Memoria viva

Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffl aPolskiej Akademii Nauk

Memoria vivaStudia historyczne poświęcone pamięci

Izabeli Skierskiej (1967–2014)

Warszawa – Poznań 2015

Komitet RedakcyjnyAnna Adamska (Utrecht), Waldemar Bukowski (Kraków),

Antoni Gąsiorowski (Puszczykowo), Tomasz Jurek (Poznań), Paweł Kras (Lublin), Grażyna Rutkowska (Poznań), Adam Szweda (Toruń), Piotr Węcowski (Warszawa)

RedakcjaGrażyna Rutkowska i Antoni Gąsiorowski

AdiustacjaDanuta Pędzińska

Projekt okładki, skład i łamanieDariusz Górski

Na okładce rozeta z Basilica di San Francesco w Asyżu

Fotografi e Izabeli Skierskiej z Jej archiwum elektronicznego oraz udostępnione przez Wydawnictwo Societas Vistulana, Krzysztofa Budzynia,

Hieronima Kruszewskiego i Adama Wilka, Gminę Tarnowo Podgórne i „Gazetę Sucholeską”

© Copyright by Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk

ISBN 978-83-63352-47-9

Wydanie I, Warszawa – Poznań 2015Instytut Historii PAN

Rynek Starego Miasta 29/3100–272 Warszawa

22 831 02 61 w. 44www.ihpan.edu.pl

wydawnictwo@ihpan.edu.pl

Druk i oprawaFabryka Druku

Wykaz skrótów

AAPoz – Archiwum Archidiecezjalne w PoznaniuAGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w WarszawieAGZ – Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Pol-

skiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwo-wie, t. 1 i nn., Lwów 1868 i nn.

ANK – Archiwum Narodowe w Krakowie (przedtem: AP Kraków)AP – Archiwum Państwowe, oraz miejscowość: Gd – Gdańsk,

Ln – Lublin, Op – Opole, Poz – Poznań, Tor – Toruń, Wr – Wrocław

AV ČR – Akademie věd České republikiBullPol – Bullarium Poloniae, t. 1-7, wyd. I. Sułkowska-Kuraś,

S. Kuraś [i inni], Romae – Lublin 1982-2006CzPH – Czasopismo Prawno-HistoryczneGStAPK – Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin

– DahlemKDKK – Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej ś. Wacława,

t. 1-2, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1874-1883KDM – Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1-4, wyd. F. Pie-

kosiński, Kraków 1876-1905KDPol – Kodeks dyplomatyczny Polski, t. 1-3, Warszawa 1847-1858KDW – Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1-11, wyd.

[I. Zakrzewski i inni], Poznań, Warszawa 1878-1999KUL – Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w LublinieKwHist – Kwartalnik HistorycznyMetrUniwKr – I: Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400-1508,

wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska przy współ-pracy R. Grzesika, Kraków 2004; II: Metryka czyli album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509-1551, wyd. ci sami, Warszawa 2010

Wykaz skrótów 917

MK – Księgi wpisów Metryki Koronnej w AGADMPH – Monumenta Poloniae historica, t. 1-6, wyd. A. Bielowski

[i inni], Lwów 1864 i nn. oraz MPH series nova, nova series (n.s.), t. 1 i nn., Kraków i Warszawa 1946 i nn.

MPVat – Monumenta Poloniae Vaticana, t. I i nn., Kraków 1913 i nn.NKDM – Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, cz. 2-3, wyd.

I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, Wrocław 1989, Warszawa 2000

PAN – Polska Akademia NaukPAU – Polska Akademia UmiejętnościPrzHist – Przegląd HistorycznyPSB – Polski słownik biografi czny, t. 1-50, Kraków, Wrocław,

Warszawa 1935-2014QMAeN – Quaestiones Medii Aevi Novae, t. 1 i nn.RAUhf – Rozprawy (Polskiej) Akademii Umiejętności, Wydział

Historyczno-Filozofi cznyRoczHist – Roczniki HistoryczneSHG – Słownik historyczno-geografi czny ziem polskich w śre-

dniowieczu: Krak – województwo krakowskie, cz. I-IV, Wrocław, Kraków 1980-2014, Płoc – województwo płockie, Wrocław, Warszawa 1980-2000, Poz – woje-wództwo poznańskie, cz. I-V, Wrocław, Poznań 1982-2014, Warsz – ziemia warszawska, Warszawa 2013

SPPP – Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 1 i nn., Kraków 1856 i nn.

SPŚr – Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 1 i nn., red. S. M. Kuczyński, Warszawa 1981 i nn.

StŹr – Studia ŹródłoznawczeUAM – Uniwersytet Adama Mickiewicza w PoznaniuUDR – Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku.

Spisy, t. 1-6, 8-11, red. A. Gąsiorowski, Wrocław, Kór-nik 1984-2014

UJ – Uniwersytet Jagielloński w KrakowieUK – Universita Karlova, Praha UMK – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w ToruniuUW – Uniwersytet WarszawskiZapHist – Zapiski HistoryczneZDM – Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś i I. Suł-

kowska-Kuraś, cz. 1-8, Wrocław 1962-1975

Spis treści

Od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

*Antoni Gąsiorowski (Puszczykowo), Wstęp: Z Trzesieki w świat . . . . 11

*Grażyna Rutkowska (Poznań), Wspomnienie o Izie . . . . . . . . . 25Anna Sochacka (Poznań), Od czasów studenckich: Napijmy się herbatki... 34Anna Adamska (Utrecht), Nasza Iza . . . . . . . . . . . . . . . 39Paweł Kras (Lublin), Dekada współpracy i przyjaźni . . . . . . . . . 43

*Bibliografi a prac Izabeli Skierskiej . . . . . . . . . . . . . . . . 48Anna Adamska (Utrecht), O dorobku naukowym Izabeli Skierskiej . . . 63

*Marco Mostert (Utrecht), Christianising the Landscape: Th e Example of the County of Holland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Marcin R. Pauk (Warszawa), Radix omnium malorum: taberny i pijaństwo w tzw. statutach księcia czeskiego Brzetysława I . . . . . . . . . . . 88Dániel Bagi (Pecs), Rex autem cognoscebat, quod fi lius suus absque voluntate ducis post obitum suum regnare non posset – Do krytyki rozdziałów 91 i 92 Kroniki węgierskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100Jerzy Kłoczowski (Warszawa), O debatach historyków wokół przemian w chrześcijaństwie średniowiecznym . . . . . . . . . . . . . . . 111Tomasz Jasiński (Poznań), Cursus velox cum consillabicatione w Kronice polskiej Galla Anonima i w Translacji św. Mikołaja Mnicha z Lido . . . 114

6 Spis treści

Jan Wroniszewski (Toruń), Mistrz Wincenty a ród Janinów . . . . . 132Jan Andrzej Spież (Warszawa), Poselstwo świętego Dominika „ad marchias”. Epizod z dziejów kontaktów hiszpańsko-polskich? . . . . . . . . . 146Jerzy Rajman (Kraków), Exemplaris tu columpna. Z problematyki kultu świętej Jadwigi Śląskiej w średniowiecznej Małopolsce . . . . . . . . 175Michał Kaczmarek (Wrocław), W sprawie falsyfi katów lubiąskich raz jeszcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190Piotr Rabiej (Kraków), Dokument Bolesława Wstydliwego dla rycerza Abrahama z 27 maja 1278 roku . . . . . . . . . . . . . . . . 207Pavel Krafl (Brno), Konkubinát kleriků v moravském diecézním zákono-dárství 13.–15. století . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216Piotr Oliński (Toruń), Umowy modlitewne mniszek z klasztorów bene-dyktynek-cysterek w państwie zakonu krzyżackiego . . . . . . . . . 221Tomasz Jurek (Poznań), Kilka dokumentów odpustowych biskupów kra-kowskich z przełomu XIII i XIV wieku . . . . . . . . . . . . . . 232Tomasz Gałuszka OP (Kraków), Confi teri possit layco et eciam mulieri. Pro-blem spowiedzi u osoby świeckiej w średniowieczu . . . . . . . . . 247Andrzej Marzec (Kraków), Krakowski dokument sądowy z kwietnia 1358 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261Ivan Hlaváček (Praha), Mnichovský soupis notářských signetů a veřejných notářů a jeho česko-polská refl exe . . . . . . . . . . . . . . . . 275Ewa Wółkiewicz (Warszawa), Kariery „w cieniu katedry”. Ofi cjałowie wro-cławscy w średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285Zdeňka Hledíková (Praha), Rukopisná drobnost ke stopám Matouše z Kra-kova v Římě . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309Franciszek Sikora (Kraków), Stadnina koni w Kościelnikach pod Krakowem w latach 1384-1436 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316Jacek Laberschek (Kraków), Rola rzeki Rudawy w gospodarce średniowiecz-nego Krakowa. Próba syntezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332Marcin Starzyński (Kraków), Do genezy Metryki Koronnej . . . . . . 347Stanisław Bylina (Warszawa), Opieszali goście Wieczerzy Pańskiej . . . 361Martin Nodl (Praha), Clandestinum matrimonium . . . . . . . . . 370Paweł Kras (Lublin), O biskupich inkwizytorach w Polsce i w Czechach: przyczynek do dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382Marek Walczak (Kraków), Uwagi o pierwotnej dekoracji malarskiej prez-biterium gotyckiej katedry w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . 401Leszek Zygner (Ciechanów), Kilka uwag w sprawie synodów diecezji lubu-skiej w średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

