiptare në pikëpamje të organizimit të përgjithshëm kishtar, kisha shqiptare ishte në varësi të Papës së Romës, që ushtronte autoritetin e vet në trevat shqiptare nëpër-mjet, mëkëmbësit (vikarit) të tij të përgjithshëm, me seli në Selanik. Por, nga shek. V, Patrikana e Kostandinopojës u përpoq t’i vë në varësinë e vet peshkopatat shqiptare. Ballafaqimi midis Romës e Kostandinopojës për hegjemoni kishtare në trevat Ilire-Arbënore, doli veçanërisht në pah gjatë së ashtuquajturës “Kriza akaciane” (484-519). Me atë rast, peshkopët Iliro-shqiptarë konfirmuan besnikërinë e tyre ndaj Romës.78

———————— 77 Rexhep Doçi, Iliro-shqiptarët dhe serbët në Kosovë, Prishtinë, 1994, f.35. 78 http://www.autokadiu.com/kat/m/shfaqart/aid/431/Organizimi-kishtar-i-trevave-

shqiptare.html


87

Edhe pse nuk kemi asnjë dokument të ruajtur, rrënojat e kishave dhe manastireve në territorin e Opojës, si në : Brrut, Blaç, Zapluxhë, Pllajnik, Xerxe, Brezne dhe Kosavë, dëshmojnë për përhapjen e krishterimit edhe në këto anë.

Ndryshimet politike që ndodhën në trevat Ilire-Arbënore, në shek. VI-X, u shoqëruan me ndryshime të rëndësishme edhe në kuadrin e orga-nizimit kishtar, ngase sipas ndërrimit të sundimtarëve, edhe kishat herë pranonin katolicizmin e herë ortodoksizmin.

Në kohën e sundimit bullgar (shek. IX-X), selia metropolitane e Ni-kopojës (Epiri i Vjetër) u zhvendos më në jug, në Naupakt. Ajo e Dar-danisë nga Shkupi kaloi në Ohër. Kurse mitropolia e Prevalit nga Shkodra kaloi në Tivar.79

Por, ngjarja më e madhe në kuadrin e organizimit kishtar të trevave shqiptare ishte vendimi i vitit 732 i perandorit bizantin ikonoklast, Leoni III, për t’i hequr peshkopatat shqiptare nga varësia e Papës së Romës dhe për t’i vendosur ato nën juridiksionin e Patriarkut të Kostandinopojës. Ta-shmë një pjesë e mirë e Italisë bashkë me Romën ndodhej nën sundimin e frankëve, rivalë të rreptë të bizantinëve, kështu që pushoi së vepruari edhe ndikimi i perandorit bizantin mbi Papën e Romës.

Gjithsesi, edhe pas kësaj date ndikimi i Romës ishte i madh në një varg dioqezash të Shqipërisë së Epërme, sidomos në Preval e Dardani. Nga këto fakte del se edhe vendbanimet opojane kishin pranuar ndikimin kishtar të Romës, që kishte vazhduar të mbijetojë përgjatë një periudhë të mesjetës, deri në dyndjen e popujve barbarë në mesin e tyre edhe të slla-vëve që kishin pranuar ortodoksizmin, që do ta shtrijë edhe në Opojë dhe sidomos në Gorë.

3.1 Kisha e fshatit Pllajnik Në fshatin Pllajnik, ende janë të qarta rrënojat e kishës mesjetare.

Për këtë flasin edhe dy emërtime kuptimplote, Guri i Ndout që më vonë nga banorët e besimit islam ndryshohet në Guri i Ndoft, dhe Guri i Ipe-shkut, nga ku ipeshkvi i kësaj kishe kishte dal çdo ditë të pushojë dhe të sodis tërë Opojën.

———————— 79 http://www.autokadiu.com/kat/m/shfaqart/aid/431/Organizimi-kishtar-i-trevave-

shqiptare.html


Guri i Ipeshkvit në fshatin Pllajnik

Guri i Ndout


89

Abaz Çengaj, mësues i këtij fshati, tregon rrënojat e kishës mesjetare

3.2 Kisha Zaplluxhës ose Kisha e Shën Gjinit

Sipas konsullit rus Jastrebov, në pllajën e këtij fshati ka qenë një kishë e vogël, që quhej Kisha e Shën Gjinit. Në afërsi të saj janë edhe va-rrezat e lashta krishtere, të ruajtura mirë deri më sot. Po ashtu në rrugën që kryqëzohet për lagjen Te Xhamia, Tumqinë dhe Rrenak, quhet Te kryqi, ku janë varrezat, me përmasa kolosale deri në 4 metra gjatësi.

Në afërsi të Kishës së Shën Gjinit, në Zpalluxhë,

gjenden varrezat mesjetare


Te kryqi (toponim krishter), janë varreza mesjetare,

me përmasa të mëdha, deri në 4 metra gjatësi

3.3 Kisha e fshatit Kosavë

Kisha e fshatit Kosavë ka qenë e ndërtuar pranë lumit Ulina, mes fshatit Kapre dhe Kosavë. Sipas historianit opojan, Fejzulla Trinjakut, afër kësaj kishe ka kaluar rruga e devexhive, që e lidh Tetovën me Opojën dhe Gorën, përmes luginës së lumit të Pllavës me Kukësin. 80

Në popull është ruajtur brez pas brezi dhe sot tregojnë se afër kishës ka qenë edhe një manastir, ku banoret e këtij fshati dhe fshatrave për rreth kishin marr mësime në shkrim – lexim dhe të mësuarit e Biblës përmen-dësh. Sot varrezat e krishtera në këtë fshat quhen “varret e shkijëve”, nga-se kjo popullatë besimin ortodoks e ka identifikuar me serbet dhe Serbinë.

3.4 Kisha e fshatit Brrut 81

Lokacioni i kësaj kishe është mes lumenjve Tenovë dhe Zinovë. Në popull, ende gjallërojnë toponime që dëshmojnë prezencën e saj në këtë anë, siç janë: ara e kishës, dhe të gjitha arat e livadhet që gjinden në të dy anët e lumit përreth këtyre gërmadhave, të cilat ende thirren si pronë e kishës.82

———————— 80 AShAK dhe AShSh, vepra e cituar, f. 318. 81 F. Trinjaku, vepra cituar, (dorëshkrim) 82 Po aty.


91

3.5 Kisha e fshatit Blaç Sipas gojëdhënës të popullit se kësaj ane, gjurmët e kësaj kishe

kanë ekzistuar deri vonë.83 Si dëshmi për ekzistencën e kishës katolike, në fshat ende ekziston lagjja Priftaj.84 Për këtë kishë kishte shkruar edhe konsulli rus, Jastrebov. Kisha gjendet në shpatiet veriore të këtij fshati dhe themelet e saj janë ruajtur. Aty vërehet llaçi gëlqeror.

3.6 Kisha e fshatit Brezne Kisha e fshatit Brezne, gjendet në afërsi të fshatit, në luginën që qu-

het Lugi i Kishës. Sipas një gojëdhëne që ende gjallëron në këtë anë, prifti i fundit i fshatit Brezne quhej Nikë, i cili kur vdes varroset në këtë fshat. Më pas familja e tij shpërngulet në Prizren dhe Selanik. Kisha katolike, me seli në Prizren, priftin, më vonë do ta rivarros në Prizren”. Një brez-jan, Skënderi, si gjellëbërës kishte hapur gjellëtore në Selanik, të Greqisë, takohet me anëtarët e familjes që kishte pasur lidhje gjaku me priftin Ni-kë, të Breznes. Këtë zejtar, ata gjithnjë e kishin konsideruar si bashkëf-shatar dhe të gjakut të tyre. Ata kishin rrëfyer shumë tregime për jetën e tyre në Brezne. Për tregimet që kishte dëgjuar nga ta, Skënderi iu kishte rrëfyer fshatarëve të vet, të cilët janë bindur edhe vet, me rastin e vizitës që i bënin Selanikut dhe Skënderit.85

3.7 Kisha e fshatit Pllavë Në fshatin Pllavë, sipas gojëdhënës ka ekzistuar një kishë, në ven-

din e quajtur Kroi i Madh, pikërisht në arën e Rexhep Pirajt. Kur Rexhepi kishte nisur ndërtimin e shtëpisë, has në themele të kishës dhe në varreza. Aty gjen vegla hekuri, bakri, bronzi, eshtra gjymtyrësh dhe kafka.86

———————— 83 Po aty. 84 Po aty. 85 Po aty. 86 Po aty.


93

KREU III

OPOJA DHE GORA GJATË MESJETËS SË ZHVILLUAR

1. Marrëdhëniet shoqërore - politike Dyndjet sllave u manifestuan me pushtime të territoreve, qoftë edhe

me luftëra. Sllavët kanë pasur mundësinë të imponohen mbi popullsitë bizantine shqiptare, plotësisht të kalitura dhe t’i detyronin për t’iu nën-shtruar atyre e të përziheshin me ta.87

Shqiptarët e lindur krenarë nuk pranonin asnjë kontakt me ta, mbi të gjitha as me martesa,88 sidomos kjo dukuri ishte më e theksuar në Opojë, e cila deri me sot, e ka ruajtur identitetin e vetë kombëtar, ngase e tërë po-pullata është etnikisht e pastër shqiptare. Por, në territorin e Opojës ven-doset një popullatë sllavofone, e cila do ta ndryshojë hartën gjeografike të këtij rajoni. Territori ku ishte vendosur kjo popullatë, do të emërtohet Gorë, kurse banorët e saj quhen goranë.

1.1 Zanafilla e Gorës- Mesjeta e vonë Gora dhe goranët për herë të parë në këto troje paraqiten në she-

kullin e XIV. Mirëpo në parathënien e librit “Gora dhe garanët”, autori, Behadin Ahmetoviqi, pohon se Gora, është e mëhershme, që nga viti 1275, kur Prizreni me rrethinë sundohej nga Stefani i Parë i Kurorëzuar. Kështu Gora nën sundimin Nemaniqëve përjetoi lulëzim të vërtetë, por pas vdekjes se Car Dushanit në këto territore përqendrohen shumë sundu-es të provincave (principatave) të vogla, krijuar nga mbretëria e Dusha-———————— 87 Robert d’ Angely, Enigma, Tiranë,1998, f.239. 88 Po aty.


nit.89 Kështu pseudoshkenctari Behadinoviq, në këtë libër bie në kontra-diktë kur shkruan se: “Gora është e Qark (zhupani) mesjetare, e cila me këtë emër për herë të parë përmendet në gjysmën e shekullit të XIV, në krisobula të ndryshme të carit Stefan Deçanski, Carit Dushan dhe të ma-nastirit të Shën Arangjelit, Mihalit dhe Gavrilës.90

Sipas, Nazif Doklës, Gora paraqitet për herë të parë në dokumentet e shkruara, më 1348, e cila deri më sot ka mbetur i pandryshuar.91

Nga shumë burime të shkruara, shihet se krahina e Gorës në vitet 1429-1438, ishte pjesë e Sanxhakut të Dukagjinit. Gjatë sundimit osman, territori i Gorës dhe i Opojës është quajtur edhe Hasllër, Gora ve Havasi Prizren, Havasi Prizren, etj., të gjitha këto me domethënie, Has i Prizrenit (territor i Prizrenit). Historikisht, Gora ka qenë e varur nga Prizreni dhe lidhjet më të mëdha i ka mbajtur me të, dhe më pak me Tetovën. Në anën tjetër, Kukësi deri vonë ishte lokalitet i vogël rural, pa ndonjë ndikim për këtë hapësirë.

Si u krijua ishull (enklavë) sllav(e) brenda detit etnik shqiptar, apo, cila është etnogjeneza e kësaj popullsie, përkundër përpjekjeve të shumta, deri më tani nuk i është dhënë një përgjigjeje e plotë shkencore.92

Këto çështje mund të përmblidhen nëpërmjet dy versioneve. Njëri lidhet me dyndjet e maqedonëve të sllavizuar në këto troje. Dhe i dyti, që lidhet po ashtu me themën (njësi territoriale administrative) Bizantine të Maqedonisë, ku kjo popullatë sillet si stratiot (ushtarë-fshatarë) në këto troje për mbrojtjen e kufijve të perandorisë Bizantine.

Gora dhe goranët, sipas Behadinoviqit, konsiderohen si serbë. Kjo hipotezë nuk qëndron, mbështetur nga fakti se kjo etni e kësaj krahine nuk lidhej territorialisht me Serbinë. Të vetmen lidhje kufitare me shtete slla-vofone e ka me Maqedoninë, ku edhe disa fshatra gorane janë në territorin e saj, andaj me të drejtë bazuar nga gjuha që e flasin janë më të afërt me maqedonët, dhe më të largët me serbët dhe boshnjakët.

———————— 89 Behadin Ahmetović, Gora i goranci, Beograd, 1999, f.5. 90 Po aty, f.9. 91 N. Dokle, Jehona homerike në Kukës, Tiranë , 1999, f.50. 92 H. Meleqi, Opoja dhe Gora, vështrim gjeografik, Dragash, 1994.


95

1.2 Mos ndriçimi argumentues shkencor – historik, Gorën e bëri terren të përshtatshëm për manipulime

Historiani i mirënjohur shqiptar Skender Rizaj në veprën histori-

ke, Kosova dhe shqiptarët dje,sot dhe nesër, shkruan: Përvoja e njerëzimit ka treguar se çdo ideologji a politikë e rrejshme, e cila synon të futë veten vend e pavend në histori, mu ajo, atë e ka goditur me teorinë e vet të fal-sifikuar, sepse, ajo historinë nuk e shkruan në bazë të burimeve historike, por atë e dikton sipas interesave të veta momentale.93 Kështu edhe për-katësia etnike e goranëve të komunës së Sharrit, në vend se të ndriçohej nga historianët, ajo vazhdimisht, falë ish politikanëve të tyre dhe të disa shkencëtarëve të disa vendeve të rajonit, të cilët janë vënë në shërbim të politikave shovene, vazhdimisht është bërë më e paqartë. Kështu, violina e parë e ish-politikanëve të dështuar goranë, Behadin Ahmeti (më vonë i kryqëzuar si Ahmetoviq), gjatë viteve ’70, të shekullit të XX-të, përmes mediave të Beogradit, kërkon nga shkencëtarët eminentë që ta ndriçojnë prejardhjen e goranëve. Dhe, pa një pa dy, ngritën “shkencëtarët” serbë, maqedonë, malazias dhe bullgarë, që t’i përvetësojnë ata, duke ua ofruar përkatësinë e tyre kombëtare. Në këtë mënyrë, në vend se të ndriçohej, pas kësaj “ndihmese shkencore” çdo gjë bëhet edhe më e paqartë dhe më konfuze.

Nijazi Limanovski, me përkatësi gorane, që për shkak të “meritave” të tij antishqiptare mbante pozita të larta në pushtetin maqedon, rropatej vazhdimisht, që goranët t’i “shartojë” në maqedonë të islamizuar. Dhe, deri sa ish-politikanët e dështuar goranë luhateshin se kah t’ia mbajnë, në Beograd doli në skenë politika e njohur shofene serbomadhe, me përfaqë-suesin e saj të njohur, Millosheviqin. Politika e tij ekspansioniste, shpejtë i bëri për vete këta politikanë të Gorës, ngase e vërejtën shansin e tyre për t’i realizuar aspiratat e tyre antishqiptare. Dhe kështu, më tepër se një de-kadë, ata, duke i hequr maskat, u bënë argatë të devotshëm të padronëve të tyre të njohur në Beograd, duke u sjellë shumë dhimbje fqinjëve të tyre shqiptarë.

Me largimin e forcave policore e ushtarake të Serbisë, edhe ata, u larguan nga kjo trevë. Pjesa më e madhe e tyre u vendosen në Beograd, pranë padronëve të tyre, ndërsa pjesa tjetër ndalet në Shkup. Nga atje, ata vazhduan pandërprerë propagandën e tyre të fuqishme, duke u munduar ———————— 93 Skender Rizaj, Kosova dhe shqiptaret dje, sot dhe nesër, Prishtinë, 1992, f.43.


vazhdimisht që të manipulojnë me popullatën gorane dhe duke derdhur lot krokodili, për gjoja fatin e kësaj popullate. Ky aktivitet i tyre zgjati deri në ditët e sotme.

Më 10 janar 2006, këta misionarë të së keqes, u tubuan në Shkup dhe organizuan të ashtuquajturën “Konferencë ndërkombëtare për Goren dhe goranët”. Sipas një strategjie të përgatitur mirë, ata nuk e zgjodhën rastësisht mbajtjen e kësaj konference, pikërisht në momentin kur duhej të fillonin bisedimet për statusin final të Kosovës.

Në këtë mënyrë, defiluan prapë në ekranet televizive figurat e mjeruara, si Behadin Ahmetoviqi, Harun Hasani, Mesip Dalifi, Orhan Sharri, Ismail Bojda, Vait Ibro (anëtar i delegacionit serb në Rambuje) etj. Aty i shpalosën edhe njëherë aspiratat e tyre të kahershme. Çuditërisht, ata tani si kameleonë të vërtetë e ndërruan lëkurën. Tani ata dolën me tezën se goranët janë maqedonë të islamizuar. Ishte ky një shkurorëzim i tyre me Beogradin. Mbase, tashmë ata ishin të zhgënjyer me serbët, apo është kjo edhe një gjellë e përgatitur në kuzhinën e njohur serbe, me qëllim të destabilizimit të Kosovës, Maqedonisë dhe tërë rajonit. Gjithçka është e mundur kur të kihet parasysh ideologjia e tyre dhe e padronëve të tyre.

Në këtë konferencë, ata shpallën Platformën e tyre, duke kërkuar status special për Goren!? Pos tjerash, ishte ky edhe një tentim për të manipuluar me popullatën e Gorës. Por, kjo siç duket nuk u shkoi dorësh, ngase pas përfundimit të kësaj konference, reaguan ashpër përfaqësuesit legjitim të Gorës, zgjedhur me votën e popullit. Dhe ata u thanë haptazi këtyre ”dështakëve shëtitës” se e përfaqësojnë politikën, e cila tani gjen-det në Hagë. Kështu, atëbotë shkruante në letrën e hapur të Partisë Demo-kratike “Vatan”, (parti gorane), e cila është anëtare e koalicionit “Vakat.” Ata i porositën këta misionarë: “Zotërinj, ju nuk i pranoni institucionet e Kosovës dhe silleni sikur nuk ka pasur zgjedhje dhe sikur nuk ka përfaqë-sues legjitim. Dhe këtë boshllëk, ju sikur doni që ta përfaqësoni, ju që nuk e përfaqësoni tani askë, pak keni mbetur vetëm me iluzionet tuaja…Juve nuk u intereson popullata gorane, por vetëm interesi juaj personal, për të ruajtur pozitat tuaja të mjera në Serbi e Maqedoni. Zotërinj, ejani në Kosovë, në Sharr, që bashkërisht t’i zgjidhim problemet e përditshme të popullatës sonë. Atë popull, të cilin për dhjetë vjet e keni mashtruar, dhe kur e keni pasur pisk, keni ikur edhe me rroba femrash dhe e keni lënë vetëm, nuk mund ta mashtroni më. Ajo popullatë më nuk ju beson, andaj mashtroheni kot”.94 Në fund të letrës, ata i pyesin këta ish politikanë të ———————— 94 Letër e hapur e Partisë Demokratike, “Vatan”, Dragash, me datë 14. janar. 2006


97

dështuar: Përse tani iu kthyet Shkupit, për t’i harruar kështu padronët e Beogradit, të cilët ju kanë paguar mirë, jo vetëm juve, po edhe arsimtarët goranë, vetëm që ata t’i mësojnë nxënësit sipas planprogrameve të Ser-bisë. Keni hipur në anijen, me flamur të huaj, andaj nuk është habi që keni zbarkuar në ishull të shkretë…”95 Në këtë mënyrë, krerët e “Vatanit” e përcaktuan diagnozën e qartë të këtyre kameleonëve donkishotianë që ende orvaten për ta kthyer rrotën e historisë prapa.

1.3 Origjina gorane mbetet e diskutueshme

Origjina e popullatës gorane është vrojtuar në mënyra të ndryshme. Prandaj edhe ekzistojnë shumë mendime. Nazif Dokle, pseudohistorian goran nga Shqipëria, mendon se “etimologjia e goranëve është sllave, ma-qedone, bogumile, boshnjake, etj”. Dr. Xhevat Hasani, duke cituar vargjet e rilindësit tonë të madh, Ndre Mjedjes, thotë:

“Molla t’kputuna në nji deget Dy qershi lidhën n’nji rrfanë!

Këto vargje i shkruan në artikullin: “Opojanë e goranë si dy qershi lidhën m’nji rrfanë”, duke pohuar se se goranët kanë origjinë shqiptare.96 Pra, mëton t’i bëjë për vete. Se origjinë shqiptare kanë goranët,97! mendon edhe Bedri Halimi. Ndërkaq, pjesa më e madhe e popullatës gorane mendojnë se janë boshnjakë. Ndërsa Besim Cengu, për këtë mendon se asnjë lidhje nuk ka mes goranëve dhe boshnjakëve, dhe konstaton se: “ Ndoshta është rasti i parë në historinë e etniteteve në Ballkan, kur një ko-munitet kërkon të arratiset prej qenies së vet, kërkon ta braktisë konsituti-cionin shpirtëror, të cilin e ka ndërtuar me aq mund e sakrifica, duke u rropatur për të mbijetuar nëpër mugëtirën e historisë tonë të përgjaksh-me!”98 Historiani i shquar i mesjetës Selami Pulaha, shkruan: “Mbizotëri-mi i një antroponimie të pastër sllave, mospërhapja e procesit të myslima-

———————— 95 Po aty. 96 Xhevat Hasani, Opojanë e goranë si dy qershi lidh në një rrfanë, Sharr, 1992, revista

periodike kulturore “Sharri”. 97 Bedri Halimi, Opojanë dhe goranë në simbiozë apo antibiozë, gazeta ”Bujku”, 11

nëntor 1996 98 Besim Cengu, Asnjë lidhje nuk ka mes goranëve e boshnjakëve, “Sharri”, revistë

informative-kulturore, artistike e shkencore opojane), nr.56-57, f. 5.


nizmit, të gjendurit brenda një ambienti kompakt me antroponimi shqipe, na bind se në Gorë kemi të bëjmë krejtësisht me një enklavë me popullsi sllave, brenda një ambienti me popullsi shqiptare.”99

Ekziston edhe një hipotezë që e përkrah historiani opojan, Mr. Fejzullah Trinjaku, e që lidhet me Lëvizjen Bogumile. Kjo lëvizje u krijua gjatë viteve 1018-1118, e përcjell me migrime të mëdha të popujve në drejtime të ndryshme.100 Përkrahësit e bogumilëve njihen me emra të ndry-shëm: babunë, patarin, katarë, albigjezë.101 Nazif Dokle, heretikët – Bogu-mil në Ballkan, i ka quajtur edhe si “Torbesh” (lyps), me të cilin emër u quajtën me përbuzje nga kisha ortodokse.

Edhe shkrimtari Dhimitër Shuteriqi, këtë emër e lidh si një fjalë ma-llkimi e kishës ortodokse, për heretikët bogumilë, të shekullit XII, për-ndjekur nga Bullgaria, ku një pjesë e tyre arrin të strehohej edhe në Gorë dhe në pjesët tjera, ku sot jetojnë torbeshët. Varianti që e lidh këtë emër me lëvizjen bogumile duket më i besueshëm. Këtë mendim e forcojnë edhe shumë argumente të tjera si gjuha, e cila është shumë më e afërt me atë bullgare-maqedonase, theksi i gjuhës, melodia e këngëve etj. Për ekzi-stimin e bogumilëve në Gorë dëshmojnë edhe disa toponime si: Babaun dhe Kudoxhed, në zonën e Shishatvecit.102 Dhe si rezultat i gjithë kësaj N. Dokle del me konstatimin se: goranët janë të një etniteti autokton, që janë sllavizuar me dhunë, ose si rezultat i maqedonizimit të dhunshëm në kohën e Samuilit (998-1018).103

Për emërtimin në etnonimin Torbesh, ekzistojnë dy versione: Ver-sioni i parë, torbesh, lidhet me dort-besh, që nga turqishtja ka domethënie katër - pesë, pra, gjatë përhapjes së islamizmit në këtë anë, nga katër – pesë veta kalonin nga krishterimi në islam.104 Ndërsa sipas versionit të dytë: goranët nga katër-pesë herë premtonin se do të pranonin fenë isla-me, po kaq herë nuk e mbanin fjalën.105

Po të shikohen mirë e mirë e folmja dhe kultura gorane dhe po u konsultua historia e popullit shqiptar dhe dyndja e popujve sllavë, edhe

———————— 99 Selami Pulaha, Krahinat e Sanxhakut të Dukagjinit, “Studime listorike”, nr. 3, Tiranë,

1973, f.38-39 100 N. Dokle , Glas Gore, nr.7, Dragash, 1995, fq.4. 101 P. Thëngjilli dhe S. Daci, vepra e cituar, fq. 179. 102 N. Dokle , Glas Gore, nr.7, Dragash, 1995, fq.4. 103 N. Dokle , Glas Gore, nr.6, Dragash, 1995, fq.3. 104 M. Qafleshi, vepra e cituar, fq.104. 105 Po aty.


99

origjina e kësaj popullate duhet të lidhet me ngjarjet dhe rrethanat, në të cilën kaloi Iliria. Dyndjet sllave kishin marrë fund në shekullin XII. Në përfundim të këtyre dyndjeve, përveç tjerash, përbërja etnike e Gadishullit Ilirik pësoi ndryshime të mëdha.

Në përfundim të dyndjeve sllave, vendbanimet e ilirëve u rrudhën tepër, sidomos në pjesën perëndimore të Gadishullit Ilirik. Në një mori krahinash të Ilirisë së atëhershme, sidomos në viset aktuale të Sllovenisë, Kroacisë, Dalmacisë, Bosnjës, Serbisë, Bullgarisë dhe Maqedonisë, popu-llsia ilire vazhdoi të asimilohej nga banorët e rinj sllavë dhe kjo gjendje dalëngadalë i zhbëri, apo edhe u zhdukën tërësisht.

Në krahinat e Ilirisë jugore, në malësitë e sotme të Shqipërisë, Ko-sovës dhe të disa krahinave të Malit të Zi, kjo popullsi i qëndroi koloni-zimit sllav. Në fusha dhe lugina, pranë popullsisë ilire, banonin tashmë masa të konsiderueshme të popullsisë sllave. 106 Kjo simbiozë shqiptare-sllave vazhdoi gjatë disa shekujve me radhë. “Marrëdhëniet ekonomike e shoqërore që u zhvilluan midis tyre, ndikuan reciprokisht, te njëri – tjetri në fushën e kulturës materiale. Sllavët kishin bujqësi më të përparuar, an-daj u dhanë ilirëve mjaft nga elementet e kulturës së tyre bujqësore. Dë-shmi për këtë ndikim janë fjalët sllave të fushës bujqësore që kanë hyrë gjatë këtyre shekujve në gjuhën shqipe. Në anën tjetër, ilirët me një blegtori të zhvilluar dhe më të pasur u dhanë sllavëve në një masë të kufi-zuar, elemente nga kultura e tyre blegtorale. Këtë e provojnë fjalët shqipe të sferës blegtorale, që kanë hyrë në sllavishten e jugut. Gjatë kësaj simbioze, të dy palët ndikuan gjithashtu të njëri – tjetri edhe në fushën e kulturës shoqërore”.107

Gjatë shtegtimeve të shqiptarëve nga viset malore në lugina dhe në fusha të vendit, madje edhe jashtë territorit të Shqipërisë dhe vendosja e tyre atje ku kishte toka të lira dhe të punueshme, ata ranë në konflikte me feudalët e vendit, sepse malësorët u shkaktonin dëme atyre. Konflikte kishin edhe me fqinjët, sidomos me zhupanët serbë, të kthyer në feudalë.

Lidhur me raportet e tyre, autorët S.Islami, K.Frashëri, etj., shkruaj-në: “Kështu, derisa më parë, gjatë regjimit të bashkësive fshatare, fqinjë-sia shqiptare–sllave qe një simbiozë paqësore, tani me shthurjen e bashkë-sive dhe me lidhjen e marrëdhënieve feudale, ajo u kthye në një burim grindjesh të vazhdueshme dhe konfliktesh të shpeshta për tokë dhe për të nënshtruar njëri – tjetrin. Si pasojë e këtyre grindjeve dhe konflikteve me ———————— 106 S. Islami dhe K. Frashëri, vepra cituar, f.141. 107 Po aty, f.142.


shqiptarët, fshatarët sllavë filluan të shpërngulen edhe në viset kodrinore malore”.108 Dhe më poshtë pohojnë: “Në këto krahina sllave, hapën toka të reja me anën e prerjeve dhe të pastrimit të pyjeve. Më tepër se kudo, ky depërtim duhet të këtë ndodhur në krahinat e Shqipërisë së jugut. Këtë e tregojnë emrat me rrënjën sllave treb d.m.th., rrah pylli, që mbajnë disa fshatra malore si: Trebickë, Trebeshinë, Trebisht, Tërbaç, etj.109

Një depërtim i tillë ndodhi nga territoret e Maqedonisë, si shtet që kishte lulëzuar në shekullin IV para erës sonë, në kohën e Filipit II. Popullata e këtij shteti të ri përbëhej nga fise ilire, trake dhe nga disa fise të afërta me grekët. Por me dyndjen e popujve sllavë, kjo popullatë ilire-trakase-greke asimilohej, ashtu siç u asimilua edhe populli bullgar, me origjinë tartare-mongole. Kështu, kishte ndodhur edhe në viset e Gorës së sotme. Fshatarët maqedonas tani të sllavizuar, që ishin vendosur këtu për shkak të pozitës gjeografike të kësaj ane, këtë krahinë e kishin emër-tuar: Gorë, e që kur përkthehet nga sllavishtja në shqipe d.m.th.: mal, malësi. Kurse banorët quheshin goranë që do të thotë: malësorë. Ky emërtim më vonë u përhap edhe në Opojë e më gjerë, dhe përdorët edhe sot e kësaj ditë.

Veshja gorane

———————— 108 Po aty,f.158. 109 Po aty,f.141.


101

1.4 Stratore - vendtubimi i stratiotëve, tregues i origjinës gorane Në fshatrat e Gorës ekzistojnë emërtimet, stratore, si në fshatin Brod,

Zlipotok, Mlike. Pastaj edhe hapësira që shtrihet në mes të fshatit Gllobo-çicë dhe Vranishtë. Sipas dëshmive të vendasve, që janë ruajtur në popull brez pas brezi, vendet e quajtura stratore kanë qenë vendtubimet e fshata-rëve ushtarë, të cilët kanë mbrojtur kufijtë nga armiqtë e perandorisë bizantine. Kjo çështje ndodhi, kur gjatë sundimit të perandorisë bizantine u bë një organizim i ri administrativ, i njohur si sistemi i themave, që çdo themë e tillë kishte ushtarët e vet, që përbëhej në shumicën e saj prej stratiotësh, që ishin një shtresë e veçantë fshatarësh-ushtarë, në paqe pu-nonin tokat e tyre, kurse gjatë periudhës së luftës ishin të detyruar të shkonin në ushtri, që udhëhiqeshin nga strategu. Kështu, këto fusha kanë marrë emrin nga stratiotët, që janë mbledhur për të shkuar në luftë. Pra, stratoria ka qenë vendtubimi i ushtarëve stratiotë. Po të nisemi nga kjo tezë atëherë del se goranët janë vendosur më herët së në shek. XIV.

Meqë Opoja dhe Gora janë në kufi me Maqedoninë, ka qenë e mu-ndur që kjo trevë të jetë përfshirë nën pushtetin bizantin të Themës maqedonase, dhe ka pasur një ushtri stratiotësh, të cilët janë kujdesur për mbrojtjen e kufirit. Po të shikohet me kujdes dhe të analizohet me vëme-ndje, do të shohim se edhe qendra administrative e komunës së Sharrit ka origjinë bizantine, dhe atë nga familja perandorake bizantine, e Dragashë-ve. Nga kjo familje ka mundur të jetë edhe Konstantin Sharri, perandori i fundit bizantin, i njohur me emrin Konstantini i XI, i cili e kishte marrë këtë emër nga nëna e tij, Helena nga dinastia serbe e Dragashëve të Maqe-donisë Lindore.110. Ngase ka qenë e mundur që vetë Konstandin Draga-shi, të këtë dalë në këto treva, dhe strategut të kësaj treve i ka falur toka mes fshatit Mlike dhe Dragashit të sotëm, ish - Krahkosha. Dhe për nder të tij, Krakosha merr emrin e ri Sharr. Këtë e dëshmon edhe Defteri i San-xhakut të Prizrenit i vitit 1530, nr. 168, që kjo hapësirë është regjistruar me emrin Drgo(i)shtina, që i ka takuar timarit të Ajas pashës, në kundër të Gorës dhe Opojës.111

———————— 110 Georg Ostrogorsky, Historia e Perandorisë Bizantine, Tiranë, 2007, f. 447. 111 J. Osamni, vepra e cituar, f. 139.


1.5 Zëvendësimi i emërtimeve Ilire-Arbënore me ato sllave Toponimi antik Opojë, është ndryshuar nga serbo-sllavët, me qëllim

që t’i tregohet botës se këtu kanë jetuar sllavët e jo shqiptarët autoktonë. Emërtimi Opojë i sllavizuar si Opolje, si krahinë përmendet në buri-

met mesjetare serbe, në kohën e mbretit Stefan Deçanskit, që kishte sun-duar në Kosovë.

Me këto emërtime Gora dhe Opolja përmenden si Zhupani në she-kullin e mesëm. Mbreti Stefan Deçanski, duke ia dhuruar Zapluxhën dhe Postomullqën (Rrencin) Manastirit të Shënmerisë në Prizren, thuhet se i takonin Opojës, e cila në tërësi i ka takuar pronës (çifligut) së Peshko-patës së Prizrenit.112

Sipas një gojëdhëne, që është ruajtur brez pas brezi në këtë krahinë, gjatë sundimit të Stefan Dushanit (1333–1355), qendrat të Perandorisë kanë qenë Prizreni dhe Shkupi. Edhe pse feudalët serb i kishin përforcuar pozitat e tyre si në Maqedoni, ashtu edhe në Kosovë.113 Në Opojë, popu-llata e kësaj treve i bëri ballë presionit të tyre duke mos iu bindur “Zakoni-kut”, të Stafan Dushanit, dhe mu në këtë kohë u bë edhe zëvendësimi i toponimeve autoktone ilire-arbërore me ato surrogate serbo-sllave. Lidhur me këtë ekziston një histori: kur kasabaja e Zinovës, pas përhapjes së murtajës digjet nga zjarri dhe bëhet shkrumb e hi, Dushani doli dhe e vi-zitoi Zinovën e djegur dhe kur pa se Opoja ishte shndërruar në një fushë, i ngazëllyer bërtiti: “O, polje (O, fusha) ! Kështu lindi toponimi sllav, Op-olje. Si rrjedhim, kur vendet ballkanike ranë nën sundimin osman dhe u bë ndarja administrative, Opoja u quajt sipas toponimit sllav: Opolje, kë-shtu konstaton dhe shkruan edhe Selami Pulaha në librin: “Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV– VI. (Tiranë, 1984).

1.6 Sllavët, fshatin Bardhaj e bëjnë Bellobrad Sikundër shumë emërtime të tjera edhe Bellobradi e ka këtë çështje

të diskutueshme. Emërtimin: Bellobrad e rrethon një absurditet që vetëm njerëzit e verbër nuk e vërejnë. Ky emërtim është një paradoks në mesin e emërtimeve krejtësisht shqiptare të këtij fshati, siç janë: Arat e Bardha, ———————— 112 Milosav Lutovac, Gora i Opolje, Antropogeografska ispitivanja, Bograd, 1955,

f.234. 113 Po aty, f.193.


103

Arat e Katundit, Kopshti, Linishtat, Verrit, Kroi i Madh, Kolibet e Tosu-nit, Kroi i Mihonës, Kroi Maxhupit, Lugi i Madh, Lugi Vogël, Fushat, Shevarët, Shinkeçes, Rakita, Shkoza, Stani Rifës, Bota e Kuqe, Gropa e Madhe, Gropa e Vogël, Rrahi, Shpati, Brinza, Milisja, Lisi i Madh, Ik-rrina, Syderek, Mllaka, Vija e Shehit Vogël, Livadhet e Gata, Kodra,etj.

Sipas një gojëdhëne të përcjell deri në ditët tona, pas mortjes që e kishte përfshirë Gostilin, banorët e pa infektuar nga kjo sëmundje vdekje-prurëse, djegin kufomat me vendbanimet e tyre, dhe vendosen në një lokalitet të ri, mbi një kilometër larg Gostilit, që e emërtojnë Dimitofic, nga i cili lokalitet, sot përmendet toponimi: Mitrofic. Më vonë për arsye të kushteve jo të përsheshmë gjeografike, kalojnë në një vend tjetër, që e quajtën Bardhaj, sipas Arave të Bardhit. Këtë e ka pohuar edhe dr. Iljaz Rexha. Ky argument mund të provohet edhe me këto të dhëna: emërtimet e këtij fshati u krijuan nga banorët ose trashëgimtarët e tyre. P.sh., emërti-mi: Kolibja e Tosunit, u krijua nga ai dhe stani a kolibja e tij. Emërtimi Shkrumezë u krijua ngase nga zjarri, arat u bënë shkrumb e hi. Emërtimi: Kroi i Rasimit, u krijua, ngase atë krua e ndërtoi Rasimi.

Dhe kur kihen parasysh këto fakte, kuptohet se edhe emërtimi i këtij fshati ishte marrë nga familja Bardhaj, ku ishin vendosur të parët e këtij vendi. Këtë pohim e mbështesim edhe me emërtimin Arat e Bardha, që edhe sot ruhet si emërtim i një pjese të arave të këtij fshati.

Gojëdhëna për emërtimin Bellobrad, ka ngjashmëri të madhe me atë të fshatit Kapre. Sipas gojëdhënës dihet se në hapësirën e fshatit Bar-dhaj, një repart i ushtrisë sllave organizon një garë sportive në mundje (pehlivanëve). Gara kishte ngjallur interesim të madh të banorët e këtij fshati, sepse të gjithë burrat e fshatit ishin mbledhur për ta përcjell atë garë. Në atë garë të gjithë ushtarëve u mundësohej të shquheshin si mu-ndës (pehlivanë), por vetëm njëri doli fitues. Pasi mbaroi kjo garë e ushta-rëve, oficeri i këtij reparti kërkoi nga banorët ndonjë trim që të matet me ushtarin e tij. Dhe, sipas gojëdhënës, del një burrë me trup të hedhur, të shkathtë, të zhdërvjelltë, mjekër bardhë si bora. Gojëdhëna këtë burrë e paraqet me cilësi heroi, pamje fisnike, të guximshëm, kështu tiparet e tij fizike e mendore stërmadhohen. Mjekërbardhi gjatë përpjekjes së parë kap ushtarin dhe e hedh lart mbi kokë, si të hidhte gunën mbi supe dhe kur e lëshon në tokë shprishet si duaj elbi. Ushtari nuk kishte pasur forcë për t’i bërë rezistencë. Pas kësaj gare ushtarët brohorisnin: “bello–bradi, bello–bradi (mjekër-bardhi). Ushtari i mundur, i zemëruar nga shokët e tij që e simpatizonin mjekërbardhin shpërthen në vaj.


Dhe nga ky rast, kjo fjalë e panjohur, meqë dukej interesante dhe karakteristike, filloi të përdorej edhe nga banorët e fshatit Bardhaj, dhe nga banorët e fshatrave të tjera të Opojës. Në këtë mënyrë dalëngadalë humbi emërtimi i vjetër Bardhaj, dhe vendin e tij e zë emërtimi sllav: Be-llobrad. Ky ndryshim do të ndodhë si duket nga jehona e trimërisë së mjekërbardhit që historianët sllavë i mbështesin hipotezat e tyre kolonia-liste për të pohuar rrejshëm se këto vende janë kinse toka sllave! Emërti-met e tilla kanë qenë dhe janë ferrë që e pengojnë qenësinë dhe identitetin tonë të lashtë. Andaj, ishte e logjikshme që në rrethanat e reja që u krijuan pas luftës shqiptaro- NATO – serbe, të krijohen komisione profesionale për zëvendësimin e këtyre emërtimeve false sllave, me ato autoktone shqi-ptare. Komisione të tilla u formuan në gjithë Kosovën. Një i tillë u formua edhe në komunën e Sharrit, që këtij fshati i dha emrin e lashtë të antikite-tit: Gostil. Me këtë u mbyllen hapësirat manipuluese të kuazishkencës sllave, kurse historisë së tokave shqiptare dhe popullit shqiptar iu hapen shtigje argumentuese shkencore.

2. Marrëdhëniet shoqërore-religjioze në Opojë dhe

Gorë, gjatë Mesjetës Manastiret dhe kishat e para, që i gjetën pushtuesit sllavë në Koso-

vë, ishin në zanafillë të shqiptarëve të krihterë, ishin tempuj fetarë të the-meluar dhe të ndërtuar gjatë sundimit romak e bizantin, por që me kohë sunduesit serbë i uzurpuan dhe i bënë si të vetat.114 Edhe në Opojë dhe Gorë, ndodhi i njëjti fenomen si në gjithë Kosovën.

2.1 Vendbanimet gorane dhe monumentet e kultit

ortodoks dhe islam

Historiani Skender Rizaj, në librin e tij, “Kosova dhe shqiptaret dje, sot dhe nesër”, me plot të drejtë shkruan për falsifikimet e historiografisë serbe: Historiografia serbe, për të përfituar opinion ndërkombëtar për të drejtat serbe mbi Kosovën, bëri falsifikimin e tri fakteve historike:

Kishat dhe manastiret serbe në Kosovë. Beteja e Kosovës në mes të serbëve dhe turqve (1389).

———————— 114 Rexhep Doçi, Iliro-shqiptarët dhe serbët në Kosovë, Prishtinë, 1994, f.6.


105

Dyndja e madhe serbe nga Kosova, në krye me Arsenijen III Çar-nojeviq (1690).115

Kështu, edhe në Gorë ishin angazhuar shumë histoianë të ardhur nga Akademia e Shkencave të Serbisë, si edhe nga politikanë të instrume-ntalizuar goranë, në krye të të cilëve ishte Behadin Ahmetoviqi që donin të falsifikonin historinë gorane në Gorë, ku manipulojnë dhe e shpallin si vend me përplot kisha dhe varreza ortodokse serbe, dhe në këtë mënyrë pretendojnë që Gorën ta paraqesin si vend të shenjtë serb! Mu për këto fa-kte, kjo trevë duhet urgjentisht të hulumtohet nga shkencëtarë të mirëfill-të shqiptar në fushat historike, arkeologjike, filologjike, etnografike, etj., për të sjellë dëshmi dhe fakte shkencore të paanshme dhe serioze.

Pas paraqitjes së vendbanimeve gorane, në këtë punim shkencor, nuk është qëllimi që të tregohet se sa kisha dhe varreza serbe kishte çdo fshat goran, po për të parë se sa e falsifikuar është historia e tyre, e cila është shkruar nga politikanë të dështuar, si Ahmetoviq dhe viq-ët e tjerë, që janë vënë në shërbim të historisë serbe, për të shtrembëruar historinë e vërtetë të popullit të tyre goran.

Baçka, fshat i konfeksionit mysliman, me gjuhë të folur sllave. Në këtë fshat ka vepruar Shën Varvari, në vendin që quhet Vakuf.116 Në anën perëndimore të fshatit, 15 minuta larg në këmbë, janë varrezat e gjyshes, që i përkasin kohës, kur kjo popullatë ishte ortodokse.117

Dikur ky fshat, me mbi dhjetë punëtori, merrej me ndërtimin e pu-shkëve, dhe ku kishte edhe disa mullinj.118

Xhamia e fshatit u ndërtua më 1883.119 Brodi,. Sipas defterit të Rumelisë, i vitit 1451-1452, fshati Brod bë-

nte pjesë në nahijen e Gura-Gora, me këta kryefamiljarë: Bajko, Stojan-i, Dibromir-i, Lulko (Luli), Boadan-i, Dabzhiv-i, Pop-i, Bogadan-i (tjetër), Bradislav-i, Rap-ko (Rrapi), Bogdan-i (tjetër), Beraçan-i, (Berr+aç+an+i), Milit-i, Radi, Sharr-a, Vejislav-i, Dragislav-i, Novak-i, Gropic? (Grujic?), Bogadan-i, Dabic, Rap-ko (Rrapi), Gjergji, Dragati, Bajko, Radislav-i,

———————— 115 S. Rizaj, vepra cituar, f.27. 116 Zadužbine Kosova, Eparhija Raško-Prizrenska, Bogoslovski Fakutet u Beogradu,

Prizren-Beograd, 1987. 117 B. Ahmetović, vepra e cituar, f.19. 118 Po aty. 119 Alija Đogović, Opšti podaci o selu. Onomastika Gore, onomatološki prilozi, XII,

SANU, Beograd, 1996.


Bardo (Bardhi), Milic, Bogdan-i, Trajan-i, Brato, Radislav-i, Radic, Lazori (Lazëri), Rajko dhe Boja, me 50 shtëpi.120 Nga këta emra shihet së në fshatin Brod të Gorës, ka jetuar një popullatë e përzier shqiptaro-sllave, e jo siç pretendojnë disa “shkencëtarë” serbo-sllav t’i paraqesin pa kurr-farë fakti si serbë.

Sipas Ahemtoviqit, Brodi i ka takuar Qarkut të Maleve të Sharrit – Gorës, ndërsa popullata e saj ishte me konfeksion fetare myslimane, me gjuhë të folur sllave. Përmendet në vitin 1348, në Kartën e Arhangjelit të Dushanit, me kufijtë dhe emërtimet, të cilat kanë ngelur deri sot: Obllo, Slap, Stratorje, Goz, Mileqeva, Baqilla, etj. Brodi ka pasur kishën e Shën Dimitrijës dhe Shën Nikollës.121 Thuhet se kisha e Shën Dimitrijës, ka qenë manastir dhe selia e sundimtarit, për të cilin sot nuk ka kurrfarë she-njash. Në kodrën Pantelej, po ashtu gjendet kisha e Shën Panteleut dhe Varrezat e vjetra, në të cilat është varrosur më 1857 Serbo-brodjania e fu-ndit, Bozhana Lekovac.

Në Brod, Kisha e Shën Nikollës është mbajtur me mund të madh, deri më 1861. Deri në vitin 1937, janë ruajtur mbeturinat e mureve me freska të grave që kanë ndezur qirinj dhe në festa kanë ndarë ëmbël-sira. 122

Në regjistrimin e parë turk ky lokalitet, është regjistruar me shifrën 1452/55 me emrin Brod.123

Vraniqi, është fshat mysliman me gjuhë të folur sllave, i përkiste qarkut të Maleve të Sharrit, të Gorës, që është 3km, në jug-perëndim të Sharrit. Emri i tij përmendet me 1348, në krisbulën e Carit Dushan, dhu-ruar manastirit të Shën Arkangjelit. Në mbishkrimet e manastirit të Shën Treshes, në Mushtisht përmendet më 1465.124

Janë ruajtur mbeturinat e varrezave të lashta ortodokse dhe tri kishëza: njëra të Budev Rid, e dyta të vendi i quajtur të Kisha dhe Teqeja-Kisha e Gjuros, të Marin Doli, rreth kaçubave, tek të cilat edhe sot njerëzit

———————— 120 I. Rexha, vepra e cituar, f.269. 121 B. Ahmetović, vepra e cituar, f.20. 122 Po aty. 123 M. Pešikan, Stara imena iz Donjog Podrimlja, Onomatološki prilozi VII, Beograd. 124 Zadužbine Kosova, Eparhija Raško-Prizrenska, Bogoslovski Fakultet u Beogradu,

Prizren-Beograd, 1987.


107

mblidhen dhe vallëzojnë për tri ditë në kremten e Shëngjergjit (Gjur-gjevdan).125

Glloboçica, bën pjesë në qarkun e Maleve të Sharrit të Gorës, 12 km. larg Sharrit. Fshati përmendet më 1348, në manastirin e Shën Arka-ngjelit. Në fshat ekzistojnë kishëza të vogla.126

Dikanca, fshat mysliman, me gjuhë të folur sllave, 6 km. në jug të Sharrit. Emërtimi Dikancë, lidhet me familjen kishtare Dikanoviq. Në Dikancë, tek vendi i Popit, gjatë rrugës për në Brod, gjinden gërmadhat e kishës dhe mbeturinat e vendbanimeve rreth saj.127

Në shkrimet e Shën Arkangjelit të Car Dushanit, më 1348, sipas Pop Dikanoviqit, Dikanca përmendet edhe si Brod i dytë, me lagjen Grmljan që ndoshta ka lidhshmëri me Dikancën e sotme.128

Në regjistrimin e turqve më 1425/55, fshati përmendet si Dikancë.129

Sharri, për këtë qytezë, vendasit kanë emërtime të vjetra: Prisoje, Dubista, Osoje, Livadice, Rudina, Ograxhe, Gornje e Donje Mllake, Mag-llishte, etj. Jo larg vendit Qukare, ndodhen gërmadhat e kishës së vjetër ortodokse me varreza përreth.130

Zlipotoku, përmendet në defterin e Rumelisë, më 1451-1452, që i përkiste nahisë Gura-Gora, me këta kryefamiljarë: Dibriko, Rajko, Kre-sheva, Del-ko (Dele), Rapçin-i, Bogadan-i, Novak-i, Pop-i, Shut-ko (shy-ti), me 11 shtëpi.131

Fshat ndodhet 15 km., në jug të Sharrit, me popullatë myslimane, me gjuhë të folur sllave. Fshati përmendet në Kartën Arkangjelit të Car Dushanit, më 1348. Me regjistrimin turk, më 1455, fshati ka patur 10 shtëpi sllave. Janë ruajtur emërtime të vjetra të Lagjeve si: Ograxhje, Za-borishte, ku gjendet kisha me varrezat.132

———————— 125 Po aty. 126 B. Ahmetović, vepra e cituar, f.25. 127 Zadužbine Kosova, vepra e cituar, 128 B. Ahmetović, vepra e cituar, f.26. 129 R. Gruić, Lićna vlastelinstva srpskih crkvenih prestavnika u 14 I 15 veku, Glasnik

srpskog naučnog društava XIII, Skoplje, 1933. 130 Zadužbina Kosova, vepra e cituar. 131 I. Rexha, vepra e cituar, f.270. 132 Zadužbina Kosova, vepra e cituar.


Në veri të fshatit është maja Popovica (1567m.), e në veri të saj, Stratori, që përmendet me emër të njëjtë në Kartën e Shën Arkangjelit.133

Milojeviqi thotë se Kisha e Zlipotokut i kushtohet Shën Anastasit, në një vend tjetër, në një mbishkrim citohet: “Faltorja e Shën Jovanit të Shën Krishtëruarit.134

Në qendër të fshatit, para xhamisë së vjetër, gjendet një obelisk nga mermeri i bardhë, i ngulitur në tokë që fshatarët e përdorin për bluarje të drithërave, gruri i bluar përdoret si ëmbëlsirë në dasma, syneti, e festa tjera. Disa fshatarë thonë se është bluar aty edhe kripa. Mendohet se kjo kryqore ka ngelë nga Kisha e humbur e Shën Ringjallësit. Një obelisk i tillë gjendet edhe në Vlashnjë të Prizrenit që është ngritur në minaret e xhamisë së fshatit.135

Kërsteci i Madh dhe i Vogël, ekzistojnë këto dy fshatra të banuara me banorë myslimanë që flasin gjuhën sllave. I përkiste Qarkut të Maleve të Sharrit të Gorës, dhe gjendet 5 km., në perëndim të Sharrit. Të dy Kër-stecët me lagje dhe vreshta, përmenden në Kartën e Shën Arkanxhelit më 1348. Në kodrën Pantelevc të Kërstecit të Madh ekzistojnë themelet e kishës së Pantelemonit. Një kishë ishte në kodrën Xhuli.136

Krusheva, është fshat mysliman ku banorët e flasin gjuhën sllave. I përket Qarkut të Maleve të Sharrit të Gorës, ndodhet 10 km. në jug të Sharrit, pranë lumit Restelica. Më 1348, në Kartën e Arkangjelit, përme-nden si vende mexhë, fusha Krushevë dhe lumi Krushevë. Me të njëjtin emër përmenden edhe në Defterët osman, më 1455. Në pjesën e fshatit të quajtur Kuqishte ka ekzistuar fshati i vjetër me gërmadhat e kishës serbe dhe varrezave të lashta.137

Kukajani, është fshat mysliman, ku flitet gjuha sllave. Bën pjesë në Qarkun e Maleve të Sharrit të Gorës, gjendet 2 km. në jug të Sharrit. Një toponimi me emrin Kishë, na jep të kuptojmë se paraardhësit e popullatës së tanishme të islamizuar ishin të krishterë.138

———————— 133 B. Ahmetović, vepra e cituar, f.30. 134 M.Milojević, Putopis dela prave Stare Serbije, Beograd, 1871. 135 S.Filipović, Žur i okolna sela, različita etnološka gradja sa Kosova i Metohije,

Beograd, 1967. 136 Zadužbina Kosova, vepra e cituar. 137 B. Ahmetović, vepra e cituar, f.35. 138 Po aty,f.36.


