Archeologiczne weryfikacje miejsc pamięci w lasach zgierskich w latach 2011-2012 [Die...

Olgierd ŁawrynowiczInstytut Archeologii UŁ

Archeologiczne weryfikacje miejsc pamięci w lasach zgierskich przeprowadzone

w latach 2011-2012W latach 2011-2012 r. przeprowadzone zostały badania archeologiczne w Lesie

Okręglik w Zgierzu oraz w Lesie Lućmierskim koło Zgierza (ryc. 1)1. Celem obu projektów była weryfikacja danych dotyczących obecności zbiorowych pochówków ofiar represji niemieckich z okresu II wojny światowej, a także poszukiwanie infor-macji, mogących przybliżyć okoliczności zbrodni. Informacje zawarte w publikacjach naukowych oraz aktach śledztw prowadzonych przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi (dalej OKŁ) były bowiem niespój-ne, a niekiedy wręcz sprzeczne. Niemniej dokumenty te stanowią bogaty zasób in-formacji pomocnych przy lokalizowaniu mogił, określania czasu ich powstania oraz liczby i tożsamości ofiar w nich pochowanych. Akta dotyczące Lasu Okręglik zawie-rają m.in. niezwykle cenną dokumentację wizji lokalnej przeprowadzonej w 1978 r. z osobami, które były świadkami ekshumacji tuż po wojnie. Z kolei w przypadku Lasu Lućmierskiego zachowała się dokumentacja zawierająca ustalenia prokura-torskie, m.in. przybliżone dane dotyczące lokalizacji pochówków oraz wykaz osób w nich pochowanych2.

Oba lasy zgierskie w świadomości zbiorowej kojarzone są z początkowym okre-sem wojny, tj. od jesieni 1939 do wiosny, względnie lata, 1940 r., kiedy na ziemiach polskich dokonywano masowych egzekucji przedstawicieli ówczesnej elity społecz-nej w celu spacyfikowania potencjalnego ruchu oporu. Na ziemiach wcielonych do III Rzeszy, a więc także w Łodzi i jej okolicach akcja ta nosiła nazwę Intelligenzaktion. W tym wczesnym okresie okupacji Niemcy nie wytworzyli jeszcze mechanizmu ma-sowych mordów, jakie miały miejsce z chwilą powstania w Polsce obozów zagłady. Jednakże plan zniszczenia polskiej elity społecznej był niemniej konsekwentny niż późniejsza zagłada społeczności żydowskiej (m.in. Cygański 1972, s. 106; Piechota 1992, s. 16, 20; Wardzyńska 2009, s. 202-205, 239-246; Böhler, Mallmann, Matthäus

1 Badania przeprowadzone były w ramach ćwiczeń terenowych studentów archeologii UŁ pod kierunkiem dra Olgierda Ławrynowicza przy współpracy mgra Wiktora Dudy oraz wsparciu Oddziału Łódzkiego Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich. Opiekę naukową nad obu projektami sprawował prof. dr hab. Marian Głosek. Badania w Lesie Okręglik przeprowadzone zostały w dniach 5 lipca – 8 sierpnia 2011 r. (uczestniczył w nich również mgr Adam Sokoliński), w Lesie Lućmierskim zaś w dniach 11-29 czerwca 2012 r. Badania prowadzone były za zgodą Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Miejsc Pamięci i Męczeństwa w Łodzi, Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi oraz zarządzającego terenem badań Nadleśnictwa Grotniki. Badania wspierane były pomocą merytoryczna pracowników Instytutu Pamięci Narodowej (Oddział w Łodzi), Wydziału Kultury i Sportu Urzędu Miasta Zgierza oraz Muzeum Miasta Zgierza. 2 Szersze omówienia badań archeologicznych przeprowadzonych w Lesie Okręglik i Lesie Lućmierskim, w tym szczególnie relacji świadków, znajdują się w oddzielnych publikacjach (Ławrynowicz 2013a, 2013b).

282 Olgierd Ławrynowicz

2009, s. 87, Ossowski 2010, s. 2011?). Zachowały się relacje świadków sugerujące, że w Lesie Okręglik egzekucje mogły mieć miejsce jeszcze w 1941 r. (Ossowski 2011, s. 271), a być może nawet w 1942 (Ławrynowicz 2013a). Rozstrzelani mieli tu być w lutym i marcu 1940 harcerze i harcerki z 16. i 17. ŁDH oraz członkowie podziem-nej organizacji Legion „Wyzwolenie” (Piechota 1992, s. 19-20), a także pochowani w 1940 r. i być może 1941 r. (część zeznań wskazuje także Las Lućmierski) zabici pacjenci szpitala psychiatrycznego w Kochanówce i Warcie w ramach akcji o krypto-nimie T4 (Słodkowski 2011). W tych samych aktach przewijają się informacje o mor-dzie dokonanym na dzieciach latem 1942 r. Podejrzewano nawet, że może chodzić tu o dzieci przywiezione z czeskich Lidic k. Pragi, które na krótko pojawiły się w Łodzi w czerwcu 1942 r.3. Hipoteza ta jednak nie została potwierdzona. W aktach sprawy znajduje się także zeznanie, świadczące o tym, że Niemcy mogli dokonywać także egzekucji osób narodowości żydowskiej, względnie bliżej nieokreślonych opozycjo-nistów niemieckich, przywiezionych z głębi Rzeszy (Ławrynowicz 2013a).

W przypadku Lasu Lućmierskiego celem badań nie były poszukiwania śladów represji z początku wojny, lecz miejsce pochówku ofiar prawdopodobnie największej publicznej egzekucji na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy, jaka miała miej-sce 20 marca 1942 r. w Zgierzu (Egzekucja…, W 60 rocznicę…, Rozmowa…, 2012a). Zbrodnia ta w wielu aspektach przypomina masowe egzekucje z początku wojny.

Specyfiką obu badanych obszarów, jak zresztą w ogóle lasów podłódzkich, w których chowane były ofiary zbrodni nazistowskich, jest fakt przeprowadzenia eks-humacji grobów, których celem było tuszowanie śladów i skali zbrodni (Ossowski 2011, s. 275-276). Świadkowie tych wydarzeń, wspominali dym i odór palonych w krematorium polowym zwłok, unoszący się z lasów szczelnie ogrodzonych wyso-kimi plandekami (Ławrynowicz 2013a).

Masowe groby z czasów II wojny światowej przeważnie były ekshumowane tuż po zakończeniu działań wojennych. Prace te często miały charakter spontaniczny. Ich celem nie było ustalenie okoliczności związanych z powstaniem pochówków, lecz god-ne pochowanie ofiar, często na pobliskim cmentarzu parafialnym. Przy tak dokonywa-nych pracach nie sporządzano protokołów, lecz co najwyżej krótki raport, najczęściej nie opatrzony materiałem fotograficznym. Po takich ekshumacjach niekiedy pozostaje ślad w formie wzmianek w lokalnej prasie. Niejednokrotnie jednak bliscy ofiar bali się nawet dowiadywać o ekshumacji swych bliskich, szczególnie jeżeli ofiarami byli przed-stawiciele środowisk ziemiańskich, inteligenckich, z natury wrogich wobec Związku Radzieckiego. Tak było w przypadku ofiar egzekucji zgierskiej z 1942 r., podczas której rozstrzelano m.in. oficerów niepodległościowej, podziemnej Armii Krajowej4.

3 Wieś Lidice została spacyfikowana i doszczętnie zniszczona w dniach 10-12 czerwca 1942 r. przez Niemców w zemście za zamach na Protektora Czech i Moraw Reinharda Heydricha. Większość mieszkańców wsi zginęła (Lidice…). Natomiast grupa ocalałych 95 dzieci została przewieziona do obozu przesiedleńczego w Łodzi, dokąd dotarły prawdopodobnie w dniu 13 czerwca 1942 r. W dniu 2 lipca 1942 przekazano je pod nadzór łódzkiego Gestapo. Część dzieci postanowiono poddać germanizacji i przewieziono w okolice Poznania. Z tej grupy wojnę przeżyło 17 osób. Resztę prawdopodobnie zabito w którymś miejsc masowej zagłady w Polsce Centralnej. Najczęściej przyjmuje się, że miało to miejsce w obozie w Chełmie na Nerem (Trębacz 2010).4 O atmosferze nieufności i strachu przed zadawaniem pytań w latach 1945-1956 wspomina Wiesław Kowalski, syn

283Archeologiczne weryfikacje miejsc pamięci w lasach zgierskich...

Miejsca pochówków ofiar represji nazistowskich nie miały jawnego charakteru. Pochówki, często poprzedzone zbiorowymi egzekucjami przy użyciu broni palnej, dokonywane były na terenach zalesionych, przy wykorzystaniu obniżeń terenu, ta-kich jak rowy czy jary, ułatwiających zasypywanie mogiły. Miejsca te praktycznie uniemożliwiają stosowanie nieinwazyjnych metod przy użyciu georadaru czy magne-tometru. Także metoda fosforowa bywa zawodna, szczególnie na terenach podmo-kłych. Najbardziej miarodajne stają się więc badania prowadzone przy zastosowaniu wykopów sondażowych i odwiertów świdrem strzemiączkowym. Ponieważ oba sta-nowiska archeologiczne znajdują się na terenie lasów (Nadleśnictwa Grotniki), przy wyznaczaniu wykopów oraz ich eksploracji starano się zminimalizować destrukcję drzew, krzewów oraz systemów korzeniowych. Stąd w wielu przypadkach decydo-wano się na pozostawianie nieeksplorowanych ostańców.