Spis treści 7

Małgorzata Wilska (Warszawa), Kościoły i parafi e mazowieckie powstałe w czasach księcia Janusza I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424Andrzej Radzimiński (Toruń), Uwagi na temat pogaństwa Prusów w póź-niejszym średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436Maciej Zdanek (Kraków), Studenci Uniwersytetu Krakowskiego w najstar-szej zachowanej księdze ofi cjalatu krakowskiego (1410-1412, 1421-1424) 445Tomasz Gidaszewski (Poznań), Krąg rodzinny biskupa Andrzeja Łaskarza z Gosławic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459Adam Kozak (Poznań), Zapiski z akt czynności biskupich Andrzeja Łaskarza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476Adam Szweda (Toruń), Anna Adamska (Utrecht), Notariusz przy pracy. Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku . . . 487Maciej Wilamowski (Kraków), Polscy rycerze w Hiszpanii w latach 1379-1439 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502Jan Hrdina (Praha), Multa neccessaria vobiscum tractare habeo et expecto vos cum auca… Korespondence nižších duchovních v katolických Čechách husitského věku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549Janusz Szyszka (Kraków), Starostowie ruscy w latach 1431-1450. Wokół kwestii objęcia urzędu przez Piotra Odrowąża ze Sprowy . . . . . . . 557Marek Daniel Kowalski (Kraków), Baptysty Enriciego z Rzymu, biskupa Camerino, legacja do Polski w 1448 roku . . . . . . . . . . . . . 573Maria Koczerska (Warszawa), O życiu dworskim, czyli list Jana Długosza do Zbigniewa Oleśnickiego z 5 lutego 1450 roku . . . . . . . . . . 589Karol Nabiałek (Kraków), Średniowieczne spory wikariuszy wieczystych katedry płockiej z miastem Radziejowem do 1459 roku . . . . . . . 610Hanna Zaremska (Warszawa), Rabin Mojżesz z Halle i jego konfl ikt z gminą żydowską Poznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631Halina Manikowska (Warszawa), Memoria i pompa funebris w piętnasto-wiecznym Wrocławiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640Krzysztof Mikulski (Toruń), O starszeństwie dzieci w rodzinie Koperników, czyli jak Bornbach sprowadził historyków na manowce . . . . . . . . 653Stanisław A. Sroka (Kraków), Polacy w Bolonii u schyłku średniowiecza w świetle diariusza Gaspare Codibò z lat 1471-1504 . . . . . . . . . 667Sobiesław Szybkowski (Gdańsk), Stanisław Bużeński i Maciej ze Służewa. Z badań prozopografi cznych nad personelem kancelarii króla Kazimierza Jagiellończyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677Paweł Dembiński (Poznań), Kłopoty z biskupimi nepotami czyli perypetie Piotra ze Śmigla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 688

8 Spis treści

Janusz Tandecki (Toruń), Proskrypcja i banicja w średniowiecznych mia-stach pruskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703Marian Wolski (Kraków), Jan Zembocki herbu Radwan, penitencjarz apo-stolski, kanonik poznański, płocki i przemyski. Kariera i krąg rodzinny . 712Roman Czaja (Toruń), Statut o obronności Królewca z początku XVI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728Krystyna Górska-Gołaska (Poznań), Narzeczeństwo czy małżeństwo? Proces w poznańskim konsystorzu w latach 1509-1510 . . . . . . . . . . 736Paweł Stróżyk (Poznań), Tablica herbowa z kościoła Bożego Ciała w Poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 747Waldemar Bukowski (Kraków), O przysiędze na słońce raz jeszcze. Przy-sięga w postępowaniu granicznym w księstwie zatorskim w 1529 roku . . 789Agnieszka Januszek-Sieradzka (Lublin), Dysponowanie dochodami ze sta-cji przez króla Zygmunta Starego w świetle zapisów w Metryce Koronnej (1507-1548) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 805Jerzy Strzelczyk (Poznań), Humanistka, heretyczka, heroina. O życiu i twór-czości Olimpii Fulwii Moraty. . . . . . . . . . . . . . . . . . 826Hubert Łaszkiewicz (Lublin), Źródła zamożności. Czy można lepiej opo-wiedzieć historię obrotu majątkami ziemskimi (także gospodarstwami chłop-skimi) w średniowieczu i epoce nowożytnej? . . . . . . . . . . . . 831Tomasz Wiślicz (Warszawa), Dzień święty w prawie wiejskim w Polsce od połowy XVI do końca XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . 842Th omas Wünsch (Passau), Kamel und Turban: Zur Dramatik der Aneig-nung osmanischer Kultur in Polen im Zeitalter der Türkenkriege . . . 854Bogumił Szady (Lublin), Wizytacje diecezji chełmskiej – wizytacja biskupa Jana Feliksa Szaniawskiego z lat 1726-1729. Repertorium protokołów . . 871Edmund Kizik (Gdańsk), Kary za łamanie ordynacji świątecznej w Gdań-sku w XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882Piotr Węcowski (Warszawa), Aleksandra Gieysztora początki zainteresowań paleografi ą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 897Marcin Baster, Krzysztof Ożóg (Kraków), Utrata dokumentów fundacyj-nych Uniwersytetu Jagiellońskiego w czasie drugiej wojny światowej. . . 906

*Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 916

Adam Szweda, Anna Adamska Instytut Historii i Archiwistyki UMK, Toruń, Uniwersytet Utrecht

Notariusz przy pracy. Akcja transumowania dokumentów krzyżackich

jesienią 1421 roku

Niniejszy artykuł jest efektem wspólnej pracy dwojga autorów, którzy poznali się w mieszkaniu śp. Izabeli Skierskiej w roku 2011. Podczas poznańskiego Kongresu Mediewistycznego Iza zaprosiła do siebie grupę kolegów na „biesiadę mediewi-styczną”. Dla nas spotkanie to było początkiem serdecznego koleżeństwa i współ-pracy zawodowej. Jesteśmy wdzięczni Izie za jej gościnność i troskę. Inicjatorem tego tekstu był Adam, on też wprowadził do obiegu badane źródło [A.A.].

1. Wielka akcja transumowania dokumentów zakonu krzyżackiego w 1421 r. stanowi zaledwie epizod w ponad stuletnich dziejach pro-cesów polsko-krzyżackich1. Jest ona jednak warta zainteresowania

nie tylko dlatego, iż pośrednio lub bezpośrednio byli w nią zaangażowani główni aktorzy polityki międzynarodowej tego okresu. Epizod ten świetnie ilustruje mechanizmy i praktykę komunikacji politycznej2 w późnośrednio-wiecznej Europie. Pismo, zyskujące w niej coraz większe znaczenie, pozo-stawało w ciągłej inter akcji z żywym słowem i publicznym rytuałem. Dla zrozumienia przebiegu i znaczenia analizowanej tu akcji transumowania konieczne jest nakreślenie w paru słowach jej tła historycznego.

1 Wydarzenie to zostało odnotowane przede wszystkim w wydawnictwie Die Berichte der Generalprokuratoren des Deutschen Ordens an der Kurie, Bd. III, Halbband I, bearb. von H. Koeppen, Göttingen 1966 [dalej: Berichte III], nr 85; marginalnie o tym K. N e i t -m a n n, Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen 1230-1449. Studien zur Diplomatie eines spätmittelalterlichen deutschen Territorialstaates, Köln – Wien 1986, s. 104-105 oraz M. G l a u e r t, Das Domkapitel von Pomesanien (1284-1527), Toruń 2003 (Prussia sacra 1), s. 112.

