Od lirycznych początków po Homera i Corneilleraw arabsko-romańskich szatach.

Przekłady klasyki na językmaltański

Język maltański i jego liryczne początki

wypędzenie muzułmanów z sycylii (w wyniku kilku rewolt) i z MalĘ za cza-sów Fryderyka II (ostatecznie w -I}ai

r.) pr4lczyniło się do zmiany rń".;i;i-ryt9w.ej i.kulturowej na tych obszarach. d ilÓ na sycylii;6"* ńaromaniza-cja ludności mówiącej po arabsku, zarówno chrześc-ijaństiej, jat i muzułmań-skiej (w przypadku tych ostatnichpołączona z wyborem: przyjęciechrześcijań-stwa lub wypędzenie), na Malcie źachował się język u*uitiur" w formie dia-lekfu, używanego prze7,-ludność miejscową,, który stopniowo przek sńńcń sięw jęzYk maltański. Rz1dz??y lvyspą w oficjalnej i"r.ń;"Ęi posfugiwali sięłaciną, a następnie włoskim, uzywano więc wyłąc ńi" uiit"tu łacińskiego.OznaczaŁo to - po zerwaniu nviąźl<ow ze światem arabskim i muzułmańskim _zaprze.stanie uż;ywania pisma_ arabskiego oruz jego stopniowe zapominanie.Również język miejscowy? odcięĘ od

-tradycji iitJracnej

-iabszcryzny, stop-niowo wchłaniał znaczną liczbę iomanizmów , zachowują".;"Jrrur. charakter se-micki.

. .Ti: dziwi więc, że najstars4l znany tekst maltański zapisany zostńalfabetemłacińskim, niezbyt konsekwentnie óaaaiącym fonetyki óńzesnego języka.Yo^*u

fu o pochodzącym z lat 7}-tycłr XV w. utworze poetyckim znanym jakoIl Cantilena. Jego autorem jest Pietru Caxaro (Caxaru) zmaĘw 1485 r. Ręko-piśmienną wersję tekstu, pochodzącą z pierwszej,połowy xvl w., zawarł1 syrch_zapiskach potomek autora, Biandan Caxar"o'. ur,ró oar..yri w 1966 r.Godfrey Wettinger i Mikiel Fsadni.

Tak przedstawia się utwór w oryginalnej pisowni:

Przemysław Turek

Xideu il cada ye gireni tale nichadithicumMensab fil gueri uele nisab fo homorcomcalb mehandihe chakim soltan ui le muleBir imgamic rimitine betiragin mucsulefen hayran al garca nenzel fi tirag minzeli

I G, Wettinger, M, Fsadni, L-Gltanja ta' Pietru Caxaru. poeżija bit-Malti Medjevali, Maltal983, s. 11-12.

3ż Przemysław Turek

Nitila vy nargia ninzil deyem fil bachar il hali.

Huakit hi mirammiti lili zimen nibniMectatilix mihallimin me chitali tafal morchi

fen timayt insib il gebel sib tafal morchi

vackit hi mirammiti.

Huakit hy mirammiti Nizlit hi li sisen

Mectatilix li mihallimin ma kitatili li gebel

fen tumayt insib il gebel sib tafal morchi

Huakit thi mirammiti lili zimen nibniHuec ucakit hi mirammiti vargia ibniebiddilihe inte il miken illi yeutihe

Min ibidill il miken ibidil il vinturahalęx liradi 'al col xibir sura

hemme ard bayda v hemme ard seude et hamyra

Hactar min hęłaun heme tred minne tamarra2.

Tak natomiast prezentuje się tekst we współczesnej ortografii3:

Xidew il-qada, ja §irieni, tale ńadditkom,Ma nsab fil-weri u la nsab fghomorkom

Qalb m'ghandha hakem, sultan u la mula

Bir imhammiq irmietni, b'turgien muhsula,

Fejn haran ghall-gharqa, ninżel ? tira! ntnZeliNitla' uner§a' ninżel dejjem fil-bńar il-gholi,

Waqghet hi, imrammti, l'ili żmien nibni,Ma ńtatlix mghallmin, 'mma qataghli tafal merhi;

Fejn tmajt insib il-gebel sibt tafal merhi;

Waqghethi, imrammti.

2 lbidem, s.47.' wń;; znaków alfabetu maltańskiego róimiących się od polszczyzny, : : ć (ak ang. ch);

s = ś §uyang.J); gń, historycznie kontynuant arab. f oraz g, obecnie w nagłosie i w śródgłosie

il.ń,"*yołoiu"naJtępującą samogłoskę, w wygłosie, gdy jest zapilvw.any, odpowiada wymową

h; h,historycanie róńe uń. n,ońcnie nieme w nagłosie i śródgłosie (edynie wydłuża samogło_

,tę "u*tęp".ią"ą),

w wygłosie w wymowie rówle Il: h,hlstorycmie kontynuant zarówno h jak i b,

;;r-Ń; *.|oł.".sni. przypomina arab, b; le, historycznie kontynuacja uab. a,jest rodzajem

Jytóngo = iai'j wymautiane-iest jak jego polski odpowiednik; q, historycznie równe arab. 4,

ńpółcźeśnie t"ymu*iane;estlato ,*u.ii" k t*iowe ?; r jest zazwyczaj wymawiane jak jec9

poiski odpowiednik; v *yńu*ian" ;est jak polskie w; rł wymawiane jest jako standardowe pol, l,

wzgrędnió ffitE w|x : ś (arab. ś i ang. in); Ź wymavłiane jest jak pol, zi z wymawiane jest jak pol,

c izg!ędnieizadko jako dz (podobŃejak po włosku). W maltańskim wyslęluje iloczas, długość

samoińsek nie jejje<lnak ź*rru"ruoi w piśmie. Wszystkie spółgłoski dżwięczne w wygłosie

ulegają ubezdźwięcznieniu (podobnie jak w po]rszczyźmle),

h szatach... 33

Waqghet hi, imrammti, niżżlethi s-sisien;Ma htatlix l-imghallmin, 'mma qataghli l-§ebel;Fejn tmajt insib il-gebel sibt tafd mórhiWaqghet hi, imrammti, l'ili żmięn nibni.U hekk waqghet hi, imrammti! w er§a' ibniha!Biddillha inti l-imkien illi jewtiha.Min ibiddel l-imkien ibiddel il-vintura;Ghaliex l-iradi ghal kull xiber sura:Hemm artbajda, w hemm art sewda u hamra.Aktar minn hedawn hemm trid minnha tmarraa.

Mimo ze w tękście pojawia się zaledwie jedno słowo niebędące pochodzeniasemickiego (arabskiego): il-vintuia (nie bioię pod uwagę i#nsnego zapisu etzłmiast maltańskiego u), a zatem tetst ooznacza się ó;ątr.o*ą jednolitościąjęzykową, utwór pod względem treści świadc4r o pr4,nuiĆńo,S"i ao łacińskiego( romańskiego) kręgu kulturowego.

