Stan prawny: 2011-11-16

Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

Pietrzkowski Henryk

Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych

Warszawa 2011 LexisNexis Polska (wydanie V) ss. 872

ISBN: 978-83-7620-650-9

Wykaz skrótów

Tabela dostępna tylko przy zapisie do pliku w formacie HTML Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

Przedmowa

Książka przedstawia - podobnie jak w poprzednich czterech wydaniach - przebieg postępowania cywilnego w ujęciu praktycznym, według kolejności przyjętej w Kodeksie postępowania cywilnego, co umożliwiaszybkie dotarcie do rozwiązań sytuacji procesowych powstających w toku rozpoznawania spraw cywilnych.

Zakres tematyczny publikacji został poszerzony przez omówienie stanuprawnego wynikającego z kilkunastu nowel do Kodeksu postępowania cywilnego, uchwalonych po ostatnim wydaniu książki. Nowe regulacje prawne i powstałe na ich tle orzecznictwo spowodowały, że w znacznymstopniu zmieniona została treść rozdziałów i podrozdziałów książki, które dotyczą pełnomocnictwa procesowego, ustanowienia adwokata i radcy prawnego przez sąd, usuwania braków formalnych (w tym fiskalnych) pism procesowych, opłat sądowych, kosztów procesu oraz kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, doręczania pism sądowych, terminów procesowych oraz regulacji w zakresie zaskarżalności orzeczeń sądowych. Istotnej zmianie uległy rozdziały poświęcone zdolności sądowej, zasadom wyrokowania oraz skardze o wznowienie postępowania.

Opracowany został nowy podrozdział poświęcony prekluzji procesowej zomówieniem obowiązków procesowych stron i skutków ich zaniedbań, a

także uprawnieniom sądu płynącym z zasady dyskrecjonalnej władzy sędziego.

W związku z nowym sposobem dochodzenia roszczeń o naprawienie szkodywyrządzonej prawomocnym, lecz nierozstrzygającym istoty sprawy orzeczeniem sądowym niezgodnym z prawem, tj. w drodze powództwa przed sądem okręgowym, bez konieczności uzyskania prejudykatu w postaci orzeczenia Sądu Najwyższego, omówiona została w aspekcie materialnoprawnym i procesowym odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej.

Do powoływanego w poprzednich wydaniach orzecznictwa Sądu Najwyższego zostały dodane nowe judykaty mające istotne znaczenie dla kształtowania praktyki sądowej.

Środki zaskarżenia omówione zostały - podobnie jak w poprzednich wydaniach publikacji - tylko w zakresie niezbędnym w pracy sędziego.Ich szerokie i praktyczne omówienie Czytelnik odnajdzie w książce mojego autorstwa Czynności procesowe zawodowego pełnomocnika w sprawach cywilnych, Warszawa 2011, mającej dla niniejszej publikacjicharakter komplementarny.

Henryk PietrzkowskiNumer dokumentu LexPolonica: 2525195

Wprowadzenie

Metodyka oznacza zbiór zasad dotyczących postępowania, efektywnych ze względu na wyznaczony cel, określających sposób wykonania zadań trudnych, zwykle wymagających rozwiązania konkretnych problemów. Praca sędziego cywilisty, której istotą jest stosowanie prawa, wypełniona jest właśnie takimi zadaniami. Ich rozwiązywanie wymaga doskonałej znajomości nie tylko prawa materialnego, ale także prawa procesowego, a więc zasad i reguł, według których sprawy są rozpoznawane. W pracy sędziego sama znajomość obu dziedzin prawa z reguły okazuje się niewystarczająca. Cel pracy sędziego, którym jest

nie tylko trafne rozstrzyganie spraw, ale również rozpoznawanie ich w rozsądnym terminie, z poszanowaniem gwarancji procesowych stron postępowania sądowego, zostanie osiągnięty, jeśli czynności sędziegobędą podejmowane w sposób metodyczny, a więc planowy, racjonalny i zgodny z regułami działania pragmatycznego. W realizacji tego celu ma pomóc przedstawione opracowanie.

Zasady postępowania sędziego cywilisty w sprawach poddanych jego osądowi są zawarte przede wszystkim w Kodeksie postępowania cywilnego. Z tego względu reguły postępowania zapisane w tym akcie prawnym, opatrzone komentarzem i orzecznictwem sądowym, w zasadzie wyznaczają treść książki. Ze względu na konieczność zachowania określonych jej ram zostały omówione czynności sędziowskie podejmowane w zasadniczym postępowaniu, jakim jest proces, z zaznaczeniem istnienia odmiennych regulacji w postępowaniu nieprocesowym, do którego przepisy o procesie stosuje się odpowiednio (art. 13 § 2 k.p.c.), a ponadto czynności sądu w postępowaniu klauzulowym i egzekucyjnym. Zostały pominięte pozostałerodzaje postępowań (w razie zaginięcia lub zniszczenia akt, o uznanie orzeczeń sądów zagranicznych), których przepisy nie znajdująszerokiego zastosowania w pracy sędziego.

Instytucje postępowania cywilnego - poza omówieniem ich istoty z uwzględnieniem najnowszych regulacji wprowadzonych do Kodeksu postępowania cywilnego - zostały przedstawione w sposób praktyczny ze wskazaniem przykładów czynności podejmowanych w określonych sytuacjach procesowych. W opracowaniu w szerokim zakresie cytowane są orzeczenia Sądu Najwyższego, które ukształtowały praktykę sądową,a także orzeczenia najnowsze, jeszcze niepublikowane, mające duże znaczenie dla praktyki sądowej. Ze względu na charakter i przeznaczenie książki, której tematyka jest ujęta w sposób praktyczny, z pominięciem rozważań teoretycznych, zrezygnowano z cytowania źródeł poglądów nauki, z nielicznymi wyjątkami, gdy zachodziła konieczność powołania szczegółowych opracowań.

W pracy zostały omówione - pozostające w ścisłym związku z czynnościami podejmowanymi przez sąd (sędziego) - przepisy

rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. - Regulamin urzędowania sądów powszechnych oraz przepisy zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z 12 grudnia 2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (tzw. instrukcja sądowa), zawierające szczegółowe unormowania mające na celu zapewnienie rzetelnego wykonywania zadań powierzonych sądom, sprawności, racjonalności orazmożliwości ekonomicznego i sprawnego ich działania.

Pierwsze wydanie książki opracowane zostało z myślą o aplikantach i referendarzach sadowych, asystentach sędziów oraz sędziach o niebogatym doświadczeniu zawodowym. Z tych względów instytucje prawapostępowania cywilnego zostały przedstawione ze wskazaniem przykładów ich zastosowania, a niektóre jej części przybrały formę wręcz instruktażową. Kolejne wydania książki przystosowane zostały do szerszego grona odbiorców, okazało się bowiem, że książka jest przydatna także w codziennej pracy sędziów orzekających na wszystkich szczeblach sądownictwa. Korzystają z niej także studenci,adwokaci i radcowie prawni; stanowi ponadto cenną pomoc w szkoleniu aplikantów sądowych, adwokackich i radcowskich.

Wszystkie rozdziały zawierają tytuły i podtytuły; zostały one opracowane w zasadzie według kolejności przyjętej w Kodeksie postępowania cywilnego. Taki układ książki umożliwia szybkie odnalezienie komentarza do poszczególnych przepisów oraz dotarcie doposzukiwanego rozwiązania sytuacji procesowych powstających w praktyce sądowej.

Ograniczenia wynikające z objętości książki spowodowały, że zagadnienia dotyczące organizacji sądów, samorządu sędziowskiego, statusu sędziego, jego praw i obowiązków oraz nadzoru nad działalnością administracyjną sądów zostały przedstawione tylko w takim zakresie, w jakim było to konieczne przy omawianiu poszczególnych instytucji procesowych i z wykorzystaniem wspomnianych przepisów wydanych przez Ministra Sprawiedliwości. Wobec tego, że ustrój sądów powszechnych pozostaje w ścisłym związkuz przepisami dotyczącymi postępowania przed sądami powszechnymi i

Sądem Najwyższym, znajomość regulacji zawartych w tych ustawach staje się nieodzowna w pracy każdego sędziego. Poznanie tych zagadnień w najszerszym zakresie zapewnia praca T. Erecińskiego, J. Gudowskiego, J. Iwulskiego, Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, Warszawa 2002.

W książce poświęconej metodyce pracy sędziego przytoczono, na samym jej wstępie, uchwałę nr 16 Krajowej Rady Sądownictwa z 19 lutego 2003 r. „Zbiór zasad etyki zawodowej sędziów” („Biuletyn KRS” nr 10), w której można odnaleźć wiele reguł postępowania, którymi sędzia powinien kierować się w codziennej pracy.Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

Zbiór zasad etyki zawodowej sędziów

Rozdział 1. Zasady ogólne

§ 1. Z pełnieniem urzędu sędziego wiążą się szczególne obowiązki oraz ograniczenia osobiste.

§ 2. Sędzia powinien zawsze kierować się zasadami uczciwości, godności, honoru, poczuciem obowiązku oraz przestrzegać dobrych obyczajów.

§ 3. Sędziemu nie wolno wykorzystywać swego statusu i prestiżu sprawowanego urzędu w celu wspierania interesu własnego lub innych osób. W szczególności sędzia nie powinien nadużywać posiadanego immunitetu.

§ 4. Sędzia powinien dbać o autorytet swojego urzędu, o dobro sądu, w którym pracuje, a także o dobro wymiaru sprawiedliwości i ustrojową pozycję władzy sądowniczej.

§ 5. Sędzia powinien przestrzegać zasad postępowania zawartych w niniejszym Zbiorze zasad etyki zawodowej sędziów (zwanym dalej Zbiorem).

§ 6. Przyjęte w Zbiorze zasady etyki mają odpowiednie zastosowanie do sędziów w stanie spoczynku oraz asesorów, którym powierzono pełnienie czynności sędziowskich.

§ 7. Krajowa Rada Sądownictwa może zmieniać lub uzupełniać postanowienia Zbioru, a także dokonywać ich wykładni.

Rozdział 2. Zasady pełnienia służby

§ 8. We wszystkich przydzielonych sprawach sędzia ma obowiązek podejmować czynności bez zwłoki, bez narażania stron i Skarbu Państwa na niepotrzebne koszty.

§ 9. 1. Sędzia nie może ulegać jakimkolwiek wpływom naruszającym jego niezawisłość, bez względu na ich źródło lub przyczynę.

2. W razie wystąpienia okoliczności, które mogą zagrozić niezawisłemu sprawowaniu urzędu, sędzia jest obowiązany niezwłoczniepowiadomić odpowiedniego przełożonego.

§ 10. Sędzia powinien unikać zachowań, które mogłyby podważyć zaufanie do jego niezawisłości i bezstronności.

§ 11. 1. Sędzia, wyjaśniając stronom kwestie proceduralne i podając motywy orzeczenia, powinien czynić to w sposób dla nich zrozumiały.

2. W motywach orzeczenia sędzia powinien unikać sformułowań wykraczających poza rzeczową potrzebę uzasadnienia stanowiska sądu mogących naruszać godność lub cześć podmiotów występujących w sprawie albo też osób trzecich.

§ 12. 1. Sędzia powinien dbać o porządek i właściwy przebieg oraz odpowiedni poziom stosowania procedur, w których uczestniczy.

2. W odniesieniu do stron i innych osób uczestniczących w postępowaniu sędzia powinien zachowywać godną postawę, cierpliwość, grzeczność, a także wymagać od tych osób właściwego zachowania.

3. Sędzia powinien odpowiednio reagować w przypadku niewłaściwego zachowania osób uczestniczących w postępowaniu, w szczególności w razie okazywania przez te osoby uprzedzenia ze względu na rasę, płeć, wyznanie, narodowość, niepełnosprawność, wiek lub status społeczny albo majątkowy, czy z jakiejkolwiek innej przyczyny.

§ 13. Sędzia nie powinien wyrażać publicznie opinii na temat toczącego się lub mającego się toczyć postępowania.

§ 14. 1. Sędzia powinien wykonywać swoje obowiązki w zakresie administracji sądowej sumiennie, mając na uwadze autorytet urzędu sędziego i dobro wymiaru sprawiedliwości.

2. Sędzia, wykonując funkcje zwierzchnie w sądownictwie, powinien troszczyć się o sprawy organizacyjne w sposób umożliwiający osiągnięcie najlepszych rezultatów w pracy przy respektowaniu zasadyniezawisłości sędziowskiej.

§ 15. Sędzia może złożyć wniosek o wyłączenie od rozpoznania sprawy tylko wtedy, gdy istnieją do tego uzasadnione podstawy. Niedopuszczalne jest nadużywanie instytucji wyłączenia sędziego.

Rozdział 3. Zasady postępowania sędziego poza służbą

§ 16. Sędzia nie może żadnym swoim zachowaniem stwarzać nawet pozorów nierespektowania porządku prawnego.

§ 17. 1. Sędzia powinien unikać kontaktów osobistych i jakichkolwiekzwiązków ekonomicznych z innymi podmiotami, jeśli mogłyby one wzbudzać wątpliwości co do bezstronnego wykonywania obowiązków bądź podważać prestiż i zaufanie do urzędu sędziowskiego.

2. Sędzia powinien dołożyć należytej staranności, żeby takie zachowanie nie było udziałem jego najbliższych.

§ 18. 1. Sędzia powinien wykazywać niebudzącą wątpliwości rzetelnośćw swoich sprawach finansowych oraz skrupulatność w wypełnianiu wynikających stąd obowiązków.

2. Sędzia nie powinien podejmować działań finansowych, które mogą być odebrane jako wykorzystanie własnej pozycji sędziego.

