KATEDRA KRAKOWSKA7

W SREDNIOWIECZIJ

Materiały Sesjioddziału Krakowskiego

Stowarzyszenia Historyków SztukiKraków, kwiecień 1994

Kraków 1996

sPIs TREŚCI

JOANNA DARANOWSKA-ŁUKASZEWSKA, Przedmowa . 7

sTAMsł,Aw szcnJR' Biskupi krakowscy w Polsce Piastowskiej. Między tIo'ne'na ołtarzem

JANUsz FIRLET, aIGNIEW PIANolilsKI, Początki katedry krakowskiej w świetle ba-dań archeologicnych

JERZY PIETRUSŃSKIdo roku 1995 . 25

, Krakowska katedra romańska fundaqii króla Bolesława IISzczodrego

ELŻBIETA DĄBRowsKA, Średniowieczne pochówki biskupie w katedrze krakowskiej.Stan badarl 107

zENoN PIECH, Średniowieczne herby w katedrze wawelskiej' Treści i funkcje . l27\iloJcIEcH MISCHKE, Relacje dziejów katedry wawelskiej i kultu św' Stanisława . l53

KRzYszToF czYfuwsKl, MAREI( wALczAK, Nieznaue fragrnenty późnogotyckiejstruktury architektonicznej z katdry krakowskiej . 163

JERZY RAJMAN, organy w katedrze krakowskiej i icb budowniczowie (do poł.XVI w.) 173

RAINER SACHS,na Wawelu

Treści narracyjne na krzyżu z diademów ze skarbca kate&y krakowskiejl8l

Krzysztof Czyżewski, Marek Walczak

NIIEZNANE FRAGMENTY PÓŹNoGoTYCKIEJSTRIJKTI.JRY ARCMTEKTOMCZNE.I

Z KATEDRY KRAKOWSKIEJ*

- w 1972 roku podczas badań archeologicznych prowadzonych w kaplicySwiętokrzyskiej odnaleziono pierwotny grobowiec królowej Elżbiety Rakuszanki,marłej w roku 1505. Kosci królowej spoczywały w niewielkim aneksie, przylega-jąclm do właściwego grobowca, wypełnionego w całości gruzern zalanymzaprawą. Przyczyną zasypania komory grobowej było umieszczenie ponad nią,przeniesionego z nawy głównej katedry, nagrobka Władysława Jagiełły, dokona-ne w roku l753l. Wypełnienie pierwotnego grobu stanowiły wtórnie użyte detalearchitektoniczne i rzeźbiarskie, pochodzące z rilżnego czasu. 'iłi$zy innymiromańskie pŁyty z dekoracją plecionkową, gotyckie zworniki, fragmenty renesan-sowego nagrobka figuralnego oraz detale usunięte z kaplicy biskupa AndrzejaLipskiego2. Niestety jak dotąd nie przeprowadzono inwentaryzacji i nie wykona-no dok'mentacji fotograficznej wszystkich znalezionych ele,lrrentów. W takzróżnlcowanym chronologicznie i stylistycznie zespole wyróżna się grupa frag_mentów architektonicznych, wykonanych z czerwonego, pla:rristego malmuruotaz z wapienia pińczowsliego. Zarówno na elementach marmurowych jaki wapiennych zachowały się resztki czerwonej polichromii. Zespół ten skła-da się z kilkudziesięciu kawałków różnej wielkości, od znacznych rozmiaramido całkiem drobnych. Wśród nich znajdujemy zachowane w znaczn}m stop-niu fraementy dwóch kwadratowych w przekroju, marmurowych filarków(o pierwotnej wysokości ok. 200 cm), z przylegającymi ukośnie do jedne-go z narożników kilkukondygnacyjnymi przyporami, zwieńczonymi fialami(fig. l _9)' Poszczególne kondygnacje oddzielane są profilowanymi gzymsamii ozdobione płycina:rri z motywem ślepych maswerków. Iglicowe daszki fialozdobione są na krawędziach żabkami (ft5. 7, 9). Pozostałe fragmenty sąwykonane wyłącznie z wapienia pińczowskiego. Ich zły, niekiedy szczątkowy stanzachowania bardzo utrudnia właściwe rozpoznanie i odczytanie pierwotnejfunkdi (fig. 10_16). Pomiędzy nimi zachowaĘ się fragmenty niewielkich fial(fig. l0' ll) oraz elementy profilowanych łuków wygiętych w ,,ośli grzbiet"(flg. l2), mogących stanowić niegdyś części jakiejś struktury baldachimowej,wspartej na filarkach. Wśród pozostałych drobnych fraEmentów (fig. 13-16)wyrózniają się profilowane kawałki o łukowatym zarysie, sugerując1m ichpochodzenie z kolistych w przekroju kolumienek lub filarków (fig. l3-la)'