Nawet budowa W9*: choć zpozorusylabicznie niejednorodna5, nawiąnlje: y:9ł,§ niektórych badacry - do włosliego model" l"a.rur'ozgłoskowca.Dość jednorodny jest też .ołźadrymów: aaa bi cc oraz w irzeciej częściwiersza(ostatlrie sześć wersów): d-d ee x. stąa*/oikry urasadnione

"ui|ru*oopodobniejpodejrzenia, że tekst przekazaiy prźezBrandana Caxaro.;"JJriu"ony . Zapropo-nowana przez Josepha Brincata edycja l<rytycmateksfu pómija arugĘ "ręśe iiuohomoteleuto n, bierze r ównięż poa-u*ugi możliwość występowania samogłosekep€ntetycznych jako znałórv oznaczająóych albo ofugośe

"u.ięp"ją."j sańogło-ski akcentowanej, albo zbitki spółgłos"ńwe, etc,6 9 --'r

. .ostateczna postać pieśni w ujęciu b,łyĘcznym ticzyłaby trrynaście wersówjedenastozgłoskowych oraz trryt z anakruzami,-o niemal aóruadnym schemacierymu aa bb cc, etc.:

Xideu il cada, ye gireni, tale nichadithicumMęnsab fil gueri uę le nisab fo homorcom.calb mehandihę chakim, soltan ui le mule.bir imgamic rimitine, bę tirągin mucsule,fen,,hayran al garca, nęnzel Ę tirag minzęli,Nitila vy nargianinzil (deyem) fińachar il hali.

a G. Wettinger. M. Fsadni, op. cit., s. 48.' WsPÓłczesna wersja maltańska ocz}rviście rózni się sylabiczrie od zaproponowanej rekon_saukcji, zyłłaszcza że wersja średniowieczna zapisu utazu.i.

"y*"""sJ *ń"wy głosek: §, g, Ęb, b, q, jak wjęzYku arabskim.oraz oulp.u*oo|Óoouniej leksykalne przetrwanie dńrięku 1 w for_ńe nichadithicum, wsPÓłczeŚnie: niadditkoń gi"y Cardona, Introduzzjoni gltal-Lingwistika

Y.rłi: Mireva Publications, L-Imsida, Mari ńsi,-s.20-23;c. wettingJ., M. Fsadni, op. cit.,

6 Giuseppe Brincat, Critica testuale della Cantilena di Petro Caxaro,..Joumal of MalteseStudies". l6. l986, p.l-2I.

34 Przemysław Turek

Huakit hy mirammiti! Nizlit hi li sisen,Me ctatilix il mihalllmin, ma kitatili li gebel.Fen ąmayt insib il gebel sib tafal morchi.Huakit thi mirammiti, l'ili zlmen nibni!Huec ucakit hi mirammiti, vargia ibnie!biddilihe inte il miken illi yeutiheMin ibidill il m|ken ibidil il vintura,halex liradi 'al col xibir surahemmę ard bayda v hemme ard seude et hamy_ra

Hactar min hedaun hemę tred minnę tamąmra7.

Zaprezentowanie treści wiersza w przekładzie na język polski wymaga kon-sultacji co najmniej trzęch tekstów poświęconych gramatycznej i leksykalnejanalizie utworu8. Interpretacje w nich zawarte często są odmienne. Tfumaczeniadokonałem białym tr zy nastozgło skowcem :

Posłuchajcie, sqsiedzi, o mojej niedoli,Nieznanej cząsom przeszłym, niesłychanej dla was.

Serce, które nie znało władcy, króla, pana,Zepchnęło mnie w głqb studni o zmurszałych stopniach.Tam chciąłem się utopić, schodzqc ku swej doli,Wychodzqc z morskich głębin i znów w nie zstępujqc.Runęły mury domu, rozpadł sięfundament.To nie wina murarzy, zawiniła skałą,Gdzie znaleźć chciałem skałę, była krucha glinag.Runęły mury domu - długo-m go budował.Mury domu runęły - znów go wybuduję.Przenieś go więc na miejsce, które mu posłuĘ.Kto bowiem zmienia miejsce, zmienią również dolęll,Gólż każdy slcrawekl| ziemi ma swój własny wyglqd:Jest ziemia biąłą, cząrna, a tąlcże czerwoną -N aj w ażn i ej s z e j e s t prz e c i eż, by ś j q wy korzys t ał.

7 Giuseppe Brincat, op. cit., s. 15-21. Kropki pod samogłoskami oznaczająich epentetycznoŚĆ,

czyli zlaczente w tym wlpadku wyłączrrie graflczne.8 G. Wettinger, M. Fsadni, op. cit., s.49-55; Giuseppe Brincat, op. cit., s.21; David Cohen,

Martine Vanhove, In cantilżne maltaise du XVćme siżcle: Remarques linguistiques. Comptesrendus du G.L.E.C.S., 199 1, XXX-XXX, s. 17'7 -220.

9 Nawiązanie do ewangelicznej przypowieści o budowie domu na piasku i na skale (lr4t'll.24-27).

10 W oryginale jedyne słowo pochodzenia romańskiego: vintura = riżq.11 W oryginale xibir,współczęśnie: xiber,,miara długości, rozpiętość między czubkiem kciu-

ka a czubkiem małego palca", por. arabskie śńr (Chństopher J. Micallef (red.), Diujunarju bil-Malti ghat-{a/, BDL Publishing, San Gwann, Malta 2014, s. 299: "Meta nifthu l-pala ta' jdejna,

id-distanza bejn il-ponta tas-saba' l-kbir u l-ponta tas-saba' ż-żghir nghidulha xiber").

po Homera i Corneille'a w arabsko-romańskich szatach...

po drvuwiekowej przerwie pojawia się kolejny utwór liryczny w języku mal-mmiłłkim - wiersz skierowany do wielkiego mistrza zakonu maltaŁskiógó NiccolóCmmera. Jego autorem był Giovanni Francesco (Gan Frangisk)

"Bonamico

[ó39-1680):

Mejju gid bl'Uard, uZaharAadda l bań, e Sceta, u 'l BeracqT'ghattiet l'art be nużir u l'UueracqHeda e riech, seket el Bachar

Tar e schab men nuece ć semaSa f'l' e Gebiel neptet el chduraRegeet t'ghanni col AasfuraU' flęl fęrh col cqalb t'ertema

E qaila ferh kien fe di Gesirali ma kiensce min i uuenneshali ma kiensce min i charishaKecu tepki el giuh phl lsira

Enti el ferh, u'l hena taanacoloner daul ta aineinaTant li e sema i challic chdęinaFl'achar bart i colna e schanal2

We współczesnym zapisie utwór wygląda następująco:

Mejju gie bil-ward uż-żahar.Ghadda l-bard, ix-xita u l-beraqTghattiet l-art bin-nwar u l-weraq,Heda r-rih, siket il-bahar.

Tar is-shab minn wicc is-Sema,Sa fl-igbiel nibtęt il-hdura,Regghet tghanni kull ghasfurau fil-ferh kull qalb tirtęma.

Qajla ferh kięn flhed Ll-GżiraLi ma kienx min iwennisha,Li ma kienx min iharisha,Kieku tibki l-guh bhal lsira.

Inti l-ferh u l-hena taghna,Cotoner dawl ta' ghajnejna.Tant li s-Sema jhallik hdejna,Fl-akbar bard ikollna s-shanal3.

|2 G. Wettinger. M. Fsadni, op, cit.. s.42-43." Por. Andrew P. Vetla, Storja ta' Malta,It-tieniVolum, EdizzjońKlabb Kotba Maltin, Va-

Utwór pisany jest regularnym ośmiozgłoskowcem złożonym z cńerech zwro-

tek z rymóm giębokim abba cddc effe ghhg. Można go traktować jako ogniwo

ączącó średnńwieczną poezję maltańską z jej nowoczesnym odpowiednikiem.

Vtu Ón charakter panegĘku, co spróbowałem oddać w ponizszym tłumaczeniu:

I oto przyszedł maj w h,viątów rozhłicie;Chłody minęły, deszcze, błyskawice.Pok yĘ ziemię liście oraz pqki,Ustały wiatry, a morze ucichło.

Na caĘm niebie chmur nie widać wcale,

Zieleń się aż po wzgórza rozpleniła,znowu zaczęĘ śpiewać wszystkie ptaki -Radościq każde serce przepełnione.

Radości mało byłoby na Wyspie,

Gdyby nie było tego, kto jq wspiera;Gdyby nie było tego, kto jej strzeże,Gorzko by z głodu płakąłą w niewoli.

