Moral Studies - فصلنامه علمی۔پژوهشی اخلاقپژوهی

پژوهی پژوهشی اخالق ۔ فصلنامه علمی 931۸ پاییز ● چهارمشماره ● سال دوم

Quarterly Journal of Moral Studies Vol. 2, No. 4, Autumn 2019

اتیدر روا یاخالر تیاولو اناب یهاگونه

اتیدر روا یاخالق های بیان اولویتگونه ׀ ׀

چکیده

یاخالری یاهیضچیون تعیار ی نها در میوارد تیو فهم اولو ستنداسطح ن کیدر یحاظ اخالرلهاعمال و رفتار ب و «اهیهرلی» ،«دهاایکل» ،«اهیهخاسیتگا»بیا ذکیر ینید اناتاب، تیاولو نیبه ا یابادست یبرا؛ دارد یاهژیو تااهم

پرسیش نییاز نهیا میا را بیا ا کییهر قیمصاد ی، اما بررس؛ نداهبرتر به ما کمک کرد یاهشارز مادر ترس «سأر» یبیرام؟ اکنی انسجام برریرار ،از موارد ذکر شده کیاهر ناسازگار در هرظ به راتعاب نیا ناکه چگونه ب ندکیمواجه م

ا در هیهگونی نییاز ا کییهر قیمصیاد انایاز ب پیسو میاهبهره گرفت یلاتحل۔یفااز روش توص ،شپرس نیپاسخ به ا لایتحل و گیرید اتییروا، تاییروا نییخیود ا حاتاظاهر ناهمگون با استفاده از توض به قیمصاد نیا ناب، تایروا، ددارنی تایتعقل و یرکت اهم یبرا یاز جهت کیذکر شده هر یاههنمون، ادهادر کل؛ میاهارتباط برررار کرد ،یعقل

، دینی یسیاب مییهبی یاخالری یاهیهگیزار گیرید شیهیر یاز منظر کی هر زاا نههخاستگا یذکر شده برا قیمصادمختلیف یاهیتو جهی اهیتایثااز یوان تیی، مییظاهر یگارناساز ینف یبرا زان« سأر»و « اههرل »در ناهمچن

نایاتیوان بیا تبمیی ن است کیه دهندهن، نشاهذکر شد اناتااز ب کیهر یاههداد یاستفاده کرد و در مجموع بررس . انسجام برررار کرد ناهمگون ظاهر به ق یمصاد نیا ناب، تیاز اولو اتیجهت و مراد روا

اههکلیدواژ

. الدین کمال ،رأس االسالم ی، تعارض اخالر، یاخالر تیاولو اناب یهاگونهی، اخالر تیاولونقلی، اخالق

.׀ نده مسئول()نویس دانشجوی دوره دکتری مدرسی معارف اسالمی اخالق، رم، ایران [email protected] ׀ یاسالم شهیپژوهشگاه فرهنگ و اند اریاستاد [email protected] ׀ دانشگاه معارفدانشاار [email protected]

00/0۵/70۵1: دیاتن خیتار �� 07/00/70۵1: رشیپذ خیتار

3۱

ونهگ

انیب یهاولو

ای

تالق

اخ ی

روادر

ی

ا

مقدمه

و هر یک با توجه به مایزان ناستنددر یک سطح لحاظ اخالری عمال و رفتار بها تردیدی ناست که ا هیتدرک ایین تفیاو. ، نمره متفاوتی در نظام ارزشی خواهند داشتیتنثار در صعود یا سقوط دم

ود تا هنگام بروز تعارضیات شیسبب ما هتعدم شناخت صحاح این تفاوهماشه سان ناست و . و شودره، تعاان رفتار مناسب با دشواری روبیاخالر

، رجیوع بیه ییات و یرین روش در شناخت برتری و تفاضیل در چنیان اعمیال و رفتیارتنمتقای باانی مختلف ههاری از گونگهود این منابع با بهرشیه مشخص مروایات است که با این مراجع

و راهیی بیرای تعایان گزینیه برتیر در تعارضیات نیداهبه باان موارد دارای تفاضل و برتیری پرداختواجد شکبی ،نداهاگر امری را رأس هر خوبی ناماد، هو برای نمون نداهاخالری پاشاروی ما گذارد

امیا بررسیی باانیات وارده میا را بیا ، اسیتام تعارض با دیگیر امیور اخالریی نوعی برتری به هنگای برتر به امیور مختلیف ههند که ریشۀ ن انتساب این جایگاکیری مواجه متهای پاچادهشپرس

واری و غضب کلاد هر شری شمرده خب، شرا در روایات رفتارهایی مانند درو ،لمثا برای. استوان کلاید تییواری را هم میخبچگونه غضب یا شرا ،کلاد هر شری درو است اگراند؛ اما شده

این تعدد و تنوع گسترده در شمارش صفات و رفتارهیای برتیر . دانست _ یتی درو و _ هر شری است؟ توضاح رابل چگونه

،«اصیل»، وجه اسیتفاده از میواردی چیون تهرچند در کتب شرح یدی در برخی از روایایگر صیورت دکظاهر ناسازگار با یی ندی بان چند مورد بهبع، اما جمهباان شد« سأر»و « احمفت»

تفضال و برتیری دادن برخیی ند که اهبرخی چاره را در این دید، برای یل این مشکل تنگرفته اسو البتیه، از (01۵و0۵7 ، ص70۵۹، یاده نورزم)عال سن یا ربح به یساب ورندی بر ی تنکاداعمال را تنها

اسیت؛ ری تقواکاوی و تحلال درای ، ناازمندسازگار ناست ظاهر این باانات با لاین تحلا نجا که ، ن هیم رواییات و سیخنی کیه از دوان از ظاهر روایات دست کشیاتیبه رایتی نم ،باان دیگر به

. فردی یکام صادر شده استو ناهمگونی ظاهری رواییاتی کیه ،ناسازگاریدر این مقاله به دنبال روش دیگری برای یل این

، بایید تر ایین رواییاتق، برای تحلال درایمای تفضال و برتری استفاده شده هستاههدر نها از واژاعمیال و جهت و علتی را تشخاص داد که هر یک از این رفتارها را در موضعی متفیاوت از دیگیر

تحلال . ندکیموجه م نمختلف تفضال را در مورد نا ایهباخالری نشانده و استفاده از رال رفتار. و تعاان نسبت ماان این اسیتعماالت دغدغیه اصیلی ایین مقالیه اسیت تعابارعموم وارده در این

می عل

امۀصلن

ف ۔

شیوه

پژ

وهق پژ

خالا

| یاره

شم ۳

| ییز

پا

۹۳۱7

✺

مه صلنا

فیعلم

هشپژو

۔ ی

وهق پژ

خالا

| یاره

شم1

| اییز

پ

۹۳۱8

75

هاگونه

انیب ی تیاولو

یاخالقدر ا یروا

بیه هیایبررس، هاین نوشت در ورنای از، تبررسی استعماالت متنوع در رالب یک مقاله ممکن ناساز بان نها میواردی و شده استمحدود «رأس» ا و استعماالتههرل ،هاه، خاستگاامعرفی کلاده

ای دیگیر هیهبررسیی گونیو کنیاممییواکیاوی ،یگر دارنددکظاهر ناسازگار با ی را که مصادیق به . تفضال را در مقاالتی دیگر پی خواهام گرفت

ای بعدی(هثا و بیان ترتیب بحههگونای بیان اولویت )شمارش ههگون

ی منتخب تفضال در روایات و بررسی معنایی و تحلال روابط بان مصادیق نهیا در اههگونرفی مع :ودشیذکر م ،ادامه

کلیدها ( الف

یتح»در معنای فتح و مفتاح مده اسیت:؛ داللت بر کلادها دارد« مفتاح» ۀواژ . : نقیا اإلغیالقالف یست که با ن چاز بسیته شیده اهشدن و مفتاح وسال تهفتح نقا بس؛ به المغالق الذی یفت ح المفت اح: دییوگیاسیتعمال ن را مشیخص کیرده و می رهییدا یجیوهر. (7۵7 ، ص0 ، 770۵ ،ی)فراهاد« باز شود

، تیایبی ،ی)جیوهر است بسته زاچ هر و در گشودن لهاوس مفتاح« المفتاح: مفتاح الباب و کل مستغرق» یماتاندی انیواع گشیودن و ذکیر تقسیبهضمن دست «فتح» یدر معنا یاصفهان راغب و (01۵ ، ص7

چیه ) ن «بیه فتحی ما»عام یمعنا در را، ح، مفتاماز عل یگشودن باب ایچون گشودن و ازاله هم و غم و در دهاسی ابین و (۹07 ، صتیای، بییاصیفهان)راغیب نیدکیمی نایاتب یاصل شود( شی ن گشا لهابه وس . (۵۵۹ ، ص0 ، تایب ،هداس)ابن ندکیم معنا «ءیالش به فتح ما»به را فتاح، مهمشاب یحاتوض یزدگ یدچار فارس دی، نباحمفتا ینکته درت کرد که در معنا نیبه ا دیذکر شده با حاتاتوض با

تنهیادرب کیی دای، کلییمعنیا ناکه با چن میراخانه بگ داکل یارتکاز یو تنها ن را به معنا میشوامیور یاسیت و بیرا ازسیهو ابیزار زمان شیابزار گشا یبه معنا« مفتاح» یول دارد شکل و وعن کی

کیممکن است یگاه همان طور که ،دوجود داشته باش شیمختلف ممکن است چند ابزار گشا . باشد داشته درمان چند اییل راهچند یماراب کی ایو یمغلق علمۀ مسئل

یب وصیلگی و همچنیان یی، تنبلیی و بی ، دروی، شیرابخوارب، غضیتدر روایا بیا دنایا ی ند:اهو مانند ن ذکر شد« مفتاح کل شر»تعبار

7۹

ونهگ


ای

تالق

اخ ی

روادر

ی

ا

ر »: )ع(عن الصادق . 1 اح کل ش ب مفت ض . (000 ، ص۵ ، 7011، ی)کلان «الغ ل م ». ۵ ع االر و ج رف ر أ ل للش ع ل ج ج ز و ه ع اب إن الل یر ال الش رف