Wśród zachowanych ele,mentów, jedynie te wykonane z mannuru tworzą pozłożeniu wyrąźnig określone fragmenty architektoniczne' Detal wapienny jest takprzypadkowy i słabo zachowany, że na jego podstawie trudno wnioskowaćo pierwotnym kształcie całej struktury architektonicznej.

Sprobujmy odpowiedzieć na pytanie o czas i miejsce jej powstania, kształtoraz pierwotną funkcję.

163

2. Szczegćń dekoracji dolnej kondygnacji mar-murowego filarka. Fot. K. Czyżewski.

1U

l. Kraków' katedra. Frag_menty dolnych kondygpacjimarmurowych lilarków.

Fot. K. Czyżewski.

3. Przekrój dolnej kondypacji marmurowegofilarka. Fot' K. Cryżewski.

4. Fragmanty górnych kondygnacji nurmufo-wych filarków. Fot. K. Czfiewski.

5. Fragment górnej kondypacji marmurowegolrtarka (szczegoł il. 4). Fot. K. Czyżewski.

6. Fragmerrt górnej kondygnacji marmurowegofilarka (szczegoł il. 4). Fot. K. Czyżewski.

7' Fragmant górnej kondygnacji marmurowegofilarka (szczegoł il. 4_5)' Fot. K. Czyżewski.

165

8. FragnenĘ ftal wieńcących marmurowe fila-rki. Fot. K. czyżewski.

9. Fragment fiali wieńcącej marmurowe filarki(szeegół il. 8). Fot. K. czyżBwśki.

l0. Fragnenty fial z wapieiria pińczowskiego.Fot. K. Czyżrcwski.

166

ll. Fragme'lrt fiali z wapienia pińczowskiego(szczegoł il. l0} Fot. K. czyżewski.

Marmur, zktórego wykonano filarki jest bardzo charakterystyczny, plemisty,z Liczn1mi żyłani, o barwie czerwono-brunatnej. Porównanie z mannuremwykorzystanym w nagrobku Kazimierza Jagiellończyka (wykonanym okołor' 1492) wskazuje, iż mamy do czynienia z tym samym materiałern - mannuremsalzburskim ' Użycie tego materi ała przez Wita Stwosza jest rzeczą wyjątkową natle ówczesnej praktyki na ziemiach polskich. Zarówno wcześniejsze nagrobkikrólewskie O(.anmierua Wielkiego i Władysława Jagiełły) jak i późniejszy (Janaolbrachta) oraz pomniki renesansowe, wykonane zostały z czerwonego mannufuwęgierskiego. Zastosowanie kamienia z Salzburga kieruje naszą uwagę na schyłekwieku XV, lata powstania sarkofagu Kazimierza Jagiellończyka. Analiza stylis-tyczna zachowanych detali, prowadzi wrwz do wniosku o związkach warsz-tatowych między królewskim nagrobkiem a niezachowaną strukturą.

W obydwu dziełach znajdujenry podobne głęboko cięte, światłocieniowe,przenikające się, wieloplanowe profilowania (szczególną uwagę przykuwa deko-racja filarków i baldachimu nagrobka Jagiellończyka) (fig. 17, 18). IJderzającejest podobieństwo stylizacji żabek, w postaci suchych, ekspresyjnie wyginańychi światłocieniowo ciętych liści (fig. 18, l9). Dodatkowym argumentem, świad-czącp o wspólnocie warsztatowej i chronologicznej omawianych dzieł jest użycieczerwonej polichromii, zachowanej zarówno na interesujących nas detalach jaki odnalezionej we fragmentach na żebrach sklepienia baldachimu. Warto teżzwrócić uwagę' że do wykonania żeber i wysklepek baldachimu użył Wit Stwosznie marmuru, ale malowanego ''na mannur'' wapienia pińczowskiego3. Przyto_czone argrrmenty przemawiają za wykonaniem interezującej nas struktury okołoroku 1492 w warsztacie Wita Stwosza.