Tyś nam pociechq i naszq radościq,N iezas tqpiony'o M ist rzu C otonerze !Jak długo niebo nas tobq obdarza,W najwięltszym chłodzie czuc będziemy ciepło,

przel<ład potraktowałem jako materiał wyjaśniający tekst oryginafu, nie za-

chowałem więc formy ośmiozgłoskowca (byłoby to zresztą dość trudne

ze wzg|ędu na większą rwięzłość maltańskiego jako języka nieposiadającego

fleksji-imiennej) oraz rymu. W przehJadzie zastosowałem biały jedenastozgło-

skowiec.O zakorzenieniu się tradycji romańskiej w poezji maltńskiej świadczy też

gatunek pieśni, bardzo popularny w ludowym przękazie ustnym. W 1791 r.

Frangois bmmanuel Guignard de St. Priest opublikował w swym dzię|e trzy pie-

śni, których autorem był Gioacchino Navarro (1748-1813). oto druga z nich

we współczesnym zapisie:

Smajt l'inti tarbit l-imhabba,Ghidli fl-imhabba xi gralek?Ejja thaddet ghommtok mieghi,..Cńa^ nan."b l'jien grali bhalekls

letta, Malta 1979, s. ż75.la Dosłownie: dawl ta' ghajnejna ,,światło naszych ocn,l".

'5 Anna Borg Cardona, Tliet ghanjiet antiki Maltin, "L-Imnara

tal-Folklor". 7 . ż003, s.'7 2.

Ir-rivista tat-Ghaqda Maltija

od lirvcznvch noczątków po Homęra i Corneille'a w arabsko-romanskich szatach... 37

w oryginale analizowanej pieśni autor użyłośmiozgłoskowca, o rymie abcb.Dosyć regularny jest tu też rozkładakcentów (zazwyczaj ffzech).Nieprzytoczo-na tutaj Pierwsza Pieśń została natomiast skomponówń nu bazie s)eśćiozgło-skowca, w trzeciej zaś u$' ośmio- i siedmiózgłoskowca. zachowany zostałwe wszystkich rym typu abcb.

Tekst przetfum ac4lłem, podobnie j ak poprzedni, białym j edenastozgłoskow-cem:

Słyszałem, żeś dziecięciem jest miłości.Powiedz m| co ci miłość uczyniła?Pomóvwny zatem o twoich cierpieniach,Gdyż mi się zdaje, żem przezył to samo.

w świetle zachowanych tekstów literackich obtazpoezjimaltańskiej do pier-wszej połowy xx y. przedstawia się następuj ą"o, ,"ńuno z tradyójąpóezjiarńskiej, co najmniej od.momenfu w}pęazenia muzułmanów z Ma!Ę,choć li-czyć się naleĘ z wcześniej.ry- *pły*em tradycji sycylijsko-aru6.n"1 1'.rz.{ no1o*' XII w.;przejęto włoski wzórŹec metryczny,oparty na akcencie i licz-bie sylab,.z główny1 akcentem na przedostatniej sylabie; ulubionym wzorcembył siedmio- lub ośmiozgłoskowiec (aotycry to również poezjiludowej).

D ojrzala poezja m altańska

Od połowy XIX w. .1.y do czynienia ze stopniowym umacnianiem siędwóch tendencji, które wpĘnąna dalśry rcrwój poćzji-uituń.ki";, romantycz-ne odlcrycie wartości maltańskiej poeĄi ludowej orŁ pozostawanie w sferzewłoskiej tradycji literackiej. omicźałoio zanvyćzĄ, żeiacypoeci jak ó;A;-ton Vassallo (1817-1868) lub poeta narodowy oun t<arm'Psaila itszt-tqot)pisaliprzez długi czas po włosku i doskonalili swój warcztatw wyrńaniu trady-cyjnych tematów, a następnie przenosili to doświJdc zenię na grunt języka mal-tańskiego i,tworzonej.T

+.n poezjil'. Mieścili się również w oirębie takich nur-tów_tradycji europejskiej, jak: romanĘzm, klasycyzm, wątki ćhrześcijańskie,etc. Ponieważ jest to temat zbyt obszerny, by poświęcić mu futaj więcej ńi".ir.u,ograniczę się tylko do stwierdzenia, że wieki XIX i'xx to okrei, * ttó.y.n po"-zja maltańska osiągnęła

_dojrzałość, wytażającą.ię * *}tor"}śtywaniu spraw-nego narzędzia, jakim_okazŃ się język ."uitunrr.i, o.u" ,to.o.,"aniu wszyśtkichg_afuŃów typowych dla tradycji europejskiej , a zsłŁaszcza sroJziemnomórskiej.w poezji tej znależć można zarówno iawiąńjący ao truay..;iludowej ośmio-

.. ,]l o":_ Karm, Il,PoeŻiji Mi§bura, (red., kom.) Oliver Friggieri, publikkazzjoni Klabb KotbaMaltin u Karmen Mikallef Buhi§ar, Vajetta - tvtaita 1980, s. 1]zą, zs-s,s; oiirer Figgeri, L_Isto_rj a tal- Po eżij a Ma ltij a, PIN, Il-Pjetd - Malta 200 l, s. 26 -30, 48-49.

zgłoskowiec, jak i dopracowaną do perfekcji formę sonetul7. Wspomniany Gan

ńton Vassailo dń wryraz wysokich możliwości poezji maltańskiej poprzęz

.tolnpono*anie w 18ń r. pierwszego maltańskiegó "t*o11epickiego

ll_Gifen

Tork'(Galeon turecki), liczącego 116 sekstyn (969 wersów)'o. Dun Karm skom_

ponował w 1938 r, poemat-egŹystencjalno_religijny ll-Jien u,Lilhinn Minnu (Ja

i to, .o poza nim), liczący po"uó 500 wersów, napisanych biaĘm jedenastozgło_

skowcem19.

Przekłady klasycznych tekstów literatury światowej -wybrany materiał porównawczy

Poniżej podaję kilka przykładów tfumaczeń dzieł\iteratury światowej doko-

nanych "i'jęrvu maltański wyłącmie z oryginału'o.,Dwie najstarsze greckie

epopele - litiioi odysejaHomera napisane zostaĘ heksametrem daktylicznym,

metrum sześciostopo*5,-, d*rrd"iestóczteromorowym, opartym o 7|oczas, zło-

źiny^ z cńerech duttytl, wymienialnych na spondeje, piątej stopy _ daktyla

oraź szóstej spondeja lub trocheja. Metrum to nie jest więc izosylńicme: wers

mo Ze liczyL o^d dwunastu do s i edemnastu syl ab2 1,

Oto początek lliady:

Mfrvtv óer6e, Oed, Ilr1}"rlń6eol Aplfroqoól,opóvqv, ri pupt' Aloroig <i},1e' ćOqrcw,

ruo},Idg 6' i<p0ipoug yuldq A16r npotoyev

flpórov, crótoóq 6ć^e},ópro te0le óveoorvoirovoToi te 6oTto22, Aróq 6' ćtelsteto BouLt'1,

śĘ oó SĄ td rrpóto 6tooqtrlv ćpioovtei\tpet8rlq

"e ćivoĘ ov6póv rcri 6ioq ApLIeóq23,

Pierwsze dwa wersy rczłożone metrycznie wyglądają następująco:

l7 Sonet włoski, zazwyczaj z Ą/mem okalającyrn, jedenastozgłoskolvy, . ___,, bun Anton vasrulio, li-Cii"" Tork, Gód) oliver Fńggień, Edizzjoni Klabb Kotba Maltin,

Valetta _ MaIta 19.t4;óan Anton Vassa\|o, Il_Poeżłl, (red.) oliver Fńggien,20lż.19 Dun Karm, op. cit., s. 128-14l.