Badania w Lesie Okręglik przeprowadzone w 2011 r.Las Okręglik położony jest na północnym skraju Zgierza, przy granicy Łodzi.

Część lasu znajdująca się w Zgierzu wchodzi w skład kompleksów leśnych pierwot-nej Puszczy Łódzkiej w okolicach dawnej osady Okręglik, natomiast od strony Łodzi jest to obszar dawnego poligonu oraz pól, zalesiony przez harcerzy w latach 60. XX w. (ryc. 2). Znajdujące się tu miejsce pamięci składa się z trzech elementów: nagrobka z krzyżem stalowym imitującym krzyż z brzozy (ryc. 3), pomnika upamiętniającego harcerzy łódzkich chorągwi rozstrzelanych przez Niemców (ryc. 4) oraz rowu z zaro-śniętymi po jego obu stronach hałdami (ryc. 5).

W chwili przystępowania do badań dysponowano nielicznymi opracowania-mi historycznymi oraz znajomością akt śledztwa dotyczącego zbrodni niemieckich w Lesie Okręglik (OKŁ/Ds.-55-67). Dane w nich zawarte już przeszło 40 lat temu streścił M. Cygański: „W lesie Okręglik k. Zgierza położonym w rejonie szosy Konstantynów-Zgierz dokonano od listopada 1939 r. do stycznia 1941 r. kilku zbioro-wych egzekucji, w których rozstrzelano m.in. 15 harcerzy polskich oraz grupy męż-czyzn narodowości polskiej i żydowskiej w Łodzi. Liczby ofiar nie udało się ustalić. Zbiorową mogiłą były 4 doły wykopane przez wojsko o długości 40 metrów a sze-rokości 3 m. Wykonawcami zbrodni było SS i gestapo z udziałem funkcjonariuszy NSDAP” (Cygański 1972, s. 110-111).

We wspomnianych aktach pojawiają się również inne informacje dotyczące ofiar, ich liczby oraz czasu egzekucji i chowania zwłok. Wątkiem przewijającym się w zeznaniach okolicznych mieszkańców jest wspomniane już przeprowadzenie przez Niemców w 1944 r. ekshumacji zwłok oraz spalania ich na specjalnie przygotowa-nych stosach. Działania te służyć miały tuszowaniu skali zbrodni dokonanych w la-tach 1939-1941 w czasie, gdy jasne stało się, że wojna dla Niemiec będzie przegrana (Ławrynowicz 2013a). Innym faktem opisywanym przez świadków jest ekshumacja przeprowadzona tuż po wojnie przez bliżej nieokreślone władze polskie. Wzmianka na ten temat zawarta jest w zeznaniu prok. Eugeniusza Orlikowskiego z 1946 r. w pro-cesie Artura Greisera: „W pierwszych dniach lutego 1945 r. wróciłem ponownie do

zamordowanego podczas egzekucji w Zgierzu w dniu 20 marca 2012 Kazimierza Kowalskiego, przedwojennego Prezesa Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego (Rozmowa… 2012b) .


swego urzędu w Łodzi. W pierwszych dniach urzędowania otrzymałem informacje od osób prywatnych oraz posterunków milicyjnych, że na podległych mi terenach znaj-dują się liczne mogiły ofiar zbrodni niemieckich. Przeprowadziłem najpierw wywiad wśród okolicznej ludności. […] Koło Zgierza jest miejscowość Okręglik, gdzie rów-nież były przeprowadzone egzekucje, przy czym podam, jako przykład fakt, że kiedy odkopałem mogiłę, głębokości 2-ch metrów o długości 15-20 metrów, to stwierdzi-łem, że znajdują się tam popioły po zniszczonych zwłokach ludzkich. Takich mogił odkryłem 7. Biegli ustalili, że trzecia mogiła zawiera popioły kilkunastu tysięcy ofiar” (Proces…, s. 83-84).

Jest to praktycznie jedyny znany nam opis tych badań. Jego wiarygodność w sto-sunku do innych zeznań podnosi fakt, że zeznanie prokuratora Orlikowskiego złożone zostało zaledwie rok po opisywanych pracach. Możliwe jest więc, że mówiąc o od-kryciu 7 mogił Orlikowski miał na myśli zarejestrowanie ich obecności, np. dzięki zdjęciu warstwy ziemi na badanym obszarze. Po przebadaniu jednej z nich i stwier-dzeniu, że zawiera ona jedynie „popioły po zniszczonych zwłokach ludzkich” zrezy-gnował z badania w całości pozostałych mogił. Ponieważ z innych zeznań wynika, że w czasie badań ekshumowano tylko jeden grób, który nie został później zasypa-ny, można przyjąć, że znajdował się on w miejscu obecnego rowu z hałdą. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że długość tego rowu odpowiada opisowi z zeznania E. Orlikowskiego.

Teren, na którym przeprowadzone zostały w 2011 r. badania archeologiczne jest w zasadzie jedynym obszarem, wzmiankowanym w relacjach świadków. To tu, od strony ul. Konstantynowskiej nadjeżdżały leśnym duktem, wzdłuż którego ciągnie się od strony północnej charakterystyczny rów z nasypem, ciężarówki z ofiarami zbrodni. Dziś teren ten od strony wschodniej wyznacza poprzeczna do duktu główna ścieżka, stanowiąca niebieski szlak, która już przy wejściu z duktu rozwidla się w równole-głą ścieżkę wyznaczającą południową i zachodnią granicę badanego obszaru (ryc. 5-6). Przy ścieżce tej znajduje się wspomniany nagrobek z „krzyżem brzozowym”. Prowadzi ona do polanki, przy której położony jest pomnik ku czci poległych har-cerzy. Polanka zamyka badany teren o strony północnej łącząc się z główną ścieżką. Pomiędzy ścieżką główną i jej rozwidleniem położony jest na linii wschód-zachód wspomniany rów z hałdami.

Kolejnym, mniej widocznym elementem wyznaczającym wspomniany ob-szar jest szata roślinna oraz ukształtowanie terenu. I tak wewnątrz rozwidlenia ścieżek i na polance jest to w większości teren wypłaszczony, nieregularnie zale-siony i zakrzewiony. Z kolei teren przyległy od strony zachodniej charakteryzuje się regularnie zasadzonym wzdłuż równoległych redlin, lasem sosnowym, będą-cym reliktem dawnego sosnowego zagajnika (ryc. 8). Z danych inwentaryzacyj-nych Nadleśnictwa Grotniki wynika, że ten fragment lasu (ryc. 9) zasadzony został w 1938 r. (Plan BD)5. Byłoby to zgodne z relacjami świadków opisujących teren jako świeżo nasadzony niski las (zagajnik) z głębokimi redlinami, w których, jak

5 Dziękuję za udostępnienie dokumentacji dotyczącej Lasu Okręglik oraz za konsultację panu Zygmuntowi Bryszewskiemu z Nadleśnictwa Grotniki w Zgierzu.


wynika z zeznań, próbowano się ukryć w czasie ucieczki kilku osób w trakcie jednej z egzekucji (Rozmowa… 2012a). Teren wskazywany przez świadków stanowiłby zatem wschodni skraj zagajnika, otoczonego ze wszystkich stron (w najmniejszym stopniu od północy) pierwotnym wysokim drzewostanem. Miejsce to oddalone od osiedli, osłonięte lasem, położone przy dukcie leśnym i praktycznie nie wymagają-ce karczunku, wybrane więc zostało nieprzypadkowo.

Przystępując do badań zdecydowano się założyć serię sondaży przede wszyst-kim na obszarze pozbawionym redlin, charakteryzującym się przeważającym mło-dym drzewostanem, który wytypowano jako teren lasu zniszczonego w trakcie prac ziemnych prowadzonych tu w czasie wojny. Były to: wykop nr 4 (wym. 1,5 m x 15 m) usytuowany równolegle do rowu z hałdami od strony północnej oraz wykopy nr 5 (wym. 1,5 m x 9 m) i 7 (wym. 1,5 m x 7 m), zlokalizowane równolegle od strony południowej wspomnianego rowu oraz sondaż nr 9 (wym. 1,5 m x 10 m) na polance. Założono też kilka sondaży na terenie występowania redlin, co pozwoliło zapoznać się z wcześniejszym układem geomorfologicznym lasu: wykop nr 3 (wym. 1,5 m x 15 m) i 8 (wym. 1,5 m x 9 m) obok nagrobka z krzyżem oraz wykop nr 10 (wym. 1,5 x 5) za płytą pomnika ku czci poległych harcerzy, a także wykopy nr 1 (wym. 1,5 x 10) i 2 (wym. 1,5 x 7) po zachodniej stronie rozwidlenia głównej ścieżki. Wyznaczono również dwa sondaże w głębi pierwotnego lasu: wykop nr 6 (wym. 1,5 x 10 m) poło-żony około 30 m na wschód od głównej ścieżki oraz nr 11 (wym. 1,5 x 5 m) położony około 30 m na północny zachód od polanki.

