WARSZAWA1999

FUNIWJA PRZYJACIOL INSTYTUTU ARCHEOLOGH UN1WERSYTETU WARS7AWSKIEGO

COMHLAN

Studiazarcheologiioki-esiiprzedrzymskiegoirzymskiegowEuropieSrodkowejdedykowane Teresie Dabrowskiej w 65. rocznice urodzin

Warszawa 1999

Redaktor tomu

JAU-X ANDRZEJOWSKI

Wspotpraca

K.ATAR/.YNA CZARNECKA

Opracowanie graficzne, sklad i iamanie

JACTX ANDRZEJOWSKI, RADOSLAW JACI-K PROCHOWICZ

KATARZYNA CZARNK KA, JAU-K ANDRZEJOWSKJ, JOANNA FLISINSKA, ANDRZEI NOWAK, ZBIGNIEW Pisz

Projekt oktadki

KINGA STANEK

Korckra

JACLK ANDRZEJOWSKI, ANNA BITNER.-WROBLEWSK.A, RADOSLAW JACEKPROCHOWICZ

© Fundacja Przyjaciot Inslytutu Archeologii Uniwersytctu Warszavvskiego, Warszawa 1999

ISBN 83-912470-0-7

I'uhlikacja dofinansowana przcz Ministcrstwo Kullury i Sztuki w ramach progi'mmiAugust

Druk i oprawa:

C

UL. M. KDNOPNICKIEJ 14. BD 771 PDZNAN95 31, TAX DSVBSS an D9

E-MAIL:BIURO@DPC.PL

SPIS T R E S C I

JACI-K ANDRZEJOWSKIHryniewicze Wielkie cmenlarzysko z pogranicza dwoch swiatow 1 7Hryniewicze Wiclkic - a cemetery on the contact zone between two worlds

BARBARA BALKEUnikatowa bransoleta znad Mogielanki 61A remarkable "Celtic style" bracelet from the banks of the Mogielanka, near Warsaw

MARGIN BIBORSKITypologische Differenzierung der Schwcrtcr und ihrer Scheiden im vwopaiscbenBarbariciimin der ersten Halfte des 1 . Jh. n. Chr. 8 1Zroznicowanie typologiczne micczy i ich pochew w emopsjsk.\m.Barbaricunt w pierwszej polowie I wicknpo Chrystusie

ANNA BITNER-WROBLEWSKAElemenly przeworskic na cmcntarzysku w Paprotkach Kolonii, slan. 1,woj. warmirisko-mazurskic. Przyczynek do kontaktow baltyjsko-przeworskich 109Some elements of the Przeworsk Culture at Paprotki IColonia cemetery, site 1 , voiv. Warmirisko-Mazurskie.A contribution on the Bait- Przeworsk connections

EWA

Cmcntarzysko z mtodszego okresu przedrzymskiego w Swierk6wcu,gm. Mogilno 1 1 5A cemetery from the Late Prc-Roman Period at Swicrkowiee, commune Mogilno

ALEKSANDER BUKSCHK, J I :R /Y OKUI.ICZ-KOZARYNGroby z monelami rzymskimi na cmcntarzysku kultury wielbarskiej w Weklicach koto Elblaga 1 4 1Graves containing Roman coins in the Wielbark Culture cemetery at Wcklicc ncarElblag

KATARZYNA CZARNI-X'KA0 pozornej niezgodnosci stratygraficznej . Dwa ciekawe groby z cmentarzyskakultury przeworskiej wObl in ie , pow. garwoliriski 165On an apparent strat [graphic inconsistency. Two striking graves at a Przeworsk Culture cemetery at Oblin,distr. Garwolin

GRZEGORZ DOMANSKISzlak czaraomorski 1 79The Black Sea Route

TADHUSZ GRABARC/YKPrzyczynek do chronologii cmentarzyska w W^siorach 1 89A contribution to the chronology of the cemetery at Wcjsiory

KRYSTYNA HAHULAZnaleziska poznych odmian zapinek silnie profilowanych na Pomorzu 1 93Finds of late variants of strongly profiled fibulae in Pomerania

ANDRZEJ KOKOWSKJ,,Prowincja" kultury przeworskiej w mlodszym okresie przedrzymskim nad dolnym Wieprzem 203,,Provinz" der Przeworsk-Kultur in der jiingcrcn vorromischcn F.iscnzeit

JlfRZY KOLENDO

Lugiowic Burowie oraz Burowie. Przyczynek do interpretacji syluacji politycznej1 kulturowej Europy barbarzynskiej w koiicu I wicku i w II wicku n.e. 2 1 7l .ug i i Buri and Buri. A contribution regarding the interpretation of the poli t ical and cultural situationin Barbarian Europe at the close of the 1s1 c. and in the 2'"' c. AD.

HENRYK MACHAJEWSKJStosunki kulturowe w dorzeczu Pars^ty w mlodszym okresie przedrzymskim 233Culture relationships in the drainage basin of the Parsehi in Pomerania during the Late Prc-Roman Period

15

RUN ATA MADYDA-LEGUTKOZelazne sprza_czki o ramach osemkowatych na zicmiach polskich. Nasladownictwomarkomatiskic czy wyrob miejscowy? 247Hiscrnc Achlcrschnallen im Gebict Polcn. Markomannischc Nachbildungcn oder einhchnischc Erzeugnisse?

JES MARTIANSNaszyjnik z zoomorficznymi zakoriczeniaini i jego kontekst. Jeszcze raz o grobachz okresu przcdrzymskiego z R0r w Norwcgii 259A neck-ring with zoomorphic icnninals and its context. The Pre-Roman Iron Age graves at R0r,Rygge in Norway, revisited

MAUDALENA MA.CZYNSKADwa ziote pierscienie z cmcnlarzyska kultury wielbarskiej w Babim Dole-Borczu,povv. kartuski 273Zwci Goldfingerringc aus dem Grtiberfeld der Wielbark-Kultur in Babi Dol-Borcz, Kr. Kartuzy

WOJCIECI-I NOWAKOWSKI

,,Ksiq.z^ca" zapinka ze zniszczonego cmentarzyska kullury przeworskiej w Karwowie,pod Sochaczewem 279A "princely" fibula from a destroyed Przcworsk Culture cemetery at Karwowo near Sochaezcwin western Mazowsze

ZBIGNIEW NOWAKOWSKIOdkrycic cmentarzyska kultury przeworskiej w Kamiciiczyku -Suwcu, woj. mazowieckic 295The discovery of a Pr/eworsk Culture cemetery alKamienczyk-Suwiee, Mazowicckie voiv.

MlROSLAW PlETRZAK

Narze^dzia do krzesania ognia z Opalenia, pow. tczewski 299Fire making tools from Opalcnie, distr. Tczcw

RADOSLAW JACEK PROCHOWICZKrazki ze skorup naczyii na terenic kul lury przeworskiej 307Potsherd disc finds from the Przeworsk Culture

JlJDYTA RODZINSKA-NOWAK

Obiekt kul lury pomorskiej z zapinka^ kowalowicka, odkryty w Jakuszowicach, si. 2,powiat Kazimierza Wielka 319A pit of the Pomeranian Culture with a brooch of Kowalowice type found at Jakuszowicc, in the regionof Kazimierza Wielka

KINGA STANEKWisiory opasane odiTiiany wschodniej w srodkowoeuropejskim^/r/mr/c///;; 331Banded pendants of eastern group in central European Burhuricum

MALtiORZAIA TUSZYNSKA

Wybrane zespoty grobowe z zapinkami oczkowatymi typu Almgren 45 z cmenlarzyskkultury wielbarskicj nad dolnii Wisla_ 369Selected grave assemblages containing Almgren 45 eye 1 tbulae from the Wiclbark Culture cemeterieson the Lower Vistula

ZENON WOZNIAK, PAULINA POLESKAZabytki lypu jastorfskiego z zachodniej Malo[X)Iski 379Jastorf type finds from western Malopolska

Wo.iciEci-1 WROULEWSKI, ANNA BITNER-WROLSLEWSKAGoci nad srodkowym Liwcem? Poznorzymska fibula bra^zowa z Grodziska, pow. Wt;gr6w 395The Goths on the middle course of the Liwiec river? Late Roman Period brooch from Grodzisk, distr. WQgrovv

WLODZJMIERAZlEMLINSKA-ODOJOWA

Materialy kultury przeworskiej z cmentarzyska w Dlulowie stan. 3, pow. Dzialdowo 401Materials from a cemetery of the Przeworsk Culture at Dlutowo, distr. Dzialdowo

16

COMHLANt'zyiTiskiegoi

edykowaneTeivsit'Dabrovvskiejw65.iriczmceurodzin

JKS MARTENS

Naszyjnik z zoomorficznymi zakonczeniami i jego kontekst

Jeszcze raz o grobach z okresu przedrzymskicgo z Rer w Norwegii

Znalcziska z ciaiopalnych grobow z Ror, parafia Rygge w prowincji Oslfold (Rye. 1), z a jmu jqszczegolne miejscc wsrod niezbyt licznych, choc ciekawych norweskich malcrialow z okresu przcd-rzymskiego* (P. O. Nybrugct, J. Martens 1997). Bogale wyposazenie jednego z nich zawieralo nielypowynaszyjnik bra/owy. Fragmenty tego naszyjnika byly wielokrotnic opisywane, jednak sain przedmiotnigdy nie zostat wlasciwic zrekonstruowany. Pelna publ ikaeja tego niecodzienncgo znalcziska jest wla-snie celem niniejszego opracowania.