'p.ryr.ł.a"*ó przekładów tragików greckich z angielskiego dokonał jeden z najwybitniej-

srych wsiółcresnych poetów maltńskichbhver Friggieri, por. Sofokle, Ewripidi, Tliet Tra§edji

Gńegi,pizekJ. Oliver Friggień, PIN, Il-Pjetd - Malta 2008,- d ii*iu DŁuska, właóvsław Strzelecki (red.), Metryka grecka i łacińska, Zakład Narodowy

im. ossolińskich, Wydawnńtwo potskiej Akademii Nauk, Wrocław 1959, s. 14_1,7,106_112,22 Częstsza lekcja: ndor.

'' rło*"., ltias. pllr den Schulengebrauch erkliirt von Karl Friedrich Ameis. Erster Band,

Erste§ Heft. Gesang I_III. Ftinfte beńŃige Auflage, (red.) Dr. C. Hentze, Druck und Verlag von

B. G. Teubner,Lelpztg l894, s. l.

pfrvtv ó | er6e, 0e l ó, IIł | },rlió | 6eal Alr | },frog:-,

| :-- | :_ |_-- | :,-

| :,_ | daktyl, daktyl, spondej, daktyl, daktyl, spondej.

oó},opś lunv, ,] | pupi' A | 1otoTq |&}qe' ć |-en"*,, --|, -l:-,|:_|:--|:_| daktyl, spondej, daktyl, spondej, daktyl, spon-d"j'o.

poniżsryl przekJad, kazimiery Jeżewskiej nie oddaje naturalnie metrum ory-*uh, gdyż w polszczyźnie nie występuje iloczas. TŁamaczka zastosowała jed-nak

_wiersz izometryczny, nieizosylŃcźny, biaĘ, o stałej liczbie akcentów,Lic zb a wers ów tłumaczenia odp owi ada liczl ię weis ów orygńuło,

Gniew, Bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa,zgubę niosqcy i klęski nieprzelicione Achajom,co do Hadesu tąk wiele dusz bohąteró, pótęZ,ryrnstrqcił, a ciała ich v,ydał na pastwę ,ępÓ- irapieżnymorąz psom głodnym. Tąk Dzeusa dokonywała Śtę rót".Zwłaszcza od

_dlia, gdy w niezgodzie pizeciwko sobie stanęli

władca narodów Atryda i bogom równy Achilles25.

Spójrzmy na rozbiot metryczny powyższego fragmentu:

od lirycznych początków po Homera i Comeille'a w arabsko-romańskich szatach...

:__|:__|:__|:_ |___ |:_:__|___|:_|:__l, __l:_:__ |___|-l__|__ |:__ |__

:__ |:__ |:__ |l_ |l__ |:_, __l:__l:__|:_|:__ |:_

-Tfumaczka uzyła heksa*9t* polskiego, akcentowego (podstawo wą jego za-sadą jest zmiana sylaby długiej na akceńo*aną). Jego Wznacznlkami są: roz-miar sylabiczny od trzynastu do siedemnastu zgłosek, śtały akcent inicjalny(glówny lub poboczny), sześcioakcentowość *"..riru. ---J ---'J -

- -.Zaró_wno lllgdę, jak,i odyseję na język maltański przetłumaczył z oryginafuVictor Xuerebz7. oto odpowieanit wsp|mnianego tekstu gr;;ń;;" Iliady:

" Clyde Phan, Homeri, 9r::| A Book for Beginners, D.C. Heath & Co. Publishers, Boston-\ew.York{hicago l920, p. 24-26." Homer, przeH. Kazimiera Jeżewska, Iliada, (wstęp i przypisy) Jerzy Łanowski, Prószynskii S-ka.Warszawa 2005. s. 25.=u Patr': Janusz Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Za*adNarodowy im. ossoliń_skich,, Wrocław-Warszawa-Kraków 2008, s. 19Z - t 93.=' omeru. przekł. VictorXuereb, L-odissea, Ministeru tal-Edukazzjoni, Malta 1989.

Przemysław Turek

T'Akilles bin Pelćws ghannili, Musa,il-korla mqita li fuq ras l-Akejgibdet wisq ghawg u karkręt l'isfęl fHadesęrwięh wisq nobbli t'ghadd bla qies t'eroju lit gisimhom tat lill-klieb ha jgerrmu

u biex inaqqru l-hafna tjv tal-priża,

- biex hekk jitwettaq kull ma Zews kien amar -minn mindubin Atrdws, il-Kap tal-Griegikisirha bl-ikreh mal-meqjum Akilles28.

Xuereb dokonał tłllmaczenia wierszem białym, ptzy czym dominującą miarąjest jedenastozgłoskowi ec, z nielicznymi odstępstwami la tzecz dziesięcio- lub

dwu-nastozgłoskowcazg. TŁumacznie zastosował stałej liczby akcentów w wersie

(wahają się one od cźerech do pięciu). Odptępstwemnarzecz wierności teksto-

wi jesi większa liczbawersów tłumaczenia30.

Heksametrem daktylicmym napisana została również Eneida Wergilusza,

dzieło na|eżące do kanonu literatury europejskiej. Oto pierwsze jedenaście wer-

sów pierwszej pieśni:

Arma virumque cano, Troiae qui primus ab orisItaliam, fato profugus, Laviniaque venitlitora, multum ille et terris iactatus et altovi superum saevae memorem Iunonis ob iram,

multa quoque et bello passus, dum conderet urbeminferretque deos Latio, genus unde LatinumAlbanique patres atque altae moenia Romae.Musa, mihi causas memora, quo numine laesoquidve dolens regina deum tot volvere casusinsignem pietate virum, tot adire laboresimpulerit. tantaenę animis caelestibus irae?3

1

Pierwszy wers lozłożony metrycznie wygląda następująco:

28 omeru, przekł. Victor Xuereb, L-Ilijade. Malta University Press, Msida, Malta l999, s. 1.

'n T"n spoŚób tłumaczenia, charakterysĘcany wcześniej dla Odysei, spotkał się z krytyką La-wrę1za cactril, łtOry zarzuc7ł tłumaczowi, iż mimo powo§ulania się na poezje Dun Karma nię

zastosował regularnego jedenastozgłoskowca, nie użył regularnej średniówki, nie wykorzystał

przerzutni. ponadto stosował okazjonalnie rym, mimo że tekst jest pisany wierszembiĘm, oraz

naduź_ywał spójnika u (1) rozpocrynającego wers, niezgodnie zarówno ze stylisĘką Dun Karma,

iat i ńomera (Ń4ons. Lawren i Cu"niu, L-Ilsien Malti. Il-Biera|t u 1-1um. Gabra ta' Kitbiet, Sensiela

kotba Soćjalisti, Mahru§ mid-Dipartiment tat-Taghrif, Partit tal-Haddiema 1994, s. 258-259).