§ 19. Sędziemu nie wolno przyjmować jakichkolwiek korzyści mogących wywołać odczucie, że stanowią próbę wpływu na jego osobę. Sędzia powinien dbać również o to, aby członkowie jego najbliższej rodziny nie przyjmowali takich korzyści.

§ 20. Sędzia, korzystając z ofert kierowanych wyłącznie do sędziów, powinien rozważyć, czy nie są one próbą wywarcia wpływu na jego osobę lub środowisko zawodowe, w którym on pracuje.

§ 21. Sędzia nie może świadczyć usług prawniczych.

§ 22. Sędzia nie może należeć do jakiejkolwiek organizacji działającej poza obowiązującym porządkiem prawnym lub w jakiejkolwiek formie ją wspierać.Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ I

Zagadnienia ogólne

1. Prawo do sądu

Prawo do sądu jest uznawane za jedno z fundamentalnych praw obywateli. Określane jako prawo do wymiaru sprawiedliwości, a także jako prawo do ochrony prawnej, wyraża ideę zapewnienia każdemu człowiekowi uprawnienia do przedstawienia swej sprawy przed organamipaństwa, stwarzając gwarancję podejmowania decyzji sprawiedliwych, obiektywnych i słusznych.

Prawo do sądu może być przedmiotem rozważań na płaszczyźnie prawa międzynarodowego i prawa krajowego.

Podwaliny pod wspólne działanie międzynarodowej społeczności stworzyła - uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych - Powszechna deklaracja praw człowieka z 10 grudnia 1948 r. Pierwszym natomiast międzynarodowym aktem dotyczącym praw i wolności człowieka była Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.). Według art. 6 ust. 1 tej Konwencji: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze

cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwkoniemu sprawie karnej…”.

Kolejnym ważnym krokiem był Międzynarodowy pakt praw obywatelskich ipolitycznych z 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167),którego art. 14 odpowiada art. 6 Konwencji z 1950 r.

Powołane akty międzynarodowe zostały ratyfikowane przez Polskę i stanowią część porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (art. 91 ust. 1 Konstytucji RP).

Prawo do sądu, tworząc gwarancję podstawowych praw i wolności człowieka, nabrało współcześnie charakteru zasady uniwersalnej. W wielu systemach prawnych stanowi zasadę konstytucyjną wyrażoną wprost w ustawie zasadniczej lub wyprowadzoną z niej w drodze interpretacji.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej formułuje „prawo do sądu”, stanowiąc w art. 45 ust. 1, że: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Tę podstawową formułę prawa do sądu uzupełniają art. 77 ust. 2, zawierający zakaz zamykania drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw, oraz art. 78, wyrażający proceduralną zasadę instancyjności postępowania sądowego i decyzyjnego. Poszczególne instytucje konstytucyjne, do których odwołuje się art. 45 ust. 1, zostały skonkretyzowane w art. 173 (niezależność sądów i trybunałów), art. 177 (monopol sądów w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości) i w art. 178 ust. 1, stanowiącym o zasadzie niezawisłości sędziów, której gwarancje ujęte są w art. 178 ust. 2 i 3, art. 180 i 181.

Konstytucyjna formuła prawa do sądu może być rozpatrywana w dwu znaczeniach: 1) jako zasada prawa konstytucyjnego, 2) jako podmiotowe prawo jednostki.

W pierwszym znaczeniu zasada ta jest dyrektywą tworzenia prawa oraz dyrektywą interpretacyjną. Jako dyrektywa tworzenia prawa nie pozwala prawodawcy na stanowienie norm z nią sprzecznych, wymaga natomiast tworzenia norm z nią zgodnych, konkretyzujących tę zasadę.Jako dyrektywa interpretacyjna powinna być uwzględniana w procesie stosowania prawa przez wszystkie organy władzy publicznej. W razie wątpliwości, a więc w tych wypadkach, w których Konstytucja RP nie zawiera wyraźnego wyłączenia, konstytucyjne domniemanie przemawia zaistnieniem prawa do sądu.

W drugim znaczeniu prawo do sądu jest prawem podmiotowym, tworzy podstawę roszczenia jednostki, co zwłaszcza przy bezpośrednim stosowaniu Konstytucji RP (art. 8 ust. 2) może być samodzielną podstawą prawną.

W literaturze prezentowany jest pogląd, że prawo do sądu jest odrębnym i niezależnym od innych powiązań normatywnych prawem przysługującym jednostce wobec państwa. W szczególności prawo to przysługuje na mocy postanowienia konstytucyjnego każdemu, niezależnie od istnienia i treści stosunku materialnoprawnego i wynikających z niego uprawnień i obowiązków. Zgodnie z tą koncepcją,wartość prawa do sądu polega na tym, iż „jednostka mocą swej woli, odpowiednio uzewnętrznionej (np. wytoczenie powództwa, wniesienie środka odwoławczego), może - przy spełnieniu określonych warunków - zobowiązać właściwe organy państwowe (sądy) do podjęcia przewidzianych w ustawie działań, potrzebnych do rozpoznania sprawy i wydania orzeczenia. Innymi słowy - może uruchomić mechanizm związany ze wszczęciem i prowadzeniem postępowania przed sądem”.

Prawo do sądu w znaczeniu prawa jednostki należy rozpatrywać z uwzględnieniem jego zakresu podmiotowego oraz mając na względzie jego przedmiot i treść.

Podmiotowy zakres prawa do sądu w Konstytucji RP odpowiada normom prawa międzynarodowego. Zgodnie bowiem z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP „każdy” ma prawo do sądu, a według art. 77 ust. 2 „nikomu” w zakresie dochodzenia naruszonych wolności lub praw nie można, nawet w formie ustawy, „zamykać drogi sądowej”. Wobec tego, że zakres podmiotowy prawa do sądu jest wyznaczony przez pojęcie „każdy”, to nie może budzić wątpliwości, że prawo to przysługuje nie tylko osobom fizycznym, ale i innym podmiotom występującym w obrocie prawnym, z tym zastrzeżeniem, że podmiotom prawa publicznego tylko wtedy, gdy nie występują jako organy władzy publicznej w sposób władczy, lecz gdy jak inne podmioty poszukują ochrony swych praw.

W ujęciu przedmiotowym prawo do sądu obejmuje nie tylko odpowiedzialność karną i ochronę cywilnoprawną, ale także sprawy administracyjne. Wprawdzie tak szerokiego pojęcia „sprawa”, jako przedmiotu prawa do sądu, nie można wyprowadzić ze wspomnianych już przepisów prawa międzynarodowego ani z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, który nie określa dziedzin prawa, do których odnosi się prawo dosądu, to mocną podstawą ujmowania przedmiotu tego prawa jest - wyrażona w art. 2 Konstytucji RP - zasada demokratycznego państwa prawnego. Z zasady tej - ustanowionej przez Parlament 29 grudnia 1989 r. i wpisanej do art. 1 poprzedniej Konstytucji - Trybunał Konstytucyjny wywiódł prawo jednostki do rzetelnego i publicznego procesu, w którym są rozstrzygane jej prawa o charakterze administracyjnym, cywilnym, a także do postępowania w sprawach karnych (por. orzeczenie TK z 7 stycznia 1992 r., K. 8/91, LexPolonica nr 312414, OTK 1992, cz. I, poz. 5, s. 76; stanowisko toTrybunał Konstytucyjny potwierdził w wielu późniejszych orzeczeniach).

W rozważaniach nad zakresem konstytucyjnej zasady prawa do sądu istotne znaczenie ma unormowanie przyjęte w art. 77 ust. 2 Konstytucji RP. Przepis ten stanowi, że: „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw”. Wyłączenie zatem drogi sądowej w kwestiach wolności lub praw może być ustanowione jedynie przepisami konstytucyjnymi.

Na tle takiego uregulowania powstaje pytanie, czy art. 77 ust. 2 ma na względzie prawa konstytucyjne (sensu stricto), czy także prawa przyznane na podstawie innych aktów normatywnych (sensu largo). Zgodnie z poglądem wyrażonym w literaturze, art. 45 ust. 1 Konstytucji RP obejmuje szerokie rozumienie praw, a więc także ustanowionych w drodze ustawy, natomiast art. 77 ust. 2 ogranicza się do praw konstytucyjnych. Teza ta została uzasadniona słusznym stwierdzeniem, że ustawa nie może zamykać drogi sądowej w materii konstytucyjnej (wolności i praw konstytucyjnych), natomiast takie ograniczenie byłoby możliwe (choć z reguły niepożądane) w odniesieniu do praw przyznanych na podstawie innych aktów normatywnych. Wątpliwości w tym zakresie powinny być wyjaśnione przyzałożeniu konstytucyjnego domniemania prawa do sądu.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 19 grudnia 2003 r. (III CK 319/03, LexPolonica nr 367109, OSNC 2005, nr 2, poz. 31) wyjaśnił, że pojęcie „sprawa” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP ma charakter autonomiczny i obejmuje sprawy, które nie są sprawami cywilnymi, sądowoadministracyjnymi lub karnymi; sprawy te rozpoznajesąd powszechny w postępowaniu cywilnym.

Na tle unormowań przyjętych w art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji RP uzasadnione jest także pytanie, jak należy rozumieć konstytucyjne pojęcie „droga sądowa”. Sąd Najwyższy w wyroku z 17 grudnia 1997 r. (I CKN 370/97, LexPolonica nr 328086, OSNC 1998, nr 7-8, poz. 116), przyjmując niedopuszczalność drogi sądowej (art. 1 k.p.c.) w sprawie o roszczenia majątkowe właściciela - powstałe w związku ze zwrotem wywłaszczonej nieruchomości - uznał, że użyte w art. 77 ust. 2 Konstytucji RP pojęcie „droga sądowa” oznacza drogę sądową sensu largo, obejmującą postępowanie przed jakimkolwiek sądemprzewidzianym w art. 175 Konstytucji RP. Dochodząc do takiej konkluzji, słusznie - na tle wówczas obowiązujących uregulowań - zaznaczył, że skoro przekazanie tego rodzaju spraw organom administracji oznacza jednocześnie poddanie ich jurysdykcji Naczelnego Sądu Administracyjnego (art. 16 i 17 obowiązującej wtedy ustawy z 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym - Dz.U.Nr 74, poz. 368 ze zm. w zw. z art. 184 Konstytucji RP), to zarzut zamknięcia drogi sądowej - wskutek odrzucenia pozwu na podstawie

art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. - jest nieusprawiedliwiony. Ustawodawca polski, uznając, że instytucja drogi sądowej oraz przepisy procesowez nią związane stanowią najpełniejszą gwarancję prawa do sądu, wprowadził do Kodeksu postępowania cywilnego 1 stycznia 2004 r. dodatkowo art. 1991 k.p.c., który stanowi, że sąd nie może odrzucić pozwu z tego powodu, że do rozpoznania sprawy właściwy jest organ administracji publicznej lub sąd administracyjny, jeżeli organ administracji publicznej lub sąd administracyjny uznały się w tej sprawie za niewłaściwe.

Prawo do sądu, które w piśmiennictwie określane jest także jako prawo do wymiaru sprawiedliwości, prawo do drogi sądowej, prawo do powództwa lub obrony przed sądem, pozostaje - w zakresie ochrony cywilnoprawnej - w ścisłym związku, jak już podkreślono, z prawem procesowym. Przyjęte bowiem w prawie procesowym unormowania stanowiągwarancje prawa do sądu. Z punktu widzenia tych gwarancji szczególnego znaczenia nabiera zagadnienie przedmiotu procesu i dopuszczalności drogi sądowej. Potrzeba omówienia na samym początku niniejszej pracy obu instytucji prawa procesowego wynika przede wszystkim z istoty prawa do sądu, z którym instytucje te pozostają wścisłym związku. Pamiętać również należy, że problematyka dopuszczalności drogi sądowej oraz przedmiotu procesu zawsze wywoływała wiele wątpliwości i sporów w doktrynie. Ponadto niektóre koncepcje dotyczące wymienionych zagadnień, obarczone w przeszłości założeniami ideologicznymi i ustrojowymi, miały wpływ na judykaturę okresu PRL, która pozostawiła „w spadku” orzeczenia oparte na założeniach sprzecznych z ideą współczesnej ochrony prawnej. Orzecznictwo z tamtego okresu - a zwłaszcza mająca moc zasady prawnej uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 1970 r. (III CZP 4/70, LexPolonica nr 312154, OSNCP 1970, nr 9, poz. 146) - nie pozostaje bez wpływu na kwalifikowanie przez sądy powszechne, w ramach badania dopuszczalności drogi sądowej, roszczeń zgłaszanych przez powodów. W uchwale tej została wyrażona następująca zasada prawna: „1. Nie jest pozwem pismo, z którego treści wynika w sposób niewątpliwy brak żądania rozstrzygnięcia sporu o charakterze sprawy cywilnej, jak również brak okoliczności, z których żądanie takie mogłoby wynikać, ani też pismo, którego rzeczywistym celem jest poniżenie lub ośmieszenie drugiej strony albo innej osoby lub instytucji. 2. Nie jest dopuszczalna droga

sądowa w wypadku, gdy z twierdzeń powoda lub przytoczonych przez niego okoliczności wynika w sposób oczywisty, że między powodem a pozwanym nie istnieje żaden stosunek prawny, który mógłby stanowić podstawę żądania pozwu”.

Przykładem wspomnianego wpływu tej uchwały na współczesne orzecznictwo sądów powszechnych jest chociażby postanowienie jednegoz sądów apelacyjnych z 17 grudnia 1991 r. (I ACz 247/91, LexPolonicanr 298769, OSP 1994, nr 12, poz. 245), w którym została sformułowanateza, że: „Zgłoszone przez powoda roszczenie procesowe musi znajdować usprawiedliwienie w prawie materialnym; w przeciwnym bowiem razie sprawa nie ma cech sprawy cywilnej”.