2 Dyskusję nad pojęciem ‘komunikacji politycznej’ podsumował niedawno J. D u m o -l y n, Political communication and political power in the Middle Ages: a conceptual jour-ney, Edad Media 13, 2012, s. 33-55. Spośród wielu przykładów stosowania go w kwestio-nariuszu badawczym mediewistyki zob.: Z. K o w a l s k a, Formy komunikacji politycznej na przełomie średniowiecza i nowożytności. Habsburgowie i Jagiellonowie w czasach Mak-symiliana I, w: Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu, red. K. Ożóg, S. Szczur, Kraków 2000, s. 333-344; M. J u c k e r, Gesandte, Schreiber, Akten: Politische Kommu-nikation auf eidgenössischen Tagsatzungen im Spätmittelalter, Zürich 2004.

488 Adam Szweda, Anna Adamska

Długoletni spór Polski i Litwy z zakonem krzyżackim, rozpoczęty wojną lat 1409-1411, wszedł w nową fazę po ogłoszeniu przez króla rzymskiego i węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego wyroku we Wrocławiu w dniu 6 stycznia 1420 r. W zamyśle władcy kończył on prowadzone przez niego postępowanie polubowne pomiędzy królem Władysławem Jagiełłą i wiel-kim księciem Witoldem z jednej a wielkim mistrzem Michałem Küchmei-strem z drugiej strony. Rozstrzygnięcie powzięte przez Luksemburczyka pozostawało na gruncie legalizmu, a przy okazji odpowiadało jego zapo-trzebowaniu politycznemu, tj. zyskaniu popularności w Rzeszy w obliczu narastającego konfl iktu z husyckimi Czechami. W konsekwencji uznane zostały wszystkie tytuły prawne Zakonu do spornych ziem, a pretensje polsko-litewskie oddalono3. Mimo że orzeczenie sędziego polubownego, zgodnie wybranego przez obie strony sporu, było z zasady ostateczne i nie-podważalne, to jednak poseł polski, biskup płocki Jakub z Kurdwanowa, już 10  stycznia 1420 r. wniósł apelację od wyroku króla rzymskiego do papieża. Następujące potem ożywione kontakty dyplomatyczne pomiędzy Jagiełłą i Witoldem a Zygmuntem Luksemburczykiem nie przyniosły żad-nego rozwiązania nieporozumień, mimo że Polska zrealizowała niektóre punkty wyroku wrocławskiego. Doprowadziło to do wznowienia procedury apelacyjnej w sierpniu 1420 r., kiedy do papieża Marcina V przybyli wysłan-nicy Władysława Jagiełły: Paweł Włodkowic i Jakub de Paravesino. Papież, rywalizujący o prymat w chrześcijaństwie zachodnim z królem rzymskim, wezwał zarówno zakon krzyżacki, jak i Polskę i Litwę do zaprezentowania swoich argumentów prawnych do najbliższego Bożego Narodzenia. Jedno-cześnie osobną bullą zawiadomił wielkiego mistrza Michała Küchmeistra o żądaniu Jagiełły i Witolda, aby skasować wyrok wrocławski4. Oba te akty

3 Z obszernej literatury zob.: Z. H. N o w a k, Międzynarodowe procesy polubowne jako narzędzie polityki Zygmunta Luksemburskiego w północnej i środkowowschodniej Europie (1412-1424), Toruń 1981, s. 81-101; S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia nad procesami Polski i Litwy z Zakonem Krzyżackim w l. 1420-1423, Ateneum Wileńskie 12, 1937, s. 311-348; K. O ż ó g, Uczeni w monarchii Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły (1384-1434), Kraków 2004, s. 222-249 i podana tu literatura. O międzynarodowym kon-tekście sejmu wrocławskiego zob. W. B a u m, Kaiser Sigismund. Konstanz, Hus und Tür-kenkriege, Graz – Wien – Köln 1993, s. 148-162, zwłaszcza s. 154-155; J. K. H o e n s c h, Kaiser Sigismund. Herrscher an der Schwelle zur Neuzeit 1368-1437, München 1996, s. 279-310; P. Č o r n e j, Velké dějiny zemí Koruny České, sv. 5 (1402-1437), Praha – Litomyšl 2000, s. 227-230.

4 Z. H. N o w a k, Międzynarodowe procesy, s. 110-112. Formalnie działania polskie nie były apelacją, ale postępowaniem w ramach procedury reductio ad arbitrum boni viri (na jej temat por. R. W o j c i e c h o w s k i, Arbitraż w doktrynie prawnej średniowiecza, Wrocław 2010, s. 204-212). Wbrew teoretycznemu założeniu wyrok sędziego polubownego bardzo często nie był traktowany jako ostateczny, zob. liczne przykłady, które zgromadził

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku 489

wystawione 1 września 1420 r. rozpoczynały nową fazę sporu polsko-krzy-żackiego, nazywaną procesem rzymskim5.

Zarówno krzyżacki prokurator w Kurii Jan Tiergart, jak i władze Zakonu z największą niechęcią podporządkowały się poleceniom Marcina V.Tiergart odebrał obie papieskie bulle dopiero 15 października, składając przy tym oświadczenie, że nie czyni tego dobrowolnie, a następnego dnia przesłał je do Prus6. Był to początek batalii prawnej, w której reprezen-tanci króla polskiego chcieli wykorzystać do swoich celów napięte relacje między królem rzymskim a papieżem. Z kolei pełnomocnicy wielkiego mistrza popierali stanowisko Luksemburczyka, ze zrozumiałych względów nie wchodząc jednak w otwarty spór z Kurią7.

Wszystkie te względy, w połączeniu z chorobą papieża, doprowadziły do znacznej zwłoki. Dopiero 11 lutego 1421 r. nastąpiło mianowanie przedsta-wicieli Zakonu w dalszym postępowaniu. Zostali nimi prokurator krzyżacki Jan Tiergart i doświadczony dyplomata, biskup Ozylii Kaspar Schuwen-pfl ug8. Mandat dla pełnomocników króla polskiego – Pawła Włodkowica i Jakuba de Paravesino, został co prawda wystawiony już w listopadzie 1420 r., ale do Rzymu dotarł dopiero w początkach lutego 1421 r.9

2. Kluczową sprawą jest dla nas sprawa materiału dowodowego, przygoto-wywanego przez obie strony na potrzeby nowego postępowania proceso-wego. Z polecenia Marcina V jego gromadzeniem zajął się kardynał Wil-helm Fillastre, jeden z najbliższych współpracowników papieża i wybitny intelektualista10.

Zgodnie ze standardami biurokracji prawniczej Kurii, argumentacja obydwu stron miała opierać się na słowie pisanym. Uproszczeniem byłoby

J.-M. M o e g l i n , Krieg und Vermittlungsverfahren in Europa in den letzten Jahrhunder-ten des Mittelalters, w: Tannenberg – Grunwald – Žalgiris 1410: Krieg und Frieden im späten Mittelalter, hrsg. W. Paravicini, R. Petrauskas, G. Vercamer, Wiesbaden 2012, s. 211-222.

5 Termin ten został wprowadzony do historiografi i przez S. Z a j ą c z k o w s k i e g o, Studia, s. 359.

6 Berichte III, nr 43; S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 359-360.7 S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 360-361; Z. H. N o w a k, Międzynarodowe procesy,

s. 112-115.8 S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 361; T. B o r a w s k a, Kaspar Schuwenpfl ug i jego

rola w procesach polsko-krzyżackich w pierwszej połowie XV wieku, ZapHist 79, 2014, z. 2, s. 23.

9 Z. H. N o w a k, Międzynarodowe procesy, s. 114.10 Zob. m.in.: H. M i l l e t, Guillaume Fillastre: esquisse biographique, w: Humanisme

et culture géographique à l’époque de Concile de Constance autour de Guillaume Fillastre, red. D. Marcotte, Turnhout 2002, s. 7-24.

490 Adam Szweda, Anna Adamska

jednak stwierdzenie, że – tradycyjnie dla procesów polsko-krzyżackich11 – materiał dostarczany przez Zakon obejmował obszerny korpus dokumen-tów, zaś po stronie polskiej były to głównie tezy („artykuły”), które miały zostać poparte zeznaniami świadków. Ujmując sprawę w ten sposób, zlek-ceważylibyśmy ogromny wysiłek podjęty przez stronę polską (głównie przez niezmordowanego Pawła Włodkowica) dla zbudowania spójnej i ‘obiek-tywizowanej’ argumentacji. Dokumentem szczególnym i bardzo ekspono-wanym były akta procesowe i wyrok z r. 1339, wsparty między innymi potencjałem włoskich autorytetów prawniczych12.