Z;arullrty te doĘczą również jego pómiejszych przekładów.30 fu omawianym fragmencie o dwa. oryginał Itiady liczy (w użylvanym przeze mnie wyda-

niu) 15693 heksametrów, całe tfumaczenie Xuereba zaw|era natomiast 25974 wersy.31 yirgils Aeneide,Ftir den Schulgebrauch erlóutert von Karl Kappes. Erstes Heft: Aeneis I-IIL

(red.) Dr. Martin Fickelscherer, B. G. Teubner, I-nipzig und Berlin 1904, s. |-2.

szatach... 41

Arma vi | rumque ca I nó, Tro I iae quT IprTmus ab | óris:-- |l-- |, - |, - |, -- l, -| daktyl, daktyl, spondej, spondej, daktyl, spondej.

spośród wielu polskich przekładów Eneidy wybrałem tłumaczenie IgnacegoRleniewskiego, stosujące wiersz izometĘczny, nieizosyl abicnly,biaĘ, o stałej

§ń:- akcentów. Liczb a wersów tŁumacŹei:nia- odp owiaóa ici ie wers ów orygi -

Męża opiewam i jego orężne czyny, co pierwszyZ Troi, losem miotany tułaczym, Źo brzegów liatiiPrzybił, do,Lacjum. A z,bogów wyrot

" i'rrS"ii"i Junony

Gniewem ścigany, srodze iię Ułqlroł po lqdachł-;;;";h,Srodze *'??i!:i? w bojacń, ,i* giaa *ło4ł Ląwiniiń,Bogów trojańskich wprowadził do7acium, ńqa ,r;"i,"ię tatyński!I!wiódł, praojce z Alby i Rzymu mury wyniosłe.WYjaw mi, Muzo,

!:z!czy_ny Ęch spraw: czym zraniona bogini,Czym obrażona niebian krótowa )esłąła ni męża

-' - "l

Wielkiej zbożności klęsk co niemiąrą i udręk iez liku.Więc aż takq zawziętość zażegli w swch sercach bogowie?32

Tak wygląda schemat metryczny fragmenfu przekładuwieniewskiego:

:_ |:-_|:_-|:__l:__|, _:-- |:__ |:-_|:--|:__ |:-:__|:_|:_-|, __l:-_l:_, -_ l.--l.--|:-|:--|:-

, __|, __|, -_|:__|:--|:_:-_|:_|:__|:_| ,__l:_:-_ |:__ |:__ |:__ |:__|-_

---|:-|:--|, __|, -_|, _l__|:_l:__l.__l.__|, _

--|:__ |:__|l_-|___|:_

Thlmacz,jak sam 1is.z9

we wstępie, uzył heksametru polskiego, akcentowe-go. podobnie jak wcześniej wspomniana Jeżewska.

32 Wergiliusz (Publius Verglius {aro), przekł., wstęp, słowniczek: Ignacy Wienie wski, Enei-da- Epopeja w ńłunastu l<sięgich,("bj"śri;;)-ś;;ri;i#'dili;,"e#fi;r'

, s.23-24.

L_

42 Przemysław Turek

Oto ptzekłrd tego ftagmentu Eneidy na język maltański, dokonany tównież

przezYictora Xuereba:

Il-gwerra nghanni u dak l-eroj ewlienili, mtarraf mid-Dęstin, mess xtut Lavinjumwara li salpa mill wesghat ta' Trojja.Wisq ra mao wiccu fl-art u fuq il-baharghax hekk ried Zews, u Guno, ghalih mixghula,ma setghet b'xejn il-korla taghha tberred,

Kellu jbati bis-shih fi gwerra harxasakemm sa fl-ahhar irnexxielu jwaqqafil-belt fejn jghalnmar, u 'll-allat ta' gensujibnilhom maqdes fuq din l-artLatina.Hekk kien il-bidu tan-nazzjon ta' Lazjumu n-nobbli l'Alba u s-swar gholjin ta' Ruma,Muża, fakkarni l-grajja, haga haga.

Nębbahni 'l ghala l-kbira fost l-allatkellha thoss ruhha daqshekk fond maqrusa,li b'korla tatraq,lil dar-ra§el twajjebgagh'litu jibda jterraq fost perikluu jhabbat wiccu ma' żventura f ohra.

Kif tista' temmen li l-allat fuqanajistghu ibejtu f qalbhom tant hruxija?!33

Podobnie jak w przypadku lliady Xuereb dokonał thlmaczeniawierszem bia-

Ęm, jedenastozgłoskowcem, z rzadkimi odstępstwami na rzecz dziesięcio- lub

dwunastozgłoskowca. Tblmacz ponownie nie zastosował stałej |iczby akcentów

w wersie (wahają się one od cżerech do pięciu), Tłumaczenie stosownego frag-

mentu jest większe o dziewięć wersów w stosunku do oryginafu'".Boska Komedia (La divina commedia) Dantego jest jednym z arcydzieł lite-

ratury światowej. Napisana została tercyną - strofą zŁożoną z trzech wersów je-

denastozgłoskowych, powiązanych rymami ze strofą poprzednią i następną (ter-

zina incatenata) o vkJadzie aba, bcb, cdc, ded etc. Najprawdopodobniej twórcą

tej formy był sam Alighieri.Oddanie bogactwa dzieła Dantego, stanowiącego swoistą encyklopedię myśli

średniowiecznej, w połączeniu z zachowaniem formy tercyny stanowi nie lada

wyzwanie dlatŁlmacza,Podaję poniżej pierwsze dziewięć tercyn z I pieśni Piekła (L'infemo):

Nel mezzo del cammin di nostra vitami ritrovai per una selva oscura,

33 Virgil.1u, przekł. Victor Xuereb, L-Enejde,Il-Pietd - Matta 2004, s. 1.3a Oryginń Eneidy liczy (w używanym przeze mlte wydaniu) 9896 heksametrów, tłumaczenie

Xuereba zawteta natomiast 17055 wersów,

szatach.,. 43

chć la diritta via era smarrita.

"n r,"1l""

i $,J"r§';;xi# ::$:,: .*,nel pensier rinova la paura!'l.ant' ó amara che poco ć piil morte;

ma per trattar del bęn ch' io vi trovai,diń de l'altre cose ch' io v' ho scortę.

Io non so bęn ridir com' io v' entrai,tant' era pieno di sonno a quel puntoche la verace via abbandonai.

Ma poi ch' i' fui al pić d'un colle giunto,ld dove terminava quella valleche m'avea di paura il cor compunto,

guardai in alto. e vidi le sue spallevestite gid de' raggi del pianetache mena dritto attrui per ogne calle.Allor fu Ia paura un po"o qu"tu,che nel lago del coim'ęra duratala notte_ ch' io passai con tanta pieta.

E come quei che "on

i"na affannata,uscito fuor del pelago a la riva,si volge.a l'acqua perigliosa e guata,

"""'' "f 1: #:;",|#n*tŁ,*che non lasció gid mai persina viva35.

Wybrany przeze mnie przekłlrd Aliny Świderskiej z 1925 r. zachowuje,Tffi'# hffij}:",

P oeńa tu ń "" "

g"''- napi sany ;1".t :.a"""stozgło skową

W po.łowie drogi żlnuota nąszegon_agle się w gęstym obłqkałeilesie.Już ścieżki prawej oczy nie dostrzegq,

o, jakwyrazic ciężko... słoń'rwie się...bory zaborc7,e, ląs dziki i ciemny,który wspomnieniem samym tńogę niesietak ciężkq, jak strach przed śmierciq ,ircZ'"rrrt

Lecz. by o dobrem mówic, co widzialemmuszę zła rqbek uchylic tajemny.

Rzec nie potrafię, jak się tam dostąłem,taki snu pełen byłem w Ónej chwiti,kiedy się z praiq a-gq pi*"gno};-

-'5 Dante Alighieri, h ?r::rq Commedia,I cla_ssici pubblicati sotto Ia direzione di EnricoBianchi detla Regia Universitd di F".;;;, F;;; *i'łrrs. 35-36.

Przemysław Turek

Lecz gĄlm pod górq stanqł, co się chylitam, Ędy drogawqwozu ząmlmiona,Hóry wędrowca wiecznq trwogq myli,

podnoszqc oczy, widzę jej ramionaskqpane w blaskąch onego planety,co nas wprost wiedzie, choć ścieżka ztrtylona,

Wtenczas to nowej otuchapodnieĘwygnała trwogę na serca jeziorze,

kędy noc ciemna zaległa, niestety.

I jak ten, który tchu złapać nie może,

gó na lqd staĘfale go wrzucq,i na zdradliwe oglqda się morze,

tak moja dusza, Hórq jeszcze smucqobawy, wstecz się na drogę oglqda,skqd ci, co weszli, żywi nie powrócq36.