W toku badań układ warstw w wykopach wyznaczonych na terenie redlin (wy-kopy nr 1-3, 6, 8, 10) oraz na obszarze pierwotnego lasu (wykopy nr 6, 11) poza górną warstwą humusu nie wykazał cech antropogenicznych. Jego struktura składała się z żółtego piasku, oraz położonego niżej białego piasku, na niższych głębokościach przemieszanego z iłem oraz kamieniami narzutowymi. W dwóch sondażach znajdy-wały się stosunkowo nowe płytkie wkopy: w sondażu nr 8 był to pochówek psa z za-chowanymi fragmentami tkanki miękkiej, w sondażu nr 11 ukryta butelka z listem „dla potomnych” z końca lat 70-tych, którego autorami byli harcerze. W wykopie nr 9, usytuowanym na polance stwierdzono podobny układ stratygraficzny, z tym że pod humusem zawierającym dużo drobin węgla drzewnego znajdowała się warstwa przepalonego pomarańczowego piasku, co zapewne było efektem wykorzystywania polanki przez harcerzy pod organizowane tu „ogniska”. W północnej części wykopu zauważono zaciemnienie. Po poszerzeniu wykopu o aneks A odkryto głęboki wkop zawierający przemieszany piasek z węglem drzewnym, przy czym w odsłoniętej czę-ści nie zawierał on przepalonych kości. Zarys tego obiektu został zadokumentowany, jednak z przyczyn logistycznych zaniechano jego eksploracji.

Zgoła inaczej sytuacja przedstawiała się w pozostałych sondażach, w których już w warstwie humusu odkrywane były fragmenty kości ludzkich oraz drobne przed-mioty, głównie elementy amunicji do broni pistoletowej i karabinowej oraz mone-ty, których chronologia odpowiada początkowi II wojny światowej. W południowej części wykopu nr 4 bezpośrednio pod humusem natrafiono na duże i drobne kości czaszki (Mazur 2012). Ponieważ szczątki kostne znajdywały się w jamie wchodzącej w południową ścianę sondażu zdecydowano się na wyznaczenie aneksu A, w którym


odkryto dalsze fragmenty czaszki. Odkryte kości najprawdopodobniej związane były z wyekshumowaną tuż po wojnie jamą grobową, znajdującą się około 5 m na południe od aneksu 4a. Były to fragmenty mózgoczaszki należące do dwóch mężczyzn w wie-ku Maturus (35-45 lat) oraz Maturus-Senilis (45-60 lat), a także jednego mężczyzny w wieku powyżej 20 lat. Na kościach tych nie odnotowano zmian patologicznych lub pourazowych, a ich uszkodzenia nastąpiły już po śmierci. W wykopie nr 4 natrafiono też na 5 poprzecznych wkopów o szerokości około 20 cm, zawierające próchnicę przemieszaną z piaskiem, odpowiadające szerokości szpadla, które najprawdopodob-niej były reliktem lokalizowania jamy grobowej, zapewne w okresie powojennym.

W eksplorowanym po drugiej (północnej) stronie rowu wykopie nr 5 (ryc. 10) już w warstwie humusu oraz w znajdującej się pod nim warstwie piasku przemiesza-nego z próchnicą znajdywane były liczne zabytki, przeważnie łuski karabinowe typu Mauser, drobne elementy garderoby, fragmenty kości. Wspomniana warstwa stano-wiła część wypełniska większego obiektu, którego profile w ścianach sondażu oraz rzut poziomy zadokumentowano na głębokości 1 m. Obiekt oznaczony został jako jama nr I. Następnie zdecydowano się poszerzyć wykop o serię 11 aneksów (A-K), w wyniku czego udało się na głębokości około 50 cm uchwycić zarys jamy I (ryc. 11, 12). Usytuowana ona była niemal równolegle do sąsiadującego rowu z hałdami, nieznacznie wychodząc od wschodu i zachodu poza rozwidlenie szlaku niebieskiego i osiągając średnią długość około 23 m i szerokość 3-4 m. Po zadokumentowaniu zarysu jamy przystąpiono do jej eksploracji w ramach poszczególnych aneksów, dzię-ki czemu możliwa była obserwacja kolejnych profili jamy. Maksymalna miąższość jamy wynosiła około 1,3 m głębokości, przy czym wypłycała się ona w kierunku jej zachodniego skraju.

W bezpośrednim sąsiedztwie od jamy I, od strony północnej uchwycono w anek-sach H-A-F skraj innego obiektu, który oznaczono jako jamę II. Na przedłużeniu krawędzi wkopu tej jamy w kierunku zachodnim, w aneksie B stwierdzono podobną linię, prawdopodobnie należącą do tego samego wkopu. Równocześnie w sąsiadują-cym z wykopem nr 5 od północy równoległym sondażu nr 7 odkryto fragment podłuż-nego obiektu, który oznaczono jako jamę III. Z układu linii wkopu oraz przez analo-gie do formy jamy nr I, można wnosić, że jama nr II i III stanowią całość, naruszoną przez późniejszy wkop w północno-zachodniej części wykopu 7 w pobliżu wykopu 5B. Ze względów logistycznych eksploracji tej jamy nie kontynuowano6.

Zawartość wypełniska jamy nr I stanowił przemieszany piasek z próchnicą, w którym znajdowały się luźne nie przepalone fragmenty kości, przeważnie drobnych oraz pojedyncze przedmioty. Wśród około stu odkrytych przedmiotów dominowały przedmioty metalowe, często w postaci skorodowanej, nie zawsze dającej możliwości określenia ich funkcji7. W grupie zidentyfikowanych przedmiotów kilkanaście zabyt-ków stanowiły elementy amunicji broni pistoletowej i karabinowej. Łuski i pociski pistoletowe posiadały przeważnie kaliber 9 mm, przy czym jedna z nich sygnowa-

6 Po zadokumentowaniu profili i dna wykopu 7 na głębokości 0,7 m (bez osiągniętego poziomu calca) i zabezpieczeniu go folią, przystąpiono do zasypywania sondażu celem zabezpieczenia do ewentualnych przyszłych badań.7 W chwili oddania artykułu do druku odkryte zabytki były jeszcze poddawane procesowi konserwacji.


na była marką GECO (ryc. 14a), typową dla niemieckiego wyposażenia wojennego, tj. pistoletów Luger P.08 lub Walther P.38 (Demkowicz i in. 2012, s. 386). Z kolei większość łusek karabinowych pochodziła z naboi typu Mauser, wśród których jed-na (odczytana) wyprodukowana została w 1937 r. Dla weryfikacji datowania jamy grobowej istotne znaczenie miały znaleziska polskich monet z 1923 r. (2 x 20 gr i 1 x 10 gr), szczególnie zaś znamienne było znalezisko monety o nominale 50 gr z 1923 r., złączonej korozją z niemiecką monetą o nominale 10 fenigów z 1931 r. Z kolei odkrycie srebrnego łańcuszka z medalikiem przedstawiającym Matkę Boską z Dzieciątkiem (ryc. 13b) potwierdza fakt pochowania w mogile osób wyznania ka-tolickiego. Ciekawym znaleziskiem jest gumowa przesuwka od stanika, która po-twierdzałaby, że ofiarami zbrodni w Lesie Okręglik były także kobiety. Do bardziej charakterystycznych zabytków należy także romboidalna plakietka przedstawiająca budynek otoczony palmami (ryc. 13c), najprawdopodobniej meczet typu tureckiego8, będąca zapewne pamiątką z podróży lub znakiem towarowym. Jama nr I zawierała też metalowe i skórzane elementy garderoby, w tym odkryty na dnie jamy but skórzany ze znajdującymi się wewnątrz kośćmi stopy (ryc. 14). W mogile odkryto także drobne opakowania szklane (buteleczka na lekarstwo, słoik) oraz przedmioty, które raczej nie należały do ofiar, lecz związane były zapewne z samą egzekucją lub ekshumacją. Są to fragmenty drutu kolczastego (ryc. 15a) oraz cienkiego drutu żelaznego w poma-rańczowej otulinie o chronologii przedwojennej9. Większy zwinięty fragment takiego drutu odkryto na samym dnie jamy (ryc. 15b).

W wykopie nr 5, zarówno w warstwie humusu jak i w samej jamie nr I, znalezio-no liczne fragmenty kości, występujące luźno lub w skupiskach, które zadokumento-wano w ramach 57 numerów inwentarzowych. Były to głównie ułamane kości czasz-ki oraz kończyn, należących do różnych osobników. W toku badań antropologicznych udało się wydzielić kości, które w pięciu przypadkach określono jako kości dorosłych mężczyzn o bliżej nie określonym wieku, w trzech jako kości dorosłych mężczyzn w wieku Adultus (25-30 oraz 25-35) i Maturus (35-45 lat), w siedmiu jako kości dorosłych (prawdopodobnie mężczyzn) o bliżej nieokreślonym wieku, w trzech jako kości dorosłych (prawdopodobnie mężczyzn) w wieku Adultus-Maturus (30-40 lat) oraz Maturus (około 40 lat i 50-60 lat), w trzynastu jako kości dorosłych osobni-ków o nieokreślonej płci i bliżej nieokreślonym wieku, w trzech jako kości doro-słych osobników o nieokreślonej płci i wieku Adultus (25-35 lat), Adultus-Maturus (30-45 lat) i Maturus-Semilis (45-60 lat) oraz w trzech jako kości osobników doro-słych, których wiek określono na poniżej 40, 65 i 70 lat, a także w trzech jako kości osobników o nieokreślonej płci w wieku powyżej Infans II (powyżej 14 lat) i pięciu powyżej wczesnego Juvenis (powyżej 16 lat). Jedynie w przypadku fragmentu kości szczękowej z zachowanym metalowym mostkiem oraz koronkami stomatologiczny-

8 Dobrym przykładem jest Meczet Ortaköy w Stambule zbudowany został w stylu neobarokowym na zlecenie sułtana Abdülmecida I przez architekta Grabed Balyana i jego syna Nikogosa około połowy XIX w. Meczet ten położony jest na brzegu Cieśniny Bosfor, na wysuniętej od linii brzegowej prostokątnej platformie. Wizerunek na plakietce pozbawiony jest minaretów, zapewne ze względu na jej małe rozmiary. 9 Dziękuję mgr. Mariuszowi Rycherowi z Pracowni Konserwacji Zabytków Metalowych Instytutu Archeologii UŁ za konsultację.


mi odnotowano zmiany o charakterze patologicznym. Na żadnej z kości nie wykryto natomiast zmian pourazowych. Uszkodzenia kości nastąpiły postmortem, w większo-ści zapewne w trakcie ekshumacji (Mazur 2012).