W powołanej uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego (teza druga) oraz postanowieniu sądu apelacyjnego konkluzje w postaci przyjętych tez zostały zaprezentowane w następstwie oceny przesłankiprocesowej, jaką jest dopuszczalność drogi sądowej. Ocena ta jest jurydycznie błędna, a z punktu widzenia omawianego prawa do sądu jest wręcz niebezpieczna, oznacza bowiem w praktyce pozbawienie powoda jakiejkolwiek drogi do dochodzenia roszczenia (por. szerzej rozdział II).

Konkludując, warto jeszcze raz z całą mocą podkreślić, że prawo do sądu pozostaje w ścisłym związku z prawem procesowym. Przyjęte w prawie procesowym unormowania stanowią gwarancje prawa do sądu. Z punktu widzenia tych gwarancji szczególnego znaczenia nabiera zagadnienie przedmiotu procesu i dopuszczalności drogi sądowej. W zależności od tego, jak sędzia rozumie te pojęcia, właściwie bądź z naruszeniem art. 45 Konstytucji RP będzie realizował prawo obywatelado sądu. Wskazane zależności są istotne, bowiem, jak trafnie podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 16 września 2009 r., I PK 59/09 (LexPolonica nr 2104818), prawo do sądu nie oznacza, że sprawa musi zostać rozpoznana po myśli podmiotu, który ją kieruje, a jedynie fakt, że sąd - o ile sprawa pozostaje w jego gestii - ma obowiązek się nią zająć. O istnieniu drogi sądowej przed sądem powszechnym można mówić wówczas, gdy strona opiera swoje roszczenia na zdarzeniach prawnych, które mogą stanowić źródło stosunków

cywilnoprawnych. Sama możność rozpoznania sprawy przez sąd cywilny -sąd pracy - nie oznacza, że istnieje materialnoprawna podstawa do jej oceny (por. uwagi w rozdziale II).

2. Prawo do rzetelnego procesu a zasada prawdy materialnej w kontradyktoryjnym postępowaniu

Zasadnicze znaczenie dla realizacji prawa do sądu i pozostającego z nim w ścisłym związku prawa do rzetelnego procesu mają - dokonane w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku oraz w latach 2004-2005 -zmiany w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego, a zwłaszcza w tych, które wyrażały zasadę prawdy obiektywnej. Na zasadzie prawdy obiektywnej oparte było postępowanie cywilne typu socjalistycznego. Zasada ta stanowiła wyraz rządzącej światopoglądem marksistowskim tezy o poznawalności obiektywnie istniejącej rzeczywistości. Nazwa tej zasady została przyjęta w uchwale Całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 27 czerwca 1953 r. (C.Prez. 195/52, LexPolonica nr 364399, OSN 1953, nr 4, poz. 95) i zastąpiła nazwę „zasada prawdy materialnej”.

Zgodnie z zasadą prawdy obiektywnej - mylnie niekiedy utożsamianej zzasadą prawdy materialnej - przed wymiarem sprawiedliwości zostało postawione wręcz niewykonalne zadanie wszechstronnego wyjaśnienia w procesie cywilnym każdego stosunku prawnego, ustalenia rzeczywistegostanu rzeczy i wydania orzeczenia odpowiadającego faktom istniejącymobiektywnie. Zasada prawdy obiektywnej, łącznie z zasadą inkwizycyjności, spowodowały niemal całkowite uśpienie inicjatywy stron i pełnomocników, przy jednoczesnym zwolnieniu ich z jakiejkolwiek odpowiedzialności za wynik sprawy; cała odpowiedzialność została przerzucona na sąd. Zasadę tę wyrażał przede wszystkim dodany art. 3 § 2 k.p.c., który stanowił, że „Sąd powinien dążyć do wszechstronnego zbadania wszystkich istotnych okoliczności sprawy i do wyjaśnienia rzeczywistej treści stosunków faktycznych i prawnych. Sąd z urzędu może podejmować czynności dopuszczalne według stanu sprawy, jakie uzna za potrzebne do uzupełnienia materiału i dowodów przedstawionych przez strony i uczestników postępowania”. Uchylenie tego przepisu nowelą z 1 marca 1996 r. wywołało pytanie, czy jest to skutek zmian ustrojowo-

politycznych i procesu odchodzenia od obcej ideologii, którą było przesiąknięte ustawodawstwo PRL, czy oznacza to również rezygnację zzasady prawdy obiektywnej i powrót do zasady prawdy materialnej, czymoże oznacza to oparcie postępowania cywilnego na zasadzie prawdy formalnej (sądowej). Odpowiedź nie była łatwa; mimo szerokich zmian wprowadzonych do Kodeksu postępowania cywilnego ustawą z 1 marca 1996 r., a także z 24 maja 2000 r. w Kodeksie pozostało wiele przepisów, które w istocie wyrażały zasadę prawdy obiektywnej. Możnazatem postawić tezę, że ustawodawca - dokonując w tamtym czasie zmian w Kodeksie postępowania cywilnego - tylko ograniczył obowiązeksądu działania z urzędu, nie odstąpił natomiast od idei wykrycia przez sąd prawdy obiektywnej.

Sąd Najwyższy w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, bardziejniż ustawodawca, zdystansował się od zasady prawdy obiektywnej, podkreślając w swych orzeczeniach, że rzeczą sądu nie jest zarządzanie dochodzeń w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych (wyrok SN z 17 grudnia 1996 r., I CKU 45/96, LexPolonica nr 318214, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 76); obowiązek wskazania dowodów potrzebnych do rozstrzygnięcia sprawy obciąża strony, sąd natomiast został wyposażony jedynie w uprawnienie (a nie obowiązek) dopuszczenia dalszych, jeszcze niewskazanych przez żadną ze stron, dowodów, kierując się przy tym własną oceną, czy zebrany w sprawie materiał jest - czy też nie jest- dostateczny do jej rozstrzygnięcia (wyrok SN z 24 października 1996 r., III CKN 6/96, LexPolonica nr 313408, OSNC 1997, nr 3, poz. 29); art. 316 § 1 k.p.c. nie może być rozumiany jako pozostawienie nadal obowiązku badania z urzędu przez sądy obu instancji, czy „sprawa jest dostatecznie wyjaśniona do stanowczego rozstrzygnięcia”(postanowienie SN z 8 grudnia 1997 r., III CKN 285/97, LexPolonica nr 328084, OSNC 1998, nr 5, poz. 89); możliwość dopuszczenia przez sąd dowodu niewskazanego przez strony nie oznacza, że sąd jest obowiązany zastąpić własnym działaniem bezczynność strony, jedynie wszczególnych sytuacjach procesowych o wyjątkowym charakterze sąd powinien skorzystać ze swojego uprawnienia do podjęcia inicjatywy dowodowej (wyrok SN z 5 listopada 1997 r., III CKN 244/97, LexPolonica nr 326186, OSNC 1998, nr 3, poz. 52); uchylenie art. 3 §2 oraz zmiana art. 6 i 232 k.p.c. oznaczają wprowadzenie w procesie dominacji zasady kontradyktoryjności i odstąpienie od

odpowiedzialności sądu orzekającego za rezultat postępowania dowodowego, którego dysponentem są strony (wyrok SN z 16 grudnia 1997 r., II UKN 406/97, LexPolonica nr 331855, OSNAPiUS 1998, nr 21,poz. 643).

Wielokrotne nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego przeprowadzone w latach 2004-2007 nie pozostawiają już wątpliwości, iż polskie postępowanie cywilne, a zwłaszcza proces nie są oparte nazasadzie prawdy obiektywnej rozumianej jako prawdy poszukiwanej przez sąd rozpoznający sprawę i w tym celu podejmujący działania z urzędu, skoro obecnie w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego:

- brak uregulowań, które stanowiły podstawę przypisywania sądom obowiązku wyjaśniania z urzędu wszystkich istotnych okoliczności sprawy, a także możliwości zarządzania przez sąd odpowiedniego dochodzenia w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron (art. 213 § 1 k.p.c. w dawnym brzmieniu);

- nieaktualna stała się dyrektywa wyrokowania, według której sąd mógł zamknąć rozprawę, gdy uznał, że sprawa jest dostatecznie wyjaśniona (art. 316 w dawnym brzmieniu); według obowiązującego art.224 k.p.c. przewodniczący zamyka rozprawę po przeprowadzeniu dowodówi udzieleniu głosu stronom; wydanie wyroku częściowego, a także wyroku na posiedzeniu niejawnym w sprawach gospodarczych nie musi już być poprzedzone ustaleniem, że sprawa została „dostatecznie wyjaśniona”;

- sędzia, podejmując decyzję o wydaniu wyroku zaocznego lub upominawczego nakazu zapłaty, został zwolniony od obowiązku rozważenia, czy przytoczone przez powoda okoliczności są zgodne z prawdziwym stanem rzeczy; podobnie sąd, dokonując ustaleń na podstawie przyznania faktów przez stronę przeciwną, nie jest już zobligowany do dokonania oceny, czy przyznanie faktu „budzi uzasadnione wątpliwości co do zgodności z prawdziwym stanem rzeczy”;obecnie przyznanie faktu przez stronę przeciwną, aby mogło odnieść

skutek procesowy, „nie może budzić wątpliwości” sądu (art. 229 k.p.c.);

- nie obowiązuje już reguła, według której w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy sąd pracy nie mógł oddalić powództwa tylko na tej podstawie, że powód nie udowodnił wszystkich faktów niezbędnych do takiego ustalenia; należy przypomnieć, że w takim wypadku art. 4771 § 11 k.p.c., który został uchylony, nakazywał sądowi prowadzenie postępowania dowodowego z urzędu;

- obowiązuje - po uchyleniu art. 321 § 2 k.p.c. - bez wyjątku podstawowa zasada wyrokowania, w myśl której sąd jest związany w procesie żądaniami stron (ne eat iudex ultra petita partium);

- szerokie zastosowanie ma zasada prekluzji dowodowej oraz dyskrecjonalnej władzy sędziego (art. 207 § 3, art. 47912 § 1, art. 47914 § 2, art. 47914a , art. 495 § 3, art. 5055 § 1 i 2, art. 50519§ 2 i 3 k.p.c.).

Przytoczone zmiany wskazują na ostateczny kres zasady prawdy obiektywnej, co nie oznacza - jak błędnie interpretują te zmiany niektórzy autorzy - że obecnie polskie postępowanie cywilne jest oparte na zasadzie prawdy formalnej. Jej przyjęcie - jako zasady naczelnej - wymagałoby wyraźnego unormowania, którego nie znajdujemyw Kodeksie postępowania cywilnego, możemy natomiast wskazać na typowe dla procesu kontradyktoryjnego, wspieranego zasadą dyspozycyjności, uregulowania służące docieraniu do prawdy.

W procesie kontradyktoryjnym strona zwraca się do sądu o ochronę wówczas, gdy uzna, że jej prawo zostało naruszone bądź zagrożone, samodzielnie ustala zakres żądanej ochrony i sposób jej uzyskania, azatem decyduje, jaki materiał dowodowy chce przedstawić sądowi na potwierdzenie prawdziwości swych twierdzeń. Nadmiernie opiekuńcza rola sądu może być postrzegana jako niepożądana ingerencja w sferę

prywatną oraz wywoływać wątpliwości co do bezstronności sędziego. Odsędziego więc nie należy oczekiwać szczególnej aktywności; jest ona wręcz niepożądana, gdyż cierpi na tym wizerunek sądu rozpoznającego sprawę w kontradyktoryjnym procesie. Zbytnia aktywność sądu może ponadto zrodzić podejrzenie o brak obiektywizmu sędziowskiego immanentnie związanego z prawem do rzetelnego procesu. To strony (uczestnicy postępowania) mają obowiązek przejawiać aktywność w celuwykazania wszystkich istotnych okoliczności i faktów, z których wywodzą skutki prawne (art. 6 k.c.). Jedynie w szczególnych sytuacjach procesowych sąd powinien skorzystać ze swojego uprawnienia (nie obowiązku) do podjęcia inicjatywy dowodowej (art. 232 k.p.c.). Nie może ona jednak przerodzić się - co umożliwiał art.232 k.p.c. w dawnym brzmieniu - w przeprowadzanie dochodzenia w celuustalenia koniecznych dowodów. Zdecydowane stanowisko w kwestii możliwości prowadzenia postępowania dowodowego zajął Sąd Najwyższy wuzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z 19 maja 2000 r. (III CZP 4/00, LexPolonica nr 344800, OSNC 2000, nr 11, poz. 195), stwierdzając, że „Sąd podejmuje z urzędu inicjatywę dowodową jedyniew sytuacjach szczególnych (art. 232 zdanie drugie k.p.c.)”. Nie oznacza to jednak, że inicjatywy takiej podjąć w ogóle nie może. Przeprowadzenie przez sąd dowodu z urzędu, nawet z przekroczeniem art. 232 zd. 2 k.p.c., nie daje podstaw do zakwestionowania go i uznania za nieistniejące lub niebyłe. Niekiedy jednak działanie sąduz urzędu może prowadzić - na co zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyrokuz 12 grudnia 2000 r. (V CKN 175/00, LexPolonica nr 351508, OSP 2001,nr 7-8, poz. 116) - do naruszenia prawa do bezstronnego sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady równego traktowania stron (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Odmienne stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z 13 lutego 2004 r. (IV CK 24/03, LexPolonica nr 368188, OSNC 2005, nr 3, poz. 45), wktórym stwierdził, że „Dopuszczenie przez sąd dowodu z urzędu nie może być uznane za działanie naruszające zasady bezstronności sądu irówności stron”.