109

Leshtani, përmendet në defterin e Rumelisë, më 1451 -1452 bën pjesë në nahinë e Gura-Gora, ka patur këta kryefamiljarë: Stafina, Pop-i, Bogiq-i, Bogdan-i, Vlsha, me 5 shtëpi.139

Fshat mysliman me gjuhë të folur sllave. Ndodhet 4 km, në juglin-dje të Sharrit që kufizohet me Radeshën. Përmendet, më 1348 në Kartën e Dushanit. Në defterin e parë turk, më 1455, në regjistrimin e popullsisë ka pasur 5 shtëpi, nën pronësinë e njëfarë Jovanit. Nga ky fshat janë shkruar peshqeshe për manastirin e Shën Trinisë (Sveti Trojica) në Mushtisht, sipas regjistrit, më 1465. Banorët e sotëm të këtij fshati mendojnë se fenë islame e kanë pranuar para shtatë brezave. Në fshat ekzistojnë toponimet e vjetra si: Selista për fshatin e vjetër dhe Toplec për burimin e ujit, ku ndo-dhen edhe gërmadhat e kishës.

Lybevishti, shtrihet gjysmë km. mbi qytezën e Sharrit. Është fshat mysliman, në të cilin flitet gjuha sllave. Në defterin turk të regjionit të Prizrenit, më 1455, fshati përmendet si Luboviq. Sipas rrëfimeve që janë ruajtur deri në ditët tona, fshati ka patur tetë shtëpi e nëntë kisha, secila shtëpi kishte kishën e vet, kurse e nënta ishte e përbashkët. Sot në vendin DUB(DAP) ndodhen gërmadhat e kishës për të cilën mendohet të këtë qenë manastir.140

Mliku, është fshat mysliman, me gjuhë sllave. Shtrihet në luginën e lumit Brod, 3 km., në jug të Sharrit. Në fshat gjendet gurthemeli i kishës së vogël ortodokse. Në veri të fshatit në lagjen Gjurgjevica, gjendet kishë-za dhe varrezat e vjetra. Emërtimet Gjurgjevica, Lubane, janë emërtime sllave.141

Sipas gojëdhënave të ruajtura, Mliku në kohën mesjetare ishte qytezë. Në Kartën e Shën Arkangjelit, ky fshat përmendet, më 1348. Për-mes bjeshkëve mbi fshat, Obllo, Stratore dhe Veli, kalon rruga dhe shte-gu për Vraniq, dhe një rrugë në të djathtë të Mllakave, tregojnë se andej ka kaluar edhe një rrugë dytësore që vinte nga Prizreni e Tetova.142

Orçusha, është fshat mysliman, me gjuhë sllave. Gjendet në anën jug-perëndimore të kodrës Çestak, 5 km., në jug-perëndim të Sharrit. Ko-muna e Orçushës përmendet në Kartën e Shën Arkangjelit, më 1348, me ———————— 139 I. Rexha, vepra cituar, f. 271. 140 B. Ahmetović, vepra e cituar, f. 39. 141 Po aty, f. 41. 142 G. Škrivanić, Mreža puteva prema Svetostefanskoj, Gračanićkoj i Svetoarhandjelskoj

povelji, Istoriski časopis, Beograd.


rastin, kur mali Crni Gvozd i jepet në formë prike fshatit Brod. Fshati kishte 5 shtëpi, që quhej Radosav. Shumë pjesë të fshatit edhe sot mbajnë emërtime të vjetra: Gjurgjevica, Krst Izvor, Çrvljivac. Në fshat ruhen rrënojat e kishzës së vjetër.143

Në defterin turk, më 1455, është shënuar si Orçushta dhe ishte pro-në e njëfarë Radosavi dhe atëbotë ka patur 6 shtëpi.144

Radesha, përmendet në defterin e Rumelisë, më 1451 -1452, bën pjesë në nahinë e Gura-Gora, që kishte këta kryefamiljarë: Gjurk-o, Bobo, Rap-çin, (Rrap-i), Buç-iq, Bogdan-i, Rajko, Jovan-i, Rajko (tjetër), Rap-çin-i (tjetër), Bogadan-i (tjetër), Radislav-i, Rajko (tjetër), me 13 shtëpi.145

Është fshat mysliman, banorët e të cilit flasin gjuhën sllave. Fshati i përkiste Qarkut të Maleve të Sharrit të Gorës, 4-5 km., në lindje të Sharrit.

Fshati Radeshë përmendet edhe në Kartën e Dushanit, më 1348, me rastin kur përshkruhen kufijtë e hollësishëm të manastirit të Shën Arkan-gjelit, i cili përfshinte lagjen Radeshicë, tok me bjeshkën dhe kishte dal-jen në Shën Nikolla. Lugina pronë e Stedes, me urën e Velës, dhe fushën e Radeshës, me kufi në Kupçishtë dhe në kishën e Ilijës”.146

Në Kartën e Shën Arkangjelit, shihet se ekzistonin dy kisha: e Shën Nikollës dhe Shën Ilijës. Edhe sot në vendin e quajtur Zagrajce janë the-melet e Kishës së Vjetër.

Rapça e Epërme dhe e Poshtme, përmendet në defterin e Rume-lisë, më 1451-1452, shtrihej në nahinë e Gura-Gorës, me këta kryefami-ljarë: Nika, Prodan-i, Petra, Trajko, Trajan-i, Dibrimir-i, Svetko, Rajan-i dhe Trajan-i (tjetër), me 9 shtëpi.147

Është fshat mysliman, banorët e të cilit flasin gjuhën sllave. Gjendet 5 km., në veri-perëndim të Sharrit. Përmendet në Kartën e Dushanit, më 1348, kur manastirit të Shën Arkangjelit, në Prizren i jepen dhuratë, fshati Rapçë, bashkë me priftët Gllava dhe Raik, me pasurinë e tyre. Në shkri-met osmane, më 1455, Rapça, përmendej si pasuri e njëfarë Jovanit, që kishte 9 shtëpi serbe. Në fshat ekzistonin dy kisha. Njëra në Rapçën e Epërme e quajtur: Crkvine (kishat), ndërtuar për nder të Shën Petkos, në

———————— 143 B. Ahmetović, vepra e cituar, f. 42. 144 Petar Kostić, Crkveni:život pravoslavnih Sreba uPprizrenu i vjegovoj okolini u 19

veku, Beograd, 1928. 145 I. Rexha, vepra e cituar, f.271. 146 B. Ahmetović,vepra e cituar, f.43. 147 I. Rexha, vepra e cituar, f.271.


111

vendin Marinc. Ndërsa, tjetra në Bregun Çukar nën rrugën që të çon nga Rapça në Vraniq. Nga këto elemente ekziston mundësia të ketë qenë manastir.148

Restelica, është fshati më i madh për nga popullsia e konfeksionit fetar mysliman dhe gjuhëfolës sllave. I përkiste Qarkut të Maleve të Sha-rrit të Gorës, që shtrihej në lartësi mbidetare mbi 1400 m. Ai është 12 km. në jug të Sharrit. Sipas Ahmetoviqit, emërtimet në fshat janë sllave. Në anën juglindore të fshatit në Arrëzat e Vjetra, ka ekzistuar kisha ortodok-se, ndërtuara për nder të Shën Varvarinit. Rrënojat e kësaj kishe janë në vendin e quajtur Krstina (kryqëzimet), ndërsa në vendin e quajtur Krst (kryq) janë varrezat e vjetra. Për atë kishë thuhet se ka qenë manastir.149

Sipas defterit të Rumelisë, më 1451-1452, përmenden edhe disa fshatra gorane e shqiptare që i përkasin territorit të Shqipërisë, si: Gradi-shti, Topojani, Borja, Pakisha, Urçikla (Orçikla), Novosella, Lumja, Ko-sharisht, Argjoshta, Arkosta.150

2.2 Is lami në tokat shqiptare dhe në Opojë para

ardhjes së osmanlinjve Pozita gjeografike e Kosovës, në qendër të Ballkanit dhe në jug-

lindje të Evropës, me një unitet territorial dhe etnik, me rëndësi të veçantë ushtarako-strategjike dhe ekonomike, vazhdimisht ka ofruar mundësi për lidhje ekonomike, fetare, kulturore e politike me botën.151

Shpejtësia më të cilën mori hov dhe u përhap feja islame në botë, ishte dukuri e panjohur në historinë e feve të mëparshme. Krishterimi, për shembull gjallëroi i fshehur shekuj me radhë nëpër skuta e udhëkryqe, de-risa ngadhënjeu mbi paganizmin. U legalizua vetëm kur në të hyri një mbret gjysmëpagan, i cili e ndihmoi atë duke i zbatuar disa kërkesa dhe qëllime krishtere.152 Ndërsa, sa i përket përhapjes së fesë islame, ndodhi krejt ndryshe, ngase ende pa kaluar tri dekada pas predikuesit dhe mësue-sit të tij të parë, Muhamedit, trasoi rrugën e vet dhe depërtoi shpejtë në

———————— 148 B. Ahmetović, vepra e cituar, f.45. 149 Po aty, f.48 150 I. Rexha, vepra e cituar, f. 270 - 271. 151 Gjeografia e Kosvës, Grup autorësh, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i

Kosovës, Prishtinë, 1995, f.6. 152 Feja, kultura dhe tradita Islame ndër shqiptarët, Prishtinë, 1995, f. 26.


shume vende. Sipas Thomas Arnoldit, në veprën e tij, “Edda’vetul ilet Islam”, “Islami u përhap në Perëndim deri në Andaluzi (Spanjë), ndërsa në Lindje kaloi lumin Sind.

2.3 Sari Salltuku, misionari i parë, që përhap islamin në Opojë

Kontaktet e para të misionarëve të besimit islam në trojet opojane,

sipas gjurmëve në afërsi të fshatit Zgatar, dëshmohen herët. Mendohet se këto gjurmë të islamizimit janë qysh nga shekujt e mesjetës paraosmane, që e përhapi misionari i devotshëm i botës islame Sari Salltuk, i cili kishte vizituar shumë vende të Ballkanit për qëllime fetare. Megjithatë, nën drit-ën e të dhënave historike, mbetet i padyshimt fakti se islamizimi i popu-llsisë opojane dhe gorane, si proces i tërësishëm filloi dhe u zhvillua gjatë periudhës së sundimit osman.

Sari Salltuku, sipas N. Ibrahimit, është misionari i parë islam që kaloi edhe në territorin e Opojës. Në botë, për Sari Salltukun, deri diku është shkruar, por në historiografinë tonë shqiptare nuk është shkruar asgjë. Megjithatë, në aspektin historik, personaliteti dhe veprimtaria i tij, si misionar, ka mbetur e pandriçuar dhe e mbështjell me elemente mistike, mitike e fantastike, pasi paraqet vështirësi".153 Sari Salltuku, misionin e parë për përhapjen e islamizmit e bën me të ardhur mes bizantinëve, bull-garëve, hungarezëve dhe në trevat ilire-shqiptare, në shekujt XIII e XIV, ka një rol të rëndësishëm, ngase shtetet euro-ballkanike i ndërmorën të gjitha masat për çrrënjosjen e pikëpamjeve heretike. 154

Gjurmët materiale, toponimia dhe legjendat e shumta, dëshmojnë se ai ishte në misione fetare e ushtarake në Panoni, Hungari, Çeki, Sllovaki, Shkup, Srem, Maçvë, Bosnje, Krujë, Durrës, Opojë, etj.155 Gjurmë të ngjashme, mbase të njëjta, hasim edhe në periferi të fshatit Zgatar të Opojës, në drejtim të rrugës malore Zgatar – Lybeçevë – Prizren, në vendin e quajtur Gjerman.156 Gojëdhënat e bartura ndër breza të vendasve ———————— 153 Nexhat Ibrahimi, Sari Salltuku dhe roli i tij në përhapjen e islamit në trojet iliro-

shqiptare e ballkanike para shekullit XIV, Edukata Islame nr. 66, Prishtinë, 2002, f. 115-131.

154 Nexhat Ibrahimi, Islami dhe myslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar, Prishtinë, 2003, fq.24.

155 Nexhat Ibrahimi, Sari Salltuku dhe roli i tij në përhapjen e islamit në trojet iliro-shqiptare e ballkanike para shekullit XIV, Edukata Islame nr. 66, Prishtinë, 2002, f. 115-131.

156 Po aty.


113

zgataras, në rrugën nga Zgatari në Gjerman, në një kthesë të kësaj rruge, afër një gurore të vogël gjenden disa gjurmë të dukshme dhe shumë të qarta. Ky vend guror quhet Guni i Haxhisë. Ndërsa, këto gjurmë gojëdhënat e lidhin me Sari Salltukun, që gjatë vizitës së tij në trevën e Opojës, gjoja kur ulet për të pushuar në gur, ai merr formën e shpinës së tij, apo të karriges. Ndërkaq, ashtu duke pushuar, ai kishte pirë ujë nga testija (enë argjili për mbajtjen e ujit) që deri vonë ka qenë në formë guri, por gjatë rregullimit të rrugës ajo është thyer, dhe tash ka mbetur vetëm emërtimi Testia e Haxhisë. Po ashtu edhe kali i tij ka lënë gjurmët e këmbëve të tij në gur. Sipas gojëdhënës, ka ndodhë me rastin e një sulmi ndaj Sari Salltukut, nga disa persona që ishin kundër përhapjes së fesë islame në këto anë. Ai duke u mbrojtur vë bërrylat, gjunjët dhe këmbën në gur, në të gjitha këto vende ku kishte prekur mbesin gjurmët e tij. Nga atëherë, banorët e kësaj treve që kanë pasur dhimbje shpine janë ulur në karrigen e gurit. Ata që kanë pasur dhembje gjuri, bërryli dhe këmbësh, kanë vendosur gjurin, këmbën dhe bërrylat në vendet që kanë formën e gjymtyrëve përkatëse. Në atë rast bënin edhe një ritual: këpusin një pe nga rrobat e tyre dhe pushonin pak. Sipas legjendës, pushimi i shkurtër nëpër vendet e gjurmëve të shenjtorit ishte shërues. Andaj, këtë vend e kanë vizituar hallexhinjtë e shumtë, për të kërkuar shërim, nga të gjitha lokali-tetet e kësaj komune.

Portreti i Sari Salltukut (nga piktori opojan, Valent Qafleshi)


Shenjat e dukshme të Sari Salltukut


115

Sipas Tulin Çoruhlu, Tyrbeje e fshatit Pllavë i përket Sari Salltukut157

Ndërsa dr. Tulin Çoruhlu, në veprën e tij për trevën e Gorës, ”Gora halk sanatlari”, shkruan se edhe Tyrbja e fshatit Pllavë ishte vepër e misi-onarit të devotshëm, Sari Salltuk. Edhe shkrimtari i njohur shqiptar, I. Kadare, në një roman të tij e thekson ardhjen e grupeve të ndryshme të misionarëve, e ndër ta edhe të Sari Salltukut, duke e përshkruar se si der-vishët endacakë turq kanë ardhur në territoret tona përgjatë rrugës së vjetër e të njohur të antikitetit, Via-Egnatia, në grupe të vogla, nga dy veta, por shumë shpesh të vetmuar e të zbathur.158

Po ashtu edhe historiani e diplomati i dikurshëm shqiptar, Ekrem bej Vlora, pohon se në periudhën paraosmane, në tokat shqiptare erdhën misionarë, dervishë shëtitës, që nuk qëndronin në një vend, por bënin përgatitjen e vendit për pushtimin ushtarak të Turqisë. Ndër ta, duhet përmendur edhe Sari Salltukun, si i quan E. Vlora, pararojë të ushtrisë tur-ke, në Ballkan.159 Të gjitha këto dëshmojnë se Sari Salltuku, ishte misio-nari i parë në Ballkan, por veprat e tij janë legjenda, sipas të cilave Sari Salltuku kishte mbytur një dragua që i kishte nën kontroll të bijat e mbretit

———————— 157 Tulin Çoruhlu, Gora halk sanatlari, Istambull, 2007. f.89. 158 Ismail Kadare, Ura me tri harqe, Prishtinë, 1980, fq. 40 – 41. Shih edhe: Jashar

Rexhepagiq, Dervishët, rendet dhe teqetë, Pejë, 1999. 159 Ekrem Vlora, Shënime mbi historin’ e myslimanizmit në Shqipnie, Jeta Muslimane

Shqiptare, Revistë Fetare – kulturore, Detroit, VII/4, 1959.


të Dobruxhës (Hungari), me çka e fiton simpatinë e mbretit dhe për këtë arsye 40.000 jobesimtarë e pranojnë besimin islam.160 Prej shumë të bëra-ve çudibërëse të Sari Salltukut vlen të përmendet edhe ajo e arritjes së tij në Rumeli, ku ai me shoqërinë e tij i sheh vuajtjet dhe persekutimet që i pësonin myslimanët nga ana e të krishterëve. Prandaj, me ushtrinë e vet e pushton Edirnen (me çka e plotëson premtimin e dhënë Pejgamberit (i dërguar i Allahut) për çlirimin e Edirnes), pastaj e çliron Shkupin dhe qy-tetin e Dobruxhës. Ndërkaq, kristianët e atyre vendeve i dënon për krimet e bëra ndaj myslimanëve. Më vonë kalon në tokat françeskane, duke depërtuar deri në brendi të shteteve evropiane.161 Në bazë të këtyre të dhënave historike, legjendave e gojëdhënave që ekzistojnë në dokumente të shkruara dhe në popull, shihet qartë prania e tij dhe e nxënësve të tij në këto vende, pra edhe në Zgatar të Opojës. Përkundër këtyre përpjekjeve, ai nuk arrin të përhap islamizmin në Ballkan, e në veçanti në Shqipëri, Kosovë dhe Opojë, para depërtimit të osmanlinjve në këto vende. Në bazë të dokumenteve, Opoja islamizohet në shekujt XV-XVI. Kjo çështje shiet qartë në librin e Selami Pulahës: "Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, ku të gjitha shtëpitë tagradhënëse të Opojës ishin shqiptarë të krishterë. Pra, islamizimi i vërtetë në Opojë, bëhet vetëm pas shek. XVI.162

2.4 Lashtësia e xhamisë së fshatit Mlikë të Gorës,

mes realitetit dhe dëshirës

Mbishkrimi i gjetur në xhaminë e Mlikut, që sipas disa historianëve opojanë, është objekti më i vjetër i këtij besimi në Kosovë dhe përgjithësi në Shqipëri, tregon se misionarët e përhapjes së myslimanizmit në Gorë kanë ardhur më 1353, pra kjo datë është shumë më e hershme se koha, kur në Gorë dhe në Opojë është përhapur besimi mysliman.163 Myslimanizmi i plotë në Gorë është bërë në gjysmën e dytë të shekullit XIX.

Edhe historiani P. Kosova, mendon se mbishkrimi i Xhamisë në fshatin Mlikë, dëshmon se në këtë trevë, islamizimi ka qenë i pranishëm ———————— 160 Nexhat Ibrahimi, Sari Salltuku dhe roli i tij në përhapjen e islamit në trojet iliro-

shqiptare e ballkanike para shekullit XIV, Edukata Islame nr. 66, Prishtinë, 2002, f. 115-131.

161 ANA BRITANICA, Genel Kültür Ansiklopedisi, Istanbul, 1994, kaptina 27, fq. 175. 162 Selami Pulaha , Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, Tiranë,

1984. 163 Hajriz Meleqi, Gora dhe goarnët, dorëskrim.


117

qysh në shekullin e XIII. Gjegjësisht para pushtimit të Prizrenit (1459), dhe të regjionit, nga osmanët.164

Por, ky konstatim vështirë është i qëndrueshëm, edhe pse aktualisht, shihet një rimëkëmbje e kulturës dhe e artit, pa të cilat shpirti i kombit fi-llon të zhduket. Zhvillimi i kulturës, arteve dhe trashëgimisë kulturore iu besua më tepër iniciativës private, me vlerësime private e jo shkencore. Për disa monumente kulturore që kanë mbetur akoma pa ndonjë ndriçim adekuat historik që duhet t’i studion shkenca në bazë të argumenteve dhe fakteve historike, në shoqëri përhapen shpeshherë opinione të gabuara. Realiteti jetësor sot në Kosovë, është utilitar ngase disa persona që vetën e quajnë “shkencëtarë” të pagabueshëm, atë që e shkruajnë dhe e thonë për opinion, nuk kanë dëshirë që dikush ta pasurojë dhe ta përmbushë me fakte dhe dokumente, ngase argumente të vetme duhet të jenë vetëm ato që thonë dhe shkruajnë ata. Dhe kur një mendim shkencor për një çështje është parcial, nuk mund të japë portretin kompleks të së vërtetës historike, por vetëm për të treguar atë që dëshirohet në një moment të caktuar. Për xhaminë e fshatit Mlikë të Gorës, disa individë të prirë, për të shtrembëru-ar faktet për interesa të ndryshme, kinse shkencore, mbishkrimin e shkru-ar në xhaminë e këtij fshati të Gorës, qëllimisht e interpretojnë, sipas shi-jes së tyre, për të treguar, se islamizmi është përhapur para depërtimit të turqve në Ballkan. Ky mbishkrim i përkthyer nga Nehat Krasniqi, ekspert i gjuhës osmane, ka këtë shkrim: “Këtë xhami të nderuar e ka rino-vuar, me pasuri të fituar në mënyrë të lejueshme (hallall), Ahmed Aga, Zoti e mëshiroftë, në vitin 1238 H/ 1822/ . Fillimisht ( një fjalë e palexueshme që ka të ngjarë të jetë: ishte kishë më 688 H /1289/”.

———————— 164 Parim Kosova, Gora dhe veshja tradicionale e saj gjatë shekullit XX, Prizren, 2007.

f.15.


Mbishkrimi i kësaj xhamie është përkthyer

nga N. Krasniqi, osmanolog

Kjo e argumenton faktin se shndërrimi i kishave mesjetare shqiptare në Kosovë në një xhami shqiptare,165 ndodhte ashiqare. Shikuar nga ky mbishkrim edhe në fshatin Mlike, kisha është rinovuar në xhami, më 1238/H (1822), nga Ahmed Aga i Halepit të Sirisë.

Kështu, deshifrimi shkencor dhe pa anime dhe shtrembërime e tre-gon qartë të vërtetën e këtij mbishkrimi.

3 Marrëdhëniet shoqërore- ekonomike të Opojës dhe Gorës,

gjatë mesjetës së zhvilluar

Popullata e Opojës dhe Gorës, përpos blegtorisë që rriste gjithnjë e më shumë, në fushën e bujqësisë përdorin vegla të reja, të cilat ndikuan në lehtësimin e kryerjeve të disa punimeve bujqësore. Pjellshmëria e tokës së këtyre trevave ishte jocilësore, andaj nuk ndryshoi karakteri i mëparshëm ekstensiv, edhe pse banorët e këtyre anëve me mund të madh siguronin bukën e motmotit.

———————— 165 Rexhep Doçi, Iliro-shqiptarët dhe serbët në Kosovë, Prishtinë1994, f.34.


119

3.1 Kultivimi dhe përpunimi i lirit domosdoshmëri e kohës

Duke filluar që nga Mesjeta e hershme, opojanët dhe goranët e zotë-ronin mirë mjeshtërinë e kultivimit dhe përpunimit të tekstilit nga fijet e lirit dhe zhgunit nga leshi. Kështu, nga popullata blegtorale dhe bujqësore ishte diferencuar një shtresë që merrej me përpunimin e zhgunit, pastaj mullinxhinjtë dhe disa zejtarë si: nallbanë, farkëtarë, armëtarë, prodhues të qymyrit të drurit, etj.

Ndër zejet më të vjetra të banorëve të kësaj ane ka qenë kultivimi dhe përpunimi i lirit. E tëra kjo është bërë nga shkaku se, në mungesë të prodhimeve industriale të tekstilit, ata kanë qenë të detyruar të prodhojnë atë. Dihet mirëfilli se me këtë zeje janë marrë vetëm femrat, meqë ka qenë një punë mjaft e mundimshme, ajo është konsideruar si punë ekskluzive e tyre.

Shtjellca për terjen e lirit Krehëza për krehjen e lirit

Në këtë mënyrë, çdo familje është marrë me kultivimin e përpuni-min e lirit. Mbjellja e tij është bërë në stinën e pranverës, pasi që më parë është siguruar fara e tij. Bima e lirit është rritur përafërsisht deri në 50-70 cm. Dhe, pasi që është pjekur, është shkulur me kujdes, ndërkaq më pas farërat janë ndarë me anë të një krahëri, dhe janë ruajtur për t'u mbjellë vitin e ardhshëm. Më pas bimët janë lidhur në pjesë-pjesë dhe janë futur në gropa speciale të mbushura me ujë (topilla), të përgatitura nga çdo familje. Mbi lirin janë vënë disa gurë, në mënyrë që të mos del mbi ujë, që ka qëndruar 21 ditë. Më pas është nxjerrë nga uji dhe pasi që është shpër-larë mirë me ujë të pastër, është terur. Mandej është rrahur disa orë nga dy femra, mbi një gur apo rrasë me anë të drunjve të latuar, përgatitur enkas


për këtë rast. Më pas, është futur pak nga pak në një mjet të përbërë nga druri e metali, të quajtur shalëz, dhe aty është shtypur me orë të tëra. Pasi që bima ka marrë një trajtë tjetër të lëndës së parë për tjerrje, është ndarë pjesa më kualitative e lirit, që është vënë prapë në një mjet tjetër të quaj-tur: bashllëk, ku është përgatitur për tjerrje, duke u vënë në furkë. Ndër-kaq, pjesa tjetër, me cilësi më të dobët dhe me e vrazhdë, të cilën e kanë quajtur shtupë, është futur prapë në mes dy mjeteve tjera identike pllakëza të mbushura me disa pjesë të metalta në formë të gozhdëve, ku është shprishur prapë një kohë të gjatë. Aty vazhdon ndarja e kësaj lënde të parë e fituar në atë rast. Pjesa më e mirë që pak a shumë i ngjasonte mëndaf-shit, ndahet në një anë. Kjo quhej: fjollë. Ndërkaq, pjesa tjetër (mbeturina) shumë më e vrazhdë, quhej shtupë. Lini, më pas tirrej në furkë dhe pasi që endej e futej në vek, bëhej tekstil, me të cilin mandej qepeshin këmisha, brekë dhe veshje të tjera të brendshme. Nga ana tjetër edhe shtupa nuk gjuhej, por përdorej për të endur marama, dhe për gjëra të tjera më të vrazhda. Në këtë mënyrë, kjo zeje ishte njëherit edhe zanafilla e një indus-trie primitive e tekstilit, me të cilën plotësoheshin nevojat e popullatës, atëbotë kur mungonin në tërësi prodhimet industriale. Pjesa e këtij tekstili që i tepronte një familjeje nxirrej në treg për të fituar ndonjë monedhë ose ndërrohej në treg në formë trampi të mallit.

3.2 Zeja e mullinjxhive në trevën e Opojës dhe Gorës gjatë Mesjetës

Njëra ndër zejet më të vjetra të opojanëve e goranëve është edhe ajo

e mullisit. Në këtë mënyrë, gati të gjitha vendbanimet e Opojës e Gorës, kanë patur të paktën një mulli. Ndërkaq, ato më të mëdhatë edhe dy e më tepër. Në këtë rast duhet veçuar lokalitetin më të madh në komunë, Bresa-nën, kanë pasur 13 mullinj. E tëra kjo veprimtari-industri primitive ka ndo-dhur, ngase vetëm në këtë mënyrë, sigurohej mielli. Aty bluhen të gjitha llojet e drithërave, dhe me këtë punë siguronin ekzistencën e tyre. Kështu, pos grurit, në këta mullinj është bluar edhe thekna, elbi, misri e tërshëra.

Nga këta mullinj, jo vetëm që janë mbajtur gjallë shumë familje, po edhe e kanë furnizuar tërë fshatin me miell të bluar nga drithi i tyre. Me kalimin e kohës, kur bluarja e miellit bëhet në formë industriale ndryshoi, kjo veprimtari filloi të shuhet. Në këtë mënyrë, nga të gjithë ata mullinj të Opojës, tani rrotullohet vetëm guri i një mulliri të vetëm, i cili ende ka mbetur si relikt i kohës. Megjithatë, ai tani nuk bluan drithë për bukë, po vetëm ushqim për kafshë.


121

Mulliri mesjetar në Opojë pikturuar nga Uran Bahtijari

Nallbani

Të gjithë këta mullinj kanë qenë të vendosur pranë lumenjve, pikë-risht aty ku uji ka rënë rrëmbyeshëm, ngase ata janë vënë në funksion me ndihmën e fuqisë rënëse të ujit. Kjo çështje bëhej në këtë mënyrë: Një pje-së e ujit ndahet nga lumi, dhe se ky vend quhet bend. Mandej ai lëshohet përmes një lugu të pjerrtë, ku uji bie me rrëmbim, dhe më pas bie në një mjet rrotullues (qark), të cilin e vë në lëvizje. Me lëvizjen e tij vihet në funksion një os, i cili e rrotullon gurin e rrumbullakët dhe mjaft të rëndë. Ky gur i mullirit rrotullohet mbi një gur tjetër identik, i cili është i palë-vizshëm dhe midis tyre bluhet drithi. Mbi ta gjendet sanduku, ku mbahet drithi për bluarje. Në fund të tij është një grykë e vogël, nëpër të cilën del


drithi, pas një dridhjeje të shkaktuar nga guri që rrotullohet. Në të janë të vendosura dy copa dërrasëza (tërkllimëza), të cilat duke i rënë gurit, krijojnë një melodi në formë rraketake mjaft interesante për vesh.

Drithi që bie pak nga pak në mes dy gurëve, në këtë mënyrë bluhet dhe mielli bie në një arkë të posaçme, prej nga mullisi e merr, dhe pasi që e fut në thasë e ngarkon mbi kalë, apo gomar dhe e dërgon tek pronarët e drithit. Çmimi i bluarjes nuk bëhej me të holla, po me drithë. Për një thes drithë të bluar, mullisi merrte për vete ujemin. Kjo punë ishte mjaft e mu-ndimshme, por edhe i sillte edhe kënaqësi mullisit, sidomos kur uji nuk ndalej dhe nuk kishte defekte, gjatë procesit të bluarjes së miellit.

Mullinjtë deri vonë kanë punuar në Bellobrad, Bresanë, Shajne, Zgatar, Zapluxhe, Blaç, Kuk, Kosavë, Pllavë, Rapçë,etj. Edhe sot disa prej tyre ende punojnë si në: Bellobrad, Bresanë, Shajne, etj.

3.3 Prodhimi i zhgunit në Opojë dhe Gorë

gjatë Mesjetës Prodhimi i tekstilit-zhgunit, kalonte në një serë procedurash. Filli-

misht bëhej shprishja dhe vrarja e leshit. Ishte kjo një procedurë mjaft e vështirë, por me daljen e makinave të thjeshta për shprishjen e leshit të deleve, të cilat më parë janë kultivuar shumë ngase blegtoria ka qenë në krye të ekonomisë së Opojës së lashtë dhe Gorës mesjetare, kjo punë u le-htësua mjaft. Zeja e leshshprishësit, tashmë mund të thuhet se është shuar fare, por për fat të mirë një punëtori për shprishjen e leshit i ka shpëtuar dhëmbit të kohës në fshatin Bresanë, dhe se është vështirë që të gjendet edhe ndonjë punëtori tjetër i këtij lloji në trevat shqiptare.

Nga intervistimi i zejtarit të vetëm të leshpunuesit në trojet e Ko-sovës, Bajram Bajrami, banor i fshatit Bresanë, kuptojmë se dikur kjo zeje ka qenë fitimprurëse, me të cilën, gjatë decenieve të tëra e ka ushqyer fa-miljen. Por që tani kohët kanë ndryshuar. Dikur, këto makina nuk pu-shonin deri në orët e vona të natës. Grumbujt e leshit të deleve qëndronin vazhdimisht para punëtorisë. Nuk është shprishur vetëm leshi i deleve të Opojës e të Gorës që dikur numëronin disa dhjetëra mijë krerë dele, por këto shërbime ua kanë kryer edhe blegtorëve nga Tetova e viset tjera të Maqedonisë. Tash kjo zeje i takon kohës së kaluar.

Pastaj është kryer endja, mbështjellja, thurja në vek, për të kaluar në finalizimin e zhgunit në valavicë (valanicë) për shtypje, dhe qepja e tirqve, xhamadanëve, etj.


123

Larja e leshit në lumë mbi gurë

Makina e thjeshtë për shprishjen e leshit,

është rrahur me pirajka druri gjatë Mesjetës së vonë


3.4 Valavica166 një zeje e rrallë që ende ruhet në fshatin Bellobrad të Opojës, si dëshmi e punëtorive zejtare të

Mesjetës së kësaj ane Po të shikohet puna e të vetmes valanicë në Kosovë, si objekt që

gëzon statusin e monumentit të trashëgimisë kulturore, nën mbrojtjen e shtetit, lehtë konstatojmë se puna e valavicave, si veprimtari ekonomike –zejtare, ishte fitimprurëse gjatë gjithë Mesjetës dhe Kohës së re të histori-së, në trevën e Opojës. Dy çekanë të mëdhenj nga druri, të shtyrë nga fu-qia e ujit, ngritën dhe përplasen ritmikisht mbi shajakun e bardhë thurur nga leshi i deleve. Dhe kur zhguni merr formën e dëshiruar, ndërpritet uji dhe çekanët ndalen së lëvizuri.

Kjo valanicë sipas familjarëve është ndërtuar në shekullin XVII, kur zhguni ishte i vetmi tekstil, nga i cili qepeshin rrobat e sipërme të mesh-kujve, sidomos në viset rurale, në këto anë ekzistonin disa valavica.

Valavica, një mekanizëm i ndërtuar tërësisht nga druri, përbëhet nga një rreth me dy çekanë të mëdhenj, që i vë në lëvizje fuqia e ujit dhe për-plasen njëri pas tjetrit mbi një arkë ku është vendosur zhguni, i cili rrahet derisa e merr formën e dëshiruar. Kështu, formësohet zhguni i trashë, nga i cili, nëpër shekuj të hershëm, qepeshin rroba të nxehta, të cilat mbronin malësorët nga dimrat e ftohtë e të ashpër e me shumë borë. Shërbimet e saj i shfrytëzonin banorët e fshatrave të Opojës, të Gorës, Vërrinit, Podri-mjes, e madje edhe të Dukagjinit, Tetovës e Gostivarit. Ndërkaq, tash të rrallë janë ata malësorë që e përdorin shajakun e trashë e të leshtë për tir-qit e jakët e tyre tradicionale. Andaj, në mungesë të shajakut, kjo valanicë e fundit në Kosovë vihet në funksion rrallë e më rrallë, ngase për t’u akti-vizuar çekanët, së pari duhet të grumbullohen 120 kuti shajakë (1 kut është e barabartë me 64 ose 80 cm). Kjo sasi e grumbulluar e shajakut, pasi qepet, futet në arkën e çekanëve, të cilët aktivizohen dhe pa përtesë fillojnë veprimin e tyre të rëndomtë.

Pos këtyre zejeve kryesore, në jetën ekonomike të opojanëve dhe goranëve, kanë ekzistuar edhe një serë zejesh të tjera si: nallbanë, këpucë-tarë (opinga punues), rrobaqepës, farkëtarë, marangozë, etj.

———————— 166 Valanica në të folmen e Opojës, shqiptohet si valavicë.


125

Valavica që i rezistoi kohës, në fshati Bellobrad të Opojës


127

KREU IV

PERIDHA E SUNDIMIT OSMAN NË OPOJË

1. Vendosja e sundimit osman në Opojë Pasi e thyen rezistencën gati njëqindvjeçare të shqiptarëve, turqit

osmanlinj në vitet e para të shek. XVI e vendosën sundimin e tyre në pjesën më të madhe të Shqipërisë.167 Pra kjo gjë ndodhi, edhe në krahinën e Opojës dhe të Gorës, në Dardaninë e lashtë.

Fuqinë e madhe ushtarake dhe politike Perandoria e Osmane e gjente gjithnjë në regjimin feudalo-ushtarake mbi të cilin ajo mbështetej. Spahinjtë dhe jeniçerët vazhduan të gjejnë në luftëra formën dhe metodën për pasurimin e tyre. Ata ishin të gatshëm të shkonin në luftë, madje bëni vetë fushata luftarake, meqë aty siguronin plaçkë, robër, haraçe. Kur tre-gonin trimëri, u dhuronin edhe feude më të mëdha. Tok me ata edhe xhe-belijtë shkonin me kënaqësi në luftën, perandorake, për të zgjeruar kufijtë e saj, shpresonin të siguronin për vete ndonjë timar, të bëheshin spahinj dhe të kishin kështu rrugën e hapur për të bërë karrierë ushtarake. Në anën tjetër Perandoria Otomane, me fitoret që korrte, ishte në gjendje t'i kë-naqte spahinjtë me timare dhe ziamete më të mëdha.168

Duke pasur gjithnjë si çështje bazë regjimin e tyre pronësinë feu-dale-ushtarake mbi tokën, sulltanët synonin të zgjeronin herë pas here dhe ta forconin këtë pronësi në tërë zotërimet e Perandorisë Osmane. Prandaj edhe në Shqipëri, kur marrin fund kryengritjet, turqit bënë, më 1506, përsëri regjistrimin e tokave. Ky regjistrim u përsërit edhe, më 1520. To-kat e regjistruara, sikurse edhe më parë, u konsideruan toka mirie dhe u ndanë, sipas të ardhurave, në timare, ziamete dhe hase. Duke përfituar nga ———————— 167 http://www.letersia.fajtori.com/Historia/Sundimi_turk/ Timari në shekullin XVI. 168 Po aty.


rënia e kryengritjeve, këtë radhë turqit përfshinë në regjistrin e hollë-sishëm (defteri mufassal) edhe fshatra të reja që nuk kishin mundur t'i për-fshinin në regjistrimet e mëparshme, si rrjedhim u rrit numri i timareve, ziameteve dhe haseve. Sipas regjistrimeve më 1506 dhe më 1520, në te-rritorin e Shqipërisë kishte afërsisht 3 herë më tepër timare, ziamete dhe hase, se sa në regjistrimin të kryer më 1432.

Ndërsa në Nahijen e Opojës, sipas defterëve të përpunuar nga Sela-mi Pulaha, në këtë zonë regjistrimi kadastral osman u krye dy herë gjatë shekullit XVI më 1571 dhe më 1591.

Nga regjistrimi kadastral më 1571, Opoja ka pasur gjithsej: 301 shtëpi. Nga ato 68 shtëpi ishin të krishtera dhe 233 myslimane, kishte150 beqarë e të veja. Nga ky numër kishte 14 të krishtera dhe 136 myslimane. Ndërsa, renta e vjel ka qenë 33.891 akçe. Ndërkaq, në bazë të regjistrimit kadastral më 1591, Nahija e Opojës ka pasur 312 shtëpi dhe 178 beqarë dhe të veja. Renta e vjelur ishte 33.702 akçe. Fshatrat e Nahisë së Opoljës (Opojës),169 sipas këtyre defterëve ishin 25 fshatra. Por fshati Bilushë, ak-tualisht bie në komunën e Prizrenit dhe në Rrethin e Vrrinit.

Vendbanimet kishin element të hapësirës gjeografike, shikuar hollë-sisht paraqitet një pasqyrë e qartë të shkallës së zhvillimit dhe e gjendjes së përgjithshme ekonomike e shoqërore të asaj popullate.170

Në këtë pjesë të punimit radhazi po i paraqesim në tërësi, vendbani-met dhe detyrimet e Opojës dhe të Gorës në shek. XVI, të këtyre trevave për të pasur një pasqyrë të vërtetë të gjendjes shoqërore, ekonomike e fetare të Opojës.

———————— 169 Basvekalet arsivi, tapu defterleri, nr. 499, f.248-262. 170 J. Osmani, vepra e cituar, f.11.


129

Shtëpitë e mesjetës së zhvilluar në Opojë dhe Gorë


Bilusha-3.300 akçe, Izlatarça-1.900 akçe, Pllajniku-1.000 akçe, Gzhosh-2900 akçe, Pandolofici–1300 akçe, Hotonova–688 akçe, Zinova-603 akçe, Gorna Zabluzhani-1500 akçe, Strela Gostrica-400 akçe, Zubofic-1750 akçe, Dimitrofici-2400 akçe, Blaçi-999 akçe, Pllava-1500 akçe, Zolçi-1943 akçe, Prebiq-1000 akçe, Ulina ose Kusaqi-1700 akçe, Buça-2000 akçe, Brezna-1500 akçe, Zirzova-500 akçe, Jenice Lazi-1421 akçe, Sveti Petri-392 akçe, Truallishta Germani-387 akçe, Dolina Zabluzhani-800 akçe, Llopushniku-468 akçe dhe Gradaçanica-1500 akçe.171

———————— 171Basvekalet arsivi, tapu defterleri, nr. 499, f.248-262.


131

1.1. Vendbanimet e Opojës dhe Gorës

gjatë Mesjetës së vonë

Sipas defterëve osman të viteve 1530, 1571 dhe 1591, të përpunuar nga Jusuf Osmani, mund të konstatojmë se në Nahijen e Opojës, kanë ekzistuar disa fshatra që sot nuk ekzistojnë. Disa nga ato janë gjetur në bazë të toponimeve të tyre apo shënimeve të tjera.

Fshati Bilushë- përmendet në defterin e Rumelisë më 1451-1452, që shtrihej në nahijen e Gura-Gora. Ky fshat kishte këta kryefamiljarë: Gjon-i, Bogadan-i, Vita, Rad-i, Pop-i, Radislav-i, Oliver-i, Pavli, Lul-ko (Lul-i), Dibrislav-i, Daniko? (Dan+Niko), Draja, Gjur-ko, me 13 shtë-pi.172

Ndërsa, sipas regjistrimit, më 1571, Bilusha i përkiste, Nahisë së (Opolja) Opojës.

Ziameti i Mustafait, Mirallai i sanxhakut të Dukagjinit Bashtina e Dedës, ishte në dorën e Vojo Petkos, nga fshati Bilushë.

Bilusha kishte 39 shtëpi. Banorët e tij janë: 1. Dimitri Jovani, 2. Cvetko Pejo, 3. Mile Pejo, 4. Rada Marini, 5. Stojko Bojo, 6. Jovan Rada, 7. Stepan Rajko, 8. Marko Bojo, 9. Lukç Dimjo, 10. Mile Petko, 11. Nova Bogo, 12. Nina Dimjo, 13. Bezhan Dimitri, 14. Vasil Pejo, 15. Nina Rada, 16. Nova Rada, 17. Gjurko Boshko, 18. Petri Rada, 19. Dimitri Rada, 20. Kalogjer Nina, 21. Petko Davidi, i përmendur, 22. Pejo Dimjo, 23. Nikolla Milo, 24. Stojan Stajka, 25. Bozhidari, Pop, 26. Stanisha Stojko, 27. Lukç Pejo, 28. Dimitri Rada. 29. Marko Novaku, 30. Petri Veljani, 31. Dimitri Gjurko, 32. Rada Dubo, 33. Vladisav Bozhiqi, 34. Stojan Bojo, 35. Vojo Petro, 36. Stojko Bokci, 37. Dimitri Stojko, 38. Bojo Nina. 39. Petri Rada.

Beqarë 6: 1. Daba Bozhidari (m), 2. Rada Dimitri (m), 3. Daba Bozhidari (m), 4. Jovan Dimjo (m), 5. Nova Marko (m), 6. Tana Nikolla (m).173

———————— 172 I. Rexha, vepra e cituar, f. 270. 173 Shkurtesa –m që do të thotë, myxhered, për djem myslimanë, që kishin arritur mo-

shën 20 vjeçare dhe të pamartuar. Paguanin taksën e beqarit (myxhered) në 6 akçe.


Ispenxha, vilej nga të krishterët e martuar ose të pamartuar, që kishin arritur moshën e pjekurisë, pavarësisht nëse ishin apo nuk ishin pa-jisur me tokë. Në shek. XV-XVI, ispenxha vilej në masën 25 akçe, kurse në shek. XVIII, u ngrit në 35 akçe.

Yshyri, e dhjeta mbi prodhimet bujqësore të bashtinës ose të çifligut të fshatarit raja. Ky detyrim vilej në natyrë sipas masës një pjesë në dhjetë mbi grurin, elbin, thekrën, bathët, thjerrëzat, lirin, urovin, perimet, rrushin, vajin e ullirit, mjaltin, mëshikëzat e mëndafshit etj. Grurë: 12 barrë (600), Elb: 7 barrë (210), Thekër: 5 barrë (200), Mel:1 barrë (40), Musht: 65 medre (650).

Taksa e govatës: 40, Taksa e barit: 195, Taksa e perimeve: 78, E dhjeta e bletëve: 50, E dhjeta e lakrave: 25, Bidati i derrave: 15, Vlera e kashtës: 30. Nijabeti, taksa e martesës, (taksa) e tapisë së tokës dhe të tjera. 42.

Shuma 3300 akçe.174

Fshati Izlatarça (Zgatar), varet nga Opoja, Timari i Mehmed Kethydait,

Bashtina e Hysejn Balinzës, ishte në dorën e Memit, që ishte i biri i Baba Hasanit (ç).

Çift: 1. Iljas Ahmedi, 2. Hysejn Abdullahu, 3. Hamza Abdullahu, 4. Hasan Shuxhau, 5. Piri Aliu, 6. Oruxh Jusufi, 7. Mehmed Hasani, 8. Hy-sejn Ajasi, 9. Mustafa Aliu, 10. Iskender Abdullahu, 11. Memi Abdulla-hu, 12. Mustafa Abdullahu, 13. Hysejn Abdullahu, 14. Hasan Abdullahu, 15. Ali Abdullahu, 16. Memi Sulejmani, 17. Ahmed Abdullahu, 18. Ham-za Abdullahu, 19. Hasan Abdullahu.

Benak: 1. Ali Mustafai, 2. Hasan Iskenderi, 3. Mustafa Iskenderi, 4. Ibrahim Hamzai, 5. Ali Ahmedi, 6. Hasan Hamzai, 7. Hamza Shuxhau, 8. Jusuf Hasani, 9. Rexhep Hysejni, 10. Ali Hamzai, 11. Ijlas Mehmedi.

Fshati kishte këta beqarë: 1. Hajdar Aliu, 2. Hysejn Ijlasi, 3. Isa Hamza, 4. Ibrahim Hamza, 5. Jusuf Abdullahu, 6. Ali Piri, 7. Memi Jusuf, 8. Memi Hamza, 9. Hasani, udhëtar i rastit, 10. Ijlas Hasani, 11. Ali Oru-xhi.

Të ardhura e tyre ishin kështu: Ispenxha, taksa e çiftit, e banakut dhe e beqarëve ishte: 656 akçe, Grurë: 9 barrë ( 450), Elb: 6 barrë (180), ———————— 174 Selami Pulaha , Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, Tiranë,

1984, f. 340.


133

Thekër: 4 barrë ( 160), Tagji: 9 barrë (180), Taksa e barit: 100, Taksa e perimeve 40, E dhjeta e lirit 12, E dhjeta e bletëve 28, Mullinj copë 2, Mullinj të shkatërruar 1, Vlera e kashtës 30, Nijabeti, taksa e martesës (taksa) e tapisë së tokës dhe 34, gjëra tjera.

Shuma 1900 akçe.175

Fshati Pllajnik, varet nga Opoja, Timari i Mehmed Kethydait, me 13 Çifte: Nina Gika, Gika Kola, Pal Gika, Dida Maza, Doda Maza, Doda Nina, Doda Kola, Nina Dida, Dida Papa, Peça Maza, Koka Gika, Koka Maza, Dida, Nina dhe Dida Koka.

Fshati kishte 7 beqarë: Nezha Nina, Peka Doda, Koka Gjika, Miça Doda, Koka Nina dhe Mark Papa.

Të ardhurat e tyre nga ispenxha ishin 500, Grurë: 3 barrë (150), Elb: 2 e gjysmë barrë (75), Ujem: 5 barrë (100), Taksa e barit: 65, Taksa e pe-rimeve 26, Bidati i derrave: 5, E dhjeta e bletëve 15, Baxhi i verës: 10, Vlera e kashtës: 20, Nijabeti, taksa e martesës dhe 34, gjëra të tjera.

Shuma: 1000 akçe.176

Fshati Gzhosh- si vendbanim është i regjistruar në Muhasabe-i Vilajet-i Rum-ili Defteri, Sanxhaku i Prizrenit, nahia e Gorës, më 1530, me emrin Gzosh, nahia e Opojës, me 14 shtëpi, 1 beqar dhe 4 myslimanë.

Përmendet në defterin kadastral të Sanxhakut të Dukagjinit, varet nga Opoja, më 1571, me 15 çifte, 8 bennakë e 3 beqarë. Ndërsa, në def-terin kadastral të Sanxhakut të Prizrenit më 1591, kishte 17 çift-familje, 7 benakë e 10 beqarë. I takonte nahisë së Opojës dhe ishte timar i divan Hasanit.177

Ndërkaq, sipas defterit të Sanxhakut të Dukagjinit, më 1571 fshati Gzhosh i përkiste, Timarit të Divane Hasanit, me 15 çifte, 8 benakë dhe 3 beqarë, dhe atë: Hamza Biba (ç), Osamn Hamzai (m), Ali Mustafai (q), Hysejn Hasani (ç), Hysejn Hasani (ç), Iljas Seferi (ç), Mustafa Abdullahu (ç), Iljas Mehmedi (ç), Ali Abdiu (q), Memi Hamzai (q), Mustafa Gika (ç), Iljaz Hamzai (ç), Hysejn Jusufi ( ç), Jusuf Hysejni (q), Mahmud Iljasi (q), Hysejn Gjura (ç), Abdi Hasani (ç), Bashtina e Palit, në duart e banorëve të fshatit, Mustafa Biba (q), Bashtina e Dabkos, në duart e

———————— 175 Po aty. f. 340. 176 Po aty, f.341. 177 Po aty, f.342.


Mahmud Aliut (ç), Ibrahim Hasani (ç), Oruxh Bajrami, Iljas Hysejn (m), Mustafa Iljasi (m), Murad Hasani (ç), Omer Abdiu (q).

Fshati kishte të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, benakut dhe beqarve; 444 akçe. Grurë: 20 barrë (1000 akçe). Elb: 15 barrë ( 450 akçe). Thekër: 10 barrë (400 akçe). Tagji: 15 barrë (300 akçe). Taksa e barit 75 akçe. E dhjeta e perimeve: 30 akçe. E dhjeta e lirit: 30 akçe. E dhjeta e bletëve: 61 akçe. Mullinj, 1 copë: 30 akçe. Mullinj të shkatërruar copë 1. Vlera e kashtës: 40 akçe. Nijabet, taksa e martesës dhe të tjera: 40 akçe.

Shumë e përgjithshme: 2900 akçe.178 Ky emërtim duket se është nga Lagjja “Guzhde” e fshatit Brrut dhe

Brezne (familjet Kryeziu, kushërinjtë e tyre mbiemrin Guzhda që janë shpërngulur në Prizren) të Opojës. Andaj, me plot të drejtë mendohet se Brruti i sotëm ishte Gzhoshi i dikurshëm.

Fshati Pandalofic - ka qenë i vendosur rrënjëz kalasë antike të Hisarit, por për banorët e saj nuk dihet së në cilin fshat të Opojës u vendosen më vonë.

Në defterin e Rumelisë, nahija e Radonës, më 1451-1452, është i regjistruar me emrin Pendalosha dhe kishte 3 shtëpi, pastaj në Nahijen e Opojës përmendet në defterin kadastral osman, më 1571, të Sanxhakut të Dukagjinit me 4 shtëpi, 5 çift-familje, 1 benak, 3 beqarë, 4 shtëpi të kri-shtera, ndërsa më 1591, në defterin kadastral të Sanxhakut të Prizrenit kishte 1 shtëpi, 6 çift-familje, 2 benakë, 2 beqarë.179

Sipas regjistrimit, të bazuar në Defterin e sanxhakut të Dukagjinit, më 1571, ishte kjo gjendje në terren: ky fshat i përkiste Timarit të Divane Hasanit.