W celu weryfikacji informacji zawartych w aktach śledztwa o obecności jamy zawierającej prochy po zwłokach skremowanych w wyniku akcji tuszowania przez nazistów zbrodni w 1944 r., założono serię odwiertów o głębokości około 120-150 cm w bezpośrednim sąsiedztwie pomnika harcerskiego (ryc. 16), tj. 1 m na północ od betonowej wylewki. Wyznaczały one trzy linie odwiertów oznaczone jako A, B i C, z odskokami co 1,5 m w kierunku północnym, biegnące wzdłuż osi wschód-zachód, po 6 odwiertów w każdej linii, co 1,5 m. Tylko w jednym przypadku stwierdzono zakłócenie naturalnych warstw geologicznych, tj. w pierwszym (skrajnym) odwier-cie od strony wschodniej w środkowej linii (B) natrafiono na głębokości 90-150 cm na warstwę popiołu i przepalonych kości, których stan (bardzo silnie rozdrobnione szczątki, przeważnie kości długich, o barwie od czarnej do jasnoszarej o przepaleniu słabym lub średnim) nie pozwalał na określenie ich pochodzenia jako ludzkie czy zwierzęce (Mazur 2012). Ze względów logistycznych nie dokonywano próby uchwy-cenia zasięgu odkrytej jamy (lub warstwy). Należy jednak podkreślić, że jej lokaliza-cja odpowiada licznym relacjom świadków (Ławrynowicz 2013a).

Przeprowadzone badania archeologiczne pozwoliły zweryfikować dotychczaso-we ustalenia OKŁ. Wydaje się, że grób odpowiadający jamie nr I został wybrany niedługo po zbrodni, o czym świadczył brak śladów kopania mogiły oraz zalegające w dolnych partiach jamy oraz po jej bokach kończyny ciał ofiar. Można przyjąć, że pierwotnie w jamie tej znajdować się mogło maksymalnie około 140-200 ciał, uło-żonych na przykład w jednym rzędzie w dwóch warstwach. Wśród pochowanych ofiar obok osób dojrzałych i w sile wieku była młodzież, co odpowiadało by infor-macjom o pochowaniu tu harcerzy. W większości ofiarami byli zapewne mężczyźni. Zidentyfikowano powierzchnię areału wynoszącą około 20 arów, na którym prowa-dzone były prace ziemne w czasie II wojny światowej i stwierdzono, że pomieścić mogła najwyżej kilka podobnych mogił, w tym jamę nr II oraz mogiłę badaną po wojnie przez prok. E. Orlikowskiego (Ławrynowicz 2013a). Podawana w opraco-waniach historycznych liczba 5 tys. osób, które miały być pochowane pierwotnie w Lesie Okręglik (Ossowski 2010, s. 90, 2011, s. 275), staje się więc niewiarygodna i należy ją ograniczyć, być może nawet do kilkuset ofiar. Wykryta w pobliżu wspo-mnianych mogił jama zawierająca przepalone kości oraz popiół, potwierdzałaby fakt wydobywania i palenia zwłok ofiar przez Niemców tuż przed zakończeniem działań wojennych. Mimo sporego potencjału poznawczego, ograniczony charakter badań przeprowadzonych w 2011 r. nie pozwala uznać powyższych wniosków za w pełni potwierdzone. Dlatego warto byłoby w ramach porządkowania miejsc pamięci z cza-su II wojny światowej przeprowadzić całościowe badania terenu.

Badania w Lesie Lućmierskim przeprowadzone w 2012 r.Las Lućmierski położony jest kilka kilometrów na północny zachód od Zgierza

i na południe od autostrady A2, między miejscowościami Lućmierz, Rosanów, Emilia i Grotniki. Z informacji zawartych w aktach śledztwa w sprawie zbrodni niemiec-kich w Lesie Lućmierskim (OKŁ/Ds.-70-67) wynika, że obszarem lasu, na którym


Niemcy dokonywali masowych egzekucji oraz chowali swoje ofiary były okolice duktu leśnego z Rosanowa w kierunku Grotnik, przy którym znajdują się trzy miejsca pamięci (ryc. 17). Pierwszym z nich jest obelisk położony przy wejściu na dukt od strony drogi Zgierz-Ozorków, czyli drogi krajowej 91, na którym znajduje się tablica poświęcona Polakom pomordowanym i pogrzebanym w Lesie Lućmierskim w latach okupacji niemieckiej (ryc. 18).

Kolejnym miejscem pamięci położonym około 400 m od wejścia w dukt jest betonowo-kamienna konstrukcja opisana jako zbiorowa mogiła stu Polaków rozstrze-lanych w Zgierzu 20 marca 1942 r., której towarzyszy krzyż, siedem masztów oraz pojedyncze tablice z nazwiskami ofiar (ryc. 19). W świetle akt śledztwa jest to miejsce dokonania przez Niemców pierwotnego pochówku ofiar bezpośrednio po egzekucji. Po wojnie, prawdopodobnie w latach 1945-1946 przeprowadzona została tu ekshu-macja pod nadzorem prok. E. Orlikowskiego, w trakcie której natrafiono na fragmen-ty nadpalonych zwłok, co interpretowane jest jako efekt tuszowania śladów zbrodni w Lesie Lućmierskim w 1944 r.

Dalej, około 750 m od wejścia w dukt, znajduje się betonowa konstrukcja z drew-nianym krzyżem oraz tablicą z napisem informującym, że upamiętnienie to powstało w 10-lecie walki z faszyzmem o wolność i demokrację ku czci męczenników za-mordowanych przez okupanta hitlerowskiego, a także pojedynczymi tablicami z na-zwiskami ofiar, zarówno ofiar z listy stu straconych, jak i ofiar egzekucji z początku wojny (ryc. 20, 21). Według mapy, znajdującej w materiałach sporządzonych przez Komendę Miejską Milicji Obywatelskiej w Zgierzu, w miejscu tym po wojnie miały być pochowane szczątki ciał ludzkich, na które natrafiono podczas ww. ekshumacji (Ławrynowicz 2013b).

Ze zbrodnią zgierską związane są dwa miejsca: Plac Stu Straconych (przed woj-ną Plac Stodół), miejsce egzekucji stu Polaków oraz Las Lućmierski, miejsce ich po-chówku. Chociaż zbrodnia zgierska miała charakter jawny i propagandowy, Niemcy nie zdecydowali się na wydanie ciał zmarłych rodzinom, zapewne w obawie, że gro-by ich mogłyby się stać miejscem kultu nowych polskich bohaterów narodowych. W odległym od Placu Stodół o około 6 km (kilkanaście minut drogi samochodem) Lesie Lućmierskim hitlerowcy zaczęli przygotowywać dół na mogiłę już 18 lub 19 marca 1942 r. Do jej wykopania oraz późniejszego zasypania zwłok posłużyli się grupą więźniów z Radogoszcza. Las Lućmierski jako miejsce pochówku ofiar zbrod-ni zgierskiej potwierdzają zarówno zeznania świadków egzekucji w Zgierzu, którzy widzieli ciężarówki załadowane ciałami ofiar oddalające się w kierunku Ozorkowa, jak i więźniów z Radogoszcza i ul. Sterlinga 16, którzy w kilka dni po egzekucji mieli dowiedzieć się od obsługi więzień, że ich towarzysze zostali rozstrzelani w Zgierzu i pochowani w Lesie Lućmierskim. Pierwszoplanowe znaczenie mają jednak rela-cje więźniów zakopujących ciała ofiar; Adama Bandela i Stanisława Bajerskiego (Ławrynowicz 2013b).

Cenne informacje pochodzą także z zeznania artysty plastyka Jerzego Wieczorka, złożonego w 1981 r. W czasie wojny pełnił on funkcję komendanta Tajnego Harcerstwa (późniejszych Szarych Szeregów) na terenie Zgierza i członka ZWZ (AK) Rejon Zgierz. Z zeznań Adama Bandela, rolnika z Proboszczewic, wynika, że zwolniony on


został w końcu kwietnia 1942 r. Niedługo później doszło zapewne do jego spotkania z Jerzym Wieczorkiem, który na podstawie pozyskanych informacji wykonał szkic mogiły stu Polaków rozstrzelanych w Zgierzu. Szkic ten w dużym stopniu odpowia-da zeznaniom Adama Bandela przed Komisją oraz wspomnieniom zamieszczanym w prasie łódzkiej i publikacjach rocznicowych. Miedzy tymi relacjami zachodzą nie-znaczne różnice (Ławrynowicz 2013b).