Niezwykle trudnym do rozłiązania problemem jest kwestia, gdzie w katedrzeznajdowała się struktura, któĘ fragmentów, po rozebraniu, użyto do ovypeł-nienia komory grobowej królowej Elżbiety. Część detali znalezionych w dawnyn'grobowcu uzyskano w trakcie prac prowadzonych w katedrze około połowywieku XVIII (przebudowa kaplicy Lipskich, nowa aranżacja nawy glównej).Natomiast w przypadku elementów romańskich i gotyckich trudno wskazaćmiejsce ich pochodzenia i czas demontażu. Nie wykluczone, że interesujące nasfragmenty pochodzą z wystfoju kaplicy Świętokrzyskieja, usuniętego w

-zlłirązku

z przeniesienie,m do niej nagrobka Wadysława Jagiełły. Potwierdzeniem takiejtezy mogą być podniesione wyżej zwitązki (materiał, warsztat, czas wykonania)sarkofagu Jagiellończy-ka z omawianą strukturą architektoniczną' Z opisówwizytacyjnych kaplicy Świętokrzyskiej wiadomo , że nad grobem Elibiety Raku-szanki wznosił się nagrobek w kształcie mensy ołtarzowej (potwierdziły torównież badania archeologiczne)s. Można by wobec tego pfzypuszczać, iż był onnakryty, podobnie jak nagrobek Kazimierza lagiellonczyka, baldachimem,zapewnejednak skromniejszyn i ustawionym bezpośrednio na tumbie. Niestety,analiza'źródeł nie potwierdza takiej hipotezy, choć może to wynikaó ze zbyt maĘdokładności opisów wizytacyjnych.. Przyjmując, iż nie zachowana strukturamiała formę baldachiml, należy zwróció uwagę na miniaturę w PontyfikaleEram'a Ciołka, przedstawiającą złożenie krzyża do grobu w Wielki Piątek(Depositio Crucis) (ftg. 20)1 . Grób wielkanocny przedstawiony na niej ma kształttumby z ustawion5rm 1a '6lig12ghniej płycie późnogotyckim baldachimem. Uderzapodobieństwo stylistyczne między baldachimowym nakryciem nad sarkofagie'mJagiellończyka i tym przedstawionym na miniaturze' Można by wobec tego

167

12. Fragmenty detalu z wa-pienia pńczowskiego. Fot.

K. Cryżewski.

13. Fragmenty detalu z wa-pienia pńczowskiego. Fot.

K. Cryżennki.

14. Fragmenty detalu z wa-pienia pińczowskiego. Fot.

K. Czyźewski.

168

15. Fragmenty detalu z wa-pienia pińczowskiego. Fot.

K' Czyżewski'

dopuścić, -że fragmenty znalezionew kaplicy Swiętokrzyskiej pochodzą ześredniowiecznego' stałego grobu wiel-kanocnego8. Niestety brak źródeł mo-gących potwierdzić istnienie takiegogrobu w katedrze krakowskiej w końcuXV wieku. Późniejsze zapisy pochodzą-ce z XVI i xvu wieku dowodą, żegrób wielkanocny był wznoszony okre-sowo. Swiadczą o t}m wydatki nag'woźAńe, drewno i inne materiaĘ, po-za tym zachowała się informacja z t.1607 o urządzaniu grobu w kaplicybiskupa Tomickiego9. Tak więc, przy-jmując istnienie stałego grobu w końcuXV wieku, należałoby stwierdzić, żefunkdonował on stosurkowo krótko,co jest rzeczą mało prawdopodobną.