Historia odkrvcia

Znaleziska z R0r znane sq. w literaturze lakzepodnazwami ,,Vonheim"(A. Bj0rn 1929; C.-A. Mo-berg 1941) i ,,Nordre R0r" (\i. Hinsch 1953). Naplaskim cmentarzysku archeolog-amator odkopalokolo 20 grobow eialopalnych, a odkryle materiatyw 1927 roku zoslaly przej^te do Oldsaksamlingenw Oslo przez Bjorna Hougcna. Groby z R0r, odsfa-niane bczposrednio pod warstwa, torfu, mia^y micepostae polkolistych jam o g^bokosci i srednicyokoto 50 cm; niektore z nich nakryte byly kamie-niami. Wiqkszosc grobow zawierafa jcdynie wtjgieldrzewny, popiol i przcpalone kosci, w k i lku znale-ziono lakze ufamki ceramiki. Obiekty te pozorniesprawiajq. wrazcnie jamowyeh grobow bezpopiel-nicowycli, jednak co najmniej jeden poehowck mialbye umieszczony w pojemniku z gi^tego drewna,co we wczesncj cpoce zelaza bylo zwyczajem szero-ko rozpowszechnionym na lerenie obecnej Norwe-gii i Szwccji. Tylko dwa groby wyposazono w przed-mioty metalowe.

Po zgloszcniu znalezisk do OldsaksamlingenBjorn Hougen przeprowadzif na stanowisku bada-nia weryfikacyjne. Nie nalrafll juz wi^cej na zadengrab, odkryl jednak fragmenty przedmiotow mcteilo-wych pochodzqee najpewniej z obu wspomnianychwyzej grobow. Hougen stwierdzit, ze wyposazenie

Rye. 1. Cmentarzysko w R0r, prow. 0stfold,Norwegia

Fig. I . Cemetery at R0r in 0slfold, Norway

* W arclicologii skandynawskiej okrcs ten okreslany jest jakoPre-Roman Iron Age (ang.) lub vorromische Eisenieit (niem.) - Red.

259

jednego z nich zostalo rozproszone na wie_kszej powierzchni, zas w przypadku drugiego z nicli nicmozna bye cafkiem pewnym, czy zebranc zostaio w calosci (A. Bj0rn 1929) - uwagi te odnosza^siQ, jakmozna sajjzic, do przemieszczenia zabytkow podczas amatorskich wykopalisk, nie zas do pierwotnegocharaktcru obu obiektow.

Rekonstrukcja inwentarzy grobowych

Silnie zniszczone przedmioly metalowc (Oldsaksamlingen, Oslo, nr inw. C, 24073, 24087 i 24136)zostaly opisane jako pochodza.ee z dwoch grobow (groby I i II), tak tcz opublikowai jc AnalhonBjorn.Grob 1 mial bye wyposazony we (Vagmenly brazowego pasa tancuchowego, dwie szpile do wlosow z du-zymi, kulistymi glowkami pokrytyini blaszkq brqzowa^, zapinke_ podkowiasl^, trzy fragmenty szlabkibrazowcj okreslone jako cze_sci duzej szpili, fragmcnty spiralck mogqcych bye paciorkami albo sprejzyn-kami jednej lub dwoch zapinck, i w koricu duzy, stopiony paeiorck szklany. Grob II zawierac mial Frag-menly tasmowatcgo naszyjnika, duzq szpile^ z bogato profilowana^ glowkq, drugq. szpile, o podobnymprofilowaniu, klamre, hakowq i szesc kolek do pasa, przedmiol uznany za zawieszke,, zelazna, szpile, orazfragmenty dwoch naczyn, bcz wqtpienia inlencjonalnic potluczonyeh (A. Bj0rn 1929; C.-A. Moberg1941, I I I nn.).

Analizuja_c znaleziska z R0r Hrik Hinscli nic vvspomnial jednak brazowego pasa lancuchovvegoz ,,grobu 1" Bjorna, zrekonstruowal natoiniasl pas z fragmentow pochodz^cych z innego grobu, kioiyoznaczyt jako,,grob I", oraz przedmiotow okrcslonych przczBj0rna jako ,,profilowanc szpile", ,,klamrahakowa", ,,szcsc kotek do pasa" i ,,zawieszka". Pozoslate wyposazenie lego grobu I linsch uznal za frag-mcnly jednego lub dwoch naszyjnikow ze zdobionymi koricami. Hinsch zaproponowal tcz ponown^interprelaeji? inwentarza pierwszego grobu, ktory sam oznaczyl jako ,,grob 4". Najwazniejsza^ korektu-ra^ jest tu zrckonslruowanie fragmentow uznanych przez Bjorna za pas laricuchowy typu cellyckiegow ,,co najmniej jedna" zapinke^ T-kszlaltnq. Ponadlo oba przedmioly opisane przez Bjorna jako szpile z ku-lislymi glowkami Hinsch zidentyfikowaljako zakoriczenia naszyjnika (E. Hinsch 1953, 61 nn., rye. 4).Jak widac Bjorn i I l insch rozniq sie^dosc wyraznie w interpretacji zabytkow wchodza_cycb vv sklad obuzespolow grobowych.

PamiQlaja,c, ze zabylki z obu grobow odkrylc przez Hougena podczas wykopalisk weryfikacyjnychnie zalegaly in situ i nie byly rejestrowane oddzielnie, dose ryzykowne wydaja^ SJQ pro by odtworzeniaich picrwotnycli inwentarzy. Rekonstrukcja zespolow dokonana przez Hinscha wymaga wprawdzie je-dynie przcniesienia z jednego zespoki do drugiego zelaznej szpili, to jednak - by uniknac jakichkolwickwa_tpliwosci - vv dalszej CZQSCJ opracowania analizowac be,d^ la_cznie inwcntarze obu grobow. Ich wy-posazenia sq. dose bogate, jednak silnie zniszczone w ogniu slosu pogrzebowcgo. Ponowna analiza zna-lezisk w 1992 roku pozwolila stwierdzic, ze w ich sklad wchodziiy fragmenty dwoch lub Irzech naszyj-nikow brazowych, fragmenty dwoch bra^zowych zapinek T-kszlaHnych z falszywa_ zelazna_ sprQzyn%fragmenly brazowego pasa laiicuchowego, masywna br^zowa zapinka podkowiasta, niebieski paeiorckszklany oraz ulamki dwoch naczyn1.

Naszyjnik / /oomorfic/nymi zakoriczeniami

Oba zakonezenia (Rye. 2) byly juz wielokrolnie publikowane (A. Bjorn 1929, rye. 3; C.-A. Moberg1941, tabl. XVII; E. Hinsch 1953, rye. 4), nigdy jednak nie inlerprelowano ich jako elemcnlow naszyj-nika. W ksiedze wptywow w Oldsaksamlingen sa_one opisane jako ,,dvva masywne, nicmal gruszkowateprzedmioly dlugosci okolo 3,5 cm, zaopalrzone w trzy guzki z brodawkami, majq.ce splaszczone wierz-cholki zdobione kolistymi bruzdami" (por. rye. 3) (A. Bjorn 1929, 8). Najwyrazniej Bjorn uznal te przed-mioty za cze^sci znalczionego w lym grobie bra_zovvego pasa laneuchovvego. Jak wspomnialem,Hinschnie wyrazilsi^jasno w kwestii ich pochodzenia, jednak w przeciwieiistwie do Bjorna wydaje si^zali-czac te zakonezenia do wyposazenia swego ,,grobu 4", z zapinkq.. Na i luslracj i umiescil je pomi^dzyspre^zynkqa kabhikicm fibuli, cosugeruje, zemogl uznawac je wlasniezacze^sc lejzezapinki (E. Hinsch1953, rye. 4). Pomimo, ze znaleziska z R0r byly czQslo wspominane w literaturze (por. C.-A. Moberg

1 Nic mialem nicstcty moznosci bezposredniego zapoznania S!Q z la ccramika.

260

COMHLAN

r

Rye. 2. R0r, prow. 0slfold. Zoomorflczne zakonczenianaszyjnika brqzowego. Rys. J. Martens

Fig. 2. Ror, 0stfold. Zoomorphic terminals or'a bronze neck-rimDrawn by .1. Marions

Rye. 3. Zespol z Rer wg publikacji Bjoma (1929). Zoomorficzne zakonczenia naszyjnika w gomym rz^dzie, posrodku

Fig. 3. Furniture oi" Ror grave aee. to Bj0rn (1929). The terminals in upper row, in the middle

261

1941, 1 1 1 nn., 120, tabl. XVII; E. Johansen 1955,210; P.O. Nybruget 1979) nikt nie zwrocil uwagi nate zupelnie nietypowe elemcnly.