Problem upamiętnienia ofiar z lat 1939-1940 i 1942 znalazł odbicie w inicjaty-wie podjętej w 2000 r. przez Urząd Gminy Zgierz i Wydział Spraw Obywatelskich Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi, której celem było uściślenie danych dotyczących pomników i mogił zbiorowych w Lesie Lućmierskim. Efektem były podjęte badania archeologiczne przez Zespół Badań Konserwatorskich z Lutomierska (Muzolf 2000). Zastosowana w trakcie tych prac metoda badań, ograniczona praktycznie zaledwie do wykonania odwiertów świdrem strzemiączkowym (do głęb. 100 cm), nie przyniosła jednoznacznych wyników; ustalenia autorów nie znalazły zresztą żadnego odzwier-ciedlenia w strukturze i treści miejsc pamięci Lasu Lućmierskiego.

W trakcie badań podjętych w 2012 r. w pierwszej kolejności przystąpio-no do potwierdzenia lub wykluczenia obecności reliktów z okresu II wojny świa-towej w miejscu oznaczonym napisem „ZBIOROWA MOGIŁA STU POLAKÓW ROZSTRZELANYCH W ZGIERZU 20 III 1942 R.”. W tym celu wyznaczono dwa sondaże (o wym. 1 x 9 m) bezpośrednio przylegające do pomnika od strony zachod-niej (wykop 1) i wschodniej (wykop 2) oraz 50 odwiertów sondażowych na polanie od strony południowej oraz 6 od strony północnej pomnika (ryc. 22). Zaobserwowane w sondażach oraz odwiertach nawarstwienia miały charakter naturalny i nie wykazały jakichkolwiek reliktów jamy grobowej. Zaznaczyć jednak należy, że ponieważ nie zo-stał przebadany teren znajdujący się bezpośrednio pod pomnikiem możliwości takiej nie można całkowicie wykluczyć.

Równolegle wyznaczono dwa kolejne sondaże (o wym. 1 x około 10 m) na północ od pomnika (sondaże 3 i 4), w których również nie stwierdzono śladów an-tropogenicznych.

W trakcie rekonesansu okolicy zaobserwowano podłużną strefę nieznacznie ob-niżonego terenu (o orientacji północ-południe), położonego około 50 m na północ od wspomnianego pomnika. Teren ten wyróżniał się także młodym, kilkudziesięcioletnim drzewostanem oraz gęstą roślinnością krzewiastą. Lokalizacja tego miejsca zgodna jest z informacją Adama Bandela o tym, że Niemcy wyznaczając miejsce na mogiłę chodzili 20-30 metrów od drogi, odchodzącej na prawą stronę od duktu na Grotniki w odległości 400 m od trasy Zgierz-Ozorków (Ławrynowicz 2013b). W trakcie badań powierzchniowych przy użyciu wykrywacza metali natrafiono na monetę – 10 fenigów z 1935 r. oraz łuskę od karabinu typu Mauser10. Zdecydowano się przeciąć wspomnia-ny obszar sondażem (wykop nr 5), usytuowanym na linii wschód-zachód (ryc. 24). Już na głębokości 40 cm zaobserwowano nienaturalnie przemieszaną warstwę piasku i próchnicy. Zaciemnienie piasku, tworzące domniemaną jamę, zamykało się na linii wschód-zachód, natomiast wyraźnie miało swą kontynuację w kierunku północnym

10 W chwili oddania artykułu do druku odkryte zabytki były jeszcze poddawane procesowi konserwacji.


i południowym. W związku z tym postanowiono rozszerzyć wykop o równoległe anek-sy oznaczone literami alfabetu łacińskiego, w kolejności ich otwierania (aneksy od A do I o wym. 1 x 7 m), co pozwoliło na jednoczesne prowadzenie prac w różnych czę-ściach wykopu oraz na zadokumentowanie 12 profili górnej części jamy (ryc. 25, 26). Po zdjęciu warstw górnych na całej powierzchni wykopu udało uchwycić się niemal kompletny zasięg jamy; jedynie w części południowej konieczne było wyznaczenie dodatkowego aneksu K (o wym. 1 x 2 m). Następnie dokonano eksploracji aneksów C i E, w których stwierdzono regularnie wykopaną jamę zawierającą przemieszany piasek z próchnicą i nielicznymi fragmentami węgli drzewnych (ryc. 26).

Podczas eksploracji natrafiono na pojedyncze fragmenty kości ludzkich (prze-ważnie czaszek i kończyn)11, monet, elementów amunicji oraz przedmioty osobiste. Ponieważ w obu sondażach nie stwierdzono kompletnych zeszkieletowanych ciał ułożonych w układzie antropologicznym, można było założyć, że odkryta jama gro-bowa, został już wcześniej wyekshumowana. Eksploracja kolejnych aneksów w pełni potwierdziła to założenie.

W wyniku tych prac odkryto w przybliżeniu prostokątną w planie jamę, usytu-owaną na linii północ-południe, o średniej długości około 10 m i szerokości około 4 m, przy głębokości dochodzącej do około 2,5 m od obecnej powierzchni gruntu. Wymiary tej jamy odpowiadają zeznaniom Adama Bandela, który podawał następu-jące wartości: 8 m x 5 m x 4 m 8 m x 4 x 2,5 m, 8 m x 4 m x 3 m, głębokości 3m oraz relacji Stanisława Bajerskiego: 7 m x 4 m x 2,5, przy czym w przypadku głębokości podanej przez Bajerskiego, świadek nie powołuje się na swą pamięć, lecz na ustne polecenie Niemców: „kazano nam pogłębić dół do 2,5 metra” (Ławrynowicz 2013b). Na szkicu sytuacyjnym Jerzego Wieczorka mogiła jest węższa (3 m), zorientowana jest jednak, podobnie jak jama w wykopie 5, wzdłuż linii północ-południe (ryc. 27).

W trakcie badań zaobserwowano, że ściany jamy, poza jej górną częścią, nie noszą śladów naruszenia, co świadczy o tym, że ekshumacja dokonana była po upły-wie kilku lat po złożeniu ciał do grobu i nie wymagała tworzenia nowego wykopu. Zwłoki musiały być wyciągane ręcznie, co potwierdzone zostało przez fakt zalega-nia reliktów kończyn, przy dnie oraz ścianach jamy. Od strony zachodniej w anek-sach środkowych udało się zaobserwować dodatkowy stopień, służący zapewne przenoszeniu zwłok (wnoszeniu w trakcie składania ciał do grobu lub/i wynosze-niu ich podczas ekshumacji). Od strony zachodniej, a więc od strony drogi, miały podjeżdżać ciężarówki z ciałami ofiar egzekucji zgierskiej. Od tej też strony więź-niowie z Radogoszcza mieli wnosić ciała, co pokazane jest na szkicu sytuacyjnym Jerzego Wieczorka. W najsłabiej spenetrowanych w trakcie ekshumacji częściach jamy udało się odkryć najwięcej przedmiotów, które mają najbardziej istotne zna-czenie przy datowaniu tożsamości zmarłych oraz czasu pochówku zwłok. Oprócz niemieckich fenigów są to dwie wysokiej jakości protezy dentystyczne oraz jedna złota koronka dentystyczna, flakon po perfumach i fragmenty opakowań po lekar-stwach lub kosmetykach, klucz żelazny, metalowe elementy garderoby (ryc. 28a-g).

11 W chwili oddania artykułu do druku odkryte szczątki kostne nie zostały jeszcze opracowane od strony antropologicznej.


Odkryto również pojedyncze fragmenty tkanin i skóry. O tym, że osoby rozstrzelane w Zgierzu mogły posiadać przedmioty osobiste świadczą m.in. zeznania członków ich rodzin. Także w wspomnieniach osób zakopujących mogiłę pojawiają się infor-macje o tym, że ofiary posiadały przedmioty osobiste. Adam Bandel mówi o srebrnej papierośnicy z inicjałami „MZ” lub „MA”, zawierającą kluczyk i różaniec, z kolei Stanisław Bajerski wspomina o łańcuszku. Z drugiej jednak strony zachowały się informacje o tym, że osadzeni w więzieniu przy ul. Sterlinga mieli przed odjazdem na egzekucję zostawić wszystkie zabrane przedmioty, w tym okulary, a nawet zdjąć odzienie wierzchnie, mimo że był mróz (Abramowicz 2002, s. 36-37). Z pewnością jednak cześć przedmiotów udało się więźniom zachować. W swym zeznaniu prok. E. Orlikowski wspomina, że w trakcie ekshumacji ciał ofiar zbrodni zgierskiej mo-gły być znajdywane zdjęcia (Ławrynowicz 2013b).