Wydaje się nam wobec tego, żeomawiane kąmienne fragmenty pocho-dzą z jakiejś struktury architektonicz-nej wykonanej w warsztacie WitaStwosza, około 1492 rokulo. Jej pier;wotnego kształtu, umiejscowieniaw katedrue i funkcji nie da się nato-miast na obecnym etapie badń ustalićll.

16. F1a8me,ntt detalu z wapienia pińczowskiego'Fot. K. Czyżewski.

169

l7

17. wit Stwosz, nagrobek Kazimierza Jagiellończyka w kaplicy Świętokrzyskiej ptzy katedrzekrakowskiej, ok. 1492; szczegó|y dekoracji kolumienek baldachimu; wg P. Skubiszewstj, Rzeźba

nagrobna Wita Stwosza, Warszawa 1957, repr. S. Michta.

18. wit Stwosą nagrobek Kaamierza Jagiellończyka; fragrrent baldachimu; wg Skubiszewskiego,repr. S. Michta.

19. wit Stwosz, nagrobek Kazimierza Jagiellończyka: szczegół dekoracji tumby; wg P. Skubiszews-kiego, repr. S. Michta.

20. Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, Pontyfikał Eraz_rna Ciołka (Ms Czart.|2|2), ok. l5l0-l5l5 r.; k. CCXV: Zlożenb Ęzyża do grobu w Wielki Piątek; wg Dziechciaruk_

-Jędrak' rąr. S. Michta.

t70

ZUSAMMENFASSUNG

Unbekannte Fragmente der spiltotischen architektonischen Struktur vom KrakauerDom

Der Bericht behandelt einen Komplex von iiber zehn lJberresten ęinęr nichtidentifizierten spdtgotischen architektonischen Struktur, die l97Zwdhrend der Explorationdes Grabs der Kónigin Elisabeth von Rakuzy (gest. 1505) in der Heiligkreuzkapelle in derwawelkathedrale gefunden wurden. Sie wurden (zusammel mit vielen anderen architek-tonischen und bildhauerischen Details) als Schutt gebraucht, mit dem der Grabraum in1753 zugeschrittet wurde. Die erwffhnten llberreste teilen sich dem Material nach in zweiGruppen: aus rot gesurenkeltenmannor und aus Kalkstein von Pińczów (auf beidenGruppen von Details blieben die spuren einer roten Bernalung erhalten). Es unterscheidensich dabei ziemlich gut erhaltene Teile von zwei Marmorpfeilern Tit Strebęfeilem undFialen, (die urspninĄich 2 Meter hoch waren). Die weitererr Uberreste blieben nurfragmentarisch erhalten, was erschwert, ihre urspningliche Funktion wiederzuerkennen.

Der gegenwiirtige Untersuchungsstand liiBt nur feststellen, daB die besprochenenElemente iiberreste einer architektonischen Baldachinstrultur sind, deren urspninglicheForrr und Funktion man noch nicht bestimmen kenn. Es ist jetzt auch unmóglich, ihreurspningliche Lokalisierung in der Kathedrale nl z€tgen.

Das bei dem Bau dieser Struktur gebrauchte Material - roter Salzburger Marmor,sowie die Stileigenschaften lassen manche Autoren diese Struktur mit der Werkstatt vonVeit StoB verbinden. Aus diesem Grunde wird sie frir ungeftihr 1492danert (in diesem Jahrwurde vermutlich das Grab von Kasimir d. Jagellonen ausgefiihrt). In zahlreichenmittelalterlichen Baldachinostergrźibern sehen sie eine der Móglichkeiten' das Problem derFunktion der besprochenen Struktur zu lósen.

Die weitgehenden SchluBfolgerungen kónnten erst nach der genauen Bestandsaufnah-me (mir der vollstiindigen Zrichendokumentation), und nach dem Versuch der Form-rekonstruktion dieser Struktur gezogen werden.

PRZfTISY

+ Autorzy chcieliby w t1rn miejscu podziękowac Wielebnemu Księdzu Prałatowi JanuszowiBielariskiemu, probosrczowi katodry krakowskiej, za pomoc udzieloną pfzy opracow}ryaniu niniej-sze8o t€matu.