Przyjąć należy, że zmiany dokonane w przepisach Kodeksu postępowaniacywilnego nie oznaczają rezygnacji z zasady prawdy materialnej. Innytylko - niż w okresie obowiązywania zasady prawdy obiektywnej - jestsposób dochodzenia do prawdy. To strony w kontradyktoryjnym procesiemają jej poszukiwać, natomiast sąd ma zadbać o to, aby reguły

postępowania obowiązujące przy jej dochodzeniu zostały zachowane. Nie wyklucza to podjęcia inicjatywy dowodowej przez sąd, np. gdy strony zmierzają do obejścia prawa, w wypadku procesów fikcyjnych oraz w razie nieporadności strony działającej bez profesjonalnego pełnomocnika, która nie jest w stanie przedstawić środków dowodowychw celu uzasadnienia swoich twierdzeń (por. uzasadnienie wyroku SN z 13 lutego 2004 r., IV CK 24/03, LexPolonica nr 368188, OSNC 2005, nr3, poz. 45).

Pamiętać także należy, że obowiązek wykrycia przez sąd prawdy materialnej w sprawie może wynikać z przepisów ustawy. Przykładem sąsprawy, w których nastąpiło wszczęcie postępowania z urzędu, a więc w wielu sprawach w postępowaniu nieprocesowym (szerzej - rozdział XVII, 3). Również w procesie - w postępowaniach odrębnych w sprawachmałżeńskich oraz w sprawach ze stosunku między rodzicami i dziećmi, w których wyraźnie dominuje pierwiastek publicznoprawny, a wiele zapadających orzeczeń ma charakter konstytutywny - sędzia nie może przybrać roli biernego arbitra, który ma jedynie ocenić fakty i dowody przedstawione przez strony. Podobnie, aczkolwiek przy zachowaniu mniejszej aktywności, powinien działać sąd pracy i ubezpieczeń społecznych, rozpoznając w procesie roszczenia pracownika i ubezpieczonego, skoro w sprawach tych ustawodawca wprowadził nieznaną w żadnym innym postępowaniu instytucję „czynności wyjaśniających”. W ramach tych czynności sąd zobowiązany jest do wyjaśnienia okoliczności mających znaczenie dla prawidłowegoi szybkiego rozstrzygnięcia sprawy (art. 468 § 2 pkt 4 k.p.c.).

Przytoczone uregulowania wskazują, że istota współczesnego sprawiedliwego (rzetelnego) postępowania cywilnego nie tkwi w tym, aby wymagać i oczekiwać wykrycia prawdy materialnej w każdej sprawiei w każdej sytuacji procesowej, ale w tym, żeby kodyfikator dostarczył stronom oraz sądowi takich narzędzi, które - przy zachowaniu rozsądku i zwykłej staranności - pozwolą dojść do prawdy materialnej, co jednak nie oznacza, że w praktyce w każdej sprawie dojście do tej prawdy nastąpi lub musi nastąpić.

Rozważenia wymaga także druga - zasadnicza z punktu widzenia omawianego prawa - kwestia, czy przyjęte w Kodeksie postępowania cywilnego uregulowania dotyczące uproszczenia i przyśpieszenia postępowania cywilnego zgodne są z regułą rzetelnego procesu.

W polskiej procedurze cywilnej uproszczenia polegają na:

- odrębnym uregulowaniu uprawnień i obowiązków stron procesowych w postępowaniu uproszczonym, przewidzianym dla spraw drobnych (bagatelnych); postępowanie to charakteryzuje się sformalizowaniem czynności procesowych stron polegającym na obowiązku wykorzystania formularzy urzędowych oraz zwiększeniu dyskrecjonalnej władzy sędziego w ocenie zasadności dochodzonych roszczeń;

- rozszerzeniu możliwości udzielenia ochrony prawnej przez wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym i nakazowym;

- rozszerzeniu zakresu środków gwarantujących zasadę koncentracji materiału procesowego przez wprowadzenie reguły, zgodnie z którą zaniedbania stron w zakresie zgłaszania na określonym etapie postępowania twierdzeń, dowodów i zarzutów nie mogą być konwalidowane w późniejszym czasie;

- wyraźnym ograniczeniu ingerencji sądu przy kontroli aktów dyspozytywnych stron.

Uproszczenia postępowania zatem polegają na zdyscyplinowaniu stron przy podejmowaniu czynności procesowych, ujednoliceniu formy tych czynności oraz usprawnieniu postępowania dowodowego. Przyspieszeniu przebiegu postępowania natomiast służą ograniczenia w zakresie korzystania przez pozwanego i powoda z instytucji oraz środków prawnych przysługujących im w postępowaniu procesowym „zwykłym”.

Udzielając odpowiedzi na pytanie postawione przy rozważaniu przedstawianej kwestii, z jednej strony nie można zapominać, że prawo do sądu gwarantuje rozpatrzenie sprawy przez sąd w rozsądnym terminie, a zatem bez zbędnej zwłoki, z drugiej strony zaś należy pamiętać, że sprawiedliwość proceduralna w postępowaniu cywilnym niejest urzeczywistniana w identyczny sposób, jak w postępowaniu sądowoadministracyjnym lub karnym. Spory cywilnoprawne, powstające na tle stosunków prawnych opartych na zasadzie równorzędności, powinny być rozpatrywane w postępowaniu sądowym opartym na zasadzie równości stron. Zgodnie z wymaganiami rzetelnego procesu strony powinny mieć zapewnioną realną możliwość przedstawienia swoich racji, a sąd ma obowiązek je rozważyć (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 13 stycznia 2004 r., SK 10/03 LexPolonica nr 365537, OTK-A 2004, nr 1, poz. 2).

Wyjaśniając sens tej gwarancji, przede wszystkim należy zaznaczyć, że prawo do sądu nie ma bezwzględnego i absolutnego charakteru, stwarzającego uprawnionemu, w ramach każdej procedury i każdego typupostępowania, możliwość nieograniczonej ochrony swych praw na drodzesądowej (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 10 maja 2000 r., K. 21/99, LexPolonica nr 346305, OTK 2000, nr 4, poz. 109). Gwarancje związane z prawem do sądu nie mogą być w konsekwencji traktowane jako nakaz urzeczywistnienia w każdym trybie i w każdym rodzaju postępowania tego samego zestawu instrumentów procesowych, jednolicie określających pozycję stron postępowania i zakres przysługujących im środków procesowych. Nie istnieje jeden idealny model postępowania, który dałoby się skonstruować na podstawie regulacji konstytucyjnych, te bowiem zawierają tylko wskazania co dopewnych koniecznych elementów i mechanizmów, bez których nie dałoby się urzeczywistnić prawa każdego do rozpoznania sprawy przed właściwym, niezależnym, bezstronnym i niezawisłym sądem w rzetelnie przeprowadzonym postępowaniu.

Zasada prekluzji, znajdująca swój wyraz w art. 47912 § 2, art. 47914§ 2, art. 47914a , art. 495 § 3, art. 5055 i 50519 § 2 i 3 k.p.c., polega na tym, że ustawa w sposób wyraźny zakreśla chwilę, do którejmożna gromadzić materiał procesowy, powołując fakty, dowody i zarzuty nawet w sposób ewentualny tylko na wypadek, gdyby

przedstawione w pierwszej kolejności okazały się nieskuteczne lub nie zostały uwzględnione przez sąd - pod rygorem utraty możliwości późniejszego ich powoływania. Zgodnie natomiast z systemem władzy dyskrecjonalnej sędziego, o czasowych granicach gromadzenia materiału procesowego decyduje sąd (art. 207 § 2 i 3, art. 217 § 2, art. 242 k.p.c.). Zasadniczym celem uregulowania przyjętego we wskazanych przepisach jest koncentracja materiału dowodowego i w konsekwencji przyśpieszenie postępowań w sprawach, w których strony są reprezentowane przez zawodowych pełnomocników, oraz w sprawach, które ze względu na swój charakter (upominawcze, nakazowe, uproszczone, w sprawach gospodarczych) wymagają podwyższonej sprawności postępowania.

W postępowaniu kontradyktoryjnym istotnego znaczenia nabrał art. 162k.p.c., który stanowi, że: „Strony mogą w toku posiedzenia, a jeżelinie były obecne, na najbliższym posiedzeniu zwrócić uwagę sądu na uchybienia przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zaskarżenia doprotokołu. Stronie, która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługujeprawo powoływania się na takie uchybienia w dalszym toku postępowania, chyba że chodzi o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu, albo że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy”. Szerzejzob. rozdział I, 5, D.

Ograniczenia wynikające z tych przepisów - wbrew obawom zgłaszanym przez zwolenników „sądu aktywnego” - nie mogą prowadzić do wypaczenia pozycji strony, która - zgodnie z zasadą vigilantibus iura sunt scripta - jest zobowiązana do dbałości o swoją sprawę. Doświadczenie sędziowskie wskazuje, że zbyt duże ułatwienia i pomoc ze strony sądu sprzyjają powstawaniu zjawiska demobilizacji stron i braku troski o własne interesy, natomiast rygorystyczne egzekwowanieod stron i ich pełnomocników ciążących na nich obowiązków procesowych stanowi skuteczny sposób zwalczania apatii procesowej, prowadzącej z reguły do przewlekłości postępowania. Tę oczywistą prawdę coraz częściej dostrzegają przedstawiciele nauki prawa procesowego, trafnie wskazując, z odwołaniem się do doktryny państw Unii Europejskiej, że proces cywilny typu opiekuńczego a priori nie może być procesem sprawnym i dobrze zorganizowanym, tylko bowiem

tam, gdzie strony odpowiadają za przebieg procesu, nie dochodzi do jego przewlekłości. Sąd Najwyższy także daje temu wyraz, zwłaszcza przy interpretacji przepisów, według których prowadzone są sprawy gospodarcze, zwracając trafnie uwagę, że dla strony należycie dbającej o swoje interesy, szczególnie dla przedsiębiorcy mogącego zapewnić sobie profesjonalną obsługę prawną, przepisy realizujące system prekluzji procesowej nie mogą stanowić jakiejkolwiek przeszkody w prowadzeniu procesu i wykazaniu wszystkich swych racji.Wychodząc z tych założeń, Sąd Najwyższy stwierdzał, że: „W postępowaniu w sprawach gospodarczych pozwany traci prawo powoływania twierdzeń, zarzutów oraz dowodów na ich poparcie, niepowołanych w odpowiedzi na pozew, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, chyba że wykaże, iż ich powołanie w odpowiedzi na pozew nie było możliwe albo że potrzeba powołania wynikła później” (uchwała SN z 17 lutego 2004 r., III CZP 115/03, LexPolonica nr 365706, OSNC 2005, nr 5, poz. 77); w postępowaniu w sprawach gospodarczych niepowołanie w odpowiedzi na pozew zarzutów itwierdzeń mających znaczenie dla oceny legitymacji czynnej oraz zasadności powództwa pozbawia pozwanego prawa zgłaszania w tym zakresie zarzutów w toku postępowania (wyrok SN z 19 stycznia 2005 r., I CK 410/04, LexPolonica nr 378877, OSNC 2006, nr 1, poz. 7). Sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę w każdym stanie sprawy nieważność czynności prawnej (art. 58 § 1 k.c.), jednakże tylko na podstawie materiału zgromadzonego zgodnie z regułami wskazanymi w art. 47912 §1 i art. 381 k.p.c. (uchwała SN z 17 czerwca 2005 r., III CZP 26/05,LexPolonica nr 380182, OSNC 2006, nr 4, poz. 63). Szerzej por. rozdział XX, 3, B.

Sędzia powinien pamiętać, że ustanawianie terminów, stawianie wymagań formalnych czy wreszcie dyscyplinowanie stron i organów procesowych należy do istoty postępowania sądowego i stanowi jego immanentną cechę. Podejmowana przez pozwanego obrona musi odbywać się według reguł przyjętych w prawie procesowym. Takie rozwiązanie stwarza jednolitą pozycję stron postępowania oraz taki sam zakres przysługujących im środków procesowych, realizuje więc najistotniejszą regułę procesu kontradyktoryjnego oraz prawo do sprawiedliwego i rzetelnego procesu.

Polskie postępowanie cywilne spełnia także - istotny z punktu widzenia rzetelnego procesu - warunek, jakim jest prawo do wysłuchania. Jego przejawem jest instytucja prawa do obrony, któregonaruszenie wywołuje skutek w postaci nieważności postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.), obowiązek udzielenia stronom głosu przed zamknięciem rozprawy (art. 224 § 1 k.p.c.), a także zasada, że wyrokmoże być wydany jedynie przez sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio wydanie wyroku (art. 323 k.p.c.). Elementy prawa do wysłuchania zawarte są także w przepisachregulujących postępowanie nieprocesowe (art. 514 § 1, art. 533, 547 § 1, art. 548 § 2, art. 556 § 1, art. 565 § 1, art. 576 § 1, art. 582 k.p.c.), a także postępowanie egzekucyjne (art. 827, 987 w zw. zart. 760 § 2 k.p.c.).

Gwarancją prawa do rzetelnego procesu jest sąd nie tylko niezawisły,ale także bezstronny. Na straży prawa do bezstronnego sądu stoi między innymi instytucja wyłączenia sędziego uregulowana w art. 48-54 k.p.c. (por. rozdział VI, 2).