اتاح تلک ال ، یکلانی) «ف

. (00۵ ، ص۵ ، 7011اب ». 0 ر ر من الش الکذب ش اتذ ». (00۵ ، ص۵ ، 7011، کلانی) «و ائ فی ب ب ت الخ عل ج

ه الکذب ای عل مفت ج . (777 ، ص7701 ،ی)یلوان«و بد . 7 ن أ بي ع ه ع ال (ع)الل ،قصیدو شاخ) سوءإیاک والکسل والضجر فإنهما مفتاح کل »ر

. (7۹1 ، ص0 ، 7770ه . 7 بد الل ن أ بي ع ال (ع)ع یه » ر ای عیل مفت اتذ و ج ه في ب ل ر ک عل الش یب ج ا ی نا « الید

. (۵۹7 ، ص7۵17 ،ی)طبرس، امیا تنمیل در دیگر سازگاری ندارنیدکبا ی روایات که این سدریبه نظر م نخست، گرچه در نگاه

زییرا زاوییه نگیاه در ایین ؛ ندکیند این توهم را برطرف ماها تلقی شدهیمعنای اموری که کلاد بدای پاشیاروی شیکل هیهشر و خار در نوع انتخیاب انسیان در مایان گزینی. روایات متفاوت است

رو انگازه برای یرکت و تکاه بر معاارهای عقالنیی در گرن به خار و دوری از شر درساد. اردگیمزییرا تنبلیی و ؛ انیدبیه امیوری اشیاره دارنید کیه میانع چنیان یرکتی هیااین بایان. انتخاب است

ب . رکتی استییوصلگی به معنای فقدان انگازه و بییب ناز تکاه بر معاارهای عقالنیی را دناا ی ل کرده و سینجش و کنتیرل ئور که غضب و شراب توان عقالنی را زاطنهما. ندکیختالل مدچار ا

ورد کیه فیرد بیرای پوشیاندن زشیتی گفتیارش در یدرو ناز وضعاتی پدیید می ؛نندکیرا منتفی ماخالری هر کدام رادرند تیا بیه شیکلی این امور غار. اردگیمعرض انجام هر نوع کار زشتی ررار م

ۀ و وسالکلاد »از ابتالی فرد به هر نوع رفتار زشتی باشند و به همان جهت توصاف نان به سهزمانو بازکننیده موانیع ارتکیاب اهیبداز سهو بر ابزار زمان دراق و یکامانه است« هر شر باب گشودن

ص در خصیو ،لمثیا بیرای؛ این توضاحات از روایات ناز رابل استفاده اسیت. داردداللت ها بدی وصلگی وارد شده است که ییتنبلی و ب

إیاک والکسل والضجر فإنهما مفتاح کل سوء إنه مین »أنه رال (ع)عن أبی عبد الله … . (7۹1 ، ص0 ، 7770 ،قصدو شاخ) «و من ضجر لم یصبر علی یق کسل لم یؤد یقار

ود شیوصلگی سبب مییکنام و بن ادا ،ود یقوری که خدا و خلق او بر ما دارندشیتنبلی سبب موانید دمیی را گرفتیار هیر تیی است کیه میاهچنان رویا. صبوری نورزیم ،انامدیبر نچه یق م

. زشتی بکند امر

می عل

امۀصلن

ف ۔

شیوه

پژ

وهق پژ

خالا

| یاره

شم ۳

| ییز

پا

۹۳۱7

✺

مه صلنا

فیعلم

هشپژو

۔ ی

وهق پژ

خالا

| یاره

شم1

| اییز

پ

۹۳۱8

72

هاگونه



در یکی از رواییات کیه 1،، نکته اساسی در عدم تملک عقل هنگام غضب استبدرباره غض شده است:غضب مفتاح هر بدی دانسته شده است به این نکته اساسی اشاره

ال و ه س ال )ع(ر ة د االش رع ا بالص م ه إن یذ د االش یه ملیکی یال فس یب عنید ن ض یإن الغ ف ب ض اح الغ ر کل مفت د و ش م ر ه ذ ال الل ع اضع یف الکبر یت و ابیه من م م و کت یارذ کیل ذ ب ج

ن . (71۵ ، ص7 ، 777۵، یلمی)د داع

یال علیستمبتال جنون ینوع به و ندارد را شیخو عقل اراغضب اخت فرد گرفتار ،عوار در )ع( ی: ر رب » ة ض ون من الحد ن حکم الج سیت یه م ون ن ج م ف ند م ی إن ل م ف ند ا ی ه ایب ن ص

. (۵77 ح؛ لبالغاهاجنها) «ل

تصید ةالحید »: ندکیم فاگونه توص نیرا ا یفرد ناچن نیا یال یتیروا ذکر با دیالحد یاب ناب« فاجتنبیه ربیاح صورة وال فافعله یسن صورة فاه صایبه یری فال المر ة الخل یصد کما العقل

فاتوصی ، بیهش تی بیه غضیب یالت هاتشب با یمجلس عالمه. ( ۵۵ ، ص7۵ ، 7707 ،دیالحد )ابن ابی بیه را او، نشاطا …»: دیوگیو تنثار شاطان بر او در این یالت تشان م یفرد ناچن نا تش یالت« از او صیادر شیود وانگیانید هاشیب ییود کارهیاشییو موجیب می هددیم سوق واهدخیم نچه

در ، هددر چنان یالتی که فرد زمانه نفیوذ شیاطان را فیراهم کیر. (770 ، ص70 ، 7707، مجلسی عالمه)بیه همیان خیاطر از ،ابلیاس همچیون چه بسیاتا جایی که زشتی هست کارهر ارتکابمعرض

، چنانکیه در روایتیی دیگیر در تبایان دهمراهی فرشتگان محروم و به ورطه همه بدیها سیقوط کنی 2. به نقش غضب در انحطاط ابلاس استشهاد شده است« بودن غضب شر کل»

یاالر ده است:شلنق )ع(ز از امام بارر و دربارۀ شراب و درو نا رف یر أ یل للش ع ل ج ج ز و ه ع إن اللات ف ل م ع ج ال تلک ح او رف

اب ال ر ر الکذب و الش اب من ش ر شیراب. (00۵ ، ص۵ ، 7011، ینیا)کل الش

، شرع و یا محذورات خانوادگی و اجتمیاعی بیر لایی که عقهل، رفدشایگیای بسااری را مهلرف، فهم و سنجش را دچیار اخیتالل بشرا. ارددیمدست و پای فرد زده و او را از رفتارهای زشت باز

درو را بیدتر از شیراب )ع(امیام در ایین ییدی ، . کنیدیا خار میهلکرده و فرد را از همه کنتر، اما درو او را گرفتار گرددیفرد به یالت طباعی باز م، یشدن تنثار مست زیرا با کم؛ شمرده است

ال ». 1 ه )ع(ر بد الل و ع ب م أ ه ل ب ض ملك غ م ی ن ل ملك م ه ی قل (.007 ، ص۵ ، 7011) کلانی، « ع

ال إن إبل ». 2 ر و ر اح کل ش ب مفت ض ع کان س االغ ئکة م ال ت و الم ئکة کان ال ب الم حس ه ت ن م أ ه لم ع یف کان و منه الله ن م س ال أ ا منه م ل مر ف ود أ ج م بالس می لد ضیب و یی ین خر غ یه ف یا الل م نفسیهیفی کیان م یب و ة ایبالح ض « الغ

(.۵۵ ، ص770۵، یاهواز ی)کوف

7۳

ونهگ


ای

تالق

اخ ی

روادر

ی

ا

، همچنان با مراجعه بیه برخیی شیروح تند که خالصی از ن به رایتی ممکن ناسکیوضعاتی م، فرد با گاهی و تفاوت درو با شراب و غضب در این است که در دروکه وان گفت تییدیثی م

نید کیراب و یا هاجاناتی چون غضب زمانه گناهیان را فیراهم مننده عقل مانند شکلبدون چاز زائ 1. (0۵۵ ، ص۵ ، 0770 ،یمالصالح مازندران :)نک

بیر _ بدیهاسیتۀ طور درو کلاد همیچه هک ندر باان ای _، مالصالح مازندرانی افزون بر این، بیرانگاختن ادنای همه شرور مثل نابودی دیین وأ ه کذب مبدکنای نخست ند:کیدو نکته تنکاد م

هاست و ، جدایی دوستان و انواع مفاسد و ظلمتو عداو ورزیکانه ،لغارت اموا ،ی، خونریزهفتنو تصیریح بر یرمت ن تنکاد هاو یان هاهمه دین است که شرور برای بودنأبه خاطر همان مبد

. (0۵۵ ، ص۵ ، 7700 ،ینک: مال صالح مازندران (اندداشته :ا معرفی شده استهیکلاد خوب« زهد در دناا»کلاد بدیها و « دناا ب ی »و باالخره

ه بد الل ن أ بي ع ال (ع)ع یه ر ای عل مفت ج اتذ و ه في ب ل ر ک عل الش یب ج عیل ی ج ا و نا الیدهد ه الز ای عل مفت اتذ و ج ه في ب ل ار ک ا الخ نا 2. (۵۹7 ، ص77۵1 ،ی)طبرس في الد

تصیریح ،از روی مبالغه ناست در این یدی مالصالح مازندرانی بر این نکته که تمثال ذکر شده انسانزیرا همه عقاید و داب و اخالق که ؛ داندیکرده و ن را به منظور توضاح و تحقاق مو تنکاد

ی ، در گرو رهادبه نها اتصاف یابد و خار هستن باید ب کردن مال به دنااست و امور شر هم در گرو ی انید کیه دیسیپس او ایین مسیئله را امیری عقلیی م. (07۵ ،1 ، 701۵ ،ی)نک: مال صالح مازنیدران دنااست

به خداوند و خرت و رلب بیه ریدر تعلیق بیه دنایا از ب دنااست یا ی ب کارهای انسان یا از روی ی . (07۵، 1 ، 701۵ ،ی)نک: مال صالح مازندران ودشیا و خرت دور متعلق به خد

هر رذیلیه ییا باید توجه داشت این است که« مفتاح» ناظر به نکته دیگری که در تحلال روایاتکدام ییا بلکه هر ،دارگی، تنها از یک علت سرچشمه نمهانی از اهفضالت اخالری و یا مجموع