Z odnalezionych przedmiotów osobistych najistotniejsze znaczenie może mieć srebrny sygnet z monogramem „WG” (ryc. 30), najprawdopodobniej odnoszącym się do inicjałów właściciela, zapewne jednej z osób, której ciało złożone zostało pierwot-nie do jamy. Powstała hipoteza, że sygnet ten należeć mógł do jednej z ofiar egzeku-cji zgierskiej, Wacława Góreckiego (ryc. 31), podoficera zawodowego, pierwszego komendanta dzielnicy Północ Armii Krajowej w Łodzi (por. Cygański 1974, s. 41). Wacław Górecki został aresztowany w dniu 6 marca 1942 r. w mieszkaniu przy ul. Profesorskiej w Łodzi. Aresztowano wówczas przebywające tam osoby m.in. gospo-darzy domu Michała i Leokadię Paluszkiewiczów, w tym czwórkę ich kilkunasto-letnich dzieci (Ławrynowicz 2013a). Wojnę przeżyła ich najmłodsza córka Aniela Skirzyńska (ryc. 32), która obecnie mieszka w Łodzi. Podczas przeprowadzanej w nią rozmowy (Rozmowa… 2012a), okazało się, że Wacław Górecki przez dłuższy okres mieszkał w jej domu rodzinnym. Na pytanie, czy pamięta ona odkryty w Lesie Lućmierskim sygnet, Aniela Skirzyńska odpowiedziała, że nie może z całą pewnością stwierdzić, że należał on do Wacława Góreckiego, chociaż jak przez mgłę pamięta, że gdy grał na skrzypcach miał coś na palcu prawej ręki, nie mogła być to obrączka, gdyż wcześniej rozstał się ze swoją żoną. Wskazała też, że Wacław Górecki miał niezwykle szczupłe palce, co korespondowałoby z małą średnicą odkrytego sygnetu. Podczas powojennego śledztwa świadkowie wskazywali, że już podczas pierwszego po aresz-towaniu przesłuchania przez Gestapo, Wacław Górecki został dotkliwie pobity, m.in. miał złamaną prawą rękę. Być może po jej zabandażowaniu, niewidoczny sygnet nie został odebrany jego właścicielami podczas rewizji w dniu 20 marca 2012 r., tj. przed odjazdem transportu więźniów z Łodzi do Zgierza na egzekucję (Rozmowa… 2012a).

Podczas badań natrafiono także na dwie całe łyżki oraz fragment trzeciej (ryc. 29). Wolno sądzić, że stanowiły one ważny element ekwipunku więźniarskie-go, zabieranego już w trakcie aresztowania lub donoszonego po aresztowaniu przez rodzinę. Z zeznań świadków przetrzymywanych w łódzkich więzieniach wynika, że zupa stanowiła główną więzienną potrawę (Ławrynowicz 2013a).

Podczas eksploracji jamy natrafiono też na kilka łusek i pocisków amunicji pi-stoletowej o kalibrze 9 mm, m.in. sygnowanych napisem GECO. Być może odkry-cie ewentualnych śladów postrzałów na kościach w trakcie badań antropologicznych, wykaże przyczynę śmierci pochowanych pierwotnie w jamie osób.


Na obecnym etapie badań najistotniejsze dla określenia chronologii odkrytych śladów pochówku są cztery niemieckie monety o nominale jednego feniga wybite w 1940 r. Badania z zakresu numizmatyki powinny pozwolić na stwierdzenie, czy monety te weszły do obiegu w Kraju Warty już w 1940 r. Ostatnie duże egzekucje w Lesie Lućmierskim z początku wojny (Intelligenzaktion) miały miejsce jeszcze w sierpniu 1940 r., przy czym w świetle materiału zebranego przez Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi, odbywały się one na terenie po-łożnym kilkaset metrów na zachód, na obszarze tzw. cegielni, w pobliżu pomnika z drewnianym krzyżem. Kolejną znaną dużą egzekucją było rozstrzelanie stu Polaków w Zgierzu w dniu 20 marca 1942 r.

W takcie badań natrafiono na pojedyncze fragmenty węgli drzewnych, nato-miast nie odkryto przepalonych kości i popiołów. Ewentualna kremacja zwłok przez Niemów, już po egzekucji, musiałaby mieć miejsce poza mogiłą.

Ze względu na ograniczone możliwości badań w 2012 r. nie udało się przebadać innych obszarów na terenie Lasu Lućmierskiego.

Na obecnym etapie badań wydaje się wielce prawdopodobne, że w trakcie oma-wianych badań archeologicznych natrafiano na pierwotne miejsce pochówku ofiar egzekucji zgierskiej, za czym przemawia usytuowanie jamy grobowej, wymiary i w pewnym stopniu chronologia odkrytych monet. Także znalezione przedmioty świadczą, że z jednej strony były one własnością osób należących do szeroko rozu-mianej inteligencji, z drugiej zaś znalezione łyżki są charakterystyczne dla więźniów. W pełni rozstrzygające mogłoby być odnalezienie protokołu ekshumacji prowadzo-nej po wojnie przez prok. Eugeniusza Orlikowskiego, ewentualnych zdjęć lotniczych badanego terenu z okresu II wojny światowej czy zidentyfikowanie fragmentów ko-ści należących do osobnika płci żeńskiej. Ponieważ w trakcie egzekucji zgierskiej rozstrzelane zostały cztery kobiety, możliwe byłoby porównanie odkrytego materiału genetycznego z materiałem pobranym od rodzin ofiar. Dowodem mogłoby być także nie budzące wątpliwości wykazanie, że odkryty sygnet z inicjałami „WG” należał do jednej z ofiar egzekucji zgierskiej, np. do wspomnianego Wacława Góreckiego.

Zwieńczeniem badań byłoby odkrycie właściwej mogiły stu ofiar egzekucji zgierskiej. Przeprowadzone w 2012 r. prace archeologiczne w Lesie Lućmierskim sugerują, że zeznania prok. Eugeniusza Orlikowskiego o dokonanej ekshumacji i przeniesieniu ciał ofiar egzekucji zgierskiej w pobliże pomnika z drewnianym krzyżem mogą być zgodne ze stanem faktycznym, chociaż wobec nie odnalezienia protokołu z tej czynności ewentualne wydobycie i kremacja ciał przez Niemców już po egzekucji nadal nie może być wykluczone. Przeprowadzenie w tym rejonie szerzej zakrojonych badań archeologicznych mogłoby pozwolić na pełne i godne upamiętnienie ofiar egzekucji zgierskiej.

Tuż przed opublikowaniem artykułu mgr Bogusław Kustosik z Muzeum Miasta Zgierza odnalazł w zbiorach muzealnych kartkę ze szkicem oraz wykazem rzeczy znalezionych podczas prac ziemnych mogiły w Lesie Lućmierskim, stanowiącą za-łącznik, zapewne do szerszego sprawozdania lub protokołu. Dokument ten należy traktować jako potwierdzenie faktu przeprowadzania po wojnie ekshumacji mogiły stu Polaków rozstrzelanych w Zgierzu (por. Ławrynowicz 2013b).


BIBLIOGRAFIA

Abramowicz S.2002 Egzekucja 100 Polaków w Zgierzu 20 III 1942 r., [w:] W 60 rocznicę zbrodni

zgierskiej 20 II 1942 r., Łódź-Zgierz, s. 27-46.Böhler J., Mallmann K.-M., Matthäus J.2009 Einsatzgruppen w Polsce, Warszawa 2009.Cygański M.1972 Powiat Łódzki w latach okupacji hitlerowskiej (1939-1945 R.), Rocznik Łódzki,

t. XVI (XIX), 1972, s. 101-128.1974 Gestapo w Łodzi, Łódź.Demkowicz K., Karbowiak K, Ławrynowicz O., Nowakowski P.A.2011 Cum Arma per Aeva. Uzbrojenie indywidualne na przestrzeni dziejów,

ed. P. Kucypera, P. Pudło. Łódź 2011, s. 382-396.Lidice…1946 Lidice: Cin krvaveho terroru a poruseni zakonu i zakladnich lidskych prav, Praha.Ławrynowicz O.2013a Weryfikacja śladów zbrodni nazistowskich w Lesie Okręglik w Zgierzu,

„Archaeologia Historica Polona”, 21, 2013 (w druku).2013b Czas po egzekucji. Z badań nad lokalizacją pochówku ofiar zbrodni zgierskiej

w esie Lućmierskim, [w:] „Dziś za jednego Niemca śmierć poniesie 50 Polaków”. Materiały konferencji popularnonaukowej w Zgierzu, 20 III 2012, red. J. Wróbel, Łódź 2013, s. 11-134.

Mazur G.2012 Wyniki badań antropologicznych szczątków kostnych odkrytych w Lesie Okręglik

w Zgierzu w 2011 r., Łódź (mps. w Instytucie Archeologii UŁ).Muzolf B.2000 Wyniki prac sondażowych na miejscu straceń i pochówków w Lesie Lućmierskim,

gm. Zgierz, woj. łódzkie, Lućmierz-Lutomiersk (mps. w siedzibie Referatu ds. Dziedzictwa Kulturowego i Ochrony Pamięci Narodowej Wydziału Polityki Społecznej Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi).

Ossowski A.2010 Intelligenzaktion w Łodzi¸ [w:] Nekropolia z terenu byłego poligonu wojskowego

na Brusie w Łodzi, ed. M. Głosek, Łódź, s.. 75-91.2011 Represje niemieckie wobec polskich elit miasta Łodzi (wrzesień – grudzień 1939 r.)

[w:] Łódź w 1939 roku. Studia i szkice, ed. T. Toborek, P. Weingertner, Biblioteka Instytutu Pamięci Narodowej, vol. 20, Łódź, s. 255-278.

Piechota Z.1982 Egzekucja 100 Polaków w Zgierzu 10 III 1942 r. w świetle materiałów OKBZH

w Łodzi, [w:] Egzekucja 100 Polaków 20 III 1942 r. w Zgierzu, ed. R. Rosin, Łódź, s. 22-48.

1992 Eksterminacja inteligencji Łodzi i okręgu łódzkiego (1939-1940) w materiałach śledztw Okręgowej Komisji BZH w Łodzi, [w:] Eksterminacja inteligencji Łodzi i okręgu łódzkiego 1939-1940, red. A. Galiński, M. Budziarek, Łódź 1992, s. 11-26.