We wrzesniu 1992, podczas wizyty w Oldsaksamlingen w Oslo, mialem okazj^ przestudiowac za-bylki z R0r. Okazato siej wowczas, ze oba brazowe profilowanc guzki byly dotychczas bltjdnie Jntcrpre-towanc - nie sq. one ani elemcnlami pasa laiicuchowego, ani cze-sciami zapinki, leez przcciwstawnymizakohczeniami naszyjnika. Oba guzki noszq. charaktcrystycznc slady odlamania od wiekszego przcdmio-lu, a jeden z nich l^czy SJQ bezposrednio z bra^zowa. sztabka^, wymienionq. przez Bjorna w mwentarzugrobu I razem z jednym z owych guzkow.

Rye. 4. Ror, prow. 0stfold, Brqzowy pas lancuchowy ( I ) , bra/owa zapinka podkowiasta (2),lepiej zachowana br<\zowa zapinka T-kszlallna z ,,fatszywa_" zclazntj sprQzynktj (3) Rys..!. Martens

Fig. 4. Ror, 0sliuld. Bronze cha in bell ( I ) , bronze penannular brooch (2), T-sliapcd bronze l lbu l i i wi th false iron spnnibetter preserved (3). Drawn by J. Martens

262

COMHIAN

Co WJQCCJ, blizsza analiza wyraznie zdcformowanych guzkow (Rye. 3) dowiodla, ze w rzeczywi-stosci sq. one wyobrazcniami zoomorficznymi (Rye. 2) - z nieznanych przyczyn oba zakonczenia ngdynic byly ogladane z boku, co uniemozliwito stwierdzenie, faklycznie przedstawiaJEi one male, krtjpe ptaszki.Icli glowy i dzioby maja. ok. 1,6 cm dlugosci i 0,5 cm szerokosci, i zdobione sa^po kazdej stroniedwomabruzdkami - gorna z nich imituje oczy. Korpus o dhigosci 2,7 cm ma wyraznie ptasi ksztalt, z ogonemwydJuzonym w kabfyk naszyjnika. Na bokach i od spodu znajdujq_ siQ trzy guzki - te na bokach markuja^skrzydla, trzeci zas lapy. Guzki sa_ zdobione kolistymi bruzdkami, podobny ornament jest tez umiesz-czony na piersiach plaszkow. Calkowita wysokosc figurek wynosi 2,9 cm a ich szerokosc 2,5 cm.

Okreslcnie gatunku tych ptaszkow nie jest mozliwc z uwagi na silnq. slylizacJQ i dose prymitywnewykonanie figurek, wydajit sitj one jcdnak wyobrazac drozdy lub wroble, choc nie mozna tez wyklu-czyc, ze chodzi tu o kaczki. W swictle innych wspolczesnych przedslawieh zoomorficznych (zob. nizcj)dose prawdopodobna staje SIQ wlasnie ta ostatnia mozliwosc.

Datowanic

Datowanie naszyjnika z R0r jest nieco trudnicjsze po slwierdzeniu, ze znalczisko nalezy traktowaejako zmieszanc inwentarze co najmniej dwoch grobow. Konieczne jest zatem przeanalizowanie oddzielnicwszystkich zabytkow wchodz^cych w sklad tego zespolu.

Zap ink i T-ksz ta l tnc

W swoim opisie wyposazeii grobowych Bjorn wspomina o jednej lub dwoch nawet zapinkach, aledopiero I linsch zrekonslruowal tQ flbul^, pozostawiaja_c jednak olwarta, kwestiq drugiego egzcmplarzn.Powlorna analiza znalczisk potwierdzila stusznosc tcj rekonstrukcji i jednoczesnie wykazala, ze do aispolunalcza_ fragmenty dwoch identycznych zapinek tzw. zapinck T-ksztallnych. Oba egzemplarze sa^ si lnieznisxezone: z lepiej zachowanego okazu ocalata spr^zynka i fragmenty kablajai (Rye. 4:3), z drugiegolylko jcden z brazowych guzkow z koiica osi sprQzynki, przytopiony do paciorka z niebicskiego szkla.

-o-

en

Rye. 5. Vogn, Vcndsyssel, Dania. Wyposazenie grobu f.nr. 30. Zabytki mclalovvc 1:2, ceramika 1:4.Rys. J. Martens

l-'ig. 5. Furniture of Vogn grave f.nr. 30, Vcndsyssel, Denmark. Metal objects 1:2, pottery 1:4. Drawn by J. Martens

263

Zapinka ta ma brajzowy kabfyk o konstrukcji srodkowolatenskiej i dtuga,, Izw. martwa_ spr^zynke. zela-zna^z brazowymi guzkami z Irzema symclrycznic rozmieszczonymi brodawkami na kazdym; tbnna po-chewki oraz sposob pok^c/enia kablqka ze sprqzynk^ nie moga_ bye obccnie odtworzone.

Zapinki T-ksztahnc nalezcj. do grupy lokalnych wyrobow, a ich znaleziska znanc sa_ z calcj Skan-dynawii. Trzy takie llbule pochodzq z Vendsysselu. Jednq. odkryto w grobie cialopalnym w miejseowosciTolne, razem z naczyniem glinianym, bye moze popielnicq. (C.-A. Moberg 1941, 111., przyp. 375;R. Hachmann 1960, 173). Niestety, naczynie to zaginej'o, a bardzo zle zachowana zapinka nie pozwalana rckonstrukcJQ (NM C12279-82). Obie pozostalc zapinki pochodza_ z Vogn, z grobow f.nr. 8 i 30, nieiTiaj^ one jednak charaklerystycznych brajzowych guzkow na kohcach spre,zynek. Jens-Hcnrik Bech(1975, przyp. 9 i rye. 10, I I ) daluje te zapinki odpowiednio na okres I lib i I l i a Beekera. To datowaniezoslalo przeze mnie niedawno zakwestionowane, jako ze towarzyszaca zapinkom ceramika nie moze byestarsza, niz koniee okrcsu Ilia Beckcra - odpowiada to przelomowi faz IIA i IIB w zaproponowanymprzeze mnie ostatnio nowym systemic chronologicznym dla poludniowej Skandynawii (.1. Martens 1996,239; 1997; 1998, rye. 7). Oba groby nie zoslaiy dotychczas w petni opublikowane, dlatego lezjedenz nich - przypuszczalnie wezesniejszy (grob 30) - przedslawitj nicco blizej (Rye. 5).

Grob f.nr. 30 z Vogn (VIIM 195 I / I 05-115) by! cialopalnym grobem jamowym wyposazonym w 5 na-czyn glinianych zrekonstruowanych z fragmentow oraz ulamki co najmniej 3 dalszych naczyn, zelazmifibulQ o konstrukcji srodkowolalcriskiej z dlugq martwa_ sprezynkaj zwykly pierscionek brazowy i zelaznqklamre_ do pasaf?). Elcinentem najistolniejszym dla uslalenia chronologii tego zespolu jest ceramika.Podziat na fazy IIA i IIB (podobnie jak na okresy Ilia i l l lb Beekera) opiera SIQ in. in. naobeenosei lubbraku silnie pogrubionych brzegow, tj. brzcgow wi^ccj niz I Vi raza grubszyeh od scianki naczynia. Takiwlasnie brzcg ma jedna z mis z grobu f.nr. 30. Inna cecha_ typow^ dla ceramiki z fazy IIB sa^ szerokiepasma ornamentu, cze,sto pokrywaja_cego caly brzusiec naczynia, jak to widac na jednym z kubkow z legogrobu. W koheu zelazna klamra do pasaaznajduje analogic^ w grobie f.nr. 21 z Vogn, ktory bez wa^tpic-nia nalezy dalovvac na fazQ I I B (por. J. Martens 1996. 232, rye. 10). W konsekwencji grob f.nr. 30 po-vvinien bye umicszczany w fazie IIB, zapewne - z uwagi na ceramikq nosz^ca^ vviele cech poprzcdniejfazy - w jej poczajjkach.