Kishte: 5 Çifte, 1 benakë, 3 beqarë dhe 4 shtëpi të krishtera, dhe ato: Hasan Mehmedi(ç), Hajdar Mustafai (ç), Oruxh Hysejni ( m), Nina Gika, Nina Doda, Hysejn Hasani (ç), Memi Mustafai (q), Ali Mustafai (ç), bashtina e Hamzait, në dorën e Nina Gikës, sipas buxhetit të kadiut, Ali Hasani ( m), Hasan Hysejni (ç), Ibrahim Mustafai (m).

Të ardhura nga fshati Pandolofic: Ispenxha, taksa e çiftit, e benakut dhe e beqarve 140 akçe. Taksa e rajave 100 akçe. Grurë 7 barrë (350 akçe). Elb 5 barrë ( 150 akçe). Thekër 4 barrë (160 akçe). Tagji: 10 barrë ———————— 178 Po aty, f. 342. 179 http://www.beepworld.de/members/pashtriku/gjergjkastrioti.htm, Vendbanimet e

zhdukura në Opojë dhe Gorë.


135

(200 akçe). Taksa e barit 45 akçe. E dhjeta e perimeve 18 akçe. E dhjeta e lirit: 22 akçe. E dhjeta e bletëve: 40 akçe. Bidati i derrave 5 akçe. Vlera e kashtës 250 akçe. Nijabet, taksa e martesës dhe të tjera: 45 akçe.

Shuma e përgjithshme: 1300 akçe.180

Fshati Hotonova (Cvetanova) - si vendbanim përmendet, më 1571, në defterin kadastral të Sanxhakut të Dukagjinit me 9 çiftë, 2 be-nakë, 3 beqarë. Si vendbanim me emrin Cvetanova është i regjistruar në defterin e hollësishëm të Sanxhakut të Prizrenit, më 1530, nahija e Opojës me 9 shtëpi dhe 4 myslimanë, dhe më 1591, në defterin kadastral të San-xhakut të Prizrenit me 6 çift-familje.181

Vendbanimi që duhet kërkohet në vendin mes lumit Tenova, që rrjedh kah fundi i fshatit të sotëm Kuk, e deri në bashkimin e këtij lumi me lumin tjetër Zinova.

Fshati Hotonova varet nga Opoja. Timari i Hasanit, i biri i Mehmed Beut. Ka pasur: 9 çifte, 2 benakë dhe 3 beqarë, dhe atë: Hysejni, Myezin,

zotërues Berati, Memi Abdullahu (ç), bashtina e Radës, në dorën e Ali Jusuf, Mehmed Abdullahu (ç), kalorës (ç), Premt Aliu (ç), Memi Abdu-llahu (ç), Memi Mustafai (m), bashtina në dorën e Memit, i biri i Musa-tafit, kalorës (ç), Hasan Abdullahu (ç), Iljas Mehmedi (q), Hasan Mustafai (ç), Mustaf Memi (q), Mahmud Mehmedi (m), Memi Abdullahu (ç).

Fshati kishte këto të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, e benakut dhe beqarve 240 akçe. Grurë 2 barrë (100 akçe). Elb 2 barrë (60 akçe). Ujem 5 barrë. E dhjeta e perimeve 18 akçe. E dhjeta e lirit: 18 akçe. E dhjeta e bletëve: 32 akçe. Çifligu i Mustafa Agait, i biri i Deda Kokës, zaim: 6 ara, 2 livadhe, 1 mulli, të ardhura: 60 akçe. Mullinj 2 sosh, 30 akçe. Vlera e kashtës 25 akçe. Nijabet, taksa e martesës, taksa e Tapisë së tokës dhe të tjera: 20 akçe.


———————— 180 Selami Pulaha, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, Tiranë,

1984,f.343. 181 http://www.beepworld.de/members/pashtriku/gjergjkastrioti.htm, Vendbanimet e

zhdukura në Opojë dhe Gorë. 182 Selami Pulaha, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, Tiranë,

1984, f.343.


Nëse nisemi nga fakti se pasuritë e vendbanimeve: Zinova dhe Hotonova i zotëronte i biri i Mehmet beut, Hasani, ky lokalitet duhet të kërkohet jo larg Zinovës me gjasë në Bresanë dhe Kuklibeg.

Fshati Zinova - sipas Fejzulla Trinjakut, Zinova, ka gjasa të gje-ndet në lokacionin Gryka e Bresanës, pjesa e epërme e Bresanës së sotme, ose rreth xhamisë së tanishme e jo në Namazxhah të Buzezit siç prete-ndohet të caktohet ubikacioni. 183

Sipas supozimit të Hajriz Meleqit, qyteti i lashtë Zinova, është ndër-tuar në antikë, në kohën romake-bizantine dhe se deri vonë e ka ruajtur funksionin e vet si qendër regjionale tregtare. Edhe në kohën osmane për-mendet me emrin Kasaba Zinova dhe se definitivisht është braktisur, kur popullatën e saj e rrezikoi murtaja.184

Edhe pse nga ana e historianit opojan, Fejzulla Trinjaku dhe gjeografit dr. Hajriz Meleqit, Zinova ishte qytet, Kasaba Zinova, në defte-rët osmane është vetëm një fshat i vogël. Por, për shkak të pozitës së saj, ky vendbanim ishte një kasaba (qendër tregtare), ngase përmes kësaj kasa-baje kalonte rruga që lidhte Shqipërinë, Kosovën dhe Maqedoninë.

Fshati Zinova, varet nga Opoja (Opolja), i timarit të Hasanit, të birit të Mehmed Beut. Çifligu i Sulejmanit dhe i Memit, i Hysejnit, e Mah-mudit, bijtë e Baba Hasanit.

Me 17 çifte dhe atë: Iljas Memi (ç), Nasuh Muatafai (ç), Aves Jusu-fi (ç), Ahmed Mustafai (ç), bashtina e Hysejnit, në dorën e Shaut, Kolit dhe Dervishit (ç), Mustafa shtegtar (ç), Azem Mustafai (ç), Hasan Kasemi (ç), Hysejn Mustafai (ç), Hasan Abdullahu (ç), Dervish Hysejni (ç), Murad Abdullahu (ç), Ali Iskenderi (ç), Hasan Jusufi (ç), Mustafa Iske-nderi (ç), Hysejn Roshi (në origjinal mbiemri është shënuara Rosi).

Të ardhura nga fshati Zinova së bashku me çifligun e Ali Beut ishte kështu: Ispenxha, taksa e çiftit, 374 akçe. Grurë 1 barrë (50 akçe). Elb 1 barrë e gjysmë (45 akçe). Ujem 2 barrë e gjysmë = 50 akçe. E dhjeta e bletëve: 10 akçe. Mullinj 3 copë = 45 akçe. Vlera e kashtës 5 akçe. Nija-bet, taksa e martesës dhe të tjera: 24 akçe.


———————— 183 F. Trinjaku, vepra e cituar (dorëshkrim). 184 Mr. H. Meleqi, Opoja....., vepra e cituar, f. 47. 185 Selami Pulaha , Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, Tiranë,

1984,f. 344.


137

Në dokumentet e shkruara përmendet në Muhasabe-i Vilajet-i Rum-ili Defteri, Sanxhaku i Prizrenit, nahia e Gorës, më 1530, me emrin Zi-nova.186 Ndërsa, në defterin tjetër të hollësishëm të Sanxhakut të Prizrenit, më 1530, kishte 3 shtëpi dhe 9 kryefamiljarë myslimanë.187 Më pastaj përmendet në defterin kadastral të Sanxhakut të Dukagjinit, më 1751, me 17 çift-familje188 dhe në defterin kadastral të Sanxhakut të Prizrenit, po ashtu me 17 çift-familje.189 Në këtë vendbanim përmendet në amanetin e opojanit të shquar Kukli Mehmet Begut, i cili aty e kishte Karavan-sara-jin, oborrin e tij mbretëror, teqenë, xhaminë, kadinë, etj.

Po të nisemi nga taksat e vogla që ka vjel administrata osmane, nga banorët e Zinovës, kuptohet se Zinova ishte një fshat me pak banorë.

Prandaj, bazuar në këto është e diskutueshme edhe formimi i disa fshatrave nga banorët e këtij fshati.

Në bazë të regjistrimeve kadastrale osmane, vërehet se me zhdukjen e Zinovës dhe ikjen e banorëve nga Zinova formohen tri fshatra të reja në Opojë siç është: Bresana, Kuklibegu dhe Kuki. Bazuar nga këto fakte konstatojmë se banorët e hershëm të Zinovës janë banorët e këtyre tri fshatrave të reja të Opojës, pa përjashtuar mundësinë që ndonjë familje të jetë vendosur edhe nëpër fshatra të tjera ekzistuese të Opojës, me rastin e ikjes nga murtaja dhe shpalljes së tij “qytet i mallkuar”.190

Ne mendojmë se kjo hipotezë është e paqëndrueshme, ngase po të shikohet me kujdes madhësia e këtij fshati, numri i kryefamiljarëve dhe taksat e vogla që janë mbledhur nga ky fshat, nuk ka teori që të jenë formuar tri fshatra të reja, kur kihet parasysh se edhe vetë murtaja një numër të konsiderueshëm të banorëve i ka shfarosur, atëherë numri i banorëve të mbetur ka qenë fare i vogël.

———————— 186 T.C. Başbakanlik Devlet Arşivleri Genel Mudurlugu, Osmanli Arşivi Daire Baş-

kanligi, Defter-i Hakikani Dizisi IX, 167 Numarali, Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530), II, Vilçitrin, Prizren, Alaca-hisar ve Hersek Livalari, Ankara, 2004.

187 Defteri i hollsishëm i Sanxhakut të Prizrenit, nr. 369, viti 1530, kopje e marrë nga BDA GM OARDAB, Stamboll dhe ruhet në Arkivin e Kosovës, dëshifruar nga prof.dr. Ilijaz Rexha.

188 Basvekâlet arsivi, tapu defterleri, nr. 499, fq. 248-262; Selami Pulaha, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shek. XV-XVI, Tiranë, 1984, fq. 354.

189 Selami Pulaha, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, Tiranë, 1984, f. 344.

190 Enver Batiu, Zinova dëshmi i lashtësisë…., punimi i cituar.


Më shumë gjasa ka, që nga banorët e Zinovës, të cilët i kishin shpë-tuar murtajës, të jenë vendosur në fshatin e sotëm Bresanë.

Fshati Gorna Zabluzhan (Zapluxhje) - varet nga Opoja (Opolja), timari i Aliut. Me 21 çifte, 2 benakë dhe 5 beqarë, dhe atë: Mustafa Iljasi ( q), Mustafa Abdullahu (ç), Ali Abdullahu (ç), Pervane Abdullahu (ç), Hasan Feradi (ç), Iljas Memi (ç), Memi Aliu (q), Hasan Hysejni (ç), Memi Jusufi (ç), Ali Abdullahu (ç), Hasan Aliu(q), Memi Hamzai (ç), Murad Ferhadi (q), Xhafer Memi (m), Shirmerd Basha (ç), Mustafa Ahmedi (ç), Sulejman Memi (m), Karagjoz Abdullahu (ç), Memi Aliu (m), Isa Memi (q), Ibrahim Hasani (m), Mustafa Aliu (ç), Hasan Shirmerdi (m), Kasem Hysejni (ç).

Bashtina në dorën e Dervish Sulejmanit, kalorës (ç). Bashtina e Kola Gorës, në dorën e Hasanit, i biri i Memit, kalorës

(ç). Bashtina e Shaka Mustafait, në dorën e Memit, i biri i Jusufit (ç). Bashtina e Popa Lapkos në duart e banorëve të fshatit (ç). Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, e benakut dhe beqarve 588 ak-

çe. Grurë 6 barrë (300 akçe). Elb 5 barrë (150 akçe). Ujem 10 barrë (200 akçe). Taksa e barit 105 akçe. Taksa e perimeve 42 akçe. E dhjeta a e bletëve 15 akçe. E dhjeta e lirit 10 akçe. Mullinj 3 copë, 45 akçe. Vlera e kashtës 20 akçe. Nijabet, taksa e martesës, taksa e Tapisë së tokës dhe të tjera: 25 akçe.


Fshati Strela Gostrica - Nisur nga toponimi Lugi i Strelës, që gjendet mbi burimin e Kroit të Madh në fshatin Brrut, ky vendbanim ka qenë mu në këtë vend, meqë banorët e asaj kohe janë vendosur afër burimeve.

Si vendbanim në trevën e Opojës përmendet në defterin kadastral osman të Sanxhakut të Dukagjinit, më1571, me 6 çifte-familje dhe në def-terin kadastral osman të Sanxhakut të Prizrenit, më 1591, me 6 çifte-

———————— 191 Selami Pulaha, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, Tiranë,

1984, f.345.


139

familje.192 Këtë lokalitet duhet kërkuar në Gostil, mes Bellobradit dhe Kaprës, ku gjenden gjurmët e një lokaliteti të lashtë.193

Sipas defterëve të përpunuar nga Selami Pulaha, fshati Strela Gos-trica, varet nga Opolja, ishte timari i Bali Beut. Kishte vetëm 6 çifte dhe atë: Sulejman Hasani (ç), Ali Hysejni (ç), Bashtina e Xhafer Vojvodës, në dorën e Mustafait, i biri Mahmudit, sipas tapunamesë (ç), Memi Doç Ra-da (ç), Bajram Mustafai ( ç), Azem Abdullahu (ç).

Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit 132 akçe. Grurë 1 barrë e gjys-më (75 akçe). Elb 1 barrë e gjysmë (45 akçe). Ujem 3 barrë (60 akçe). Taksa e barit 30 akçe. Taksa e perimeve 12 akçe. E dhjeta e lirit 10 akçe. E dhjeta e bletëve 11 akçe. Vlera e kashtës 5 akçe. Nijabet, taksa e martesës dhe të tjera: 20 akçe.


Fshati Zubofic - varet nga Opoja, timari i Hasanit. Me 1 çift, 1 benakë, 4 beqarë dhe 1 shtëpi të krishtër dhe atë: Ibra-

him Abdullahu (0), Mustafa Saraxhi (ç), Ali Memi (m), Sefer Hysejni (ç), Hasan Biba (m), Biba Domi, Sulejman Ibrahimi (ç), Memi Memi (ç), Hysrev Aliu (ç), Memi Hysejni (ç), Mustafa Papa (ç), Oruxh Ibarahimi (m), Sulejma Memi (ç), Iljas Aliu (q), Mustafa Aliu (ç), Mehmed Mus-tafai (m).

Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, e benakut dhe beqarve 281 akçe. Grurë 14 barrë e gjysmë (725 akçe). Elb 10 barrë ( 300 akçe). Ujem 11 barrë e gjysmë (230 akçe). E dhjeta e Barit 55 akçe. Taksa e perimeve 22 akçe. E dhjeta e lirit 15 akçe. E dhjeta e bletëve 25 akçe. Mullinj 2 co-pë, 30 akçe. Mullinj dërstile1 copë (15 akçe).195 Vlera e kashtës 25 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera: 27 akçe.


———————— 192 Po aty. f. 345. 193 http://www.beepworld.de/members/pashtriku/gjergjkastrioti.htm, Vendbanimet e


1984,f. 346. 195 Dërstile- valanicë. 196 Selami Pulaha , Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, Tiranë,

1984,f. 346.


Në bazë të emrit, mendojmë se fshati Zubofic i Mesjetës të jetë fshati i sotëm Zym. Kjo tezë mbështetet edhe nga fakti se edhe fshati Zym i Hasit quhej në Mesjetë, Zubofic.

Fshati Dimitrofic - Vendbanim në trevën e Opojës, i cili përmen-det në defterin e hollësishëm të Sanxhakut të Prizrenit nr. 368, më 1530, dhe kishte 3 myslimanë. Pastaj përmendet, më 1571, në defterin kadastral osman të Sanxhakut të Dukagjinit, me 7 çift dhe 3 beqarë dhe, më 1591, në defterin kadastral të Sanxhakut të Prizrenit me 7 çift-familje dhe 4 be-qarë.197

Fshati Dimitrofic varet nga Opoja, timari i Mehmedit, i biri i Beh-ramit. Me 7 çifte e 3 beqarë dhe atë: Gjijvan Memi ) ç), Firuz Memi (ç), Mustafa Gjijvani (m), Hasan Mehmedi (m), Pervane Abdullahu (ç), Sule-jman Pervaneja (m), Mustafa Hysejni (ç), bashtina e Hasan Abdullahut, në dorën e Aliut, i biri Iljasit, kalorës (ç).

Bashtina e Papa Gikës, në duart e banorëve të fshatit (ç). Bashtina e Petra (?) Palit, në duart e banorëve të fshatit (ç). Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, e benakut dhe e beqarve 172

akçe. Grurë 20 barrë (1000 akçe). Elb 14 barrë ( 600 akçe). Taksa e barit 35 akçe. Taksa e perimeve 14 akçe. E dhjeta e lirit 15 akçe. E dhjeta e bletëve 40 akçe. Vlera e kashtës 30 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera: 74 akçe.

Shuma e përgjithshme: 2400 akçe.198 Pas zjarrit që e përpiu qytezën antike dhe mesjetare të Gostil, bano-

rët e mbetur gjallë dhe të pa infektuar nga murtaja, vendbanimin e ri e zhvendosin një kilometra më larg Dimitroficë, që sot ky vend quhet Mito-ficë, livadhet e lagjes Baxhaku, nga fshati Bellobrad i sotëm. Kjo ka ndodh ngase parashtresën Di, gjatë kohës nuk e kanë shqiptuar për shkak të lehtësisë në të shqiptuar.

Fshati Blaç - varet nga Opolja, timari i Iljasit, biri i Qatip Hëzërit. Me 7 çift, 2 beqarë dhe 2 benakë, dhe atë: Kasëm Hëzër (ç), Hëzër Shir-merdi (q), Oruxh Hasani (ç), Mustafa Abdullahu (ç), Ali Mustafai (m), Memi Iljasi (ç), Mustafa Abdullahu (ç), Iljas Mustafai (q), Memi Abdu-———————— 197 http://www.beepworld.de/members/pashtriku/gjergjkastrioti.htm, Vendbanimet e

zhdukura në Opojë dhe Gorë 198 Selami Pulaha , Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, Tiranë,

1984, f. 347.


141

llahu (ç), Oruxh Memi, bashtina e Hasan Turahanit në dorën e Beljan Vojvodës (ç).

Të ardhura: Ispenxha: taksa e çiftit, e benakut dhe e beqarëve 190 akçe. Grurë 7 barrë (350 akçe). Elb 5 barrë (150 akçe). Ujem 9 barrë (180 akçe). Taksa e barit 35 akçe. Taksa e perimeve 14 akçe. E dhjeta e lirit 10 akçe. E dhjeta e bletëve 15 akçe. Mullinj, sasia 1 copë (15 akçe). Mullinj të shkatërruar 2. Vlera e kashtës 16 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera: 24 akçe.


Fshati Plava - varet nga Opoja, timari i Mustafait, i biri i Iljasit. Me 10 çifte, 4 benakë, 1 beqar dhe 1 shtëpi e krishterë, dhe atë: Iljas Iskenderi (ç), Oruxh Iskenderi (ç), Hysejn Deda (ç), Kurd Aliu (ç), Mustafa Koka (ç), Hasan Nasuhu (q), Ahmed Llapa (ç), Hysejn Llapa (q), Memi Hasani (ç), Bajram Abdullahu (ç), Sulejman Abdullahu (q), Iljas Hasani (ç), Nasuh Iljasi (q), Memi Iljasi (m), Mustafa Hasani( ç).

Të ardhura nga fshati Plava: Ispenxha, taksa e çiftit, e benakut dhe e beqarëve 299 akçe. Grurë 11 barrë (550 akçe). Elb 7 barrë (210 akçe). Ujem 12 barrë (240 akçe). Taksa e barit 55 akçe. Taksa e perimeve 22 akçe. E dhjeta e lirit 28 akçe. E dhjeta e bletëve 30 akçe. Mullinj, sasia 1 copë (15 akçe). Vlera e kashtës 25 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera: 26 akçe.


Fshati Zolç – varet nga Opoja, timari i Iskender Hysejnit. Me 13 çifte dhe 1 beqar. Arsllan Abdullahu (ç), Aliu i vogël (Kyçyk) (ç), Aliu i madh (bylyk) (ç).

Bashtina e Lazreit në dorën e Jusufit, i biri i Hysejnit (ç). Bashtina e Kola Ninës, në dorën e Kajah Jusufit, kalorës (ç). Hajdar Abdullahu (ç), Sulejman Hajdari (m), Mustafa Abdullahu (ç), Bashtina e Gjonit, në duart e banorëve të fshatit (ç). Bashtina e Bibës, në duart e banorëve të fshatit (ç). Bashtina e Mustafait, në dorën e Ajasit, i biri i Mustafait (ç). Bashtina e Martin Vasilit, në dorën e Ajasit, i biri i Mustafait (ç).

———————— 199 Po aty, f.348. 200 Po aty, f. 348.


Toka e Rudinës në dorën e Hamzait, i biri i Hëzër Abdullahut, nga fshati Radash (ç).

Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit dhe e beqarve 292 akçe. Grurë 14 barrë (700 akçe). Elb 10 barrë (300 akçe). Ujem 20 barrë (400 akçe). Taksa e barit 65 akçe. Taksa e perimeve 26 akçe. E dhjeta e lirit 26 akçe. E dhjeta e bletëve 50 akçe. Mullinj, sasia 1 copë (15 akçe). Vlera e kash-tës 24 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera: 45 akçe.

Shuma e përgjithshme: 1943 akçe.201 Fshati Zolç, i mesjetës është fshati Shajne e sotme.

Fshati Prebiq - varet nga Opoja, timari i Ahmedit, i biri i Jusufit. Me 10 çifte, 1 benakë dhe 6 beqarë. Memi Abdullahu (ç), Yvejs Memi (m), Hysejn Abdullahu (ç), Ali Abdullahu (q), Hasan Memi (ç), Memi Shirmerdi (ç), Ali Memi (m), Ali Abdullahu (ç), Mustafa Aliu (m), Hëzër Kasëm (ç), Hysejn Hëzëri (m), Jusuf Abdullahu (m), Memi Abdullahu (m), Iljas Hasani (ç), Iskender Iljasi (m), Musa Ibrahimi (ç).

Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, benakut dhe e beqarve 268 akçe. Grurë 5 barrë (250 akçe). Elb 5 barrë (150 akçe). Ujem 6 barrë (120 akçe). Taksa e barit 50 akçe. Taksa e perimeve 20 akçe. E dhjeta e lirit 8 akçe. E dhjeta e bletëve 10 akçe. Mullinj, sasia 1 copë (15 akçe). Vlera e kashtës 15 akçe. Të ardhurat nga bashtina e Memit, i biri i Abdullahut 60 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera: 34 akçe.


Fshati Ulina, atëbotë quhej edhe Kusaq - varet nga Opoja, timari i Ibrahimit, i biri i Kurdit. Ka pasur 15 çifte, 8 benakë, 5 beqarë dhe 1 shtëpi e krishterë.

Mehmed Iskenderi (ç), Mustafa Mehmedi (q), Iljas Iskenderi (ç), Hëzër Iljasi (q), Musa Iskenderi (q), Hysejn Iljasi (m), Memi Mustafai (ç), Ali Memi (q), Sulejman Mustafai (ç), Mehmed Sulejmani (m), Memi Ramazani (ç), Mustafa Hysejni (ç), Iljas Arsllani (ç), Mustafa Sulejmani (m), Shuxha Aliu (ç), Murad Shuxhau (m), Xhafer Aliu (m), Arsllan Xhaferi (m), Memi Kasëmi (ç), Qerim Memi (q), Jusuf Abdullahu (ç), Oruxh Jusufi (q), Jusuf Hysejni (ç). Çifligu në dorën e Xhaferit, kalorës,

———————— 201 Selami Pulaha , Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, Tiranë,

1984, f.349. 202 Po aty, f. 350.


143

jep taksën e çiftit dhe të dhjetat (çift 1). Husrev Aliu (q), Biba Stepa nga Debiri.

Iljas Hasani (ç), Iskender Iljasi (m), Musa Ibrahimi (ç). Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, benakut dhe e beqarëve 481

akçe. Grurë 9 barrë (450 akçe). Elb 7 barrë ( 210 akçe). Ujem 15 barrë (300 akçe). Taksa e barit 75 akçe. Taksa e perimeve 30 akçe. E dhjeta e li-rit 20 akçe. E dhjeta e bletëve 50 akçe. Mullinj, sasia 1 copë (15 akçe). Vlera e kashtës 35 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera 34 akçe.


Fshati Buça - varet nga Opoja, timari i Jusuf Myslimit. Me 11 çifte, 2 benakë dhe 3 beqar. Mehmed Abdullahu (ç), Hysejn Mehmedi (q), Ah-med Abdullahu (ç), Iljas Abdullahu (m), Hasan Nasuhu (ç), Iljas Abdu-llahu (ç), Hysejn Iljasi (m), Xhafer Mustafai (ç), Memi Hysejni (ç), Hasan Abdullahu (ç), Iljas Hasani (q), Ali Abdullahu (ç), Hasan Abdullahu (ç), Mustafa Memi (ç), Hysejn Memi, bashtina e Hysen Abdullahut, në duart e Nefises dhe Emines, bijat e të sipër përmendurit (ç).

Të ardhura Ispenxha, taksa e çiftit, benakut dhe e beqarve 284 akçe. Grurë 14 barrë (700 akçe). Elb 10 barrë (300 akçe). Thekër 5 barrë (200 akçe). Tagji 15 barrë (300 akçe). Taksa e barit 55 akçe. Taksa e perimeve 22 akçe. E dhjeta e lirit 20 akçe. E dhjeta e bletëve 38 akçe. Vlera e kashtës 21 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera 50 akçe.

Shuma e përgjithshme: 2000 akçe.204 Fshati Brezna - varet nga Opoja, timari i Iljasit, biri i Mehmedit.

Me 14 çifte, 2 benakë dhe 3 beqarë. Memi Hamzai (ç), Mustafa Abdullahu (ç), Bali Mustafai (m), Jusuf

Allagjozi (ç), Jusufi (q), udhëtar, Hysejn Jusufi (q), Hasan Abdullahu (ç), Kurd Hajdari (ç), Iljas Hajdari (m), Memi Mustafai (ç), Jusuf Memi (m), Ali Mustafai (ç), Muastafa Aliu (m), Iskender Mehmedi (ç), Memi Iskenderi (m), Hysejn Hasani (ç), Ahmed Abdullahu (ç), Memi Ahmedi (ç), Iljas Abdullahu (ç), Bali Iljasi (m), Mustafa Abdullahu (ç), Jusuf Mustafai (m), Bashtina e Lula Gjonit, në duart e banorëve të fshatit (ç), Bashtina e Tushës, në duart e banorëve të fshatit (ç).

Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, benakut dhe e beqarve 380 ak-çe. Grurë 9 barrë (450 akçe). Elb 7 barrë ( 210 akçe). Ujem 11 barrë (220 ———————— 203 Po aty, f. 351. 204 Po aty, f. 352.


akçe). Taksa e barit 70 akçe. Taksa e perimeve 28 akçe. E dhjeta e lirit 10 akçe. E dhjeta e bletëve 15 akçe. Vlera e kashtës 20 akçe.

Toka e Iskenderit, i biri i Abdullahut, në duart e banorëve të fshatit, sipas defterit të vjetër 30 akçe.

Toka e Marinit, në duart e banorëve të fshatit, sipas defterit të vjetër 30. Nijabeti, taksa e martesës dhe të tjera 37 akçe.


Fshati Zirzova (Zrze) - varet nga Opoja, timari i Aliut, i biri i Jusufit. Me 7 çifte, 2 benakë dhe 6 beqarë.

Mustafa Iskenderi (ç), Deda Iskenderi (q), Memi Deda (m), Iljas Abdullahu (ç), Mustafa Iljasi (q), Oruxh Mustafai (m), Hysejn Abdullahu (ç), Ali Hysejni (m), Memi Jusufi (ç), Kasem Memi (m), Hasan Abdullahu (ç), Deda Hasani (m), Ali Abdullahu (ç), Murad Aliu (q), Habil Hasani (ç), Ibrahim Hasani (m).

Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, benakut dhe e beqarve 212 akçe. Grurë 2 barrë (100 akçe). Elb 1 barrë e gjysmë ( 45 akçe). Ujem 2 barrë e gjysmë (50 akçe). Taksa e barit 35 akçe. Taksa e perimeve 14 akçe. E dhjeta e lirit 9 akçe. E dhjeta e bletëve 10 akçe. Vlera e kashtës 5 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera 20 akçe.


Fshati Jenice Llaz - varet nga Opolja, timari i Mustafa Husrevit. Me 4 çifte, 2 benakë, 4 beqarë dhe 1 shtëpi e krishtër.

Mustafa Abdullahu (ç), Hasan Kola (m), Ibrahim Pali (ç), Rexhep Ibrahimi (m), Hysejn Abdullahu (ç), Hasan Hysejni (q), Mustafa Hysejni (m), Memi Gjoni (ç), Iljas Memi (q),

Të ardhura: Ispenxha: taksa e çiftit, benakut dhe e beqareve 161 akçe. Grurë 14 barrë (700 akçe). Elb 10 barrë ( 300 akçe). Ujem 20 barrë (400 akçe). Taksa e barit 20 akçe. Taksa e perimeve 8 akçe. E dhjeta e lirit 15 akçe. E dhjeta e bletëve 30 akçe. Vlera e kashtës 25 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera 62 akçe.


———————— 205 Po aty, f. 352. 206 Po aty, f. 353. 207 Po aty, f. 354.


145

Fshati Sveti Petri - si vendbanim në trevën e Opojës, përmendet me emrin Premta që është i regjistruar si vendbanim në defterin e Rumelisë, më 1451-1452, dhe kishte 24 shtëpi. Pastaj përmendet në defterin kadastral osman të Sanxhakut të Dukagjinit, më 1571, me 5 çifte-familje e 1 benakë dhe në defterin kadastral të Sanxhakut të Prizrenit, më 1591, me 3 çifte-familje. Supozohet se është Lagjja Prifte e Blaçit. Supozimin e shton edhe një kryefamiljar i këtij fshati, Hasan Prifti.208

Varet nga Opoja. Timari i Mustafa Husrevit. Me 5 çifte e 1 benakë. Mustafa Abdullahu (ç), Bashtina e Koka Gjonit, në dorën e

Mustafit, i biri i Abdullahut. Hasan Prifti (ç), Mehmed Hasani (q), Bashtina e Bogdanit në dorën e Hasan Kokës.

Bashtina e Koka Presit (Preshit), në dorën e Hëzërit, i biri i Musa beut.

Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit dhe benakut 122 akçe. Grurë 2 barrë (100 akçe). Ujem 5 barrë (100 akçe). Taksa e barit 25 akçe. Taksa e perimeve 10 akçe. E dhjeta e bletëve 5 akçe. Vlera e kashtës 10 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera 20 akçe.


Traullishta German - varet nga Opoja, timari i Mustafa Husrevit. Me 12 çifte, 2 benakë, 3 beqarë, 6 shtëpi të krishtera dhe 1 beqar.

Të ardhura: Ispenxha, Grurë 3 barrë (150 akçe). Elb 3 barrë ( 90 akçe). Ujem 6 barrë e gjysmë (130 akçe). Vlera e kashtës 17 akçe.

Shuma e përgjithshme: 387 akçe.210 Vendbanim, i lashtë në afërsi të fshatit të sotëm të Zgatarit, por për

shkak të klimës dhe kushteve jo të volitshme atmosferike, banorët e këtij vendbanimi shpërngulen në fshatin e sotëm të Zgatarit. Meqë në këtë fshat ky emërtim ekziston edhe si toponim.

Fshati Dolina Zabluzhani (Zapluzhje) - varet nga Opoja, timari i Mustafa Husrevit. Me 12 çifte, 2 benakë, 3 beqarë, 6 shtëpi të krishtera dhe 1 beqar.

———————— 208 http://www.beepworld.de/members/pashtriku/gjergjkastrioti.htm, Vendbanimet e


1984, f.354. 210 Po aty, f. 355.


Jusuf Mustafai (ç), Ali Mustafai (ç), Memi Gika (q), Iljas Peka (q), Husrev Abdullahu (ç), Hysejn Koka (ç), bashtina e Gjeta Pekës, në dorën e Jusufit, i biri i Musait (ç), Hysejn Gjoni (ç), Hasan Mustafai (ç), Ishak Mustafai (m), Ali Ahmedi (ç), Hasan Iljazi (ç), Ali Roshi, Osman Aliu (m). Bashtina në dorën e Dedës, i biri i Musa beut, kalorës (ç). Bashtina e Gjonit, në duart e banorëve të fshatit. Bashtina e Peka Gjonit, në dorën e Jusufit, i biri i Abdullahut, sipas hyxhetit të kadiut (ç). Bashtina e Shah Hatunit, e bija e Beqos (?), në dorën e Husrev Abdullahut (ç), sipas hy-xhetit të kadiut. Gika Nina, Gjin Lijali, Bashtina e Marinit, në dorën e Gjin Lijalit. Peka Tola, Doç Papa, Biba Doçi (a).

Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, benakut dhe e beqareve 481 akçe. Grurë 2 barrë (100 akçe). Elb 1 barrë e gjysmë ( 45 akçe). Ujem 4 barrë (80 akçe). Taksa e barit 30 akçe. Taksa e perimeve 12 akçe. E dhjeta e bletëve 20 akçe. Vlera e kashtës 5 akçe. Mullinj, 1 sosh 15 akçe. Nija-bet, taksa e martesës, dhe të tjera 12 akçe.


Fshati Lopushniq - varet nga Opoja. Timari i Hasanit, i biri i Ab-dullahut. Me çift, 4 beqarë, 1 shtëpi e krishterë.

Bali Hysejni (ç), Iljas Bali (m), Ali Nasuhu (ç), Hysen Abdullahu (ç), Sefer Hysejni (m), Ibrahim Iljasi (ç), Osamn Iljasi (m), Kasëm Abdu-llahu (ç), Firuz Kasëmi (m), Bashtina e Nina Kolës, në dorën e Ali Nasuhut (ç). Bashtina e Nika Marinit, në dorën e Kurd Aliut (ç). Bashtina e Hasanit, i biri i Mustafait, në dorën e Mrako Novakut, nga Bilush, sipas hyxhetit të kadiut.

Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, benakut dhe e beqareve 203 akçe. Grurë 1 barrë e gjysmë (75 akçe). Elb 2 barrë e gjysmë (80 akçe). Tagji 2 barrë (40 akçe). Tagji 2 barrë ( 40 akçe). Taksa e barit 40 akçe. Taksa e perimeve 16 akçe. E dhjeta e bletëve 4 akçe. Nijabet, taksa e martesës, taksa e tapisë së tokës dhe 10 akçe të tjera.

Shuma e përgjithshme: 468 akçe.212 Dikur fshat i veçantë, tash në këtë vendbanim të lashtë gjendet

vetëm objekti i shkollës fillore dhe disa shtëpi të banorëve brezianë.

———————— 211 Po aty, f. 355. 212 Po aty, f. 356.


147

Fshati Gradaçaniça - vendbanim, i cili përmendet në defterin ka-dastral osman të Sanxhakut të Prizrenit nr. 368, më 1530, dhe kishte 12 shtëpi, 1 beqar dhe 1 mysliman, me emrin Gradaçani, nahia e Opojës. Pastaj përmendet në defterin e Sanxhakut të Dukagjinit, varet nga Opoja, më 1571, me 8 çift-familje, 1 benakë, 5 beqarë, 1 shtëpi të krishtera dhe në defterin kadastral të Sanxhakut të Prizrenit, më 1591, me 11 çifte-familje, 3 benakë e 3 beqarë me emrin Gradçanica, lokaliteti i këtij fshati gjendet diku ndërmjet Brrutit e Bilushës.213 Kishte 8 çifte, 1 benakë, 5 beqarë dhe 1 shtëpi e krishterë.

Sipas defterëve të përpunuar nga Selami Pulaha, ky fshat ishte i varur nga Opoja. Timari i Ymerit, i biri i Ibrahimit. Me 8 çift, 1 benak, 5 beqarë, 1 shtëpi e krishterë.

Hysejn Rada (ç), Oruxh Hasani (m), Ali Hasani (m), Sulejman Ab-dullahu (ç), bashtina e Benkut (?), në dorën e Iljasit, i biri i Sulejmanit (ç), Jusuf Sulejmani (m), Hysejn Rada (ç), Musa Hysejni (m), bashtina e Nasuhut, në dorën e Memi Didës (ç), Yvejs Memi (m), Mustafa Dida (ç), Iljas Mustafai (q), Dida Nina .

Bashtina e Ali Abdullahut, në duart e banorëve të fshatit (ç). Bashtina e Nina Llapës, në duart e banorëve të fshatit (ç). Të ardhura: Ispenxha, taksa e çiftit, benakut dhe e beqarëve 243

akçe. Grurë 12 barrë (600 akçe). Elb 7 barrë (210 akçe). Ujem 13 barrë (260 akçe). Taksa e barit 45 akçe. Taksa e perimeve 18 akçe. E dhjeta e lirit 20 akçe. E dhjeta e bletëve 40 akçe. Vlera e kashtës 24 akçe. Nijabet, taksa e martesës, dhe të tjera 40 akçe.


Fshati Glunik - ky fshat që nuk përmendet në defterët e përpunuar nga Selami Pulaha, por përmendet tek Vendbanimet e zhdukura, të Jusuf Osmani.

Përpara ekzistonte si vendbanim i veçantë, por për shkak të murta-jës e tërë popullsia është shpërngulur në fshatrat e afërta. Me emrin Glunik (Golanik), që i takon Opojës dhe kishte 7 shtëpi.215



1984, f.356. 215 Po aty. f. 356.


Në defterin e Sanxhakut të Prizrenit, nr. 368, më 1530, të hulumtuar dhe të sjell nga Arkivi Shtetëror i Stambollit, kopja e të cilit ruhet në Arkivin e Kosovës janë të regjistruar edhe shumë vendbanime të cilat ka-në ekzistuar në trevën e Opojës dhe të Gorës, si p.sh. Bellaqalë, në Opojë me 9 shtëpi dhe 2 myslimanë: Dobrusha, Opojë me 18 shtëpi: Shëngjeqi Bozorg, Gorë e Opojë me 23 shtëpi dhe 3 beqarë, Shengjeqi Kuçuk, Gora dhe Opoja me 7 shtëpi dhe 2 beqarë, Nifc (Ninec), Opojë me 23 shtëpi dhe 2 beqarë, Gushafc, Opojë, 16 shtëpi, etj.216

Bazuar nga konfiguracioni i terrenit, kryesisht kodrinor dhe malor, mungesa e tokës pjellore dhe jo e rrafshët, vendbanimet e komunës së Sharrit (Sharrit) janë të tipit të tubuar, vendosur nëpër lugina, shpati, të kthyera nga dielli, disa janë të ndara edhe në lagje, etj.217

2. Përhapja e islamizmit në Opojë dhe Gorë

Shikuar historikisht, Kosova nën sundimin osman nis pas “Betejës së Kosovës” më 1389. Pa kaluar shumë kohë pjesa dërmuese e shqiptarë-ve u konvertuan në fenë islame, aty nga fundi i shekullit XV, nën ndiki-min e kulturës osmane ndodhin ndryshime të dukshme, në veshje, doke e zakone dhe arkitekturë. Po në këtë shekull ky ndikim do të pranohet edhe në Opojë e Gorë, të cilën gjë e dëshmojnë defterët osman.

Përvoja historike e pjesës më të madhe të popujve dëshmon se njësia e fesë ishte ndër faktorët e rëndësishëm në procesin e integrimit të perandorive mesjetare, kurse roli i feve në integrimin e njësive etnokultu-rore e gjeopolitike kombëtare do të shfaqet në filet e Kohës së re, në periudhën e Renesancës me një rëndësi të shtuar gjatë Humanizmit, Ilu-minizmit dhe Rilindjes Kombëtare.218

Në territoret albanofone dhe brenda popullsive shqiptare mesjetare këtë rol integrues fillimisht e synoi feja katolike në arealin e Principatës së Arbrit dhe pikërisht nga mesi i shekullit XV, kur u thye rezistenca shqip-tare e periudhës së Skënderbeut.219


zhdukura në Opojë dhe Gorë. 217 J. Osmani, vepra e cituar, f.12. 218 Feja, kultura dhe tradita ndër shqiptarët, Prishtinë, 1995, f. 41. 219 Historia e Popullit Shqiptarë I, Prishtinë 1969 .


149

Roli i fesë dhe i kulturës islame në procesin e integrimit të njësisë etnokulturore e politike të Shqipërisë dhe të Kombit Shqiptar, do të kupto-hej më mirë vetëm pasi të kemi një pasqyrë më të qartë nga realiteti sho-qëror, politik, administrativ, fetar, arsimor, kulturor, etj., në trevat albano-fone në periudhën e dezintegrimit administrativ shtetëror, politik, ekono-mik e fetar të perandorive, pjesë e te cilave ishin trevat e veçanta të arealit albanofon.

Kështu, pas dezintegrimit të perandorive e mbretërive të ndryshme që okupuan dhe sunduan Kosovën, por gjatë vendosjes së sundimit os-man, shumica e popullatës konvertohet në fenë islame. Në bazë të të dhënave të defterit të sanxhakut të Dukagjinit, më 1571, (Basvekalet ar-sivi (BVA), defteri mufassal liva-i Dukagin, tapu defteri, nr. 4449 (nahija e Opojës, fq. 248-262: BVA, tapu ve kadastro umum mudurlugunum arsivi, defteri mufassal liva-i Dukagin, nr. 63. Selami Pulaha, solli një përfundim, se shumica e popullsisë se nahijes së Opojës që në këtë kohë konvertohen në islam dhe përvetësojnë antroponiminë islame, ishte shqip-tare. Nahija në fjalë, më 1571, kishte 64 shtëpi të krishtera, 11 të krishterë të pamartuar, 233 shtëpi myslimane me tokë, 61 myslimanë të martuar, pa tokë dhe 75 myslimanë të pamartuar.220

Meqë Opoja përfshinte trevat në jug të Prizrenit deri në kufijtë e Sanxhakut të Ohrit, atëherë vetvetiu nënkuptohet se ky territor, që sot bën pjesë në territorin e Kosovës, kishte një popullatë gati krejtësisht të islamizuar që në fund të shekullit XVI. S’ka dyshim se kjo popullatë e islamizuar, ishte kryesisht, shqiptare, gjë kjo që shihet në shumë raste te kryefamiljarët e islamizuar rishtazi, një pjesë e mirë e të cilëve ruajnë ende emrat e prindërve si mbiemra.221

Pjesa dërrmuese e atyre emrave janë karakteristikë për shqiptarët. Situatë të këtillë kemi edhe me kryefamiljarët myslimanë që ishin pose-dues bashtinash.222

Nga kjo shihet se Opoja në gjysmën e dytë të shekullit XVI, ishte e banuar kryesisht me etnos shqiptar.223

———————— 220 Selami Pulaha, Të dhëna ekonomike dhe demografike për mahinë e Opojës, Stu-

dime historike, 3, Tiranë,1975, f.102-103. 221 Muhamet Tërnava, Studime për mesjetën, Pejë, 2000, f. 97. 222 Po aty, f. 97. 223 Selami Pulaha, Të dhëna ekonomike dhe demografike për nahinë e Opojës, Stu-

dime historike, 3, Tiranë,1975, f.107-108.


Po ashtu gjatë shekullit XVI, edhe shumica e popullsisë së trevës së Gorës, ishte konvertuar në fenë islame.

2.1 Mehmet Kukli Begu-Pushtetari i parë i sundimit

osman në Opojë Mehmet Kukli Begu, në historiografinë opojane njihet si legator

(vakëflënës). Ai në gjysmën e parë të shekullit XVI, në Opojë, veproi si pushtetari më i madh dhe më i rëndësishmi i trevës shqiptare, në fshatin Bresanë e Begaj të Opojës, që njëherit ishte dhe dijetari më me ndikim në mjedisin jetësor që nga Shkodra deri në Bosnje, Prizreni e Opoja. Kukli Begu, ishte udhëheqës i komunitetit islam në Opojë dhe meritor në zhvillimin ekonomik, kulturor dhe arsimor të kësaj treve.

Përshpirtënimet e Kukliut, mund të maten me ato të Husrev begut dhe Isa begut, por aq pak është shkruar për këtë legator, sa që ka mbetur i panjohur.224 Madje as Vakëfnameja e tij, e cila paraqet pa dyshim doku-mentin osman më të rëndësishëm për Prizrenin dhe Opojën, nga gjysma e parë e shek. XVI, deri me sot nuk është botuar.225

Legata e tij përfshinte një sërë objektesh sakrale dhe profane: xha-mi, teqe, shkolla, biblioteka, hamame, karavansaraje, ura, dyqane, mullinj, shumë troje tokash, male, një pjesë e pakët e tyre janë ruajtur deri në ditët tona.226

Për të mësuar më shumë për Mehmet Kukli Beun, do të pasqyrojmë në tërësi shkrimin nga kronika (Menakib), shkruar nga Tahir Efendiu, që është një dorëshkrim autograf, që ruhet në Bibliotekën e Bashkësisë Isla-me të Prizrenit, shkruar me shkrim arab i formës ta’lik, duktus.

———————— 224 Hasan Kaleshi dhe Ismail Rexhepi, Kukli Begu dhe Vakëfnimet e tij, Edukata Islame

nr. 83, f. 201. 225 Po aty, f. 201. 226 Nehat Krasniqi, Mehmet Kukli-Begu – Legator më meritor për zhvillimin ekonomik

dhe kulturo-arsimor të Opojës në shek. XVI, “Penda” nr. 1, Revistë periodike shkencore, letrare dhe kulturore, Dragash, 1995, f. 11.


151

Quhet Mehmet Beg i njohur me ofiqin Kukli, ndërtoi xhaminë më të mrekullueshme në mes të qytetit tonë 227

Atë e gjallëroi me shumë vakëfe të pasura, dhe zgjeroi furnizimet e nëpunësve tanë 228 Është bërë vali nga Selaniku deri në Bosnjë, sundonte dhe njerëzit i nënshtroheshin si robër. Fëmijët i vdiqën për se gjalli, Ndaj robërve ka treguar butësi siç e bëjmë me fëmijët tanë. Një pjesë të gjakut e kishte njërin prind në vijë sulltanore, por nuk la pasardhës që ta dëshmojmë këtë lidhje. 229

Kukli Begu nuk dihet ku u lind, nuk dihet as datëlindja, prejardhja, arsimimi dhe familja e tij. Mu për këtë çështje ka ndikuar që disa studiues të japin mendime personale, jo bindëse, duke hamendur vendlindjen e tij në Azi të Vogël ose në Rusi. Të parët që dhanë mendimet e tyre për Kukliun dhe origjinën e tij, ishin disa autorë sllavë si: I. Jastrbov,230 M. Llutovac,231 M. Aksentije, P. Sreçkoviq,232 që ata ishin në shërbim të poli-tikës ditore ruse e serbe të deklaruar dhe të disponuar si armiq të shqipta-rëve dhe jo në favor të shkencës. Ata e shtrembëruan dhe falsifikuan his-torinë në favor të shtetit serb.

Mehmed Tahir Efendiu, bëri përpjekje të parë si studiues shqiptar, në Menakib kronikën e tij .233 Por, të dhëna të rëndësishme na jep edhe vakufnameja e Kukli Begut,234 “Veprat e arkitekturës osmane,”235 etj.

———————— 227 Viti i ndërtimit të xhamisë është 941 H./1534-5. 228 Viti i vdekjes është 963 H./1556. 229 Shqipëroi: Nehat Krasniqi. (Shënimi sipas: Edukata Islame, nr. 57, 1995, Pri-

shtinë, fq. 59 – 76). 230 I. Jastrebov, Sinan – Paša i Kukli-beg, Glasnik SUD XLIII, Beograd 1876, fq. 1-51;

Stara Srbija i Albanija, Spomenik SAN XLI, Beograd 1904. 231 M. Lutovac, Gora i Opolje, Antropogeografska istraživanja, Srpski Etnografski

zbornik, knj 69, Beograd 1955. 232 Hasan Kaleshi, Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku,

Prishtinë 1972, fq. 265-266. 233 Nehat Krasniqi, Kronika (Menākib) e Tahir Efendiut – burim i rëndësishëm për his-

torinë e kulturës në Prizren gjatë periudhës turko-osmane, Në: Edukata Islame nr. 57, Prishtinë 1995, fq. 59-113.

234 Hasan Kaleshi, Ismail Redžep, Prizrenac Kukli Beg i njegove zadužbine, në: Prilozi za orjentalnu filologiju, VIII- IX, Sarajevo 1960, fq. 143-167.


Jastrebovi konsul rus në Prizren, konsideron se Kukli Begun si njëri nga pushtuesit e Prizrenit, i cili ishte dalluar në luftën e qytetit të Prizrenit, ku fitoi shumë pasuri.236 Kurse Lutovaci për atë shkruan se ishte feudal i madh dhe pushtues osman.237 Se sa ishin të ngarkuar me shovinizëm këta shkencëtarë sllavë, kur me vëmendje shikohen faktet. Kukli Begu, ka vde-kur me 963 (më 16 nëntor të vitit 1555).238 Ndërkaq dihet se Prizreni pushtohet nga turqit, më 1455. Andaj, nuk kanë kurrfarë logjike as bazë shkencore konstatimet e tyre, që kur krahasohet viti i vdekjes së Kukli Begut dhe viti i pushtimit të Prizrenit.

Xhamia dhe tyrbja e Mehmet Kukli Begut

————————— 235 Ekrem Hakki Ayverdi, Osmanli mimari eserleli, II cild 3 kitab, Istanbul 1981 236 Jastrebov, Sinan pasha dhe Kukliu, Glasnik Srpskog uçenog drustva, XXXIII, Beo-

grad, 1876, f.22. 237 M. Lutovac, Gora i Opolje, antropografska istrazivanja. “Srpsko etnografski zbor-

nik”, 1/69,Beograd, 1955,f. 31, 48. 238 Hasan Kaleshi dhe Ismail Rexhepi, Kukli Begu dhe vakëfnimet e tij, Edukat Islame,

nr. 83, f.202.


153

“Karantasi” i Mehmt Kukli Begut


Legeni dhe gjygymi i Mehmet Kukli Begut,

pronë e Salajdin Refikut

Nehat Krasniqi, për çështjen e origjinës së Mehmet Begut, shkruan: jeta, vepra dhe paraardhësit e tij, si dhe vetë mbiemri “Kuk-li”, na ndih-mojnë të saktësojmë origjinën e tij, opojane.239

Sundimi i Mehmet Kukli Begut në këto treva shtrihej në periudhat e mbretërimit të Sulltan Bajazidit II (1481-1512), Sulltan Selimit I (1512-1520) dhe të Sulltan Sylejman Kanuniut (1520-1566). Por pjesa më e mirë e sundimit të tij, ishte koha e mbretërimit të Sulltan Sylejman Ligj-dhënësit, kur Kukliu, ngjitet në pozitën më të lartë të hierarkisë feudalo-ushtarake osmane, kur e legalizoi edhe legatën e vet.240

Mehmet Kukli Begu ishte djali i Hajrudinit dhe nipi i Iljaz Kukës. Babai i Kukliut, përmendet edhe me emrin Hëzër, meqë në atë kohë ishte krejt e zakonshme që njerëzit të mbajnë edhe nga dy emra, të cilët plotë-sonin kuptimin e njëri–tjetrit. P. sh.: emrin Hajrudin, në literaturën osma-ne e gjejmë të shkruar: Barbaros Hajrudin–Hëzër Pasha.241

Hajrudinin e përmend Ekrem Haki Ajverdi, dhe na informon se Hajrudini, i biri i Iljazit, ndërtoi në Jeni Pazar një xhami dhe një mekteb (shkollë). ———————— 239 Nehat Krasniqi,Mehmet Kukli-Begu – Legator më miritor për zhvillimin ekonomik

dhe kulturo-arsimor të Opojës në shek. XVI, “Penda” nr. 1, Revistë periodike shkencore, letrare dhe kulturore, Dragash, 1995, f.11.