این معنا از درت در معنای ذکر شده برای . واند علل مختلفی داشته باشدتی، مهانی از اهمجموعنباید مفتاح را به معنیای کلاید خانیه و ،زیرا همان طور که ذکر شد؛ دوشییاصل م« مفتاح» ۀواژ

از به عنیوان ییک دییدگاه مطیرح عالمه مجلسی بعد از ذکر نظر خود درباره تفاوت شراب و کذب، تفاوت ذکر شده را ن. 1

(.0۵۵ ، ص70 ، 7700کرده است )نک: مجلسی:

یال »از امام صادق )ع( نقل شیده اسیت کیه :است شده نقل هم یکافکتاب در تیروا نیا دوم بخش. 2 ه ر یمعت یول س ق ی عل ار ج ه الخ ل اتذ في ک عل و ب ه ج ای هد مفت ن في الز االد .(7۵1 ، ص۵ ، 7011، ینا)کل« ا

می عل

امۀصلن

ف ۔

شیوه

پژ

وهق پژ

خالا

| یاره

شم ۳

| ییز

پا

۹۳۱7

✺

مه صلنا

فیعلم

هشپژو

۔ ی

وهق پژ

خالا

| یاره

شم1

| اییز

پ

۹۳۱8

71

هاگونه



از یک گناه باشند و این سهلکه ممکن است چند مورد سبب و زمانب، تمنحصر در یک مورد دانساز سیهواند زمانیتی، می، برخی از فضایل بناادی یا رذایل اساسنای، بنا برتنای مفتاح سازگار اسبا معهمچنان به این نکته باید توجیه داشیت کیه رواییت از امکیان ؛ درذایل اخالری شواری دیگر گلشکهیر ءواند منشیاتی، هرچند غضب ملمثا ازی این امور برای همه بدیها یاد کرده است و برایسهزمان

. ن باشد ءولی در تمام موارد این گناهان الزم ناست غضب منشا ،زشتی چون زنا یا غابت باشد« مفتیاح»ای دیگری ناز برای رفع ناسازگاری بان مصیادیق هل، تحلاپاشگفتهافزون بر تحلال

ی»، از جملیه رابطیه طیولی بیان دوان ذکر کرتیم زییرا ؛ «مفتیاح» و دیگیر مصیادیق« دنایا ب ی و « تنبلیی»و یتیی « غضیب»ییا « کیذب»ییا « شیراب» ءواند هدف ییا منشیاتیم« دناا ب ی »، بیرای سرمسیتی دوییگی، فرد برای منافع دنایوی درو مه، برای نمونیساب ید به« وصلگیییب»

و شیودمییگان ی دناوی خشیماهورد و برای نامالیمات دناا و دست ناافتن به بهرخیدناوی شراب مه کین، تحلال مشابه دیگیر ایدنکمی وصلگی را پاشهیی، تنبلی و بالبی در دناطترای به سببیتی

. باشند «اادن ب ی » قی، مصاد«مفتاح» راو دیگر تعاب «مفتاح»یکل و عام مصداق «اادن ب ی » راییز ،نیدارد ینافیاتمبحی یابتدا درذکر شده لابا تحل ،رشیپذ فرض بر ی،طولۀ رابط نیا

رفیع در تایثاو ی دیید هییباز هم زاو قیدیگر مصاد ناب و است رتیکل ایو رتیداکل «اادن ب ی »همیه ازسیهنیازم قیمصاد نیاز ا کی ه هرکنای ، امکانهاتاثای به توجه ند و باکیم کمک یتناف . داردوجود ،و شرور باشند هایبد

اههخاستگا( ب

اند که حکایت ا ایتد را ر کته هذکر شد عباراتی، برخی صفات اخالری با تروایا از شماریدر ، نکی، ر لچیون اصی یهایهواژوان تی، مهبرای نمون. هستندفضایل یا ذایل ریگر یشه و خاستگاه

. را برشمردبودن برای دیگر فضایل یا رذایل مب و ا س و یتی تعباراتی چون ا ، ا ساسای اهونیگهبی ؛خودش هم به شدت رباح اسیت باید توجه داشت ریشه و اساس چاز رباح یتمار

ه ممکن است چازی کیهکن، توضاح باشتر ایدهدیکه گویی شالوده عمل رباح دیگر را تشکال مکمتیر باشید و تنهیا اسیت،، ربحش از خود ن اعمیالی کیه کلادشیان تاس شر اعمال « مفتاح»

با ایین توضیاح بیه . واند این گونه باشدتیولی اصل و ریشه چازی نم ،ل شر باشدراهگشای اعما ردازیم:پیباان این روایات م

73

ونهگ


ای

تالق

اخ ی

روادر

ی

ا

اصل. 8

رین و تنبه میواردی چیون از بیان نیرفتن و نیابود نشیدن و پیایا «اصل»در معنای العینصایب رین تنمعنای ن را پیایا ،مشابهدر تعباری مصباح المنی و 1ندکیرین برای هر چاز اشاره متایهپای

، اصیل چازیسیت کیه لاند و معتقد است در اثر کثیرت اسیتعمادیرین برای هر چاز متایهو پایی در ن اسیت کیه اهیک چاز ن امر پایی اصل ،بنا براین 2. ودشیوجود هر چاز به ن استناد داده م

عنوان اصیل ت برای کفر و ایمان اموری بهدر روایا. روام یک چاز به ن است و نابودشدنی ناست نقل شده است: (ع) از امام صادق. معرفی شده است

م إن د ا الحرص ف م ن د ف س الح ار و ة الحرص و االستکب ث ال ول الکفر ث ن )ع( أ ص هی ع یان ن کل م ن أ ی أ ل ه الحرص ع ل م ة ی ر ج ا و الش م نه ود لد ج مر بالس ا أ إبلاس ی ار ف اما االستکب

ی و ن ب ه ف ایب ا ص م ه د ل أ ی ت ا ر م ی ا د ابن د ف س . (۵1۵ ، ص۵ ، 7011 ،ی)کلاناما الح ، تات تنافی ناسیو بان ن و دیگر روای یافت شده استروایت این برای اصول کفر تنها از نجا که

بیا ایین همیه، ؛، دور از ذهین ناسیترعنوان اصول کف محل بح ما ناست و معرفی سه رذیله بهییژه و بیه _ توضاحی که در روایت دربارۀ این سیه رذیلیه میدهوان گفت تیروایت ماین تباان در

ی و کفیران نعمیت این ایتمال را که کفر بیه معنیای ناسپاسی - مده)ع( ه دربارۀ یضرت دم کن وعی از تقدم این امور برکفران نعمت بندگی نهممکن است ب ،افزون بر این. دنکیتقویت م را باشد

. در تاریخ بشریت یکایت داشته باشددر نگیاه کیه نیداهعنیوان اصیل معرفیی شید برخی از امور به، زبرای ایمان نادر لسان روایات

:سندریماین روایات متنافی به نظر نخست،صل أ ان و یم تهم اإل ل سین م تهم و یاع یی ط ب إل ید هیالر ن یه أ ی ل یال ع ه ت ل الل ع د ج العلم و ر

. (7۵ ، ص۵0 ، 7700 ،مجلسی عالمه)ا ض ن الر صل (ع)ع ال أ ان ر ذ

ة ال ل في عل دی العل یان في ی یم ان اإل ت اد یه یو الش یا ه م إن

. (۵0۵ ، ص۵۵ ، 770۵، ی)شاخ یر عاملي ات ش هل الب ا أ ن ب ا ی م : إن ال بد ء ر لب الع ه في ر ه الل ب کت طع ی ست م ی لبه ل ه في ر ه الل ب ت ن ک م ، ف

.(77۹ ، ص۵ ، 770۵)فراهادی، « ان النخل بارضنا اصال ای هو بها الیفنی و الیزول....واالصل: اسفل کل شیء». 1

، ۵ تیا، )فایومی، بی« اصل الشیء اسفله....ث م کثر یتی رال اصل کل شیء ما یستند وجیود ذلیک الشییء الایه». 2 (.7۹۵ ص

می عل

امۀصلن

ف ۔

شیوه

پژ

وهق پژ

خالا

| یاره

شم ۳

| ییز

پا

۹۳۱7

✺

مه صلنا

فیعلم

هشپژو

۔ ی

وهق پژ

خالا

| یاره

شم1

| اییز

پ

۹۳۱8

77

هاگونه



ن د ]أ ی ه أ و مح م [ ی ا س یمان ، أ م وبهم اإل ل ت ب في ر ولئك ک : أ ول ق ه ی وحذ عت الل م بیر ه ید و أ یة منه ی خر الی صل إل ات ]من أ هل الب ا أ ن ب ح ان ، ف یم . (007 ، ص۵ ، 7777 ،ی)یسکان [ اإل

صل ان أ یم مر الل اإل سلام ل . (7۵7 ، ص70۵۹، ی)لاثی واسط ه الت

. (7۵1 ، ص7770 ،ی)تمامی مد یسن التسلام لمر الله اإلیمان أصل

وان بیان ایین تیولی م ،هرچند وزان منابع یدیثی روایات فوق به اندازه روایت اصول الکفر ناستهرییک بیارهتوضاح مختصری در .نداهذکر شد ،وجوه ظاهرار متنافی ارتباط برررار کرد که در ادامه

، شیهادت بیه یعلیم و گیاه؛ واند در گیام اول راهگشیا باشیدتیم گفتهپاشاز مصادیق روایات امیوری هسیتند کیه ،بودن و تسلام دستورات خدا )ع( تبا ، محبت اهلتویدانات یق و رسال

اعمیال انسیان وجیود دارنید و ، گیرایش ورباو ۀاین امور در سه یوز. نداهشمار مد اصل ایمان به . بودن نها را بهتر تباان کند واند علت اصلتیا و نسبتشان با ایمان مهنتباان رابطه ماان

یقاقتی است که به تدریج در اعضا و جوارح نفوذ کرده و باورها را به عمل و رفتار بیدل ایمان االیمیان »ق ایمان و عمل با عباراتی چون که در لسان روایات در مواردی ارتباط وثا چنان ؛دنکیم

تلقیی برخیی امیور بیه مثابیه . (00۔70 ، ص۵ ، 7011، یکلانی )نیک:نشان داده شده اسیت « هعمل کل . وییدریمیی اهتنی نابه معنای ن است که ایمان به مانند یک شاخه درخت بر چنی« ایمان اصل»