W perspektywie dziejów piśmienności pragmatycznej można by wręcz powiedzieć, iż kompletowanie materiałów na potrzeby nowego procesu sta-nowiło kolejny dowód na to, jak doskonale polskie elity polityczne i inte-lektualne nauczyły się rozumieć rolę pisma w nowoczesnym uprawianiu polityki międzynarodowej13. A trzeba tu podkreślić, że adwersarz, zakon krzyżacki, był jednym z pionierów posługiwania się dokumentem jako argu-mentem w konfl iktach międzynarodowych w skali całej Europy łacińskiej14.

11 Odmienność ‘strategii’ polskiej (opartej głownie na utrwaleniu na piśmie tradycji ustnej i odwoływaniu się do argumentów moralnych) oraz krzyżackiej (opartej na zaufaniu do dokumentu i ‘obiektywnych’ rozstrzygnięć prawnych) w procesach XIV-wiecznych, była niedawno dyskutowana w literaturze przedmiotu. Zob. A. A d a m s k a, Th e Kingdom of Poland versus the Teutonic Knights: Oral Traditions and Literate Behaviour in the Later Middle Ages, w: Oral History of the Middle Ages. Th e Spoken Word in Context, ed. G. Jaritz, M. Richter, Krems – Budapest 2001, s. 67-78, a także – nieco polemicznie – P. M i l l i m a n, ‘Th e Slippery Memory of Men’. Th e Place of Pomerania in the Medieval Kingdom of Poland, Leiden – Boston 2013, s. 245-249.

12 S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 305-306, oraz obszernie K. O ż ó g, Uczeni, s. 236-239.

13 Zrozumienie to i zdolność odpierania argumentów przeciwnika, m.in. poprzez kwe-stionowanie autentyczności dokumentów przedstawianych przez Krzyżaków, widoczne było zresztą już podczas misji Benedykta Makraia. Zob. A. A d a m s k a, Waring War and Making Peace with Written Documents: Th e Kingdom of Poland against the Teutonic Knights (1411-1422), w: Strategies of Writing. Studies on Text and Trust in the Middle Ages, red. P. Schulte [i inni], Turnhout 2008 (USML 13), s. 268; W. S i e r a d z a n, Misja Benedykta Makraia: z dziejów pokojowych metod rozwiązywania konfl iktów międzypaństwowych w Europie Środkowo-Wschodniej w późnym średniowieczu, Malbork 2009, s. 67, 76.

14 To ciekawe zagadnienie wykracza poza ramy niniejszego artykułu. Wypada jednak wspomnieć, że pierwsze znane akcje kompletowania dossier dokumentowego jako argumentu w konfl iktach międzynarodowych miały miejsce dopiero od końca XIII w., przy okazji pretensji angielskich do Szkocji (1291-1300), francuskich do Flandrii (1309), a także kon-fl iktu między Ludwikiem Bawarskim a papiestwem i drugą fazą wojny stuletniej (1369-1389). Ich ‘efektem ubocznym’ była reorganizacja angielskiego i francuskiego archiwum królewskiego, mająca na celu łatwiejsze wyszukiwanie potrzebnych materiałów: z bogatej literatury przedmiotu zob.: M. C l a n c h y, From Memory to Written Record. England 1066-1307, wyd. 3, Oxford 2013, s. 146-154; O. G u y o t j e a n n i n, Super omnes thesau-ros rerum temporalium: les fonctions du Trésor des chartes du roi de France (XIVe-XVe

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku 491

Kardynał Fillastre już 2 marca 1421 r. wezwał przedstawicieli Jagiełły i Zakonu do zaprezentowania posiadanych dowodów. Krzyżacy przekazali większą część swojej dokumentacji 8 marca, resztę dołączyli na początku kwietnia 1421 r. Nie po raz pierwszy posługiwali się tu transumptami dyplomów przemawiających na ich korzyść. Najbardziej aktualnymi tran-sumptami, jakimi dyplomaci Zakonu dysponowali w tym momencie, były bowiem widymaty sporządzone jeszcze na potrzeby postępowania przed Zygmuntem Luksemburskim przez biskupa pomezańskiego Gerharda Stolp-manna, przy współudziale dwóch notariuszy publicznych (9 VIII 1419)15. O tym, że akta krzyżackie istotnie zawierały transumpty biskupa pome-zańskiego, informuje też nota marginalna sporządzona w rejestrze przez samego kardynała Fillastre16. Już jednak Hans Koeppen zwrócił uwagę na fakt, iż lista transumptów sporządzonych przez Stolpmanna nie odpowiada dokładnie tym, które znalazły się w rejestrze kardynała i które w swej relacji dla wielkiego mistrza z 26 marca 1421 r. wymieniał prokurator Jan Tier-gart (brak tu np. dokumentów króla litewskiego Mendoga)17. Różnicę tę tłumaczyć można zaginięciem części transumowanych przez Stolpmanna akt oraz – być może – reorganizacją całego dossier, zważywszy na to, że np. transumpt nadania Litwy Zakonowi przez cesarza Ludwika IV z 1337 r., który do niego trafi ł, pochodził z 1393 r.18

Toczący się proces nie prowadził do żadnych rozstrzygnięć, ponieważ legalistyczne stanowisko Zakonu popierane było przez część kardynałów, elektorów Rzeszy i samego króla rzymskiego, natomiast strona polska roz-wijała argumenty przedstawiane jeszcze podczas procesu polubownego przed subarbitrem Benedyktem Makraiem, a następnie na soborze w Konstancji. W gruncie rzeczy oznaczało to zakwestionowanie podstaw prawnych istnienia

siècles), w: Écrit et pouvoir dans les chancelleries médiévales: espace français, espace anglais, red. K. Fianu, D. J. Guth, Louvain-la-Neuve 1997, s. 109-132. W tej perspektywie spraw-ność przedstawicieli zakonu krzyżackiego w posługiwaniu sie dokumentem jako środkiem dowodowym już podczas procesu 1339 r. jest naprawdę godna odnotowania.

15 Por. Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Th eutonicorum 1198-1525, pars II, bearb. E. Joachim, hrsg. W. Hubatsch, Göttingen 1948, nr 1972-2000.

16 Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. I, pars altera, wyd. T. Działyński, Poznań 1855, s. 13: Omnia sequencia producta fuerunt per transumptum D. ep. Pomezaniensis cum duobus subscriptis notariis. Jest to edycja kopii przedłożeń zakon-nych, wydanej Polakom przez kardynała Fillastre, a znajdującej się dzisiaj w Bibliotece Kórnickiej PAN, zob. J. Z a t h e y, Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Kór-nickiej, Wrocław 1963, s. 333-338; por. S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 288 (tutaj pomyłka w imieniu biskupa – Jan zamiast Gerhard).

17 Berichte III, nr 60, i uwagi wydawcy w przypisie 2 na s. 157.18 Regesta historico-diplomatica, pars II, nr 1272; Berichte III, nr 64, przypis 29, na

s. 170.

492 Adam Szweda, Anna Adamska

państwa krzyżackiego w Prusach19. Z ważnego dla naszych rozważań for-malnego punktu widzenia istotna była uwaga przekazana reprezentantom Zakonu na audiencji w dniu 26 kwietnia 1421 r. Papież przywołał wtedy argument Polaków, że Krzyżacy nie przedstawili oryginałów posiadanych przez siebie dokumentów20. Zarzut ten oznaczał właściwie podważenie mocy prawnej przedstawionych transumptów, a w opinii Jana Tiergarta był tylko pretekstem do przeforsowania własnego stanowiska21. W każdym razie podczas kolejnej odsłony procesu (12 maja) strona polska nie podno-siła sprawy oryginałów, twierdząc ogólnie, iż przywileje Zakonu nie dają mu żadnych tytułów prawnych do spornych ziem22.