240 Po aty, f. 11. 241 Po aty, f. 11.


155

Iljaz Kuka, gjyshi i Kukliut, përmendet nga poeti dhe myderrizi prizrenas, Suziu, më 1513, në vakufnamen e vet. Lagjja ku themeloi legatën e tij, sipas Suziut, mori emrin Iljaz Kuka. Meqë lagjet e qyteteve në atë kohë kanë marrë emrin në bazë të xhamive, ose nga themeluesit e tyre, kështu nënkuptohet se Iljaz Kuka, ka vakëfuar së paku një xhami në Prizren. Iljaz Kuka jetoi në kohën e sundimit të fundit të Prizrenit nga Sulltan Mehmet Fatihu (më 21 qershor 1455). Ajverdi për Iljaz Kukën, shkruan se ka qenë një nga içogllanët e Fatihut, që d. m. th., se si djalosh i krishterë merret devshirme, dhe edukohet në pallatin e sulltanit. Por, pas pushtimit të Prizrenit, sipas këtij autori, Iljaz Kuka mbajti pozita të ndryshme.

Kukli Begu një kohë të gjatë jetoi në Prizren dhe Opojë, meqenëse në kasabanë e atëhershme, në Zinovë e ndërtoi sarajin e vet, xhaminë, teqenë, tyrben dhe ujësjellësin.242 Nga e tëra kjo shihet se Kukli Begu ka jetuar në kasabanë – Zinovë, sipas të dhënave të defterit të vitit 1571, ku për Zinovën thuhet se ishte fshat dhe nga taksat e mbledhura nga admini-strata osmane, bënte pjesë në fshatrat më të vogla të Opojës. Kukli Begu, përpos shtëpisë që kishte, në një kodër, gjysmë kilometri larg Bresanës së sotme, nga mund të vështrohej pjesa më e madhe e Opojës, ndërtoi Sa-rajin e Kukli Begut dhe kroin e Kukli Begut. Më vonë aty ndërtohen edhe disa shtëpi dhe në fund shndërrohet në fshat, që merr emrin e tij, Kukli Beg.

Kukli Begu në Opojë, ka vakëfnuar: 1 mejtep (shkollë), 1 xhami, 1 mesxhid, 1 karavansaraj, 1 hamam dhe 1 krua. Nga këto përshpirtdhurata deri sot janë ruajtur xhamia, kroi dhe çeshmja e sarajit, ndërsa mesxhidit e namazxhahut i kanë mbetur vetëm themelet. Hamami nuk është ruajtur, por dihet vendi se ku ishte ai. Ai ka vakëfnuar, katër mullinj në dy ndër-tesa, që gjenden në fshatin Rapçë, në kadillëkun Hasllar, fshat që gjendej në nahinë e Opojës.243

Ndërsa në kasabanë e Zinovës në kadillëkun Haslar, ka vakëfnuar dhe përshpirtënuar ndërtimin e hamamit.244

Kujdes të veçantë, Kukli Begu i kushtoi edhe edukimit arsimor, ngase në një aneks të xhamisë së tij hapi mejtepin (shkollën) para vitit 1538, dhe siguroi mësuesin dhe repetitorin (asistentin), për fëmijët e kësaj ———————— 242 Hasan Kaleshi dhe Ismail Rexhepi, Kukli Begu dhe vakëfnimet e tij, Edukata Islame

nr. 83, f. 203. 243 H. Kaleshi dhe Ismail Rexhepi, punimi cituar, f. 215. 244 Po aty, f.214.


treve. Mësuesit i caktoi dhe i garantoi nga pasuria e tij 2 akçe në ditë. Shkolla ishte në të djathtë të hyrjes së xhamisë, përballë Tyrbes së Kuk-liut. Sipas një shënimi të G. Elezoviqit, i cili ka vizituar objektet e Meh-met Begut, më 1932, mbi derën e kësaj shkolle paskësh qenë mbishkrimi i daltuar në pllakë mermeri, i vendosur me rastin e renovimit të shkollës në vitin 1870. Fatkeqësisht, edhe ky mbishkrim është zhdukur.

Kjo shkollë, njëherësh ka kryer edhe funksionin e bibliotekës. Aty janë vendosur vëllime dorëshkrimesh të ndryshme, të cilat i kanë shfrytë-zuar jo vetëm mësuesit, por edhe të interesuarit e tjerë. Sipas shënimeve të G. Elezoviq, njëri nga dorëshkrimet e kësaj biblioteke që është ruajtur deri në kohën kur ky e kishte vizituar këtë objekt, ishte shkruar nga njëfarë Ibrahim Hamza, më 1585. Sipas Elezoviqit këtu ka pasur edhe vepra që kanë arritur nga vise të huaja. Një vepër e tillë është kopjuar në Tuzllë të Epërme, më 1835. Në këtë bibliotekë është ruajtur edhe një Kur’an, në dorëshkrim, të cilin e ka vakëfnuar vet Mehmet Kukli Begu. Dorëshkri-meve tjera të kësaj biblioteke nuk u dihet fati.

Mehmet Kukli–Begu, i ndërgjegjshëm për rëndësinë e punës intelektuale, kërkoi prerazi në vakufname që mësuesi, imami, vaizi, etj., të mos merren me punë bujqësie (fizike), në të kundërtën urdhëroi që të lar-gohen nga puna. Në saraj (pallat), Mehmet Begu kishte nëpunës të ndry-shëm, që disa nga ata, sipas shembullit të patronit të tyre, lanë vakëfe (le-gate) të ndryshme. Atabeu i Kukliut, Ibrahim Geg Begzadja, që ishte përgjegjës për edukimin e fëmijëve të tij, vakëfnoi një xhami në Prizren. Mehmet Tahir Efendiu, për Begzaden shkruan se ka qenë vendës. Kukliu, në saraj mbante edhe rrobaqepësin, Terzi Memishin, që ka vakëfuar xha-minë e njohur të Terzi – mahallës në Prizren. Në sarajin e vet ka pasur edhe veteriner, që quhej Haxhi Kasimi, që vakëfnoi një xhami në Prizren. Kështu, Kukliu në saraj pati edhe nëpunës dhe ndihmës të tjerë.

Në vitin 950/H (1543), Kukli Begu ndërtoi xhaminë e Iljaz Kukës, ky i fundit ishte gjyshi i Kuli Begut.245

Djemtë e Kukliut vdiqën sa ishte vetë gjallë. Kurse vajza së bashku me burrin ndërtuan ujësjellësin e Prizrenit. Me ndërtimin e 14 karavansa-rajeve dhe 167 dyqaneve të ndryshme e të depove e hambarëve, Mehmet Kukli–Begu, shtytë zhvillimin e tregtisë dhe ekonomisë, pothuaj, në mba-rë Shqipërinë Veriore, që nga Lezha, Shkodra, Prizreni, Tetova, Shkupi e mëtej. Ndërkaq, karavansaraji që Kukliu ndërtoi në Zinovën e atëher-———————— 245 Maliq Osi, Prizreni qytet i lashtë, muze me thesar të pasur kulturor, Prizren, 2001, f.

65.


157

shme, paraqet një moment të rëndësishëm për zhvillimin e tregtisë dhe të ekonomisë në Opojë.

Shumica e objekteve të Kukliut, nuk i bënë ballë dhëmbit të kohës. Herë pas here rrënime bënte edhe ndonjë dorë shkatërrimtare. Prishjen më të rëndë, objektet e Kukliut e pësuan në luftën austro – turke, kur ushtria e gjeneralit austriak Pikolomini, pasi hyri në Prizren në nëntorin e 1689-ës, shkatërroi varrin e Kukliut, mbishkrimi i thyer i varrit të të cilit ruhet si dëshmi. Fundin e jetës, Kukliu e kaloi në saraj. Siç merret vesh tërthorazi nga një burim, ai, atëherë ishte në armiqësi me sulltanin,246 por arsyet nuk dihen, andaj, për shkaqe sigurie, hapi rrugë nëntokësore (tunel), nga saraji në xhami e gjetiu. Gjurmët e tyre edhe sot vërehen.

Mehmet Kukli Beu, për Opojën dhe historinë e saj, do të mbetet një personalitet i shquar, ngase vepra e tij fisnikëroi dhe prosperoj këtë kra-hinë të varfër. 247

3. 2 Islami në territorin e Opojës dhe Gorës

gjatë sundimit osman Ndërkaq tradita e aktivitetit arsimor fetar islam në Kosovë është e

vjetër mbi gjashtë shekuj. Ky aktivitet fillon që nga vitet e para të shtrirjes së pushtetit osman

në këtë pjesë të Ballkanit, ku krahas procesit e përqafimit të fesë Islame në Kosovë, fillon edhe procesi i përhapjes së civilizimit islam e më të vjen në shprehje edhe arsimi fetaro-islam si komponent e këtij civilizimi.

Si rrjedhim i kësaj, në disa vende të Kosovës, ku më shumë e ku më pak, varësisht nga pozita e tyre strategjike dhe ekonomik, fillojnë të the-melohen institucione të karakterit fetaro - arsimor, si: xhami, medrese, biblioteka, etj., të cilat janë mbajtur përmes sistemit të vakufeve dhe kanë luajtur rol të madh e pozitiv në popull, në mirëqenien dhe formimin fetar.

Roli i xhamive si institucione fetaro - arsimore dhe edukative ishte dhe mbeti i madh ngase aty zë fill edhe arsimi në këto treva.

Nëpër xhami, përveç kryerjes së detyrimeve fetare, myslimanët, ki-shin mundësi edhe të arsimohen përmes vazit dhe vaizave, sepse këto ku-

———————— 246 Srečković, Sinan Paša, Beograd 1865, Cituar sipas Hasan Kaleshit, Najstariji vak-

ufski dok. fq. 265 – 266. 247 Feja, kultura dhe tradita ndër Shqiptarët, Prishtinë, 1995, f.553.


adro në qendrat më të mëdha të Kosovës ishin personalitete nga më të shkolluarit.

Përveç xhamive, rol të madh e të mirëfilltë arsimoro-edukativ luaj-tën edhe medresetë.

Medreseja, si institucion arsimore - edukativ lind tek arabët, nga të cilët më pas e marrin turqit selxhuk e prej tyre e marrin edhe osmanlinjtë të cilët e sjellin në Ballkan, pra edhe në Kosovë.248

Mbështetur në të dhënat historike, ndërtimi i xhamive filloi pas “Betejës së Kosovës”, më 1389”. Xhamia e Çarshisë, në Prishtinë, u ndër-tua me 1440. Ky aktivitet zgjerohet sidomos gjatë shekullit XVI-të dhe në gjysmën e parë të shekullit të XVII, kur gradualisht mbisundon popullata islame sidomos në qytete.249

Kështu, edhe në trevat e Opojës dhe Gorës, përhapet shpejt feja islame, dhe sipas evidentimit të monumenteve të kultit, del se xhamia në fshatin Shajne, është më e vjetër së xhamia e Çarshisë në Prishtinë, meqë ndërtohet më 1413.250

Në defterët osman, përveç të dhënave për gjendjen shoqëroro-eko-nomike, në të cilën ndodhej krahina e Opojës, një rëndësi të veçantë kanë edhe të dhënat e regjistrimit të popullsisë.

Sipas të dhënave, shumica e popullsisë së Opojës, më 1571, ishte islamizuar dhe si rrjedhim antroponimia e saj i përket sferës së antroponi-misë islame. Tashmë ajo numëronte 84 familje dhe 14 beqarë të krishterë, 233 familje myslimane me tokë (çift). Kishte 61 të martuar pa tokë (bennak) dhe 75 beqarë myslimanë.251

Nuk ka dyshim se banorët e islamizuar në Opojë ishin shqiptarë.252 Kjo vërehet qartë në një shumicë fshatrash ku procesi i islamizimit ndodhej në fazën fillestare të zhvillimit. Në këto vendbanime gjejmë banorët e islamizuar, regjistruar në dy defterët e Sanxhakut të Dukagjinit, që edhe gjatë gjysmës së dytë të shek. XVI mbanin mbiemra, emrash të prindërve krishterë, që në shumicën e tyre kishin kuptime shqip. Në raste të rralla ndeshet ndikimi i antroponimisë sllave. Kështu, nga 27 banorë të

———————— 248 Feja, kultura dhe tradita ndër Shqiptarët, Prishtinë, 1995, f.553. 249 Enciklpodija likovnih umetnosti 2, Zagraeb, MCMLXII, str. 155. 250 Instituti për Mbrojtjen e Monumenteve të Trashëgimisë Kulturore-Rajoni i Prizrenit. 251 Selami Pulaha, Të dhënat ekonomike dhe demografike për krahinën e Opoljes

(Opoja), “Studime historike”, nr. 3, Tiranë, 1975, f. 102. 252 Po aty, f. 102.


159

paislamizuar që ishin në 9 fshatra të Opojës, 24 sosh kishin mbiemra shqiptare dhe vetëm 3 sosh mbanin mbiemra sllavë. Në 8 fshatra kishin mbetur 37 familje të krishtera të pakonvertuara në fenë islame, prej të cilave 36 sosh mbanin kryesisht antroponimi sllave. Po kështu gjejmë se 23 bashtina, me emrat që përmenden me zotërues të mëparshëm. Nga këta 18 zotërues, mbanin emra shqip dhe mbiemra sllavë.253

Në Opojë e Gorë, në këto dy treva, feja islame depërtoi qysh në she-kullin e XVI, që nga kjo kohë, në këto krahina të Sharrit, janë ruajtur një numër i konsiderueshëm i monumenteve arkitektonike të përmendoreve islame si: xhami, tyrbe, hamame, mbishkrime mbivarrore, kroje e saraje. Monumentet e arkitekturës sakrale dhe profane përbëjnë elemente të arki-tekturës orientale e sidomos të asaj osmane. Një thesar të vërtetë të trashë-gimisë materiale paraqesin objektet islame ndërtuar nga Kukli Begu, si xhamia e Kukli Begut, në fshatin Bresanë (e cila është nën mbrojtjen e Institutit të Monumenteve të Kulturës të Kosovës), hamami, tyrbja dhe varret e familjes së tij, po ashtu Saraji, dhe kroi në afërsi të Sarajit të Kukli Begut, që deri më sot ruajnë tërësinë e pasur urbane-orientale, natyrisht me pak ndryshime, meqë kohë pas kohë ka pasur meremetime.

Enë të vetme të këtij sundimtari osman, me origjinë opojane, janë: një tas uji që quhet Karantas, në pronësi të Salajdin Refikut, i cili shumë nevojtarëve me sëmundje psikike u jep ujë nga ky tas, duke kënduar edhe disa lutje (dovë), gjatë ceremonialit të pirjes së ujit. Po ashtu edhe një legen dhe gjygym, që mendohet se janë të Mehmet Kukli Begut, që po ashtu në pronësi të këtij personi të sipërshënuar.

3.3 Monumentet e kultit islam gjatë sundimit osman

në zonën e Opojës dhe Gorës Namazxhahu, është një vend i hapur për namaz, ku besimtarët my-

slimanë kanë kryer obligimin e tyre të faljes në ambient të hapur. Është me interes fakti se monumente të tilla islame, në tërë Ball-

kanin gjenden vetëm tri, një afër fshatit Buzez të Opojës dhe dy të tjera në Prizren dhe në Bullgari. Monumenti i Buzezit, i përket shekullit XIV-XV, ku besimtarët nga e tërë Opoja janë tubuar në këtë vend për ta kryer ritu-alin e faljes së namazit.

———————— 253 Po aty, f. 102.


Sipas identifikimit dhe inventarizimit nga ana e Institutit për Mbroj-tjen e Monumenteve të Kulturës, në Prizren, ky objekt i përket Mesjetës që njihet me emrin: Tuma e Namzxhahut, dhe është shënuar me numër evidentues 926-67.254

Ky lokalitet është në territorin e fshatit Buzez, në të majtë të rrugës Buzez- Bresanë. Në mes të fushëgropës së Opojës ngritët një kodër paksa e lartësuar, që ka pamjen e një kodre artificiale në formë elipse, mbuluar me druaj plepi, që ruan civilizimin e lashtë. Rreth kësaj kodre artificiale gjenden ara e livadhe. Por, për fat të keq nuk kemi njohuri se në atë kodër ose rreth saj të është gjetur ndonjë gjurmë e lashtësisë, apo eksponate, vegla pune apo dekorim.255

Në foto Namazxhahu, objekt që nuk është i ruajtur mirë, i

ndërtuar me gurë të latuar

———————— 254 Instituti për Mbrojtjen e Monumenteve të Kulturës –Prizren. 255 Fejzulla Trinjaku, Shënime historike për komunën e Sharrit ish Sharrit, dorëshkrim.


161

3.4 Xhamitë e ndërtuara që nga sundimi osman, në Opojë dhe Gorë

Nr. Objekti i kultit dhe vendbanimi

Koha e ndërtimit Përshkrimi

1. Xhamia e fshatit Kuk

Gjatë sundimit osman në shek.XVI. Më 24.10.1931, dekretohet nga Ulema ‐mexhlisi i Shkupit, me nr, Vendimi 1729

Xhami pa minare, me mure guri, kulm të mbuluar me rrasa. Ndërtuar vullnetarisht nga banorët e këtij fshati. Ndriçohet me vajgur.

2. Xhami e Kukli Begut, në fshatin Bresanë

Historia e ndërtimit zë fill më 1526. Është dekretuar nga Ulema‐mexhlisi i Shkupit, me nr. 882/33, me 09.03.1933.

Minarja, është ndërtuar me gurë, mbuluar me rrasa. Atë e ndërtoi Mehmed Hajrudin Kukli Begu. Është ndriçuar me vajguri. Oborri ka një sipërfaqe prej 1000 metra katror.

3. Xhami e fshatit Kosavë

Është ndërtuar rreth vitit 1700.

Ndërtuar me material të fortë, pa minare. Ka oborr prej një sipërfaqe 200 metër katror. Ka dhomën për mejtep.

4. Xhamia e fshatit Blaç

Është ndërtuar rreth vitit 1700.

Ndërtuar me material të fortë, pa minare, e mbuluar me rrasa dhe është ndriçuar me vajgur. Në oborrin e vet ka varreza me rreth 20 metra katror. Mirëmbahet nga banorët e fshatit.


5. Xhamia e fshatit Pllajnik

Ndërtuar gjatë viteve të para të sundimit osman në Opojë. Është dekretuar nga ish‐myftiu i Qarkut të Prizrenit, më 11.12.1918, me nr, vendimi 196.

Është ndërtuar me gurë, s’ka minare. Kulmin e ka të mbuluar me rrasa.

6. Xhamia e fshatit Zgatar

Saktësisht nuk dihet data e ndërtimit, por llogaritet të jetë ndërtuar rreth viteve 1500.

Është ndërtuar me gurë, s’ka minare dhe e mbuluar me rrasa. Është ndriçuar me vajgur.

7. Xhamia e fshatit Kapre

Është ndërtuar para vitit 1800.

Ndërtuar nga materiali i fortë, pa minare dhe e mbuluar me rrasa. Është ndriçuar me vajgur.

8. Xhamia e fshatit Pllavë

Historia e ndërtimit të kësaj xhamie është i viteve 1500.

Minarja dhe objekti i xhamisë është ndërtuar me gurë. Kulmin e ka të mbuluar me rrasa. Kjo xhami ka oborr me sipërfaqe prej 600 metra katrorë.

9. Xhamia e fshatit Shajne

Ndërtuar para vitit 1650. Dekretohet me këtë nr. vendimi 3306, të datës 18.09.1933, nga Ulema‐mexhlisi i Shkupit.

Ka mure guri dhe është pa minare, me kulm të mbuluar me rrasa.

10. Xhamia e fshatit Vraniç

Është ndërtuar para viteve 1800. E dekretuar nga Ulema‐mexhlisi

Është ndërtuar me mure guri dhe balte, pa minare, është në gjendje solide


163

me nr. 2750, të datës 21.10.1933.

dhe e mbuluar me rrasa.

11. Xhamia e fshatit Zlipotok

Ndërtuar më 1650, e rinovuar para 8 viteve.

Ngritur nga materiali i dobët, pa minare, me kulm të mbuluar me rrasa.

12. Xhamia e fshatit Restelicë

Ndërtuar më 1650. Ndërtuar me material të dobët. Kulmi i mbuluar me rrasa.

13. Xhamia e fshatit Kukajan

Ndërtuar më 1650. Pa minare dhe me muri prej guri dhe kulm të mbuluar me rrasa.

14. Xhamia e fshatit të Rapçes së Epërme

Ndërtuar më 1600. Rindërtuar para 49 vjetëve.

Pjesa e poshtme është e ndërtuar me gurë, kurse pjesa e epërme me tulla. Nuk ka minare.

Të gjitha xhamitë e fshatrave të tjera janë të shekujve XIX ‐ XX256

4. Toponimi Gjerman dhe Varri i madh i Gjermanit, dëshmi e një ngjarje të madhe historike në territorin e Opojës

Nga Mesjeta, në Opojë qarkullojnë tregime e legjenda fantastike

mbi Varrin e Madh dhe toponimin Gjerman, që gjendet në fshatin Zgatar, fshatin më të vjetër opojan.

Një toponim Gjerman, dhe një objekt sakral (Varri i Madh), që mund të lidhet me ngjarjen më të rëndësishme të Ballkanit dhe të Evropës, që është nga viti 1689, kur forcat osmane ishin angazhuar në luftime me ushtrinë austriake, e cila marshonte me shpejtësi drejtë jugut, përmes Ser-bisë. Populli shqiptar i Rrafshit të Dukagjinit dhe ai i Fushës së Kosovës, ———————— 256 Tabela e përpiluar është pëgatitur nga artikulli i Mr. Sadik Mehmetit, revista, “Sharri”

nr. 50-51, qershor-korrik, 2005.


ishte ngritur në kryengritje të përgjithshme. Pikolomini, më 25 tetor 1689, nëpër Kaçanik arrin në Shkup dhe e detyron ushtrinë osmane të tërhiqet në perëndim të qytetit, sepse Shkupin e kishte kapluar epidemia e mur-tajës. Më 26 tetor 1689, Pikolomini e zmbraps ushtrinë osmane të Shkupit dhe kështu e detyroi t’i dorëzohej forcave ushtarake austriake. Mirëpo, epidemia e murtajës, e cila e kishte kapluar qytetin, e shtyri gjeneral Piko-lominin të japë urdhër që të digjej Shkupi. Nga gërmadhat e Shkupit të djegur të bërë hi e pluhur, gjenerali i famshëm austriak vazhdoi rrugëtimin për në Kosovë, duke kaluar nëpër Drenicë, Klinë, Pejë e në Prizren. Kur forcat austriake hyn në Prishtinë në fillim të nëntorit të 1689, u pritën nga 5000 luftëtarë shqiptarë, kurse në Prizren nga 6000 luftëtarë të tjerë. Numri i kryengritësve shqiptarë arriti deri në 20. 000 veta. Në saje të kryengritësve shqiptarë, forcat austriake lehtë thyen mbrojtjen osmane dhe arritën deri në Lumë. Në këtë kohë kryengritësve shqiptarë u priu Pje-tër Bogdani, arkipeshkvi i Shkupit e i Prizrenit, që ishte njëri nga persona-litetet e shquara të kulturës e të lëvizjes shqiptare të atij shekulli. P. Bog-dani merr pjesë si përfaqësues i shqiptarëve në bisedime që u zhvilluan në Prizren, me komandantin e forcave ushtarake austriake, gjeneralin Pikolo-minin. Ndihmesën e shqiptarëve në luftën për çlirimin e trevave tona nga sundimi osman e vlerësoi edhe perandori austriak, Leopoldi I, i cili në një manifest drejtuar popujve të Ballkanit, për këtë qëllim, Shqipërinë e rresh-toi si të parën ndër vendet ballkanike për kontributin luftarak. Pikolomini, ishte i kënaqur me numrin e luftëtareve shqiptarë rreshtuar përkrah tyre. Mirëpo, gëzimi nuk zgjat shumë, meqë epidemia e murtajës që kishte për-fshirë Shkupin nuk e kurseu as gjeneral Pikolominin. Kështu, gjenerali i njohur austriak, do të vdesë, më 9 nëntor 1689. Sipas Prof. dr. Skender Rizës, ai ishte varrosur në një kishë të vjetër të Prizrenit, por nuk tregon saktë, se në cilën Kishë. Gjatë takimeve me gjeneralin austriak edhe Pjetër Bogdani infektohet nga epidemia e murtajës dhe vdes më 8 dhjetor 1689, ku sipas versionit të prof. Rizës varroset në Prizren.257

Banorët e fshatit Zgatar ruajnë të freskët rrëfimin e përcjell brez pas brezi, se ushtria e gjermanëve e kishte çliruar këtë trevë nga sundimi i egër i turqve osmanli, dhe që nga atëherë ky vend për nder të çlirimtarëve është quajtur Gjerman, kurse varri i oficerit të lartë, quhet Varri i Madh. Dhe nga ajo kohë banorët sa herë bien në halle të ndryshme shkojnë te varri i tij dhe kërkojnë ndihmë. Kjo vërtetohet nga një shënim i koma-ndantit të ri austriak, konti Veteran, që shkroi për gjendjen e banorëve të ———————— 257 Grup autoresh, Historia e popullit shqiptar për shkollat e mesme, Prishtinë 1996 , f.

112.


165

Kosovës, ku përmend edhe Opojën. Opola (Opoja) ka 35 fshatra të banua-ra.258

Vendi ku hallexhinjtë, ndezin qirinj tek “Varri i Madh i Gjermanit” për të kërkuar shpëtim për shumë sëmundje.

Kjo nuk është në traditën e besimit mysliman

Nisur nga këto fakte, toponimi Gjerman dhe objekti sakral Varri i

Madh i Gjermanit, që dallohet nga të gjithë varret e tjerë, lidhet me këtë ngjarje të madhe dhe të rëndësishme për fatin e popujve të Ballkanit dhe në veçanti për shqiptarët. Gjermani, si emërtim kishte mbetur pas betejës austriake-osmane, ngase ushtria austriake zmbrapsi ushtrinë osmane, e cila deri në atë kohë mendohej se ishte e pathyeshme. Atëbotë ishte zhvilluar beteja pikërisht në vendin që edhe tash ruhet emërtimi Gjerman afër fsha-tit Zgatar të Opojës, që atëbotë i përkiste Rrethit të Lumës. Gjenerali i famshëm austriak Pikolomin, ishte një ushtarak i shquar e strateg i fam-shëm, por edhe njeri i urtë e i matur, i cili i infektuar nga murtaja vdes në nëntor 1690.259 Sipas të gjitha gjasave ai është varrosur në Zgatar, e jo në Prizren. Këtë e bëjnë nga frika të mos përhapej kjo epidemi edhe tek ushtarët e tjerë. Kështu, Varri i tij, dallohej se ishte shumë më i madh, dhe i rregulluar me gurë të latuar dhe të sjell nga viset e tjera të Kosovës, se-

———————— 258 Skënder Rizaj, Kosova dhe shqiptarët, dje, sot dhe nesër, Prishtinë, 1992,f. 69. 259 S. Rizaj,vepra e cituar, f. 64.


pse gurë të tillë në komunën e Sharrit nuk ka. Andaj, s’do mend, se veç varri i atij ushtaraku austriak, ishte ai që opojanët atë vend ende e quajnë Gjerman. Ndërsa, varrin e quajnë Varri i madh. Kështu pas kësaj ngjarjeje shumë të rëndësishme për atë kohë banorët e kësaj ane, meqë nuk kanë pasur shërbime adekuate mjekësore, siç janë aktualisht, me vite e shekuj, kanë besuar se Varri i Madh do t’ua shërojë fëmijët, të afërmit e sëmurë. Ata kanë besuar, se ai Varr do t’iu ndihmojë në zgjidhjen e problemeve të ndryshme, ashtu si u kishte ndihmuar për t’i dëbuar forcat ushtarake push-tuese osmane nga këto troje, andaj mu për këtë arsye ata i janë lutur e i janë përkulur këtij Varri, ku lënin monedha e ndezin qirinj. Madje edhe tash rituali i tillë vazhdon të zbatohet në këtë Varr nga popullata opojane e më gjerë, varësisht nga lidhjet familjare e farefisnore, që i kanë banorët e kësaj ane me banorët përreth a më larg.260 Madje edhe nga diaspora shqip-tare kur kthehen bijtë e kësaj ane gjatë muajve të verës, shkojnë dhe e vizitojnë Varrin dhe lënë para në atë vend të njohur e të shenjtë për opo-janët.

Ndërkaq, duka Gjergj Kristian nuk u soll njerëzisht as me serbët e as me shqiptarët. Sjellja e tij e vrazhdë shkaktoi që një numër prej tyre të kalonte në anën e osmanlinjve.261

5. Marrëdhëniet kulturore gjatë periudhës së sundimit osman

Vendosja e sundimit osman dhe marrëdhëniet që u krijuan mes po-

pullatës opojane dhe gorane me popullatën turke, krijuan kushte për zhv-illimin e shpejtë të ekonomisë dhe të kulturës së këtyre trevave, duke huazuar nga ta shumë mjeshtri zejesh. Turqit, sollën garën e pehlivanëve, e cila mendohet se është e shekullit XVI, që zuri fill dhe vazhdon deri në ditët tona, si garë tradicionale.

Mundja (pehlivanllëku) në komunën e Sharrit, është e lidhur ngu-shtë me ekspozimin e pehlivanllëkut që u përhap me vendosjen e sundimit osman në Opojë dhe Gorë, që nga shekulli i XVI. Kjo shpjegohet nga fakti se fjalët e përdorura gjatë zhvillimit të garës së pehlivanëve, janë me origjinë turke.

Sporti popullor i mundjes është si një formë e natyrës së luftës, e që shfaqet qysh nga zanafilla e shoqërisë njerëzore. Ky lloj sporti është shu-

———————— 260 Gazeta, Bota sot, Prishtinë e datës 11 tetor 2004. 261 S. Rizaj,vepra e cituar, f. 64.


167

më i rëndësishëm për forcimin dhe kalitjen e trupit, mundja edhe sot nuk ka humbur rëndësinë dhe rolin e saj për zhvillimin, kalitje e edukim shën-detësor. Në të kaluarën mundja ka shërbyer si mjet për përgatitjen fizike të luftëtarëve. Vështirë mund të gjendet ndonjë sport me histori aq të begat-shme dhe traditë mijëvjeçare, siç është mundja, që mendohet se është e lidhur me nevojat jetësore dhe ushtarake.

Si popujt tjerë, ashtu edhe në Kosovë është kultivuar mënyra spe-cifike e mundjes. Më të popullarizuara kanë qenë: Lidhas-kocash, brezi – shokë dhe pehlivanllëku. Gjatë mundjes Lidhas – kocash, me njërën dorë kapet kundërshtari mbi bërryl e me tjetrën i bashkon duart në shpinën e kundërshtarit. Kur kapen fort, lufta fillon me përpjekje të kundërshtarit që ta rrëzon anash ose mbrapa, në disa raste edhe në shpinë.

Mundja Brezi – shokë, gjithashtu fillon nga pozita në këmbë. Mu-ndësit kapen për shokë ose rripin e pantollave. Në këtë formë të mundjes janë të lejuara: gërshetimi, ngatërrimi, pengimi me këmbë. Fitorja shë-nohet nëse kundërshtari bie në shpinë, ndonjëherë kërkohen dy fitore nga tri përpjekje. 262

Pehlivanllëku, jo vetëm që është më i popullarizuari, por edhe spor-ti më i vjetër në komunën e Sharrit.263

Në kohën e sundimit osman, bejlerët turq kanë ardhur në Sharr, për t’u kënaqur me luftërat e pehlivanëve të këtyre anëve.264 Edhe pehlivan-llëku ka karakteristika të veçanta si për nga mënyra, organizimi dhe kap-jet. Kjo formë e garës fillimisht është organizuar për festa fetare e gazme-nde familjare (syneti e dasma).

Me vendosjen e sundimit osman në Evropë depërtojnë, shumë doke e zakone (ndikime) orientale edhe në anët tona, por para se gjithash feja islame. Nën ndikimin e zakoneve fetare janë të lidhura edhe shumë rite, siç është për shembull, Syneti. Rituali kryhet ashtu që çunave të vegjël, iu prehet lëkura e penisit, nga njerëzit popullor (jo mjekët dhe kirurgët), të cilit kanë pasur përvojë në këtë zeje punë.265

———————— 262 Kuvendi Komunal- Dragash, Gara tradicionale e pehlivanëve dhe revyja e qenëve

ilir të Sharrit, Buletini, Dragash, 2005, f.8. 263 Vojović Savo, Pelivanstvo-tradicionalna forma rvanja, Beograd, 1994, f. 30 264 Po aty, f.31. 265 Po aty. f. 28.


169

Në foto pehlivanët opojanë dhe goranë,

që mendohet se nisi nga koha e sundimit osman


Përpos pehlivanëve janë organizuar edhe vrapime të kuajve, zënies së demave, përlarja e qenve etj. Por, gara e pehlivanëve ka zgjuar interesi-min më të madh të popullsisë së kësaj ane dhe është ngjarja më interesa-nte e vitit. Bazuar nga fakti se këto gara ishin madhështore, në to merrnin pjesë edhe pehlivanë të shquar dhe të njohur si: Tefik Demiri, Shaban Sej-diu, Shaban Tërstena, Abdullah Mehmeti, Nijazi Sharapolli, Abaz Emini, si dhe shumë pehlivanë nga Turqia. Kjo garë është përcjell me vëmendje të jashtëzakonshëm nga shikues nga të gjitha komunat e Kosovës dhe më gjerë.266 Organizatori i manifestimit, dhjetë deri pesëmbëdhjetë ditë para fillimit të manifestimit, cakton organizatorët që u kompensohen të gjitha shpenzimet të shkojnë në vendbanimet e pehlivanëve për t’i ftuar në garë. Aty bëjnë marrëveshje lidhur me kompensimet për pjesëmarrje. Pehliva-nët njoftohen mbi datën, orën dhe fushëbetejën. Vendtubimi i pehlivanëve duhet të jetë livadh me bar të butë. Muzika me cyrle dhe lodra, fillojnë kajdet (meloditë) e pehlivanëve, të cilat nuk ndërpriten deri në përfundim të garës së mundjes. Kjo bëhet me qëllim që të grumbullohen shikues sa më shumë dhe njëherit t’iu japë kurajë pehlivanëve. Personi i caktuar për thirrjen e pehlivanëve së pari fton kandidatët për garën e pionierëve. Za-konisht në këtë kategori dalin disa çifte, por luftërat zgjasin shkurtë dhe shpërblimet janë modeste. Pas pionierëve, në radhë vjen dora ( kategoria) e katërt (kiçik orta). Ata hyjnë në rresht për një dhe referi i cakton çiftet sipas aftësisë, pehlivanëve të njohur, sipas peshës ose moshës. Në dorën e tretë (Byjyk orta), kryesisht radhiten pehlivanët me perspektivë, por për shkak të moshës e përvojës, kanë përparësi para atyre të dorës së katërt. Pehlivanët e kësaj kategorie, para fillimit të garave kanë të siguruar shpër-blimin në të holla, të caktuar sipas marrëveshjes paraprake. Kjo zbatohet edhe me kategoritë e dorës së dytë dhe të parë. Në luftërat e dorës së dytë (bash allti), zhvillohen luftëra interesante, meqë pehlivanët janë më cilë-sorë, sepse në vitin e ardhshëm konkurrojnë për dorën e parë.

Gara më luftarake është ajo që zhvillohet në dorën e parë. Përgati-tjet për garat e mundjes bëhen kështu: në skaj të fushëbetejës, pehlivanët përgatiten për garë. Fillimisht veshin Kismetet pantolla nga lëkura, të qe-pura enkas për këtë garë. Tërë trupin e lyejnë me vaj ushqimi.267 Për da-llim nga pehlivanët e kategorive të tjera, të cilët me kësulë në dorë kërkoj-në nga shikuesit, para dhe pasi të kenë mbaruar luftën, kategoria e parë, të holla kërkon para fillimit të garës së mundjes. Pastaj, pehlivanët e rresh-———————— 266 Kuvendi Komunal-Dragash, Gara tradicionale e pehlivanëve dhe revyja e qenëve

ilirë të Sharrit, Buletini, Dragash, 2005, f.9. 267 Vojović Savo, Pelivanstvo-tradicionalna forma rvanja, Beograd, 1994, f.67.


171

tuar ecin, ngrohin muskujt me kërcim pesëmbëdhjetë hapesh përpara, po ashtu edhe prapa dhe sipas melodisë, muzikës së lodrave (tupanëve) gju-njët rropasin me shuplaka. Kjo formë parapërgatitore quhet perda (fjalë turke: prezantim shikuesve). Në fund, para shikuesve lëshojnë gjurin, e majtë në tokë, me dorën e djathtë prekin, gjurin, gjoksin dhe fytyrën. Në këtë mënyrë ata nderojnë shikuesin me temena (fjalë turke që do të thotë përshëndetje-nder).

Pasi këtyre ceremonive, të sipërshënuara edhe pehlivanët e kësaj kategorie rreshtohen në rresht për një dhe referat me kujdes caktojnë çif-tet, në mënyrë që të mos jenë nga një vend ose nga një klub. Referi ngrit duart e çiftit të parë, bën publik emrin e pehlivanit dhe të vendit. Kështu, vepron me të gjitha çiftet. Para fillimit të mundjes, pehlivanët përshënde-sin njëri- tjetrin, në një formë karakteristike: pehlivanët rrokin njëri – tjetrin për brez dhe e fërkojnë trupin e kundërshtarit.

Referi jep shenjën e fillimit të garës dhe të gjitha çiftet në të njëjtën kohë zhvillohet mundja. Në këtë kategori ka pak çifte, meqë kërkohet cilësi e lartë dhe përvojë të dëshmuar. Garat në këtë kategori zgjojnë inte-resimin e shikuesve që dëshirojnë të jenë sa më afër pehlivanëve. Për të mos u prishur rendi dhe qetësia, organizatori kufizon fushëbetejën me litarë në formë rrethi, por edhe angazhon një numër të konsiderueshëm të kujdestarëve që kujdesen për shikuesit dhe pehlivanët. Pehlivanët, gjatë mundjes tregojnë shkathtësi e forcë duarsh e trupi, bëjnë kapje të shumë-llojshme, u lejohet edhe hedhje të njëri-tjetrit, por rrallë lëndohen meqë fushëbeteja është e rrafshët dhe e mbuluar me bar të njomë.

Fituesi i mundjes shpallet në këto raste: kur kundërshtari rrëzohet në shpinë, kur ngritët mbi supe ose kur e dorëzon garën, duke ia rrahur shpi-nën tjetrit. Ndodhë që pehlivanët të mos e rrëzojnë njëri – tjetrin një kohë të gjatë, andaj në këto raste me propozimin e referëve dhe të shikuesve, ajo garë shpallet e barabartë (pajtohen). Nëse nuk arrihet kjo marrëveshje, lufta vazhdon deri në mbrëmje, e ndodhë që të vazhdojë të nesërmen. Pehlivanët janë të çmuar në popull. Ata kanë regjim të caktuar të jetës: ushqim në mënyrë speciale, punojnë punë të rënda ku përdoret forca. Para garave nuk mundohen shumë.

Vrapimi i kuajve në këto anë mendohet se ka origjinë nga koha e sundimit osman. Djemtë e shkathët të quajtur binxhi, kalërojnë kuajt pa shalë dhe kështu demonstrojnë shkathtësitë kalorësiake.268 Kjo garë në këto anë është tradicionale, zakonisht gjatë synetive e dasmave. Pas luftës ———————— 268 Po.aty, f. 29.


së Dytë Botërore, kjo garë mbahej për 1 Maj. Pas luftës së Kosovës, së bashku me garën tradicionale të pehlivanëve organizohet për ndër të Ditës së Çlirimit të komunës.

Vrapim i kuajve, një garë tradicionale që nga koha e

sundimit osman


173

Gara e pehlivanëve pas 19 viteve ndalesë nga shteti okupator

serb u rikthye me 2004, në Opojë dhe Gorë nga drejtori i drejtorisë për Kulturë, Rini e Sport, në Sharr, Muharrem

Qafleshi

Syneti një ceremoni tradicionale myslimane


175

KREU V

OPOJA DHE GORA GJATË KOHËS SË RE

DHE BASHKËKOHORE

1. Historiku i komunës së Sharrit

Me 1913 në Kosovë bëhen ndarjet administrativo-territoriale nëpër

rrethe. Opoja dhe Gora formojnë rrethin e Gorës, me qendër Vraniqin. Në vitin 1919 u formuan komuna të vogla si ajo e Brodit, Buqës, Bresanës, Blaqit, Brrutit, Borjës, Kosavës, Krushës, Orgoshtës, Restelicës, Rapçës, Radeshës, Shajnës, Shishtavecit, Topojanit dhe Vraniqit. Ndërkaq, në vitin 1921 vendoset kufiri mes Kosovës dhe Shqipërisë dhe komunat e dikur-shme të Borjës, Orgoshtës, Shishtavecit dhe Topojanit ngelin andej kufirit në Shqipëri. Ndërkaq, deri në vitin 1931 regjioni i Opojës dhe Gorës ishte e organizuar në të ashtuquajtura “Banovina”.

Me 1932 qendra e rrethit të Vraniqit kalon në Sharr, nga ku del se viti 1932 është viti i themelimit të komunës së Sharrit.

Ndërsa, prej vitit 1931 deri në vitin 1944, Sharri ishte si nënprefektu-rë, e cila funksiononte në kuadër të prefekturës së Prizrenit.

Në kuadër të nënprefekturës së Sharrit kanë funksionuar edhe komu-na të vogla nëpër fshatrat e Opojës dhe Gorës e ato ishin: Komuna e Vrani-qit, Krushës, Brodit, Bellobradit, Llopushnikut, Bresanës dhe Sharrit. Pra, Sharri ishte edhe komunë edhe qendër e nënprefekturës.

Në vitin 1932 ndërtohet ndërtesa e komunës së sotme të Sharrit. Prej vitit 1944, deri në vitin 1956, në regjionin e Opojës dhe Gorës

ka funksionuar “Rrethi i Dukagjinit”, me të gjitha komunat ekzistuese. Nga viti 1956 deri në vitin 1960 administrata shtetërore funksionon

si rreth i Sharrit. Në vitin 1960 të gjithë nëpunësit dhe dokumentacioni i


komunave të vogla tërhiqen në Sharr, dhe nga ky vit komuna e Sharrit fun-ksionon si e vetme për tërë territorin e Opojës dhe Gorës.

1.1 Ndarja artificiale e komunës së Sharrit gjatë kohës

së okupimit të Kosovës nga Serbia Në kuadër të aksionit kinse për “stabilizimin e gjendjes politike dhe

të sigurisë së Kosovës, për pengimin e shpërnguljes së serbëve dhe mala-zezëve nga Kosova”, për të plotësuar kërkesat pikërisht të pakicës serbe dhe malazeze, në Kosovë u formuan komuna të reja. Dhe me këtë rast Ku-vendi i RS të Serbisë merr vendim që në Kosovë të formojë tri komuna të reja, dy në komunën e Sharrit dhe një në Mitrovicë, pa u pyetur organet kompetente dhe legjitime të Kuvendit të Kosovës. Ishte ky njëri nga vargu i vendimeve të Kuvendit të RS të Serbisë, ku ishte shkelur Kushtetuta e RS e Serbisë dhe e RSFJ-së dhe posaçërisht e Kosovës, pra, Serbia ka vepruar ashtu sikur mos të ekzistonte Kosova dhe Federata e Jugosllavisë. Kushte-tuta e ish KSA të Kosovës përcaktonte qartazi se territori i KSA të Kosovës nuk mund të ndryshohet pa pëlqimin e Kuvendit të KSA të Kosovës. Por, me 26 korrik 1990 Kuvendi i Serbisë kishte vendos që nga komuna e Sharrit të formonte dy komuna të reja. Komunën e Gorës, me seli në Sharr, dhe të Opojës, me seli në Bresanë. Me këtë vendim pushohen edhe mandatet e delegatëve të Kuvendit Komunal të Sharrit. Kështu, territori i ish KSA të Kosovës, edhe pse ishte fjala për riorganizim të bre-ndshëm, ishte prekur dhe cenuar pa pëlqimin e Kuvendit të Kosovës. Kë-shtu, komuna e varfër e Sharrit u nda në dy komuna, komuna e Gorës ishte në një pozicion shumë më të mirë, ngase pushtetmbajtësit serb, kësaj ko-mune ia lanë në dispozicion tërë infrastrukturën dhe objektet e ndërtuara bashkërisht, ndërsa komunën e Opojës e lanë në lëndinë, pa objekte dhe in-frastrukturë.

Edhe pse infrastruktura komunale dhe objekti i vetëm i kësaj komu-ne, fabrika e tekstilit “Drateks” ishte ngritur në pronat e shqiptarëve të fshatit Shajne. Pra, me këtë veprim serbët i favorizojnë goranët, ndërsa shqiptarët e Opojës i ndëshkuan, ngase opojanët për një dokument më të thjeshtë merrnin rrugën e Prizrenit.

Pasojat e ndarjes se komunës së vogël të Sharrit në dy komuna të vockla ndihen më 27 shtator 1990, kur kuvendi i Serbisë mori edhe një vendim për shkarkimin e të gjithë eprorëve të kuvendit të komunës, duke përfshirë edhe kryetarin e kuvendit Nexhmidin Asllanin, duke i zëvendë-


177

suar me kuadro myslimane. Pas këtij vendimi të gjithë nëpunësit shqiptarë të komunës nxirren jashtë zyrave të tyre me polici dhe dyerve iu vunë bllombat. Kjo ndikoi që 25.000 banorë shqiptarë të Opojës të mos kishin mundësi t’i realizonin të drejtat e tyre elementare qytetare.

Pas luftës së Kosovës, me 19 gusht 1999 është ndërprerë funksio-nimi i komunës së Gorës dhe me 21 gusht 1999 rifillon punën komuna e Sharrit si para vitit 1990.

2. Luftërat Ballkanike dhe terrori serbomadh në Opojë

Në kohën kur serbët ishin kacavirrur nëpër stepat e Karpateve të

Rusisë, në territorin e Ilirisë jetuan iliro-shqiptarët si popull autokton, dhe për këtë historiografia është plotësisht e qartë se prejardhja e shqiptarëve të Shqipërisë, Kosovës dhe tokave tjera ku jetojnë shqiptarët janë vazhdues të iliro-arbrorëve.

Serbosllavët nga Karpatet ruse filluan dyndjen e tyre drejtë territo-reve evropiane dhe Ballkanike që në shekullin e pestë, ndërsa në territorin e Dardanisë (Kosovës) si grupe nomade nisen të vendosen nga shekulli IX ndërsa si pushtues të organizuar nga fundi i shekullit XII, kur politika dhe shkenca serbe filloi të ngrit teza false duke i shndërruar në mite se “Kosova është djep i Serbisë”, e ngjashëm.

Teza e parë ishte se shqiptarët në këto treva u paraqiten në mesjetë, por jo si shqiptarë, por si serb të cilët gjatë kohës së sundimit osman – isla-mizimit u shqiptarizuan!? Por, shpejt shkenca historiografike serbe e pa se kjo tezë nuk është e qëndrueshme bile absurde, ngase turqit prej një populli “armik” nuk do të krijonin një popull “dy herë armik”, siç ishin shqiptarët për Turqinë, andaj hoqën dorë nga kjo tezë.

Pastaj, lansuan tezën e dytë se shqiptarët në këto anë erdhën pas vitit 1690, duke e parapëlqyer “shpërnguljen e madhe serbe nga Kosova nën Arsenije Çarnojeviqin dhe pas saj ardhjen e shqiptarëve nga Malësia e Ma-dhe e Mbishkodrës. Edhe kjo tezë për shkencën historiografike ishte një absurd në vete.

Duke u nisur nga miti i sajuar, ushtria dhe xhandarmeria serbosllave ushtruan me armë dhe bajoneta terrorin më barbar që njeh njerëzimi duke e shtrirë pushtetin mbi popullatën shqiptare dhe në vendin e Dardanisë dhe Ilirisë.


Njëra nga luftërat e shumta që zhvilluan shqiptarët kundër okupatorit serb ishte edhe ajo e viteve 1912 dhe 1913 kur ushtritë serbe kishin nisur mësymjen për ta bërë fakt të kryer pushtimin e plotë të tokave shqiptare

Veprimet për të vënë në jetë vendimet e Lidhjes Shqiptare të Pri-zrenit kishte mbajtur ndezur ndjenjën e shqiptarëve për pavarësi e bashkim kombëtar. Ky ideal, veç të tjerave, u shpreh në vazhdimësinë e lëvizjeve në pjesëmarrjen e gjerë dhe aktive në kryengritjen e viteve 1909-1911, veça-nërisht në Kryengritjen e Përgjithshme më 1912, ku ishin përfshirë gjithë krahinat e Shqipërisë.269 Gjatë vlimit të Kryengritjeve shqiptare, në Rusi flitej e shkruhej haptas për ujdinë e shteteve të Ballkanit.270 Kështu, më 13 mars 1912, bëhet marrëveshja bullgaro-serbe, mbi bazën e së cilës formo-het Aleanca Ballkanike,271 të cilës i bashkëngjiten edhe Mali i Zi e Greqia. Kjo aleancë proklamonte së Lufta ballkanike, do të drejtohej kundër Turqi-së, me qëllime të bashkimit kombëtar të popujve ballkanikë, e cila gjoja ishte diçka përparimtare. Por, kjo aleancë e drejtuar nga shovinistet e shte-teve të Ballkanit, në radhë të parë të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë, që do të kthehet në luftë grabitqare, pushtuese, sidomos ndaj Shqipërisë e Maqe-donisë.

Shqiptarët ishin po aq të interesuar sa edhe popujt e tjerë të shtypur të Ballkanit për t’u çliruar nga zgjedha osmane. Përfaqësuesit e tyre bënë përpjekje për t’u lidhur me fqinjët në luftën e përbashkët kundër pushtuesit osman, por këto përpjekje dështuan për faj të krerëve të Aleancës Ball-kanike, të cilët nuk dëshironin t’i kishin shqiptarët si palë me të drejta të barabarta në këtë aleancë, sepse kështu ishin marrë vesh ndërmjet tyre, për copëtimin e Shqipërisë. Prandaj, shqiptarët nuk hyn në një aleancë, krerët e së cilës synonin t’i përdornin ata si mish për top në luftën kundër Perando-risë Osmane. Pjesëmarrja e shqiptarëve në këtë aleancë, pa u njohur zyrtarisht të drejtat e tyre, do të ishte një vetëvrasje.272 Në prag të Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, ushtria e shteteve të Aleancës Ballkanike de-përton në tokat shqiptare nga të gjitha anët.