.(77۵ ، ص70۵۵ ،ی)غنوارد گیا شکل نمهشدر بان ا که جز با تغاارهشایمان تحولی است در گرای بیه شیهادت و پیذیرش بیا کیه اسیت - علم -ای تازه هیتغاار بانش به معنای رسادن به گاه

ایمیان به رسادن برای است یاهمریل اسالم. ودشیم بدل اسالم به - ناشهادت - رسالت و تویاد. هیددیم نتاجیه را ، ایمانهاشگرای و ایساس به رسوخ با که است یقاقتی و کرد گذر ن از بایدارد که در مرتبیه اسیالم بیه یسین و گیان از مقوله گرایش و عاطفه است و به هر امری تعلق مایم

)ع( تبای محبت اهل. یم که مصداق بزرگ ن رسوالن الهی و اولااء خدا هستنداهردبیجمال ن پاما تحول از اسالم بیه ایمیان جیز در سیایه اطاعیت از خیدا و ،دارونه در اصل ایمان ریشه دگنای

. (7۵0 ، ص70۵۵، ی)غنیو بودن در برابر امیر پروردگیار رخ نخواهید داد رسول یا به تعبار دیگر تسلامنجامد اییم به سرایت باورها به ایساس و به عمل ماهایی که دادهتاساس علم و شهاد یرکت بر

یکه الزمه چنان ی بیودن بیه تسیلام امیر الهیی و و ملتیزم )ع( تبای اهیل ب رکتی ابتنای ن بیر ی وان براسیاس رواییات متعیدد گفیت کیه ییب تی، همچنان متای او در روی زمان اسهتیج

ود وگرنه محبیت بیه شیر مماس )ع( تبا با التزام به امر الهی و دستورات اهل)ع( تبا یقاقی اهل . به یک یقاقت از زوایای مختلف هستند ناظرش ناست و این دو روایت ادعایی با)ع( بات اهل

73

ونهگ


ای

تالق

اخ ی

روادر

ی

ا

کدام از یاثی اصل ایمیان محسیوب شیوند و وانند هرتیروایات اصل ایمان م ،در مجموعسیاختمانی میواد و مصیالح، ییک خانیه بیر فکه در عیرچنان؛ ایمان بر نها مبتنی شده باشد

واند تیبر مجموع نها م واند بر چند امر مبتنی باشد و ابتناتی، ایمان ناز متگوناگونی مبتنی اساین ابعاد با توجه به یقاقت ایمان در هر سیه ،دذاری کنگهبنایی محکم را پای باایمانی اصال و

ه برخیی ماننید تسیلام و ک ن، افزون بر اید، گرایش و اعمال و رفتار انسان وجود دارنشعد بانب وانند باان یک یقاقت از زوایای مختلف باشند و با عبارات مختلف ن تمیع( ) تمحبت اهل با

. یقاقت تباان شده باشد

5 . و ساسا

سا

اسیت« ساسیاس و ا »، دها داردر دین و ارزش ءتعابار مهمی که یکایت از ریشه و منشا دیگراز س »که به معنای اصل بنا و ساختمان است:

اگر چیه . (77 ، ص۹ ، 7707 ،س)ابن فیار«اءأصل البن فال

س تنهیا ا : »متفیاوت اسیتولی معنای ایین دو واژه کمیی ،ررابت معنایی دارند« سا »و « اصل»چازی فرع چایز دیگیر « س ا »ناست و این از ن روست که « سا »، یولی هر اصل است« اصل»

. (77 ، ص77۵۹ ،ی)نیک: عسیکر م باشیدواند فرع چاز دیگر هیتیکه اصل یک چاز مدریالی ناست؛)ع( تمربوط به امامت و یک مورد مربوط به محبت اهل با غالبار « اساس»مصادیق ذکر شده برای

ولیی ،، این روایات مربیوط بیه یاطیه رذاییل و فضیایل ناسیتندرچند جز روایت اخا است و هرا اهمایت هشای ارزههیکی از خاستگا عنوان توضاح مختصر نها و رفع تنافی ظاهری بان نها به

یة أ س » وند:شییبرخی از ایین رواییات در ادامیه ذکیر م. دارد ام م م إن اإل سیال یه اإل رع یامي و ف النامي ا ». (۵00 ، ص7 ، 7011، ی)کلان «الس ض ن الر ام (ع)ع م م أ س … اإل سال ، 7700، ب)ابین شهر شیو «اإل

اساس اسالم یاد شده عنوان از ن یضرت به (ع) سادالشهدا هایتدر یکی از زیار. (۵7۹ ، ص7 ا أ س »است: اك ی ل م ع ال م الس سال در برخی روایات ناز بیا تعبایری . (707 ، ص777۵، ی)ابن مشهد «اإل

یاد شده است: «اساس اسالم» عنوان به)ع( بات مشابه از محبت اهلال یه . …(ص)و ر ک یاء و مال ا ه الح ار ی و دث د ه اله ار ی و شع قو ه الت اس ان و لب ری م ع سال اإل

ین ه الد ال م ع و ک ر ي الو ل ش الح و لک ل الص م ه الع ت ر م اس و ث س م ءذ أ سال اس اإل س ا و أ ن ب ی ات هل الب . (7۵ ، ص70۹0، یرانی ابن شعبه) أ

مختلیف راتعیاب، لدر سیه رواییت او که به اختصار باید گفت ،روایات این در رفع تنافی ظاهری

می عل

امۀصلن

ف ۔

شیوه

پژ

وهق پژ

خالا

| یاره

شم ۳

| ییز

پا

۹۳۱7

✺

مه صلنا

فیعلم

هشپژو

۔ ی

وهق پژ

خالا

| یاره

شم1

| اییز

پ

۹۳۱8

78

هاگونه



و ننیدکیم گوشزد را جامعه در نید و اسالمگاری لشک در یاسالم یرهبر ای معصوم یرهبر نقش یاهنکتی بیه زاین (ع) بایت اهیل محبت راتعب، یدر روایت پایانو ندارند یگردکی با یظاهر یتناف

1. است معصوم یرهبر یبرا الزم اساس و نهازم که ندکیم اشاره

کنر . 1

هنده اهمات و استواری امور دیگر بر ن اسیت و بیرای تبایان دناز تعاباریست که نشا هم «رکن» ، رکن چایزی را تابن فارس ضمن تنکاد بر معنای رو . استریشه فضایل یا رذایل الزم به بررسی

ة» اند:دیر ن متیجانب رو یو یی فیر کن. الراء والکاف والنون أصل واید یدل علی ر ء: جانبیه الشچایزی را ، رکین هدر معنیایی مشیاب نایز اصیفهانی راغب. (700 ، ص۵ ، 7707 ،س)ابن فیار «الروی

صیورت ابید و در معنیای ریوت بیهییاند که با تکاه بر ن سیکون مدیء م ن شی جانب و بخش ،ی)راغیب اصیفهان« ء: جانبه الذی یسکن إلاه و یستعار للقیوةالشي رکن »استعاری به کار رفته است:

تسیلام ،ا، رضلصفات توک یک روایتدر ود شیبا مروری بر روایات مشخص م. (0۹7 ، ص777۵ند اهرکن ایمان معرفی شید )ع( ن، ائمه طاهریرو در روایتی دیگشده ارکان ایمان معرفیو تفوی :ندسریمتنافی به نظر م نخست، نگاهکه در

ن بد أ بي ع ه ع ن الل باه ع ال ( ع) أ ال ر مار ر ؤمنان أ ات الم و ل ه ص اه الل ل ان ع یم ه اإل ی ل رک ان أ ة ع رب ل أ ک و ی الت ل ه ع فوی و الل مر ت

ی ال ه إل ا و الل ض اء الر ض ه بق سلام و الل مر الت

ه ل الل

ز ل ع ج . (7۵ ، ص۵ ، 7011 ،یکلان) و

رذ ععف ول (ع)ن أ بي ج ق ه ی معت ال س نب الل ر حن ج حن ن ن ه و ت ر حن خا ه و ن ت فو حن ص ه و ن

ان رک حن أ ه ون ة الل ج حن ی ن ه و اء الل ن م حن أ اء ون نبا اری ال و ع م ود ست ان م یم ،ر)صیفا اإل

. (۹0 ، ص7 ، 7707

در رواییت ؛تاثات ایمیان ممکین اسیبا توجه به دو سایت و ی دو روایتو تنافی این رفع تغایر، رابیل مود و در رواییت دوشییمربوط به یقاقتی است که در درون فرد محقیق مایمان ،نخست

ننیده کقبخش ایمیان و محقیامامت روامزیرا ؛ اردگیکه در جامعه شکل م است بر جریانی یمل . اردگیایمان است و بدون ن ایمان در جامعه در معرض خطر ررار م

طلبد.تر اجزای این روایات و باان وجه اساسی بودن امامت و والیت، مجالی دیگر میقتحلال درا. 1

7۱

ونهگ


ای

تالق

اخ ی

روادر

ی

ا

ه در لسیان رواییات از کنهرچند وجه جمع ذکر شده در رفع تغایر این دو روایت کافاست و ایسید بیا ریاما به نظیر م ،ددیل نها داربیعنوان رکن ایمان یاد شده یکایت از جایگاه ب این امور به

، قالدر علیم اخی (تفیوی و رضیا ،م، تسیلالتوکپاشگفته )توجه به معنای نزدیک چهار ارزش بیه نیوعی این چهار امر هر کیدام؛ خداوند استکفایت اب دست به کارهاهمگی به نوعی سپردن

میروری . تاسی ،خود را اسار اسباب مادی ندانستنو نشان از اعتقاد و ایمان راسخ فرد به خداوند و انبایارضیا و تفیوی در زنیدگی ،تسیلام ،دیل توکلبییکایت از جایگاه ب ق آن ک یمبر یات . 1. و عنایات باورنکردنی خداوند به نها در این امور داردالهی اولاای

وان وجه دیگری ناز در رفع تنافی این دو روایت یاکی از ارکیان ایمیان ذکیر تیبا این توضاح مکرد که یکایت از ارتباط وثاق این دو روایت دارد: تعیابار ذکیر شیده در رواییت دوم بیرای ائمیه

در نیزد دیل نهیابیی، یکاییت از جایگیاه بهاللی ةامناء الله و صیفو، نظار یجت الله)ع( نطاهری، دهیدیمن را به توسل و واسطه ررار دادن این افراد در درگاه الهیی سیوق مؤخداوند دارد و انسان م