Impas w sprawie polsko-krzyżackiej przełamała decyzja papieża o wysła-niu specjalnego przedstawiciela, aby zbadał sprawę na miejscu. Koncepcja ta pojawiła się już w początkach kwietnia, ale realnych kształtów nabrała na przełomie maja i czerwca 1421 r.23 Postępowanie wchodziło w nową fazę i nauczony doświadczeniem prokurator Jan Tiergart pragnął wytrącić stronie polskiej z ręki argument proceduralny. W liście do wielkiego mistrza Michała Küchmeistra z 15 czerwca 1421 r. wskazywał na konieczność spo-rządzenia nowych transumptów, a to, które konkretne privilegia, munimenta und scrifte wchodziłyby w grę, chciał przekazać swemu zwierzchnikowi już ustnie. Dlatego zamierzał wybrać się do Prus razem z papieskim wysłanni-kiem, którego Marcin V wkrótce miał wyznaczyć24. Prokurator spodziewał się, że jego zadaniem będzie też weryfi kacja tytułów prawnych, zaś Kaspar Schuwenpfl ug w późniejszym liście (z 31 VIII 1421 r.) pisał wprost, że ów wysłannik powinien beider parten brieff e und privilegia transumiren und iura und ander geczognisse und beweisunge vorhoeren, uff nemen und beschreiben, a następnie przesłać je papieżowi25.

Być może jakieś ustalenia czyniono już wcześniej, albo malborska cen-trala postanowiła z własnej inicjatywy odnowić zespół wykorzystywanych w sprawie transumptów, w każdym razie już 10 maja 1421 r. biskup pome-zański Gerhard Stolpmann wystawił serię transumptów 30 dokumentów pochodzących z archiwum zakonnego. Podobnie jak w 1419 r., czynności

19 Omówienie tego stadium procesu dają S. Z a j ą c z k o w s k i, Studia, s. 363-369 oraz K. O ż ó g, Uczeni, s. 240-241 – w tej pracy pozostała literatura.

20 Berichte III, nr 66: die Polen sprechen, ir habet nicht euwer originalia produciert etc.21 Tamże.22 Berichte III, nr 67; K. O ż ó g, Uczeni, s. 240.23 Berichte III, nr 64, 71. Decyzja ta wywołała początkowo gwałtowne protesty strony

polskiej (zob. K. O ż ó g, Uczeni, s. 241).24 Berichte III, nr 71; w zamierzoną podróż Tiergart chciał się wybrać również umb

der grossen hitczen willen, die itczunt in Wallen landen ist.25 Berichte III, nr 79.

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku 493

tych dokonywano w Prabutach26. W imieniu wielkiego mistrza występował jego kapelan i kanclerz Grzegorz z Biskupca, a jako powód transumowania dokumentów niemal stereotypowo podawane były ich vetustas oraz viarum discrimina w przypadku konieczności ich transportowania27.

Nie wiadomo, czy sporządzone 10 maja potwierdzenia zostały prze-kazane do Rzymu28. Znamienna jest jednak sugestia, którą uczynił Schu-wenpfl ug we wspomnianym już liście z 31 sierpnia do wielkiego mistrza Michała Küchmeistra, omawiając szereg rozmaitych spraw: Oto ponieważ nie można liczyć na to, że w chwili obecnej papież wyznaczy osobę, która sporządziłaby transumpty zakonnych przywilejów („transsumptorem” lub też „exemplatorem”), wielki mistrz sam mógłby nakazać transumowanie odpowiednich dokumentów (iura, brieff e und privilegia) przez biskupów pomezańskiego (wspominanego już Gerharda Stolpmanna) i chełmińskiego (Jana Abeziera). Mieliby oni zwołać pozwanych (vociren vocandos) do swoich kościołów katedralnych. Istotna jest uwaga, iż zaniedbanie tego właśnie ele-mentu przy sporządzaniu pierwszych transumptów uczyniło je nieważnymi (unmechtig)29. Całą procedurę miałby przeprowadzić notariusz pracujący dla podążającego z Rzymu do Prus prokuratora Tiergarta – Johannes Pot30.

Źródła nie dają bezpośredniej odpowiedzi na pytanie, dlaczego do prze-prowadzenia planowanej akcji transumowania Krzyżacy zdecydowali się zawezwać profesjonalistę piśmienności pragmatycznej aż z Kurii31, skoro na miejscu, w Prusach, nie brakowało ani notariuszy publicznych, ani dobrze wykształconych prawników32. Do pewnego stopnia sprawę wyjaśnia jednak

26 Regesta historico-diplomatica, pars II, nr 2066-2095.27 Zob. przykładowo GStAPK, XX. Hauptabteilung [dalej: HA], Pergamenturkunden,

Schiebl. 57, nr 8.28 Nie można tego wykluczyć; zdaniem wydawcy Berichte III, nr 79, przypis 21 na

s. 197, przedstawione poniżej zastrzeżenia strony polskiej odnosiły się tylko do transump-tów przedstawionych przez Zakon w marcu 1421 r.

29 Plan Schuwenpfl uga pośrednio wskazuje na to, że skutkiem podważania prawomoc-ności wcześniejszych transumptów przez stronę polską było uznanie ich w Kurii za nieważne, co spowodowało kolejną akcję transumowania, ale zaplanowaną tak, aby wykluczyć moż-liwość zgłaszania dalszych zastrzeżeń formalnych.

30 Berichte III, nr 79.31 Związek Johannesa Pota z Janem Tiergartem poświadczony jest jedynie przez źródło

cytowane w poprzednim przypisie oraz przekazy potwierdzające akcję transumowania. 32 Zob. m.in.: D. H e c k m a n n, Der öff entliche Notar in Ordensland Preußen im

Spiegel von Rechtsrezeption und Kanzleipraxis, Preussenland 47, 2009, s. 37-56; Z. H. N o w a k, Die Rolle der Gelehrten in der Gesellschaft des Ordenlandes Preußen, w: Gelehrte im Reich. Zur Sozial- und Wirkungsgeschichte akademischer Eliten des 14. bis 16. Jahrhunderts, red. R. Ch. Schwinges, Berlin 1996, s. 211-223; zob. też A. R a d z i -m i ń s k i, Duchowieństwo, w: Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społe-czeństwo, red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa 2008, s. 431-436.

494 Adam Szweda, Anna Adamska

biografi a kleryka, którą zresztą trzeba rekonstruować z ułomków informa-cji. Johannes Pot pochodził z biskupiego księstwa Utrechtu33, a w Rzymie znalazł się najpewniej za sprawą Hermanna Dwerga, Westfalczyka, który robiąc niezwykłą karierę w Kurii (doszedł do godności protonotariusza apostolskiego i stał się zaufanym Marcina V), skupił wokół siebie szerokie grono protegowanych, głownie ambitnych kleryków z diecezji utrechckiej i leodyjskiej34. Dwerg utrzymywał bardzo bliskie kontakty z Krzyżakami, a sam Pot, pracujący od mniej więcej 1411 roku w registraturze suplik jako notarius causarum, mógł zetknąć się z nimi jeszcze w ojczyźnie. Tzw. „Duitse Huis” (Dom Niemiecki) w Utrechcie, jak i innych 10 innych pla-cówek na terenie księstwa biskupiego, stanowiły mocną gałąź Zakonu35. Wszystko to skłania do przypuszczeń, iż zaangażowanie Johannesa Pota nie było przypadkowe, lecz świadomie wybrano doświadczonego i zaufanego notariusza, aby mieć pewność, że procedury zostaną dopełnione.

3. Biskupi, którzy mieli transumować dokumenty krzyżackie, wystosowali pozew w formie instrumentu notarialnego. Gerhard Stolpmann ogłosił go w Prabutach w czwartek, 16 października 1421 r., zaś Jan Abezier następnego dnia w Lubawie. Narracja pozwu wyjaśniała, iż wielkiemu mistrzowi Micha-łowi Küchmeistrowi i braciom Zakonu polecono niegdyś, aby posiadane przez nich przywileje (nonnullas litteras autenticas originales super libertatibus, indulgentiis, privilegiis) przesłali do Rzymu dla ustalenia swoich praw (pro liquidacione suorum iurium). Ponieważ wysyłanie w dalekie strony orygina-łów byłoby niebezpieczne, aby nie przepadły one z powodu niebezpiecznych

33 W późnym średniowieczu rodzina Pot pojawiała się często w źródłach utrechckich, wielokrotnie w ścisłych relacjach z miejscowym duchowieństwem (informację tę zawdzię-czamy dr. Bramowi van der Hoven van Genderen z Uniwersytetu w Utrechcie). Znak nota-rialny Johannesa jest osobistym znakiem „mówiącym”: przedstawia on bowiem narysowany wprawną ręką garnuszek czy kociołek, a słowo „pot” ma takie właśnie znaczenie w języku niderlandzkim. Znak ten jest publikowany: Notare und Notarssignete vom Mittelalter bis zum Jahr 1600 aus den Beständen der Staatlichen Archive Bayerns, bearb. E. Kern, München 2008, s. 160, nr 727. Na temat znaków notarialnych „mówiących” zob. K. S k u p i e ń s k i, Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce, Lublin 1997, s. 196-204.