Rrethanat e krijuara nuk ishin aspak të favorshme për shqiptarët, e sidomos u shqetësuan atdhetarët, që bënin pjesë në klube dhe shoqëri për-parimtare. Ata e deklaronin botërisht: “Fqinjët që kemi rreth e rrotull janë ———————— 269 Naim Manaj, Jehona e Topojanit, Kukës, 2002,fq.46. 270 Dr. Xheladin Shala, Marrëdhëniet shqiptaro-serbe 1912-1918, Prishtinë, 1989, fq.16. 271 Aleks Buda, Kristo Frashëri e etj., Historia e Popullit Shqiptar, vëllimi II,

Prishtinë, 1979,fq 846. 272 www.shqiperia.com/kat/m/shfaqart/aid/411/Lufta-e-Pare-Ballkanike-dhe-Shqipe-

ria.html


179

të armatosur e po armatosën çdo ditë e më tepër. Ata kërkojnë zgjerimin e tyre në ngushtimin tonë. Ne nuk jemi si ata me armë e me ushtri të organizuar, por jemi më të fortë në të drejtën e pashoq mbi atdheun, të cilin e kemi trashëguar nga gjyshërit tanë”.273 Andaj, koha nuk priste. Ajo diktonte nevojën dhe domosdoshmërinë e një qëndrese mbarë popu-llore.274 Dhe baza prej nga nisej organizimi për qëndresë ishte vlerësimi dhe kushtrimi i mbledhjes së jashtëzakonshme të “Komitetit të Shpëtimit,” në Shkup, më 14 tetor 1912. Ishte parashikuar që në krahinat e Prizrenit të ngriheshin në luftë rreth 15 mijë vetë. Opoja dhe Gora kishin ngritur rreth 3 mijë vullnetarë. Luma si krahina me e gjerë dhe më popullore, kryen mobilizimin tradicional, që arrin në rreth 8 mijë luftëtarë. Gjysma e tyre do të luftonin në viset periferike, pjesa tjetër mbetej në mbrojtje të krahinës në rajonet e bajraqeve dhe të fshatrave. Vijat bazë për qëndresë ishin dy: ajo e Carralevës-Qafës së Duhles-Lipushës dhe ajo e Qafës së Prushit, Qafa e Zhurit-Guri i Zi në Sharr (ish Sharr).275 Më 24 tetor 1912, Armata e tretë serbe niset nga Prishtina për Shkup e Kumanovë. Në këtë drejtim u nisën edhe bajraqet e Perdrinit, Astrozupit, Hasit e Opojës, u rreshtuan në Gry-kën e Carralevës, Qafë Duhles e Lipushë. Në krye ishin Ramadan Zaskoci, Qazim Lika, Ramadan Çejku, Ahmet Qehaja, etj.276 Por edhe përkundër rezistencës dhe trimërisë së jashtëzakonshme të forcave shqiptare, në Qafën e Duhles, ata u mposhtën, ndërsa ushtria serbe kishte depërtuar edhe në Prizren. Pas tërheqjes nga Carraleva, Qafë-Duhla dhe Prizreni, shumë forca kishin arritur në rajonin e Opojës dhe të Lumës. Në Kullë të Lumës u bashkuan forcat e rezistencës edhe Isa Boletini. Rreth 25 mijë luftëtarë ishin përqendruar në pjerrtësitë e malit të Koretnikut, në krah të Sharrit dhe në pjerrtësitë e Pashtrikut e të Gjallicës, të gatshme për qëndresë.277 Në krye të këtyre forcave ushtarake të shqiptarëve qëndronin, Ramadan Zas-koku e Islam Spahiu nga Luma, Mehmet Deralla i Tetovës, Sheh Hasani, Jahja Prizreni dhe Kapllan Opoja që ishin vënë në ballë të organizimit të qëndresës edhe në Has e në Malësi të Gjakovës nga Bajram Curri e prijës të tjerë luftarakë.278 Kapllan Opoja me trima ishin vënë për ballë grupimit të armatës serbe në Opojë, në vijën nga krahu i djathtë i Qafës së Zhurit e

———————— 273 Gazeta “Liria e Shqipërisë, nr.47, date, 26.08.1912” 274 Naim Manaj, Jehona e Topojanit, Kukës 2002,fq.47. 275 Shaban Braha, Beteja e Drinit kundër agresionit serb, Prizren 1978, fq.238. 276 Naim Manaj, Jehona e Topojanit, Kukës 2002,fq.47-48. 277 Shaban Braha, Beteja e Drinit kundër agresionit serb, Prizren, 1978, fq.56. 278 Shaban Braha, "Gjenocidi serbomadh dhe qëndresa shqiptare (1844-1990) Lumi-T,

Gjakovë 1991, fq. 148.


deri në pjerrësitë perëndimore të Gurit të Zi (në territorin e fshatit Zapllu-xhe) me qendër Gryka e Llopushnikut (lokalitet afër fshatit Brezne).279 Në këtë vijë ishte zhvilluar luftë e madhe, ku forcat serbe kishin pësuar hum-bje dhe në zjarrin e luftës lindën vargjet vlerësuese për krahinën e Opojës, rrjedhojat e forcave serbe na i japin vargjet e asaj kohe ku ndër të tjera thuhej: Krejt Opoja u mblu me zi/Prej Prizrenit deri në Dri/Tre ditë luftë e tre ditë zi/ U vranë shkijet, përmbi tre mijë.280

Në këtë kohë jepet një deklaratë e përbashkët e Austro-Hungarisë dhe Rusisë, në fillim të tetorit për ruajtjen e “status quos” në Ballkan. Luf-tërat ballkanike për dhjetë ditë e ndërruan gjendjen. Por, menjëherë u vërejt se sundimi i Perandorisë Osmane në pjesën e Evropës kishte marr fund.281 Pamundësinë për t’u kthyer në gjendjen e mëparshme në Ballkan, më 27 e 28 tetor e pranuan Franca, Rusia dhe Anglia.282 Mu për këtë çështje, krye-ministri francez, Poenkare propozoi që të thirrej një Konferencë e gjashtë Fuqive të Mëdha, për t’u mbledhur pas mbarimit të luftës për të marrë vendime përfundimtare.283

Më 9 e 10 nëntor 1912, ushtria serbe vazhdon sulmin për pushtimin e Shqipërisë.

Një ditë më vonë, ministri i Jashtëm rus, Saznov, deklaronte se Ru-sia e përkrahte zgjerimin e Serbisë drejt jugut, për të siguruar daljen në det. Sulmi u planifikua në dy drejtime, njëri nga Gjakova, Qafa e Prushit, Qafa e Malit, Pukë, Lezh; tjetra nga Prizreni , Kukësi, përmes Mirditës në Lezhë për të mbërritur në Durrës, ëndrra e vjetër serbe. Synohej Lezha dhe Du-rrësi, por më parë duhej nënshtruar e çarmatosur Lumën. Më 15 nëntor Luma ishte përfshirë në flakët e luftës. Gjatë tri ditëve lumjanët zhvilluan luftime të rrepta përballë një sulmi serb të përforcuar me të gjithë arsenalin e armëve të kohës.

Për luftën heroike të lumjanëve, ku ishin të përfshirë edhe opojanët dhe goranët, atdhetari i njohur elbasanas, Aqif Pashë Elbasani, do t’i për-cillte qeverisë së Vlorës, këtë raport: ”Populli i Lumës dhe një pjesë e Ma-lësisë së Dibrës ngjitur me të, të ndezur nga hyrja e serbëve në Lumë me vrasje e me djegie shtëpish, i janë kundërvënë atyre dhe kanë vrarë afër-

———————— 279 Po aty. 280 Po aty, fq, 151. 281 Dr. Xheladin Shala, vepra e cituar, fq.117. 282 Arben Puto, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912-1914,

Tiranë 1978,fq.101. 283 Po aty, fq.144.


181

sisht 6 batalione ushtarë. Fuqinë tjetër që ka mbetur e kanë shporrë e lar-guar nga Luma. (Dokumente historike).284

Për vendtakim të konferencës zgjidhet Londra si qytet më neutral, e cila do t’i fillojë punimet më 17 dhjetor 1912 dhe qysh në ditën e parë, Ko-nferenca e Ambasadorëve mori në shqyrtim çështjen shqiptare. Delegaci-oni shqiptar ishte në këtë përbërje: Rasim Dino, Mehmet Konica dhe Filip Noga. Anëtari i katërt Sotir Kolea, nuk shkoi, kryesisht për shkak të mosbesimit që kishte “në dobinë e kësaj pune” me një përbërje të tillë të delegacionit.285 Një ditë më vonë Konferenca e Ambasadorëve kishte dek-laruar se do ta njohë autonominë e Shqipërisë, por Serbia haptas kishte shprehur aspiratat territoriale të saj. Kështu, gazeta “Politika” e asaj kohe shkruante:” Për fat, çështja shqiptare nuk është vendosur ende përfundi-misht. Ajo është shumë larg, Problem kryesor nuk ka qenë njohja e auto-nomisë, por vendosja e kufijve të Shqipërisë.”286 Derisa diskutimet rreth kufijve vazhdonin në Londër, në Kosovë dhe Shqipëri vazhdonte gjenocidi serb me përmasa të pallogaritshme. Ndërsa, opinioni evropian po bindej se kanibalët e Beogradit, me egërsinë e tyre vazhdonin gjenocidin kundër kombit shqiptar në Kosovë e treva tjera shqiptare.287 Kjo situatë i detyroi udhëheqësit kosovarë, Bajram Currin e Isa Boletinin, të shkonin në Vlorë, në fund të muajit gusht të 1913-ës,288 për të biseduar rreth ndërmarrjes së masave mbrojtëse. Në shtator, Hasan Prishtina, caktohet ministër në qeverinë e Vlorës, B. Curri, I. Boletini dhe Sali Hoxha, morën për sipër or-ganizimin e kryengritjes.289 Aksionet kryengritëse i zunë në befasi forcat ushtarake serbe dhe shpejt morën ofensiva të përgjithshme për të çliruar qendra të rëndësishme të okupuara nga Serbia. Kryengritësit iu drejtuan Dibrës, Strugës, Tetovës, Gostivarit, Kërçovës dhe në veri të Gjakovës e të Prizrenit.290 Edhe në luginën e Drinit, ushtria serbe pësoi disfatë, por qe-veria e serbe nuk e kishte ndërmend të hiqte dorë nga krahina e Lumës, Hasit, Opojës, Dibrës e Malësisë, sepse këto kishin rëndësi strategjike për

———————— 284 Dosje nr 11-Elbasan 1924, f. 329, telegram Aqif Elbasani 285 Po aty, fq. 314-342. 286 Gazeta, Politika, Beograd e datës 10 janar 1913;cituar sipas Dr. Xheladin Shala,

vepra e cituar. 287 Shaban Braha, "Gjenocidi serbomadh dhe qëndresa shqiptare (1844-1990) Lumi-T,

Gjakovë 1991, fq.192. 288 AVII.Kut.21-fasc.1-nr.3/21; ;cituar sipas Dr. Xheladin Shala, vepra e cituar. 289 Përlindja e Shqipërisë, Vlorë, date 27 Nëntor 1913. 290 Arben Puto, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912-1914,

Tiranë 1978,fq.415.


të nënshtruar rajonet kryengritëse.291 Kështu, forca të shumta ushtarake dërgoi edhe kundër Opojës, që ndaj këtyre fshatrave të merreshin masa ndëshkimore. Përballë këtyre forcave, në vijën Pllavë - Kodra e Borjes – Glloboçicë, malësorët e Opojës, Topojanit dhe Gorës, me udhëheqësit e ty-re popullorë Qazim Likën, Kapllan Opojën, Ahmet Qehajen, Nail Hyse-nin, e tjerë,292 zmbrapsen ushtrinë vrastare serbe, që u tërhoqën përmes territorit të Opojës, ku atdhetarët opojanë gjuajtën mbi ta dhe i vranë disa ushtarë serbë. Ushtrisë serbe i arrijnë përforcime të reja, të cilët më pas të thyer kthehen prapa dhe i hakmerren banorëve të atyre fshatrave që i kishin sulmuar ushtarët e tyre. Oficerët serbë, sipas burimeve të huaja e jo vetëm serbe, ishin urdhëruar; “të digjnin të gjitha lokalitetet në Lumë dhe Opojë e popullatën e këtyre vendeve të shfarosnin.”293 Kështu, soldateska barbare serbe, me këtë pretekst, dogji dhe vrau shumë burra, gra e fëmijë të disa fshatrave opojane.

Lufta e Parë dhe e Dytë Ballkanike, (8 tetor 1912 - 30 Maj 1913) përfundoi me nënshkrimin e Protokollit të Parë të Londrës, midis Greqisë, Serbisë, Bullgarisë, dhe Malit të Zi. Me këtë protokoll aleatët detyrohen të njohin edhe shtetin e ri të Shqipërisë, me kufijtë e sotëm, d.m.th., do t’i tërheqin ushtritë e tyre nga Shqipëria bregdetare dhe do t’i ndajnë kufijtë e tyre me Perandorinë Osmane. Në këtë marrëveshje nuk do të dallohen qartë kufijtë e këtyre shteteve në zonën e Kosovës dhe Maqedonisë, gjë që duhet ta zgjidhin me njëra tjetrën, duke lënë kështu boshllëqe që do të çojnë në konflikte të reja.294

Këtij inkuizicioni serb, i ndihmuan edhe tradhtarët shqiptarë opo-janë, të cilët populli i kishte damkosur me vargje fyese, të cilat edhe sot e kësaj ditë i këndohen në popull.

Sipas dokumenteve të huaja që japin një pasqyrë të pjesshme, ku shihen qartë barbaritë serbe. Po e japim ashtu siç është295:

Në fshatin Bellobrad, 45-70 shtëpi janë bërë shkrumb e hi dhe janë vrarë 80-87 veta.

Në fshatin Brrut, 80-90 shtëpi janë bërë shkrumb e hi dhe janë vrarë rreth 60 veta.

———————— 291 Shefqet Hoxha, Luma në luftërat për liri, Tiranë 2002,fq.1. 292 Naim Manaj, Jehona e Topojanit, Kukës 2002,fq.71. 293 Shaban Braha, vepra e cituar, fq.200. 294 http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=24355 295 Shaban Braha, vepra e cituar. fq.201.


183

Në fshatin Rrenc, 30-40 shtëpi janë bërë shkrumb e hi dhe janë plagosur 40-45 veta, pa asnjë të vrarë.

Fshati Bresanë, është sulmuar dy herë. Herën e parë 30 shtëpi janë bërë shkrumb e hi dhe janë vrarë 40 veta. Kurse herën e dytë janë djegur 25 shtëpi dhe janë vrarë 25 veta.

Në fshatin Zym, 20-23 shtëpi janë bërë shkrumb e hi dhe janë pla-gosur 27 veta.296

Popullata e paarmatosur opojane, me të marrë vesh për kthimin e forcave serbo - sllave, u fshehën nëpër malet dhe lumenjtë e afërt. Fshati Bellobrad ishte më i dëmtuari,si në njerëz ashtu edhe në shtëpi të djegu-ra.297 Memish Baxhaku, i cili kishte pasur pesë djem, Bajramin, Kamberin, Sallahun, Mehmetin dhe Sylejmanin, për t’i shpëtuar djemtë, Mehmetin dhe Sylejmanin e strehon tek daja i vet, Halit Reshiti, në fshatin Bresanë, por pas terrorit dhe djegies se këtij fshati, Halit Reshiti, së bashku me dy stërnipat e tij, strehohet në fshatin tjetër opojan, Blaq. Ndërsa Memishi së bashku me bashkëshorten Zylfihanë dhe djemtë, Sallahun dhe Kamberin, shkojnë pë t’u strehuar në malin e quajtur Shullo. Djali i madh, Bajrami, me kalë ik në malin tjetër të quajtur Zabel. Në një lëndinë Memishi me familje, takohet ballë për ballë me ushtarët serbë, Memishi u bërtet “mos na vritni, ose më vritni mua dhe ma lini të lirë familjen time dhe e largon tytën e pushkës nga vetja, por ata me një breshëri plumbash gjuajnë mbi ta. Fati deshi që njëri prej djemve të tij, Kamberi, njëmbëdhjetëvjeçar, të shpëton, ndonëse pas rafalëve, atij i kalon plumbi në kokë që shenjëzat kanë qenë të dukshme deri në vdekjen e tij. Kështu, ai ishte edhe dëshmi-tari i vetëm i kësaj ploje të ekzekutimit të familjes së tij. Rrëfimin e tij, ai gjithmonë e fillonte kështu: “Kisha dhembje të padurueshme nga plumbi që më kishte marrë në kokë dhe më kishte mbuluar gjaku im dhe i familjarëve të mi, por nga frika nuk bëzana dhe u shtira si i vrarë. Njëri nga ushtarët serb, me shqelma i prek kufomat për t’u vërtetuar së mos ndonjëri ka mbetur gjallë. Babait tim ia hoqën rrobat, ia morën parat dhe orën, ndërsa xhamadanin ia hodhën mbi fytyrë, pastaj ikën. Për një kohë nuk lëviza fare, nga frika se mos ktheheshin prapë. Me t’u errë, u çova dhe lëviza në drejtim të flakës që dilte nga fshati Zym, ngase ishte një terr i zi sterrë. Kur iu afrova banorëve të fshehur zymjanë, rashë në Lumin e Opo-

———————— 296 HHStA-PA, 23-34-3480, nga Shkupi-Vjenë,rap.47/p.rrep. konf, dt. 3.11.1913. 297 Muharrem Qafleshi, Lufta e parë Ballkanike dhe terrori serb në Opojë, Gjurmime

Albanologjike, Seria e shkencave historike, nr. 39/2009, fq.234.


jës, ngase nuk e kisha hetuar nga terri. Dikush bërtet, na ra një fëmijë në lumë. Kur më nxorrën nga lumi, burri me njohu, qenka djali i nipit Memë, dhe më marrin më veti. Pas tri ditësh, daja i babait tim, Nezir Munishi, nga fshati Zym, më ktheu në shtëpinë time në fshatin Bellobrad, ku na priti gjyshja ime, Xhemilja. Më pas erdhi edhe Bajrami, i cili ishte më i madh dhe kishte vetëm katërmbëdhjetë vjet, Mehmeti dhe Sylejmani. Pas tri ditësh varrosën viktimat e kësaj familje në vakëfin e xhamisë së fshatit.

Me të përfunduar varrimi i familjarëve tanë në oborrin e xhamisë së fshatit, shtëpinë tonë e vizitoi një oficer serb, me Muhamet Brahën, një bashkëpunëtor mjaft i rrezikshëm i serbëve, i cili kishte ardhur nga Maqe-donia dhe ishte vendosur në fshatin opojan, Kuk. Ai e thirri gjyshen time dhe i tha: Oj loke mblidhi djemtë se lufta mbaroi. Gjyshja, Xhemile, iu përgjigj: Ku kam djem, një e pata dhe atë ma vratë ju, e ju vraftë Zoti. Mu-hameti ia drejtoi pushkën dhe i tha: mblidh gojën se djalin nuk ta vramë ne, por lumjanët. Gjyshja prapë ia ktheu: Lumjanët jo, por ju vrasës të zi e katilë. Pas kërcënimit të serishëm gjyshja nuk bëzani. Ata u larguan me mëdyshje a të na lënë të gjallë apo të na vrisnin.298 Nga kjo lagje ishte vrarë edhe Jahja Zeqiri.

Në lagjen Qafleshi, nga frika, banorët ishin strehuar në pusin (buna-rin) e Gani Qafleshit, në të cilin kishin gjetur vdekjen nga mungesa e oksi-gjenit 13 veta, siç mbahet në mend shpëton vetëm fëmiu Rasim Qafleshi, ngase nëna e tij, e kishte mbajtur mbi ujë dhe një femër me emrin Fetije, e cila më vonë martohet në fshatin Krushë të Madhe.

Kadri Qafleshi, dëshmitarë i drejtpërdrejt i kësaj ngjarje, me 10 qer-shor të vitit 1978, rrëfente për këtë ngjarje tragjike, unë me familjen time dhe të fqinjëve, që numëronim 24 frymë u strehuam në pyllin e fshatit Kapre. Nusja e vëllait Ferizit mbante në krah birin e vogël Hysniun, i cili nga krismat dhe klithmat e egërsirave serbe, nuk pushonte se qari, ne bë-nim çmos ta qetësonim ngase kishim frikë se mos na zbulonin serbët. Po ashtu morëm vesh për terrorin dhe mizorit që kishin bërë ndaj popullatës civile duke varë e djegë çdo gjë të tyre. Unë pas një kohë fshehtas hyra në fshat, i cili digjej flakë, nëpër rrugë kufoma të shumta, shtëpitë e lagjes sonë ishte bërë shkrumb e hi, unë në shtëpinë tonë dhe të fqinjëve, shpëto-va disa tesha shtrati, duke i fikur me qumësht e dhallë, ngase pusi ku furni-zoheshim me ujë ishte mbushur me kufoma të atyre që kishin kërkuar shpëtimin në të.299 ———————— 298 Tregoi: Milazim Baxhaku, me 14 shkurt 1995. 299 Tregoi: Kadri Qafleshi, me 12 qershor 1978.


185

Sinan Myftari, vritet dhe masakrohet në vendin e quajtur, Ura e Fshatit, ku qentë e uritur kufomën e tij e hanë, më vonë banorët e këtij fshati ia mbledhin kockat dhe ia varrosin. Me t’u kthyer forcat serbe nga ndjekja nëpër male e vende të tjera, afër xhamisë së fshatit, pesë a gjashtë jevgë, të cilët jetonin në këtë fshat, kishin dalë me daulle për t’i pritur si shpëtimtarë, por ata i vrasin edhe ata duke i fyer se edhe ata janë farë e keqe, të cilët më vonë i varrosin në oborrin e xhamisë së fshatit.

Është i njohur gjenocidi serb mbi popullin shqiptar edhe në fshatrat tjera të Opojës, mbështetur në të dhënat e Dr. Zekeria Canës, në bashkë-punim me arsimtarin Skënder Nebiu nga Brruti që mblodhën të dhëna për viktimat e plojës së ushtrisë serbe te Livadhi i Kasës në Bresan-Blaç, ku gjendet varri i përbashkët i 18 viktimave. Ushtria serbe nuk u mjaftua ve-tëm me pushkatimin e burrave të zgjedhur nga çdo shtëpi, por kufomave të tyre ua vuri zjarrin. Emrat e viktimave të skalitura në pllakën e parë janë: Abdi Xhelaludini, Haxhi Idriz Maliqi, Xhelaludin Maliqi, Maliq Xhela-ludini, Rexhep Sinani, Shaban Sylejmani, Emin Halimi, Sali Musliu, Sahadat Rrustemi.300

Në pllakën e dytë figuron emri i Muhamet e Adem Brrutit. Të të njëjtin varr të përbashkët janë edhe eshtrat e Shaban Shabanit, Qerim Halimit, Nebih Idrizit dhe bashkëshortes së tij, pastaj të Destan Destanit, Veli Veselit dhe të Sinan Musliut. Varri i dytë i përbashkët i viktimave të gjenocidit serb gjendet në fundin e Kodrës së Gjatë, në vendin e quajtur Brijë, ku u masakruan 42 shqiptarë nga Brruti dhe 1 shqiptar i panjohur nga fshati Topojan. Deri tash janë identifikuar emrat e 28 viktimave, si të Bislim Dervishit, Bazë Rexhës, Metë Bajrës, Bisë Seronit,pastaj të Azizit, djalë i Tixhës, Behxhet Alisë, Kurt Alisë,Sahit Beqës, Kadri Bajrës, Demë Bajrës, Sylë Nurës, Hasani i biri i Zylfës, Meleq Alisë, Nurë Misinit, Fetah Azerit, Sylë Alisë, Ukë Shabanit, Islam Myrtës, Jakup Miftarit, Shaqir Isufit, Seron Halimit, Shitë Kamberit, Pajazit Xhelës, Sahit Beqës, Avdi Hasanit, Pajazit Beshirit, Mahmut Sylës, Batë Makës.301

Emrat e viktimave të tjera nga fshati Brrut, i cili u bë hi e pluhur nga ushtria serbe janë; Agush Mazllumi, Abaz Rexhepi, Nuhi Xhema, Mursel Kamberi, Kolë Jak Gjoni dhe Gjon Jak Gjoni (dyqanxhi në këtë fshat), Shasivari, Rizahu, Nuredini, Beqiri, Ukë Shabani, Qazim Jakupi, Ramadan Çaushi, Selman Rama, pastaj Tafil Sinani, Ismail Zeneli, së bashku me të

———————— 300 Muharrem Qafleshi, Lufta e Parë Ballkanike dhe terrori serb në Opojë, Gjurmime

Albanologjike, Seria e shkencave historike, nr. 39/2009, fq.237. 301 Po aty.


shoqen, vajzën dhe dy djem, Hasan Zeneli, Zylfi Hasani, Shena, halla e Ymer Beshirit, pastaj e shoqja e Kadriut së bashku me tre fëmijët e saj u mbyt në pusin e Qamil Kadrisë. Bademe Agush Mazllumi gjeti vdekjen në zjarrin e shtëpisë bashkë me 4 vajzat e saja, pastaj e ëma e Tahir Sallës u dogj pranë pusit, ndërsa nëna e Ramiz Rrustemit mbytet në pus.302

Ushtria serbe zuri, në fshatin Pobreg, mbi 50 burra e djem të Pllavës dhe i pushkatoi në fshatin Vraniq të Gorës. Emrat e viktimave të identifi-kuara deri tash janë: Elmaz (Mehmet) Tërshnjaku, Kasom (Salë) Tërshnja-ku, Merxhan (Kasom) Tërshnjaku, Behlul (Kasom) Tërshnjaku, Rrahmon (Islam) Tërshnjaku, Osman Rrahmon Tërshnjaku (si fëmijë, shpëtoi i gjallë), Veli (Selim) Tërshnjaku, Shefik (Veli) Tërshnjaku, Aziz (Selim) Tërshnjaku, Sherif (Ramadon (II) Tërshnjaku, Deston (Minir) Tërshnjaku, Shasë (Behlul (II) Tërshnjaku, Ajup (Limon (II) Tërshnjaku, Myftar (Ymer) Tërshnjaku, Adem (Ymer) Tërshnjaku, Xhemshit Adem Tërshnja-ku (si fëmijë, shpëtoi i gjallë), Kasam (Hajdar) Bojaxhiu, Fezë (Latë) Bojaxhiu, Halil (Sallah) Bojaxhiu, Fazli Bojaxhiu, Xhelil Bojaxhiu, Qerim (Maksud) Bojaxhiu, Ymer (Maksud) Bojaxhiu, Rizon (Mazllam) Hulaj, Sylë (Mazllam) Hulaj, Milaim Piraj, Sallah Cenaj (si fëmijë shpëtoi i gja-llë), Misin Lepri (Bojaxhiu), Tosun Hasani (Piraj), Dervish Tahiri Pi-raj, (shpëtoi i gjallë), Ibrahim Lekaj, Mulla Shabani (Piraj), Abdurrahman Shabani (Piraj), Mehmet Veliu, Kurtish Batia (Hulaj), Sherif Halimi (Boja-xhiu), etj. Si shkas i hakmarrjes mizore në fshatin Pllavë, ishte sulmi i armatosur i kryengritësve: Dervish Piraj dhe Islam e Abaz Lepraj, të cilët nga vendi i quajtur “Loma e Spahisë”, e kishin gjuajtur “naçallnikun” serb, Bogdan, por plumbat e kishin qëlluar në feregjë. 303 Në fshatin Zym ishin vrarë dhe masakruar: Sadik Isufi dhe Hajrë Murati.304

Mjerisht, nga dhëmbi i kohës, si dhe pakujdesia e banorëve të kësaj ane, ka ngelur vetëm pllakëza e gurit tek Livadhi i Kasës, varri i rrethuar me gurë në Brijë të fshatit Brrut, dhe pllaka e mermerit në varrin familjar të Memish Baxhakut, si dëshmi e asaj ngjarje lemeritëse.305

Por, ajo që tani duhet ta vret ndërgjegjen e udhëheqësve dhe qyte-tarëve të kësaj komune është fakti se edhe pas luftës së Kosovës, askush nuk e ka parë të udhës që në këtë vend të ngrejë një lapidar, qoftë edhe mjaft simbolik. Dikur, mbase, ka ekzistuar edhe droja për një gjë të tillë,

———————— 302 Po aty. 303 Të dhënat janë mbledhur nga veprimtari i fshatit Plavë, Gani Trëshnjaku. 304 Muharrem Qafleshi, vepra e cituar, fq.238. 305 Po aty.


187

por sot s’ka vend për dro. Këta martirë, që asokohe ishin burrat më të njo-hur të kësaj ane, e meritojnë, të paktën, një përkujdesje të tillë.306

Fshati Bellobrad më i dëmtuar gjatë fushatës hakmarrëse

të ushtrisë vrastare serbe

3. Fillet e arsimit në Opojë dhe Gorë

Arsimi dhe kultura janë themelet bazë për zhvillimin mendor dhe intelektual të një shoqërie. Shkollat, vazhdimisht janë zhvilluar në rrethana dhe procese përkatëse historiko-shoqërore, duke kaluar nëpër etapat më të errëta të shoqërisë, për të mbërritur deri në ditët e sotme. Andaj, me të drejtë mund të thuhet se historia, gjatë shekujve të tërë e ka vënë edhe popullin tonë përpara alternativës: të ekzistojë apo të shuhet, të jetojë i lirë apo të robërohet. Megjithatë, në rrethana dhe procese të tilla, edhe mund të ndryshohen nga veprimi aktiv i forcave intelektuale e krijuese që kanë nxjerrë prej të kaluarës mësime të rëndësishme për të tanishmen, si dhe të ardhmen. Nga dokumentacioni që posedojnë institucionet komunale për filet e arsimit në trevën e Opojës dhe Gorës, shihet qartë se dokumentet, marrë në përgjithësi, janë ruajtur pak, meqë herë pas herë janë asgjësuar nga okupatorët serbo-sllav, për t’i humbur gjurmët historike për arsimin e këtyre dy trevave. Por, ato pak dokumente që i kanë rezistuar dhëmbit të kohës dhe kanë pasur fatin që të ruhen nga asgjësimi, tregojnë rrugën dhe

———————— 306 Po aty.


peripecitë e intelektualëve opojanë për të hapur shkolla, e mbajtur gjallë arsimin në këto treva.

Arsimi në këto treva nisë gjatë periudhës së sundimit osman, që ka pasur më tepër karakter fetar dhe është zhvilluar në mejtepe.307

Sipas dokumentacionit, në Opojë ka nisur para vitit 1538, kur si sundimtar këtu ka qenë Mehmet Kukli Begu, i cili kujdes të veçantë i ki-shte kushtuar edhe arsimit, meqë në aneksin e xhamisë kishte hapur mejte-pin (shkollën), dhe kishte siguruar mësuesin dhe ndihmësin e tij për fëmijët e kësaj treve. Kjo shkollë-mejtep, njëherësh ka kryer edhe funksionin e bibliotekës. Mejtepi më vonë është rinovuar në vitin 1780. Deri në vitin 1932 mbi derën e kësaj shkolle-mejtep ka ekzistuar mbishkrimi, më të cilin dëshmohej se në këtë aneks e ka zhvilluar veprimtarinë shkolla fetare.308

Kërkesat e popullit shqiptar për gjuhën dhe shkollën shqipe, nuk mundën t’ua shuajnë as taborët e Dervish Pashës,309 i cili dogji e shkretoi tokat e Lumës dhe krahinave për rreth. Në vitin 1884, malësorët e Lumës, në Besëlidhje me malësorët e Opojës, u bien turqve, spastrojnë këto dy krahina, dhe me armë arrijnë të marrin Prizrenin, duke përzënë Mytesarifin Muhtar Pasha. Në qytet vendosin rregullin e vet.310

Në kërkesat e formuluara nga Luma dhe Opoja në Besën që u lidh te Lisi i Zojçit iu drejtuan Valiut të Prishtinës, Ibrahim Pasha, ndër kërkesat kryesore, krahas lirimit të internuarve dhe moskryerja e regjistrimeve të grave e vajzave, falja e detyrimeve, vunë edhe kërkesat për gjuhën shqipe në Zyrat e dovletit dhe hapjen me çdo kusht të shkollave në gjuhën shqi-pe.311 Por, Valiu i Prishtinës, nisi taborët e ushtrisë të cilët shkatërruan, dogjën e plaçkitën mbi 40 fshatra në Lumë dhe në Opojë. Të gjitha këto nuk i larguan malësorët nga kërkesat e tyre, përkundrazi. Porta e Lartë u detyrua të shqyrtoi e të zbus qëndrimin e saj.312

Gjatë kohës së Mbretërisë jugosllave, mësimi është zhvilluar në gju-hën serbe në disa vendbanime të pakta opojane.313 Në vitin 1905, në Bre-———————— 307 Jusuf Osmani, Vendbanimet e Kosovës: Dragashi (Dragashi), Prishtinë, 2006, f.

59. 308 Nehat Krasniqi. Mehmet Kukli-begu-legatorimë meritor për zhvillimin ekonomik

dhe kulturo-të Opojes në shek. XVI. Dituria Islame viti XII. Nr:98. dhjetor. 1997. f 18.

309 Isa Halilaj, Në rrugën e diturisë,Tiranë,1998, fq.58. 310 Bedri Dedja, Me pushkë dhe penë për liri e pavarësi, Tiranë, 1978,fq.176. 311 Po aty, fq.59 312 Isa Halilaj, vepra e cituar, fq.59 313 Jusuf Osamni, vepra e cituar, fq. 59.


189

sanë hapet medreseja, nga mësuesi vendas, Haxhi (Ismail) Rexhepi, e cila veprimtarinë e vet e zhvilloi deri në vitin 1949, kur u mbyll nga pushteti komunist. Në këtë medrese mësimi është mbajtur në gjuhën arabe.314

Përveç Haxhi Rexhepit, me punën e tyre janë dalluar edhe disa imamë të tjerë si: Mulla Mehmedi i Kukit, Mulla Mehmedi i Bresanës, Mulla Avdyli i Blaçit etj.

Në trevën e Gorës, dokumentet tregojnë së shkollat e para janë hapur në kohën e administrimit të Turqisë, duke mos saktësuar kohën e hapjes së tyre. Shkolla e parë ishte hapur në fshatin Brod, lokalitet ky, i cili me rrethinë kishte 325 shtëpi, ndërsa mësimet i vijonin rreth 100 nxënës. Si godinë shkollore kishte shërbyer një shtëpi private e adaptuar. Ndërkaq, në kohën e luftërave ballkanike, Serbia i kishte shtrirë kthetrat e saj okupatore edhe në këto treva, andaj shkollat e administrimit turk, më 1913 kalojnë në duart e okupatorit serb, duke emëruar mësues nga ky fshat, Manojllo Lla-zareviqin, i cili gjatë periudhës 1918 - 1921 kishte punuar me disa ndërpre-rje, por që nga qershori i vitit 1921, kjo shkollë ka punuar normalisht. Ndërtesa e kësaj shkolle ishte në pronësi të xhamisë (vakëf), e cila ishte një ndërtesë e vjetër, e ndërtuar nga materiali i dobët. Ishte dykatëshe dhe ki-shte vetëm dy lokale, të cilat mund të përdoreshin.315

Nga ana tjetër, shkolla popullore e Vraniqit daton që nga viti 1914, e cila pas një viti pune të frytshme, më 1915 mbyllet. Përsëri hapet në vitin 1919, dhe punoi me ndërprerje të kohëpaskohshme. Pas vitit 1922 e këndej punoi normalisht. Në këtë shkollë gravitonin nxënësit nga: Kukajani, Mli-ki, Baçka dhe Dikanca. Të gjitha këto fshatra kishin 315 shtëpi, të cilat jep-nin 99 nxënës.316

Shkolla gjendej mu në qendër të fshatit. Ndërtesa shkollore ishte e tipit të vjetër, nuk i plotësonte kriteret e shkollës. Nga lokali shkollor kishte një klasë mësimi, zyrën dhe një dhomë tjetër.317

Shkolla fillore e Restelicës, ishte hapur në vitin 1913. Prej këtij viti e deri në vitin 1915 punoi pa ndërprerje, ndërsa prej vitit 1915 e deri në atë 1922 kishte punuar me ndërprerje të kohëpaskohshme. Shkolla gjendej mu në qendër të fshatit, i cili së bashku me rrethinë kishte 182 shtëpi, të

———————— 314 Sadik Mehmeti, Një dukument me rëndësi të vitit 1919 për zhvillimin e arsimit fetar

në rrethin e Sharrit-Dragash. Revista “Dragashi” Qershor Korrik 2000. f. 22. 315 AJ, f. MP. F. ON. Nr. 26416/18-VIII-1920. 316 Po aty. 317 Po aty.


cilat kishin 50 fëmijë të moshës shkollore. Ndërtesa shkollore kishte vetëm një klasë mësimi.318

Vlen të theksohet se këto shkolla kanë punuar në kushte të vështira, pa inventar adekuat shkollor, mjete konkretizuese dhe pa kurrfarë kushtesh higjenike. Poashtu, kanë munguar oborret shkollore, gjë që ka pamundë-suar punën rekreative-sportive.

Shqiptarët, menjëherë pas riokupimit të Kosovës, më 1919 bënë kërkesa për hapjen e shkollave. Këto kërkesa u bënë në mënyrë të organi-zuar nga ana e organizatës “Bashkimi” (Xhemjeti), si dhe nga Komiteti i Kosovës. Kërkesat iu drejtuan Ministrisë së Arsimit të Mbretërisë SKS. Së këndejmi nga raporti mësojmë se administrata e shtetit të ri kishte ndaluar çdo përpjekje në këtë drejtim, duke theksuar se hapja e shkollave në gju-hën e nacionaliteteve ishte çështje private, me arsyetim se ekzistonin shko-llat shtetërore.319

Banorët e kësaj treve, me popullatë shqiptare, e kundërshtonin ha-pjen e shkollave serbe. Andaj mësimdhënësit, të cilët emëroheshin në këto shkolla nuk dëshironin të punonin në këto anë. Kjo vështirësonte hapjen e shkollave të reja. Pas dhjetë viteve të pushtimit të Kosovës, u hapen shko-llat e para fillore, jofetare, në Opojë. Në vitet 1926-1929 qeveritarët e Mbretërisë SKS hapen shkolla në këto fshatra të Opojës: Blaq, Bresanë, Brrut, Kosavë dhe Shajne.320 Mësimi zhvillohej në gjuhën serbe, e cila ishte edhe lënda primare. Aty mësohej edhe llogaria, vizatimi dhe gjimnas-tika.321 Qeveria e asaj kohe nuk interesohej për ngritjen e nivelit arsimor të popullit. Politika arsimore ka qenë në harmoni me politikën asimiluese të shqiptarëve. Qëllimi kryesor ishte që fëmijët e Opojës ta përvetësojnë gju-hën serbe, njërin nga elementet bazë të asimilimit. Vendbanimet ku u ha-pën shkollat e para serbe në këto anë, ishin Blaçi dhe Brruti, më 1926, Shajna me 1927, e cila më 1934 transferohet në Sharr, Bresana me 1928; Buçja me 1929 dhe Kosava më 1930.322 Shumica e shkollave punonin në po ato ndërtesa ku më parë kishin punuar mejtepet.323

———————— 318 Po aty. 319 Kosova nr.12. Prishtinë 1983. f.199. 320 Avdullah Vokrri. Punimi i Doktoratures. Teza: Zhvillimi dhe karakteristikat e shko-

llave dhe arsimit Në Kosovë (1919-1941). F.189 321 Jusuf Osamni, vepra e cituar, fq.60. 322 Program razvoja shkolstva na teritoriji SO Dragash od 1970-1980, Dragash, 1978,

str. 5,6. 323 Jusuf Osamni, vepra e cituar,fq.60.


191

Në vitin shkollor 1930/31 në këto shkolla futet edhe lënda fetare “Vero nauka”. Kjo lëndë mbahej nga imamët e vendit ku ishin shkollat.324

Serbët, të nisur nga motoja se “shqiptari i mirë është shqiptari i paarsimuar ose i vdekur”, në shkollat e hapura në Opojë, punonin edhe sipas motës tjetër serbe: Mundoi, rrihi dhe mos i mëso, (tuçi muçi e ne uçi)”.325

Të gjithë pushtuesit e kishin ferrë në sy dëshirën e shqiptarëve për liri dhe zhvillim kulturor, andaj nuk pushuan kurrë së shtypuri çdo për-pjekje shqiptare që kishte të bënte me lirinë apo arsimimin.326

Opojanët e përkrahën shkollën shqipe në çdo aspekt: lëshuan objek-tet e tyre private e fetare dhe ndihmuan me mundësitë e tyre edhe finan-ciarisht, po ashtu edhe personat e arsimuar opojanë u angazhuan në proce-sin mësimor. Në këtë mënyrë, ata i kushtuan rëndësi dhe kujdes të madh arsimit, andaj sot Opoja, është një regjion me një shkallë të lartë të arsimi-mit, ngase ka shumë ekspertë dhe specialistë të fushave të ndryshme inte-lektuale e profesionale, të cilët kanë vërshuar tërë Kosovën.327

Shkollat shqipe në trevën e Opojës do të fillojnë punën më vonë se në trevat tjera të Kosovës, për arsye të mungesës së kuadrit arsimor.328

Mungesa e kuadrit mësimor, i detyroi opojanët që përmes rrugëve zyrtare të kërkonin ndihmë nga Shqipëria. Dhe, në këtë drejtim, Ministria e Arsimit në Tiranë, i përgjigjet me shkresë zyrtare, të datës, 11.03.1942, me të cilën e njofton Prefekturën dhe inspektoratin e arsimit në Prizren, për pamundësinë e dërgimit të mësuesve për të punuar në Opojë.329

Ky qe një lajm i keq për opojanët, por ata nuk u dekurajuan, meqë me vetiniciativë hapen tri shkolla, në fshatin Blaq, Brrut dhe Buçe. Kraha-suar me numrin e fshatrave ekzistuese opojane (18) ishin këto pak, por prapë ishte një nismë shpresëdhënëse.330

Mësimi në këto tri shkolla është zhvilluar sipas plan-programeve dhe gjuhës serbe.

———————— 324 Po aty. 325 Yrmet Veliu, Teza e magjistraturës, dorëshkrim. 326 Po aty. 327 Po aty. 328 Arkivi regjional historik i Prizrenit. Kutia nr. 3 . viti 1945-1948. 329 Po aty kutia nr.4 330 Po aty kutia nr.5


Në prag të Luftës së Dytë Botërore (1939-40), shkollat serbe ndër-presin punën e tyre, meqë Opoja hynë në kuadër të Shqipërisë. Në këto shkolla, tani mësimin e zhvillonin mësuesit e caktuar nga Ministria Shqip-tare e Arsimit. Megjithatë, në rrethana të luftës nuk ishte e mundur të reali-zohej gjithë përfshirja e fëmijëve në këto shkolla, ngase për këtë mungonte edhe kultura arsimore. Megjithatë, këtu shënohet kthesë e madhe në procesin arsimor të Opojës d.m.th. fillon punën shkolla shqipe.

Mësimi në gjuhën shqipe filloi në vitin shkollor 1942/ 43, me më-suesin e parë, Sezai Surroi, dëshmor i Luftës së Dytë Botërore, me origji-në nga një familje patriotike e Prizrenit. Ai punoi në shkollën fillore të Brrutit, e cila nuk i plotësonte kushtet për mbarëvajtjen e procesit mësimor. Shkolla e Brrutit, gjatë vitit 1942/43 kishte 35 nxënës në klasën e parë. Në vitin shkollor 1943/44, kjo shkollë kishte gjithsej dy klasë: një të parë dhe një të dytë. Mësimi është zhvilluar me dy ndërrime; paradite me klasën e parë dhe pasdite me klasën e dytë..331

Edhe gjatë periudhës 1943/1944, këtu punonin vetëm tri shkolla fillore. Në këtë mënyrë, gjatë Luftës së Dytë Botërore filluan nismat e arsimimit që vazhduan me një intensitet më të theksuar pas luftës, me hap-jen e shkollave fillore, organizimin e kurseve kundër analfabetizmit etj. Lufta kundër analfabetizmit filloi në fund të vitit 1944 dhe në fillim të vitit 1945. Deri në fund të vitit 1945 ishin organizuar 480 kurse, në të cilat ishin përfshirë 11.134 vijues, të cilët kanë mësuar shkrim-lexim.332

———————— 331 Arkivi regjional historik i Prizrenit. Fondi: Inspektoria e Arsimit të Prizrenit Viti

1941-1944. Kutia nr 3. 332 Sulltane Kojqinaj-Ukaj. Zhvillimi i arsimit në Kosovë dhe Metohi 1945-1952. Temë

e doktoratures, mbrojtur më 1984 në Fakultetin Filozofik të Prishtinës. F.81.


193

Një fotografi nga vitet e gjashtëdhjeta, të shek. XX

3.1 Opojanët drejtë rrugës se dijës

Fill pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore me 1945, hapen shkolla

të reja në këto fshatra opojane: Blaq, Bresanë, Kosavë, Buqe, Pllavë, Brrut, Kapre.333

Por, nga përdorimi hiqen librat me përmbajtje kombëtare. Komunis-tët, me moton e “vëllazërim bashkimit”, në qershor të vitit 1945, në Prizren formuan komisionin Pedagogjik të Drejtorisë së Arsimit të Kosovës, me detyrë që të bënin përgatitjet e botimeve të teksteve shkollore, sipas rendit të sapolindur komunist. Kjo Drejtori, në këtë vit botoi Abetaren e Parë me titull: “ Këndimi im i parë”.334

Më 6 dhjetor të vitit 1945, në nivelin jugosllav dhe atë të Serbisë është aprovuar Ligji mbi shkollimin e obligueshëm shtatëvjeçar. Në Ko-sovë deri në vitin 1948, i obligueshëm ishte vetëm arsimi fillor katërvjeçar dhe i ashtuquajturi progjimnazi.335 Në vitin 1946-1947, hapen progjim-

———————— 333 Hyrmet Veliu, teza e magjistraturës, dorëshkrim. 334 Sulltane Kojqini Ukaj, Kuadri arsimor shqiptar në Kosovë në shënjestër të sigurimit

shtetëror 1945-1952, Prishtinë, 1997, 18. 335 Bajram Shatri. Po aty. F.64.


nazet në shumë qytete të Kosovës, poashtu edhe në komunën e Sharrit, ish Sharrit.336 Këto gjimnaze, si shkallë e dytë e shkollimit, kanë zgjatur deri në vitin 1952, kur bëhet reforma e arsimit fillor, dhe shkolla fillore bëhet tetëklasëshe dhe obligative.337

Arsimtarët të cilët dhanë një kontribut të jashtëzakonshëm në ngri-tjen e arsimit dhe kulturës në këtë trevë rurale më 1945, janë: Ramiz Kras-niqi (Opojë), Nafi Mehmeti (mësues në fshatin Kuk), Ruzhdi Sh. Kabashi (Zgatar),338 Sejdullah Shyqëriu (Bresanë), Selajdin Ibrahimi (Bresanë), Me-sut Skënderi (Blaq), Xhevit Ahmeti (Blaq), Asaf Abdurrahman (Brrut), Regjep Ramadani (Brrut), Bahtijar Kryeziu (Kapre), Ramiz Halili (Buçe), Elez Shabani (Buçe), Mahmut Mehmeti (Pllajnik), Faik Qafleshi (Kosavë),339 Shefki Sinani (Shajne), Safet Hoxha (Shajne), Petar Krasniqi (Brezne) dhe Elez Zeneli (Brezne). 340

Më 1946: Nexhat Karamuqo (Blaq), Mahmut Meleqi (Pllavë), Ad-nan Zeneli (Buçe), Nexhip Xhuka (Bresanë), Selim Mahmuti (Zgatar), Sabatin Vrioni (Blaq), Elez Shabani (Pllajnik), Rexhep Muharremi (Kuk), Rrahim Spahiu (Kapre), Hajdar Siqeca (Bresanë) dhe Ahmet Mehmeti (Kuk).

Më 1947: Gani Demiri(Brezne), Qamil Muslia (Brrut), Qenan Deda (Kosavë), Serbeze Rexhepi (Bresanë) dhe Qemail Berisha (Pllajnik dhe Brezne).

Ngjarjet që ndodhën në vitin 1948 zbuluan maskën e planeve të fshehta antishqiptare të ish - Jugosllavisë. Në këtë kohë u ndaluan simbolet kombëtare dhe u hoqën të gjitha përmbajtjet kombëtare nga plan- progra-met mësimore.341 Dhe, në këtë mënyrë, nisi ndjekja e arsimtarëve shqip-tarë, të cilët u shpallen “armiq”. Me këtë pretekst 714 mësues u dëbuan nga procesi mësimor, e në veçanti arsimtarët e ardhur nga Shqipëria, disa i burgosën, të tjetër i detyruan me dhunë që të largohen në Turqi. I hoqën ———————— 336 Bajram Shatri. Po aty. f.65. 337 Pajazit Nushi. Zhvillimi i arsimit dhe i shkollave shqipe në Krahinën Socialiste

Autonome të Kosovës (1945-1975). Në seminarin mbi kulturën shqiptare për të huaj 4. Prishtinë. F.101.

338 Tahir Z. Berisha. Emra që nuk harrohen, Arsimtarët Veteranë (1941/ 1951) Pjesa e II. Prishtinë. 1996 f. 294.

339 Hyrmet Veliu, vepra e cituar. 340Arkivi regjional historik i Prizrenit. Fondi: Arsimi në Opojë. Viti 1945-1948 Kutia nr

1.(prej nr1deri në 15) 341 Sulltane Kojqinaj-Ukaj. Kuadri arsimor shqiptarë në Kosovë në shënjestër e sigurimit

shtetërorë (1945-1952). Prishtinë. 1997. f.22.


195

nga plan-programet tekstet mësimore shqipe, madje më 1951 shkuan aq larg sa librat e leximit të gjuhës shqipe u përkthyen nga serbishtja. U hoqën nga tekstet shkollore të gjithë copat e leximit të shkrimtarëve shqiptarë. Një rrugë tjetër për kufizimin e arsimit shqip ishte zëvendësimi i shkollave shqipe me ato turke.342

Megjithatë, arsimtarët shqiptarë vazhdonin ta jepnin kontributin e tyre, më 1948: Avdi Shahini (Bellobrad), Ismet Dehiri (Shajne), Ismet Canaj (Blaq),343 Sebë Lumezi (Brezne), Mehdi Mehmedi (Kuklibeg), At-nan Rugova (Buqe dhe Brezne), Rexhep Jakupi (Kuk), Binakaj J. Fazli (Brezne)344 dhe Avdi Tërshnjaku (Bellobrad).

Më 1949: Haxhia Ademi (Blaç),345 Njazi Ostrozubi (Bresanë), Ma-hmud Piraj (Buqe) dhe Shani Shabani (Pllavë).

Më 1950: Rexhep Shukriu (Kosavë), Ferik Misini (Brezne), Nexhip Krasniqi (Kosavë) dhe Fedaie Shamolli (Shajne).

Më 1951: Njazi Ostrozubi (Bresanë), Nexhmedin Ramadani (Kukli-beg), Shaip Lekaj (Zgatar), Ejup Elshani (Bresanë), Hysen Beqiri (Xërxë), Tosun Kurtishi (Zaplluxhe), Avdurrahman Haliti (Pllavë), Haki Rexhepi (Blaç), Gani Halimi (Brezne), Elez Shabani (Bellobrad), Xhavit Bilalli (Zgatar), Buramedin Qyrqeali (Bresanë), Rexhep Shukriu (Kapre), Emin Bajraktari (Buçe), Prenk Marku (Brrut), Ramadan Nexhipi (Kosavë), Ferik Misini (Kuk), Fazlije Binaku (Brezne), Zef Krasniqi (Bresanë), Jusuf Ha-klaj (Brrut), Idriz Berisha (Zym), Raif Aliu (Kuklibeg) dhe Abedin Shasivari (Blaç).

Më 1952: Garip Krasniqi (Brezne), Rexhep Ramadani (Pllavë), Emin Bajraktari (Kapre), Mejdi Memedi (Pllajnik), Rexhep Shukrija (Blaç), Shasivar Mehmedi (Zaplluxhe), Elez Sala (Zym) dhe Irfan Tërshnjaku (Brrut).

Më 1953: Shaban Elezi (Shajne), Avdi Shahini (Brezne), Xhavit Ymeri (Bresanë), Fidaie Rrahimi (Bresanë), Irfan Bojaxhiu (Buçe), Sha-sivar Gafurri (Zym), Shaip Muharremi (Bellobrad), Rexhep Shukria (Brrut), Ramë Blaka (Brrut), Hysen Krasniqi (Rrenc), Muharrrem Krasniqi ———————— 342 Akademia e Shkencave (Qendra e enciklopedisë shqiptare, Kosova në vështrimin

enciklopedik, Tiranë, 1999. f.178. 343 Dr. Qazim Lleshi, Normalja e Gjakovës, Themelimi i brezit të parë”1946-1948.

Gjakovë, 1987. f.286. Nr. 31 dhe 32 janë marrë në këtë libër. 344 Tahir Z. Berisha. Emra që nuk harrohen, arsimtaret veteranë (1941/1951), Pjesa e II,

Prishtinë, 1996 f. 182 345 Po aty, f.. 138


(Kapre), Vahit Hyseni (Pllajnik), Shtjefan Xhoka (Kosavë), Nasuf Rama-dani (Kosavë), Tasim Kryeziu (Kuk), Hysen Duraku (Kuk) dhe Krusha Alajdin (Shajne).346

Por, zhvillim të theksuar arsimi përjetoi në vitet e shtatëdhjeta dhe të tetëdhjeta.

Deri në vitet e ’70-ta, punuan vetëm shkollat fillore. Në vitin shko-llor 1969/70, edhe në këtë komunë, me iniciativën e Iljaz Vehapit, Sadik Kryeziut, Raif Aliut, Fejzullah Trëshnjakut, Ismet Kurtishit, një politikan dhe patriot i madh opojan, si dhe arsimdashësve të tjerë, siguruan pëlqimin nr. 02-1120 prej 10.06.1969, për hapjen e shkollës së mesme të Sharrit. Po këtë ditë me vendimin nr. 1644/1, gjimnazi u emërua me emrin e heroit të Luftës së Dytë Botërore, “Emin Duraku”.347

3.2 Hapja e Gjimnazit, një ngjarje e madhe për arsimin e komunës

Njëmbëdhjetë nëntori i vitit l969, ishte një ditë e madhe për banorët

e kësaj treve, ngase deri atëherë, të gjithë ata që dëshironin për ta vazhduar shkollimin, duhet t’ia mësynin qendrave më të mëdha të Kosovës, e shpesh edhe jashtë saj.

Fillimisht kjo shkollë dyetnike filloi me vetëm dy paralele (njëra me mësim në gjuhën shqipe, kurse tjetra gorane, në gjuhën sllave). Natyrisht që fillimi ishte mjaft i vështirë. Meqë asokohe mungonte lokali shkollor, mësimi mbahej në kushte të vështira në lokalet e shkollës fillore të Sharrit, ndërsa në mungesë të kuadrit mësimor, shumë mësimdhënës të shkollave të mesme të Prizrenit, sakrifikonin shumëçka për t’i ndihmuar kësaj shkolle të sapo hapur.