Plan…BD Plan urządzenia lasu na lata 1.01.2004 do 31.12.2013. Nadleśnictwo Grotniki.

Obręb Grotniki. Leśnictwo Zgierz¸ Warszawa-Łódź.1946 Proces…Proces Artura Greisera przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa.Rozmowa…2012a Rozmowa z Anielą Skirzyńską, przeprowadzona w dniu 3 sierpnia 2012 r.

(rozmowa przeprowadzona przez Olgierda Ławrynowicza).2012b Rozmowa z Wiesławem Kowalskim, przeprowadzona w dniu 7 sierpnia 2012 r.

(rozmowa przeprowadzona przez Olgierda Ławrynowicza).Trębacz M.2010 Dzieci czeskie z Lidic w obozie przy ul. Żeligowskiego w Łodzi [w:] Ludność

cywilna w łódzkich obozach przesiedleńczych, ed. J. Żelazko, Łódź, s. 135-144.Słodkowski J.2011 Zbrodnia z Kochanówki: w szpitalu spotkała ich śmierć, „Gazeta Wyborcza”.

Łódź z dn. 12 lipca, s. 3.Wardzyńska M.2009 Był rok 1939. Operacje niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce.

Inteligenzaktion,Warszawa.


O. ŁawrynowiczDie archäologische Verifizierungen der Gedenkstätten

in den Zgierz-Wäldern in Jahren 2011-2012Zusammenfassung

In den Jahren 2011-2012 wurden archäologische Forschungen im Okręglik-Wald in Zgierz sowie im Lućmierz-Wald bei Zgierz durchgeführt. Das Ziel der beiden Projekte war die Verifizierung der Informationen über Anwesenheit in diesen Örter der Massenbestattungen der Opfer der deutscher Represion aus dem Zeitraum des zweiten Weltkriegs und ein Suchen der Informationen über Umstände dieses Verbrechens. Die in wissenschaftliche Veröffentlichungen sowie Informationen erscheinende in Akte der Bezirkkommission für Erforschung von Verbrechen gegen das Polnische Volk in Łódź, waren inkohärent und manchmal geradezu widersprüchlich.

Es erhalten sich Berichte der Zeugen suggerierende, daß Exekutionen im Okręglik Wald noch in 1941 und in 1942 stattgefunden konnten haben. Hier wurden wahrscheinlich Pfadfinder sowie Patienten der psychiatrischer Krankenhäuser erschosst. Es vorüberziehen sich auch Informationen über den Mord begehenden angäblich im Sommer 1942 an die Kindern, die aus tschechischen Lidice bei Prag mitgebracht worden sind. Diese Hypothese aber wurde nicht bestätigt. Es existierte auch Aussage zeugende darüber, daß die Deutscher konnten auch Exekution der Personen der jüdischer Nationalität oder näher unbestimmt deutscher Gegener vollziehen.

Die archäologische Forschungen, die im Okręglik-Wald in 2011 durchgeführt wurden, erlaubten bisherige staatsanwaltliche Bestimmungen zu verifiziren. Es scheint, daß der offenen Grube Nr. I passender Grab , wurde nicht lange nach dem Verbrechen ausgeleert. Darüber zeugte Mangel an den Grabenspuren eines Grabs sowie die Gliedmaßen der Körper der Opfer, die sich in den Unterpartei der Höhle und bei den euer Seiten befanden. Man kann nehmen an, daß es sich ursprünglich in dieser Höhle maximal ungefähr 140-200 Körper sich befunden hat. Unter den beerdigten Opfern waren neben den reifen Personen eine Jugend, was entsprichtet Informationen über beerdigten hier Pfadfinder. Die Mehrheit der Opfer waren gewiss Männer. Die erlangene Denkmäler suggerieren, daß beerdigte hier Opfer sind auf dem Anfang des Kriegs umgekommen worden. Es wurde eine zwanzigarige Oberfläche des Areals festgestellt, auf der Erdarbeiten in der Zeit des zweiren Weltkriegs geführt worden sind und stellte man fest, daß sie am höchsten einige ähnliche Gräber enthalten konnte. Die angebendene in den geschichtlichen Bearbeitungen Zahl fünftausend Personen, die ursprünglich im Okręglik-Wald beerdigt hätten, ist also unglaubhaft und man soll sie vielleicht sogar zu einige hundert Opfer begrenzen. Die in der Nähe erwähntes Grabs entdeckte Grube mit durchglühten Beine und Asche. Es bestätigte die Tatsache der Leichengewinnung- und-verbrennung gleich vor dem Ende kriegerischer Wirken, um die Spuren und Maßstab des Verbrechens zu verschwinden. Ein beschränkter Charakter der Forschungen im 2011 soll nicht obige Schlüße vollkommen anerkennen. Deshalb lohnt es sich in den Rahmen der Räumung der Gedenkstätten aus der Zeit des zweiten Weltkriegs komplexe Forschungen des Gebiets durchzuführen.

Das Ziel der Forschungen aufgenommenen im 2012 im Lućmierz-Wald war das Platzsuche der Opferbestattung der wahrscheinlich größter öffentlicher Exekution auf den polnischen Landen einverleibten dem Dritten Reich, die am 20. März 1942 in Zgierz tat worden ist. Nach dem staatsanwaltliche Akte ergibt sich, daß beerdigte im Lućmierz-Wald die Körper der Opfer des Zgierz-Verbrechens im 1944 durch die Deutscher herausnehmt und verbrennt wurden. Nach eine andere Version, eine Ausgrabung wurden nach dem Ende kriegerische Wirken vollendet und Körper wurden unter dem befindlich im Wald hölzernen Kreuz übertragt.


Es gelang zu Lokalisierung und zu Unterusuchung den wahrscheinlichen, ursprünglichen Bestattungplatz der Opfer der Zgierz-Exekution, wohinter spricht eine Lokalisation, Ausmaße der Grabhöhle und im gewissem Grad die Chronologie der hier unbedeckten Münzen. Auch gefundene Gegenstände zeugen, daß sie auf der einen Seite das Eigentum der Personen der breit verstandenen Intelligenz (Primaqualität der zahnärztlichen Prothesen aus Gold) waren, auf der anderen Seite ist es typisch für die Gefangenen (eines Löffels). Ein entscheidendes Vollbesitz könnte es Finden eines Protokolls der mutmaßlichen Ausgrabung nach dem Krieg sein, möglicher Fliegeraufnahmen des untersuchten Gebiets aus dem Zeitraum des 2. Weltkriegs oder Identyfikation die Individdumbeinfragmente des weiblichen Geschlechts. Eine Ausweis wäre auch, daß Signet mit den Anfangsbuchstaben „WG”, der zu einer aus Opfern der Zgierz-Exekution gehörte.

Eine Forschungkröne werde Entdeckung des eigentlichen Hundert-Opfer-Grabs der Zgierz-Exekution sein. Ein Durchführen in diesem Bezirk breiter angelegte archäologischen Forschungen würde den vollen und werten Opferverewigen der Zgierz-Exekution ermöglichen.


Ryc. 1. Okolice Zgierza (Görnau) z zaznaczonymi miejsca badań: O – Las Okręglik, L – Las Lućmierski. Fragment niemieckiej mapy wojskowej z 1944 r.: Ausgabe Nr. 3. Blatt-Nr. Q52 Litzmannstadt.

Abb. 1. Die Umgebung von Zgierz (Görnau) mit bezeichneten Forschungsörter: O – Okręglik-Wald, L – Lućmierz-Wald. Das Fragment der deutschen Militärkarte von 1944 Jg: Ausgabe Nr. 3. Blatt-Nr Q52 Litzmannstadt.

Ryc. 2. Fragment Lasu Okręglik na mapie geodezyjnej: 1 – nagrobek z krzyżem i rów z dwiema hałdami, 2 – pomnik ku czci poległych harcerzy, 3 – dukt prowadzący do ul. Konstantynowskiej w Zgierzu, 4 – ul. Konstantynowska w Zgierzu, 5 – linia wysokiego napięcia.

Abb. 2. Das Fragment des Okręglik-Walds auf der geodätischen Karte: 1 – Grabdenkmal mit Kreuz und Graben mit zwei Halden, 2 – Pfadfinderdenkmal, 3 – Waldweg zu Konstatynowska-Straße in Zgierz, 5 – Hochspannugleitung.


Ryc. 3. Las Okręglik. Nagrobek z krzyżem, lato 2011 r. Fot. W. Duda.

Abb. 3. Der Okręglik-Wald. Pfadfinderdenkmal im Sommer 2011. Fot. W. Duda.


Ryc. 4. Las Okręglik. Pomnik ku czci poległych harcerzy, lato 2011 r. Fot. W. Duda.

Abb. 4. Der Okręglik-Wald. Grabdenkmal mit Kreuz im Sommer 2011. Fot. W. Duda.

Ryc. 5. Las Okręglik. Rów z dwiema hałdami; lato 2011 r. Fot. W. Duda.

Abb. 5. Der Okręglik-Wald. Graben mit zwei Halden im Sommer 2011. Fot. W. Duda.


Ryc. 6. Las Okręglik. Plan południowej części badanego obszaru. Rys. W. Duda, O. Ławrynowicz.

Abb. 6. Okręglik-Wald. Grundriß des nordlichen Teils des Forschungsraums. Gez. W. Duda, O. Ławrynowicz..