1 S. Kozieł, Badania archeologiczne w kaplicy Świętolcrzyskiej w latach 1972_1973,,Studia doDziejów Wawelu, w, 1978'', s. 448-453; Fabrica Ecclesiae Cracoviensis. Materiały żródlowe dodziejów katedry kłakowskiej w XYIII wieku z archiwa]iów kapitulnych i kwialnych lcrakowskich, opt'B. Przybyszewski, ,,fuaua do Dziejów Wawelu'' XfV, cz. l., Kraków 1993, s. 96.2 KozieN, o.c., s. 449-452, il. 6-15.3 R. Kozłowski, Badanie i konserwacja przedniotów z grobu Kazimierza Jagiellończyka,'Studia

do Dziejów Wawelu'' ry' 1978' s. 46|-473, 476.a Ttzeba zaaaczyć, że zapisy w Liber Fabricae nie notują prac rozbiórkowych w kaplicy

Świętotrzystiei w roku l75' lub wcześniej; Fabrica Ecclesiae, s. 96.5 Koziet o.c., s- 448-449.ó Archiwum Krakowskiej KapituĘ Metropolitalnej na Wawelu (dalej cyt. AKK.)' Wizytacja

Betnałda Macicjowskiego (nr 20), s. l78: Grób królowej Elżbiety ,,nullum epitaphium et memoriam

t71

habet praeter tegum€ntum feretro supra illum locum in quo est sepultum constitutum impositum;AKK, Wizytacja Andłzeja Trzebickiego (m 52), s' 175_176: alterum sepulchrum est ad parte,lrrsątemtrionalem sererrissimae olim Etizabet}ae Austriacae [...] ad similitudinem operis quadrarrgularismappis et antependio ad instar mensae pef preb€ndarios huius loci tegitur, eademque mmśa ser'sąulchro pro celebrandis prebendariis apparamerrta exponuntur et assumuntur, supra quodsęulchrum habetur imągo repraesentans nouas lrguras et elligies serinissimorum fundatorum eteorum praedicti filii sancti Casimiri Poloniae patroni.? B.Dziechciaruk-Jędrak,FiguryrycerzywMuzeltnNarodowymwKrakowiejakopozostałość

późnogotyckiego grobu wielkanocnego ,,Folia Historiae Artium )oil, 1985'', s. 82, fig. 25;B. Miodońska, Malopolskie malarslwo ksiąlkowe 13m_1540, Watszawa 1993, por' wg indeksu:MNK' Biblioteka Czartoryskich, Ms Cz^rt. |2l2, Pontyftkał Erazmą Ciolka oruzkal.28, il. 24l.

8 Materiał porównawczy zebrany [w:] A. Schwarzwebet, Das Heilige Grab in der deutschenBildnerei des Mittelalters. Inaugural Dissertation zur Erlangung der Doktorwilrde der PhilosophischenFakultdt der Albert Ltdwigs Univełisilót zu Freiburg i. Br., Freiburg i. Br. l%0.9 Od stawiania i budowania grobu na Wielkanoc in capella Tomiciana z'apłacono l fl. l0 gr.; AKK,

Liber Fabricae Ecclesiae Cathedralis Cracoviensis ab anno 1592 adanno 1686, sygn. Kat.4, k. 7l v.10 Poinijamywtymmiejscu'wąĘliwąaaszymzdaniem,bipotezęM.Łodzyńskiej-Kosińskiej,,,Supereminentia" nad tumbą Kazimierza Jagiellończyka na Wawelu,,Roczrriki Historii Sztuki'' XVII,1988' s. l0l - l04' o póznĘsrym wykonaniu bal,dachimu nad sarkofagiem królewskim. hoblem tenwymaga jednak dalszej dyskusji.11 howadząc w przysżości szczegółowe badania nad omawianym zabytkiem nalezy prząrowadziódokładne porównanie z fragme'lrtami baldachimu-z nad grobu św. Wojciecha w katedrze grieźnieńs-kiej; por.: Kaledra Gnieźnieńska l, red. A. Świechowska, Ponań-Warszawa-Lublin 1970,s. 195-6, tabl. LX)O(VI (3).