Megjithatë, me rrëshqitjen e viteve rritet në vazhdimësi edhe kjo vatër e arsimit. Me ndërtimin e godinës moderne të gjimnazit në vitin 1972, nxënësit e kësaj shkolle e vazhdojnë punën në kushte shumë më të mira. Në këtë mënyrë kjo shkollë bëhet gurrë e pashterur e kuadrove të ardhshme të të gjitha profileve. Në këtë mënyrë, ish nxënësit e kësaj shko-lle sot janë edhe doktorë shkencash, e profesor të Universitetit të Prishti-nës. Janë këto suksese, me të cilat mburret kjo shkollë, ngase këto rezultate ———————— 346 Hyrmet Veliu, Teza e magjistraturës, dorëshkrim. 347 Po aty.


197

inkurajuese, premtojnë një ardhmëri edhe më të ndritshme për këtë trevë prore të varfër e të pazhvilluar.

Pas periudhës së vështirë gjatë viteve të nëntëdhjeta, kur edhe nxë-nësit e kësaj shkolle, si gjithandej në Kosovë, punuan nëpër podrume, pas lufte vazhdohet prapë në godinën e gjimnazit. Me ndihmën e donatorëve të huaj janë bërë shumë riparime, ndërsa kabinetet e dëmtuara gjatë luftës, janë pajisur me kompjuterë e mjete të tjera mësimore.

Sot në bankat e kësaj shkolle janë të ulur mbi 800 nxënës, të cilëve u ligjërojnë mbi 60 mësimdhënës të kualifikuar të kësaj treve. Gëzon fakti se tani edhe shkollimi i femrës këtu nuk është më “mollë e ndaluar”, sepse numri i vajzave që i ndjekin mësimet në këtë shkollë ka kaluar 200-shin. Ndërkaq edhe numri i femrave me indeks në xhep tani më është mjaft inkurajues.

Duhet veçuar se nxënësit e kësaj shkolle, që nga fillimi i punës së saj, janë dalluar me aktivitetet e ndryshme kulturo-artistike e sportive. Me paraqitjen e tyre të denjë, ata kanë arritur suksese të lakmueshme në festi-vale të ndryshme në Kosovë dhe jashtë saj.

Aktualisht nxënësit e kësaj shkolle i ndjekin mësimet në disa drejti-me, ndërsa nga viti i kaluar ka filluar të mbahet edhe mësimi i përshpejtuar formal, të cilin do ta ndjekin të gjithë ata kandidatë që për arsye të ndry-shme nuk kanë mundur ta kryejnë shkollën e mesme. “Puna e zellshme që bëhet në këtë vatër të arsimit paraqet garanci për një ardhmëri shumë më të ndritshme për 40 mijë banorët e këtij nënqielli, të cilët, në mungesë të arsimimit të të rinjve, në të kaluarën, të vetmen shpresë për ekzistencë e kanë pasur tek strajca e kurbetit. Fundja, mbi tridhjetë gjenerata që kanë dalë nga bankat e kësaj shkolle janë një dëshmi e qartë se këtë trevë e presin ditë shumë më të mira”.348

3.3 Riemërimi i gjimnazit, me emrin e deputetit dhe të dëshmorit të Luftës për Çlirimin e Kosovës, Ruzhdi Berisha349

Nga 18 prilli 2005, sa herë që të shënohet dita e shkollës, shokët,

kolegët, ish nxënësit e shkollës së mesme tani me emrin “Ruzhdi Berisha”,

———————— 348 Gazeta , Bota sot, Prishtinë, e datës 19 prill 2006. 349 Gazeta, Bota sot, Prishtinë e datës, 19 prill 2006.


madje dhe brezat që do të vinë në këtë qytezë, do ta ndiejnë me dhimbje , respekt e krenari Ruzhdi Berishën, jo vetëm si njeri e qytetar dinitoz, por edhe për një dimension tjetër të figurës së tij: si një profesor të shquar, një profesor nga më të kompletuarit, nga ata që vështirë se do t’i vinë letërsisë në shkollën e mesme. Ai i kishte të gjitha virtytet e nivelet:shkencore, pedagogjike, artistike, intelektuale e etike, dhe me përvojën profesionale të pandërprerë 23 vjeçare,u bë një nga shtyllat e palëkundura të nderit e të sukseseve të kësaj shkolle.

Erdhi profesor në vitin 1976 dhe në këtë detyrë punoi me ndershmë-ri deri në vdekjen e tij mizore nga dora e zezë serbo-sllave. Ai nuk iu nda lëndës së letërsisë: 23 vjet. Për një mësues si Ruzhdi Berisha të gjitha këto përbëjnë një pasuri të vërtetë, një vlerë të veçantë kulturore e pedagogjike, jo vetëm lokale, por edhe mbarë kombëtare. Profesor me vizione të reja e të qarta, larg shablloneve të arsimit komunist e serbo-sllav, me një ligjëri-me me nivel të lartë të programeve të letërsisë kombëtare, e cila gjë do t’i tmerron puthadorët e okupatorit serb. Ai ndikoi fuqishëm me formimin ko-mbëtar të disa breza të nxënësve opojanë, duke fituar respektin e admiri-min e mësimdhënësit të aftë e të preferuar e duke u bërë, gjithashtu, modeli më i spikatur i edukatorit, intelektualit dhe i qytetarit patriot.

Ishte njohës i thellë i letërsisë shqipe e botërore, dhe me një kompe-tencë admiruese i interpretonte temat e mësimit me material e interpretim të ri kombëtar, e jo siç vepronin kolegët e tij, që ishin gjithnjë besnik të sistemit monisto-komunist e sllavist. Ai i jepte orës së mësimit freski, nxis-te kureshtjen dhe emocionet kombëtare e patriotike tek nxënësit dhe i bënte ta donin mësuesin dhe lëndën e letërsisë. Ai kurrë nuk pati probleme me nxënësit dhe askush nuk i kërkoi notë më të lartë sesa vlerësimi që u kishte bërë. Edhe në raport me shokët, ishte modest e tepër i sjellshëm:nuk të fyente edhe kur ndodhej para mediokritetit :kishte fisnikërinë e qytetarinë e njeriut të zakonshëm. Me formimin e Degës së Lidhjes së Ar-simtarëve Shqiptarë (LASH) në Opojë, ngase treva e Gorës kishte pranuar plan-programet serbe, ishte zgjedhur kryetar i LASH-it dhe kishte dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në mbrojtjen e arsimit shqip në Kosovë.

Krahas punës së mësuesit ai s’reshti se punuari edhe në çështjen kombëtare, ngase vendi i tij Kosova ishte nën okupimin e egër ushtarako-policor serbo-sllav. Ishte njëri nga nismëtarët e formimit të Degës së Lidhjes Demokratike të Kosovës në Sharr. Në zgjedhjet parlamentare dhe presidenciale të vitit 1992 dhe 1998, si kandidat i LDK-së është zgjedhur deputet i Kuvendit të Republikës së Kosovës.


199

Gjimnazi “Ruzhdi Berisha” Sharr

Gjatë eksodit të 31marsit të vitit 1999, Ruzhdiu nuk e lëshoi fshatin e tij të lindjes, Buqën, komunën e vet të Sharrit dhe shtetin e tij, Kosovën. Ai mbeti dhe iku para kohe nga dora gjakatare e vrastare serbe. Dita e gjet-jes së kufomës së Ruzhdiut hyri me dhimbje në çdo zemër opojane e shqiptare, i cili në Kosovën e lirë për kontributin e dhënë në fushën politi-ke dhe ushtarake, shpallet dëshmor i kombit.

Pikërisht, duke i pasur parasysh të gjitha këto virtyte të tij dhe mbi të gjitha si profesor i kësaj shkolle e dëshmor i kombit, Këshilli i arsimtarë-ve i kësaj shkolle dha unanimisht propozimin, që shkolla e tyre ta mban emrin Ruzhdi Berisha.

Pos ndërrimit të emrit, shkollës iu ndërrua edhe pamja dhe atë nga një godinë e vjetër shkollore në një ndërtesë moderne, falë investimeve të Kuvendi komunal dhe CIMIC-i gjerman .

3.4 Arsimi gjatë viteve ‘90-ta i nënshtrohet një terrori të paparë

Arsimtarët shqiptarë, gjatë kohës së okupimit klasik serbo-sllav, që

nga shkolla fillore e deri në Universitet, pos që treguan nivel të lartë të vetëdijes kombëtare e intelektuale, manifestuan edhe guximin dhe sakrifi-cat e mëdha në përpjekje për të përballuar e tejkaluar dhunën e represionin e okupatorit. Atë kohë për popullin shqiptar të Kosovës, qëllimi më i lartë


dhe më i shenjët ishte fitimi i lirisë. Për këtë, ata kundërshtuan plan pro-gramet asimiluese serbe dhe u përpoqën që ta pavarësonin shkollën shqipe në Kosovë. Dhe ia arritën qëllimit, krijuan sistemin paralel të shkollimit edhe pse në kushte dhe rrethana shumë të vështira. Okupatori, i tmerruar nga një kundërshtim kaq i paepur i arsimtarëve shqiptarë për të mos rënë kurrë më nën tutelën e “shtetit juridik” serb, kishte nisur dhunën dhe represionin mbi shkollën shqipe, me qëllim për ta nënshtruar ose në të kundërtën për t’ia vënë drynin njëherë e përgjithmonë. Drynin ia vuri. Nën presionin e faktorit ndërkombëtarë shkollave fillore edhe ia rihapën në tërë Kosovën përpos në komunën më të skajshme të Kosovës, në Sharr. Në anën e okupatorit ishin radhitur edhe disa udhëheqës goran karrieristë, të cilët në rastin e shkollimit të nxënëseve opojanë u treguan edhe më të ashpër se sa vetë serbët. Arsimtarët shqiptarë opojanë, kërkuan me ngulm lirimin e objekteve shkollore, ngase shkolla fillore “Nezim Berati” ishte e vetmja shkollë në Kosovë, e cila nuk lejonte nxënësit shqiptarë të shkelnin pragun.350

Në shkollën e mesme sipas procesverbalit të datës 29 gusht të vitit 1991, numër 122, ku është shkruar: “Për dhënien e Vendimeve për ndër-prerjen e marrëdhënies së punës mësimdhënësve “šiptarske nacional-nosti”,351 të cilët kanë kundërshtuar të punojnë sipas plan-programeve të Serbisë”, procesverbali është i nënshkruar nga deputeti i Parlamentit të Kosovës dhe profesori i gjuhës serbe në shkollën e mesme “E. Duraku” në Sharr Rystem Ibishi (tash i ndjerë), Mergjan Kajkushi dhe Shezair Xh-eladini. Nga viti 1990, për shkaqe të njohura politike, sikurse në çdo pjesë të Kosovës edhe në Opojë, gjendja e arsimit keqësohet. Pushteti serb dhe organet e dhunshme mbyllën shkollat dhe ndërprenë financimin e tyre. Mirëpo, falë angazhimit të arsimtarëve, mësuesve, prindërve, nxënësve, por edhe të organeve të krijuara të pushtetit shqiptar dhe solidaritetit shko-lla shqipe vazhdoi, por në kushte e rrethana të jashtëzakonshme. Ndërkohë, shumë shtëpi u shndërruan në shkolla.

Gjatë vitit shkollor 1994/95 e filluan në dy punkte më të mëdha: në Bellobrad në shtëpinë e atdhetarit dhe arsimdashësit, Haxhi Mehmet Qaf-leshit dhe në Bresanë, në objektin e postës së këtij fshati, i cili objekt ishte ngritur me kontributin vetanak të banorëve bresanas. 352 Punohej me dy ndërrime dhe mësimet i ndiçnin nxënësit e këtyre fshatrave: Shajne, Rrenc,

———————— 350 Esat Krasniqi, Në rrugën e diturisë, Dragash, 2000, fq. 36. 351 Po aty, fq. 37. 352 Po aty, fq. 44.


201

Xërxe, Pllavë, Buqe, Zym, Bellobrad, Brrut, Kapre, Bresanë, Kuklibeg, Kuk, Kosavë, Zapluxhe, Blaq, Buzez dhe Zgatar.353

3.5 Pas luftës së Kosovës Gora me arsim dualist Pas luftës së Kosovës 1997-1999, nxënësit opojanë u rikthyen në

objektet e tyre, të cilat ishin të dëmtuara mjaft nga lufta. Mirëpo, falë donacioneve të huaja dhe qeverisë së Kosovës, sot kemi godina të bukura shkollore në tërë fshatrat e kësaj komune.

Sistemi i edukimit në komunë është i organizuar në tri nivele: para-shkollor, fillor dhe i mesëm. Në territorin e komunës funksionojnë 12 shkolla fillore dhe një shkollë e mesme, një paralele e arsimit special dhe 11 paralele të arsimit parashkollor. Të gjitha këto shkolla janë në kuadër të arsimit publik. Mësimi zhvillohet në gjuhën shqipe dhe boshnjake.354

Arsimtarët shqiptarë kolegët e tyre goranë i pranuan sikur asgjë mos të kishte ndodhur më parë, por ata prapë nuk i ndërprenë lidhjet me Serbinë dhe goranët që kishin ikur së bashku me forcat serbe në qytetet e Serbisë, vazhduan të merrnin rroga nga Serbia, bile, bile dyfishin e atyre që marrin kolegët e tyre në Serbi. Kur merr rrogë nga dikush, atëherë edhe duhet t’i shërbesh atij verbërisht.

Pas luftës arsimi ishte ndër shtyllat kryesore për të ardhmen e Ko-sovës. Për të ndihmuar Kosovën në këtë drejtim UNMIK-u filloi projektin e zhvillimit të sistemit të edukimit të Kosovës (DESK). Ky projekt është jetësuar nga një ekip i përbërë nga përfaqësues të ndryshëm nga Kosova dhe vendet e përparuara të Botës. Reforma shkollore, e cila në vendet e zhvilluara të Evropës ka kohë që aplikohet, në Kosovë në disa mjedise shkollore arsimtarët në fillim nuk treguan pjekuri të duhur për të kuptuar rëndësinë e kësaj reforme, por me kohë gjithçka u qartësua dhe reforma u zbatua pa ndonjë problem. Përpos në Gorë të komunës së Sharrit ngase Ministria e Serbisë, me anë të një shkrese arsimtarët goranë i rekomandoi, që mos t’i njohin institucionet e Kosovës së pavarur. Në të kundërtën, ata do t’i humbin pagat e majme nga Beogradi.

Kështu, pjesëtarët e komunitetit goran të Sharrit edhe pse ishin dhe janë të përfaqësuar në të gjitha strukturat dhe institucionet komunale, nuk ———————— 353 Po aty. 354 Jusuf Osmani, vepra e cituar, fq. 60.


kanë nevojë e as arsye për mospranimin e reformave arsimore të Kosovës. Në vazhdimësi, disa argatë dhe hyzmeqarë të pushtetit serb, të cilët akoma i mbajnë lidhjet me rrënjët e tyre në trevën e Gorës, mundohen në forma të ndryshme që ta sfidojnë pushtetin demokratik të Kosovës përmes organi-zimit të një pjese të prindërve dhe nxënësve goranë që të mos vijojnë mësimet në klasat e nënta e që janë në kundërshtim të plotë edhe me qëndrimet e pushtetit lokal të Komunës së Sharrit dhe me Institucionet më të larta arsimore dhe shtetërore të Kosovës dhe se ata për të mirën e gjeneratave të reja duhet të pajtohen me realitetin e ri të krijuar në Kosovë. Pjesa tjetër gorane që veten e konsiderojnë si boshnjak, konsiderojnë si një manipulim me popullatën e tyre gorane, që po ndikon shumë negativisht edhe në integrimin e këtij komuniteti në shoqërinë e Kosovës së Pavarur.

Kështu, arsimtarët goranë ndahen në dy taborë. Në ata që veten e ndjejnë boshnjakë dhe i njohin institucionet e Kosovës dhe Pavarësinë e saj dhe pala tjetër që deklarohen si goranë, që nuk e njohin Pavarësinë e Kosovës, nuk dëshirojnë t’i humbin pagat e majme nga Beogradi dhe se veten e ndjejnë si arsimtarë të Serbisë. Kështu, ende në Gorë të Kosovës, punohet me dy plan-programe, shqipe dhe serbe. Thënë shkurt, në këtë trevë funksionon sistemi shkollor paralel. Sa do të zgjasë kjo, varet nga organet kompetente komunale dhe qendrore.

Fshati Restelicë në trevën e Gorës


203

Gruaja me kosh në shpinë duke i bërë punë fushe

Diploma e lëshuar me formular dhe vulë serbe


Vula dhe nënshkrimi i komunës paralele serbe në fshatin Vranisht të Gorës


205

KREU VI

TERRORI SERBOMADH NDAJ INTELEKTUALËVE

OPOJAN

1. Pse është bërë i njohur Abidin Lepraj

nga Plava e Opojës 355

Opojani që sakrifikoi çdo gjë për l irinë e Kosovës

Atdhetari i shquar, Abidin Lepraj, u lind në fshatin Plavë të Opojës, komuna e Sharrit më 1953. Shkollën e mesme e kreu në normalen e Pri-zrenit, kurse dy vite të fakultetit, dega e gjuhës frënge, në Prishtinë. Për ———————— 355 Gazeta, Bota sot, Prishtinë, 25 dhjetor 2007.


shkak të kushteve të vështira ekonomike i ndërpret studimet dhe si shumë moshatarë studentë, fati e dërgoi në Parisin e largët. Atje punoi dhe studioi gjuhën frënge. Pasi që në mërgim vërejti rrezikun e asimilimit të fëmijëve të mërgimtarëve tanë, të cilët rininë e tyre e kaluan larg vendlindjes për kafshatën e gojës, apo duke ikur nga zullumi serbo sllav, shumë herët e filloi veprimtarinë e tij të ngjeshur iluministe.

Nismëtar i shkollave shqipe Pa u hamendur fare ai i përvishet punës së palodhshme për t’i ndi-

hmuar këta fëmijë që ta ruajnë identitetin e tyre kombëtar. Dhe si rezultat i kësaj pune, në Paris dhe rrethinë hapen paralelet e para, me mësim në gjuhën shqipe. Atëbotë gazetat dhe revistat e Kosovës e bënë të njohur em-rin e këtij patrioti të shquar, i cili nuk kurseu asgjë për çështjen kombëtare. Por ai nuk ndalet me kaq. Më vonë, me kontributin e tij dhe të disa patriotëve të tjerë, bashkëveprimtarë të tij, hapet edhe paralelja e gjimnazit, me mësim plotësues. Ndodhi kjo në vitin 1987, në Parisin e bukur, për të cilin Abidini kishte dëgjuar shumë qysh kur ishte fëmijë.

Themelues i klubit shqiptar “Trepça” Veprimtaria e tij nuk ndalet me kaq. Ai, pa u ndalur fare vazhdoi me

ngulm veprimtarinë e palodhshme patriotike, duke mos kursyer fare tërë pasurinë e tij, të fituar me aq mund, larg familjes së tij. Për një punë të tillë i duhej edhe mbështetja e patriotëve të tjerë. Për këtë arsye, ai rreth vetes tuboi shumë të rinj të mërguar shqiptarë, të cilët ditë e natë mendonin për një Kosovë të lirë.

Kështu, më 1982, themeloi Klubin e punëtorëve shqiptarë, të cilin e pagëzuan me emrin “Trepça”, në shenjë respekti ndaj minatorëve të Trep-çës. Kryetar i parë i këtij klubi, natyrisht zgjidhet Abidini. Nuk kaloi shumë kohë dhe ky klub luajti një rol mjaft të rëndësishëm, duke u bërë si vatër e vërtetë për shumë veprimtarë që jetonin atje. Ata tani, në mënyrë të organizuar, parashtruan shumë kërkesa drejtuar botës demokratike, duke sensibilizuar pandërprerë çështjen e shqiptarëve të Kosovës, për të cilën bota asokohe dinte shumë pak, ose aspak. Ishte koha kur në Kosovë repre-sioni i pushtetit serbo-sllav kishte arritur kulmin, ngase pas demonstratave të pranverës ’81, mbi shqiptarët ushtrohej një dhunë e paparë, ndërkaq


207

pushteti e pat bllokuar në tërësi sensibilizimin e çështjes shqiptare në arqet ndërkombëtare.

Abidin Lepraj, kryetar i Klubit shqiptar “Trepça”, në Paris

Nismëtar i Shoqërisë kulturo artistike

Me kontributin e Abidinit, në kuadër të këtij klubi të shqiptarëve the-melohet edhe Shoqëria kulturo artistike, po me të njëjtin emër. Qëllimi i themelimit të këtij klubi nuk ishte vetëm që të ngjallej jeta kulturore e mërgimtarëve tanë, por ai bëhet një çerdhe e vërtetë e atdhetarëve shqip-tarë, duke mbajtur lidhje me klube të shumta, jo vetëm të shqiptarëve, po edhe të vendeve të tjera që kishin simpati për popullin e sfilitur të Kosovës. Nga ana tjetër, me themelimin e këtij klubi i kthehen jetës të gjithë ata mërgimtarë tanë, të cilët kishin rënë në amulli të plotë, duke rrezikuar edhe tjetërsimin e tyre shpirtëror.

Abidini fliste pak, por punonte shumë. Bashkë me shokun e tij, Nazmi Istrefin, atëbotë kanë strehuar shumë refugjatë shqiptarë, të cilët kishin vërshuar Perëndimin për të kërkuar shpëtim. Dhe, e tëra kjo bëri që ky klub, si dhe restoranti i tij të viheshin në shënjestër të sigurimit famëkeq serb-jugosllav, të njohur si UDB. Për më tepër, në këtë klub asokohe ndodhë edhe një incident, në momentin kur Abidini nuk lejon që të hiqet flamuri ynë kombëtar nga lokalet e klubit, si kërkesë e prerë ambasadorit jugosllav. Me këtë rast ndërmjet tij dhe Abidinit zhvillohet edhe një duel i ashpër verbal. Ndodhi kjo në mars të vitit 1987. Duhet theksuar se nuk


ishte ky rast i vetmuar. Raste të tilla asokohe ndodhnin shpesh. Abidini kurrë nuk lëshoi pe, por kundërshtarët e përbetuar këtë nuk ia harruan.

Mysafirë të restorantit të tij ishin edhe shumë emra të njohur të inte-lektualëve shqiptarë. Ndër ta duhet veçuar edhe të madhin Ismail Kadare dhe bashkëshorten e tij, Elenën. Aty ishte edhe vendtakimi i shumë delega-cioneve nga Kosova dhe Shqipëria, duke u bërë kështu një çerdhe e vërtetë e atdhetarëve tanë.

Takimi me Bernard Benedetin Bashkëveprimtarët e Abidinit pohojnë se ai ka merita të veçanta për

financimin e Dr. Bernard Benedetit, toksikologut me famë botërore dhe anëtar i Shoqatës “Mjekët e botës”. Kosovarët nuk do ta harrojnë kurrë emrin e Benedetit, ngase ai iu rrek i pari, me shumë seriozitet, çështjes së helmimit të nxënësve shqiptarë, duke analizuar mostrat e gjakut, dhe në fund del para opinionit botëror me konstatimet e tij të sakta, të cilat dëshmonin se fëmijët e Kosovës vërtet ishin të helmuar. Ishte kjo një punë mjaft e guximshme në atë kohë, kur propaganda serbo sllave bënte çdo gjë për ta mashtruar botën, duke e fshehur të vërtetën.

Për të gjitha këto, kriminelët serbë, të cilët më parë kishin vrarë vëllezërit Gërvalla, Kadri Zekën, Enver Hadrin dhe patriotë të tjerë, ven-dosën që ta likuidojnë edhe Abidinin. Në këtë mënyrë, pas një skenari të përgatitur mirë, siç dinte UDB-ja jugosllave, në restorantin e tij, më 1 janar të vitit 1992, pas pritjes së Vitit të Ri, plas një lëndë shpërthyese, dhe me këtë rast Abidini pëson lëndime të rënda trupore, nga pasojat e të cilave ndërron jetë në një spital të Parisit. Ik në këtë mënyrë, ende pa i mbushur 40 pranvera. Mirëpo, vepra e tij patriotike dhe atdhetare mbeti në përjetësi.

Vdekja e tij mbetet e pandriçuar Në varrimin e tij, në vendlindje, morën pjesë, pos opojanëve, edhe

shumë shqiptarë nga trevat e tjera shqiptare. Dhe, që atëherë vdekjen e tij e mbuloi misteri, i cili ende nuk është hequr. Ende është e paqartë se kur do të vijë dita për zbardhjen e kësaj enigme, e cila nuk i mundon vetëm famil-jarët e tij. Të paktën, këtë ia kemi borxh këtij personaliteti të shquar, që bëri aq shumë për të mirën e kombit.


209

Në kulmin e veprimtarisë së tij atdhetare, përmes klubit “Trepça” ai vuri kontakte të drejtpërdrejta me shumë personalitete të shquara politike, jo vetëm nga Kosova e Shqipëria, po edhe nga shumë vende evropiane. Kontaktoi çdo ditë, personalitete të penës e të kulturës. Në këtë mënyrë, ai bëhet ndër të parët nga mërgimtarët tanë që e hetoi orën e historisë, e cila më pas filloi të ecë në të mirë të shqiptarëve të Kosovës. Punoi në heshtje, pa pompë e zhurmë, po puna e tij ishte me vlerë të madhe. Me përgatitjen e tij intelektuale, i pajisur me një kulturë të gjerë politike e atdhetare, ai arrin të gëzojë autoritet të pakontestueshëm në radhët e mërgimtarëve shqiptarë, gjithandej në Evropë. Dhe mu kjo i kushtoi me jetë. E përfundoi jetën kështu larg vendlindjes, Plavës së tij të dashur, ku i kaloi çastet më të lumtura fëmijërore. I mbyll sytë i përmalluar fort për familjen dhe fëmijët e tij, të cilët sot janë krenarë për veprën e tij patriotike. Megjithatë, gjakatarët serbosllavë nuk munden për ta vrarë shpirtin e tij, i cili bëhet flakadan për të gjithë ata të rinj e të reja, të cilët, kur erdhi dita e shumëpritur, rrokën pushkën për t’iu kundërvënë armikut shekullor. Armikut, që shoi jetën e Abidinit dhe të shumë patriotëve të tjerë.

Në ceremoninë mortore të këtij patrioti të paepur, në emër të klubit të punëtorëve shqiptarë “Trepça”, kishte folur edhe miku i tij i pandarë, Xhemajl Asipi, nga fshati Shemeshovë i Tetovës. Dhe ai kishte se për çka të fliste, ngase me vite të tëra veproi së bashku me Abidinin. Evokimi i kujtimeve të tij për jetën dhe veprimtarinë e Abidinit përcillet me shumë lotë.

“ O ata, t’lumtë qi e dhanë jetën, O ata t’lumtë, qi e shkrinë vehtën, lehtë u kjoftë mbi vorr ledina, butë u kjoftë moti e stina, e der t’këndojë n’mal ndo’i zanë, der sa t’shëndrisin diell e hanë, ata kurr mos u harrofshin.”

Kështu ka thënë dikur Fishta ynë i madh, krenaria e kombit shqiptar.


1.1 Djaloshi opojan që sakrifikoi jetën dhe nuk i tradhtoi shokët356

1.2Adem Berisha simbol i rezistencës e atdhetarizmit

Adem Berisha posa ka rënë në kthetrat e UDB-ës serbe, kanë filluar torturat më barbare, duke e dërmuar për vdekje trupin e Ademit. Në gjend-je shumë të vështirë shëndetësore, atë e dërgojnë në spitalin e përgjithshëm të Prizrenit. Meqë gjendja e tij e përgjithshme ishte tepër e rëndë, më vonë e dërgojnë në spitalin e Prishtinës, ku edhe pushon së rrahuri përgjithmonë zemra e madhe e këtij trimi dhe patrioti të shquar opojan.

Opojani Adem Berisha, u lind më 1963, në fshatin Buqe të Opojës, nga babë Selomi dhe nënë Bahrija. Familja e tij njihet si familje e nder-shme, e vyeshme dhe bujare. Fëmijërinë e kaloi në kushte mjaft të vështira në fshatin e tij të lindjes, ku pos vështirësive të tjera edhe uji ishte apoteozë e vërtetë. Si edhe shumica e fëmijëve të fshatrave rurale, edhe Ademi si fëmijë i njomë i ruante bagëtitë, në kodrinat malore, krejt afër kufirit me Shqipërinë.

Katër vitet e para të fillores i kreu në Buqe, ndërkaq katër vitet tjera i vijoi në Llopushnik, lokalitet ky që shtrihet disa km larg fshatit Buqe. Shkollimin e mesëm e ka vazhduar në Shkollën e mesme në Sharr, drej-timi i bujqësisë, ndërsa pas kryerjes së kësaj shkolle ftohet për ta kryer

———————— 356 Gazeta, Bota sot, Prishtinë, 24 dhjetor 2007.


211

shërbimin e detyrueshëm ushtarak, obligim ky, të cilin e kreu në qytetin e bukur Novo Mesto, të ish republikës jugosllave, Sllovenisë.

Pas kryerjes së shërbimit ushtarak, ai për të fituar kafshatën e bukës për vete dhe familjen, punësohet në Ndërmarrjen bujqësore-blegtorale “Sharrprodhimi”, ku punoi që nga viti 1987 deri në vitin 1990, kur u largua nga puna, si edhe të gjithë punëtorët shqiptarë të komunës dhe të Kosovës, për shkaqe të mirënjohura.

Që nga fillimi i luftës çlirimtare të Kosovës, ai përcaktohet me tërë qenien e tij për t i kontribuar kësaj lufte. Kështu, ai me shokun e tij të ngushtë, Jeton Krasniqin, i ka ndihmuar luftëtarët e ushtrisë çlirimtare të Kosovës, të cilët pandërprerë kalonin kufirin për të sjellë armë nga Shqi-përia. Ai vazhdimisht i prittë dhe i përcillte ata shtigjeve të mirënjohura për te, në mënyrë që ata mos të bijën në duar të ushtrisë serbosllave. Shpesh edhe vet ka dal përtej kufirit për të sjellë armë të të gjitha llojeve.

Kështu, në verën e vitit 1998, gjatë një kthimi nga Shqipëria, një grup i ushtarëve të UÇK-së u ndalën për të pushuar në shtëpinë e Ademit, siç vepronin shpesh luftëtarët e Vërrinit. Luftëtarët u ndanë në dy grupe, njëri grup hyri në shtëpinë e Ademit, ndërsa grupi tjetër, në shtëpinë e axhës së Ademit. Ishte 28 korriku i vitit 1998, vit ky që do të ngelë për-gjithmonë në kujtimet e idhta të buqjanëve dhe tërë banorëve opojanë. Soldateska serbosllave, pasi që u bijën në gjurmë luftëtarëve të UÇK-së e rrethojnë tërë fshatin. Me ndihmën e qytetarëve të këtij fshati, luftëtarët disi e shpërthejnë rrethimin dhe dalin në malin e afërt. Gjatë kësaj beteje të rreptë vritet komandanti i forcave ushtarake serbe të stacionuara në kazermën te pishat afër fshatit Zym të Opojës, ndërkaq plagoset zëvendësi i komandantit të stacionit policor në Sharr.

Vrasja e komandantit të soldatestës serbosllave pati jehonë të madhe në qarqet militariste serbe, dhe këtë ata nuk do t ia harrojnë kurrë qytetarë-ve të këtij fshati, mbase këtë edhe do ta paguajë më vonë Ademi, me kokë.

Në këtë mënyrë, të nesërmen, derisa Ademi, së bashku me Jetonin, ishin duke udhëtuar me makinë për në qytezën e Sharrit, tek vendi i quajtur Tyrbja e Pllavës, ata u arrestuan nga policia serbosllave dhe u dërguan në shërbimin e sigurimit në Prizren. Posa ka rënë në kthetrat e UDB-ës serbe, kanë filluar torturat më barbare, duke e dërmuar për vdekje trupin e Ade-mit. Në gjendje shumë të vështirë shëndetësore, atë e dërgojnë në spitalin e përgjithshëm të Prizrenit. Meqë gjendja e tij e përgjithshme ishte tepër e rëndë, më vonë e dërgojnë në spitalin e Prishtinës, ku edhe pushon së rra-huri përgjithmonë zemra e madhe e këtij trimi dhe patrioti të shquar opo-


jan. Në këtë mënyrë, ndonëse ai kishte një trup mjaft të zhvilluar dhe të fuqishëm, ai nuk qe në gjendje që t ‘u bëjë ballë torturave më çnjerëzore të pjesëtarëve të sigurimit serb. Ndodhi kjo vdekje mjaft e dhimbshme për familjarët e tij dhe të gjithë qytetarët opojanë. Ishte kjo dita e 18 gushtit të vitit 1998. Diagnoza përfundimtare: Contusio corporis. Crush syndroma. Insuff. Ren. Status post cardiac arest. Coma cerberi. Acidosis metaboli-cum. Shock traumatica grabis. Insuffitientio cardiorespiratoria. Exitus letalis 18.10 h.357 Të nesërmen, në orën 17, trupi i tij i pajetë, i sjellë nga avokati i tij, Hazër Duja, varroset në varrezat e fshatit të tij të lindjes, nën mbikëqyrjen e policisë. Ky varrim bëhet nën ultimatumin e pashembullt të policisë, se po qe se varrimi nuk do të kryhej brenda tri orëve, nuk do të lejohej varrimi në varrezat e fshatit, por ai duhej që më vonë të varrosej në oborrin e shtëpisë së tij. Pas luftës, rivarrimi i eshtrave të tij për t‘i varrosur në Varrezat e Dëshmorëve nuk është bërë, me dëshirën e familjes së tij.

Në këtë mënyrë, prindërit e tij, Selomi e Bahrija, mbetën pa djalin e tyre më të dashur, ndërsa bashkëshortja, Sheribanja, mbeti pa një bashkëshort të jashtëzakonshëm, për t’u përkujdesur për katër fëmijët e tyre, djalin Etnikun dhe vajzat, Leonorën, Lindoren, Lulëbardhen dhe Fëllënzën. Mbetën përgjithmonë të pikëlluar edhe i vëllai, Jahiri dhe mo-trat, Rekmia, Nexhmia, Hamdia dhe Afrimja.

Sot, mbi varrin e këtij dëshmori opojan qëndron pllaka përkujtimore e vendosur nga pjesëtarët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ndërsa për çdo vit përkujtimor varrit të tij i bëhen homazhe, duke e mbuluar me kurora lulesh.

Bashkëfshatarët e tij dhe të gjithë ata që e kanë njohur ende e përkuj-tojnë Ademin me pietet të thellë. Sipas tyre, ai ishte i aftë për çdo punë, siç thotë populli, çka i shihte syri, ia bënte dora. Ishte shumë i sinqertë i drejtë dhe mjaft bujar. Trim dhe sypatrembur. Për te, po-ja dhe jo-ja kishin një domethënie të veçantë, ngase ishte skajmërisht i vendosur.

———————— 357 Fletlëshimi i Klinikës – spitalore, Prishtinë, nr. 4663, të datës 18. 08. 1998.


213

358

———————— 358 Gazeta, Bujku, Prishtinë, 18 gusht 1998.


215


Vendim i gjykatësit hetues serb, Mitroviq Jovica, për fillimin e hetimeve kundër Adem Berishës

dhe Jeton Krasniqit


217

Fletë lëshimi i Klinikës Kirurgjike në Prishtinë

mbi vdekjen e A. Berishës

E dha jetën, duke mos e treguar asnjë bashkëpunëtor të tij, për të cilët ishte e interesuar UDB-ja famëkeqe serbosllave. Nuk e dha asnjë emër, dhe kështu i shpëtoi shokët duke e sakrifikuar veten. Dhe kjo i ka tërbuar pa masë udbashët e pashpirt të sigurimit serb. Në këtë mënyrë, vdes për të mos vdekur kurrë. Emri i tij do të qëndrojë prore në zemrat e banorëve të Opojës, të cilët krenohen me veprën dhe atdhedashurinë e këtij dëshmori, i cili mbi të gjitha e deshi lirinë e Kosovës. Dhe për këtë ideal të lartë nuk iu dhimbs aspak as më shtrenjta, jeta e tij. Fundja, kjo edhe ishte filozofia e jetës së tij, të cilën nuk e jetoi deri në fund, duke mos e pritur lirinë e Kosovës, të cilën e deshi më shumë se çdo gjë tjetër.


1.3 Përse agjentura serbe më 1989 e helmoi ortopedin e

njohur opojan, dr. Halil Berisha359

Guximi dhe trimëria ia sollën vdekjen e parakohshme

Një ditë qershori të vitit 1989 si rrufeja përhapet lajmi për vdekjen e papritur të specialistit, ortopedit të njohur të Spitalit të Përgjithshëm të Prizrenit, Dr. Halil Berisha. Qytetarët e Prizrenit me rrethinë asokohe ishin mjaft të tronditur për këtë vdekje enigmatike, të cilën e pat mbuluar misteri i plotë.

Lajmi i papritur për vdekjen e parakohshme të ortopedit të njohur opojan, i cili ishte duke punuar me shumë sukses në Spitalin e Përgjith-shëm të Prizrenit, i pat pikëlluar pa masë të gjithë shokët e tij, miqtë, pacie-ntët dhe të gjithë qytetarët e Prizrenit me rrethinë. Ishte kjo si një rrufe në një ditë me diell, ngase të gjithë ata që e njihnin dr. Halilin nuk mund t’i ———————— 359 Gazeta, Bota sot, Prishtinë, 26 dhjetor 2007.


219

besonin një lajmi të tillë, duke pasur parasysh moshën e tij, shëndetin e pashpjegueshëm, forcën dhe vitalitetin e tij. Për më tepër, asokohe të gjithë dyshonin për këtë vdekje aq befasuese, ngase e njihnin fare mirë trimërinë dhe guximin e tij prej njeriu e mjeku në ato vite aq të rrezikshme, kur mbi popullatën shqiptare të Kosovës ushtrohej një dhunë e paparë nga UDB-a dhe policia e egër serbe. Megjithatë, ndonëse të gjithë dyshonin për këtë vdekje mjaft misterioze, askush nuk guxonte të fliste haptazi ngase rreziku kanosej nga çdo anë dhe dera e burgjeve ishte prore e hapur për shqiptarët.

Kush ishte dr. Halil Berisha? Halili, i biri i Ramadanit dhe Vehibes, u lind më 11 prill të vitit 1949

në fshatin Buqe të Opojës, ku e kaloi fëmijërinë. Më vonë prindërit e tij shpërngulen nga ky fshat për t’u vendosur në Prizren. Aty Halili e kreu shkollën fillore e më pas edhe gjimnazin më 1967. Të njëjtin vit e regjistroi fakultetin e veterinës në Sarajevë, për të kaluar më pas në fakultetin e mjekësisë në Beograd, në të cilin edhe diplomoi në vitin 1974. Po atë vit punësohet në Shtëpinë e Shëndetit në Prizren, në cilësi të mjekut të prakti-kës së përgjithshme, ku punoi derisa shkoi për të specializuar në degën e ortopedisë me traumatologji, në Lubjanë të Sllovenisë.

Më 1981 specializon ortopedinë me traumatologji në klinikën orto-pedike universitare të Lubjanës. Pas kësaj kthehet në Prizren, ku si ortoped i parë specialist themelon repartin e ortopedisë dhe traumatologjisë në Pri-zren, pas Prishtinës i pari në Kosovë, në të cilin sot punon një numër i konsiderueshëm specialistësh të kësaj fushe. Aty punoi me shumë sukses dhe shëroi shumë pacientë nga Prizreni me rrethinë dhe nga tërë Du-kagjini, deri në ditën e kobshme të 3 qershorit të vitit 1989, kur helmohet nga regjimi serb. Pas vete ka lënë bashkëshorten, Diharen dhe fëmijët: Ilirianën, Yllkën dhe Blerimin.

Pse është helmuar dr. Halili? Të gjithë ata që e njihnin pak më mirë dr Halilin, asokohe druheshin

për jetën e tij. Ishin kohë të liga dhe çdokush që nuk i shkonte përshtati regjimit shoven serb e kishte “qefinin nën sqetullë”. Atëbotë, pos arresti-meve dhe rrahjeve pa mëshirë, ndodhnin edhe shumë vdekje të dhunshme. Ishte koha kur Xhemali Berisha me shokë janë mbytur nga udbashët


famëkeq serbë. Kufomat e tilla dërgoheshin në spitalin e Prizrenit, ku mbi mjekët bëheshin presione të ndryshme për të nënshkruar certifikatat mjekë-sore për gjoja “vdekje të rëndomta natyrore”, si i quante asokohe sigurimi i egër serb. Mirëpo, tek dr. Halili një gjë e tillë nuk mund të kalonte. Ai për çdo vdekje të tillë, me një guxim dhe trimëri të pashoq lëshonte certifikata me konstatime të sakta për vdekjen e tyre. Po ashtu edhe një kontribut të jashtëzakonshëm ka dhënë në kurimin e demonstruesve të demonstratave në Zhur dhe Arbanë (ish Dushanovës). Dhe, natyrisht që kjo i ka tërbuar pa masë udbashët e pamëshirshëm serbë. Thjesht, dr Halili, bëhet halë në sy të tyre, të cilën duhej që patjetër ta eliminonin. Meqë e kishin të qartë se burgosja dhe torturimi i tij do të bënte jehonë të madhe tek popullata, ata shestuan një plan tjetër, helmimin e tij. Natyrisht që planet gjakatare të tyre asokohe nuk shkonin huq, andaj më në fund, në fillim të qershorit të vitit 1989, arritën që ta helmojnë në mënyrë mjaft misterioze, siç dinin vetëm ata, në moshën më të mirë, ortopedin, njeriun dhe patriotin e shquar dr. Halilin.

Familjarët e tij rrëfejnë se ditën e kobshme, dr. Halili kthehet në shtëpi në orët e vonshme dhe pasi që ishte mjaft i lodhur dhe i rraskapitur, u thotë atyre se nuk ndjehet mirë, andaj përnjëherë shkon në dhomën e tij të fjetjes. Posa hyn aty, sipas bashkëshortes së tij, bie si i kositur, duke rënë kështu në komë, nga e cila me gjithë përpjekjet e kolegëve të tij, nuk mund të dalë kurrë. Ata mundën vetëm që t’ia riaktivizojnë vetëm zemrën e asgjë më shumë. Në një gjendje të tillë fare të pashpresë e transferojnë në spita-lin e Shkupit, ku i mbyll sytë përgjithmonë. Kufoma e tij del nga spitali i Shkupit me konstatimin e mjekëve specialistë se në gjakun e tij janë hasur shumë elemente toksikologjike, që tregonin qartë se ai ishte thjesht i hel-muar (sipas diagnozës së flet lëshimit nr. 3538 të datës 3 qershor 1989, dr. Berisha ka qenë në komë të trurit dhe pa reflekse. Ndalje të punës së zem-rës dhe frymëmarrjes. Dyshohet: gjakderdhje në tru. Dyshohet: helmim, e cila gjë konstatohet pas obduksionit të neurokirurgut Dr. P. Rushkov. Megjithatë, nga presionet e ndryshme, familjarët e tij, deri në përfundim të luftës nuk kanë guxuar që të bëjnë publik konstatimin e mjekëve të spitalit të Shkupit. Për këtë arsye, këtë vdekje të dhembshme asokohe e mbuloi misteri i plotë, ndonëse të gjithë dyshonin se ai ka vdekur nga një vdekje e natyrshme, siç vërtetonin mjekët serbë që punonin në spitalin e përgjith-shëm të Prizrenit.


221

Fletë lëshimi i klinikës së neurokirurgjisë në Shkup,

flet mbi helmimin e dr. Berishës

Kështu, ai ndahet nga familja e tij, shokët, miqtë e kolegët. Vdekja e tij misterioze ishte një humbje e pakompensueshme për spitalin e Prizrenit në veçanti dhe për shëndetësinë e Kosovës në përgjithësi. Kujtimi për të mbeti i përjetshëm. Emri i tij gjithmonë do të përkujtohet me një pietet e respekt të thellë. Vepra e tij e bëri të pavdekshëm.


1.4 Përse serbët e mbytën opojanin Maksut Qafleshi?360

Kriminelët ia shuan jetën vetëm pse ishte shqiptar

Ditët fëmijërore dhe ato rinore Maksuti i kaloi në fshatin e lindjes së tij, në Bellobrad të Opojës, ku jetojnë familjarët e tij. Pas kryerjes së gjim-nazit në Sharr, në pamundësi për ta vazhduar shkollimin e lartë, ishte i detyruar që të kërkojë një vend pune, për të siguruar ekzistencën e familjes së tij. Dhe fati deshi që ai të punësohej në një firmë private, pronar i të cilës ishte një bashkëfshatar i tij. Kështu, për çdo ditë ai duhej që të drejtojë kamionin transportues, anembanë rajoneve të ish Jugosllavisë. Ishte i vetë-dijshëm se puna e tij ishte plot rreziqe, siç thotë populli “me qefin nën sqetull”, ngase vazhdimisht duhej të kalonte nëpër territorin e Serbisë, gjë që viteve të nëntëdhjeta paraqiste një sprovë të vërtetë. Dhe, një ditë ndodhi ajo, të cilës i frikësoheshim, më së shumti ai dhe familjarët e tij…



223

Çfarë ndodh në ditën e kobshme? Ishte mbrëmja e 23 gushtit të vitit 1998. Maksuti, si zakonisht, ishte

duke drejtuar automjetin transportues. Rreth orës 20.30 minuta, kur gje-ndej rreth 3 km. afër postbllokut policor të Gërlicës, nga drejtimi i kundërt vinte një automobil me ngjyrë të kuqe, i cili me shpejtësi të madhe godet rrëshqimthi kamionin, të cilin e drejtonte Maksuti, dhe nuk ndalet fare në vendin e ngjarjes. I befasuar nga e tëra kjo, Maksuti ndal kamionin, del jashtë dhe së bashku me shoqëruesin e tij, bashkëfshatarin, Refkiun, pret rreth 25 minuta se mos ndoshta do të kthehej grahësi i veturës së kuqe për t’u marrë vesh rreth dëmit të ndërsjellë. Pasi që ishte e qartë se ai nuk do të kthehej, Maksuti kthehet në kabinën e kamionit dhe e vazhdon rrugën. Posa arrin në postbllokun policor të Gërlicës, e ndalojnë tre policë dhe një person civil, i cili, siç u kuptua më vonë ishte vozitësi i veturës së kuqe. Në atë moment, pa një pa dy, civili e rrokë Maksutin egërsisht dhe e zbret nga kamioni. Papritur fillon ta godasë me grushte e shqelma, ndërkaq, policët e ndiqnin këtë ngjarje me indiferencë të pashoqe. Pastaj e kapin të ndjerin dhe e fusin me shpejtësi në godinën e postbllokut, ku e mbajnë rreth 20 mi-nuta. Aty nuk dihet se çka ka ndodhur, ngase shoqëruesi i tij Refkiu, nuk ka mundur të hyjë në postbllokun e tyre. Pas kësaj, e sjellin tek makina, duke kërkuar nga ai 1000 DM, me pretekst të dëmshpërblimit për dëmin që gjoja i kishte shkaktuar veturës së kuqe.

Në ato çaste të vështira, Maksuti, i detyruar nga vozitësi serb, dhe i kërcënuar nga policët, detyrohet që nga paratë e firmës, që i kishte marrë për të paguar mallin që do ta blinte, të ndante 1000 DM e kërkuara. Në atë moment, vozitësi serb furishëm ia rrëmben të gjitha paratë (3000 DM) dhe e urdhëron që të presë në kamion. Përderisa Maksuti priste, nga shoqëruesi i tij, Refkiu, kërkuan letërnjoftimin dhe deviza. Ende pa iu dhënë përgjigje, ata ia futën duart në xhepa dhe ia nxorën 130 DM dhe 300 dinarë, aq sa kishte, dhe e urdhëruan që të kthehej në kamion, duke i urdhëruar që për-njëherë të largohen nga vendi i ngjarjes. Në një gjendje të rraskapitur, Maksuti e ndezë motorin dhe fillon t’i grahë kamionit. Në pyetjen e shoqëruesit se a e kishin rrahur shumë brenda në postbllok, ai u përgjigj shkurt me një “Po” të mekur. Ndërkaq shenjat e torturave ishin fare të qarta. Nga goja i rridhte gjak, kurse në fytyrë vëreheshin gjurmët e torturave. Dhe kur deshi që edhe ai t’ia bënte të njëjtën pyetje shoqëruesit, papritmas alivanoset, ndërkohë që kamioni fillon të humbë drejtimin, por pas reagimit të shoqëruesit, ai më pas frenohet. Falë ndihmës së një


vozitësi, Maksuti urgjentisht dërgohet tek një ambulancë private. Pas dhënies së ndihmës së parë, gjendja e tij nuk përmirësohet aspak, mjeku preferon që pacienti të dërgohet në spitalin e Prishtinës. Ende pa arritur në këtë spital, motra medicinale, e cila ishte duke i dhënë ushqim artificial, konfirmon lajmin e kobshëm: “Vdiq”.

Konstatimi mjekësor: Mors natyralis (vdekje e natyrshme) !!!

Në një gjendje të tillë, pas shumë peripecive, i vdekuri pranohet në

spital. Derisa ishin duke pritur në holin e spitalit, afrohet një patrullë policore, dhe nga shoqëruesi i Maksutit kërkuan një deklaratë rreth kësaj ndodhie. Me këtë rast bëhet e qartë se ata ishin të informuar mirë rreth kë-saj tragjedie, e cila ata dukej se nuk i shqetësoi aspak. Pasi që deklaratën e shoqëruesit, gjoja e verifikuan me anë të radiolidhjes, deklaruan se nga postblloku i Gërlicës morën lajmin se ata nuk dinë asgjë rreth këtij rasti dhe se këtë gjë e kanë bërë pjesëtarët e UÇK-së. Dhe përnjëherë ata u larguan nga spitali. Ndërkaq, nga spitali lëshohet raporti mjekësor me këtë përmbajtje të prerë: Mors natyralis, që do të thotë: vdekje natyrore. Ky ra-port ishte i nënshkruar nga Ass. dr. Suzana Matejiq, specialiste e mjekësisë gjyqësore. Nga e tëra kjo mund të nënkuptohet se të gjitha vrasjet, mbytjet dhe masakrat që soldateska serbo sllave i bëri ndaj shqiptarëve, për ta, mbase, janë vlerësuar si vdekje natyrore. Dhe, me këtë raport mjekësor përfundimisht mbyllet shpejt rasti i vdekjes mizore të një të riu opojan, i cili i la në pikëllim të thellë prindërit, vëllezërit e motrat, gruan dhe fëmijët e tij, të cilët i deshi aq shumë.

Dhe, po të mos ishte ditën kritike bashkë me Maksutin e ndjerë edhe shoqëruesi i tij, bashkëfshatari Refkiu , i cili mbeti dëshmitari i vetëm i kësaj ngjarjeje makabre, edhe kjo vdekje tinëzare do të mbetej pjesë e mozaikut të misterit të shumë vdekjeve që ndodhën asokohe në Kosovë, shumica e të cilave, mjerisht, ende mbeten të pandriçuara.


225

1.5 Si u bë i njohur Ruzhdi Berisha nga fshati Buqe i Opojës ?361

Kur tërë jeta vihet në shërbim të çështjes kombëtare

Njeriu lind një herë dhe po ashtu një herë edhe vdes. Por të vdesësh për liri është një çështje mjaft e madhe, sepse jeta në robëri nuk vlen asgjë. E, të jesh nën robërinë e shovinistëve serbë, të cilët gati një shekull e poshtëruan, burgosën, rrahën, plagosën e vranë vëllezërit e motrat tona, ve-tëm e vetëm pse ata ishin shqiptarë, kjo është shumë vështirë të përballet, kështu fliste Ruzhdiu para opojanëve saherë që i jepej rasti.

Të rrallë janë ata njerëz që tërë jetën e tyre ia kushtojnë çështjes kombëtare. Për ta, mbi të gjitha qëndron ideali i lartë, liria e popullit të tyre. Ata nuk kërkojnë as më pak e as më shumë, po vetëm që populli i tyre të ketë mundësi që të jetojë ashtu siç jetojnë të gjithë popujt në vendet e qytetëruara e demokratike të botës. I tillë ishte edhe Ruzhdi Berisha, i cili u lind dhe jetoi në fshatin Buqe të Opojës, komuna e Sharrit. Për këtë arsye ai shumë herët bëhet therë në sy të armiqve, të cilët asnjëherë nuk e lanë rehat, derisa, në fund në mënyrën më të egër ia shuan edhe jetën. Ndodhi kjo pikërisht në kohën kur Kosova ishte në pragun e lirisë. Dhe Ruzhdiu, mjerisht, nuk pati mundësi ta shijojë këtë liri, të cilën aq shumë e ën-dërroi…



Kush ishte Ruzhdi Berisha? Derisa në fëmijërinë e hershme luante me shokët e tij ose i ruante

bagëtinë, atij kurrë nuk i ka rënë ndërmend se një ditë do të bëhet flakadan i vërtetë i çështjes kombëtare dhe luftëtar i paepur, i cili nuk do të kursejë edhe më të shtrenjtën, jetën e tij, për një qëllim dhe ideal të lartë, siç është liria e Kosovës martire, gjithmonë e shkelur dhe e robëruar.