W polskim postępowaniu obowiązuje także proceduralna zasada instancyjności postępowania sądowego i decyzyjnego (por. rozdział XIX). W tym miejscu ograniczmy się tylko do stwierdzenia, że w obowiązującym systemie apelacyjno-kasacyjnym, opartym na zwykłym środku prawnym, jakim jest apelacja cum beneficio novorum, a więc apelacja pełna, a także środku prawnym nadzwyczajnym w postaci skargi kasacyjnej, przysługującym tylko od niektórych prawomocnych orzeczeń, wszelkie ograniczenia oraz wymagania formalne występujące w postępowaniu kasacyjnym nie mogą być oceniane jako sprzeczne z zasadą prawa do rzetelnego procesu, a już na pewno z zasadą instancyjności postępowania sądowego wyrażoną w art. 78 Konstytucji RP, który zapewnia każdej ze stron prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji.

Dokonane zmiany w Kodeksie postępowania cywilnego sprawiły, że zawarte w nim reguły gwarantują obywatelowi zarówno prawo dostępu dosądu, jak i prawo do właściwej procedury, spełniającej wymaganie rzetelnego i sprawiedliwego procesu. Polskie postępowanie cywilne,

realizując model postępowania kontradyktoryjnego, nie eliminuje całkowicie udziału sądu w dochodzeniu do prawdy. Zachowana możliwośćdziałania przez sąd z urzędu stanowi gwarancję, że w szczególnie uzasadnionych wypadkach oraz w sprawach, w których wyraźnie dominujepierwiastek publicznoprawny, dochodzenie prawdy materialnej nie zostanie pozostawione wyłącznie stronom.

Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 30 listopada 2010 r., III CZP 16/10, LexPolonica nr 2418496 (OSNC 2011, nr 4, poz. 38)uznał, że ostateczny wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, wktórym stwierdzono naruszenie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd, zagwarantowanego w art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej 4 listopada 1950 r. w Rzymie (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.),nie stanowi podstawy wznowienia postępowania cywilnego.

3. Prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki

Prawo do sądu można rozpatrywać w różnych płaszczyznach (por. uwagi w pkt 1 i 2). Kontynuując rozważania na temat tego prawa w płaszczyźnie proceduralnej, nie można pominąć, wynikającego z aktów prawnych powołanych w pkt 1, nakazu rozpatrzenia sprawy przez sąd „wrozsądnym terminie” (art. 6 ust. 1 Konwencji z 4 listopada 1950 r.) lub „bez nieuzasadnionej zwłoki” (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP).

Prawo do sądu staje się fikcją, jeśli postępowanie sądowe, w ramach którego obywatel poszukuje ochrony swych praw, jest długotrwałe czy wręcz dotknięte wadą przewlekłości. Dążenie do zapewnienia wysokiej sprawności postępowania sądowego - zgodnie z zasadą koncentracji materiału procesowego - stanowi zatem ważny element pracy sędziego. Respektowanie tej zasady, wyrażonej w art. 6 k.p.c., która nakazuje sądowi „przeciwdziałać przewlekaniu postępowania i dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy”, nie jest zadaniem łatwym. Wymaga od sędziego nie tylko umiejętnego stosowania reguł postępowania sądowego, ale także, a może przede wszystkim egzekwowania obowiązków procesowych nałożonych na strony i innych

uczestników postępowania (np. biegłych sądowych, świadków czy też pełnomocników procesowych).

W doktrynie i judykaturze trafnie zwraca się uwagę, że liczne zmianyw procedurze cywilnej nie likwidują zasady prawdy materialnej i nie konfrontują jej z postulatem szybkości postępowania (por. pkt 2).

Wobec tego, że wadliwa organizacja polskiego sądownictwa (m.in. nieefektywny administracyjny nadzór sądowy), niedostatki w wyposażeniu technicznym sądów, niewłaściwa organizacja pracy, a także budząca zastrzeżenia praktyka w zakresie wykorzystania procesowych środków zapewnienia sprawności postępowania sprzyjają przewlekaniu postępowań sądowych, powodując, że do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wpływa corocznie wiele skarg. Trybunał ten doprowadził do wprowadzenia do polskiego systemu prawnego ustawy z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. Nr 179, poz. 1843 ze zm.), powoływanejdalej jako „ustawa”. Rozwiązania przyjęte w tej ustawie stanowią nietylko skuteczny instrument przeciwdziałania przewlekłości postępowańsądowych, ale także służą dochodzeniu od Skarbu Państwa na podstawieart. 77 ust. 1 Konstytucji RP, stanowiącego, że „każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej”, oraz art. 4171 § 3 k.c. odszkodowania za niewydanie orzeczenia sądowego w rozsądnym terminie. Przewidziana w tej ustawie skarga na przewlekłość postępowania zatem pozostaje w ścisłym związku z odpowiedzialnością Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez niezgodne z prawem działania lub zaniechania przy wykonywaniu władzy publicznej. Wedługart. 4171 § 3 k.c., jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu - we właściwym postępowaniu - niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. W tym ostatnim przypadku chodzi o szkodę spowodowaną przewlekłością postępowania sądowego albo administracyjnego. Przepisy odrębne jednak mogą w odniesieniu do

przesłanek przewidzianych w art. 4171 § 3 k.c. „stanowić inaczej” (art. 4171 § 3 in fine k.c.). Tę odrębną regulację prawną stanowi właśnie powołana ustawa z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenieprawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki. Skarga przewidziana w tej ustawie dotyczy między innymi przewlekłości postępowania cywilnego (art. 3 pkt 5 ustawy).

W postępowaniu rozpoznawczym skargę może wnieść strona, interwenientuboczny i uczestnik postępowania, natomiast w postępowaniu wykonawczym - strona oraz inna osoba realizująca swoje uprawnienie wtym postępowaniu (art. 3 pkt 5 i 7 ustawy). Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest sąd przełożony nad sądem, przed którym toczysię postępowanie. W ramach sądownictwa powszechnego będzie to sąd okręgowy nad sądem rejonowym oraz sąd apelacyjny nad sądem okręgowym(w kwestii pojęcia „sąd przełożony” - por. uchwałę SN z 6 marca 1998r., III CZP 70/97, LexPolonica nr 327602, OSNC 1998, nr 9, poz. 132). Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem okręgowym i sądem apelacyjnym - właściwy do jej rozpoznania w całości jest sąd apelacyjny. Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem apelacyjnym lub Sądem Najwyższym - właściwydo jej rozpoznania jest Sąd Najwyższy (art. 4 ust. 1b i 2 ustawy). Według uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego z 1 grudnia 2003 r. w sprawie regulaminu Sądu Najwyższego (M.P. Nr 57, poz. 898 ze zm.) skargi dotyczące przewlekłości postępowania przed Sądem Najwyższym w sprawach rozpoznawanych w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych rozpoznawane są w Izbie Cywilnej, natomiast gdy dotyczą spraw należących do właściwości IzbyCywilnej, rozpoznawane są w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych. Skarga przysługuje, jeżeli „toczy się postępowanie” (art. 4 ust. 1, art. 5 ust. 2 ustawy), oznacza to, że po zakończeniu postępowania uprawniony traci prawo do wniesienia skargi. Skarga wniesiona po zakończeniu postępowania podlega, jako niedopuszczalna, odrzuceniu.

Skarga powinna spełniać wymagania pisma procesowego, a ponadto zawierać żądanie stwierdzenia przewlekłości postępowania w sprawie,

której skarga dotyczy, oraz przytoczenie okoliczności uzasadniających żądanie (obligatoryjne wymagania skargi - art. 6 ust. 1 i 2 ustawy). Skarga może zawierać żądanie wydania sądowi rozpoznającemu sprawę zalecenia podjęcia w wyznaczonym terminie odpowiednich czynności oraz zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej w wysokości nieprzekraczającej 20 000 zł (fakultatywne wymagania skargi, art. 6 ust. 3 ustawy). W toku postępowania skarżący może występować z nową skargą po upływie 12 miesięcy od daty wydania przez sąd orzeczenia uwzględniającego albo oddalającego skargę. Skarga podlega opłacie stałej w wysokości 100 zł. Jeżeli skargę wniosło kilka osób, każda z nich uiszcza opłatę oddzielnie; jeżeli została uiszczona jedna opłata bez odpowiedniego wskazania, uznaje się, że wniosła ją osoba wymieniona jako pierwsza w skardze. W razieuwzględnienia skargi sąd z urzędu zwraca uiszczoną opłatę.

W uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 16 listopada 2004 r. (III SPP 42/04, LexPolonica nr 370358, OSNP 2005, nr 5, poz. 71), mającej moc zasady prawnej, stwierdzającej, że do skargi na przewlekłość postępowania rozpoznawanej przez Sąd Najwyższy w sprawie cywilnej stosuje się przymus adwokacko-radcowski, Sąd ten stwierdził, że postępowanie wywołane skargą na przewlekłość postępowania jest postępowaniem incydentalnym (wpadkowym) w ramach postępowania co do istoty sprawy. Ze stwierdzenia tego, które zasługuje na akceptację, wypływa wiele wniosków mających istotne znaczenie procesowe. Rozważenia wymaga przede wszystkim kwestia, czy sąd, do którego wniesiono skargę, powinien - nie dokonując żadnych czynności mających na celu nadanie jej biegu - przedstawić ją wraz z aktami sprawy sądowi właściwemu dojej rozpoznania, czy też powinien - w razie stwierdzenia, że nie została opłacona lub jest dotknięta usuwalnymi brakami formalnymi - wszcząć postępowanie mające na celu usunięcie braków fiskalnych i formalnych skargi, stosując art. 370 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c. i art. 8 ust. 2 ustawy. Artykuł 7 ustawy, nakazujący „niezwłoczne” przedstawienie skargi sądowi właściwemu do jej rozpoznania, a także krótki termin dwóch miesięcy na jej rozpoznanie, liczony od daty jejzłożenia (art. 11 ustawy) - stanowią argumenty na rzecz pierwszego stanowiska. Stosując reguły wykładni celowościowej, funkcjonalnej i systemowej, należy jednak opowiedzieć się za drugim ze wskazanych rozwiązań.

Skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki jest szczególnego rodzaju środkiem prawnym, który - ze względu na swą swoistość - nie mieści się w klasycznym podziale środków zaskarżenia na: odwoławcze (art. 367 i 394 k.p.c.),szczególne (art. 160, 226, 344, 491 i 502 k.p.c.), nadzwyczajne (art. 3981, 399 i 1205 k.p.c.). Do postępowania toczącego się na skutek skargi należy jednak - zgodnie z art. 8 ust. 2 ustawy - stosować odpowiednio przepisy o postępowaniu zażaleniowym, co oznacza - zważywszy na art. 397 § 2 k.p.c. - konieczność sięgania także do przepisów o postępowaniu apelacyjnym. Odpowiednie stosowanie tych przepisów - wobec braku uregulowań w ustawie - nastąpi już na etapie nadania biegu skardze w sądzie, do którego została wniesiona. Sąd ten zatem powinien zbadać, czy skarga spełniawymagania przewidziane dla pisma procesowego (art. 6 ust. 1 ustawy) oraz czy została wniesiona opłata stała w kwocie 100 zł (art. 17 ust. 1 ustawy). Jeżeli w skardze wniesionej przez stronę jeden z tych warunków nie został spełniony, przewodniczący podejmie czynności określone w art. 130 k.p.c. Sąd, do którego skarga wpłynęła, nie jest natomiast kompetentny do badania jej w zakresie wymagań określonych w art. 6 ust. 2 ustawy lub innych świadczących oniedopuszczalności skargi. Za takim rozwiązaniem przemawia art. 9 ust. 2 ustawy. Nie dotyczy to sytuacji, gdy skarga została skierowana do Sądu Najwyższego bez zachowania przymusu adwokacko-radcowskiego za pośrednictwem sądu apelacyjnego - w związku z przewlekłością postępowania przed sądem apelacyjnym. Sąd ten powinien taką skargę odrzucić jako niedopuszczalną (art. 370 w zw. zart. 397 § 2 i art. 871 § 1 zd. drugie k.p.c. i art. 9 ust. 2 ustawy).

Po przedstawieniu akt sprawy wraz ze skargą sąd właściwy do jej rozpoznania dokonuje powtórnej kontroli w zakresie, w jakim dokonujekontroli sąd, który skargę przedstawił, i odrzuca ją w razie stwierdzenia, że podlegała ona odrzuceniu już przez ten sąd. Jeżeli dostrzeże braki, do których usunięcia strona nie była wezwana, zażąda ich usunięcia. W razie nieusunięcia braków w wyznaczonym terminie, skarga powinna zostać odrzucona (art. 373 w zw. z art. 397§ 2 k.p.c. i art. 9 ust. 2 ustawy). Sąd właściwy do rozpoznania

skargi bada także, czy została ona wniesiona przez osobę uprawnioną,czy jest dopuszczalna ze względu na zachowanie terminu, jaki musi upłynąć od wydania orzeczenia rozstrzygającego skargę uprzednio wniesioną, oraz czy została wniesiona „w toku postępowania”. Sąd tenw razie stwierdzenia, że skarga nie spełnia któregokolwiek z tych wymagań - odrzuca ją (art. 9 ust. 2 ustawy).

Jeżeli skarga nie jest dotknięta brakami skutkującymi jej odrzuceniem, sąd właściwy do jej rozpoznania zawiadamia o toczącym się postępowaniu Skarb Państwa - prezesa tego sądu, którego działanie lub bezczynność - według twierdzeń skarżącego - spowodowało przewlekłość postępowania, doręczając mu odpis skargi. Skarbowi Państwa, w razie zgłoszenia udziału w sprawie, przysługują prawa strony w zakresie rozpoznania skargi (art. 10 ustawy; por. uchwała składu siedmiu sędziów SN z 23 listopada 2005 r., III BZP 2/05, LexPolonica nr 392331, OSNP 2006, nr 7-8, poz. 106). Sąd rozpoznaje skargę w składzie trzech sędziów na posiedzeniu niejawnym(art. 8 ust. 1 ustawy oraz art. 397 § 1 k.p.c. w zw. z art. 8 ust. 2ustawy). Rozstrzygnięcie w przedmiocie skargi zapada w formie postanowienia.