Ryc. 7. Las Okręglik. Plan północnej części badanego obszaru. Rys. W. Duda, O. Ławrynowicz.

Abb. 7. Der Okręglik-Wald. Grundriß des südlichen Teils des Forschungsraums. Gez. W. Duda, O. Ławrynowicz.


Ryc. 8. Las Okręglik. Teren dawnego zagajnika z redlinami, jesień 2012 r. Fot. O. Ławrynowicz.

Abb. 8. Der Okręglik-Wald. Das Gelände des ehemaligen gezwiebrachten Gehölzes im Herbst 2012. Fot. O. Ławrynowicz.

Ryc. 9. Fragment Lasu Okręglik na mapie przeglądowej drzewostanów z zaznaczonym miejscem badań: h, i – obszar dawnego zagajnika.

Abb. 9. Das Okręglik-Waldfragment auf der Waldbestandkarte mit bezeichneten Forschungsort: h, i – Gelände des ehemaligen Gehölzes.


Ryc. 10. Las Okręglik. Plan wykopu nr 5 i 7. Rys. W. Duda.

Abb. 10. Der Okręglik-Wald. Grundriß der Ausgrabungen Nr. 5 und 7. Gez. W. Duda.

Ryc. 11. Las Okreglik. Wykop nr 5: zarys jamy nr I. Widok od strony wschodniej. Fot. W. Duda.

Abb. 11. Der Okręglik-Wald. Ausgrabung Nr. 5: Umriß der Grube Nr. I. Ansicht von Westen. Fot. W. Duda.


Ryc. 12. Las Okreglik. Wykop nr 5: zarys jamy nr I. Widok od strony zachodniej. Fot. W. Duda.

Abb. 12. Der Okręglik-Wald. Ausgrabung Nr 5: Umriß der Grube Nr. I. Ansicht von Osten. Fot. W. Duda.

Ryc. 13. Las Okręglik. Wykop nr 5: zabytki ruchome przed konserwacją: a – łuska z napisem GECO, b – medalik z wyobrażeniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, c – metalowa plakietka z wyobrażeniem budowli (meczetu) i palm. Fot. R. Kruk (a, b), O. Ławrynowicz (c).

Abb. 13. Okręglik-Wald. Ausgrabung Nr 5: historische Denkmäler vor der Konservierung: a – Patronenhülse mit Aufschrift GECO, b – heilige Medaille mit Mutter-Gottes- u.- Christkind-Darstellung, c. Metallplakette mit Moschee- u. Palmendarstellug. Fot. R. Kruk (a, b), O. Ławrynowicz (c).


Ryc. 15. Las Okręglik. Wykop nr 5: zabytki ruchome przed konserwacją: a – żelazny drut kolczasty, b – żelazny drut w pomarańczowej otulinie. Fot. R. Kruk.

Abb. 15. Der Okręglik-Wald. Ausgrabung Nr 5: historische Denkmäler vor der Konservierung: a – Eisenstacheldraht, b – Eisendraht mit oranger Umhüllung.

Ryc. 14. Las Okręglik. Wykop nr 5:but odkryty na dnie wykopu. Fot. W. Duda.

Abb. 14. Der Okręglik-Wald. Ausgrabung Nr 5: der auf dem Ausgrabungsboden unbedeckte Schuh. Fot. W. Duda.


Ryc. 16. Las Okręglik. Studenci archeologii UŁ (R. Kruk, A. Pewniak) podczas badań przy użyciu świdra strzemiączkowego. Fot. W. Duda.

Abb. 16. Der Okręglik-Wald. Studenten der Archäologie (R. Kruk, A. Pewniak) an Forschungen mit Bügelbohrer. Fot. W. Duda.

Ryc. 17. Fragment Lasu Lućmierskiego na mapie geodezyjnej: 1 – pomnik oznaczony jako zbiorowa mogiła ofiar egzekucji zgierskiej, 2 – pomnik z drewnianym krzyżem wniesiony ku czci męczenników zamordowanych przez okupanta hitlerowskiego, 3 – obelisk poświęcony Polakom pomordowanym i pogrzebanym w Lesie Lućmierskim.

Abb. 17. Das Lućmierz-Waldfragment auf der geodätischen Karte: 1 – der als Massengrab der Opfern der Zgierz-Exekution bezeichnete Denkmal, 2 – Ehrendenkmal mit Holzkreuz der durch den Hitler-Okuppant ermordeten Märtyrer; 3 – Ehernobelisk gewidmet den im Lućmierz-Wald ermordeten und begrabenen Polen.


Ryc. 18. Obelisk poświęcony Polakom pomordowanym i pogrzebanym w Lesie Lućmierskim, jesień 2011. Fot. O. Ławrynowicz.

Abb. 18. Ehernobelisk gewidmet den im Lućmierz-Wald ermordeten und begrabenen Polen, Herbst 2011. Fot. O. Ławrynowicz.

Ryc. 19. Pomnik oznaczony jako zbiorowa mogiła ofiar egzekucji zgierskiej.

Abb. 19. Der als Massengrab der Opfern der Zgierz-Exekution bezeichnete Denkmal.


Ryc. 20. Pomnik z drewnianym krzyżem wniesiony ku czci męczenników zamordowanych przez okupanta hitlerowskiego; jesień 2011. Fot. O. Ławrynowicz.

Abb. 20. Das Ehrendenkmal der durch den Hitler-Okuppant ermordeten Märtyrer, Herbst 2011 Jg. Fot. O. Ławrynowicz.

Ryc. 21. Pomnik wniesiony ku czci męczenników zamordowanych przez okupanta hitlerowskiego; jesień 2011. Fot. O. Ławrynowicz.

Abb. 21. Das Ehrendenkmal mit Holzkreuz der durch den Hitler-Okuppant ermordeten Märtyrer, Herbst 2011. Fot. O. Ławrynowicz.


Ryc. 22. Las Lućmierski. Plan południowej części badanego obszaru. Rys. W. Duda.

Abb. 22. Der Lućmierz-Wald. Grundriß des südlichen Teils des Forschungsraums. Gez. W. Duda.

Ryc. 23. Las Lućmierski. Wykop nr 5 w trakcie wytyczania. Widok od strony zachodniej. Fot. W. Duda.

Abb. 23. Der Lućmierz-Wald. Abstecken die Ausgrabung Nr. 5. Fot. W. Duda.


Ryc. 25. Las Lućmierski. Wykop nr 5: zarys jamy nr I. Widok od strony południowej. Fot. W. Duda.

Abb. 25. Der Lućmierz-Wald. Ausgrabung Nr. 5: Umriß der Grube Nr. I. Ansicht von Süden. Fot. W. Duda.

Ryc. 24. Las Lućmierski. Plan północnej części badanego obszaru. Rys. W. Duda.

Abb. 24. Der Lućmierz-Wald. Grundriß des nordlichen Teils des Forschungsraums. Gez. W. Duda.


Ryc. 26. Las Lućmierski. Wykop 5C: profil (ściana) północny z widocznym zarysem jamy. Fot. W. Duda.

Abb. 26. Der Lućmierz-Wald. Ausgarbung Nr. 5C: Nord-Profil mit Grubeumriß. Fot. W. Duda.

Ryc. 27. Szkic jamy grobowej w Lesie Lućmierskim, wykonany przez Jerzego Wieczorka. Zbiory MMZ.

Abb. 27. Die Grabgrube im Lućmierz-Wald auf der Skizze von Jerzy Wieczorek. Sammlung des Museums der Stadt Zgierz.


Ryc. 28. Las Lućmierski. Zabytki ruchome przed konserwacją: a – moneta 10 fenigów z 1934 r.; b – moneta 1 fenig z 1940 r., c – guzik metalowy, d – nakrętka z napisem „Fogal”, d-e – protezy dentystyczne, f – butelka, prawdopodobnie po perfumach. Fot. O. Ławrynowicz.

Abb. 28. Der Lućmierz-Wald. Historische Denkmäler vor der Konservierung: a – Einpfennigmünze von 1934.; b – Einpfennigmünze von 1940, c – Metallknopf, d – Schraubenmutter mit Aufschrift „Fogal“, d-e – Zahnersatz, f – wahrscheinlich Parfümflasche. Fot. O. Ławrynowicz.

Ryc. 29. Las Lućmierski. Wykop nr 5: Łyżki przed konserwacją. Fot. O. Ławrynowicz.

Abb. 29. Der Lućmierz-Wald. Ausgrabung Nr. 5: Siegelring mit Monogramm „WG“. Fot. O. Ławrynowicz.


Ryc. 31. Wacław Górecki około 1939 r. Za: Ławrynowicz 2012 a.

Abb. 31. Wacław Górecki ungefähr 1939. Nach Ławrynowicz 2012a.

Ryc. 32. Aniela Skrzyńska około 1945; zbiory Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.

Abb. 32. Aniela Skrzyńska ungefähr 1945. Sammlung des Museums der Unabhängigkeitstraditionen in Łódź.

Ryc. 30. Las Lućmierski. Wykop nr 5: sygnet z monogramem „WG”; fot. O. Ławrynowicz.

Abb. 30. Der Lućmierz-Wald. Ausgrabung Nr. 5: Siegelring mit Monogramm „WG“. Fot. O. Ławrynowicz.

Archeologiczne weryfikacje miejsc pamięci w lasach zgierskich w latach 2011-2012 [Die...

Documents

Transcript of Archeologiczne weryfikacje miejsc pamięci w lasach zgierskich w latach 2011-2012 [Die...