Fëmijërinë e kaloi në kushte mjaft të vështira jetësore. I ngelur shu-më herët pa të atin, në një familje të varfër dhe në një fshat ku ishte mjaft vështirë që të mbijetohej, ngase aty edhe uji i pijes ishte apoteozë, duke u furnizuar me ujin aspak cilësor të disa puseve, të cilët shpesh gjatë verës edhe shtereshin, duke e rënduar edhe më tepër kështu mbijetesën e tyre.

Në kushte të tilla ai e kryen shkollën fillore në fshatin e tij të lindjes, shpesh edhe pa libra e fletore. Dëshira e flaktë për të arsimuar dhe edukuar brezin e ri, atë e shpie në Prizren, ku regjistrohet në Shkollën Normale, asokohe shumë të njohur për përgatitjen e pishtarëve të arsimit. Ndonëse në kushte të vështira materiale, dëshira e tij e madhe për t’u bërë një intelektual i kompletuar, bën që ai, të futë në xhep indeksin e Universitetit të Prishtinës, aq të ëndërruar, dhe të studiojë letërsinë shqipe, për t’i njohur sa më mirë shkrimtarët tanë të njohur të Rilindjes, të cilët në kohën e tyre janë përpjekur aq shumë për atdheun. Dhe poezitë e Naimit, Çajupit, Nolit, Migjenit dhe të shumë poetëve tjerë ndikuan fuqishëm në formimin e një personalitetit të ri, i cili mandej deri në fund të jetës, nuk pushoi së punuari për Kosovën e tij të dashur, të cilën e dëshironte të lirë e demokratike.

Pedagog i paepur Në fillim të viteve të `70 ai e rroku ditarin aq të adhuruar. Kështu e

filloi një punë të përkushtuar me nxënësit e gjimnazit “Emin Duraku” në Sharr. Me punën e tij të palodhur, me sinqeritet e zemër të madhe ai shpejt bëhet shumë i dashur nga kolegët e tij dhe mjaft i adhuruar nga nxënësit, të cilët deri në çastet e fundit të jetës së tij i pajisi me dituri dhe ide patriotike. Ai gjithmonë ishte i vetëdijshëm se ata do të jenë shpresa dhe ardhmëria e Kosovës. Ishte i vetëdijshëm se brezi i ri është ai që do të përcaktojë fatin e popullit tonë. E fati i popullit të tij, dihej fare mirë se çfarë ishte në të kaluarën e hidhur.


227

Në ballë të lëvizjes… Nuk vonoi shumë dhe arriti pranvera e vitit 1981. Ishte kjo pranvera

e shpresave të mëdha për Ruzhdiun dhe bashkëmendimtarët e tij. Ishin këto momente shumë të rënda për kolektivin e vyeshëm të kësaj vatre të arsimit. Ishte koha kur politikanët goranë vihen në shërbim të plotë të politikës shofene serbomadhe, duke u bërë kështu argatë të devotshëm të një politike të tillë. Në këtë mënyrë, posa shpërthyen demonstratat e njo-hura të studentëve, me të cilët Ruzhdiu për herë ishte në kontakte të drejt-përdrejta, politikanët goranë filluan një fushatë të paparë kundër arsimtarë-ve të gjimnazit, të cilin gjithmonë e shihnin si “vatër të nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar”. Ishin këto çaste shumë të vështira për këtë profesor të ri dhe për kolegët e tij, të cilët e mbrojtën në mënyrë dinjitoze këtë kole-ktiv të vyeshëm të gjimnazit, pa u përkulur në asnjë çast. Dhe ai për asnjëherë nuk iu nda veprimtarisë së tij të ngjeshur patriotike.

Në vitin 1989, me daljen në skenë të Lidhjes Demokratike të Koso-vës, si lëvizje gjithë popullore, e cila që në fillim nuk e ka njohur pushtetin serb, duke i marrë në mbrojtje interesat e popullit shqiptar, Ruzhdiu ishte njëri ndër të parët, i cili ka shprehur gatishmërinë e plotë për t’u vënë në shërbim të popullit të tij të përvuajtur. Guximi dhe trimëria e këtij sypa-tremburi ishin mjaft shpresëdhënëse për aktivistët e rinj të kësaj lëvizje në trevën opojane. Me porosi të kreut të LDK-së ai vihet në ballë të Lidhjes së arsimtarëve shqiptarë që asokohe quhej LASH-i. Kontributi i tij edhe në këtë sferë ishte i pazëvendësueshëm. Çdo ditë udhëtonte këmbë nga shko-lla në shkollë, ku zhvillonte biseda të gjata e të përzemërta me mësimdhë-nësit e kësaj ane. Gjithmonë u jepte zemër dhe i udhëzonte në punën e tyre. “Kjo gjendje nuk do të zgjasë në pambarim. Zullumit doemos një ditë duhet t’i vijë fundi. Por nga ne nevojitet vullnet, punë e kurajo. Liria po shfaqet në horizont, por duhet të jemi të gatshëm për sakrifica, ngase liria gjithmonë e ka çmimin e vet. Shpesh edhe paguhet shtrenjtë, por vdekja për liri është njëqind herë më e mirë se jeta në robëri…” Ishin këto mendi-me të palëkundshme të këtij atdhetari, të cilat edhe sot e kësaj dite nuk harrohen nga arsimtarët opojanë, saherë që përmendet emri i këtij pedago-gu, politikani dhe patrioti, të cilin prore do ta përkujtojnë opojanët, në veçanti nxënësit dhe arsimtarët e kësaj ane. Ai me kohë është inkuadruar edhe në SHBH “Nëna Tereze”, ku kontributi i tij ishte i pazëvendësue-shëm.


Me një fjalë, ai ka qenë gjithkund ku e ka kërkuar nevoja në shërbim të popullit. Ndonëse ka pasur vazhdimisht edhe probleme shëndetësore, ai pa u lodhur e ka kaluar këmbë gati çdo cep të Opojës, këmba këmbës i ndjekur nga syri i mprehtë i sigurimit serb.

Në vitin 1992, në zgjedhjet e para parlamentare demokratike , për merita të pamohueshme ai zgjidhet deputet i Parlamentit të Kosovës. Një besim i tillë iu dha edhe në zgjedhjet e dyta parlamentare që u mbajtën më 1998, ku ai për herë të dytë zgjidhet me verdiktin e popullit prapë deputet i Parlamentit të Kosovës. Ndërkaq, me daljen në skenë të UÇK-së, ai ndie-nte një kënaqësi të veçantë, sepse qysh më parë ai ishte i orientuar edhe në këtë drejtim. Për këtë qëllim ai ka udhëtuar disa herë edhe në Shqipëri, duke kontaktuar me Ministrinë e Mbrojtjes të Kosovës.

Nuk u nda nga truall i i vendlindjes

Pas fillimit të bombardimeve të NATO-s, pikërisht në mesditën e 31 marsit të vitit 1999, patrullat policore vizituan të gjitha fshatrat e Opojës, dhe në atë rast urdhërojnë popullatën që brenda dy orësh të nisen në Shqipëri. Opojanët, fillimisht vendosën që mos t’i lëshojnë vatrat e tyre. Por, kur bie muzgu, forcat militare serbe filluan t’i djegin disa shtëpi. Në atë rast vritet edhe shtatëmbëdhjetë vjeçari, nga fshati Blaç, Shkëlqim Ymeri. Dhe fillon deportimi i paparë i opojanëve. Të rinjtë iu ngjitën bje-shkës dhe kaluan në Maqedoni, kurse të tjerët me makina, traktorë e në këmbë nisën për në Shqipëri. Ruzhdiu vendos mos ta lëshojë vatrën. Të kota ishin lotët dhe klithjet e djalit të tij të njomë për ta bindur që edhe ai të udhëtojë bashkë me ta. Ai, si gjithmonë, ishte i paluhatur. Mbeti në fshatin e tij me disa bashkëmoshatarë, të cilët pas një jave nisen për Shqipëri, por Ruzhdiu nuk u lëkund fare. “Ky është vendi im. Këtu do të qëndroj qoftë edhe po ta paguaj me jetë. Nuk do të lëviz nga shtëpia ime, nga Kosova ime. Kjo është vatra e gjyshit dhe stërgjyshërve”. Ishin këto fjalët e tij të fundit me shokët e tij të fshatit, të cilët vendosin që të udhëtojnë për Kukës për t’u bashkuar me familjet e tyre, ngase qëndrimi i mëtejmë në fshat ishte tepër i rrezikshëm.

Prej asaj dite askush më nuk e ka parë dhe nuk ka dëgjuar për Ruzh-diun. Pas kthimit nga eksodi, kuptohet se soldateska serbe e ka zënë dhe e ka masakruar, trupin e pajetë e kanë lënë diku rreth kufirit shqiptaro- shqiptar në Koretnik. Eshtrat e tij barten dhe varrosen me nderime të veça-nta nga mijëra opojanë dhe qytetarë të viseve të tjera.


229

Ruzhdiu, me meritë, shpallet dëshmor i kombit. Në këtë mënyrë ai vdes për të mos vdekur kurrë.

1.6 “Në emër të popullit serb” dënohen shqiptarët!362

Isam Abdullahu, studenti opojan që përjetoi tmerret e

kazamateve serbe, në Beograd

Isam Abdullahu nga Kuklibegu i Opojës qysh i ri ëndërronte që një

ditë të bëhej një veterinar i mirë, për t’iu ndihmuar blegtorëve të Sharrit dhe fare nuk mendoi se në vend të diplomës së fakultetit do të maerrë aktvendimin e Gjykatës së Qarkut në Beograd, me të cilin dënohet me bur-gim të rëndë, i akuzuar për terrorizëm!

Është mjaft prekës rrëfimi i opojanit Isam Abdullahut, i lindur në fshatin Kuklibeg të Sharrit, i cili pas njëzet pranverave të kaluara në buku-ritë përrallore të bjeshkëve të Sharrit, nga dëshira e madhe për t’u bërë veterinar, shkon në Beograd, ku e futë në xhep indeksin aq të dëshiruar. Ishte fillimi i viteve të nëntëdhjeta. Rrugëtimi i parë i gjatë deri në këtë kryeqytet ishte i paharrueshëm. Në kokë i silleshin vërdallë mendime të ndryshme. Nacionalizmi serbomadh ishte çuar peshë. Pozita e shqiptarëve ishte vështirësuar tej mase. Rreziku kanosej nga çdo anë. ———————— 362 Gazeta, Bota sot, Prishtinë, 29 nëntor 2004 dhe 30 e 31 dhjetor 2004.


Atje vendoset në konviktin e studentëve. Studimi ishte gjëja krye-sore që e preokuponin. Vitet kalonin dhe indeksi i tij mbushej me nota të mira. Dhe kur pritej se do të kthehej në vendlindje me diplomën e veteri-narit në xhep, ndodhi ajo më e keqja, bëhet pre e skenarëve më monstruozë të UDB-së famëkeqe serbe.

Arrest imi i papritur Posa filluan bombardimet e NATO-s ai ikën nga konvikti i studen-

tëve dhe pasi e kishte të pamundshëm largimin nga qyteti, vendoset në banesën e një kushëriri. “Ishte 2 maji i vitit 1999, kur nga një student goran dëgjova se është burgosur një grup studentësh shqiptarë. Isha mjaft i inte-resuar që të kuptoja sa më parë identitetin dhe shkakun e një arrestimi të tillë të papritur. Kam tentuar mjaft që me anë të telefonit të kuptojë diç, por pa sukses…”

Në këtë mënyrë e fillon rrëfimin e dhembshëm Isami, i cili tani është i punësuar në shërbimin doganor në Qafë të Morinës. Gjatë rrëfimit, sytë e tij ishin të ngujuar në një pikë. Shokët e miqtë e tij pohojnë se atij nuk i pëlqen të flasë për tmerret e përjetuara në kazamatet serbe. Në vazhdim të rrëfimit ai përkujton se deri më 4 maj nuk ka kontaktuar me askënd, duke mos dal fare nga banesa e kushëririt. Ndërkaq, në mëngjesin e 5 majit, papritmas, në derën e banesës dëgjohen krisma të forta. Në banesë ishte edhe gruaja e kushëririt me dy fëmijë.” Pasi e hapën derën, me shpejtësi në banesë hynë pesë agjentë të sigurimit të UDB-së, kurse në korridor kishte dyfish më shumë, të cilët ishin të pajisur me trasta të mbushura, pa e ditur ne se ç’kishin në to. Me shpejtësi u shpërndanë në tërë banesën, duke na ngujuar neve në një qoshe, për të mos guxuar të lëviznim fare, ndërsa ata as që u prezantuan se kush ishin.” Pas një gjysmë ore i fusin në banesë dy banorë të ndërtesës, mbase si dëshmitarë. Dukej qartë se i kishin sjellë me dhunë. Kur njërit prej tyre i urdhërojnë që të ulet, ai refuzon me këto fjalë: “Jam i paftuar dhe nuk jam këtu mysafir. Më keni prurë pa vullnetin tim.” Më pas kanë tentuar që të nxjerrin diç nga trastat dhe të fshehin në banesë, mirëpo, mbase e kanë parë se do t’i rrezikojnë fëmijët, po qe se vendosin armë e eksploziv, prapë nuk kanë vendosur asgjë në banesë. Më pas e marrin me vete Islamin, i cili posa del nga ndërtesa sheh se ajo ishte e rrethuar nga shumë agjentë të sigurimit, të cilët ishin të armatosur. “Më futën në automjetin e tyre ku filluan përnjëherë të më rrahin. Më pas më kanë dërguar në një stacion të policisë. Aty më futën në një zyrë ku ishin


231

5-6 persona. Posa hyra i pyeta se pse më kishin arrestuar. Më thanë se do ta kuptoja shpejt. Ndërkohë filluan torturat më makabre, dhe e kam humbur vetëdijen. Kur erdha në vete isha me kërbaç në gojë dhe i lagur gjer në palcë vazhduan me rrahje në të gjitha pjesët e trupit, duke më thënë se a e dija tani pse jam arrestuar. Iu përgjigja: po, sepse jam shqiptar. Nuk frikësohesha fare, sepse vdekja ishte ajo që e dëshiroja sa më parë, për të shpëtuar nga torturat, të cilat vazhduan edhe 6 orë të tjera.”

Ndërkohë, ia treguan një fishekë të kalibrit të armës dhe i thanë: ky është për ty. Isami nuk reagon fare. As që mundte të bënte një gjë të tillë. Pastaj e kapën për këmbë, e nxjerrin nga dritarja e katit të gjashtë, duke e lënë të vjerr. Ndërkohë, e kërcënojnë se do ta hedhin poshtë. E tëra kjo ndodh në ditën e parë të arrestimit. Njëri nga inspektorët i thotë se e njeh mirë, sepse e ka takuar shpesh në konvikt të studentëve. Ai u prezantua si boshnjak i Malit të Zi. “Edhe njëherë mora guximin dhe e pyeta: “Pse jam arrestuar”? Do të njoftohesh më vonë, ma ktheu.

Metodat e torturave më barbare ndërronin për çdo ditë. Mandej e mbanin në bodrume të ndryshme, gjithnjë me thes në kokë, pa e ditur se ku ndodhej. Këto tortura fizike dhe psikike vazhduan plot dy muaj. Ndërkohë e ushqenin sa për të mbijetuar. Më pastaj inskenuan varjen dhe pushka-timin e tij. E pyetën se cila ishte dëshira e tij e fundit, siç praktikohet para pushkatimit. “Më çuan në një vend të panjohur, ku më dolën përpara disa ushtarë viganë, me rroba të zeza, të cilët mbanin në duar armët e tyre, të gatshëm që të më pushkatojnë. Për mua tani ishte krejt njësoj. Ndjenjat ishin shuar fare.

E mallkoja nënën që më kishte l indur Vdekja dhe jeta për mua s’ kishin asnjë kuptim. Ende nuk e dija se

çka kërkonin nga unë. Në një moment njëri prej tyre më tha: Do ta shpëtoj jetën, nëse bashkëpunon me ne. Me këtë rast filluan të ma përmendin një organizatë studentore, e cila, sipas tyre thirrej NPK (LPK). Thash se nuk kisha dëgjuar për një organizatë të tillë. Edhe ditët tjera ishin të ngjashme. Një ditë më nxorrën për të më varur”. Ia kishin hedhur lakun e litarit në qafë. E hipin në një karrige. I kërcënohen prapë: ”Duhet të tregosh çdo gjë që di!” Hesht. Njëri nga ata i mëshon karriges me këmbë. Mbetet i vjerrur në litar. Në atë çast njëri prej tyre e pret shpejt litarin. Tani për te ishte krejt njësoj, sepse e dinte se një ditë e pret vdekja. Andaj sa më parë aq më mirë. E dinin mirë që familja e tij ishte deportuar nga Kosova dhe për këtë


filluan ta maltretojnë edhe psiçikisht në mënyra të ndryshme, duke i thënë se, fëmijët e tij do të vdesin në rrugë.

“Pas disa ditësh më çuan diku tjetër. Gjatë tërë kohës isha me thes në kokë. Në një korridor të gjatë pashë shumë inspektorë të sigurimit, të cilët nuk i kisha parë më parë. Isha krejt i rraskapitur, andaj nuk mund të qën-droja në këmbë. Pastaj, më futën në një dhomë. Më urdhëruan që të qëndroja në majë të gishtave të këmbës. Më vonë në dhomë hynë dy per-sona, për mua të panjohur. Më përplasën për dysheme dhe më lidhën në qafë me gajtan të rrymës elektrike”. Pastaj, filluan ta shkelin në të gjitha organet, edhe në ato gjenitale, duke i thënë se është shumë kokëfortë dhe nuk pranon asgjë. Dhe kur ky i pyet se çka duhet të pranoj, ata ia dhanë një letër të madhe dhe një laps dhe filluan t’i diktojnë se si gjoja ka ekzistuar kjo organizatë studentore, anëtarë i të cilës ishte edhe Isami, se si kishin tu-buar para nga punëtorët dhe biznesmenët shqiptarë në Beograd, me të cilat kishin blerë armë, të cilat gjoja i kishin dërguar në Kosovë, se si para bombardimeve i kishin vizatuar skicat, me caqet ushtarako-policore në Beograd dhe se si kishin vëzhguar lëvizjet e tyre. “Më bëhej se po lexoja një roman fantastik. Ironia bëhet edhe më e madhe kur më thanë të shkruaj se kishim planifikuar helmimin e ujësjellësit të Beogradit, vënien e eks-plozivit në strehimoret për mbrojtje atomike, në Kuvendin Federativ, në konvikte, mensa studentore, dhe në rrjetin elektrik në shumë pika të qytetit. Më këtë rast u binda se të gjitha këto mund t’i montojë vetëm fantazia e shfrenuar e UDB-së serbosllave. Pastaj i thanë që të shkruajë se armët dhe eksplozivin këta i kishin ruajtur në banesat e studentëve të arrestuar si dhe në dyqanin e Zef Palucës, argjendar shqiptar që punonte në Beograd. Të tëra këto, Isami i hodhi poshtë duke u thënë troç se ishin vetëm mo-ntime. Mirëpo, ata i thanë se ai të gjitha këto duhet t’i pranojë patjetër nëse dëshiron të jetojë. Më vonë e detyruan që t’i nënshkruajë. Vetëm atëherë u prezantuan, duke i treguar se me kë ka të bëjë. “Kuptova se ishin anëtarë të njësitit special antiterrorist të UDB-së. Tani plotësisht e kisha të qartë se akuzohesha për terrorizëm”. Fill pas kësaj e dërgojnë në CZ (Burgu Qen-dror), ndërsa torturat nuk ia ndalin.

Një ditë e nxjerrin nga burgu dhe e dërgojnë në një pjesë të qytetit, e futën në një stacion të policisë së trafikut dhe i thonë: “Ky është momenti i fundit për ty”. Më pas e futin në një dhomë të madhe me plot reflektorë dhe kamera televizive dhe i thonë: “Nëse do ta thuash para kamerave atë që e kërkojmë ne, do të mund ta vazhdosh jetën”. Isami refuzon katego-rikisht. Atëherë fillojnë sërish torturat. Mandej e tërheqin zvarrë deri te


233

makina e tyre. Gjatë rrugës për në burg katër agjentë vazhdojnë ta rrahin egërsisht. Po të ishte burgu pak më larg sigurisht se do ta mbysnin.

Prej kësaj dite mbaruan torturat e inspektorëve. Mirëpo ata i zëve-ndësuan gardianët e burgut, të cilët nuk ishin aspak më të mirë. Pikërisht pas dy muajsh e dërgojnë para gjykatësit hetues, i cili e pret me arrogancë të paparë. Aty ishte i pranishëm edhe avokati shqiptar që jetonte në Beograd, Hysni Bytyçi. Edhe para gjykatësit hetues ai nuk pranon asgjë, ngase nuk kishte se çka të pranonte. Pas disa ditësh ngritet aktakuza kundër Isamit, dhe katër studentëve të tjerë shqiptarë dhe argjendarit Zef Paluca.

“ Në emër të popullit serb”, gjykohen shqiptarët !?

Seancat gjyqësore, ku gjykoheshin pesë studentë shqiptarë nga Ko-

sova dhe një argjendar, zgjati, me ndërprerje, rreth gjashtë muaj. Dëshmi e vetme kundër tyre ishte armatimi dhe eksplozivi, të cilin, gjatë arrestimit të tyre, e kishin vendosur në banesat e tyre agjentët serbë. Me këtë rast u pre-zantuan edhe shumë harta e skica, të cilat i kishin përgatitur vetë inspek-torët e UDB-së famëkeqe. Si dëshmi tjetër u paraqit edhe një fletore me emrat e mbiemrat e tyre për të vërtetuar anëtarësinë e tyre në këtë orga-nizatë “terroriste”. Të gjitha këto ishin të përgatitura me një skenar, të cilit do t’ia kishte lakmi edhe vetë Hiçkoku i famshëm. Në atë fletore ishte edhe një regjistër i armëve të cilat gjoja këta i posedonim.

“Gjatë tërë kohës së gjykimit kemi qenë të kërcënuar me burgim të rëndë shumëvjeçar, ngase avokati im theksoi se dënimi me vdekje ishte hequr në vitin 1987. Dhe, më në fund shpallja e aktvendimit për dënimin tonë ishte më shumë se tragjik. Në këtë aktvendim, i cili kishte plot 65 faqe, të gjashtit dënohen me burgim shumëvjeçar. Kështu, heroi i shkrimit tonë u dënua me gjashtë vjet e gjysmë, Petrit Berisha nga Peja, i cili aku-zohej si udhëheqës i grupit “terrorist”, dënohet me 12 vjet, vëllai i tij Dritoni, 6 vjet, Driton Meqa, nga Gjakova, me 7 vjet, Shkodran Dërguti, nga Prishtina, gjithashtu 7 vjet (të gjithë studentë që studionin në Beo-grad), ndërsa argjendari Zef Paluca, i cili ishte larguar më parë nga Beo-gradi, ishte gjykuar në mungesë, duke u dënuar me 8 vjet.


Më në fund arriti l iria Në pranverën e vitit 2001, për të treguar “demokracinë” para opinio-

nit ndërkombëtar, amnistojnë këtë grup “terroristësh” shqiptarë. Mbetet në burg vetëm Petriti, i cili lirohet më vonë.

Kështu, Isam Abdullahu, pas 23 muajsh të kaluara në qelitë e CZ-së famëkeqe të Beogradit, që i ngjasojnë nëntë rrathëve të “Ferrit “ të Dantes, me 7 mars të vitit 2001 shkel prapë tokën, tashmë të Kosovës së lirë. Megjithatë, të gjitha vuajtjet e tij dhe të familjes Abdullahu, e cila gjatë tërë kësaj kohe jetoi në pritje e ankth të paparë, nuk do të fashiten kurrë në kujtesën e tyre.


235

KREU VI

FIGURA TË NJOHURA ATDHETARE KOMBËTARE

TË OPOJËS

1. Kamber Opoja nacionalist i dëshmuar opojan

U lind në fshatin Brrut të Opojës, komuna e Sharrit, në vitin 1898, nga i ati Nexhipi dhe nënë Sadberja. Është rritur në këtë fshat, si djalë hasreti, me tri motrat e tij që ishin më të vjetra se ai. I ati i vdes disa ditë para se ai të lindë, andaj ai ka jetuar me të ëmën dhe motrat. Qysh në rini, për të mbijetuar, ai ka filluar të merrej me tregti, në relacionet Opojë – Tetovë dhe Opojë – Prizren.363

———————— 363 Muharrem Qafleshi, Kush është Kamber Opoja?, gazeta “Bota sot”, nr. 4639, 12

shkurt 2008.


Nga mesi i majit të 1945 ishte themeluar komiteti i rretheve të OND-SH-së në Sharr (të Prizrenit), Opojë, Rahovec, Suharekë, etj.364 Komiteti i ONDSH-së në Prizren do të marrë vendimin që themelimin e Komitetit komunal të Gorës t’ia besojë Kamber Nexhipit.365 të cilin fillimisht do ta gjejmë si ndihmës të kapitenit Ali Rizajt nga Shqipëria. Ndërsa, me filli-min e Luftës së Dytë Botërore, ai fillon kontaktet, në Prizren, me Nijazi Alushanin dhe bashkëveprimtarët e tij. Gjatë vitit 1944, treva e Opojës i bënte një rezistencë, heshtazi, luftës së partizanëve serbo-sllavë. Në këtë kohë, Kamberi, së bashku me grupin e alushanëve, vendoset fillimisht në malin e Brrutit, si vend mjaft i përshtatshëm dhe strategjik. Për një kohë të shkurtër, këtij grupi i bashkohen shumë luftëtarë nga Brruti dhe fshatrat tjera të Opojës, kështu që numri i tyre arrin shifrën 120. Furnizimi i tyre me bukë e veshmbathje bëhej ekskluzivisht nga fshatarët e Brrutit, përmes Kamberit.

Pas disa aksioneve të suksesshme, të ndërmarra nga ky grup, nën komandën e Nijazi Alushanit, ata patën edhe një betejë mjaft të rreptë me partizanët serbo-sllavë, më 12 tetor 1944, në malin dhe Rudinat e fshatit Brrut. Në këtë betejë bie heroikisht ballisti Sali Maliq Spahia, nga Brruti. Me këtë rast janë plagosur edhe 4 luftëtarë të këtij grupi, ndërkaq forcat armike kanë pasur humbje të konsiderueshme.

Pas disa muajsh, me kapitullimin e Gjermanisë, kur forcat e koa-licionit e pranuan Jugosllavinë, këtij grupi i ngushtohet rrethi i veprimit, andaj detyrohen të shpërndahen dhe të veprojnë secili me kokë të vet. Në këtë mënyrë, Kamberit nuk i ngelë rrugë tjetër pos ilegalitetit. Kështu, deri në gusht të vitit 1946 ai strehohet në Vërmicë të Prizrenit, tek daja i tij, Mustafë Ali Koqinaj. Ndërkohë, Kamberi fillon prapë rigrupimin ilegal të ballistëve që kishin ngelë në disa vise të Kukësit, me rrethinë. Me ndihmën e dajës së tij, ai kontakton me Muharrem Bajraktarin, dhe duke kaluar nga Vërmica në Ujmisht të Kukësit, i bashkohet definitivisht grupit të Muha-rrem Bajraktarit.

Në këtë grup, i cili tubohet në vendin e quajtur “Maja e Lerave”, ki-shte luftëtarë nga Hasi, Prizreni, Rahoveci, Gjakova, Peja etj. Ndër më të njohurit ishin Reshat Karjagdiu nga Prizreni dhe Destan Billusha nga

———————— 364 Qazim Kabashi, Rezistenca e së djathtës shqiptare në regjionin e Prizrenit kundër

ripushtimit të Kosovës dhe konsolidimit të pushteti të ri komunist, në “E djathta shqiptare në mbrojtje të Shqipërisë Etnike” (3), Prizren-Shkodër, 2006, fq. 405.

365 Nuridin Ahmeti, Kush është Kamber Brrut-Opoja, www. Zemra shqiptare.net/ article/Personalitete/12620


237

Billusha, ndërsa nga Opoja ishte vetëm Kamberi. Asokohe ky grup nu-mëronte 56 luftëtarë.

Më 28 gusht të vitit 1946, me urdhrin e komandantit të këtij grupi, Muharrem Bajraktarit, ata nisen në një rrugë të gjatë, me plot sakrifica, duke kaluar këmbë Bjeshkët e Sharrit, nëpër Shishtavec, Gostivar, Resne (Manastir), për të arritur në fund në Malet e Pelisterit të Maqedonisë, për të kaluar në Greqi. Ishte kjo një rrugë shumë e mundimshme, me plot rreziqe në çdo hap, sepse ushtria jugosllave i ndiqte këmba- këmbës. Gjatë kësaj rruge, vriten shumë luftëtarë, e ndër ta edhe Reshat Karjagdiu.

Ndër të gjallët, në Greqi ka ka arritur edhe Kamberi, i cili më vonë kalon në Stamboll, ku edhe vdes, më 16 maj të vitit 1976, duke lënë pas djemtë Rystemin e Enverin dhe vajzën Hysnijen.

Me daljen e Kamberit në ilegalitet e pastaj në Turqi, Kamber Opoja nga pushteti jugosllav do të shpallet si armik i popullit, të cilit do t’i konfis-kohet edhe pasuria e tij e patundshme, që shihet qartë në dy dokumentet e gjetura në arkivin ndërkomunal në Prizren.


366

———————— 366 Dokument, marr nga Arkivi ndër komunal, Prizren


239

1 .2 Zyber Kryeziu –Baca, njeriu që tërë jetën ia kushtoi

çështjes kombëtare367

Të gjithë e njohin Zyber Kryeziun – Bacën. Edhe më i njohur është në diasporë, ngase tërë aktivitetin e tij të vazhdueshëm patriotik e ka zhvi-lluar gjatë 19 viteve atje pa u kthyer asnjëherë në vendlindjen e tij të bukur, duke u përmalluar pa masë për familjen e tij, e sidomos për djalin e tij të vetëm, për të cilin gjithmonë ëndërronte që një ditë ta shihte si mjek. Në këtë mënyrë, gjatë dy dekadave të kaluara në mesin e bijve tanë më të mirë që nuk kursenin asgjë për Kosovën e lirë, asnjë aktivitet e manifestim po-litik që mbahej atje nuk mund të mendohej pa Bacën. I tillë mbeti edhe pas kushtrimit për mbrojtjen e atdheut, kur në moshën e shtyrë e rroku push-kën dhe krah për krah luftëtarëve të lirisë nuk kurseu asgjë vetëm e vetëm që çizmja serbo sllave të shporrej përgjithmonë nga trevat tona të bukura. Dhe deshi Zoti që kjo ditë e ëndërruar nga Baca dhe të gjithë patriotët tjerë më në fund arriti.



Kush është Zyber Kryeziu – Baca Zyberi u lind në vitin 1930 në fshatin e bukur Kapre të Opojës, ko-

muna e Sharrit. Rrjedh nga një familje e njohur opojane, e cila kurrë nuk ka mundur ta durojë zullumin e tepruar të robëruesve. Kështu, gjyshi i tij, Zeneli, në pikë të ditës e ka vrarë kreun e komunës “mydyrin”, ngase ai kishte dashur ta poshtëronte para bashkëfshatarëve të tij.

Fëmijërinë e hershme, Zyberi e kaloi në kohën e rëndë për shqipta-rët, nën robërinë e paduruar serbe, kur lufta për ekzistencë lakuriqe ishte një apoteozë e shekullit. Gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore, Zyberi i vogël, në vend të bankave shkollore, ai përjetoi erën e barotit, krismat e pa-ndërprera të armëve të ndryshme dhe zhurmën shurdhuese të avionëve luf-tarakë, duke u strukur, së bashku me familjen e tij, në vende të përgatitura për mbrojtjen e jetës, ngase çdo luftë e ka tagrin e vet.

Në vitet e para të pasluftës së tmerrshme, në moshën më të mirë rinore, mori rrugën e kurbetit, atë rrugë të cilët e merrnin, me lot në sy, të gjithë të rinjtë opojanë. Jeta e vështirë në Beograd, me pak bukë e shumë mundime, Zyberin e ri e mësoi për shumë gjëra të reja, të cilat do t’i nevoj-iten më vonë në jetën e tij. Atje pa për së afërmi fytyrën e vërtetë të politi-kës hegjemoniste serbe. Me dhembje e përjetoi një realitet të tillë, kur vërejti se shqiptari nga një regjim i tillë konsiderohej si qytetar i rendit të dytë, apo të tretë, mbase edhe më keq. Ai ishte i detyruar që t’i bëjë punët më të rënda dhe më poshtëruese që mund t’i bëjë një njeri. Atëbotë tek ai ngjallet një revoltë e papërshkrueshme kundër një regjimi të tillë, nga i cili populli shqiptar i Kosovës nuk mund të priste asgjë të mirë e njerëzore. Dhe ajo revoltë nuk u shua kurrë në shpirtin e tij. Kështu, në podrumet plot lagështi, ku duhej ta kalonte natën me shumë kurbetçinj të tjerë, ai ëndë-rronte gjithmonë atë ditë, kur Kosova e tij e dashur do të jetë e lirë, kur çizmja e shëmtuar serbo sllave nuk do ta shkelë kurrë tokën e vendlindjes së tij të dashur.

Jeta në diasporë Posa u hapen dyert e vendeve perëndimore për t’i pranuar punëtorët

shqiptarë të shumëvuajtur, ai bashkë me shumë moshatarë të tij ia ktheu shpinën përgjithmonë këtij qyteti që quhej i bardhë, por që për shqiptarët


241

ishte mjaft i zi, nga i cili Zyberit i ngelën mjaft kujtime të hidhura. Kështu, pas një rrugëtimi të gjatë dhe të paqartë, i tretur në mendime të llojllojsh-me, ai një ditë me shi u gjet në rrugët e gjera të Disseldorfit të Gjermanisë. Ishte tejet i lumtur kur e gjeti një vend të punës. Mosnjohja e gjuhës gjer-mane fillimisht ishte për të, një gjë mjaft e pakëndshme, mirëpo këtu, pos pagës dinjitoze, me të cilën mund ta mbajë familjen, ai këtu të paktën konsiderohej si njeri dhe nuk përçmohej nga askush.

Meqë e dinte fare mirë se në perëndim ekzistonte një strukturë e fuqishme e patriotëve të spikatur shqiptarë, të cilët kurrë nuk e ndalën akti-vitetin e tyre patriotik, ai përnjëherë filloi kontaktet e para me disa prej tyre. Nuk kaloi shumë kohë dhe ai bëhett një person mjaft i njohur, ndër patriotët tanë atje, që nuk kursenin asgjë vetëm e vetëm që Kosovën ta shihnin një ditë të lirë. Fati deshi që ai të njihet edhe me vëllezërit Jusuf e Bardhosh Gërvalla dhe shokun e mikun e tyre të pandashëm, Kadri Zekën. Nuk kalon shumë kohë dhe ai bëhet një mik dhe bashkëveprimtar i pan-dashëm i tyre. Shtëpia e tyre bëhet njëherit edhe shtëpi e tij. Jeta e përba-shkët me ta ishte një shkollë e madhe për Zyberin. Nga ata ai mësoi shumë gjëra të çmueshme që nuk do të mundë t’i mësojë në të gjitha universitetet e botës. “Ishin shumë të mençur, trima të patrembur, të dashur, dhe para se gjithash patriotë të vërtetë. Është shumë vështirë që të lindin heronj të tillë brenda 100 vitesh të ardhshme. Jam dhe do të jem i lumtur deri në vdekje, me faktin që isha mik dhe bashkëpunëtor i tyre…”, në këtë mënyrë sot rrëfen Baca për tre margaritarët e kombit shqiptarë, të cilët nuk patën fatin që ta shijojnë lirinë e Kosovës, të cilën aq shumë e deshën. Dhe tani, sa-herë që shpalos kujtimet për ta, gjithmonë sytë i mbushen me lot, ngase vdekja e tyre tragjike e ka tronditur pa masë, duke e thyer përgjithmonë shpirtin e tij. Nofka e tij “Bacë” i ka ngelur pikërisht nga vëllezërit Gërva-lla, ngase kështu e quanin gjithmonë në shenjë të respektit dhe të dashurisë ndaj tij. Ai ndërkohë ka pasur edhe nofkën “Koligjoni”. Është ky emri i një mali në fshatin e tij të lindjes, dëshmitar i shumë ngjarjeve të historisë së përvuajtur të banorëve të këtyre anëve.

Me vëllezërit Gërvalla, Kadri Zekën dhe shumë patriotë tjerë të spi-katur, ai ka kaluar net të gjata, shpesh pa asnjë sy gjumë, duke hartuar strategjinë e aktivitetit politik të diasporës sonë, e cila atëbotë veç ishte bërë e njohur në tërë botën demokratike.


Manifestime politike në diasporë Manifestimet politike, të organizuara nga patriotët shqiptarë, asoko-

he mbaheshin shpesh në të gjitha metropolet e shteteve perëndimore. Baca gjithmonë ishte në ballë të demonstratave madhështore, që filluan t’i trond-itin fort themelet e ish-Jugosllavisë. Baca nuk mund ta harrojë kurrë demo-nstratën e organizuar në Zvicër, në të cilën ai merrte pjesë aktive për herë të parë. E pati shumë të vështirë momentin kur e ngarkuan që të flasë para një tubimi aq madhështor. “Çdo fjalë ishte e rëndë si guri i mullirit, në të cilin ai lozte si fëmijë“, përkujton sot Baca. Ndërkaq në demonstratat tjera e kishte shumë më lehtë, ngase përvoja e bëri të vetën. Ndërsa, regjimin e ish-Jugosllavisë tani më e kishte kapur paniku. Për këtë arsye sigurimi ser-bo-sllav, i ashtuquajtur UDB, pat filluar gjahun ndaj bijve tanë më të mirë. Ky ishte edhe shkaku që Baca nuk ka mundur të kthehet në shtëpinë e tij në Kapre të Opojës për nëntëmbëdhjetë vite me radhë. Dhe, sipas tij, është çudi që sot ai është ende gjallë. Asokohe, jo vetëm që ndiqej ai për t’u asgjësuar, por edhe djali i tij i vetëm, Xheladini, që ishte bërë mjek dhe ki-shte bërë dasmën, i përmalluar fort për babanë e tij me të cilin edhe kre-nohej. Edhe ai shpesh vizitohej nga inspektorët e sigurimit serb. Për këtë arsye, ai ndihej gjithmonë i pasigurt dhe kurrë i qetë.

Me pushkë në dorë Më në fund arriti dita, të cilën e kanë ëndërruar patriotët shqiptarë,

brenda dhe në diasporë. Krisi pushka e parë kundër një armiku të përbetu-ar. Zëri i atdheut i tuboi të gjithë ata që ishin të gatshëm që ta sakrifikojnë edhe më të shtrenjtën, jetën e tyre, për lirinë e Kosovës. Ndër ta ishte edhe Baca, ndonëse mbi supet e tij rëndonin plot 69 vjet. Prania e tij në radhët e luftëtarëve të lirisë, sikur u jepte krah atyre për t’i dalë përballë një armiku shumë të fortë, të armatosur me armë më moderne, i cili edhe më me egërsi i vazhdoi masakrat e papara kundër njerëzve duarthatë. Por, morali ishte në anën e luftëtarëve të lirisë, ngase luftonin për vatrat dhe nderin e tyre, andaj ishin të vendosur që të sakrifikohen për këtë tokë martire. Baca, ndërkaq, u jepte zemër atyre. Pas shumë betejave të përgjakshme në një luftë të pabarabartë, fillimi i bombardimeve të NATO-s ishte edhe fillimi i fundit të robërisë shekullore. Më në fund u realizuan ëndrrat e bijve tanë


243

më të mirë. Baca dukej i ripërtërirë dhe tejet i lumtur, kur në qershorin e vitit 1999 kthehet përfundimisht, pas 19 pranverave, në Kosovën e lirë.

Jeta në l iri Tash Baca jeton një jetë të rehatshme në fshatin e tij të lindjes. Edhe

pse bukur i moshuar ai nuk ka ndërmend të dorëzohet. Aktualisht është anëtarë i devotshëm i Kryesisë së Degës së LDK-së në Sharr. Aktiviteti i tij nuk ka pushuar fare as në fshatin e tij të lindjes. Së bashku me nipat e tij, të cilët kur ai u largua nga vendlindja ishin ende pa lindur, ndërsa tani janë studentë të dalluar, punon shpesh për të mirën e fshatit të tij, në të cilin tani sendërtohet edhe një ëndërr e tij. Është fjala për shkollën e re, e cila ka lëshuar shtat në pjesën më të bukur të fshatit.”Gjithmonë, në mërgim, kam ëndërruar një shkollë të re e të bukur në fshatin tim. Tani edhe kjo ëndërr po realizohet. Së shpejti pritet që në bankat e kësaj godine të re e të bukur të ulen vogëlushët e këtij fshati. Dhe ata do të jenë shpresat e reja për një ardhmëri më të bukur dhe më të lumtur të Kosovës së lirë, pavarësinë e së cilës e presim me padurim”, është shprehur në fund heroi i shkrimit tonë, për të cilin, shpresojmë, akoma do të shkruhet.


3. Pse është bërë i njohur Xhemail Kryeziu nga fshati

Kapre i Opojës ?368

Xhemail Kryeziu: po shkoj të vdes atje ku vdesin burrat

Kështu ka thënë ai kur në moshën 75 vjeçare vesh uniformën dhe bëhet ushtar i Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare, duke realizuar kështu ënd-rrën e tij të kamotshme.

Qëllimet e politikës shovene të regjimit serbomadh ai i kuptoi në moshën shumë të re, kur i ndiqte mësimet e shkollës fillore në gjuhën ser-bokroate. Një realitet të tillë atëbotë ai e kuptoi edhe më mirë kur shkoi në Beograd për të fituar kafshatën e bukës për vete dhe për familjen e tij. Atje përjetoi të gjitha poshtërimet që i bëheshin shqiptarit derisa bënte punët më të vështira dhe më përçmuese që mund t’i bëjë një njeri. Një gjë e tillë e irritoi pa masë, mirëpo ai nuk mund të ndryshonte asgjë në këtë çështje. Dhe kështu vazhdoi të vuajë së bashku me të gjithë shqiptarët tjerë, gjith-një duke pritur ditë më të mira për shqiptarët.

Viteve të nëntëdhjeta, kur në territorin e ish Jugosllavisë filluan luf-tërat e përgjakshme të nxitura nga serbët, ai duke shikuar në TV skena të tmerrshme të luftës në Kroaci e Bosnje, shpesh u thoshte bashkëbisedues-ve se gjithnjë ëndërron që një ditë të kapë pushkën kundër ushtrisë e policisë gjakatare serbe. I dukej se edhe në këtë moshë ende është i aftë për ta shkrepur pushkën dhe për t’iu përballuar vështirësive të luftës. Dhe kur lufta plasi edhe në Kosovë, Xhemaili sikur hetoi në thellësinë e shpirtit të tij se ajo ditë e ëndërruar shumë gjatë, më në fund arriti. Kështu, pas depor-

———————— 368 Gazeta, Bota sot, Prishtinë, 16 janar 2008.


245

timit të të gjithë opojanëve në Shqipëri, kur të rinjtë filluan me të madhe të veshin uniformën e UÇK-së, ai e gjeti Shtabin e UÇK-së dhe lajmërohet vullnetar për t’u përfshirë në radhët e luftëtarëve të lirisë. Aty, me keq-ardhje i thonë se është në moshë të shtyrë dhe se nuk mund t’i përballojë luftës, e cila zhvillohej në kushte mjaft të rënda. Natyrisht që mbeti i dë-shpëruar pa masë, sepse i dukej se dëshira e tij për të veshur uniformën me tri shkronja që ngjallnin shpresat e shqiptarëve do të mbetet vetëm një ën-dërr e parealizueshme. Megjithatë, fatmirësisht këto ëndrra nuk u fashiten përgjithmonë.

Posa krisi pushka në trevat ku jetojnë shqiptarët e Maqedonisë, dhe kur shumë refugjatë nga ato treva u strehuan në fshatrat e Opojës, atij i ndizet një dëshirë e flaktë për të luftuar për territoret shqiptare. Kështu, paraqitet prapë si vullnetar për të veshur uniformën dhe pas lutjeve të gjata, luftëtarët e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare nuk patën zemër për ta kthyer mbrapa. Në këtë mënyrë ai ishte tejet i ngazëllyer kur veshi uniformën e ëndërruar me dekada. “Nuk dua të vdes si gratë në dimi. Dua të vdes ashtu siç vdesin burrat”. Kështu, u tha ai eprorëve të UÇK-së. Dhe natyrisht që kjo u dha zemër luftëtarëve të rinj. Atëbotë ai kishte 75 vjet, por ishte mjaft vital dhe i qëndrueshëm. Realizimi i dëshirës së kamotshme sikur i jepte krahë. Fillimisht, era e barotit tek ai zgjoi një mozaik të tërë ndjenjash të papërshkrueshme. Atmosfera e luftës tani më për te bëhet realitet. “Tjetër është të shohësh një betejë në TV dhe krejt tjetër kur je pjesëmarrës i asaj beteje.”, thotë shpesh Xhemaili, tani më i lumtur që çdo gjë përfundoi siç kishte ëndërruar ai gjithmonë.

Tani ai jeton në fshatin e tij të lindjes, në Kapre të Opojës, komuna e Sharrit. Me nostalgji shpesh i shikon fotografitë, ku ai shihet në mesin e luftëtarëve në zë të Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare. Në bisedë e sipër ai shpeshherë deklaron se tani nuk i dhimbset aspak jeta, sepse më në fund iu dha rasti që të realizojë ëndrrën e tij më të madhe.”Lufta për vatan është e shenjtë”, shpesh shprehet Xhemaili para miqve të tij, duke shprehur brengën e tij të vetme, përçarjen dhe mosunitetin e liderëve politikë të Kosovës. Këtë ai nuk mund ta kuptojë kurrsesi.

Megjithatë, tani ai është mjaft i lumtur për faktin se ushtria dhe po-licia serbe, e cila e ka ndjekur atë shpeshherë, janë shporrur përgjithmonë nga këto treva. “Çizmja e tyre nuk do të kthehet më kurrë në trojet tona”, konstaton Xhemaili, duke i shikuar fotografitë e shumta të varura në dho-më, ku ai shihet me uniformë dhe armë në supe. Shpeshherë, gjatë mome-nteve të tilla atij i rrjedhin edhe lotët. Janë këto lot gëzimi dhe mallëngjimi.


Kështu, ky luftëtar i paepur i kalon ditët e pleqërisë, duke i ruajtur me nostalgji kujtimet nga lufta. “Lus Zotin që mos të ketë më kurrë luftë. Fëmijët tanë duhet ta gëzojnë këtë liri, për të cilën dhanë jetën e tyre shumë dëshmorë në moshën e tyre më të mirë”, thotë në fund Xhemaili, i tretur në mendime. Por, kur fillon të rrëfejë për kujtimet e luftës, atëherë vështirë mund të ndalet. Dhe natyrisht se ka për çka të rrëfejë.


247

KREU I VIII

DEPORTIMI I OPOJANËVE NGA VATRAT E TYRE

STËRGJYSHORE

1. Kohë e trazuar për opojanët - dëbim nga vatrat

stërgjyshore nga serbo-çetnikët

Shkëndijat e dëbimit masiv të shqiptarëve u duken në fund pran-

verën e ’98.369 Nëpërmjet Padeshit, për disa ditë rresht, u panë të kapërcej-në kufirin Kosovë–Shqipëri rreth 20 mijë njerëz të shqyer, të sakatosur, të vrarë në trup e shpirt.370 Dëshmitë e të dëbuarve nga Deçani, Reka e Keqe që mbërritën në Tropojë, artikulonin djegie, shkatërrim, masakra.371 Por, më e rënda për ta ishte mohimi i së drejtës për të qëndruar edhe në pragjet e shkrumbuara.372

Ky ishte një paralajmërim për një spastrim etnik nga të gjitha terito-ret e banuara me shqiptarë. Kjo u dëshmua një ditë më vonë pas fillimit të sulmeve të NATO-së në caqet serbe, kur, më 25 mars 1999, në Dobrunë të Hasit të Shqipërisë, kishin dalë nga Godeni i Gjakovës, 174 gra, fëmijë e disa pleq. Kështu, trevë pas treve dëboheshin në Shqipëri, Maqedoni e Mal të Zi. Erdhi edhe 31 marsi i vitit 1999, kur u dëbuan edhe opojanët në Shqipëri dhe përmes bjeshkëve të Sharrit për në Maqedoni. Se si rrodhi dëbimi i opojanëve nga serbo-çetnikët do ta paraqes përmes ditarit tim, i

———————— 369 Blerina Halili, Kishte nis në Tropojë, Revista periodike “Dy Drina”, nr. 4, Kukës,

1999. 370 Po aty,fq.7. 371 Po aty 372 Po aty.


cili është botuar në Revistën periodike “Dy Drina”, nr. 4, që i kushtohet ekskluzivisht eksodit biblik të shqiptareve nga territoret e tyre stërgjyshore.

2. Faleminderit Kukës-ditari i tmerrit dhe mikpritjes vëllazërore

31 mars 1999

Në vendin e quajtur “Zasojë” ku mblidhen zakonisht burrat e fshatit, ishim duke biseduar me shokë për bombardimet e mbrëmjes që i kishte kryer NATO-ja. Në një moment erdhi një automobil i markës BMË dhe shoferi i automjetit na u drejtua me fjalët: “ përgatituni se për disa orë do të niseni për në Shqipëri”! Këto fjalë u shpërndanë me një fuqi tronditëse. Nga ky lajm makabër, unë ngriva në vend, u shtanga. Zemra dhe çdo da-marë më rrihte me një ritëm të shpejtuar. Këtë nuk e kisha parashikuar.

Këtë lajm për disa minuta e mësoi i tërë fshati Bellobrad. Ata ishin të zemëruar, të indinjuar dhe shumë të frikësuar për fatin e tyre. Nëna ime kur mësoi për këtë, ofshani thellë dhe filloi t’i mallkoi barbarët serbo-çetnikë me mijëra nëmë. E mbuloi fytyrën me duar dhe e pyette vetveten: “ Çka do të ndodh me ne?” Pastaj, ngriti duart lartë nga qielli dhe tha:” O Zot nga na erdhi kjo fatkeqësi, të lutem na shpëjto neve dhe ndëshkoi barbarët shpirtzi?”

Pas disa minutave nëpër fshatin tonë kaluan tanket dhe autoblindat e forcave serbo-çetnike. Ata ishin drejtuar në drejtim të fshatrave tjera opo-jane, për ta dhënë lajmin e hidhur që opojanët duhet t’i lëshonin vatrat e tyre stërgjyshore brenda 2 orëve.

Nuk vonoi shumë dhe në fshatin tonë erdhi policia serbe, gjegjësisht dy policë goranë, të cilët shërbenin në policinë vrastare serbe dhe dhanë urdhër të prerë dhe kërcënues: “Fshati duhet të braktiset për dy orë dhe të niseni sa më parë në drejtim të Shqipërisë”! Mua si kryetar i aktivit të LDK-së, mu desh t’i thamë diçka bashkëfshatarëve të mbledhur për të mësuar më shumë për këtë urdhër të pa pritur dhe absurd. Ata ishin shumë të shqetësuar, po ec e gjej fjalë , sepse mua nuk më ka shkuar mendja kurrë ndonjëherë se dikush mund të na dëbojë edhe nga vatrat tona. Por, ja që kjo ndodhi dhe unë të gjej pa tjetër fjalë për të ruajtur gjakftohtësinë. Më në fund iu drejtova me këto fjalë: “ Ne nuk do t’i lëshojmë vatrat tona, por do të rezistojmë deri në momentin kur të na detyrojnë me forcë e armë”!E pashë se fjalët e mia tingëlluan bosh, ato nuk e patën forcën bindëse, me-gjithatë edhe ata mendonin kështu, pra, ishin të një mendje. Punën ma


249

lehtësoi ardhja e z. Shaban Halimi (nënkryetar i degës së LDK-së), i cili më sugjeroi që të prisnim vendimin e fshatrave tjera opojane. Në mome-ntin që fshatrat tjera të Opojës duken tek Laku i Bellobradit, mos prisni, nisuni edhe ju drejtë Shqipërisë.