Merytoryczną przesłanką skargi jest przewlekłość postępowania sądowego. Ustawodawca, definiując pojęcie „przewlekłość postępowania”, wskazał, że zachodzi ona wtedy, gdy „postępowanie w sprawie trwa dłużej, niż konieczne dla wyjaśnienia tych okolicznościfaktycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy,albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego” (art. 2 ust. 1 ustawy). Dla stwierdzenia, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w szczególności ocenić terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd, w celu wydania w sprawierozstrzygnięcia co do istoty, uwzględniając charakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuciła przewlekłość postępowania (art. 2 ust. 2 ustawy).

W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu przyjmuje się, że przy ocenie przewlekłości bierze się pod uwagę całość postępowania łącznie z instancją odwoławczą, a także ewentualnym postępowaniem przed Trybunałem Konstytucyjnym oraz egzekucją wyroku. W orzecznictwie tym jest prezentowany pogląd, że wykorzystywanie przez stronę wszystkich możliwych środków odwoławczych jest obiektywną przeszkodą w szybkim zakończeniu sprawyi okolicznością usprawiedliwiającą przedłużenie postępowania. Stronapowinna powstrzymać się od składania wniosków i odwołań mających na celu przedłużenie sprawy; powinna podejmować kroki umożliwiające sprawniejsze jej prowadzenie. Jedynie okresy zwłoki, za które państwo ponosi odpowiedzialność, uzasadniają stwierdzenie, że nie przestrzegano rozsądnego terminu. Okresy zwłoki mogą być powodowane nie tylko przez sądy rozpoznające sprawy, ale także przez współdziałające z sądami instytucje i osoby (np. biegli sądowi). W wielu orzeczeniach Trybunał podkreślał, że jeżeli przewlekłość wynika z nadmiernego nagromadzenia spraw, dużego ich wpływu w krótkim czasie, państwo nie powinno ponosić odpowiedzialności za opóźnienia w ich rozpoznaniu, ale pod warunkiem, że zaległości są przejściowe, a państwo podjęło rozsądne, szybkie i skuteczne środki zaradcze.

Przy ocenie zasadności skargi zatem należy mieć na względzie precedensowy charakter sprawy, nietypowe żądania stron, które mogą usprawiedliwiać długotrwałość postępowania.

Należy pamiętać, że niektóre rodzaje spraw uzyskały ustawowy priorytet w zakresie terminu ich rozpoznania (sprawy z zakresu prawapracy i ubezpieczeń społecznych - art. 471 k.p.c., sprawy gospodarcze - art. 47916 k.p.c.), inne zaś ze swej istoty powinny być rozpoznane sprawnie (np. sprawy o alimenty). Uwzględnić trzeba zaniedbania strony w zakresie zgłaszania twierdzeń i dowodów, niewykonywanie bądź wykonywanie z opóźnieniem zarządzeń mających na celu koncentrację materiału dowodowego. Istotna z punktu widzenia oceny, czy została spełniona przesłanka przewlekłości postępowania, jest kwestia, czy ma ona miejsce jedynie w sytuacji całkowitej bezczynności sądu, czy też zachodzi także wtedy, gdy sąd wprawdzie podejmuje czynności sądowe, ale okazuje się, że nie zapewniają one

sprawnego rozpoznania sprawy. Odpowiedzi na tak postawione pytanie należy poszukiwać w art. 1 ust. 1 i art. 2 ust. 2 ustawy. Z przepisów tych wynika, że prawo strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki może zostać naruszone nie tylko wskutek bezczynności, ale także na skutek działania sądu, a w celu stwierdzenia, czy doszło do przewlekłości postępowania, należy ocenić między innymi prawidłowość czynności sądu. Z takiego uregulowania wynika, że o przewlekłości postępowania możemy mówić także wtedy, gdy sąd podejmuje czynności, ale są one nieprawidłowe ipowodują zbędne wydłużenie postępowania (por. postanowienie SN z 29 listopada 2004 r., III SPP 48/04, LexPolonica nr 374050, OSNP 2005, nr 5, poz. 75). W praktyce do przewlekłości postępowania najczęściejdochodzi wskutek bezczynności sędziego sprawozdawcy (referenta) albogdy sędzia wprawdzie podejmuje czynności, ale stanowią one przyczynęwydłużenia postępowania, np. wielokrotne udzielanie stronom terminu na zajęcie stanowiska procesowego w sprawie, wielokrotne zlecanie biegłym uzupełnienia opinii z powodu niewłaściwego sformułowania tezy dowodowej w postanowieniu o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego, niedopuszczalne odraczanie rozprawy w celu podjęcia decyzji na posiedzeniu niejawnym w przedmiocie wniosków procesowych zgłoszonych na rozprawie, brak koncepcji rozstrzygnięcia sprawy powodującej otwieranie rozprawy na nowo i kontynuowanie postępowaniaw zupełnie innym kierunku niż to miało miejsce przed zamknięciem rozprawy, wielokrotne bezskuteczne nakłanianie stron do zawarcia ugody. Niestety jedną z przyczyn przewlekłości postępowania jest wadliwa interpretacja przez sądy drugiej instancji przepisów umożliwiających, w następstwie uwzględnienia apelacji, uchylenie sprawy i przekazanie jej do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji, zamiast wydania orzeczenia reformatoryjnego (szerzej - por. rozdział XIX, 2, F).

Zgodnie z art. 12 ust. 1 i 2 ustawy skargę niezasadną sąd oddala, w razie natomiast jej uwzględnienia - stwierdza, że w postępowaniu, którego ona dotyczy, nastąpiła przewlekłość postępowania, a ponadto może na żądanie skarżącego lub z urzędu zalecić podjęcie przez sąd rozpoznający sprawę co do istoty odpowiednich czynności w wyznaczonym terminie. Zalecenia nie mogą wkraczać w zakres oceny faktycznej i prawnej sprawy. Uwzględniając skargę, sąd - na żądanie skarżącego - może mu przyznać od Skarbu Państwa bądź od komornika

(gdy przewlekłością było dotknięte postępowanie egzekucyjne) sumę pieniężną w wysokości od 2000 do 20 000 zł. Żądanie takie jest zbliżone charakterem i funkcją do roszczenia o zadośćuczynienie, przewidzianego w art. 445 § 1 k.c., przyznawane bowiem jest za negatywne emocje, jakich doznał skarżący w związku z przewlekłością postępowania sądowego. Strona, której skargę uwzględniono, może w odrębnym postępowaniu dochodzić naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej przewlekłości od Skarbu Państwa albo solidarnie od Skarbu Państwa i komornika. Postanowienie uwzględniające skargę wiąże sąd w postępowaniu cywilnym o odszkodowanie lub zadośćuczynienie co do stwierdzenia przewlekłości postępowania (art.15 ustawy). Odpis orzeczenia uwzględniającego skargę dotyczącą przewlekłości postępowania sądowego sąd doręcza prezesowi właściwegosądu. Prezes sądu, któremu doręczono orzeczenie, jest obowiązany do podjęcia czynności nadzoru przewidzianych w ustawie z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.).

Sąd Najwyższy w uchwałach z 19 stycznia 2005 r. (III SPP 113/04, LexPolonica nr 372743, OSNP 2005, nr 9, poz. 134 i III SPP 115/04, LexPolonica nr 373856, OSNP 2005, nr 9, poz. 135) wyjaśnił - istotnądla praktyki sądowej - kwestię zakresu czasowego stosowania ustawy, przyjmując, że ma ona zastosowanie do przewlekłości postępowania rozpoznawczego lub egzekucyjnego istniejącej w dniu wejścia w życie ustawy, a więc 17 września 2004 r. Nie ma więc zastosowania do stanów przewlekłości zakończonych przed wejściem w życie ustawy, a zatem w takich stanach faktycznych, w których przewlekłość w sprawiewystąpiła, ale przed dniem wejścia w życie ustawy stan przewlekłościustał i postępowanie w tym i po tym dniu nie jest dotknięte tą wadą.

W praktyce sądowej istotne znaczenie ma kwestia, na jakim szczeblu instancyjnym sąd wydaje postanowienie w przedmiocie skargi na przewlekłość postępowania, a ponadto, czy postanowienie takie jest orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie.

Rozważając pierwszą kwestię, należy zwrócić uwagę na okoliczność, żemimo zawartej w art. 1 ust. 1 ustawy z 17 czerwca 2004 r.

deklaracji, że ustawa „reguluje zasady i tryb wnoszenia oraz rozpoznawania skargi” - co mogłoby wskazywać, że jest to uregulowanie całościowe, uwzględniające swoisty charakter skargi - art. 8 ust. 2 ustawy stanowi jednak, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie do postępowania toczącego się na skutek skargi sąd stosujeodpowiednio przepisy o postępowaniu zażaleniowym obowiązujące w postępowaniu, którego skarga dotyczy. Oznacza to nie tylko możliwośćstosowania obowiązujących w procedurach cywilnej, karnej oraz administracyjnej przepisów dotyczących zażalenia, ale przede wszystkim wskazuje, że skarga jest quasi-zażaleniem, a sąd okręgowy lub apelacyjny, który ją rozpoznaje, orzeka jako sąd drugiej instancji.

Formułując taką tezę, nie można nie odnieść się do pojęcia „sądu przełożonego” użytego w ustawie z 17 czerwca 2004 r., zwłaszcza że pojęcie takie występuje także w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego.

W judykaturze i doktrynie przeważa pogląd, że sąd przełożony w rozumieniu art. 44, 52 § 1 i art. 508 § 2 k.p.c. orzeka jako sąd pierwszej instancji [por. uchwałę składu siedmiu sędziów SN (zasada prawna) z 21 lutego 1972 r., III CZP 76/71, LexPolonica nr 314341, OSNCP 1972, nr 9, poz. 152, postanowienie SN z 28 września 2001 r., I PZ 57/01, LexPolonica nr 353405, OSNP 2003, nr 17, poz. 417 oraz powołane w jego uzasadnieniu orzecznictwo i stanowisko doktryny]. Argumentów, które legły u podstaw takiej wykładni pojęcia „sądu przełożonego”, nie można - jak się wydaje - powoływać, wyjaśniając znaczenie określeń „sąd przełożony” oraz „sąd okręgowy, w którego okręgu prowadzona jest egzekucja” - użytych w art. 4 ust. 1 i 4 ustawy z 17 czerwca 2004 r. Sąd przełożony bowiem rozpoznający skargę na przewlekłość postępowania nie orzeka - jak w przypadkach objętych art. 44, 52 § 1 i art. 508 § 2 k.p.c. - w zastępstwie sądu pierwszej instancji, który z powodu określonych przeszkód nie może rozpoznać sprawy, lecz rozstrzyga środek prawny, stosując odpowiednio przepisy o zażaleniu, działa zatem jako sąd odwoławczy.

Cel postępowania wywołanego skargą na przewlekłość postępowania również wskazuje na zasadność prezentowanego stanowiska. Skarga ta ma na celu wywołanie szybkiej reakcji sądu właściwego do jej rozpoznania na zawarty w niej zarzut, że postępowanie w sprawie jestprzewlekłe. Formą tej reakcji jest wydanie w krótkim terminie (nie dłuższym niż dwa miesiące - art. 11 ustawy) postanowienia, w którym kwestia przewlekłości postępowania zostaje prawomocnie rozstrzygnięta. Rzeczą sądu pozostającego pod zarzutem przewlekłego prowadzenia sprawy jest „niezwłoczne” przedstawienie skargi sądowi właściwemu do jej rozpoznania (art. 7 ustawy), gdy zaś skarga dotyczy przewlekłości postępowania egzekucyjnego lub innego postępowania dotyczącego wykonania orzeczenia sądowego, wnosi się jąbezpośrednio do sądu, o którym mowa w art. 4 ust. 4 ustawy. Wskazanycel postępowania wywołanego skargą na przewlekłość postępowania z reguły nie zostałby osiągnięty w razie uznania - jak to uczynił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z 28 czerwca 2005 r. (III SPZP 1/05, LexPolonica nr 380737, Biul. SN 2005, nr 6, poz. 20) - że sąd właściwy do rozpoznania skargi orzeka o niej jako sąd pierwszej instancji. Powołane na uzasadnienie tej tezy argumenty zasługiwałybyna akceptację tylko w przypadku uznania, że postępowanie wywołane skargą na przewlekłość postępowania jest postępowaniem odrębnym w stosunku do postępowania, którego przewlekłość dotyczy. Takiego założenia jednak nie można przyjąć. Skarga zawsze dotyczy postępowania, które toczy się w określonej sprawie. Postępowanie wywołane skargą zatem ma charakter incydentalny (wpadkowy) i jest prowadzone w ramach postępowania co do istoty sprawy, a rozpoznanie skargi odbywa się w ramach postępowania odwoławczego z odpowiednim zastosowaniem przepisów o postępowaniu zażaleniowym. Nie można więc twierdzić, że skargą zostaje wszczęta nowa (odrębna) sprawa.