Liczne zapinki z dlugimi spr^zynkami pochodzci z Jul landi i . Wie,kszosc z nich to znaleziska luzne(J.-H. Bech 1975; J. Laursen 1984), jednak wciulopalnym grobie Hoptrup brazowej jlbuli z taka, spr^zynka,towarzyszyla inna fibula lokalnego lypu i naczynie gl iniane (C. .1. Becker 1961, rye. 74). Spre^zynkapierwszej z tych fibul zaopalrzona jesl w guzki podobne do lych z zapinek z R0r, To naczynie z lekkopogrubionym brzegiem Becker dalowal na swqj okres Ilia, co jednak nie znajduje wystarczaja^cych pod-staw, gdyz zarowno forma brzegu, jak i ksztalt naczynia przezywaja^sie, w nastQpnej fazie. Warto tu zauvva-zyc, ze Rolf Hachmann (1960, 173) opiera jqc SIQ na podobichstwie zapinek odnosi ten grob do fazy Ibcmentarzyska w Hornbek. Hans Hingst (1959, rye. 17a.b) umicszcza wszystkie zapinki z dlugimi spre.-zynkami w swych fazach lib c, ktore odpowiadaja, nie tylko fazie Ib z Hornbek, ale lez starszcmu sta-dium fazy HB na Jul landii (por. J. Martens 1996). W koricu Jesper Laursen(1984, 129 nn., rye. 8, 9)porownuje zapinkej z Hoplrup z cgzemplarzem z grobu vv Cathrinebjerg z polnocno-zachodniej Fionii,datujc\ oba groby na wczcsne stadium okresu J l la Beekera. Grob z Fionii jesl bogato wyposazony w ce-ramike. jedno z lych naczyn (lamze, rye. 9a) ma s i lnie pogrubiony brzeg, ktorego nie mozna datowaewczesniej, niz na fazQ IIB. Takq. metryk^ polwierdza inne naczynie z nisko umieszczonymi uehami,z ktorych zadne nie litczy sie_ z jego brzegiem. Tak wie^c grob z Cathrinebjerg przemawia za poznEi po-zycjq. grobu z Hoptrup, tj. datowaniem go na fazQ IIB.

T-kszlaltne zapinki z trojbrodawkowymi guzkami pochodz^ z grobu 10 z cmentarzyska w EkehSgenw zachodniej Szweeji (K. Cullberg 1972, rye. 54) oraz z grobu 10 z cmentarzyska w Lars Persgarden(C.-A. Moberg 1941, tab!. XVI:2; E. Oxenstierna 1948, 213, rye. 62, u dolu) i ze znaleziska luzncgoz okolic Skovde (E. Oxenstierna 1948, rye. 62, w srodku), oba w prowincji Vastergotland. Chociaz samakonstrukcja zapinek jest nieco inna (poznolatenska), to wlasnie wsrod nich znalezc mozna najblizsze

-Fragment zaczcpu klamry hakowcj nie just ilustrowany, na rycinach dokonalcm howicni wyboiii sposrod bardzo bognlcgozcstawu wyposazcnia tych grobow.

264

COMHLAN

analogic do guzkow na koricach sprtjzynek fibul zR0r. Niestely, zadna ze wspomnianych fibul nic mozebye doktadniej dalowana, jednak zdanicm Carla-Axela Moberga zapinki T-ksztahne z kontynentalnejSzwecji nalezy generalnie umieszczac w ,,okresie 111 Monteliusa", choc raczej w jcgo wczesnej cz^sci(C.-A. Moberg 1941, 107 n.; 1950, 76 nn.; R. Hachmann 1960, 198 nn.). Odpowiada to wczcsnemn sta-dium fazy I IB w Danii i pozostaje w zgodzie z poczynionymi wyzcj ustaleniami.

Erik Nylen (1955, s. 417 nn.) datnje gollandzkie zapinki z dlugc|. marlwa_ spr^zynka^ na swoja^faz^B, synchroniczn^ ze starszym stadium fazy IIB na Jutland!! {por. J. Martens 1996). Wsrod pokaznej liczbytakich zapinck jest k i lka z czterobrodawkowymi bra^zowymi guzkami na kazdym koiicu sprtjzynki(E. Nylcn 1955, rye. 127 i 128), jednak podobniejak okazy z kontynentu zapinki z Gotlandii inaj^kon-strukcj^ poznolalcnsk^.

Kulkowe zapinki z dluga_ spre_zynk^ sq. przcz Beekera datowane ogolnie na pierwszi| faz$ poznegookresu przedrzymskicgo na cmentarzysku w N0rre Sandegard na Bornholmie (C. J. Becker 1990, 80).Jcdynym wyjajkicm ma tu bye grob 494, zawierajfjcy lakze klamre_ hakow^ typu Fb Beckcra - na jejpodstavvic Becker datuje go na swi\q faze^ (tamze, 82 i tabl. 45). Sposrod pozoslalych zespolow zza-pinkami z dlugimi sprQzynkami lylko groby 1 i 536 zawicraly tez inne wyznaczniki chronologiczne.W grobie 536 byla to zelazna klamra hakowa, klora_ Becker zaliezyl do swego typu Bl (tamze, 80, 120,tabl. 47). Klamra la jest jednak silnie skorodowana i fragmenlarycznie zacbowana, zas Becker nie poda-jc, dlaczego nic zaliezyl: jej do swego podslawowego typu F, co dalowaloby grob na drugq. fazQ. W grobie 1wspomnianej f ibul i towarzyszyia zapinka kulkowa i naczynie prostej formy (tamze, tabl. 29)- na tejpodslawie Becker datuje grob na pierwsza_ fazi^. Pozostale groby {100, 125, 172, 322 i 555) Becker okre-sla jako pochodzi\ce ,,na pewno z fazy 1" (tamze, 80). Na ich wyposazenie skladaji\^ wyl^cznie zapinkikulkowe (tamze, tabl. 34, 35, 36, 41, 48). Na podstawie domniemanej, nie calkiein jasncj ,,stratygranihoryzontalnej" zapinki kulkowe sa_ datowane ogolnie na pierwsza_ fazt; cmentarzyska w Norre Sandegard(tamze, rye. 27). Zasadniezym problcmem uniemozliwiajc\cym wlasciwa^occn^ ustalen Beckcrajest fakt,iz w swej publikacji cmentarzyska nie zawarl on wykazow znalezisk czy opisu grobow. Te zastrzezeniaS£[o tyle istotnc, ze Becker jako jedyny umieszcza zapinki z dUiga^ falszywa_ sprQzyni\d poez£[tkicmfazy I I B . Dla wyjasnienia tcj zasadniczej kweslii niczbQdne st\e studia nad materialami z Born-holmu, a w tym miejscu slwierdzic tylko nalezy, ze ubogo vvyposazone groby z N0rrc Sandegard niestanowia_ najlcpszej bazy dla lokalncj chronologii\c stwierdzic mozna, ze diugie sprcjzynki wydajt| si^ typowa^ cechii lokalnych, polnoc-

nocLiropejskich zapinck z okresu odpowiadaja_ccgo starszeinu stadium fazy I I B na Jut landi i .

Z a p i n k a p o d k o w i a s t a

Mala zapinka podkowiasta (Rye. 4:2) nalezy do typu masywnych fibul bez szpil, jakich cztery eg-^emplarzc znane sa_ z poludniowo-wschodniej Norwcgii. Pozostale okazy pochodz<t z niepewnic dalo-wanych znalezisk (P. O. Nybruget, J. Martens 1997, 80). Podkowiaslc zapinki tego typu znane 54 tezz srodkowcj i pohidniowej Szwecji (H. Arbmann 1934, 39 i rye. 22; B. Sljernquist 1947) i z polnocnejJut landi i (P. O. Nybrugel, J. Martens 1997, przyp. 1). Niestely, wszystkie s^znaleziskami luznymi i nicmoga, dostarczyc nam klucza do datowania fibul tcj odmiany. Inne lypy zapinek podkowiaslych wystQ-pujciprzezcaly okres przedrzymski (J. Martens 1994; 1996; 1997), a nawet przezywajq. S!Q w glq.b okresuwplywow rzymskich (C.-A. Moberg 1941, 112 n.). Masywnosc fibul tej formy wskazuje jednak na ichpozn<\Q chronologicznii. - nie wczesnicj niz w horyzoncie szpil holsztyhskich.