Tfumaczenie Boskiej Komedii M język maltański zajęło

dwadzieścia lat. Oto stosowry fragment I pieśni:

36 Dantes. 19-20.

Alfredowi palmie

Nofs triq fil-mixja taghna fdin il-hajja,Ghaddej minn bosk mudlam insibni qieghed,

Ghax kont it-triq itłajba tlift warajja.

Ah, x'haga iebsa biex fi kliem inqieghed,X'kien dak il-bosk ta' diqa w ta' hruxija,Li nahsbu biss, mill-§di d nitbażża' mrieghed!

Hekk hi ta' mrar, li l-mewt ftit aqwa hija:'Mma biex ingfud bil-§id li sibt hemm §ewwa,Mill-hwejje§ li rajt fih se' nsęmmi l-bqija,

Kif dhalt hemm §ew ma nafx intenni sewwa,

Daqskemm kont mimli nghas jien fdik is-siegha,Li fiha kont hallejtha triq is-sewwa.

Iżda x'hin gholja mbagh'd wasalt ghaliha,Fi tmiem il-wied, li b'diqa li ma bhalhaLil qalbi kien bil-biża' ghafas fiha,

FIarist 'l fuq, u il-kitfejn naralhaImlibbsa ga mill-kewkba il-middija,U lil-ohrajn sew turi t-triq bi dwalha.

Alighieri, przekJ., przypisy: Alina Świderska, Boska Komedia, Antyk, Kęty 2003,

Od lirycznych pocrątków po Homera i Comeille'a w arabsko-romńskich szatach... 45

Imbagh'd xi ftit naqsitli l-beżgha fija,U go qiegh qalbi damet tul iI-lejla,U jien ghaddejtha fqaghda ta moghdrija.

U bhalma dak, illi mibzuq minn wejla,Kif minn gol-bahar jitla' ghall-art blatija,Jdur, jilheg, lejn il-halel haristu mmejla;

Hekk li-hsieb tiegfu, ghadu jigri bija,Dar lura biex hars'ohra lit-hiq jaghti,U haj ma halfetx bniedęm fil-moghdija37.

Tfumaczenie Alfreda palmy zachowuje jedenastozgłoskową tercynę orygina-hr- z rymem aba bcb. Zakorzeniony w tradycji maltańskiej jedenastozgłoskowiecpozwolił na płynne oddanie struktury oryginału. podobnie jak w oryginale do-minuje rym żeński. przytoczony fragment charakteryzuje się też, jeśli chodzio sam jęryk, użyciem tylko jednego leksemu romańskiego (bosk) - pozostałevy razy są pochodzenia semickiego (arabskiego) 3 8.

przed innym wyzwaniem stają tfumacze dramatapierre'a corneille'a Le cid,_ieśli chodzi o strukturę wersyfikacyjną utworu. Został on w przeważającej częścinapisany aleksanĄmem, czyli formą wierszową złożoną z dwóch półwierszy(hemisĘchów), przedzielonych średniówką. Liczy ona zamvyczaj dwanaścierylab. Ostatnia sylaba kńdego hemisĘchu (czyli szósta i ostatnia) jest akcento-u-ana i stałe jest Ęlko położenie Ęch dwu akcentów39, stąd jest to metrum typo-rł,o sylabiczne o schemacie: xxxxx ,||xxxxx .

utwórjestjednak bogatszy, gdyż oprócz aleksandrynu w szóstej scenie aktu ICorneille zbudował monolog Rodryga z sześciu zwrotek o wersach sześcio-,ośmio-, dziesięcio- i dwunastosylabicznych.

Oto druga zwrotka ztego monologu:

Que je sens de rudes combats!Contre mon propre honneur mon amow s'intóręsse:Il faut venger un pćre, et perdre une maitressę:L'un m'anime le coeur, l'autrę retient mon bras.Rćduit au triste choix ou de trahir ma flamme,

3'Dante Alighieri, przekł., kom. Alfred Patma, Id-Divina Commedia,La Valetta 1991, s. 8.'o Badania zasobu leksykalnego słownika Aquiliny (Joseph Aquilina, Maltese-English Dic-

rionary, vol. 1: A-L, Midsea Books Ltd, Valetta - Malta 1987; vol. 2: Ml and Addenda, MidseaBooks Ltd, Valetta - Malta 1990) wykazńy, że na 41016 leksemów w standardowym maltańskim- 32,4I% słów jest pochodzenia arabskiego, 52,46Vo - romańskiego (głównie syc/lijskiego i wło-skiego), a 6,12Vo - angielskiego (Joseph M. Brincat, lltnguages in Malta and the Maliese lnn-*uage,"Edlcation et Socićtós Plurilingues", no20-juin 2006, s. 14-15).

39 Pierre Corneille, Le Cid, (ed., intro., notei vocab.) Colbert Searles, Ginn and Company,Boston-New York{hicago-London-Atlanta-Dallas-Columbus-San Francisco 1912, p. 114.

Ou de vivre en inffime,

Des deux cótćs mon mal est infini,O Dieu, l'ótrange peine!

Fauril laisser un affront impuni?Faut-il punir le pćre de Chimdne?ao

kunsźowność stroĘ polega na zmiennym układzie sylab w poszczególnych

wersach or az l?Jadzie rymówa1 :

xxxxxxx, 8 a

xxxxx,Ilxxxxx: 12 (6+6) b

xxxxx ,||xxxxx, 12 (6+6) b

xxxxx ,||xxxxx, 12 (6+6) a

xxxxx, ||xxxxx: 12 (6+6) c

xxxxx, 6 c

xxx ,||xxxxx: 10 (4+6) d

xxxxx: 6 e

xxx ,||xxxxx: 10 (4+6) d

xxx,||xxxxx: 10 (4+6) e

Nieprześcigłym dotychczas tłumaczeniem na 1ęzyk polski pozostaje xvII_

wieczny po"ńiaJana Andrzeja Morszlyna. on jednak, zę względlJ na odmien_

n" t uav.j. literackie w polszcTyźnie, uĘł następuj ących miar sylabicmych:

NiesĘchanq cierpię mękę.

Równo miłośc i honor każq sobie płacić:

ten mścic ojca, a tamta kochąnki nie trącić;ten mi rozżąrza serce, tąmtą trzyma rękę,

Muszę albo miłości wiernej chybić toru,

albo Ąć bez honoru.

Z obuńuu stron ból znoszę niepojęĘ -ach, serce, uderzw treny!

Ma-ż to mój ojciec połlłtqć kontemp^t wzięĘ?Mamże ja karać zań ojca Ksymeny*'

__,-,-,_8a, -!-_, _ll, _, -, _ 13 (7+6) b

e lbidem,p, 16.O'Ńi"*"'r.uncuskie e w poezji stanowi element sylaby, o ile nie występuje na końcu wersu

(lub półwersu) lub przed ,ło*"- "acrynającym

się od samogłoski lub niemego h (ibidem, p, 1l4),'--.' pi;.; ćo-"ill., przekł. Jan Andrzój Morsztyn, Cyd albo Roderyk, Adam KarPiński i Adam

Stepnowski, Warszawa 1999, s. 36.

Od lirycznych początków po Homera i Corneille'a w arabsko-romańskich szatach... 47

, -, __, *|l_, __ , _

, ll ,-------ll--_---

, ll ,-------ll--_---,_,__,_7 c

_, _:_||,___, _ 11

_,_,_,-7 ę,__:_||,_:_,_ 1l___:_||_:____ 1l

13 (7+6) b

13 (7+6) a

13 (1+6) c

(5+6) d

(5+6) d

(5+6) e

Z oryginałem co do liczby sylab zgodny jest tylko pierwszy wers strory, resz-re je§t o jedną sylabę dłuższa, zachowana też została średniówka w trzynasto-l jedenastozgłoskowych odpowiednikach dwunasto- i dziesięciozgłoskowca ory-ginału Rozkład akcentów jest bardziej regularny niż w oryginale, a z oczylvi-sry,ch względów (rym żeński) akcentowana jest przedostatnia sylaba wersu lubkażdego hemistychu (eśli wers ma średniówkę).