34 Warto pamiętać, że właśnie pontyfi kat Marcina V był okresem wyjątkowo licznego napływu „Niemców” (tym pojęciem określano również Flamandów, Holendrów i Alzat-czyków) do Kurii. Ich ogólną liczbę w otoczeniu papieskim szacuje sie na niemal tysiąc osób, zob. Ch. S c h u c h a r d, Die Deutschen an der päpstlichen Kurie im späten Mit-telalter (1378-1447), Tübingen 1987, s. 35, 175, 185, także: T. D a n i e l s, Dwerg Her-mann, w: Biographisch- Bibliographisches Kirchenlexicon, XXXII Bd., Nordhausen 2011,k. 263-274.

35 Na temat historii zakonu krzyżackiego w Niderlandach, zob. J. A. M o l, Vechten, bidden en verplegen. Opstellen over de ridderorden in de Noordelijke Nederlanden, Hilver-sum 2011.

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku 495

dróg (ne amitterentur vel subtraherentur propter viarum discrimina), wielki mistrz zwrócił się do wystawców pozwu o zastosowanie remedium w postaci sporządzenia transumptów oraz pozwanie wszystkich uważających, że są zainteresowani sprawą (interesse putantes). Obydwaj biskupi uznali wnio-sek zwierzchnika Zakonu za usprawiedliwiony. Ponieważ iusta petentibus non est denegandus assensus, polecili pozwać wszystkich, niezależnie od ich stanu i statusu społecznego, poprzez przytwierdzenie pozwu do drzwi kościołów katedralnych w Chełmży i Kwidzynie, jak też do drzwi świątyń parafi alnych w tych miastach. Finał procedury miał nastąpić po upływie 15 dni, jeśli nie byłby to akurat dzień nieodpowiedni dla posiedzenia sądu (dies feriata). W takim wypadku termin ulegał przesunięciu na najbliższy dzień stosowny dla czynności procesowych (dies non feriata)36. W takim stosownym dniu przed południem (hora terciarum) obaj dostojnicy mieli zasiąść w sali zamku kapituły pomezańskiej w Szymbarku (aula37). Przed tym właśnie sądem powinni stawić się wszyscy zainteresowani, osobi-ście lub przez pełnomocników, dla zobaczenia i wysłuchania czynności transumowania oryginałów dokumentów, wystawionych przez papieży i innych wystawców, kolacjonowania transumptów z oryginałami oraz pieczętowania ich pieczęciami obydwu biskupów. Stawić się mieli też ci, którzy znaliby powody, dla których powyższe czynności nie powinny być dokonane. Dalej biskupi zaznaczali, że nieobecność pozwanych (absencia seu contumacia) nie wstrzyma akcji inserowania, ponieważ drzwi kościo-łów jako miejsca publiczne i znane wszystkim (publica et ydonea) będą obwieszczać o tym pozwie jakby dźwiękiem. Nie będzie zatem można usprawiedliwiać się niewiedzą o pozwie, skoro zostanie on obwieszczonytak patenter et notorie38.

Do publikacji pozwu Johannes Pot przystąpił niezwłocznie. Informuje o tym wpis uczyniony na stronie verso pergaminu, Już w niedzielę 19 paź-dziernika 1421 r. (a zatem dwa dni po ogłoszeniu go przez Abeziera) o godzinie 7, tuż przed mszą, stojąc przed głównym wejściem do katedry w Chełmży, „głośnym i wyraźnym głosem” odczytał treść pozwu, a następ-nie przytwierdził go do drzwi katedry na czas trwania mszy. Wymienionymi

36 W tym konkretnym przypadku ewentualnym dniem „ciszy sądowej” była zapewne niedziela. Problematykę sądownictwa w dni świąteczne w średniowiecznej Europie przed-stawiła I. S k i e r s k a, Sabbatha sanctifi ces. Dzień święty w średniowiecznej Polsce, Warszawa 2008, s. 365-372.

37 Może chodziło tu o dużą salę na piętrze, w zachodnim skrzydle północnej części zamku. Jej wymiary to 10 m szerokości i 28 m długości. Na taką identyfi kację wskazuje M. G l a u e r t, Das Domkapitel von Pomesanien, s. 112.

38 GStAPK, XX. HA, Pergamenturkunden, Schiebl. 23, nr 6, 7 (dwa równobrzmiące egzemplarze).

496 Adam Szweda, Anna Adamska

z imienia świadkami tej ceremonii byli kapelan biskupi Andreas Zaelvelt, przełożony szkoły katedralnej Jakub Sceyntael i sołtys chełmiński Andreas. Wkrótce po zakończeniu mszy notariusz odpiął pozew z drzwi katedralnych, przywieszając w to miejsce jego kopię. Już o godzinie 8 stawił się przed kościołem parafi alnym pw. NMPanny39, do którego drzwi przytwierdził inny egzemplarz instrumentu notarialnego z pozwem, także zdjętym po zakończeniu mszy i zastąpionym kopią. Tutaj świadkami byli miejscowy kapelan Mikołaj Molitoris oraz przełożony szpitala. Dwa dni później, we wtorek 21 października, podobna procedura odbyła się w katedrze w Kwidzynie oraz w miejscowym kościele parafi alnym40. Jako świadkowie wymienieni zostali tamtejsi kapelani: Mikołaj Rosenborg, Mikołaj Nebraw i Jan Wachmoet41.

Zgodnie z planem, dnia 5 listopada 1421 r.42 trybunał biskupi zasiadł w Szymbarku, a o jego działaniach dowiadujemy się z obszernych – w dużej mierze jednobrzmiących – narracji kolejnych sporządzanych wówczas doku-mentów powtarzających43. Ich wystawcami byli, rzecz jasna, biskupi Stolp-mann i Abezier, którzy raz jeszcze tłumaczyli opisane już w pozwie powody przeprowadzenia całej procedury oraz sposób jego publikacji. Informowali również, że w wyznaczonym dniu stawił się przed nimi tylko Jan Tiergart jako pełnomocnik wielkiego mistrza, komturów i braci zakonnych, oka-zując swoje plenipotencje oraz kopie pozwów. Na ich podstawie Tiergart domagał się, aby biskupi uznali tych, którzy się nie stawili, za nieposłusz-nych wobec wezwania sądu (contumaces) i z powodu ich absencji (in con-tumaciam) zadośćuczynili postulatom strony reprezentowanej przez niego. Następnie prokurator Zakonu przystąpił do prezentacji poszczególnych oryginałów44 i quasquidem litteras transsumi et exemplari ac fi deliter cum originalibus litteris collacionari et concordari ac in formam publicam redigi mandari nostrorumque sigillorum appensione muniri ac nostras auctoritatem

39 Znane wezwanie chełmżyńskiego kościoła parafi alnego to św. Mikołaj, potwierdzony przez wizytację z 1647 r. (Zob. W. R o z y n k o w s k i, Powstanie i rozwój sieci parafi alnej w diecezji chełmińskiej w czasach panowania krzyżackiego, Toruń 2000, s. 141).

40 Tam oryginał pozwu zawieszony został na mniej więcej dwie godziny, a potem zdjęty i zastąpiony kopią.

41 GStAPK, XX. HA, Pergamenturkunden, Schiebl. 23, nr 7 (strona verso pergaminu).42 Regesta historico-diplomatica, pars II, nr 2104, pierwszy z serii transumptów opa-

trzył datą 4 XI 1421 r., ale jest to efekt zwykłej pomyłki – zob. Berichte III, nr 85, przypis 39.

43 Omówienie treści dokumentów i cytaty poniżej podawane są za: GStAPK, XX. HA, Pergamenturkunden, Schiebl. 53, nr 12. Autopsja pozostałych transumowanych wówczas dokumentów wykazała, że mutatis mutandis sporządzane były one według identycznego formularza.