K u l e p o k r y t c bra_zow4 b l a s z k q

Poczatkowo Bjorn (1929, 8) interprelowal dwie gliniane kule pokrytc br^zowq blaszkq (Rye. 3, rza,dgorny od lewej)jako szpile z glowka_ w ksztafcie bombki : ; , poniewazobie byly przcbite bra/owym dru-tem. Moberg (1941, 112) sugerowaf, ze sq one zakoiiczeniami duzych zapinek T-ksztaltnych, zas Erik

' Znacznic Icpszq podstuwQ dla lokalncj chronologii Bomholmu w okresic przedrzymskim stanowic mozc StoreKrigtird ( N Mj.nr. 754/59, 454/60, 454/61, 454/62, 454/63), cnicntarzysko badane pi"zez Olc Klindt-Jensena w latacli 1959 1963, jednakdotychczas niepublikowane. Monografi^ tcj nckropoli przygotowuje obecnie Birgil Lind 7. instyditu Archcologn Prehistoiycz-ncj (JniwersytetU w Aarluis (Mocsgnard).

"" Termin kn/eiu'i/ (duii./norw.), Bombennadel(niem.) i "bomb-head"pins (ang.) nic ma w j^'zykn polskim dobrcgo od|X>wicd-n ika - Red.

265

llinsch (1953, 61) uznalje za zakoiiczenia naszyjnika. Z uwagi na obecny Stan zachowania-od czasupierwszcj publikacji jedna z kul zagineJa4(Ryc. 3, rza_d gorny, druga od Icwej) - trudno ocenic, ktora7 inlerprelacji jest najbardziej prawdopodobna. Podczas gdy trzeba przyznac, ze drut przewleczony przezzachowam\l dose cienki i przypoinina trzon szpili, to zdobienie widoczne na zaginionej kul iodpowiada ornamentom typowych naszyjnikow z kulis tymi koncami. Te naszyjniki, czQsto podobnejkonstrukcji, sa^ zwykle datowane na mlodszy okres przedrzymski, fazQ III Monleliusa (K. E. Sahlstrom1948, 12 n.; C.-A. Moberg 1955), co odpowiada fazie IIB na Jutland!!.

N a s z y j n i k z ,,grzybkowatym" z a k o n c z e n i e m

Trzeci, zachowany we fragmentach naszyjnik ma kabfa_k z pre_ta o ptaskim przekroju w ksztalcie li-tery V, a przynajmniej jedcn z koricow zaopalrzony jest w guzck w ksztalcic grzybka 7 trzcma wyrostkami(Rye. 6). Takie naszyjniki sq, znane ze Szwecji i wschodniej Danii i przez analogic; mogq. bye datowanepodobniejak opisane wyzej (S. Miiller 1903, rye. 8, 9; K. E. Sahlstrom 1948, 17).

Brq.zowy pas l a i i cuchowy

Najlepsze, choc nie zupefnie dokladne, analogic pasa lancuchowego z Ror (Rye. 4:1) znalezc moznaw polnocnej Ju t landi i (por. .1. Martens 1998, rye. 40- Trzy pasy znaleziono tarn w towarzystwie dobrychwyznacznikow chronologicznych: w Rscvebakken razem z pochewkq zapinki zelaznej, przypuszczalnieo srodkowolalenskiej konstrukcji (O. Klindt-Jcnsen 1953, 55, rye. 33), \ Try Skole razem z brazowa_za-pinkij. typu K Kostrzewskiego (C. J. Becker 1957), oraz w dobrze wyposazonym grobie A1086w Hedegard razem z zapinka^ typu K Kostrzewskiego, zapinka_ zblizonq do typu DIE \q podobn^do typu 65 Almgrcna. Pozwala to pcwnie datowac omawiany typ pasow na faz$ I IB. Koiejne pasy legosamego typu znane sa z zachodnicj Szwecji i z prowincji Blekinge (,,KgI. Vitterhcls Hist. Akad.Manads-blad" 1903-5, 131 n; G. Ekholm 1919).

Chronologic - w n i o s k iWszystkic omowione wyzej znaleziska z Ror mozna zamknac w ramach wczesnego stadium fazy

IIB mlodszego okresu przedrzymskiego. Takie datowanie bylo juz wczesniej sugcrowane przez JVbberga(1941, 111 nn.). W chronologii srodkowoeuropejskiej odpowiada to fazom Ilb-c Hingsta, fazie libKcilinga i fazie A, Dq_browskiej (J. Martens 1994; 1996; 1997; 1998), co wskazuje na jej wspolczcsnoscz faza. La Tene Dr

Analogic

Datowanie naszyjnika z R0r oparte na przedstawionych wyzej podstawach rozni SIQ wyraznie odchronologii jego najlcpszych analogii stylistycznych -celtyckich zapinek maskowych i ornitomorficz-nych z fazy La Tene A (por. W. Dchn 1966; U. Schaaff 1978). Figurki ptasie ze srodkowego i pozncgookresu lateiiskiego nie sa_lak czQstejak wczesniej, a wyobrazenia przedslawiajq raczej ptaki drapiezne,sowy lubslwory mityczne, niz ulubionc u schylku okresu halsztackicgo ptaki wodne (D. v. Endert 1991,53; P. Wells 1989).

Morfologicznie najblizszq. analogiij. omawianego naszyjnika jest srebrny okaz z zoomorficznymizakonczeniami z Trichlingen w Wirtembergii (O. H. Frey, M. Szabo 1991, rye. na s. 478). Frey i Szabodatujq. go na III lub II wiek p.n.e. i uwazaja, za import z Balkanow lub 7 Anatolii (tamze, 480), gdzieprodukcja podobnych O7dob miala dlug£| tradycJQ (por. D. Williams, J. Ogden 1994). Walorami artystycz-nymi naszyjnik ten wyraznie jednak goruje nad dose prymilywnym wykonaniem plasich figiirek z naszyj-nika z R0r, co wiQcej, jego zakonczenia przedstawiajajiie plaszki, lecz glowki bykow.

Motywy z o o m o r f i c z n e z mlodszego okresu p rzed rzymsk iego w S k a n d y n a w i i

Wzorcow naszyjnika z Ror nie trzeba jednak szukac zbyt dalcko - w micjscowym, poludniowoskan-dynawskim srodowisku w mtodszym okresie przedrzymskim dose popularne byly uproszczone wyobra-zenia zoomorficzne.

4Ta zdobiona kula zaginqla, zanim zabytkami z R0rzaja.l siq Erik Hinsch (por. 1953, 61).

266

COMJI LAN

Rye. 6. Ror, prow. 0stfold. Fragmcnty br^zowcgo naszyjnika z grzybkowatymi zakonczeniami. Rys. J. Martens

Fig. 6. R.0r, 0sllbld, Bronze neck-ring with mushroom-srmped-lerminals. Drawn by J. Martens

Motywami takimi zdobione sa^ liczne zapinki, m. in. wspomniana juz brajzowa fibula z grobu 10z cmentarzyska z poznego okresu przedrzymskicgo w Ekehogen w rejonie CJoteborga (K. Cullberg 1972,rye. 54). Zapinka przedstawia nieokreslonc gatunkowo zwierzt; !eza_cc na grzbieeic, z wysuniQtymi doprzodu przednimi lapami.

Podobne motywy spotykanc sa_ tez na wiclu zapinkach z Ju t landi i . Fibuie ze Smollcrup (O. Faber1969, rye. 1), z Karby (C. J. Becker 1957, rye. 3) i z Drosselmose (tamzc, rye. 12) zdobione sajcdna lubkilkoma malymi glowkanii ptakow. Poehewka zapinki z Dalstrup {tamze, rye. 9) jest zaopatrzona w uszy,najwidoczniej wyobrazajaee uszy dzika. Podobnie zdobiona pochewka fibuli z Breklum (H. Hinz 1954,tabl. 60:16) wyobrazac ma zapewne dzika tub psa. Najbardziej naluralistyczny wizerunek nosi brazowazapinka znaleziona w bagnie w Soften, w poblizu Aarhus, z symctrycznie rozmicszczonymi gtowkamibykow (C. Engclhardt 1881, rye. I I ; C.-A. Moberg 1941, rye. 16:1; O. Klindt-Jensen 1953, rye. 32).