\a język maltański przethxnaczył Cyda Michael Buttigieg. Przyjrryjmy sięrozrłiązaniom zastosowanym w j eg o przel<ładzie:

X'taqtigha nhoss go fija;L-imhabba nnif,rsha tohodha llum mieghi:Biex naqdi 'l missięri t-teżor nitlef tieghi.Ghal din jibbies drieghi; ghal dak qalb qawwija.Kemm kiefra din l-ghńla:jew nichad l-imhabba,

Jew nghix bil-gieh imtabba'!Lejn kull naha li nhares gwaj nilmah:

. Mulej, jien tlift il_hena!Gieh missieri jien nifcli u nerbah,U dlonk nitlef fir-rebha 'l Ximenaa3.

_,_,_,_'I a

_!__:_ll_, _*:__ 12 (6+6) b

*:__ ,_ll_ ,_ ___ 12 (6+6) b

_:____||____,_ 12 (6+6) a

_:__, _ll_:._ ___ 12 (6+6) c

_,_,_,_7 c, _, _|l_, __, _ 10 (4+6) d

_,_,-,_7 ę, _, _U_, __, _ 10 (4+6) d

o3 Pierre Corneille, przekł, Michael Buttieg, Is-Sld, PIN, Il-Pjeń - Malta 2010, s. l8.

Przemysław Turek

, _,_|l_, _-, - 10 (4+6) e

Buttigieg zachował w przekładzie dokładne ekwiwalenty wersów dwunasto-

i dziesięiioŹgłoskowych Źay^ samym miejscem średniówki. Wersy sześciosy-

labicme oryginafu oddŃ za pomocą siedmiozgłoskowców. co_ciekawe, ztezy-

gnował , Ó{miorgłoskowców otwierającychkńdą strofę, choć miara ta - jak

ivspomniałem wcŹeśniej - ma dfugą i dobrze udokumentowaną tradycję w poe-

zii maltanskie.j4.Pozostaje iam jeszcze ana|izatypowego dla całości tekstu dramatu fragmen_

tu napisanego aleksandrynem:

CHIMENESire, il n'est plus besoin de vous dissimulerCe que tous mes efforts ne vous ont pu celer,

J'aimais, vous l'avęz su; mais pour venger mon pdre,

J'ai bien voulu proscrire une tćtę si chćrę:

Votre Majestć, Sire, elle-mómę a pu voirComme j'ai fait códęr mon amour au devoir,Enfin Rodrigue est mort, et sa mort m'a changóe

D'implacable ennemie en amante affligće,J'ai dff cette vengeance ir qui m'a mise au jour,

Et je dois maintenant ces pleurs ż mon amour,

oryginał francuski zachowuje naturalnie postać xxxxx, ||xxxxx:, czyli

wzorzec Iż (6+6) zrymami aa bb cc dd.Podaję niżej stosowny fragment prze_

kładu Morsź yna wr az z analizą metry cntą:

KsYMENAKrólu, mogę już terąz sama to zagaić,czegom ci wszystką siłq nie mogła utaić.

Kochałam i Ęś wiedział, żem kochała, alemiłość ma powinności puszczała cug cale.

Widziałeś sam, o królu, żem była gotowq

duszę ojcowskq miłq uspokoic głowq.

Rodryg umąrł, mnie zmienił przez krew wytoczonq

z zjadłej nieprzyjaciółki w wdowę utrapionq;jakom była powinna pomstę ojcu swemu,.

takem te łzy powinna słudze kochanemu"',

4 wers ośmiozgłoskowy pojawia się jednak raz w szóstej linijce czwartej stroff

Buttigiega: Dik, le tisthoqq li tghix mieghi :_:_|| ,_ ,_ (Pierre Comeille, Is_Sld, s. 18),

n5 Pierre Corneille, przekł. Jan Andrzej Morsztyn, Cyd albo Roderyk, s,97 ,

przekładu

od lirycznych początków po Homera i Comeille'a w arabsko-romańskich szatach.. . 49

:_:__:_||, _, _, - 13 (7+6) a, __, _:_ll_, __:_ 13 (7+6) a

-r-_-.]-ll-- ,_,- 73 (7+6)b:____-:_||_:'__:_ 13 (7+6) b_____:_||____:_ 13 (7+6) c:__:-:_||-_ , _,_ 13 (7+6) c, _, __, _|l_, -_:_ 13 (7+6) dl_-__:'_||:___:_ 13 (7+6) d, _, -_, _|l , _, -, - 13 (7+6) e

' --' _' _|l, ___:-_ 13 (7+6) e

Morsztyn w swoim przekładzie uĘł zamiast postaci formy dwunastozgło-3kolej trrynastozgloskowca. Akcentowana jest przedostatnia syl aba każdegohemistychu.

Ximena:Ja Sidi, xejn jiswa nissokta nahbilekDak kollu li ridt b'hila shiha nghattilek,Tlabbejt bhalma taf; fta'missięri tłpanijaFlassejt li stajt nirhan rusl-eg\lżeż gńatija!W aktarx l-Maestd kbira tieghek q"a tu.uLi mhabbti cedejt, jien, ghad-dmii bl-aktar hrara.Rodrig issa miet u dil-mewt biddlet fijaMinn ghadu qalil ghal mahbuba mifnija.Inhtieget Ęattija ghal min tani l-hajjaId-dmugh tal-imhabba jehtieg fdin il-§rajja.

_:__:-||-:- _:_ 12 (6+6) a_:--_:-__:__, _ 12 a

_!-_!__:___:-_ 12b_, __, _U_, __, _ 72 (6+6) b_:__!__!-_, _ 12 c_ ,_- ,-ll_-:_ _, _ 12 (6+6) c

-:.__:_||_:- _:_ 12 (6+6) d_-l__:_||_:._ _, _ 12 (6+6) d_:__:_||_l_ _:_ 12 (6+6) e

-l__:_||_:- _,_ 12 (6+6) e

powyższa analiza melllc7na świadczy o tym, że Buttigieg zachowałw oma-wianYm fragmencie przekładu dokładne Ómiwaienty *.r§or,7o*.rnastozgłosko_

Przemysław Turek

wch Z tym samym miejscem średniówki, z wyjątkiem trzech wersów, w któ_

rych zachwiana zostaje równowaga metryczna. Tego typu odstępstwa znĄdzie-my w pozostĄch częściach przekładu.

Uwagi końcowe

Język maltański jest chyba jedynym językiem semickim, którego przekłady

klasycznych dzieł literatury światowej (mam tu na myśli utwory epickie, drama-

ty wierszem, większe poematy) zachowują również nie tylko treściowo, ale i for-

malnie poeĘcki charakter oryginafu, bliski zwłaszcza tradycji europejskiej

i śródziemnomorskiej. Wyjątek stanowi jedynie językhebrajski, który korzystał

zarówno ztradycjiprozodii arabskiej (z-łvłaszcza w średniowiecnl),jak i wersy-

fikacji europejskiej. W przypadku przekładu na język arabski omawianych

wcześniej dzieł thlmacze a|bo przeldadali teksty prozą, albo wierszem wolnym.

Dlatego też odniesieniem do tŁumaczeń arabskich zakończę swoje ronvażanianad elasĘcmościąprzekładów na język maltański, a wnioski pozostawię czlĄel-nikom.