Wyjaśnienie drugiej kwestii, istotnej z punktu widzenia zaskarżalności orzeczenia rozstrzygającego skargę zażaleniem do SąduNajwyższego (art. 3941 § 2 k.p.c.), wymaga zdefiniowania pojęcia „postanowienie kończące postępowanie w sprawie”. W judykaturze i doktrynie pojęcie to jest definiowane rozbieżnie i z zastosowaniem różnych kryteriów. Można spotkać wypowiedzi, według których postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie są: takie, które zamykają drogę do wydania wyroku; po wydaniu których dalsze postępowanie nie może się toczyć; które kończą sprawę jako pewną

całość poddaną pod osąd; w wyniku których zostaje wykluczona możliwość przedsiębrania w danej sprawie dalszych czynności; które kończą całość postępowania, a nie tylko jego fragment; które zamykają drogę do wydania wyroku; które dotyczą całości sprawy, będąc ostatnim orzeczeniem wydanym w postępowaniu. Przyjmuje się, żew sformułowaniu „postanowienie kończące postępowanie w sprawie” słowo „sprawa” występuje w znaczeniu materialnoprawnym. W tym ujęciu„sprawę” należy rozumieć jako całość sporu (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z 24 listopada 1998 r., III CZP 44/98, LexPolonica nr 333028, OSNC 1999, nr 5, poz. 87, uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 31 maja 2000 r., III ZP 1/00, LexPolonica nr 345238, OSNC 2001, nr 1, poz. 1, uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 6 października 2000 r., III CZP 31/00, LexPolonica nr 347716, OSNC 2001, nr 2, poz. 22).

Uwzględniając dorobek myśli zawartych w przytoczonych poglądach, należy przyjąć, że kończącymi postępowanie w sprawie są te postanowienia, których uprawomocnienie się trwale zamyka drogę do rozstrzygnięcia sprawy co do istoty przez sąd danej instancji.

Przeciwieństwem tych postanowień są postanowienia niekończące postępowania w sprawie, lecz kończące w postępowaniu sądowym jedyniezagadnienia incydentalne, uboczne (por. rozdział XVIII, 3, B, C). Postępowanie wywołane wniesieniem skargi na przewlekłość postępowania jest - jak wykazano - postępowaniem incydentalnym. Postanowienie rozstrzygające skargę na przewlekłość postępowania niezamyka drogi do rozstrzygnięcia sprawy co do istoty. Jeśli jest postanowieniem uwzględniającym skargę, to nawet otwiera etap, który ma służyć szybszemu zrealizowaniu głównego celu, jakim jest rozstrzygnięcie sprawy merytorycznie przez wydanie orzeczenia co do istoty sprawy.

Przedstawiona definicja postanowienia kończącego postępowanie w sprawie została sformułowana na potrzeby postępowania rozpoznawczego. Może także - ze względu na art. 13 § 2 k.p.c. - stanowić jedną z podstaw definiowania pojęć: „sprawa egzekucyjna” oraz „inna sprawa dotycząca wykonania orzeczenia sądowego” - w

rozumieniu art. 1 ust. 2 ustawy z 17 czerwca 2004 r. W doktrynie przez sprawę egzekucyjną rozumie się materię załatwianą w postępowaniu egzekucyjnym, czyli przymusowe wykonanie orzeczeń sądowych oraz innych aktów, natomiast pojęcie „inna sprawa dotyczącawykonania orzeczenia sądowego” oznacza wszelkie kwestie nienależące do zakresu sprawy egzekucyjnej, a zmierzające do zrealizowania postanowień zawartych w danym orzeczeniu sądowym, w tym przede wszystkim czynności techniczno-manualne.

W judykaturze wielokrotnie podnoszono, że w postępowaniu egzekucyjnym, w którym art. 394 § 1 in principio k.p.c. należy stosować „odpowiednio” (art. 13 § 2 k.p.c.), postanowieniami zaskarżalnymi zażaleniem - oprócz wymienionych w części III Kodeksu postępowania cywilnego - są także takie, które kończą lub zmierzają do zakończenia postępowania egzekucyjnego (por. uchwałę SN z 28 listopada 1969 r., III CZP 83/69, LexPolonica nr 309094, OSNCP 1970,nr 6, poz. 105, postanowienie SN z 15 kwietnia 1986 r., III CRN 40/86, LexPolonica nr 308992, OSNCP 1987, nr 7, poz. 102, oraz uchwałę SN z 15 września 1995 r., III CZP 110/95, LexPolonica nr 304246, OSNC 1995, nr 12, poz. 177). W postępowaniu egzekucyjnym postanowieniem kończącym postępowanie jest także takie, które kończysamodzielną (zasadniczą) jego część (por. postanowienie SN z 5 lipca2006 r., IV CNP 25/06, LexPolonica nr 420131, OSNC 2007, nr 3, poz. 48). Należy zatem uznać, że postanowienie w przedmiocie skargi na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowymbez nieuzasadnionej zwłoki nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie. Nie podlega więc zaskarżeniu zażaleniem do Sądu Najwyższego (por. art. 3941 § 2 k.p.c.). Trybunał Konstytucyjnyw uzasadnieniu wyroku z 1 kwietnia 2008 r. (SK 77/06, LexPolonica nr1874564, OTK-A 2008, nr 3, poz. 39), czyniąc rozważania odnośnie do istoty i charakteru skargi na przewlekłość, a także uprawnień stron dotkniętych szkodą powstałą na skutek przewlekłości postępowania sądowego, stwierdził, że „strona, która nie wniosła skargi na przewlekłość postępowania, może dochodzić - na podstawie art. 417 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) - naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości, po prawomocnym zakończeniu postępowania co do istoty sprawy”. Trybunał Konstytucyjny podkreślił ponadto, że skarga na przewlekłość postępowania jest „z jednej strony subsydiarnym środkiem dochodzenia

konstytucyjnych wolności i praw, z drugiej strony instrumentem skutecznego egzekwowania konstytucyjnego prawa do sądu. To właśnie skarga na przewlekłość postępowania stanowi jednocześnie instrument dochodzenia szkody spowodowanej przez przewlekłość postępowania sądowego. Z tego względu Konstytucja nie nakazuje, aby ustawodawca stworzył skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem postanowienia oddalającego skargę na przewlekłość postępowania”. Skoro - jak twierdzi Trybunał Konstytucyjny - Konstytucja nie wymaga, by skarga przewidziana w art. 4241 i nast. k.p.c. przysługiwała od orzeczeń oddalających (także odrzucających) skargę na przewlekłość postępowania, to mimo że w wyroku tym Trybunał stwierdził, że przepis art. 4241 § 1 i 2 k.p.c., w części obejmującej słowa „kończącego postępowanie w sprawie” jest niezgodny z art. 32 ust. 1 i art. 77 ust. 1 i 2 Konstytucji, należy uznać, że - niezależnie od tego, czy orzeczenie rozstrzygające skargę na przewlekłość uznane zostanie za kończące, czy też za niekończące postępowanie w sprawie - nie przysługuje od niego skarga przewidziana w art. 4241 k.p.c. Dotakiego wniosku doszedł też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 6 listopada 2008 r. (II CO 17/08, LexPolonica nr 1983957, OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 32), stwierdzającego, że skarga o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem SąduNajwyższego o odrzuceniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawemprawomocnego orzeczenia wydanego w przedmiocie przewlekłości postępowania podlega oddaleniu, jeśli jej podstawę stanowi wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 1 kwietnia 2008 r. (SK 77/06, LexPolonica nr 1874564, OTK-A 2008, nr 3, poz. 39). W sprawie takiejSąd Najwyższy orzeka w składzie jednoosobowym (OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 32).

Stanowisko, że od postanowienia rozstrzygającego skargę na przewlekłość postępowania nie przysługuje skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, jest aktualne także po znowelizowaniu art. 4241 § 1 k.p.c. oraz dodaniu art. 5192 § 1 k.p.c., w świetle których skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia przysługuje tylko od orzeczeń merytorycznych (wyroku w procesie oraz postanowienia rozstrzygającego istotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym, a ponadto w przypadkach wskazanych w art. 11481 § 3, art. 11511 § 3, art. 1152 oraz art. 1215 § 3 k.p.c.), bowiem postanowienie

rozstrzygające skargę na przewlekłość postępowania nie ma takiego charakteru. Skoro jest to postanowienie, od którego skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem nie przysługuje, strona poszkodowana takim prawomocnym postanowieniem może domagać się odszkodowania, wytaczając powództwo przed sądem okręgowym (art. 4241b oraz art. 17 pkt 44 k.p.c.).

4. Prawo do informacji i pouczeń co do czynności procesowych

Zmiany społeczno-gospodarcze, jakie nastąpiły po 1989 r., spowodowały konieczność wprowadzenia głębokich zmian w prawie materialnym. Jedną z najistotniejszych było przywrócenie jednolitegopojęcia własności i usunięcie przepisów stanowiących o szczególnej ochronie własności państwowej. Przywrócona została zasada równości wszystkich podmiotów uczestniczących w obrocie cywilnoprawnym. Zmiany te miały decydujący wpływ na zakres nowych regulacji, według których sądy rozpoznają sprawy. Nastąpiło przewartościowanie aktywności informacyjnej sądu. Powszechnie przyjmuje się, że aktywność, do jakiej sędzia był zobowiązany w procesie opartym na prawdzie obiektywnej (por. rozdział I, 2), nie znajduje żadnego uzasadnienia w postępowaniu kontradyktoryjnym. Zbytnia aktywność sędziego w zakresie udzielania stronom informacji, wskazówek i pouczeń nie sprzyja budowaniu właściwego wizerunku sądu, wywołuje bowiem z reguły podejrzenie o brak obiektywizmu sędziowskiego.

W Kodeksie postępowania cywilnego można wyróżnić dwa rodzaje przepisów dotyczących aktywności informacyjnej sądu. Pierwsze z nichto regulacje o charakterze ogólnym, nieodnoszące się do wprost do konkretnych czynności (art. 5, 206 § 2, art. 212 k.p.c.). Drugie dotyczą udzielania pouczeń o uprawnieniach do podejmowania konkretnych czynności (m.in. art. 125 § 3, art. 327, 343, 357 § 2, art. 467 § 4, art. 477, 4798a, 6102, 761, 791 § 2, art. 881 § 3, art. 1046 § 9 k.p.c.). Funkcją informacyjną sądu objęte są wyłączniestrony występujące przed sądem bez zawodowego pełnomocnika procesowego (adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego).

Pouczenia stron dokonywane przez sąd oraz przewodniczącego składu sądu w trybie art. 5 i 212 k.p.c., przed zmianą tych przepisów, stanowiły prewencyjną gwarancję zasady prawdy obiektywnej (por. rozdział I, 2).

Przed zmianą art. 5 k.p.c. „sąd powinien”, a więc miał obowiązek „udzielać stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego potrzebnych wskazówek co do czynności procesowych oraz pouczać ich o skutkach prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań”. Po zmianie tego przepisu sąd nie majuż takiego obowiązku, został wyposażony jedynie w uprawnienie („sądmoże”) do udzielania - w razie uzasadnionej potrzeby - stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego jedynie „niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych”. Jest to zmiana zasadnicza nie tylko ze względu na to, że obowiązek został zastąpiony uprawnieniem, lecz także ze względu na zakres pouczeń. Sąd nie może już udzielać wskazówek ani też pouczać o skutkach prawnych czynności procesowych i skutkach zaniedbań, ponadto uprawnienie sądu do udzielania pouczeń powstaje tylko w razie „uzasadnionej potrzeby”.

Przed zmianą art. 212 k.p.c. przewodniczący „w razie potrzeby udzielał stronom odpowiednich pouczeń i wskazówek, a stosownie do okoliczności zwracał im uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego”, a więc jeśli tylko zaistniała „potrzeba”, przewodniczącego obciążał procesowy obowiązek obejmujący nie tylko pouczenia, ale także „udzielanie wskazówek”. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 212 k.p.c., przewodniczący w razie uzasadnionej potrzeby może udzielić stronom niezbędnych pouczeń, a stosownie do okoliczności zwraca im uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego. Wskazany zakres zmiany w art. 212 k.p.c. oznacza, że przewodniczący nie jest już obciążony obowiązkiem, lecz przysługuje mu uprawnienie w zakresie pouczania stron, przy czym z uprawnienia tego może skorzystać, jeśli powstanie „uzasadniona” potrzeba (np. strona jest nieporadna), mogą to być tylko pouczenia „niezbędne”, a nie - jak dotychczas - „odpowiednie”, ponadto przewodniczący nie może - jak poprzednio - udzielać „odpowiednich wskazówek”.

Prawidłowa realizacja tego uprawnienia, z którego przewodniczący może skorzystać, przesłuchując informacyjnie strony, którym to uprawnieniem dysponuje także sąd na każdym etapie postępowania (art.5 k.p.c.), daje gwarancję, że przewodniczący nie popadnie w konfliktz pozycją bezstronnego arbitra. Wobec tego, że nawet na podstawie poprzedniego uregulowania pouczenia i wskazówki nie mogły przeradzaćsię w doradztwo prawne, tym bardziej pouczenia, o których mowa w art. 212 k.p.c. w obecnym brzmieniu, nie mogą mieć takiego charakteru. Pouczenia powinny być ograniczone do niezbędnego minimum. Innymi słowy, mogą mieć miejsce tylko wtedy, gdy strona - wskutek nieskorzystania z przysługujących jej uprawnień procesowych bądź zaniedbując obowiązki wynikające z przepisów procesowych - zostanie dotknięta niekorzystnymi skutkami procesowymi. Przykładowo,przewodniczący w toku informacyjnego przesłuchania może pouczyć stronę, że jeśli nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej ofaktach, to sąd, mając na uwadze wyniki całej rozprawy, może fakty te uznać za przyznane (art. 230 k.p.c.). Zwrócenie stronom uwagi na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego powinno być dokonane w taki sposób, aby żadna ze stron nie odebrała tego jako wyraz negatywnej bądź pozytywnej oceny przewodniczącego o zgłoszonym roszczeniu czy podjętej obronie. Jako niewłaściwe, a nawet niedopuszczalne należy uznać pouczenie zawierające stwierdzenie, że bez udziału adwokata (radcy prawnego) szanse na wygranie sprawy są znikome. Pouczenie przewodniczącego powinno przybrać przykładowo następującą treść: „W toku rozpoznawanej sprawy - ze względu na jej wieloaspektowy i skomplikowany charakter - będzie zachodziła potrzeba podejmowania czynności procesowych wymagających profesjonalnego przygotowania prawniczego, zwracam w związku z tym uwagę stron na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego, którym może być adwokat lub radca prawny”.