Dokladne datowanie tych fibul jest trudne, gdyz sa one lokalnymi formami, a wiQkszosc z nich toznalcziska luzne. Dwie zapinki (Smollerup i Karby) sa, miejscowymi derywatami fibul lypu K Kos-trzewskiego, co sugeruje, iz nie sa, slarszc niz faza IIB. Zgodnie z sugesliq. Sophusa Miillera zapinkaz Dalstrup moze bye - przypuszczalnie - laczona z seriq fibul prowincjonalnorzymskich, tak WIQC po-winna bye datowana nie wczesniej, niz na schylck nitodszego okresu przedrzymskiego lub sam pocz^-tek okresu wprywow rzymskich (S. MO Her 1933, 33; C. .1. Becker 1957, 60 n.). Do tej samcj grupy moga_bye zaliczone zapinki z Drosselmose i Breklum. Bardzo trudno okrcslic chronologic unifcilowej fibuliz Soften. Moberg uz.naje, zc pochodzi ona z jego okresu IT, eo odpowiada fazie I1A, jednak jego argu-mentacja jest natury wyla^cznie typologicznej (C.-A. Moberg 1941, 100). Elementem, ktory moze dalo-wac ten okaz sa^ kulki na koncach rogow bykow. Zdaniem van Endcrt (1991, 53) la cccha nie powinnapojawiae SJQ przed okresem poznolateiiskim - bior^c pod uwagQ czas na przedostanie sie, tego motywuna Polnoc zapink^ nalezaloby datowac na fazQ IIB.

Motywami zoomorficznymi byly tez zdobione pasy z poludniowej Skandynawii - taki ornamentjest eharakterystyczna_ ccchc[ brajzowych pasow tancuehowych typu polnoenojutlandzkiego (S. M tiller1900, rye. 1, 2; O. Madsen 1995, rye. 10), ktore, jakjuz wspomnialem, mogq. bye datowanc na faze. I IB.Pasy lancuchowe sq rownicz liczne na Gotlandii, gdzie najwezesnicjsze datowane sa^ na fazQ B lokal-nej chronologii. Wielc z nich ma zoomorficzne zaezepy, a motywami sq, ptaki wodne lub losie{?)(E. Nylen 1955, 455, rye. 55:2 (57:2), 87:6, 91:2, 146:6, 154:2, 292:1-5). EI em enty zoomorficzne po-jawiaja_sie_takze w Ilolsztynie, trzecim centrum wystejxwania pasow laiicuchowyeh, jednak nie sq tainzbyl cze^ste. WystQpuj^ na pasach micjscowego typu E wg Hingsta, dalowancgo na faz^ lib (H. Hingst1989, 62 nn., rye. 7). Datowanie pasow laricuchowych zGotlandii i Holszlynu odpowiada zatem ich chro-nologii na Jutiandii .

W kohcu5 micjscowej produkeji figurki zoomorfieznc zdobily czterokolowy woz z Fredbjcrg (S. Jen-sen 1980, rye. 26-31, 81, 82). Wozu tego nie mozna datowac bezposrednio, ale dom, w ktorym zoslat

5 Zdobione motywami zoomorficznymi tiohwytyz Mollemp (F. Kaul, J. Martens 1995, rye. 18) i zi Icdegiird (O. Madsen 1995,rye. 8) zostaly wyhjczonc z tej analizy, gdyz nie jest pewne ich lokalne pocliodzenic.

267

znaleziony vv postaci rozproszonych (ragmen tow pochodzi z okresu wczesnorzymskiego. Inny woz okutybrqzem zostal znaleziony w Dankirke, rowniez w domu datowanym na okrcs wczcsnorzymski - takzcten woz zdobiony by\i zoomorficznymi {H. J. Hansen [984,passim, rye. 22). Oba wozy maja_wiele cech wspolnych z innymi polnocnoeuropejskimi wozami z mtodszego okresu przedrzymskiego,a wiele motywow zdobniczych spotkac mozna tez na pasach holsztynskich (por. J. Bi0ndsted 1960, 72;O. Harck 1989, 104 nn.). Zdobione bnyzem wozy z Fredbjerg i Dankirke rrnga_ bye zatcm wozami cere-monialnymi ze schylku okresu przedrzymskiego, ktore dolrwaly do okresu wczesnorzymskiego w po-staci zlomu, podczas gdy woz z Dejbjerg zostal zrekonstruowany i zlozony w bagnic (por. .1. Brondsted1960, 68 nn.)-

Wnioski

Ten krotki przegla_d potnoenocuropejskich zabylkow zdobionych motywami zoomorficznymiz mlodszego okresu przedrzymskiego dowodzi, ze naszyjnik z R0r mi esc i SJQ dobrzc w tej grupie, musibye zaleni uznany za wyrob lokalny. W horyzoncie odpowiadajqcym wczesnemu stadium fazy I I Bw Europie pofnocno-zachodnicj i w Skandynawii pojawil sitj nowy styl zdobniczy, obcjmuja^cy orna-mentyk^ zoomorficzn^. Motywy zwierz^ce spotkac mozna na pasach taiicuchowych, aplikacjach wo-zovv, zapinkaeh czy - jak tego dowodzi zidenlyfikowany ostatnio okaz z R0r - nawet na naszyjnikaeh.Ciekawy i chyba nicprzypadkowy jest fakt znalczienia tego naszyjnika i pasa lancuchowcgo na jednymstanowisku. Rownie inleresujqce jest, zc wiQkszosc omowionych wyzej zabytkow znajdowano zwyklebadz to w depozytaeh bagiennych, ba_dz w inwenlarzach bogato wyposazonych grobow kobiecych. To mozewskazywac, ze nowo zaadaptowany styl zoomorficzny pehiil wowczas rol^ atrybutu osob spelniajacychjakies funkcje kultowc. Jesli lak, to mozna sa^dzic, ze pierwszq zidentyfikowanq grupi? polnocnoeuro-pcjskicli kaplanow tworzyly kobiety, i zc jedna_z nich byla zmarla poehowana na emenlarzysku R0r.

gnubien 1998 r.

Podzi^kovvaniaJcstem winien wyrazy vvdzi^cznosci Nordisk Forskerakademr, ktora pokryta koszty nioicli wyjazdovv studyjnychdo Norwegii i Szwecji w sicrpnin i wrzcsniu 1992 r., oraz Jackowi Andrzejowskiemu, ktory przetlumaczyl ten tekslna JQzyk polski.

DrJes MartensOldsaksamlingen, Instinitt for arkeologi, kunstlustorie og numismatikkFrederiksgate 3, 0164 Oslo, Norge

Skroty:NM NationsImuseet, Kebenhavn, DenmarkVHM Vcndsyssel Historiske Museum, Hjorring, Denmark

B1BL1OGRAFIA

ALMGREN, O.1 923 Studien fiber Nordeuropaische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jaiirlntnderte mil Berucksichti-

gung der provinzialromischen und sudrusstschen Formeu, Mannus-Bibliothck 32, Leipzig2.ARRMANN, H.1 934 Zur Kenntnifi der ciltesten Eisenzeit in Schweden, ,,Ac!a Archaeologica" 5, 1 -48.

1975 Nordjyske fibler fra per. ilia af fairomersk jernalder - et biding til diskussionen vediwende kultur-forbindelser i yngre f0rromersk jernalder, ,,hikuin" 2, 75-88.

BACKER, C. J.

1957 Enf0rromerskjernaldei'gravfra Try Skole, ,Xuml" 1 957, 49-68.

268

COMHLAN

1961 P0rromerskJernalder i Sytl- og Midtjyllund, Nationahnuscets Skrifter, Stwrrc beretninger 6, Kobenhavn.1990 N0ri"&Sandeg&rd.Arkaiologiske Unders0gelserp&Bornholm 1948-1952, DetKongeligc Danskc Vidcns-

kabcrncs Sclskab, Historisk-filosofiske Skriftcr 13, Kobcnhavn.1993 Sludien zwjiingeren vorromischen Eisen-eit auf Boniholm. ,,Acta Arcliaeologica" 63, 1-38.

BJORN,A.1929 Nye fund fret f0rromersk jernalder, ,,Univcrsitclets Oldsaksamlings Arbok" 1928 (Oslo), 5-14.

BK0NDSTHI), .1.

1960 Dannnirks Oldtid 111 - Jernalderen. 2, K0benhavn- (wyd. nicm.: Nordische Vorzeii III - Eisen~eil inDiinemark, Neumunster 1963).

Cui i m.iui. K.1972 Ekehogeii nnd Valtersberg. Zwei Graberfelde? der vorromischen Eisenzeit in Westschwed&i, Studier

i nordisk arkeologi 1 1 , Goteborg.

DABROWSKA, T.1988 Wczesnefazy kulfuryprzeworsidej. Chronologic! - zasiqg -powiqzariia, Warszavva.

DKHN, W.1966 Die Doppelvogelkopffibel mis dem Val-de-Travers, (w:) R. Wyss (red.), Helvetica Anliqnu, Festschrift

Einil Vogt, Beilragc zur Prahistorie und Archaoiogie der Schweiz, Ziirich, 137-146.