44 W tym fragmencie poszczególne dokumenty powtarzające oczywiście się różnią.

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku 497

et decretum interponi, per nos debita cum instancia postulavit. Stwierdziwszy nieobecność „pozwanych”, mimo iż czekano na nich aż do wyznaczonej w pozwie godziny, sędziowie zaocznie przyjęli dokumenty zaprezento-wane im przez Jana Tiergarta, wyznaczając mu nowy termin45. Pełnomoc-nik Zakonu stawił się w wyznaczonym czasie, postulując transumowanie dokumentów. Biskupi ocenili jego prośbę jako usprawiedliwioną i racjo-nalną, stwierdzając, że przedstawione im pergaminy nie wzbudzają żadnych zastrzeżeń. Na mocy swojej zwyczajowej władzy (auctoritate ordinaria, qua fungimur in hac parte) polecili więc notariuszom publicznym inserować dokumenty, a transumpty skolacjonować z oryginałem i nadać im formę instrumentu publicznego. Wyrazili też wolę, aby posiadały one moc ory-ginału oraz jego wiarygodność i wartość dowodową, ilekroć będzie się je przedstawiać w sądzie lub gdziekolwiek poza nim.

Po tych klauzulach następował wpis treści konkretnego dokumentu oraz opis towarzyszących mu pieczęci. W koroboracji raz jeszcze wzmiankowano polecenie sporządzenia instrumentu notarialnego, jak też jego umocnienie pieczęciami obu hierarchów. Świadkami sporządzania tych kopii notarial-nych byli pleban z Olsztynka Mikołaj oraz trzej notariusze publiczni: Lau-rencius Carpentarii z Torunia, Johannes Libenwaldt oraz Johannes Respitz. Przynajmniej ten ostatni, kleryk diecezji pasawskiej, przybył do Prus razem z prokuratorem Tiergartem46, podobnie jak Johannes Pot, ale to jednak Pot wygotowywał kolejne transumpty, wspomagany przez miejscowego notariusza z diecezji pomezańskiej, Kaspara Sartoris z Iławy. Ostateczna liczba wykonanych wtedy kopii notarialnych jest bez precedensu, nawet w perspektywie szeroko rozwiniętej regionalnej „kultury transumptu”47: powstało ich bowiem 5048. W tej chwili potrafi my wskazać tylko jedną porównywalną akcję tworzenia dossier dokumentowego na potrzeby bie-żącej walki politycznej w tej samej epoce: Oto na polecenie króla Francji Karola V w 1378 r. sporządzono bogato zdobiony kopiarz, zawierający teksty łacińskie i tłumaczenia na język francuski 172 dyplomów dotyczą-cych polityki zagranicznej królestwa. Wszystkie one zostały skolacjonowane

45 nos [...] in eorum contumaciam postquam huiusmodi litteras originales per ipsum fratrem Johannem procuratorem, ut premittitur productas, recepissemus dicto fratri Johanni procuratori ibidem presenti ad audiendum voluntatem nostram super per eum superius petitis, diem et horam infrascriptas duximus assignandas.

46 Pracował dla Tiergarta w 1422 r. (RG Online, RG IV 08924, URL: http://rg-online.dhi-roma.it/RG/4/8924, dostęp: 17.12.2014).

47 Na temat popularności transumptu jako formy dokumentowej, zob. odpowiednio K. S k u p i e ń s k i, Notariat, s. 156-159, a także O. G u y o t j e a n n i n, J. P y c k e, B.-M. T o c k, Diplomatique médiévale, Turnhout 1993, s. 271 i 287.

48 Transumowane dokumenty (począwszy od „złotej bulli” z Rimini) zestawiają Berichte III, nr 85, s. 208-209.

498 Adam Szweda, Anna Adamska

z oryginałami i potwierdzone zbiorowo przez dwóch notariuszy publicznych. Luksusowy charakter rękopisu każe jednak wątpić, aby był on naprawdę używany w walce dyplomatycznej z Anglią49.

4. Dyskutowana tutaj akcja reorganizowania dossier dokumentowego strony krzyżackiej na potrzeby kolejnego procesu z Polską nie powinna być postrze-gana wyłącznie jako epizod biurokratyczny. W rzeczywistości odsłania ona bowiem podstawowe mechanizmy funkcjonowania słowa pisanego w śre-dniowiecznej praktyce prawnej. Działania Johannesa Pota w październiku 1421 r. wskazują dobitnie, iż nawet na tak wysokim poziomie rozwoju piśmienności pragmatycznej, jaki reprezentowała biurokracja kościelna, dokument ciągle funkcjonował w znacznie szerszym kontekście publicz-nego rytuału, w którym kluczową rolę odgrywało żywe słowo i gest50. Badanie performatywnego charakteru rytuałów prawnych zajmuje coraz więcej miejsca w dzisiejszej mediewistyce, chociaż – jak dotychczas – nie uporano się z istotnymi pytaniami natury metodologicznej: owe rytuały prawne rekonstruujemy przede wszystkim na podstawie konwencjonalnych wypowiedzi i stereotypowych zwrotów formularzowych (widać to również w analizowanym tu przypadku!). Wątpliwość, na ile odbijały one rzeczy-wistość, pozostaje otwarta51

W opisie działań Pota uderza nas przede wszystkim ich publicz-ność i – rzec by można – teatralność52. Oczywiste jest, że wybór miejsca i momentu publikacji pozwu zapowiadającego akcje transumowania nie był przypadkowy, a motywy religijne (sakralny charakter i powaga prze-strzeni wokół kościoła) przeplatały się z motywami czysto praktycznymi: konieczność dopełnienia obowiązku mszalnego ‘gwarantowała’ większą

49 Opis tego źródła w: A. A r t o n n e, Le recueil des traités de la France composé par ordre de Charles V, w: Recueil de travaux off ert à M. Clovis Brunel par ses amis, collègues et élèves, t. 1, Paris 1955, s. 53-63.

50 Sprawy te odgrywały ważną rolę w funkcjonowaniu notariatu publicznego, również w częściach Europy o relatywnie wysokim poziomie alfabetyzacji (por. np. P. S c h u l t e, Scripturae publicae creditur. Das Vertrauen in Notariatsurkunden im kommunalen Italien des 12. und 13. Jahrhundert, Tübingen 2003, s. 113-116).

51 Wątpliwość ta odnosi się w równym stopniu do badania »ideologicznej funkcji« formuł dokumentowych czy »wyrażania indywidualności« testatorów w testamentach. Por. m.in. A. A d a m s k a, „Stąd do wieczności”. Testament w perspektywie piśmienności prag-matycznej na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 62, 2013, z. 2, s. 194 i nn.

52 Zob. m.in.: M. M o s t e r t, Introduction, w: Medieval Legal Process. Physical, Spo-ken and Written Performance in the Middle Ages, red. M. Mostert, P. Barnwell, Turn-hout 2011 (USML 22), s. 5 i nn.; Zwischen Pragmatik und Performanz. Dimensiones mittelalterlicher Schriftkultur, red. Ch. Dartmann [i inni], Turnhout 2011 (USML 18), passim.

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku 499

publiczność dla planowanej ceremonii53. Funkcja świątyni jako miejsca wystawiania i publicznego odczytywania dokumentów znana była od wcze-snego średniowiecza54, podobnie jak praktyka publikowania dokumentów kościelnych na ścianach i drzwiach świątyń, szerokiej publiczności koja-rząca się oczywiście ze spektakularnym gestem Marcina Lutra w 1517 r. Również na ziemiach polskich ma ona dość dawną metrykę: tak właśnie miały być ogłaszane postanowienia synodu uniejowskiego z 1326 r.55 Pod koniec XIV w. drzwi kościołów wykorzystywano także do publikacji pozwów sądów świeckich. Jednak w Prusach praktyka ogłaszania doku-mentów na kościelnych drzwiach znajduje potwierdzenie źródłowe dopiero od lat 30. XV w.56

Publikacji dokumentu notarialnego zawierającego pozew należało doko-nać w sposób umożliwiający interakcję między nadawcą informacji a jej odbiorcami: notariusz musiał ogłaszać ją alta et intelligibili voce, zaś zgro-madzeni świeccy i duchowni, wysłuchując jej i oglądając instrument nota-rialny przywieszony do drzwi świątyni, deklarowali przyjęcie do wiadomości pozwu i wynikającą z tego odpowiedzialność prawną57. Trzeba przy tym zakładać rozmaitość poziomów odbioru przekazywanych informacji. Rela-cja Johannesa Pota z dopełnienia procedury zawiera wiadomość o tym, że dokładnie odczytał i ogłosił treść pozwu (de verbo ad verbum perlegi et publicavi). Brakuje jednak informacji, pojawiającej się zazwyczaj przy takich

53 Por. I. S k i e r s k a, Obowiązek mszalny w średniowiecznej Polsce, Warszawa 2003, rozdz. II, 1, s. 43-107.

54 Zob. m.in.: B. Z e l l e r, Writing Charters as Public Activity: Th e Example of the Carolingian Charters of St. Gall, w: Medieval Legal Process, s. 27-37; M. K a u f -h o l d, Öff entlichkeit im politischen Konfl ikt: die Publikation der kurialen Prozesse gegen Ludwig den Bayern in Salzburg, Zeitschrift für Historische Forschung 22, 1995, s. 435-454.