گونیهیید ایین سیخن رواییات ؤم. سیتا رین شکل دعا و توکل در درگیاه الهییتیتوسلی که عالها و مشکالت در عان انقطاع در او سختی)ع( مکه انباای الهی چون دم و نوح و ابراها اندگونی

رین تیو عیال 2دندشیی، به این امانان ویی الهی متوسل مداز همه اسباب مادی و توکل به خداون 3. دندزیشکل دعا را ررم م

ج( اههقل

یی هستند که ظاهرشان یکایت از مراتیب بیاالی اخیالق نها، تاولویای ههگوندسته دیگری از از « کمیال»رواییات ییاکی از ، دننیکیای اخالق دست پادا میههو با التزام به نها افراد به رل ددارچازی هنندکم ن را جزء تما العین صایب ،در معنای کمال؛ هستند هگونای این هتنرین هاتممه

؛ سیورۀ یوسیف، ۵7۔07 ؛ سیورۀ رصیص، ییۀ777-770؛ سورۀ صافات، یۀ1۵-۵7نک: سورۀ انبااء، یۀ»برای نمونه . 1

«.۵7-۵۵ یۀ

.۵77 ، ص77 ، 7700برای نمونه، نک: مجلسی، . 2

هیای اخالریی ذکیر ناز در روایات بیرای ترسیام خاسیتگاه ارزش« ام»و « اب»تعابار دیگری چون الزم به ذکر است، .3( که به دلال نکه ییک مصیداق باشیتر بیرای نهیا یافیت نشید، 7۵ ، ص7 ، 70۹۵فراس، اند )نک: ورام بن ابیشده

گارد و خار از محل بح است.ناسازگاری شکل نمی

می عل

امۀصلن

ف ۔

شیوه

پژ

وهق پژ

خالا

| یاره

شم ۳

| ییز

پا

۹۳۱7

✺

مه صلنا

فیعلم

هشپژو

۔ ی

وهق پژ

خالا

| یاره

شم1

| اییز

پ

۹۳۱8

35

هاگونه



ال »سند: ریاجزای دیگر به ید کفایت مند که به واسطه ن کیمعرفی م م : التمام الیذي یجیزأ الک ن را دسیتاابی بیه غیرض چایزی اصیفهانی و راغیب (0۵1 ص، 7 ، 7707 ،ی)فراهاید «منه أجزاؤه

ال » :انددیم م بیدون تحقیق ،بنابراین. (۵۵۹ ، ص777۵، ب)راغی« ء: یصول ما فاه الغرض منهالشي ک . سدرینمخود به کمال ، یک چازضغر

نگیاه نخسیت،، روایاتی که در مالزمست مروری بر روایات یاکی از کمال داشته باشا نخست،در برخیی ،اند، علم از جمله این مواردع، ور)ع( ت، والیت اهل بادسنریمتغایر و ناهمگون به نظر م

یگر تغایر دارند:دکیعنوان مصادیق کمال ذکر شده که با سه یا چهار مورد بهال ». 7 ر خرجه (ص)و م ی ضب ل ا غ الذ إذ ث خص ال ون فاه ث ک ی ی ت بد ی ان الع ل إیم کم ال ی

ق ن الح ه ع ب ض اطلذ و غ اه في ب دخله رض م ی ضي ل ا ر یو إذ یاس ل ا ل ل م او ن ت م ی ر ل د ا ر «هإذ . (۵07 ، ص7 ، 70۹۵ ،سرافیاب بن )ورام

ه ». ۵ بد الل ا ع ب یه (ع)أ ق ل ین خ حس یع ی رب یال أ ون فاه خص ک ی ت ت بد ی ان الع ل إیم کم ال ی ه و فس و ن سخ وله و ت ضل من ر مسك الف الیه و ی ضیل مین م خر الف ، 7 ، 70۵0 ،ی)برری« ی

. (۹ ص

ان ». 0 س لي بن الح ال ع یه (ع)ر ب قیي ر ه و ل وب ن نه ذ ت ع ص ح ه و م ان ل إیم م ن فاه ک ن ک ع م رب أ ا ق لس د اس و ص فسه للن ی ن ل ل ع جع ا ی ه بم ی لل ف ن و اضذ م نه ر و ع ه ا و حا اسیت یاس و یع الن ه م ن

هله ع أ ه م ق ل ن خ حس اس و ی عند الن ه و باحذ عند الل ل ر . (۹ ، ص7 ، 70۵0 ،ی)برر «من ک

ه ». 7 بد الل ول (ع)أ بي ع ق ه ی معت ال س کمل ر ست ن ی ه أ ر ن س ان م یم ی اإل ل یول ک یل الق ق لا ه ف ا فام م و نه ني ع غ ل ا ب وا و فام ن عل ا أ وا و م ر س ا أ دذ فام م ح ول ل م اء ر شا

ماع ال ي في ج م من ل

غني بل . (0۵7 ، ص7 ، 7011، ی)کلان «ی

ال ». 7 ر ل (ص)و کم ن فاه است ن ک ث م ال ائیي ث ر ال ی ئمذ و ة ال وم ه ل اف في الل خ ه ال ی ان إیم ي ة بش میر الخیر یر أ ة ث ر للخر الخ ا و نا ا للد م ه د ی ان أ مر اه أ ل ض ع ر ا ع إذ له و م ءذ من ع

ا نا مر الد ی أ ل . (۵07 ، ص7 ، 70۹۵، سرافیاب بن )ورام «ع بي ». ۹ ال الن کمل (ص)ر ست ان ال ی یم بد اإل ي الع ة الش ون رل ک تی ی تیه و ی ثر اه مین ک ب إل ء أ ی

ف عر ن ی اه من أ ب إل ف أ ی عر ن ال ی ون أ ک تی ی . (۵07 ، ص7 ، 70۹۵، سرافیاب بن )ورام «ی

ن أ باه ». ۵ ه ع بد الل : (ع)أ بي ع ال کمل »ر ست ان ال ی یم ة اإل قاق بد ی یال ع ون فایه خص ک تی ی ی یا ای ز یی الر ل یبر ع یة و الص عاش قدیر فیي الم سن الت ین و ی ه في الد ق ف ث الت ، 70۵0 ،ی)برری« ث ال

. (7 ص ،7

3۹

ونهگ


ای

تالق

اخ ی

روادر

ی

ا

ال »: )ع( امام بارر. 1 م ل الک ه ک ق ف ال الت م قیدیر الک ت یة و ائب یی الن ل یبر ع ین و الص في الد ة عاش . (0۵ ، ص7 ، 7011، ی)کلان« الم

مار ا». ۵ معت أ ال س ه ر ث د ن ی م باعي ع اق الس ؤمنان أ بي إسح ول )ع(لم ق یاس ی یا الن ه ی أ ال م ن ک وا أ م ین اعل ل به الد م ب العلم و الع ل . (00 ، ص7 ، 7011، ی)کلان «ط

یدذ ». 70 م ح ر بن م عف ن ج یه …(ع)ع یول الل س یال ر یال . … (ص)ر م ین و ک ع الید ر «الیو . (7۵0 ، صتای، ب اشع ابن)

ة ». 77 ذه الی ت ه ل ز ی ن ت تیي و - ی م نعم یاک ل میت ع تم م و أ ک یم دیین ک لیت ل کم وم أ الا ه ص ول الل س ر ر ر ک سالم دینار ف م اإل ک ضات ل ال ر م ال إن ک م ر ثار ث ال لك ث ین ذ ام الد م و ت

لي عدي لع ة ب ی ال م بالو اک الي إل ب بإرس ی الر ة و رض عم ة و الن یال اه الص ل البذ ع بن أ بي ط م ال اه الس ل . (07۹ ، ص70۵۹، قصدو شاخ) «ع

ا ». 7۵ ض ن الر وي ع ر ال (ع)و م : ک ال ه ر ن ا ین الد أ ن و د ة من ع اء ر ا و الب ن ت ی ال )ابین ادرییس «و . (۹70 ، ص0 ، 7770، ییل

زییرا در ؛ دروایات، برخیی از نهیا از محیل بحی خارجنیاین ذکر است با توجه به سااق شایانرواییات و سااق این ،ی، موارد ذکر شده شرط الزم کمال هستند نه شرط کاف برخی از این ایادی

الیکمیل )الیسیتکمل( »، عبیارت دوشیبه این صورت است که ایمان بدون برخی امور کامل نم ۵و ۹، ۵، 7 گویای این دسته از روایات است و به این ترتاب روایات شماره« …ایمان العبد یتی

. اندخار از محل بح شیدن ولی اهمات نزدیک ،دارد هرچند ایتمال نقل به معنا در روایات وجوده کننکته دیگر ای

، بیدین منظیور توجیه بیه دنیکی، نااز به واکاوی دراق نها را افزون م به مراد گوینده یکام ایادیدر « کمیال»، به طور کلیی رواییات داهمات دار ،هائت و ترکاب استعمال شده در ایادی کمال

ند و تعبایر اهن اسیتعمال شیدییکمیال دو الکمیال کیل الکمیال، نکمیال ایمیاسه نیوع ترکایب: . به کار رفته است« استکمل ایمانه»و « ل ایمانهم ک »در دو هائت «ایمان کمال»

ذکر شده که تنیافی «الکمال کل الکمال»با تعبار 1 از بان روایات ذکرشده تنها روایت شماره ؛7۔0ل رواییات کمیال ایمیان شیام (ارد و بقاه در دو دسیته کلیی ریرار دارنید: الیفگیشکل نم

. 7۵ ۔۵ کمال دین شامل روایات (ب تییزییرا در روا؛ وان ادعا کیردتیم یظاهر یتناف پنجم و چهارم یهاتیروا و سوم تیروا ناب