EKIIOLM. G.1 9 1 9 Tva fynd /ran den forromerske janialdern, ,,Fornvanncn"' 14, 224-23 I .

VAN E N D H J I , D.1991 Die Bro/i-e/i/nde cms dem Oppidum von Munching, Die Ausgrabiingcn in Manching 13, Stuttgart.

ENOELHARDT, K.188 I Jernalderens Gravskikkc i Jylland, ,,Aarboger for nordisk Oldkyndighed og Historic1" J881 , 79-184.

FARiiR, O.

1969 Scerprcsgedefibler fra Danmarks fwromerske jernaldei\r for nordisk Oldkyndighed og Histo-ric" 1969, 103-1 15.

FR&Y, O. H., SZABO, M.1991 The Cells in the Balkan Area, (w:) V. Kruta, O. H. Frcy, B. Raftery, M. Szabo (red.). The Celts, London,

478-484.

HACHMANN, R.1960 Die Chronologic der /i/ngeren vorromischen Eisenzeil. Sludien zimi Stand der Foi'schung iiu nordlichen

Mitleleitropa nnd in Sltandinavien, ,,Bcricht der romisch-germanischen Konnnission" 41, 1-276.

HANSHN, H. .1.1984 Fragnienfer cifen hronzebesldetpragtvogu fra Dankirke, ,,Aarboger for nordisk Oldkyndighed o« I listo-

rie" 1984,217 243.

HARCK, O.1989 Zur Herknnft der nordisehen Prachhvagen aits der jiingeren vorronii.sclien Eisenzeit,,,A.c\a Archaeologica"

59, 1988, 91-111 .

HlNGST, H.

1959 Vorgeschichte des Kreises Sfor/uarn, Veroffcntlichnngen des Landcsaml fur Vor- und Friihgeschichte inSchleswig-Holslcin. Die vor- und friihgeschichtlichen Denknialer und Funde in Schleswig-Holstein 5.Neumunster.

1989 Urnenfriedhofe der vorromischen Eisen-eit aits Siidholsfein, Offa-Biicher NF 67, Neumiinster.

HINSCH, E.1953 F0iTOiiiei'\k jernaider i Norge, ,,Suonicn Muinaismuisloyhdislyksen Aikakauskirja11 52/2, 51-71.

HINZ, H.1954 Vorgeschichte des noi'dfrisischen Festlandes. Erdgeschichtliches cms den Krei.sen Husinn nndSiidloiidern,

Veroffentlichungen des Landesamt fiir Vor- und Fruhgeschichte in Schleswig-Holstein. Die vor- undfriihgeschichtlichen Denknialer und Fundc in Schleswig-Holstein 3, Neumiinster.

J H N S H N , S.

1980 Fredbjergfimdet. Eu bronzebeslaetpragtvogn pa en vesthimmerlandsk jernalderboplads, ,,Kuml'" 1980.169 2\6-

JOHANSEN, E.

1955 A'i' datering civ branngraver under flat mark. Gravsklkken som kllde til soaial historic, ,,UniversitctctsOidsaksamlings Arbok" 1951-1953 (Oslo), 178-236.

269

KAUL, F., MARTENS, .1.1995 Southeast European Influences in the Early Iron Age of Southern Scandinavia. Gundestrup and the Cimbri,

,,Acta Arcliaeologica" 66, 111-161.

KLINDT-JENSEN, O.1953 Bronzekedelen fra Bra, Jysk Arkieologisk Sclskabs Skrifter 3, Aarhus.

KOSTRZEWSKI, .1.1919 Die ostgermanische Kultur der Splitlatenezeit, Mannus-Bibliothek 18, Leipzig.

LAURSEN, J.1984 Dauske. iatglcftbler, ,,hikuirT 10, 127-136.

MADSEN, O.1995 Produktion, bebyggelse og samfundsorganisation i sen ferromersk og celdre romersk jernaldet; (w;}

Produksjon og samfunn, Varia 30, Oslo, 183-203.

M A K M ' . N S , J.

1994 On the So-Called Kraghede-Group. The Pre-Romau Iron Age in North Jutland and its Connections withthe Przeworsk Culture, KulUira Przeworska 1, Lublin, 37-69.

1996 Die vorromische Eisenzeit in Siidskandinavien. Probleme itnd Perspekliven, ,,Prachistorische Zeifsclirift ' '71/2,217-243.

1997 The Pre-Roman Iron Age in North Jutland, (w:) J. Martens (red.), Chronological Problems ofthePre--Roman Iron Age in Northern Europe, Arkzeologiske skriftcr 7, K0benhavn, 107-136.

1998 Local Development or Foreign Influences. On the Late Pre-Roman Iron Age of North Jutland, (w:) .1. Ilkjser,A. Kokowski (red.), 20 lat archeologii w Masfome.czu, torn II, Lublin, 157- 193.

MORERG, C.-A.1941 Zonengliederungen der vorrdmischen Eisenzeit in Nordenropa, Lund.1950 Kyrkbacken i Horns .wcken fore och efter jarudlderns tredje period, ,,Fornvanncn" 1950, 73-94.1955 Between Horn and Ornovasso, ,.Acta Archacologica" 25, 2-48.

MULLER. S.1900 Bronzebcelter fraf0iTomersk tic/, ,,Aarb0ger for nordisk Oldkyndighed og Histone" 1900, 130-139.1903 Nogle halsringe fra slutningen af bronzealderen og fra den a'/dste jernaldei; Nordiskc Fortidsminder 1

(K0benhavn 1890-1903), 1-34.'1933 Oldtidens Kunst i Danmark, 3, Jernalderen, Kobenhavn.

NYBRIXIHT, P. O.1979 Fwromerskjernalder i S0r0st-Norge, niepublikowana praca magisterska, Uniwersytet w Oslo.

N v u K U C i E T , P. O., MARII- .NS, .1.1997 The Pre-Roman Iron Age in Norway, (w:) J. Martens (red.), Chronological Problems in the Pre-Roman

Iron Age of Northern Europe, Arkasologiskc Skrifter 7, K0bcnhavn, 73-90

N Y L E N , E.1955 Die jiiugere vorromische Eisenzeit Gotiands, Uppsala.

OXENSTtERNA, E.

1948 Die tJrheimat der Goten, Leipzig-Stockholm.

S A I N STROM, K. E.1948 Halsringar frdn La Tene-tiden i deforna Golabvgderna, ,,Vastergolland Fornminnesforenings Tidskrift"

5/4- 5, 9-23.

SCIIAAIT, U.

1978 Bemerkungen ztim Obergang von der SpalhaUstatt- zur Friihlatenezeil, ,,Hamburger Beitragc zur Ar-chiiologie" 2/2, 1972, 181-213.

STJERNQUIST, B.1947 Grave from Pre-Roman Iron Age Discovered at Barsebcick, Skane, "Meddelanden ftin Lunds UniversitetS

Historiska Museum" 1947, 195 -204.

WELLS, P.1989 Ein Spatlutenezeitiicher bronzener Vogelkopfvom Keiheimer Miiterfeld, ,,Archaologiscbc Korrespondcnz-

blatt" 19/1 63 67.

WILLIAMS, D., O(;DEN, .1.1994 Greek Gold. Jewelry of the Classical Period, New York.

270

COMHLAN

A neck-rin« with zoomorphic terminals and its contextThe Prc-Roman Iron Age graves at Ror, Rygge in Norway, revisited

Summary

The cremation graves from Ror, Rygge in 0stfold (Fig. 1) are well known among Norway's not very nu-merous Prc-Roman Iron Age finds (I1. O. Nybrugcl & .1. Martens 1997). The finds got into theQldsaksamlingen inOslo in 1927 (C. 24073, 24087 & 24136). Only two of about 20 cremation graves excavated by a hobby archaeolo-gist were furnished with strongly damaged metal objects included an unusual bronze neck-ring. Fragments of (hisneck-ring have been dcpieted many times but it has never been ful ly understood.

Gravel should have been furnished with fragments of a bronze chain belt, two hairpins with large bronze sheetplated ball heads, a penannular brooch, three fragments of a bronze rod interpreted as parts of a large pin, furtherfragments of what might be spring-like pearls or the spring of one or two brooches, and f ina l ly a large, melted glassbead. Grave II should have been furnished with fragments of a bandshaped neck-ring, a large pin with a compli-cated profiled head, a further pin of somewhat similar design, a belt hook, six belt rings, a probable pendant, an ironpin, and sherds of two undoubtedly deliberately crushed clay vessels (A. Bj0rn 1928; C.-A. Moberg 1941, 1 1 Iff) .However, in both complexes Hinsch (1951, 6 Iff . & fig. 4) found fragments of the bronze chain belt previously in-terpreted as "profiled pins". He included the belt pieces into the ""grave 1" together with fragments of one or twoneck-rings with ornamented terminals. The other grave, termed "grave 4", should then contain fragments of "at leastone1' T-shaped brooch, a bal l neck-ring (earlier interpreted as Iwo ball-headed pins), a penannular brooch and thezoomorphic terminals of the neck-ring.