Pasi skadoi afati i ultimatumit serbo – çetnik, oshtinë krismat e tan-keve dhe mitrolozëve të rëndë në fshatrat: Zapluxhë, Blaq e Zgatar. Në Zgatar doli flaka e tymi . Paramilitarët, ushtarët dhe policia serbo-çetnikë zbriten nga mali ynë dhe zunë pozitat në të hyrë dhe të dalë të fshatit. Rru-gët e fshatit tonë, për disa minuta u mbushën me automobila, kamionë, autobus, traktorë me rimorkio e me qerre kuajsh. Fshati ishte mbushur tani me banorë të dëbuar të fshatit Zgatar dhe Brrut, tani më nuk u hamenda, iu thash bashkëfshatarëve të mi që të niseshim sa më parë . Kur të gjithë fqinjët e mi hynë në kolonë dhe kolona u nis, unë kërkova familjen time dhe hipa në rimorkio të traktorit. Aty ishte familja ime 15 anëtarëshe. Nëna ime kishte krizë të çuditshme nervore, motra ime dhe kunatat i ndihmonin të merakosura. Djali i vëllait tim, Valenti i vogël katër vjeçar, që aq shumë më donte dhe aq shumë e doja, ishte shumë i frikësuar, kur më pa më përqafoi dhe më shtrëngoi fortë, pastaj vuri kokën në kraharorin tim dhe ia plasi vajit, i mbytur në lot ai më pyeste : Xhaxhi, përse shkijet na përzunë nga shtëpia jonë? Çfarë ju kemi bërë? U mundova ta qetësoi me fjalë: Lenti UÇK –ja ka për t’i vrarë të gjithë shkijet ! Dhe ne do të kthehemi shpejt në shtëpinë tonë! Valenti vazhdoi me pyetjet e tija: “Xhaxhi edhe unë do të shkojë në UÇK dhe do t’i vrasë shkijet.” Vajit ia nisën edhe Vetoni e Gentiana e vogël. Pastaj ia hodha një vështrim babait tim invalid, atij i dhembte këmba tmerrësisht, ai dukej edhe më plak se ç’ishte në të vërtetë, kishte pamje të mjerë dhe shumë i heshtur.

Nga rimorkioja e traktorit tonë kolona e të dëbuarve dukej shumë e gjatë. Në këtë natë të errtë dhe shumë të zymtë, në rrugën gjarpërore për fshatin Zhur, shkëlqenin vetëm farat e dyfishta të automjeteve. Çdo metër rrugë që bënim gjithnjë e më shumë zieja nga inati. Në ora 20 e natës arri-tëm në fshatin Zhur ku kishte shumë paramilitarë, ushtarë e policë serbë. Nga Prizreni vinin pareshtur në këmbë gra, fëmijë, pleq, invalidë e të sëmurë me nga pak plaçka, nga të gjitha anët e Kosovës, si nga Rahoveci, Gjakova , Malisheva, etj. Të gjithë ishin të rraskapitur nga lodhja dhe në gjendje të mjerë nga uria, etja dhe frika. Kolona nuk lëvizte. Natën familjet tona i kaluan nëpër rimorkio të automjeteve, traktorëve dhe makinave tjera me plot ankth e frikë, sepse policët dhe paramilitarët serbo – çetnik si hije të errta shkonin nga automjeti në automjet dhe kërkonin deviza dhe stoli ari nga të dëbuarit. Fytyrat e të dëbuarve të plaçkitur e të maltretuar dukeshin si fytyra e të dënuarve para togës së pushkatimit. Nga mesnata


filloi të bie shi. Koha ishte tepër e ftoftë. Njerëzit e hipur nëpër rimorkio u bënë qull nga shiu. Nata po largohej tepër ngadalë. Minutat ishin të rënda si vite.

1 prill 1999

Ende pa zbardhur mirë dita filluan thash e thënat që fusnin panik e frikë në mesin e të dëbuarve: “ se në kufirin shqiptaro-shqiptar në Vermi-cë, kontrolluar nga forcat para-ushtarake serbe po ndalohen të rinjtë dhe po pushkatohen ose po dërgohen në drejtime të panjohura! Se nuset dhe vaj-zat e reja po i dhunojnë para syve të familjarëve të tyre, etj.” Të gjitha këto unë, nuk doja t’i besoja, por kur bëhej fjalë për serbo-çetnikët, mua më kaplonin djersët e ftohta. Për këto thash e thëna, ishin shumë të brengosur edhe familjet e kushërinjve të mi, si ajo e Nehatit, Afrimit, Haxhiut, Latifit, etj.

Një banor i porsaardhur nga fshati Zgatar i Opojës, me emrin Ja-shar, tregoi se me sytë e tij kishte parë pushkatimin e një djaloshi biond të moshës 17 e 19 vjeç, para derës së Hevzi Hysni Qafleshit të fshatit Bello-brad dhe kjo ishte arsyeja që të fillonte një garë se kush i pari do t’ia qëllon se për kënd është fjala.

Jo ky, jo ai! Djali i këtij, djali i atij! Dhe vetëm në Kukës mësuam se i riu ishte Shkëlqim Ymeri, nxënës i shkollës së mesme “Emin Duraku” në Sharr, i biri i dr. Rrahim Ymerit nga fshati Blaq.

Pranë kolonës ku ishim ne, pa ndërprerë kalonin të dëbuarit në këmbë nga viset e ndryshme të Kosovës. Aty, të vendi ku ishte restoranti “Mifabel” në fshatin kufitar Vermicë, disa femra nga komuna e Mali-shevës deshën të hynin. Unë i ndalova dhe iu sqarova se aty nuk mund të shkonin ngase janë të stacionuar ushtarët dhe para-ushtarët serb. Ato mu përgjigjen: “Deshëm të merrnim pak ujë se tri ditë e net jemi duke udhë-tuar nga Malisheva pa ngrenë e pirë asgjë”. Unë shkova deri tek traktori ynë dhe nga kunata ime kërkova biskota dhe disa litra lëngje që i kishim blerë në momentet e fundit për Valentin, Gentianen dhe Vetonin, dhe ua dhashë atyre sepse bukë nuk kishim as ne. Po ashtu edhe Bahri Qafleshi u ofroi bukë e pije. Ato i morën dhe na u falënderuan dhe filluan t’i hanin biskotat dhe të pinin nga pak lëngje. Ndërsa, kushëriri im Nehat Qafleshi, i luti femrat e rraskapitura nga lodhja, uria dhe etja që të hipnin në kamio-netën e tij, duke iu bashkuar familjes së tij.

Dita kalonte shumë, shumë ngadalë.


251

2 prill 1999

Rreth orës 1 pas mesnatës hynë traktorët e parë të fshatit tonë në doganën që e kontrollonin serbo-çetnikët. Ne nga larg i dëgjonim britmat e para të ushtarëve serb, duke sharë me fjalorin e tyre më të fëlliqur. Më në fund na erdhi radha edhe neve. Në gjoks ndjej si ngrihet dhe përplaset tërë zemra. Platoja e doganës ishte përplot me tabela automjetesh e dokume-ntesh identifikimi. Na u afruan dy policë serb të tërbuar dhe mbush me një urrejtje të pashpjegueshme ndaj shqiptarëve, ata vazhdimisht shanin çdo gjë shqiptare e murmuritnin si bisha mali. Kërkuan të gjitha dokumentet që posedonim. Njëri prej policëve mu drejtuara me të shara: “Hiqi tabelat nga traktori he...! Unë më nxitim i hoqa dhe i hodha në grumbullin e tabelave tjera. Pastaj, na lejuan që të kalonim. Kaluam me mirë se ç’kujtonim, falë Taip Sadikut.

Në të hyrë të doganës së Shqipërisë, na verbuan dritat e reflektorëve të kamerave të ekipeve të huaja televizive, që transmetonin drejtpërdrejtë rrëfimet e tmerrshme që kishin kaluar të dëbuarit. Policët kufitarë shqiptarë nuk na ndalnin fare, vetëm i regjistronin emrat dhe mbiemrat e kryefami-ljarëve dhe numrin e anëtarëve të familjes dhe na jepnin nga një vërtetim për automjetet luksoze. Andej kufirit prisnin shumë autobus e kamion ushtarak për t’i transportuar të dëbuarit deri në qytetin e Kukësit, por ne nuk kishim nevojë, ngase i kishim mjetet tona transportuese, andaj vazh-duam rrugën për në qytet. Rruga ishte mjaft e keqe dhe me plot kthesa, automjetet gumëzhinin nga pesha. Në afërsi të qytetit u ndalëm në një pompë benzine për të marrë karburante. Aty një vendas, krijoi një atmosfe-rë gjithë tension. Ai na këshilloi që të kishim kujdes, sepse në qytetin e Kukësit ishin mbledhur gjithë hajnat e Shqipërisë?!

Me shpirt në dhëmbë arritëm deri të një fabrikë e braktisur dhe e shkatërruar. Aty ishin vendosur me mijëra e mijëra të dëbuar nga të gjitha anët e Kosovës. Familjet e lagjes sonë, automjetet dhe traktorët e tyre i vendosen rreth e rrotull në një skaj të fabrikës. Meshkujt bënin roje, derisa gratë, fëmijët dhe pleqtë pushonin.

Më pas Shaban Halimi na këshilloi që të gjithë ata që i kanë automjetet në rregull do të nisemi në mënyrë të organizuar pas një ore drejt Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut. Kurse, ata që kanë defekte dhe goma të plasura le të qëndrojnë këtu në Kukës, sepse rruga është shumë e vështirë dhe e keqe! Kështu, opojanët u ndanë dysh. Disa u nisen për viset tjera shqiptare, ndërkaq disa mbeten në Prefekturën e Kukësit.


Me kushëririn tim Vedat Qafleshin, dolëm në Kukës për të blerë ushqim, por kot askund nuk gjetëm bukë. Nuk thonë kotë se halli i afron njerëzit mes veti më shumë se gjithçka tjetër. Takuam një vendas që i priste miqtë e tij nga Lipjani, ai ishte i merakosur për ta. Vendasi quhej Nexhat Shehu. Ai na bëri mjaft përshtypje, andaj krijuam besimin tek ai dhe e pyetem:” Or, zotëri po e shohim se i ke hallet tua, por ama edhe ne kemi një hall. A mos dini ndonjë njeri që lëshon shtëpinë me qira për t’u strehuar? Po të mos i prisja miqtë e mi vetë do t’iu strehoja, ju premtoj se do të interesohem dhe do t’iu lajmëroi. Ne i treguam se ku mund të na gjejë dhe u ndamë nga ai.

Pas gjysmë orë në uzinën ku ishim të vendosur erdhi Nexhati dhe na komunikoi se na kishte gjetur një shtëpi me tri dhoma. Pastaj gjetëm edhe shtëpi të tjera për tërë fisin tonë. Familja ime dhe e Nehat Qafleshit u vendosëm në Shtiqen, tek Nail Trota. Në këtë fshat u vendosën edhe familja e Zeni Qafleshit, Avdarrahimi, me të vllain, tek Gafurr Shehu, Latif Qafleshi tek Islam Hamzaj. Ndërkaq, familjet e Afrim, Nuridin dhe Haxhi Qafleshit u vendosen në Gostil tek Shaban Cena. Në shtëpinë ku do të banonim, për pastrimin e dhomave që të gjithë iu përveshëm punës. Atë natë pastruam vetëm dy dhoma, në njërën u vendosën femrat kurse në tjetrën meshkujt. Sipas zakonit të mikpritjes shqiptare, nikoqiri Nail Trota për të gjithë e që numëronim katërdhjetë frymë, na shtroi darkë. Ditën e parë në Shqipëri takuam vëllezërit tanë shqiptarë që e ndienin tragjedinë tonë, e të cilët ishin tërë mllef ndaj shkijeve që e kishin shkaktuar këtë eksod biblik. Kështu, kaluan plot një muaj e gjysmë, kur më 13 qershor 1999, u kthyem në shtëpitë tona, në vatrat tona stërgjyshore. 373

———————— 373 Muharrem Qafleshi, Falimenderit Kukës, Revista “Dy Drian”, nr.4, Kukës


253

PËRFUNDIME

Historiografia opojane është zhvilluar në një varfëri të paparë, ngase gjendja e rëndë ekonomike që dominonte në këto krahina e kishte detyruar popullatën e këtyre trevave që denbabaden të merrnin rrugën e kurbetit duke, ia mësyrë qyteteve të ish-Jugosllavisë, Evropës dhe botës, për të siguruar kafshatën e gojës për familjet e tyre. Mu për këtë, arsimi ishte lënë krejtësisht anash, andaj është e kuptueshme pse është shkruar aq pak ose edhe hiq për Opojën dhe historinë e saj, edhe pse opojanët, që nga antiki-teti deri në ditët tona lanë gjurmët e veta aty ku jetuan dhe vepruan. Për kohën e vjetër dhe Mesjetën nuk lanë dokumente të shkruara, ngase nuk kishte se kush t’i shkruajë, edhe pse kjo dukuri ishte e pranishme edhe tek fiset tjera shqiptarët, të cilën gjë më së miri e vënë në pah Elena Gjika, e cila thotë: ”... Ky popull punon shumë, por shkruan pak”374, por ato që nuk u shkruan nga njerëzit, u ruajtën dhe skaliten në toponimet ilire, mesjetare edhe në disa dokumente të sundimit osman. Ndërkaq, ata pak njerëz që morën guximin të hulumtonin dhe ta shprehnin mendimin e tyre shkencor dhe kombëtar gjatë kohës së sundimit serb dhe komunist për të kaluarën e Opojës, kishin qenë në shenjë të qar-qeve politike serbe, policisë shtetërore, si dhe vasalëve shqipfolës.

Gjatë disa dekadave, historinë opojane dhe gorane e shkruan ata që e patën pushtetin dhe aparatin e dhunës, pra, serbët me vëllezërit e tyre rus, dhe disa shqiptarë, të cilët okupatori serb i quajti “shqiptarë të ndershëm”. Por, në praktikë është vërtetuar se historia që krijohet me dhunë, paragjy-kime, polici dhe për politikën ditore të okupatorit, nuk është histori, por një gënjeshtër politike.

Tani, e kaluara historike opojane ka filluar të trajtohet drejtë dhe argumentueshëm nga historianë, gjeografë, ekonomistë, teologë dhe hulu-———————— 374 Petrit Palushi, Muharrem Bajraktari në vitin 1945-1946, Tiranë, 1998,fq.5


mtues të fushave të ndryshme të Opojës, por edhe të institucioneve shken-core të Prishtinës dhe më gjerë.

Nga hulumtimet në terren, literatura e shkruar dhe dokumentet e shtjelluara në këtë punim, mund të nxirren këto përfundime:

1. Opoja dhe Gora janë dy krahina periferike malore të Sharrit, në skajin jugor të Dukagjinit. Këto treva kanë rrjet hidrografik të dendur, me klimë malore alpine. Kanë pozita transite midis Dukagjinit - Shqipërisë dhe Maqedonisë, me rrugët e vjetra që nëpërmjet kësaj hapësire janë lidhur këto regjione. Kanë peizazhe tërheqëse natyrore, në të cilin shfaqen pyjet, livadhet, kullotat dhe vegjetacioni antropogjen etj. Si të tilla këto treva malore vazhdimisht kanë qenë bazë e mirë që të jenë atraktive dhe të populluara që nga lashtësia. Lashtësinë e Opojës dhe Gorës e dëshmojnë autorët antikë Polibi dhe Tit Livi, i cili, duke folur për udhëtimin e delega-tëve të mbretit maqedon, Perseut, për tek mbreti ilir, Genti, më 196 p/Kr. Sharrin (scardus) e quajnë Iliria e shkretëruar.

2. Për dekada e shekuj, identiteti i popullatës opojane e gorane është shtrembëruar ose edhe është vënë në pikëpyetje autoktonia e tyre. Përpjek-jet e vazhdueshme serbe, popullin e këtyre trevave shqiptare në historinë e tyre e paraqesin me origjinë sllave. Këtë, më së miri e dëshmon edhe historiani i njohur Noel Malcolm, në librin e tij: “Kosova, një histori e shkurtër”, ku, në faqen 205 shkruan edhe për origjinën e lumjanëve dhe opojanëve, meqë mungonin dokumentet historike, të shkruara nga autorë shqiptar, ai kishte shfrytëzuar vetëm autorët serb e rus, Jastrebovin dhe Mihalçeviqin, ku, për Lumën dhe Opojën shkruan edhe këtë: “Rasti më i njohur është ai i fisit të Lumës, që gjendet jashtë Kosovës, në jugperën-dim”. Këtu të gjitha burimet pajtohen se fshatrat e Lumës, së pari u kon-vertuan në islam, e më vonë, kryesisht në shekullin e XVIII-të, gjegjësisht kaluan nga sllavishtja në gjuhën shqipe. Një zonë tjetër ku besohet se ka ngjarë një dukuri e tillë është Opoja, një trevë në jug të Prizrenit.375 Për t’i demantuar autorët serbo-rus dhe shkrimet e tyre të falsifikuara historike, në punimin tim, në mënyrë të argumentuar kam përdorur elemente faktike historike, onomastike, gjeografike, etnografike, pastaj figura patriotike, si dhe mësuesit e parë që vendosen bazat e arsimit fillimisht fetar e pastaj

———————— 375 Muharrem Qafleshi, Kosova : Një histori e shkurtër, Periodike kulture, “Dy Drina”,

nr.5. fq. 131 .


255

edhe laik, në Opojë, shihet qartë se kjo trevë nga lashtësia ka qenë e banuar nga popullata ilire më pas arbërore dhe shqiptare.

Në bazë të analizës së monumenteve, siç janë: rrënojat, kështjellat, kishat, kishëzat, varrezat, toponimet, antroponimet, etj., Opoja dhe Gora, janë vazhdimësi nga Dardania.

Njëra nga mënyrat e pagabueshme për të ardhur deri tek e vërteta historike, është analiza e toponimeve, në rastin tonë : Opojë, Tumëqinë , Gostil, rronak, etj.

Emrat e disa qyteteve janë formime të përbëra, duke u zgjeruar me mbaresën –o nga një antroponim dhe nga leksema –polis (–pol): - Kon-stantin–o-polis, ose (Konstantin–o–pol), për Stambollin; - Adrian–o–polis, ose (Adrian–o-pol) për Edrenën; - Alban–o–polis, ose (Alban–o–pol) për Zgerdheshin e Krujës: - Adrian–o–polis, ose (Adrian–o–pol) për Nëprevi-shat e Gjirokastrës etj.

Siç duket, tek ilirët dhe arbërit, leksema polis, pol, do të jetë e një forme origjinale ilire, o–pojë: që i është bashkëngjitur një antroponimi Konstantin, Adrian, Alban etj. Pra, kemi Konstantin + o + pojë = Konstan-tinopojë-a dhe kështu me radhë. Konstantinopojë, Adrianopojë, Albano-pojë, etj. Po ashtu toponimi Gostil, të cilin e gjejmë në Opojë në antikitet e hasim edhe në veri të Liqenit të Shkodrës, që nga shekulli III– II para epokës sonë, edhe në prefekturën e Kukësit.

Në Opojë hasim toponimin Tumëqinë, ku rrënja e fjalës ka të bëjë me fjalën “Tumë” (varrezë ilire), më vonë në këtë lokalitet janë ngritur shtëpi dhe lagjja e krijuar ruan rrënjën “Tumë”, dhe sot quhet Tumëqinë.

Në këtë aspekt, ndriçim të mirëfilltë shkencor, veçmas ndihmojnë antroponimia dhe toponimia, të cilat janë nga gurra iliro – shqiptare.

Në veçanti, etnografia e kësaj zone ka elementet e kulturës pagane, mesjetare, ndërkaq themelet e kishave, varrezave, doket e zakonet e kësaj popullate ruhen me fanatizëm, më mirë se kudo tjetër në trevat shqiptare.

Derisa gjithnjë e më shumë po humbin traditat e lashta etnografike e kulturore shqiptare, në zonat rurale të Opojës dhe Gorës janë ruajtur me fa-natizëm, brez pas brezi, e të cilat kanë zgjuar interesimin e studiuesit në fushën etnografike, si të prof. Ukë Xhemës dhe akademik Mark Krasniqit.

Mitet dhe ritet opojane kanë sfiduar periudhat e gjata mesjetare dhe osmane, për arsye se në Opojë dhe Gorë janë ruajtur të konservuara nga vetë pozita gjeografike, si dy krahina të larta malore dhe të izoluara.


Kaq mite e rite pagane ilire nuk mund të gjesh askund tjetër në hapësirën shqiptare, përveç në Rugovë, sepse edhe ajo është një krahinë e izoluar e lartë malore në bjeshkët e Nemura.

Edhe pse aty-këtu të veshura me petkun fetar mesjetar, janë ruajtur mjaft mirë ritet e festave : p.sh. Shën Gjergji, Shën Kolli, Bozhiqi, etj.

Në Opojë si gjithandej në Shqipërinë veriore kemi një mitologji shumë të pasur dhe figura të shumta mitologjike si: hije, orë, zana, Toromade shtojzovalle, shtriga, kuçedra, dragonj, etj. si dhe besime të ndryshme rreth këtyre.

Këto figura mitologjike edhe në Opojë janë pjesë e besimit popullor pagan, që nga lashtësia.

Meqë hulumtimet dhe studimet në sferën e etnografisë dhe trashëgi-misë së pasur materiale e shpirtërore të Opojës dhe Gorës ishin të pamjaf-tueshme, kjo më ka shtyrë që të merrem me studimin e këtyre riteve të motmotit, dasmave, riteve të punës, shtëpive të banimit me tipare shumë karakteristike, veshjet popullore origjinale autoktone, këngët, vallet, doket e zakonet që ruhen edhe sot ndër banorët e këtyre dy trevave.

3. Gjatë hulumtimeve, kuptuam se hapësira gjeografike e Opojës ka pësuar ndryshime, meqë nga shekulli XIV në këtë trevë dardane është ven-dosur një etni me origjinë sllavofone, mbi shtresimin e vjetër ilir, që e quajtën vetën malësor (goranë), ndërsa vendin ku u vendosën, e quajtën Gorë (Malësi). Por ekziston mundësia që kjo popullatë të jetë vendosur në shekullin XI në kohën e sundimit bizantin, kur perandorët e tyre i vendo-sën në kufijtë e perandorisë së tyre si ushtarët-bujq të ashtuquajtur stratiot, për këtë flasin toponimet në gjithë trevën gorane, stratore.

Territoret e Opojës dhe Gorës, do të behën pjesë të pandashme të Prizrenit, andaj edhe e kaluara historike e këtyre dy trevave është e pandarë me historinë e Prizrenit, që tok me këto dy krahina në Mesjetë kanë qenë prona feudale kishtare.

4. Opoja, gjatë sundimit osman kaloi disa etapa: atë zhvillimore që njëkohësisht është etapa e konvertimit të fesë islame, gjatë shekujt XIV, XV dhe XVI. Etapë tjetër është ajo e krizës gjatë shekujve: XVII e XVIII, e njohur nga luftërat turko - austriake, etapë e epidemive, e detyrimeve të rajës etj. Dhe etapa e shkatërrimit në shek. XIX, ku në vend të feudalëve ushtarakë përhapet sundimi i feudalëve të mëdhenj. Kjo etapë shënon vëlli-me revolucionare, si rezultat i jetës së padurueshme dhe fundin e sundimit osman, në Dardaninë e Lashtë.


257

Besimin (fenë), opojanët, si gjithë shqiptarët e konsideruan si vegël të pushtuesve mbi trevat shqiptare në tërësi dhe në veçanti në Opojë dhe Gorë. Andaj, feja në Opojë dhe Gorë u ndërrua me ndërrimin e pushtuesve nga katolicizmi në ortodoksizëm dhe gjatë sundimit osman në islam. Opo-janët dhe goranët para se gjithash ishin adhurues të natyrës dhe paganizmit dhe se besimet që ndërroheshin varësisht nga pushtuesit, ishte e lidhur me kombin e tyre shqiptar sipas motos se “fe e atdhe janë një”. Këtë tipar më së miri e ka pikasur Pashko Vasa, në vitet e Lidhjes Shqiptare, se: “Feja e shqiptarit asht shqiptaria”. Te ky përfundim kish ardhur, në kapërcyell të shekullit XIX edhe akademiku francez, G. Hanotaux, i cili kish deklaruar se: Ideja kombëtare zotëron gjithçka në Shqipëri, edhe fenë”.376

Në krahinat e Opojës dhe Gorës, gjatë sundimit të Mehmet Kukli Begut, hapet edhe shkolla e parë fetare, e cila ndikoi në arsimimin e opo-janëve, kur edhe nis lufta kundër analfabetizmit. Po ashtu, islami pre-dikonte bamirësinë, mëshirën, solidaritetin, etj., e cila gjë kishte ndikuar në zvogëlimin e grindjeve dhe hakmarrjeve për zënka të vogla.

Në këto treva asokohe filloi edhe organizimi i garës së pehlivanëve, gjë që ndikoi drejtpërdrejtë në kalitjen fizike të të rinjve. Pastaj, organizo-hen edhe garat e vrapimit të kuajve që zgjonin interesim të madh tek popullata opojane për kultivimin e kuajve.

5. Ashtu si tërë Kosova që i ishte nënshtruar terrorit të egër nga okupatori serb, edhe Opoja kishte kaluar të gjitha periudhat, pra, edhe atë të vitit 1913, kur shumë fshatra ishin djegur, ndërsa populli ishte vrarë dhe terrorizuar barbarisht nga ushtria vrastare serbe, e cila kishte hasur në një rezistencë të fortë, ku, sipas një kënge, kishin gjetur vdekjen mbi tre mijë ushtarë serbë.

6. Arsimi opojan kishte kaluar nëpër shumë pengesa dhe peripeci, deri në hapjen e shkollave të para, duke u nisur me ato fetare e më pas edhe laike, fillimisht në gjuhën serbe dhe së fundi edhe në gjuhën amtare shqipe.

7. Si të gjitha trevat e Kosovës edhe treva e Opojës ka figurat e shquara kombëtare e kulturore.

8. Ky punim ka nevojë për t’u pasuruar me të dhëna dhe dokumente që deri më tani nuk i kemi hasur, andaj mbetet ende punë kërkimore, si në terren po ashtu edhe në gjurmimin e dokumenteve nëpër arkivat e Shqipërisë, Republikave ish-jugosllave, Stambollit, të Romës etj.

———————— 376 Shefqet Hoxha, Kërkime për besimet fetare në Lumë, Tiranë, 2005, fq.270.


Përpjekjet tona në këtë vepër kanë për qëllim që lexuesve e studi-uesve të ardhshëm t’u ofrohen materialet që janë hulumtuar dhe mbledhur vite me radhë, gjatë kërkimeve shkencore për hartimin e këtij studimi, me titull: “ Opoja dhe Gora ndër shekuj”.


259

CONCLUSIONS The historiography of Opoja is developed in an exceptional poverty

due to poor economical conditions that prevailed these provinces and forced its population generation after generation following emigration paths moving to different ex-Yugoslav towns, Europe and the world in strive of earning the living for their families. This was the reason that education was left completely aside, therefore one can easily understand why there are few or are no written documents about Opoja and its history, though Opojans left their traces wherever they lived and worked from antiquity to present days. There are no written documents survived from old or middle age. This was a common phenomenon among other Alba-nian tribes that was highlighted by Elena Gjika who wrote "These people work hard but write little”)1. Nevertheless what was not written, was preserved and engraved in Illyrian and middle age toponymy and in some documents dated from Ottoman rule.

Meanwhile, those few people who had the courage to explore and express their scientific and national view on the history of Opoja during the Serbian and communist grip were a target of Serbian political circles, state police as well as Albanian speaking vassals.

Over several decades, the history of Opoja and Gora was was wri-tten by those who had the power and apparatus of violence i.e. Serbs and Russians, including some Albanians whom Serbian invaders called “ho-nest Albanians”. But in practice it is proved that the history created violen-tly, based on prejudices, in the service of daily invaders politics is not a history but politically engenierred mendacity.

Onlx now, the history of Opoja is being treated correctly and factua-lly not only by Opoja’s historians, geographers, economists, theology experts and other researchers of different fields but from the scientific ins-titutions in Prishtina, too.


Based on field research work, written literature and documents elaborated on this work, we can draw following conclusions:

1. Opoja and Gora are two peripheral highland provinces of Sharri Mountain at the southern edge of Dukagjin. These areas have a dense hy-drographic network and alpine mountain climate. They have a transit position between Dukagjin - Albania and Macedonia with ancient routes that linked these regions. These provinces have striking natural landscapes with forests, meadows, pastures and anthropogenic vegetation etc. As such, these highlands have been consistently attractive and being popula-ted since antiquity. The antiquity of Opoja and Gora was testified by ancient authors Polybius and Tit Livy who describing the passage of Macedonian King Perseus emissaries going to Illyrian king Genthius in 196 B.C. called Sharri (scardus) the desolated Illyria.

2. Over past decades and centuries, the identity of opojan and goran population was distorted or even questioned their authoctonity. Serbs made consistent efforts in their history to present the Albanian population of these highlands of Slavic origin. This was also mentioned by prominent historian Noel Malcolm in his book: “Kosovo, a short history”, in page 205, where he writes about the origin of lumjans and opojans. Due to the lack of documents written by Albanians authors he used only Serbian and Russian authors such as Jastrebov and Mihalcevic. Elaborating on Luma and Opoja among others he wrote: “The most notable case is of Luma tribe located outside Kosova, in the southwest”. Here, all sources commonly note that Luma villages firstly converted to Islam and later on mainly in the XVIII century they altered from Slavic to Albanian language. Another province where it is believed the same occurrence happened is Opoja, a territory south of Prizren². For the purpose of denial of Serbian-Russian authors and their forged historical writings, I have used for my book factual elements of history, onomastics, geographical, ethnographical, then patriotic figures as well as first teachers who established foundations of education initially religious and later secular one. It is very obvious that this region since ancient times has been inhabited by Illyrian population and later by Arbërics and Albanians.

Based on analysis of monuments, such as ruins, castles, churches, chapels, cemeteries, toponymy , anthroponomy, etc…, Opoja and Gora are extension territories of ancient Dardania. One of the unmistakable ways to come to historical truth is the analysis of toponymy, in our case names of places such as Opoja, Tumeqine, Gostil, etc.


261

The names of some cities are derivative formations, adding the o- suffix from an antroponym and the lexeme polis (-pol): Konstantin-o-polis, or Konstantin-o-pol for Istanbul; Adrian-o-polis, or Adrian-o-pol for Edrene; Alban-o-polis, or Alban-opol for Zgerdhes in Kruja; Adrian-o-polis, or Adrian-o-pol for Neprevishat of Gjirokastra etc.

Obviously the Illyrian and Arberic lexeme polis-pol would be of Illyrian original form, o-pojë: suffixed to an anthroponomy Konstantin, Adrian, Alban etc. So, we have Konstantin+o+pojë = Konstantinopojë (Constantinople) and so on. Konstantinopojë, Adrianopojë, Albanopojë, etc.. Likewise the toponym Gostil, which is found in Opoja sometime in antiquity, we find it also in the north of Shkodra Lake during III-II century B.C. as well as in the prefecture of Kukes. In Opojë we find the toponym Tumëqinë, where the base word has the meaning of “Tumë” (Illyrian tomb). Later on, the location was used for building residential houses and the ward created still preserves the base word “Tumë” today called Tumëqinë.

In this regard, a best scientific replendence is given by Illyrian –Albanian origin anthroponomy and toponymy. In particular, the ethno-graphy of this area contains the elements of pagan and medieval culture. The foundations of old churches, cemeteries, habits and customs of this populations are fanatically presearved, better than anywhere else in the Albanian territories.

While the Albanian ancient ethnographic and cultural traditions are being last more and more, in the rural areas of Opoja and Gora those are still kept fanatically, generation after generation. This has awakened the interest of researchers in the ethnographic field like Ukë Xhema and Mark Krasniqi. Opoja’s myths and rites have challenged long periods of me-dieval and Otoman times in regard to their preservation, which the latter was possible mainly due to the geographical positions of these region,, being as two highland mountain and remote areas.

We can’t found so large number of Illyrian pagan myths and rites anywhere else throughout Albanian lands with the exception of Rugova which also is a very remote highland area on Bjeshkët e Nemura. Although we find myths and rites of the holiday rituals coated with mediaeval religious garb such as St. George, St. Nicholas, Bozhiqi etc.,

In Opoja like everywhere else in northern Albania we find a very rich mythology and numerous mythological figures such as hije (shade), orë (hour), zana (fairies), Toromade shtojzovalle (Toromade sylphs), shtriga (whitches), dragoj (dragons) as well as other similiar beliefs.


Also in Opoja, these mythological figures since the antiquity are part of popular pagan beleif. As researches and studies in the fields of ethnography and rich material and spirtual heritage were never sufficient, this has incited me to study the seasonal rites, weddings, rites of work, residential houses with very typical particularities, the original indigenous folk costumes, songs, dances, habits and customs that are preserved even today by the population of both areas.

3. While researching, we have noted that the geographic area of Opoja has changed with the settlement of a Slavic speaking entity over the ancient Illyrian Dardan province during XIV century who called themselves highlanders (Goran) and the place they lived called Highland (Gora). There is a possibility that this population settled itself in XI cent. during Byzantine rule when the emperors placed along the borders of their empire soldier-farmers so called stratiots, and the toponymy stratore in Gora is still there.

Both territories of Opoja and Gora will become an integral part of Prizren, therefore the history of two regions cannot be seperated from the history of Prizren that altogether were in the Middle Ages feudal church property.

4. Opoja during ottoman rule went through several stages: the stage of prosperity which at the same time is the the sate of the religious conversion into Islam throughout XIV, XV and XVI centuries. The next one was the stage of crisis all the way through XVII and XVIII centuries known also for the Turkish-Austrian wars; stage of epidemics, raja feudal taxes etc. The last stage is the period of destructions in XIX cent. where the military feudal rule was replaced by feudal lords. This stage marks revolutionary unrests as a result of unbearable life and the end of Ottoman rule in antique Dardania.

5. The Opojans as all other Albanians considered faith (religion) as a tool of the invaders ruling the Albanian lands in general and Opoja and Gora in particular. Therefore, both in Opoja and Gora the religion was changed as the invaders changed from Catholicism to Orthodoxism and later on during Ottoman rule into Islam. Opojans and Gorans worshipers of nature and paganism and they never forgot pagan rituals and beliefs re-gardless of the change of religions changed as the invaders did. This happened also due to the fact that national sentiments prevailed religious ones. This was related to Albanians who considered that “religion and homeland is one”. This particular feature was noted at first instance by Pashko Vasa at the time of Albanian League who wrote “the Religion of


263

Albanians is Albania”. Another similar conclusion was made by a French scholar G. Hanotaux at the turn of nineteenth century “ the national cause prevails over everything in Albania even over the religion”.3

During the rule of Mehmet Kuklibeg first religious schools were opened in both provinces that impacted on the education of Opojans and the struggle against the illiteracy began. The Islam teachings preached charity, mercy, solidarity etc.., which reduced disputes and vendettas for minor issues.

The popular wrestling competitions were organized, influencing in this way the youth’s physical build. Horse races were organized as well and this caused great interest of Opoja population in horse breading.

6. Same as all Kosova was subjected to cruel terror exercised by Ser-bian occupation Opoja as well went through all these evil times including 1913 when many villages were burned down and population was brutally murdered and terrorized by barbarian murderous Serbian armies who encountered strong resistances. According to an old song, over three thou-sand Serbian soldiers died in a battle.

7. Education in Opoja undergone through many obstacles and diffi-culties from the opening of first schools starting with those religious to secular ones lately; initially in Serbian language and later on in native lan-guage, Albanian.

8. Like all areas of Kosova, the territory of Opoja has prominent cultural and national figures.

9. This study work needs to be enriched with information and documentations that are missing to this day. So, there is a need for a lot of research work being done both in the field as well as exploring documents in archives of Albania, ex-Yugoslavian Republics, Istanbul, Rome etc.

Our efforts made in this book are intended to offer prospective readers and researchers with materials that were collected and explored for several years in the scientific exploration done in preparing this book, titled Opoja and Gora through centuries”.


265

B ib l i o g r a f i :

‐ Abib Ahmeti, Prizreni ndër shekuj, Prizren, 1996

‐ Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës dhe Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Harta arkeologjike e Kosovës I, Prishtinë, 2006

‐ Aleksandër Stipçeviq, Simbolet e kultit te Ilirët, Rilindja, Prishtinë, 1983

‐ Alija Djogović, Opšti podaci o selu. Onomastika Gore, onomatološki Prilozi, XII,SANU, Beograd, 1996

‐ Aleks Buda , Kristo Frashëri, etj., Historia e Popullit Shqiptar , vëllimi II, Prishtinë, 1979

‐ Avdi Noka, Novosej‐ një vështrim historik, gjeografik, etnokulturor…, Tiranë, 2007

‐ Avni Këpuska, Qenësia e territorit dhe e kufijve etnikë autoktonë të Kosovës, Prishtinë, 2001

‐ Arben Puto, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912‐1914, Tiranë, 1978

‐ Bajram Shatri, Arsimi fillor në Kosovë në shekullin XX, Prishtinë, 2006

‐ Behadin Ahmetoviq, Gora i goranci, Beograd, 1999

‐ Eqrem Çabej, Studime gjuhësore V, Prishtinë 1975

‐ Ekrem Hakki Ayverdi, Osmanli mimari eserleli, II cild 3 kitab, Istanbul 1981

‐ Esat Haskuka, Historijsko‐geografska analiza urbanih funkcija Prizrena, Prizren, 1985

‐ Faik Konica, Vepra, Tiranë, 1993

‐ Fehmi Pushkolli, Mbrojtja Kombëtare Shqiptare e Kosovës 1878‐1990, Prishtinë,1991


‐ Feja, kultura dhe tradita Islame ndër shqiptarët, Prishtinë, 1995

‐ G. Škrivanić, Mreža puteva prema Svetostefanskoj, Gračanićkoj, I Svetoarhandjelskoj povelji, istoriski çasopis, Beograd.

‐ Georg Ostrogorsky, Historia e Perandorisë Bizantine, Tiranë, 2007.

‐ Grup autorësh, Historia e letërsisë shqipe, Prishtinë, 1968

‐ Grup autorësh, Ilirët dhe Iliria; te autorët antikë,Prishtinë, 1979

‐ Gjeografia e Kosvës, Grup autorësh, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësi‐more i Kosovës, Prishtinë, 1995

‐ Gjergj Fishta, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër, 1933

‐ Gjurmime albanologjike, Folklor dhe etnologji, Prishtinë,1978

‐ Hajriz Meleqi, Opoja dhe Gora, Sharr, 1994

‐ Haki Baçi, Folklori shqiptar, Prishtinë, 1999

‐ Hasan Kaleshi, Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku, Prishtinë 1972

‐ Hasan Kaleshi, Ismail Redžepi, Prizrenac Kukli Beg i njegove zadužbine, në: Prilozi za orjentalnu filologiju, VIII‐ IX, Sarajevo 1960

‐ Jastrebov, Sinan – Paša i Kukli‐beg, Glasnik SUD XLIII, Beograd 1876.

‐ Ismail Kadare, Ura me tri harqe, Prishtinë, 1980.

‐ Jahja Drançolli, Raguzanët në Kosovë prej fundit të shek. XIII deri në vitin 1455, Prishtinë 1986.

‐ Jahja Drançolli, Shteti mesjetar i Gjergj Kastriotit‐Skënderbeut, Pejë 2001.

‐ Jahja Drançolli, Rrugët mesjetare të Kosovës, Vjetar i Arkivit të Kosovës, 1986.

‐ Jahja Drançolli, Rrënjët e qytetërimit iliro‐shqiptar në Kosovë, Buletin i Fakultetit Filozofik XXV/1995, Prishtinë 1998.

‐ Jashar Rexhepagiq, Dervishët, rendet dhe teqetë, Pejë, 1999

‐ Jastrebov, Sinan pasha i Kukli Beg, Glasnik srpskog učenog društva, XXXIII, Beograd, 1876

‐ Jovan Cvijić, Osnove za geografiju i geologiju Makedonje i Stare Serbije,Beograd, 1911

‐ Jusuf Osmani, Vendbanimet e Kosovës: Sharri (Sharri), Prishtinë, 2006

‐ M. Lutovac, Gora i Opolje, naselje i poreklo, knjiga 35, Beograd, 1995


267

‐ M. Pešikan, Stara imena iz Donjog Podrimlja, Onomatoloski prilozi VII, Beograd.

‐ M.Milojević, Putopis dela prave Stare Serbije, II, Beograd, 1871

‐ M. Lutovac, Gora i Opolje, Antropogeografska istraživanja, Srpski Etnografski zbornik, knj.1/ 69, Beograd 1955

‐ Maliq Osi, Prizreni qytet i lashtë, muze me thesar të pasur kulturor, Prizren, 2001

‐ Mark Krasniqi, Krahinat etnografike në Kosovë, Konferenca Kombëtare e studimeve etnografike (28‐30. VI. 1976), Tiranë, 1977

‐ Mark Tirtja, Elementet e kulteve ilire te shqiptarët (Kulti i Diellit), Etnografia shqiptare V, Tiranë, 1974

‐ Muhamet Tërnava, Studime për mesjetën, Pejë, 2000

‐ Muhamet Tërnava, Popullsia e Kosovës gjatë shek. XIV‐XVI, Prishtinë 1995.

‐ Muhamet Mala, Disa lloje të veprimtarive tregtare dhe veçoritë e tyre në qytetet bregdetare shqiptare gjatë shek. XII‐XV, në Buletin i Fakultetit Filozofik XXII/1992, Prishtinë 1994

‐ Muhamet Mala, Disa njoftime për strukturën etnike të Kotorrit gjatë Mesjetës, Buletin i Fak. Filozofik XXV/1995, Prishtinë 1998

‐ Naim Manaj, Jehona e Topojanit, Kukës 2002

‐ Nehat Krasniqi, Mehmet Kukli‐begu‐legatorimë meritor për zhvillimin ekonomik dhe kulturor të Opojes në shek. XVI, Dituria Islame viti XII. Nr. 98, dhjetor, 1997.

‐ Nazif Dokle, Kukësi, vështrim enciklopedik”,Tiranë, 1999

‐ Nazif Dokle, Jehona homerike në Kukës,Tiranë,1999.

‐ Neritan Ceka dhe Muzafer Korkuti, Arkeologjia, Tiranë, 1998

‐ Nexhat Ibrahimi, Islami dhe myslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar, Prishtinë, 2003

‐ Nexhat Ibrahimi, Roli i Sari Salltukut në përhapjen e islamit në trevat ballkanike, para shek.XIV, Prishtinë, 2000

‐ Nexhat Ibrahimi, Islami në trojet iliro‐shqiptar, gjatë shekujve, Prishtinë, 2000

‐ Parim Kosova, Gora dhe veshja tradicionale e saj gjatë shekullit XX, Prishtinë, 2007


‐ Petrika Thëngjilli dhe Selim Daci, Historia e Perandorisë Bizantine (395‐1453),Prishtinë, 2002

‐ Petar Kostić, Crkveni život pravoslavnih serba u Prizrenu i njegovoj okolini u 19 veku, Beograd, 1928

‐ Qazim Lleshi, Normalja e Gjakovës, Themelimi i Brezit i sajë i parë 1946‐1948, Gjakovë,1987

‐ R. Katiqiq, Antroponimia ilire dhe etnogjeneza e shqiptaréve, Prishtinë, 1986

‐ R. Gruić, Lična vlastelinstva srpskih crkvenih prestavnika u 14 I 15 veku, Glasnik srpskog naučnog drustava XIII

‐ Sadik Mehmeti, Një dukument me rëndësi të vitit 1919 për zhvillimin e arsimit fetar në rrethin e Sharrit, Qershor ‐ Korrik 2000, AJ, f. MP. F. ON. Nr. 26416/18‐VIII‐1920.

‐ Selami Pulaha, Të dhëna ekonomike dhe demografike për mahinë e Opojës, Studime historike, 3, Tiranë,1975

‐ Selami Pulaha, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV – XVI, Tiranë, 1984

‐ Selim Islami dhe Kristo Frashëri, Historia e popullit shqiptar ,Prishtinë, 1979 vëll. I

‐ Selim Daci, Disa të dhëna ekonomike për Kosovës gjatë Mesjetës, Buletin i Fakultetit Filozofik XXIII/1993, Prishtinë 1995.

‐ Selim Daci, Feudi i Manastirit të Deçanit, Buletin i Fakultetit Filozofik XXII/1992, Prishtinë 1994

‐ S.Filipović, Žur i okolna sela, razlicita etnoloska gradja sa Kosova i Metohije, 1967

‐ Skender Rizaj, Kosova dhe shqiptarët dje, sot dhe nesër, Prishtinë, 1992

‐ Skender Rizaj, Kosova gjatë shekujve XV‐XVII, Prishtinë 1982

‐ Sulltane Kojqini Ukaj, Kuadri arsimor shqiptar në Kosovë në shënjestër të sigurimit shtetëror 1945‐1952, Prishtinë, 1997

‐ Shaban Braha, Beteja e Drinit kundër agresionit serb, Prizren 1978

‐ Shaban Braha, Gjenocidi serbomadh dhe qëndresa shqiptare (1844‐1990) Lumi‐T, Gjakovë 1991

‐ Shefqet Hoxha, Luma në luftërat për liri, Tiranë 2002

‐ Shefqet Hoxha, Kërkime për besimet fetare në Lumë, Tiranë, 2005


269

‐ Shefqet Hoxha, Lumjanët në Perandorinë Osmane, Tiranë, 2002

‐ Tahir Z. Berisha, Emra që nuk harrohen ‐ Arsimtarët Veteranë(1941/1951), Pjesa e II. Prishtinë,1996

‐ Tulin Çoruhlu, Gora halk sanatlari, Istambull, 2007

‐ Ukë Xhemaj, Shtresime kulturore, Prishtinë, 2005

‐ V. Rogić, Regionalna geografija Jugoslavije, knjiga I. Zagreb, 1982

‐ Vojović Savo, Pelivanstvo‐trdicionalna forma rvanja, Beograd, 1994

‐ Xheladin Shala, Marrëdhëniet shqiptaro‐serbe 1912‐1918, Prishtinë 1990

‐ Zadužbine Kosova, Eparhija Raško‐prizrenska, Bogoslovski Fakultet u Beogradu, Prizren‐Beograd, 1987

‐ Zef Mirdita, Studime Dardane, Prishtinë, 1979

A rk i v ë t :

‐ Arkivi regjional historik i Prizrenit. Fondi: Arsimi në Opojë. Viti 1945‐1948, Kutia nr.

1. (prej nr1deri në 15)

‐ HHStA‐PA, 23‐34‐3480, nga Shkupi‐Vjenë,rap.47/ p.rrep. konf,dt.3.11.1913

Bu r ime ng a i n t e r n e t i :

‐ http:/www.tiranalive.org/vbulletin/showthread.php?t=7823

‐ http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=79556

‐ http://historia.shqiperia.com/mesjeta/index.php

‐ http://opoja.com/Zinova.htm.

‐ http://www.beepëorld.de/members/pashtriku/gjergjkastrioti.htm

‐ http://www.letersia.fajtori.com/Historia/Sundimi_turk/


De f t e r ë t :

‐ T.C. Başbakanlik Devlet Arşivleri Genel Mudurlugu, Osmanli Arşivi Daire

Başkanligi, Defter‐i Hakikani Dizisi IX, 167 Numarali, Muhasebe‐i Vilayet‐i Rum‐ili

‐ Defteri (937/1530), II, Vilçitrin, Prizren, Alaca‐hisar ve Hersek Livalari, Ankara, 2004.

‐ Defteri i hollësishëm i Sanxhakut të Prizrenit, nr. 369, viti 1530, kopje e marrë nga BDA GM OARDAB, Stamboll dhe ruhet në Arkivin e Kosovës, deshifruar nga prof.dr. Iljaz Rexha.

‐ Basvekâlet arşivi, tapu defterleri, nr. 499, fq. 248‐262; Selami Pulaha, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shek. XV‐XVI, Tiranë, 1984

‐ Başvekalet arşivi, tapu defterleri, nr. 499

Do r ë s hk r ime :

‐ Avdullah Vokrri, Zhvillimi dhe karakteristikat e shkollave dhe arsimit në Kosovë (1919‐1941), Teza doktornaturës në dorëshkrim.

‐ Hajriz Meleqi, Opoja‐studim kompleks‐gjeografiko‐historik, Teza e doktoraturës në dorëshkrim.

‐ Fejzulla Trinjaku, Shënime historike për komunën e Sharrit ( ish Sharrit), dorëshkrim.

‐ Hyrmet Veliu, Arsimi në Opojë 1945‐1973, teza e magjistraturës, dorëshkrim.

En c i k l op ed i t ë :

‐ ANA BRITANICA, Genel Kültür Ansiklopedisi, Istanbul, 1994

‐ Akademia e Shkencave, (Qendra e Eniciklopedisë Shqiptare), Kosova në Vështrimin Enciklopedik, Tiranë, 1999

‐ Enciklpodija likovnih umetnosti 2, Zagraeb, MCMLXII


271

Rev i s t a dhe g a z e t a :

‐ Buletini i Kuvendi Komunal‐ Sharr, Sharr, 2005

‐ Buletin i Fakultetit Filozofik XXII/1992, Prishtinë 1994

‐ Revista periodike kulturore, Dy Drina” 3, Kukës, 1999.

‐ Revista periodike kulturore “Sharri”, Sharr, 1992.

‐ Gazata, Bota sot, Prishtinë.

‐ Gazeta “Liria e Shqipërisë, nr.47, date, 26.08.1912

‐ Gazeta,politika, Beograd e datës 10 janar 1913

‐ Gazeta ”Bujku”, Prishtinë,11 nëntor 1996

‐ Glas Gore, nr.6, Sharr, 1995

‐ Glas Gore, nr.7, Sharr, 1995

‐ Edukata Islame nr. 66, Prishtinë, 2002

‐ Përlindja e Shqipërisë, Vlorë, date 27 Nëntor 1913

‐ Revistë Fetare – kulturore, Detroit, VII/4, 1959.

‐ Revista periodike kulturore “Sharri”, Sharr, 1994

‐ Revista periodike kulturore “Sharri”, nr.56‐57, Sharr, 2007

‐ Edukata Islame nr. 57, Prishtinë, 1995

‐ Pena 1, dhjetor 1995.

Dokumen t e t ë i n s t i t u c i o n e v e :

‐ Akademia e Shkencave, (Qendra e Enciklopedisë Shqiptare), Kosova në Vështrimin Enciklopedik, Tiranë, 1999

‐ Qeveria e Kosovës, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Analiza hapësinore – Komuna e Sharrit, Prishtinë, 2006

‐ Komisioni Qendror për Standardizimin e emërvendeve të Kosovës, Regjistri i standardizuar i emërvendeve të Kosovës, Prishtinë, 2005


‐ Drejtoria për Kadastër dhe Gjeodezi në KK Sharr, Agjenda zhvillimore e Komunës së Sharrit (2004‐2005), Ministria për ekonomi dhe financa, Prishtinë, mars, 2004

‐ Letër e hapur e Partisë Demokratike, “Vatan”, Sharr, me datë 14. janar. 2006

‐ Zadužbine Kosova, Eparhija Raško‐Prizrenska, Bogoslovski Fakultet u Beogradu, Prizren‐Beograd, 1987

‐ Instituti për Mbrojtjen e Monumenteve të Trashëgimisë Kulturore‐Rajoni i Prizrenit

S impo z i ume dh e k on f e r e n c a :

Mark Krasniqi, Krahinat etnografike në Kosovë, Konferenca Kombëtare e studimeve etnografike (28‐30 qershor 1976), Tiranë, 1977

Pajazit Nushi, Zhvillimi i arsimit dhe i shkollave shqipe në Krahinën Socialiste Autonome të Kosovës (1945‐1975). Në seminarin mbi kulturën shqiptare për të huaj 4, Prishtinë,

Ank e t im e :

Me të moshuar nga të gjitha fshatrat opojane e gorane


273

INSTITUTI ALBANOLOGJIK



OPOJA AND GORA DURING CENTURIES

Redaktura teknike Prof. dr. Lulëzim Lajçi

Madhësia 17.12 tabakë shtypi Formati 14 x 20 cm

Shtypshkronja KGT Prishtinë

2011

Opoja dhe Gora ndër shekuj

Documents

Transcript of Opoja dhe Gora ndër shekuj