یامیر چهیارم تیدر روا یول ،دانسته است مانیرا موجب یصول کمال ا زا، وجود چهار چلاو

می عل

امۀصلن

ف ۔

شیوه

پژ

وهق پژ

خالا

| یاره

شم ۳

| ییز

پا

۹۳۱7

✺

مه صلنا

فیعلم

هشپژو

۔ ی

وهق پژ

خالا

| یاره

شم1

| اییز

پ

۹۳۱8

32

هاگونه



. شمرده است مانیتحقق کمال ا را موجب گریسه مطلب د پنجم تیمتفاوت و در روا گیرانید بیا برخیورد در مانیا کمال عالمات ناظر به سوم تیرواباید گفت ،رفع تغایرمقام در تییروا و دستوراتشیان و ائمیه بیه باور یچگونگ در مانیا کمال عالمت از چهارم تیروا و است و دارد گیرانید نظیر و نگیاه بیه نسیبت فیرد کیه یالعملی عکیس در مانیا کمال عالمات از پنجم ،بنیا بیراین. دارد تیییکا یاخرو و یوادن یاهیراهدو با مواجهه در او العمل عکس از ناهمچن

هیای ایتسی در و مختلیف یمنظرهیا ازتنهیا و ندارنید یمنافات یگردکی با اتیروااز دسته نیا . هنددیدر وجود انسان خبر م مانیا متفاوتی از تحقق کمال

تنیافی ظیاهری بیه نظیر نگاه نخسیت، وم یعنی روایاتی که به کمال دین اشاره دارند در در دسته د یبیرا کیه هددیخبر م یاز امور (نهم )روایت یعاسب تیروا، تدر رفع این تنافی باید گف سد وریم

بیه کمیال دنابه الزمه رسی (دهم )روایت اشع ابن کتاب تیروا و است الزم نید کمال به دنارسصیدوق شیاخ تیروا. اشاره کرده است ،است یهمانا فاصله گرفتن از مرزها و محرمات اله که نید

یعنیی ،در جامعه و فرد نیبه الزمه تحقق کمال د زان (دوازدهمویازدهم )روایت سیادر ابن تیو روا . نداتوجه داده تیبه بح وال

راه وصیول بیه ، یو جهتی ادام از یزیرا هر ک؛ ستادر کار ن ناسازگاری، دموار نیا یتمام دراشیاره کیرده و ینیکمال د یجووتبه جس یکل یاز نگاه در روایت سباعی. اندهباان کردکمال را

اشیع بیه او و ابین تییدر روا. به کمال دانسته است دنارا شرط رس کردن ویی و عملجمعلاز دنییگزیدور یعنیی ،کیرد تییرعا دییبیه کمیال با دنارسی یدر رفتار اشاره دارد که برا یتینها

. یمحرمات اله یمرزهاشیاخ رواییت . دابن ادریس ناز الزمه تحقق کمال دیین اهمایت دار و صدوقشاخ تیروادر

خدا یاصیل شیده یول نااتوجه دارد که با تع یانگذاراو بن عیدر مریله تشر نیبه کمال د صدوق نایاو تع یبیه مرزبنید دنارسی کیهخبیر داده نییل داز عالمت کما زان سیادر ابن تیروا. است

ای هی از یا یهمگی اتییروا نیا. اردگیی شکل مکه با تولی و تبر است نید اساس ا برههرابط بیا یتنیافناسیازگاری و نیوع چاهی تایثای تفیاوت علیت به وند اهکرد نمختلف کمال دین را باا

. ندارند یگردکی

رأس د(

شده « رأس»ا تعبار به هنویم که از شیبا برخی از صفات اخالری مواجه م ،با مروری بر روایات

3۳

ونهگ


ای

تالق

اخ ی

روادر

ی

ا

و « س االیمیانأر»، «س الیدینأر»، «س االسیالمأر»این روایات با تعابار مختلفیی چیون ؛ استعد منفیی در ب «س کل خطائهأر» ا و با تعاباری چونهشارز در بارۀ عد مثبت ودر ب « س الطاعهأر»

بان مصیادیق هیر دسیته از گاه درظاهر، هد کهدیهریک نشان م کاربردهایبررسی . اندباان شده، الزم اسیت یظاهر متناف به کاربردهایسد که پاش از پرداختن به این ریاین موارد تنافی به نظر م

. واکاوی شود« سأر»معنای أس »رأس مده است: یدر معنا الراء والهمزة ». (۵۵7 ، ص۵ ، 770۵، ی)فراهاد «هء أعالکل شي ر

عذ و ارتفاع ۀنقطیه بیاال و رلی ،بنا بیراین. (7۵7 ، ص۵ ، 7707، س)ابن فار «والسان أصل یدل علی تجم

رأس در کاربردهیای عبیارت تجمیع و ،رأس وجود دارد و افیزون بیر ن ییک چاز در معنای لغووانید محیل تجمیع تین بر باالبودن ییک چایز میرأس افزو هعرف و روایات یاکی از این است ک

ر تقکه بررسی استعماالت عرفی و روایی معنیای ن را درای ای یک چاز ناز باشدههرین مؤلفتممه . ندکیمشخص م

؛ ودشییمبسینده سازند به دو رواییت میکه معنا را شکارتر « رأس» کاربردهای کلمۀدر بررسی :ر نسبت به ایمان مانند سر نسبت به بدن انسان معرفی شده استصب ،)ع( امام صادقدر روایتی از

ا لک إذ د کیذ س ب الج ه أس ذ ب الر ه ا ذ إذ د ف س أس من الج ة الر نزل ان بم یم بر من اإل الصان یم ب اإل ه بر ذ ب الص ه سیت، ا بیدن بیه نسیبت سیر ماننید میانیصبر نسبت به ا؛ ذ

زاین مانیا برود صبر کهیهنگام طورناهم رودیم ناب از زان بدن برود سر کهیهنگام . (1۵ ، ص۵ ، 7011 ،ی)کلان رودیم

؛ نایز تناسیب دارد« تجمع»در یاات انسان با معنای لغوی ن یعنی «سأر»تنکاد بر نقش اصلی ایی چیون صیبر هیشنبیودن ارز، قزیرا سر محل تجمع و مدیریت بدن انسان اسیت و در اخیال

وانید هیم تیم« سأر»تعبایر ، با این توضاح. مساوی با از بان رفتن کل نظام ارزش اخالری استا هیشعنوان رلۀ ایمان و اسالم باشد و هم بر مدیریت و هدایت ن ارزش نسیبت بیه دیگیر ارز به

یمیانیا اخیالق نظیام در گریدای هشارز که است صبر چون یارزش وجود با گویی ؛دداللت کن هیم و دانست اهشارزدیگر تیهدا و تیریمد همرا «سأر» یمعناوان تیم پس. رداگیم شکل

. یساب ورد به گرید یاهشارز ، خاستگاهتیریمد نیا لادل بهند که یاا در بیان اهذکرشد «اخالق مکارم»عنوان به ا ده ارزشهشدر روایتی دیگر در بان ارز

کیه عمیدتار در اخالریی بدون ن یاات دیگر مکارم گوییاست و مکارم اخالق ثابه سرم ها بهن د:نارگیدر معرض خطر ررار م ،نداتیاطه اخالق معاشر

می عل

امۀصلن

ف ۔

شیوه

پژ

وهق پژ

خالا

| یاره

شم ۳

| ییز

پا

۹۳۱7

✺

مه صلنا

فیعلم

هشپژو

۔ ی

وهق پژ

خالا

| یاره

شم1

| اییز

پ

۹۳۱8

31

هاگونه



ه بد الل ن أ بی ع شر ( ع)ع کارم ع : الم ال یة …ر ان م اء ال د ان و أ س نس و صدق الل صدق الب

ة یار و صل م للج م ذ ائع و الت ن ی الص ل ن ة ع کاف ائل و الم ام الس اف و إطع اء الض یم و إرر الرااء ن الح ه أس ایب و ر م للص م ذ الت … اسیت میانیکر یوخیوده خصیلت از خلیق؛ و

، شییانیبییه خو یدگارسیی ،امانییتی ادا ،در سییخن یراسییت، اسییتقامت در یییوادث از تییییما، کییانانبییه یکییان، دادن بییه فقییرا غییذا ،همانییانابییا م یبرخییوردخییوش

اایی و زرم( همیه از بیاالتر ایی) هاارزش نیا سر و اناهمراه از تییما ،گانیهمسا . (7۹ ،۵ ، 7011، ی)کلان

من بالحااء میتولن جماع ما ذکر إنما یحصل » نویسد:میعالمه مجلسی در تحلال این روایت ی اههر یک از این موارد به یوزه و عرصی ،عوار در. (07۵ ، ص۵ ، 7707، ی)مجلس «الله أو من الخلق

گایری و هیم اتمیام و لو به تعبار عالمه مجلسی هم شیکگردد میاز زندگی فردی و اجتماعی بر . ، در گرو یاای از خدا یا مردم استدکمال این موارکاربردهیای با توجیه بیه لغیت و ،تدر روایا« سأر»وان در باان مقصود از تیم، موعپس در مج

مدیریت و تیدبار دیگیر فضیایل ( ۵ ؛لرله و نقطه پایانی رذایل یا فضای (7روایی سه تحلال ذکر کرد: ی بیا تعیابار پیاش از ایین یعنی« رأس»بیا ایین تحلایل تعبایر . خاستگاه فضایل یا رذایل( 0، لیا رذای

. ها ناز یکایت داردارتباط وثاقی دارد و از مدیریت و هدایت ارزش« اههخاستگا»و « اههرل»، افیزون بیر مناکیرا ذکر می« االیمان رأس»ابتدا روایات مربوط به « رأس» بعد از تباان معنای

رأس ینایز بیرادر لسان روایات تعابار دیگیری ،رأس ایمان یاد شده بود هروایتی که از صبر به منزل، ن، ایسیات، عیدالق، صیدع، وردچون اررار و معرفت به خداونی، تعاباری تایمان ذکر شده اس

سند:ریناهمگون به نظر منگاه نخست، که در سن خلق و امانتی ة و ». 7 عرف ار و الم رر اإل ان ف یم لب من اإل ی الق ل ض ع ر ا ف ا م م ن ن ف سیلام بین ا و الت ض قد و الر الع

یدار م ح ن م أ دار و ل ةر و ال و خذ صایب ت م ی ایدار ل هار و ه إل ریك ل ه ال ش ید ه و ه إال الل ه ال إل بید ع ه ول س بي ( ص) و ر ه من ن اء من عند الل ا ج ار بم رر اإل یی و ل یه ع ض الل یر ا ف لك م ذ و کت ابذ ف أ