It seems therefore that the finds were mixed already when received in the Oldsaksamlingen, and we have nopossibility to reconstruct the original number or outfit of the grave furnitures. Consequently, we shall deal with thecombined furniture of the two graves. After the rc-cxamination it may be summed up as fragments of two or threebronze neck-rings, fragments of two T-shaped bronze brooches wi th false iron spring, fragments of a bronze chainbelt, a massive bronze penannular brooch, a blue glass bead, and potsherds oftwo clay vessels'.

The terminals of the neck-ring (Figs. ! & 2) have been depicted many times but they have never beenrecognised correctly. In the inventory accession list &t Oldsaksamlingen (C. 24136) only the shape of both pieces isdescribed. Apparently, Bjorn counlcd the terminals as parts of the bronze chain belt, Hinsch appears to considerthem to be a part of (he brooch from his "grave 4". Finally, while examining the find in Oldsaksamlingen in 1992I was discovered that the two knob-ornamented bronze lumps are antithetical terminals of a neck-ring. Both lumpsshow traces of being broken off of something. Examinalion of the apparently deform lumps (Fig. 3) has revealedthat they are in fact zoomorphic figures representing small stocky birds (Fig. 2). Their heads and beaks are about1.6 em long and 0.5 cm wide with two grooves on each side, the upper marking the eye. The about 2.7 cm longbody is clearly bird-shaped, the ta i l prolonged as the ring thread. On its sides and under the bottom are three knobs,indica t ing wings and feet. The total height thus becomes 2.9 em and the width 2.5 cm. The knobs arc ornamentedby circular grooves. A s imilar ornament is placed at the chest of the bird. A determination of species is not possibledue to the rather stylised and pr imi t ive rendering. The model seems to be a mocking bird or a sparrow, but evenduck cannot be ruled out.

To date this neck-ring it is necessary to analyse all the finds from mixed inventories of both graves.The two badly preserved brooches of middle La Tene construction (Fig. 4:3) represent the so-called T-shaped

type. The brooches had a long, false iron spring with a bronze knob with three symmetrically placed "warts" at eachend. T-brooches are known from all over Scandinavia. Three such brooches are known from Vendsyssel (Fig. 6),however, they are lacking the characteristic bronze knobs at the spring ends. They cannot be dated earlier than atthe transition from phase I1A to phase I IB in the author's recently suggested chronology system for southernScandinavia (J. Martens 1992b; 1996; 239; 1998, fig. 7). A number of T-shaped brooches arc known from Jutland,the majority being stray finds (J.-H. Bech 1975; J. Laursen 1984), but in at least one find (C. J. Becker 1961, fig. 74)may be dated to phase IIB. Three T-brooches of late La Tene construction with thrce-"warted" knobs are alsoknown from West Sweden and Vastergotland (K. Cullbcrg 1972, fig. 54; C.-A. Moberg 1941, pi. XV1:2; E. Oxen-stierna 1948,213, fig. 62 middle & lower). The general dating of such brooches in mainland Sweden correspond tothe early ha l f of phase I I B in Denmark. The same applies to the T-shaped fibulae from Gotland (E. Nylcn 1955,417ft). It is only Becker (1990, 80) who places brooches with wide false springs earlier than an early part of phaseI IB , however, his chronology can hardly be verified since he does not include find l ists or grave descriptions in thepublication and the poorly equipped graves at N0rre Sandcgard are not the ideal outset for a local chronology.

A small penannular brooch (Fig. 4:2) belongs to a type of solid bronze fibulae without pin. Few brooches ofthis type known from south-eastern Norway, central and sou (hern Sweden and from North Jut land cannot, how-ever, be surely dated (P. O. Nybruget & J. Martens 1997, 80, note 1; H. Arbmann 1934, 39, fig. 22; B. Stjemquist1947). Other types of penannular brooches occurred throughout the Prc-Roman Iron Age (J. Martens I992a; 1992b;1996) and even into the Roman Iron Age (C.-A. Moberg 1941, 112f). The solid character of the brooches from Rorpoints at a late position - not earlier than the Holstein pins.

It is diff icult to judge which of the former interpretation of the two clay balls plated with bronze sheet (Fig. 3,top left) is the most likely ("bomb-head" pins, terminals of a large T-shaped brooch or terminals of a ball neck-ring).

277

jcs Martens, Nnszifjnik zoonwrficzm/ z Ror

The thread that penetrates the ball preserved unt i l now reminds of a pin, while the ornaments (hat are depicted on theball, resemble the ornaments on typical ball neck-rings. These neck-rings arc usually referred to the late Pre-RomanIron Age, Montelius 111 (K. E. Sahlstrom 1948, 12f; C.-A. Moberg 1955), which would correspond to phase I IB.

Fragments of a third bronze neck-ring (Fig. 5) belong to the type with mushroom-shaped terminals (milPihkopfenden}. Such rings are known from Sweden and Eastern Denmark and may by analogy be referred to thesame period as treated afore (S. Mtiller 1903, figs. 8,9; K. E. Sahlstrom 1948, 17). Though not an exact replica, thebronze chain belt (Fig. 4:1) finds its best counterpicces in North Jutland (cf. .1. Martens 1998, fig. 4f). Three of theJutland finds arc clearly dated to phase I IB.

In conclusion we may date the Ror finds to an early part of phase IIB of the Late Pre-Roman Iron Age whatrelated to continental chronologies would mean Hingst phase Ilb-c, Keil iug phase lib and Dqbrowska phase A, andhints at a synchronisation with LT D] in Central Europe.

This date separates (he zoomorphic neck-ring by a considerable t ime span from its best artistic analogies -the Celtic mask brooches and bird brooches of La Tene A (cf. W. Dehn 1966; U. Schaaff 1978). Bird figures fromthe Middle and Late La Tene periods arc not so common as earlier, and the depicted species arc rather different thanthe beloved waterbirds of the terminal Hallstatt period (D. van Endert 1991, 53; P. Wells 1989). In local southernScandinavian milieu rather coarse zoomorphic figures were quite popular during the Late Pre-Roman Iron Age.Thus a number of brooches ornamented with various zoomorphic attributes are known from south-western Swedenand from Jutland (K. Cullberg 1972, fig. 54; O. Faber 1969, fig. 1; C.-J. Becker 1957, fig. 3, 9, 12; H. Hinz 1954,pi. 60:16; C. Engelhardt 1881, fig. 1 1 , C.-A. Moberg !94I, fig" 1 6 : I ; O . Klindt-Jcnsen 1953, fig, 32). All of (hemcan hardly be dated earlier (hen phase IIB. Zoomorphic ornaments are also occurring on belt equipment of the samedating from Southern Scandinavia, Gotland and Holstein (S. Mullcr 1900, figs. 1 & 2; O. Madsen 1995, fig. 10;E. Nylen 1955,/w.v.v/m; H. Hingst 1989, 62ff, fig. 7). Finally5, local zoomorphic bronze figures decorated a four-wheeled carts from Frcdbjerg and Daukirke (S. Jensen 1980, figs. 26-31, 81, 82; H. J. Hausen l984,/w.s\$7/;/, fig.22) dated to the Early Roman Iron Age but clearly resembling other Northeuropean carts from the Late Pre-RomanIron Age. Many of their ornamental motives are common with the Holstein belts (cf J. Brondsted 1960, 72;O. Harck 1989, I04ff).

This brief review of zoomorphic art in Late Pre-Roman Iron Age Northern Europe shows that the Ror neck-ring fits well into its local context and must be considered a local Norfheuropcan product. At a stage correspondingto an early part of phase IIB, a new style appears in north-western Europe and Scandinavia - a style that includeszoomorphic attributes. It is interesting and probably not a coincidence that the Ror neck-ring was found in relationwith a bronze chain belt. Further, it is interesting that the majority of the above treated artefacts belong to findgroups tha t quite often are found as bog deposits, or in richly equipped female graves. This could indicate that thenew zoomorphic style served as emblematic signifiers of people with a special relation to the cull. If so, then i(would appear that the firs! identifiable priesthood in northern Europe was female, and one of its members wasburied a( the R0r cemetery.