Przekład Piekła Ęasana ,U!mdna, opublikowany po raz pierwszy w 1955 r.

(podaję tu odpowiedniki dwu pierwszych tercyn), łączy tercyny W wersetyiu*źorbiblijny, o czymświadczy również numeiacja tekstu (I-4-7-I1 etc.)a6:

.JlirJl ol3* Ć.JJ; '!l ,ł-lL.o Ł.tó ./ o*ii Ó53 ,tjjl+= óiJE , ; ,ii § J l, ijill c lólś;.Ś./t ,i_u,liillął3śltą.i=llŁl_ill o.tl , i. J,-,-. iL ,o1 ź

1 fi muntagafi {ariqi l.raydti-na, wa§adtu nafs-T fi §dbatin mu7limatin, 'i{ {alaltu sawa'a

s-sabTli.4'ahi, md 'ag'aba waęfa hddihi l-§abati l-mfllliśati l-katr-rfati l-qdsiyati l-lati tu§addidu

dikre-ha t-ya l-!awfa!

Najnowszy przel<Ład całości Boskiej Komedii na język arabski, pióra KdzimaÓitlada z2O0ż r., zachowuje formę trójwiersza, ale nie są to tercyny (pieśni nieprzełożono dantejskim jedenastozgłoskowcem, a tym bardziej nie zachowano

rymu aba bcb)a1:

1131+- ó+Jt , i. ii § jł-l.t^ !.ti ,,ś "Sii.l3iL oLś,..Jl d_ll;iĘ oY

ou Danrr AlTgTrT, przekł. Ęasan ,U!man, Al_Kum1diya at_ilahiyya. Al_Gah1m, wyd. 3, Dar al_

Ma'6rii Al-Qahira 1988, s. 82.a7 DantT AlTgiń, przekJ. i prąpisy: Ka?im Óihad, Al-KilmTdiya al-ilahiyya, Al-Mu'assasa al-

'Arabiyya li-ad-Dirasat wa-an-Naśr, Bayńt 2002, s. 135-136.

Od liryczn początków Homera i Comeille'a w arabsko-romańskich szatach...

ąSS U,JJśiji..,l'-Jąśl ,+j=ll ,4:".l-1ślŁtłJl ćl$

!śiJl .ś,,h śll ć_ł;t

fr muntasafi lariqi haydti-nd'alfaytu-nT fi gdbatin muzlimatinli-'anna §dddata q-qawdbi kanat mafqudatan

yag'ubu 'an 'aqtla ma kanat-hutilka l-gdbatu l-qdsiyatu l-hinifu l-qawiyyatul-lati tab'a!u l-lawfa fi l-fikril

zakłada się, że względy prozodyczne i metryczne nie ułatwiają przehJadur9a9blr9h dzieŁ najęzyk arabski, a nawet wręcz go uniemozliwiają Ńi. .nogęsię jednak zgodzić z tą tezą, chociażjedynym ,niny^ mi przekładem wierszo-wanym epopei greckiej, dokonanym nabazie metryki arabskiej, jest tfumaczenieIliady Sulaymdna al-BustdnTego z I9O4 r. Stanowi ono 3eonak bardzo dobry?,,JY^! potencjalnych możliwości thlmacza znającego ,uló*no język orygini-Ł jak i wprowadzonego w tajniki własnego językap"oetyckiego. siedmiu wier-szom naszego,fragmentu oryginafu odpowiada pięć werńw 1taytow; ttlmacze-nia arabskiegoa8:

rllbaya ś-śi'ri 'an 'alTla bni fila / 'anśidi-na wa-rwT htiddman wa-bila{6ka kaydun 'amma l:abd'abal6-hD / fa-kiramu n-nuf[si 'alfat 'ufulali-' a{Tsin'unfi{na munĘadiratin l w a-f ard t-tayru wał-kilEbu t -quyrl6tamma ma śa'a zafsu min yawmi śabbat / fitnatun bi-ś-śiqeqi tundiru 'uaba;ma 'atrt{a sayyidi l-qawmi tdrat / bi-sild-hd wa-l-mu§tuU-a 'ubira

:--l|-_-:|--:_||--:_|:-- , |-- ,_

,- ,-| ,-- , l-- ,-||-- ,-|- ,- ,|-- , _

--:_|__-_|--.l_||-o_:|-_- . |_,, -,-_,|- ,-_|, -:__||:-__|- ,-,|-- , -, --,|- , -_| ,,:_||--:-|- , -_|_ , _

.^^i* 'll_o-s, przekł., kom. Sulayman al-Bustani, Ilya*at Humtńs, Malba.at al-Hilal, Mi9rl904, s. 203-206.

52 Przemysław Turek

w tej części I pieśni lliady tłumacz użył metrum al-fuaftf, sześciostopowca

Ńatalektycznego4g, z dosyc rzadką odmianą ostatniej Stopy (_]_), o rymie ,1ld,

-ula (łącznie pierwszych osiemnaście wersów, potem zmieniŃrym). Zmieniając

rymy co kilkanaście węrsetów w całości przekładu, tŁtlmacz uniknął monotonii,

i rirur"^ udowodnił, że na jęryk arabski da się przetŁunaczyó eposy greckie

zgodnie z zasadamt poetyki arabskiej .

From the Lyrical Beginnings until Homer and corneillein Arabic-Romance Clothing: The Translations of the Classic

works of wortd Literature into Maltese

Summary

The purpose of the present papef was threefold: at first, to offer the reader

a short analysis of the linguistic situation on Malta untll Iż49 (i.e. until the Mus-lims' expulsion from the Maltese islands). That is why so much space was de-

voted to the famous funerary inscription of Maymuna (II74): it was translated

into Polish and its poetic part has been analyzed metrically.It corroborated the use ofthe Arabic language in its standard version, besides

the siculo-Arabic vernacular, for at least two centuries on the island. The men-

tioned vernacular, isolated from its Arabic sources, written with the Latin script

and spoken by a zealously Catholic community. It was evolved into a separate

Semitic language, influenced by Italian culture.Furthermore, the author of the paper analyzęd and translated the oldest

known literary text in the Maltese language (Pietru Caxaro's poem, Cantilena,

second half of the 15'h century), and well as two other poems: a panegyric of-

fered to Grand Master Niccoló Cotoner by Giovanni Francesco Bonamico (se-

cond half of the 17'h century), and a short piece of poetry by Gioacchino Navarro(second half ofthe 18'h century). Those texts provided a direct proof for the for-

mation of a separate language, for centuries developing alongside Italian (espe-

cially as a language of high culture). The above mentioned examples confirmed

the thesis that the most popular meters in Maltese poetry were the octosyllable

and the hendecasyllable respectively.The present article aimed in due course to compare fragments of some mas-

terpieceŚ of world literature with their translations into modern Maltese. All the

relivant passages of Homer's lliad,Yirg1l's Aeneid, Dante's the Divine Comedy,

and Comeille's Le Cid, as well as their Maltese translations, were analyzed met-

rically. The best examples of translations were: the Divine Comedy, rendered

a9 Paweł Siwiec, op. cit., s. ż1,49.

Od lirycznYch Początków po Homera i Corneille'a w arabsko-romańskich szatach... 53

into Maltese by Alfred palma with exact equivalent of the Dante's hendecasyl-bbic three-line stanza with chain rhyme aba bcb etc., and Le cid,translated withe pleasant equivalent of alexandrine.

The conclusion was evident: those translations of classic works generally re_lsined poetic nature of the originals, not only in content but also formally.

Uniwersytet im. Adama MickiewiczaWydziń Neofilologii

Katedra Studiów AzjatyckichZakład Arabistyki i Islamistyki

WIKRĘGUZAGADNIEN2SWARABSKIEGO

Redakcja

Adnan Abbas i Adrianna Maśko

Poznń2015