ه ل م و ع ه ة و عرف الم ار و رر لب من اإل أس … الق و ر ه ان و یم . (07 ، ص۵ ، 7011 ،ی)کلان «اإلع ». ۵ ر أس إن الو ان ر یم . (۵۵ ، ص۵7 ، 7700، مجلسی عالمه) «اإل

. (0۵1 ، ص7770، ی)تمامی مد «اإلیسان إلی الناس اإلیمان رأس» .0أس ». 7 دل ر ان الع یم ان اإل یس اع اإل . (۵0 ، ص7770، یتمامی مد) «و جم

أس ». 7 ان ر یم دق اإل ي بالص ل ح الت ق و ل سن الخ . (01۵ ، ص7770، یتمامی مد)« ی

33

ونهگ


ای

تالق

اخ ی

روادر

ی

ا

أس ». ۹ ان ر یم ة اإل ان م (01۵ ، ص7770، یتمامی مد) «ال

کیه سیتینکتیه ضرور نییا ذکر ،یمتناف ظاهر به موارد ناب جمعپاش از و اتیروااین در درت باو اریرار بیه صیبر بیه مربیوط تییروا. ستنداسطح ن کیسند در لحاظ به «مانیاال رأس» اتیروا

هسیتند غ الحکمعمدتار از کتاب اتیو دیگر روا عهاش ۀاربع کتاب از کتب نیرتممعرفت در مه ظیاهر بیه مجموعیه نییا نابی جمیع امکیان یسند درت نیا از فار اما ،دندارن یو سند معاضد

:دارد وجود یمتناف

صبر برای ایمان با اشیاره بیه زنیدگی دنایوی و امیوری « بودنرأس »عالمه مجلسی در تحلال ، همیه اینهیا را بیر نفیس ثقایل و تتکلاف به انجام طاعیات و تیرک منهایا و فات ،یوادث نظار

ی در نفیس اهراسیخۀ اند و برای مقابله با نها انسان را ناازمند ملکدیمخالف مشتهاات نفسانی م . (7۵7 ، ص1 ، 7707، مجلسی عالمه)نک: اند که همان صبر استدیم

شده جادیا یعاطف گره و معرفت و اررار که نجاست مانیا سطح نیترباال، 7در روایت شماره شاتیفرما همه رشیپذ و امبراپ رسالت و پروردگار تاویدان به نسبت ماتسل و رضا ییت و باشد

و کنید قمحقی فیرد وجیود در دوانتیم مانیا که است یزاچ ن او نیا. باشد شده محقق یوی . است فرد وجود در انمیا تحقق ای ازچاز نیباالتر

ایین مایان رفع تنیافی ،ر بدانامتنلحاظ سندی متق اگر این روایت و روایت مربوط به صبر را بهییک از صیبر و معرفیت از جهتیی ، در این رفع تنافی بایید گفیت هیریابدمیدو اهمات باشتری

رد و دیگیری مربیوط یکی مربوط به تحقق ایمان در وجود فی؛ یساب یند بهرأس ایمان دواننتیم . به توانایی مقابله با هواهای نفسانی جهت دستاابی به رله ایمان

در روایت دوم در ایمان یفظ مرزهیا و ییریم . ممکن استدر روایات دیگر هم این رفع تنافی دیلی دارد و ورع از یا نوع رفتار و چگونگی رعایت مرزهای محرمیات الهیی بیالهی اهمات ب

رأس ایمیان اسیت و یرواییت سیوم از یای رفتیار اجتمیاع. یساب ید بهأس ایمان ر دوانتیم، کتاا االیماان و الکفا، 7011، یکلان نک:، )برای نمونهایسان به مردم مطابق روایات زیادی گره در ایمان دارد

افراد مختلف اسیت و عنوان عنصری اساسی در رفتار با ، عدالت بهمدر روایت چهار. (ابدا اجتمااعی . باشدرأس ایمان دوانتیاز این یا م

رأس ایمان وان گفت یاثی که نها را تیسن خلق و راستگی به صدق مدر روایت پنجم دربارۀ ی سین خلیق و صیدارت ، راسیته بیه ی دای نفسانی است که فیرهیتحول درونی و ویژگ ،هددیررار م

. ودشیرأس ایمان رلمداد م (نز یا رعایت تعهد به دیگراامانت ا)ود و روایت ششم شیم

می عل

امۀصلن

ف ۔

شیوه

پژ

وهق پژ

خالا

| یاره

شم ۳

| ییز

پا

۹۳۱7

✺

مه صلنا

فیعلم

هشپژو

۔ ی

وهق پژ

خالا

| یاره

شم1

| اییز

پ

۹۳۱8

37

هاگونه



رأس ایمیان دواننیتیاز یا و جهتیی م« االیمان رأس» یک از روایات هر ،با این توضاحاتمصیادیق متنیافی بیا ،رأس دین دو تعبار دیگری هستند که در ظیاهر ورأس اسالم . یساب یند به :هستندرأس اسالم به دو روایت زیر ناظر؛ یگر دارنددکی

ه ». 7 إن ة ف ال ك الص م ر ه کث ن أ ک م او ی سال ین رأس اإل ار بالد رر عد اإل ،یرانیی ابن شیعبه) «ب . (۵۹ ، ص70۹0

. (0۵1 ، ص7770، ی)تمامی مد «رأس اإلسالم لزوم الصدق». ۵ وان بیان تییولیی م ،دارد غا الحکمکتب یدیثی اعتبار باشتری از ماان در تحف العقدلهرچند

رین و برترین نقطه در اسالم وردن فرد این اسیت کیه تممه. ظاهر متنافی جمع کرداین دو تعبار به، برتیرین نقطیه در شپیس از ایین پیذیر. دین را در ذهن و باور خویش بپیذیرد و بیه ن تین دهید

ایین اشیتااق بیه . باشید - نمیاز -ست که هم و تالش او در ارتباط با خیدا وردن فرد این ا اسالم . ارتباط با خدا برترین و زیباترین یالت برای کسی است که دین را پذیرفته است

بیاالترین سیطح . یماهدادن به یقاقتی که دریافتیاسالم یعنی تن که در تباان روایت دوم باید گفتای هکه صدارت را هماشه همراه داشته باشی و به نچیه در اسیالم پذیرفتی اردگیاسالم جایی شکل م

تعبایر «صیدق»بیه ایین همیاهنگی ؛ از پایبند بمانی ،، ایساس و عمل و یتی در یاالتهدر عقاد . ، ایساس و عملهعقاد؛ اههو لزوم صدق یعنی استمرار این هماهنگی در همه الی شده است

زیرا تعبار نخست به برتیرین رفتیار فیرد پیس از ؛ س االسالم تنافی ناسترأ رپس ماان دو تعبادوم به ویژگیی کاربردو در استبرترین رفتار ناظر به پذیرش دین اشاره و توجه دارد و از این یا

و خصلتی پرداخته که باالترین سطح اسالم را شکل داده و همه مراتیب اسیالم را در فیرد محقیق ایین رأس در هر دو جا صحاح بوده و هر کدام از جهتی اسیت و عیرف بیا واژه بکارگاری. ندکیم

. ندکیایساس ناهمگونی نم کاربردتوضاحات ماان این دو ، نیقیا که رأس الدین است ،دسریتعبار دیگر که بان مصادیق نها تغایر و ناهمگونی به نظر م

ند:اهمصادیق ن معرفی شد عنوان ، کسب یسنات و ورع بهی نفساهوبا مخالفت

أس ». 7 ین ر قان الد ة الا . (1۹ ، ص70۹0 ،یرانی ابن شعبه) «صح . (0۵1 ، ص7770 ،ی)تمامی مد «رأس الدین مخالفة الهوی». ۵ین ». 0 أس الد ع ر ر إن الو ع ف ر اك بالو ل د ع یم ا أ . (۵۵ ، ص۵7 ، 7700، مجلسی عالمه) «ی

ناقییدر انسان با اسالم غاز شده و تیا بیه نید تحقق که گفت دیبا اتیروااین دسته از لاتحل در

33

ونهگ


ای

تالق

اخ ی

روادر

ی

ا

)بیرای نمونیه، ، ایمان و تقواست م، یقان خرین درجه بعد از اسالتو در روایات درجا ابدییادامه م ،دوانید داشیته باشیتیای مختلفی مهلد این برتری تحلاهرچن. (777 ، ص70۹0، یرانی ابن شعبه نک:

، ماسیال. پادایش یقان به معنای رفیتن شیک و تردیدهاسیت» که وان گفتتیاما در یک تحلال م ،ی)نیک: غنیو «ود که شک و تردید وجود سالک را متالطم نکندشیایمان و یتی تقوا مانع از ن نم

و اسیت نییها او دو مطابقت ن با باورها و عمل یسانشدن خطورات نف درست (71۹ ، ص70۵۵ . انسان در ن تحقق مراتب ای ازاست نیاو د ناقیصحت

در او خواهد بود که هوا و هوس میا یهنگام نید یفظ که گفت دیبا ناز دوم تیروا نااتب دراسیت ییدر جیا نیید دستورات به نسبت انسان یالت ای ازاری دنیاو د. با ن مخالف باشد

رفتیار نیوع ایداری از ینیید او ، رو از زاوییه دیید دیگی نفس ما با ن مخالف باشید یکه هوا . (ورع) یهم نشو کی ن نزد یبه مرزها یبلکه یت ،ینها گناه نکنته نجاست که ن

ه دیید و رأس دین را از زاوی کیگر متنافی ناستند و هریدکفته ناز با یگشبنابراین، سه روایت پا 1. هنددیتوضاح م ،یاثی متفاوت

نتیجه

ای باان اولوییت اخالریی رواییات کیه در ایین مقالیه ذکیر شیده از ههگون در مجموع، باید گفتدر ، هرچنید غالبیار ممصادیق هیر کیدا. «اهرأس»و« اههرل » ،«اههخاستگا»، «کلادها»ررارند: این

، ولیی انسیجام دسینرییگر بیه نظیر مدکا یتی متنافی با یمتفاوت و بدون ارتباط ی نگاه نخست،، توجه بیه یاثایات و قکلی در یل تغایر ظاهری این مصادی ۀو راعداست خاصی بان نها برررار

وان با میروری دوبیاره تیاین نتاجه را م. ست که در هر مصداق لحاظ شده استا جهات مختلفی ظاهر متنافی تباان کرد: و باان وجوه ارتباط مصادیق به ای ذکر شده در مقالههیبندبر دسته