55 J. S a w i c k i, Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, t. X, Wrocław 1963, s. 82. Por. T. G a ł u s z k a, Kolektor Piotr z Owernii i plebani versus biskup Jan Grotowic i dominikanie. Studium historyczne instrumentu notarialnego z 1333 roku ze zbiorów Archivum Secretum w Watykanie, PrzHist 105, 2014, z. 3, s. 327-328 i przyp. 76, a także E. P o t k o w s k i, Paszkwile Jana z Pniew. Z dziejów kultury piśmiennej w Polsce XV w., w: Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofi arowane Aleksandrowi Gieysztorowi…, Warszawa 1991, s. 483-490.

56 Zob. I. S k i e r s k a, Obowiązek mszalny, s. 42 i przyp. 114 oraz R. C z a j a, Pismo i przekaz ustny w służbie władzy w Prusach w XV wieku, w: Historia społeczna późnego średniowiecza. Nowe badania, red. S. Gawlas, Warszawa 2011, s. 242 i przyp. 42.

57 Zob. bardzo ciekawe uwagi Ch. Webera o znaczeniu „aktu wysłuchania” dokumentu odczytywanego głośno: Ch. F. W e b e r, Urkunden in der symbolischen Kommunikation zwischen dem Deutschen Orden und Polen: Friedensschluss und Konfl iktführung im 14. Jahr hundert, w: Mittelalterliche Kultur und Literatur im Deutschordensstaat in Preus-sen: Leben und Nachleben, red. J. Wenta [i inni], Toruń 2008, s. 321.

500 Adam Szweda, Anna Adamska

okazjach, że odczytywany dokument został przetłumaczony na język odbior-ców i objaśniony im58. Być może w analizowanym tu przypadku dokonywał tego któryś z ofi cjalnych świadków ceremonii, a niemal wszyscy przynależeli do środowiska lokalnych litterati. Trudno przecież przypuszczać, aby ludzie zgromadzeni przed kościołami w Chełmży i Kwidzynie byli jednakowo bie-gli w dokumentowej łacinie. Podobnego zróżnicowania poziomów odbioru należy spodziewać się, jeśli chodzi o praktyczny wymiar aktu przywieszenia dokumentu zawierającego pozew na drzwiach kościoła. Nawet w sytuacji systematycznie rosnącego w późnym średniowieczu poziomu alfabetyzacji, instrument notarialny przede wszystkim oglądano, poddając się oddziały-waniu jego retoryki wizualnej59, a dopiero w drugiej kolejności – (ewen-tualnie) czytano go.

Czynniki publiczności i performatywności odgrywały istotną rolę rów-nież podczas samej akcji transumowania, przeprowadzanej w Szymbarku w obecności biskupów chełmińskiego i pomezańskiego. Wszystkie czynności kancelaryjne zostały oczywiście oddane w ręce biegłych w swym zawodzie notariuszy i źródła informują, że przed trybunałem biskupim zameldował się tylko prokurator krzyżacki60. Równocześnie jednak – przynajmniej for-malnie – wykreowano możliwość, aby każdy zainteresowany sprawą asysto-wał, przysłuchiwał się i przyglądał procedurze sporządzania transumptów, sprawdzania ich zgodności z oryginałem oraz pieczętowania. Być może rację mają badacze twierdzący, że właśnie ta możliwość publicznej obserwacji była jednym ze źródeł publicznego charakteru (fi des publica) produkowanych dokumentów i zaufania do nich61. Czy można łatwo zaufać dokumentom sporządzanym po kryjomu?

Odnowione w wyniku akcji transumowania dossier dokumentowe Zakonu, zawierające pokaźny transport ‘nowych’ pergaminów, dotarło do

58 Zob. chociażby przykłady analizowane w: M. K a u f h o l d, Öff entlichkeit im poli-tischen Konfl ikt, s. 443-444; J. v a n L e e u w e n, Rebels, Texts and Triumph: Th e Use of Written Documents during the Revolt of 1477 in Bruges, w: Strategies of Writing, s. 308, oraz A. A d a m s k a, Od łaciny do językow wernakularnych – i z powrotem. Język dokumentu średniowiecznego w świetle nowszych badań, w: Kultura pisma w średniowie-czu: znane problemy, nowe metody, red. A. Adamska, P. Kras, Lublin 2013, s. 84-86. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, iż użyte przez Pota wyrażenie pojawia się jako zwrot for-mularzowy w dokumentach notariuszy publicznych z terenu północnych Niderlandów (zob. np. Digital Oorkondenboek van Groningen en Drenthe, nr 485 – online).

59 Pojęcie to wprowadził do dyplomatyki Peter R ü c k, Beiträge zur diplomatischen Semiotik, w: Graphische Symbole in mittelalterlichen Urkunden. Beiträge zur diplomati-schen Semiotik, red. tenże, Sigmaringen 1996 (Historische Hilfwissenschaften 3), s. 13-47.

60 Czy oznaczało to jednak, że obydwaj biskupi i towarzyszący im notariusze siedzieli sami w pustej wielkiej sali?

61 Zob m.in.: M. M o s t e r t, Forgery and Trust, w: Strategies of Writing, s. 49 i nn.

Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku 501

Rzymu, do siedziby krzyżackiego prokuratora62. Chyba raczej nie zostało ono przedłożone w Kurii, ponieważ po rozpoczęciu misji papieskiego wysłannika Antoniego Zeno z Mediolanu (mianowanego ofi cjalnie 24 listo-pada 1421 r.), jej oprotestowaniu przez Zygmunta Luksemburskiego i po rychłym cofnięciu pełnomocnictw dla Antoniego przez papieża63 nie było już ku temu sposobności. Transumpty przybyłe z Prus pozostały w archi-wum prokuratorów zakonnych na długie lata: odnotował je bowiem inwen-tarz tego zespołu, sporządzony w 1502 r.64 Jan Tiergart powrócił na pół-noc dość szybko: w 1424 r. został mianowany biskupem kurlandzkim65. Utrechcki notariusz Johannes Pot zmarł w Kurii jeszcze za pontyfi katu Marcina V, chyba jako majętny duchowny, skoro w 1431 r. toczył się ostry spór o objęcie po nim bogatego benefi cjum w Antwerpii66.

62 Zakonni gońcy zabrali je z Malborka już 8 XI 1421 r. – GStAPK, XX. HA, Ordens-briefarchiv, nr 3561; por. Berichte III, nr 85, uwagi wydawcy na s. 210.

63 Ostatnio syntetyczne przedstawienie misji Antoniego wraz z zestawieniem źródeł i literatury: Wstęp, w: Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum. Misja wysłannika papieskiego Antoniego Zeno z Mediolanu, wyd. S. Jóźwiak, T. Jurek, A. Szweda, S. Szybkowski, red. A. Szweda, Toruń (w druku).

64 GStAPK, XX. HA, Ordensfoliant 79; o archiwum prokuratora i okolicznościach sporządzenia tego inwentarza zob. K. F o r s t r e u t e r, w: Die Berichte, Bd. I, Göttingen 1961, s. 29-43; J.-E. B e u t t e l, Der Generalprokurator des Deutschen Ordens an der Römischen Kurie. Amt, Funktionen, personelles Umfeld und Finanzierung, Marburg 1999, s. 460-467. Poza dokumentami znalazło się w archiwum Instrumentum sigillis dominorum Johannis Culmensis et Gerardi Pomesanensis episcoporum sigillatum, per Johannem Pot sub-scriptum, habens in se citacionem off erent(am) et executam in valvis ecclesiarum Culmensis et Pomesaniensis pro transsumend(is) privilegiis ordinis – GStAPK, XX. HA, Ordensfoliant 79, k. 36.

65 M. J a c h, Obsada biskupstw infl anckich w latach 1385-1466, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Historyczne 132, 2005, s. 27.

66 RG Online, RG V 09367, URL: http://rg-online.dhi-roma.it/RG/5/9367, dostęp: 17.12.2014; Ch. S c h u c h a r d, Die Deutschen, s. 149, przypis 827.