یییب، یتنبلی، یخوارشراب، درو، بغض، ادر کلاده هیا دنایا کلاید بیدی ب وصیلگی و ی در انتخیاب تعقیلانگایزه بیرای یرکیت و ،رسادن به خار و دوری از شیر ند و برایاهمعرفی شد

از ییاک راا تعابههرل درهات مانع رسادن به خار هستند و اهمات دارد و موارد ذکر شده از این ج

عد منفی ناز مشابه هما. 1 ، در نگاه نخست، تنافی به نظیر «رأس»ن موارد وجود دارد و بان روایات ذکر شده با اسلوبدر ب طلبد.رسد که با تحلالی مشابه نااز به رفع تنافی دارند و پرداختن به نها مجالی دیگر میمی

می عل

امۀصلن

ف ۔

شیوه

پژ

وهق پژ

خالا

| یاره

شم ۳

| ییز

پا

۹۳۱7

✺

مه صلنا

فیعلم

هشپژو

۔ ی

وهق پژ

خالا

| یاره

شم1

| اییز

پ

۹۳۱8

38

هاگونه



، برای اندبکار گرفته شدهن کمال دیو الکمال ل الکمال ک ، نکمال ایمادر سه نوع ترکاب: « کمال» کیه هددیخبر م یاز امور الدین باید گفت یک روایت، در رفع ناسازگاری بان روایات کمالهنمون

کیه همانیا نییبیه کمیال د دنابیه الزمیه رسی دیگر تیروا و است الزم نید کمال به دنارس یبرابیه و دو روایت هیم اشاره کرده است «ورع»با تعبار است یگرفتن از مرزها و محرمات اله فاصله

. توجه داده است تیبه بح وال یعنیدر جامعه و فرد نیتحقق کمال د ۀالزمرین نهیا از ایین ررارنید: تیمتعبار استفاده شیده کیه مه ا از چندهها و ریشههبرای باان خاستگا

م، نرک ،س، اسالاص مربوط «مانیا اصل»ظاهر ناسازگار به قیمصاد، هنندکیو صفات نف اب و ا ناهمگون دارییم و ،ظاهر به دو روایت « رکن»در ، دهستنو اعمال انسان شی، گرارباو ۀبه سه یوز

، ایمیان در رواییت تا با توجه به دو سایت و یاثایت ایمیان ممکین اسیرفع ناسازگاری بان نهود و در روایت شیق مبه یقاقتی است که در درون فرد محق مربوط تفوی و رضا ،متسلا ،لتوکبخیش و امامیت ریوامزییرا ؛ تایرد رابیل یمیل اسیگی، بر جریانی که در جامعیه شیکل مردیگ

یرهبیر ایی معصوم یرهبر نقش مختلف راتعاب «اساس ایمان»یق مصاد، تننده ایمان اسکمحقق یگردکیی با یظاهر ناسازگاری و نندکیم گوشزد را جامعه در نید و اسالمگاری لشک در یاسالم اساس و نهازم که ندکیم اشاره یاهنکت به زان )ع( تبا اهل محبت راتعب، یدر روایت پایانو ندارند

. است وممعص یرهبر یبرا الزمرأس االسیالم ،نرأس االیما معد فضایل مصادیق سه دسته مه، در ب رأسدر روایات مربوط به

بیودن اطیالق یاثیی ۀیگر سازگاری ندارند که بیا اسیتفاده از راعیددکرأس الدین در ظاهر با ی ور هسیتند تینایت با سند متق، دو رونرأس االیما رد ،برای نمونه. دوان این سازگاری را تباان کرتیم

ننیده بیر معرفیت کت، مربوط به تحقق ایمان در وجود فرد و روایت داللرکه روایت مربوط به صبمربوط به توانایی مقابله با هواهای نفسانی جهت دستاابی به رله ایمان است و تنافی دیگر رواییات

. هم براساس این راعده رابل رفع استلحیاظ اعتبیار منبیع ییدیثی بیه وزان دو هم هرچنید بیه« رأس االیمان» هناظر ب ت روایا دیگر، ورع از ترأس االیمیان دانسی هننیدکنکدام را از جهتی باا وان هرتیولی م ،ناستندپاشان روایت

سین خلیق و صیدارت بیه جهیت ، ی ییا نوع رفتار و چگونگی رعایت مرزهای محرمات الهعنیوان ، عیدالت بیهی، ایسان به مردم از یا رفتار اجتمیاعیانای نفسهیتحول درونی و ویژگ

عنصری اساسی در رفتار با افیراد مختلیف و امانیت از یای رعاییت تعهید نسیبت بیه دیگیران . یساب ید بهرأس ایمان دواننتیم

3۱

ونهگ


ای

تالق

اخ ی

روادر

ی

ا

فهرست منابع

ق آن ک یم *

. تهجر : مر. حصبحی صال ۀنسخ. (ق7777). هنهج البالغ *

. الله مرعشی نجفی مکتبة یة : رم. ش ح نهج البالغه. (ق7707). الحدید ابن ابی .7

. انتشارات اسالمی : رم. (چاپ دوم). الس ا الحاوی لتح ی الفتاوی. (ق7770). ابن ادریس یلی .۵ . مکتبه النانوی الحدیثه: تهران. الجعف یات. تا()بی. محمد بن محمد. ابن اشع .0

. باروت: دارالکتب العلماه. المحکم و المحیط االعظم. تا()بی. اسماعال بن علی. ابن ساده .7باروت: موسسیه االعلمیی . طال ) ( مناق آل ابی. (7700). محمد علی. ابن شهر شوب مازندرانی .7

. للمطبوعات . مکتب االعالم السالمی : رم. معجم مقاییس اللغه. (7707). ایمد. ن فارساب .۹ . ا اسالمی: رم. المزا الکبی . (777۵). ابن مشهدی .۵

: قام. (چیاپ دوم). کتا من ال یحض ه الفقیه. (7770). (علی)شاخ صدوق بن بابویه رمی، محمد ابن .1 . رسان فی الحوزه العلماهالمد جماعه

منشورات جماعة المدرسان فی : رم. الخصال. (70۹۵). (علی)شاخ صدوق بن بابویه رمی، محمد بنا .۵ . الحوزه العلماه

انتشیارات : تهیران. ششم(چاپ ). االمالی. ( 70۵۹). (علی)شاخ صدوق بن بابویه رمی، محمد ابن .70 . کتابچی

. دارالکتب االسالماه: تهران. المحاسن. (70۵0). خالد بن محمد بن ابوجعفر ایمد. برری .77دارالکتیب : ریم. (چیاپ دوم). غ الحکم ود الکلام. (7770). محمد بن عبدالواید. تمامی مدی .7۵

. االسالماه . انتشارات جامعه مدرسان یوزه علماه رم: رم. العقدلتحف . (70۹0). شعبه بن علی بن یسن. یرانی .70

مجمیع ایایاء فرهنیگ : تهیران. شاداه التنزیا لقداعا التفضای . (7777). عبدالله بن عبادالله. یسکانی .77 . اسالمی

. یالشریعة الرض: رم. ا شاد القلد الی الصدا . (777۵). محمد بن یسن. دیلمی .77 . الدار الشاماة ۔دار القلم باروت: . مف دات الفاظ ق آن. (777۵). محمد بن یسان. راغب اصفهانی .7۹: ریم. ةتفصی وسا ال یعه الی تحصی مسا ال ا یع. تا()بی. الحسن بن محمد. العاملی یر شاخ .7۵

. )ع( إلیااء التراث مؤسسة ل البات

: ریم. (چیاپ دوم). بصاا ال جات فای فضاا آل محما ) (. (7707). یسن بن محمد. صفار .71 . الله مرعشی نجفی کتابخانه یة

. منشورات الشریف الرضی: رم. مکا م االخالق. (چاپ دوم). (ق70۵0). فضل بن یسن. طبرسی .7۵

می عل

امۀصلن

ف ۔

شیوه

پژ

وهق پژ

خالا

| یاره

شم ۳

| ییز

پا

۹۳۱7

✺

مه صلنا

فیعلم

هشپژو

۔ ی

وهق پژ

خالا

| یاره

شم1

| اییز

پ

۹۳۱8

85

هاگونه



. مکتبة الحادریه: نجف. کاه االندا فی غ االخبا م. (ق7017). یسن بن علی. طبرسی .۵0

پژوهشگاه علوم : رم. استنباط حکم اخالقی از متدن دینی و ادله لفظی. (70۵۹). محمد. زاده نوریعالم .۵7 . و فرهنگ اسالمی

. فرهنگ و اندیشه اسالمیپژوهشگاه رم: . های واییسلدک اخالقی ط ح. (70۵۵). امار. غنوی .۵۵ . هجرت : رم. (چاپ دوم). العین. (770۵). ایمد بن خلال. فراهادی .۵0 . دارالهجره: رم. (چاپ دوم). المصباح المنی . تا()بی. محمد بن ایمد. فاومی .۵7. تهیران. تصیحاح مرتضیی خونیدی. (مسیو چاپ). الکافی. ق(7011). یعقوب بن محمد. کلانی .۵7

. دارالکتب االسالماه المطبعة العلماة: رم. (چاپ دوم). الزه . (770۵). سعاد بن یسان. کوفی اهوازی .۵۹ . دارالحدی : رم. عیدن الحکم والمداعظ. (70۵۹). محمد بن علی. لاثی واسطی .۵۵ . المکتبه االسالماه. تهران. االصدل وال وضه، ش ح الکافی. (701۵). مال صالح .مازندرانی .۵1بایروت: دار ایایاء . (چیاپ دوم). االنادا بحاا . (ق7700). )عالمه مجلسی(. محمد بارر. مجلسی .۵۵

. التراث العربی . دارالکتب االسالماه: تهران. م آه العقدل. (ق7707). )عالمه مجلسی(. محمد بارر. مجلسی .00 . های اسالمی ستان ردس رضوی: بنااد پژوهشمشهد. مجمدعه و ام. (70۹۵). ابی فراس ، ابنورام .07

Moral Studies - فصلنامه علمی۔پژوهشی اخلاقپژوهی

Documents

Transcript of Moral Studies - فصلنامه علمی۔پژوهشی اخلاقپژوهی