Zgodnie z art. 212 in fine k.p.c. w sprawach o alimenty i o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przewodniczący poucza powoda występującego w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego o roszczeniach wynikających z przytoczonych przez niego faktów. W opisanej sytuacji pouczenie ma charakter obligatoryjny, zaniechanie przez przewodniczącego tego obowiązku może skutkować

uzasadnionym zarzutem apelacyjnym naruszenia tego przepisu, mogącym mieć wpływ na wynik sprawy. Podnoszenie takiego zarzutu możliwe jestjednak tylko wtedy, gdy sąd pierwszej instancji oddali w całości lubw części powództwo, którym zostało objęte roszczenie zgłoszone przezpowoda. Jeśli powództwo zostanie w całości uwzględnione, powód nie będzie mógł - wobec skreślenia art. 321 § 2 k.p.c., który w obu rodzajach spraw nakładał na sąd obowiązek orzekania o roszczeniach wynikających z faktów przytoczonych przez powoda także wówczas, gdy roszczenie nie było objęte żądaniem lub gdy było w nim zgłoszone w rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony wynikiem postępowania - żądać skutecznie uzupełnienia wyroku. Z kolei wniesioną apelację, jako skierowaną do nieistniejącego orzeczenia (brak substratu zaskarżenia), sąd odrzuci.

W świetle obecnych uregulowań ani sąd, ani przewodniczący nie mogą już udzielać wskazówek, które w praktyce często przeradzały się w doradzanie stronom, ani też pouczać o skutkach prawnych czynności procesowych i skutkach zaniedbań, ponadto uprawnienie sądu do udzielania pouczeń powstaje tylko w razie „uzasadnionej potrzeby”, aw sprawach gospodarczych zostało nawet wyłączone (art. 4794 § 3 k.p.c.).

Usunięcie z Kodeksu postępowania cywilnego przepisów nakładających na sąd obowiązek udzielania niezbędnych wskazówek i niezbędnych pouczeń należy uznać za trafny zabieg, jego podłożem - jak należy sądzić - są zmiany postrzegania relacji obywatel-państwo, a mianowicie z nacechowanego paternalizmem stosunku petent-opiekun w kierunku bardziej liberalnej, partnerskiej wizji obywatel-instytucjapubliczna, z której istnienia i działań może on skorzystać, ale która nie zastąpi jego własnej aktywności. Zmiana ta jest efektem wprowadzenia do postępowania cywilnego modelu kontradyktoryjnego, w ramach którego strony prowadzą spór przed sądem, którego rolą jest bezstronna ocena rezultatów ich starań. Prawidłowa realizacja już nie obowiązku, lecz uprawnienia sędziego w zakresie udzielania słabszej stronie koniecznych informacji o jej uprawnieniach daje gwarancję, że sędzia nie popadnie w konflikt z pozycją bezstronnego arbitra, co z punktu widzenia procesu rzetelnego, a zatem procesu sprawiedliwego, jest nie do przecenienia.

We współczesnym europejskim cywilnym procesie sądowym, opartym na zasadzie kontradyktoryjności, istotnego znaczenia nabiera - zważywszy na wprowadzoną instytucję europejskiego tytułu egzekucyjnego - kwestia zapewnienia pozwanemu, jako ewentualnemu przyszłemu dłużnikowi, minimalnych standardów proceduralnych. Jednymz wymagań jest należyte poinformowanie dłużnika o niezbędnych czynnościach proceduralnych w celu zakwestionowania roszczenia. Wychodząc naprzeciw tej idei, polski ustawodawca wprowadził w art. 206 § 2 k.p.c. regulacje, które przewidują, że równocześnie z doręczeniem pozwu i wezwania na pierwszą rozprawę poucza się pozwanego przede wszystkim o czynnościach procesowych, które może lub powinien podjąć, jeśli nie uznaje żądania pozwu w całości lub w części, w szczególności sąd poucza o możliwości lub obowiązku wniesienia odpowiedzi na pozew, w tym o obowiązujących w tym zakresie wymaganiach co do terminu i formy, lub przedstawienia swoich wniosków, twierdzeń i dowodów na rozprawie. Wskazane w art. 206 k.p.c. czynności procesowe mają charakter przykładowy i nie wyczerpują katalogu czynności, które mogą być podjęte w celu skutecznej obrony. Zakresem pouczeń, o których mowa w art. 206 k.p.c., objęte są podstawowe czynności procesowe podejmowane po raz pierwszy przez pozwanego w związku z doręczeniem mu odpisu pozwu. Skuteczność ich podejmowania jest zależna od dokonania ich w odpowiednim terminie i odpowiedniej formie. Dlatego - zgodnie z art.206 k.p.c. - sąd zobligowany jest do pouczenia pozwanego o „obowiązujących w tym zakresie wymaganiach co do terminu i formy”.

W piśmiennictwie i judykaturze w okresie obowiązywania art. 5 i 212 k.p.c. w starym brzmieniu jednolicie i trafnie przyjmowano, że w sytuacji, gdy przepis ustawy nakazuje udzielenie stronie pouczenia co do konkretnej czynności, te przepisy nie mają zastosowania (por. postanowienie SN z 29 października 1999 r., II UKN 596/99, LexPolonica nr 348744, OSNAPiUS 2001, nr 4, poz. 135 oraz wyrok SN z8 czerwca 2000 r., V CKN 60/00, LexPolonica nr 347726, OSNC 2000, nr12, poz. 229). Reguła ta zachowała aktualność.

Sąd może, a nawet powinien, poinformować strony o obowiązku wypowiedzenia się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, zważywszy na skutki, jakie mogą nastąpić w razie zaniechania tego obowiązku (art. 210 § 2, art. 229, 230 k.p.c.). Na przykład pouczenie o następującej treści powinno zostać zaprotokołowane w protokole rozprawy: „Przewodniczący pouczył pozwanego, że zgodnie z art. 210 § 2 k.p.c. obowiązany jest do składania w toku procesu oświadczeń co do twierdzeń powoda, dotyczących okoliczności faktycznych. Zaniechanie tego obowiązku może skutkować uznaniem przez sąd, że powołane przez powoda fakty zostały przyznane przez pozwanego. Przewodniczący pouczył ponadto pozwanego, że fakty przyznane nie wymagają dowodu”.

Ustalenie faktów na podstawie powszechnej znajomości (notoryjności) nie wymaga uprzedzenia stron, natomiast gdy sąd zamierza dokonać ustaleń na podstawie notoryjności sądowej, a więc znajomości faktu wynikającej z działalności urzędowej (np. fakt znany z innej sprawy), to przewodniczący powinien na rozprawie zwrócić uwagę stronna ten fakt, umożliwiając im wypowiedzenie się co do niego, a nawet przeprowadzenie dowodu przeciwnego.

Zasada zaufania obywatela do udzielonych mu przez organ państwowy, azwłaszcza organ wymiaru sprawiedliwości, jakim jest sąd, informacji i pouczeń, nakazuje, aby pouczenia były wyczerpujące i pełne, a więctakie, których wykonanie zapobiegnie powstaniu niekorzystnych skutków procesowych.

Kwestia, czy brak pouczenia o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia, a więc także obowiązku jego opłacenia, powoduje, że termin do wniesienia środka prawnego nie rozpoczyna biegu, nie jest jednolicie rozstrzygana. Za przyjęciem stanowiska, że w takiej sytuacji termin nie biegnie, wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z 3 maja 1966 r. (III CO 12/66, LexPolonica nr 314784, OSNCP 1966, nr 11, poz. 182) oraz w postanowieniu z 15 maja 1997 r. (I PZ 18/97, LexPolonica nr 327957, OSNAPiUS 1998, nr 11, poz. 333). Wskazać należy także na - wpisującesię w nurt takiego orzecznictwa - postanowienie Sądu Najwyższego z

13 lutego 1997 r. (I CKN 73/96, LexPolonica nr 390907), w którym stwierdzono, że terminy ustawowe i sądowe do dokonania czynności procesowych mają tę wspólną cechę, że nie mogą rozpocząć biegu, gdy sąd nie wskaże stronie ich „długości”.

Stanowisko przeciwne wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniach z 30 września 1998 r. (I CKN 375/98, niepubl.), z 5 sierpnia 1999 r. (II CKN 342/99, LexPolonica nr 2083780), z 11 marca 2003 r. (V CZ 16/03,niepubl.) oraz z 19 sierpnia 2004 r. (V CZ 79/04, LexPolonica nr 2455621), uznając, że brak pouczenia bądź błędne pouczenie dotycząceśrodka zaskarżenia nie usprawiedliwia nadania biegu środkowi prawnemu złożonemu po terminie, może natomiast stanowić istotny argument przy rozpoznawaniu wniosku o przywrócenie terminu do jego wniesienia.

Przychylić należy się do drugiego z zaprezentowanych stanowisk. Warunkiem rozpoczęcia biegu terminu do zaskarżenia orzeczenia jest skuteczne jego doręczenie, nie zaś zakres, prawidłowość czy też wadliwość udzielonego przez sąd pouczenia co do terminu i sposobu jego wniesienia, obejmującego także informację dotyczącą obowiązku uiszczenia opłaty sądowej.

5. Prekluzja procesowa

A. Obowiązek aktywnego działania stron

Strona - zgodnie z zasadą vigilantibus iura sunt scripta - jest zobowiązana do dbałości o swoją sprawę. Doświadczenie sędziowskie wskazuje, że zbyt duże ułatwienia i pomoc ze strony sądu sprzyjają powstawaniu zjawiska demobilizacji stron i braku troski o własne interesy, natomiast rygorystyczne egzekwowanie od stron i ich pełnomocników, zwłaszcza profesjonalnych, ciążących na nich obowiązków procesowych stanowi skuteczny sposób zwalczania apatii procesowej, prowadzącej z reguły do przewlekłości postępowania. Tę oczywistą prawdę coraz częściej dostrzegają przedstawiciele nauki prawa procesowego, trafnie wskazując, z odwołaniem się do doktryny państw Unii Europejskiej, że proces cywilny typu opiekuńczego a priori nie może być procesem sprawnym i dobrze zorganizowanym, tylko

bowiem tam, gdzie strony odpowiadają za przebieg procesu, nie dochodzi do jego przewlekłości. Sąd Najwyższy także daje temu wyraz,zwłaszcza przy interpretacji przepisów, według których prowadzone sąsprawy gospodarcze, zwracając trafnie uwagę, że dla strony należyciedbającej o swoje interesy, szczególnie dla przedsiębiorcy, który ma możliwość zapewnienia sobie profesjonalnej obsługi prawnej, przepisyrealizujące system prekluzji procesowej nie mogą stanowić jakiejkolwiek przeszkody w prowadzeniu procesu i wykazaniu wszystkich swych racji. Strony procesu, a zwłaszcza ich zawodowi pełnomocnicy, powinni pamiętać, że ustanawianie terminów, stawianie wymagań formalnych czy wreszcie dyscyplinowanie stron i organów procesowych należy do istoty postępowania sądowego i stanowi jego immanentną cechę. Dochodzenie przez powoda swych racji oraz obrona podejmowana przez pozwanego muszą odbywać się według reguł przyjętych w prawie procesowym. Takie rozwiązanie stwarza jednolitą pozycję stron postępowania oraz taki sam zakres przysługujących im środków procesowych, realizuje więc najistotniejszą regułę procesu kontradyktoryjnego oraz prawo do sprawiedliwego i rzetelnego procesu.

B. Obowiązki procesowe wynikające z prekluzji

System prekluzji polega na nałożeniu na strony ciężaru przedstawienia sądowi wszystkich znanych im faktów, dowodów i zarzutów w określonym etapie postępowania, pod rygorem utraty możliwości późniejszego ich przytaczania lub powoływania. Do rygorówsystemu prekluzyjnego należy również wymaganie, aby w przewidzianej przepisami fazie procesu strony podały wszystkie znane im fakty, dowody i zarzuty, choćby nawet w formie ewentualnej, tylko na wypadek, gdyby twierdzenia zaprezentowane w pierwszej kolejności okazały się nieskuteczne lub nie zostały uwzględnione przez sąd. Zważywszy na surowe konsekwencje działania systemu prekluzji, ustawodawca uzupełnia go wielokrotnie elementami dyskrecjonalnej władzy sędziego, co pozwala na przyjęcie i rozpoznanie spóźnionych twierdzeń o faktach, a także wniosków dowodowych i zarzutów, jeżeli strona nie mogła przedstawić ich wcześniej albo potrzeba ich przedstawienia powstała później.

System prekluzji znajduje urzeczywistnienie zwłaszcza w tych sprawach, które ze względu na swój charakter wymagają podwyższonej sprawności postępowania, a także w sprawach objętych przymusem adwokacko-radcowskim lub w sprawach, w których przymus ten wprawdzienie obowiązuje, ale zawodowi pełnomocnicy biorą w nich udział.

Zasada prekluzji znajduje swój wyraz w sprawach gospodarczych (art. 47912 § 1, art. 47914 § 2, art. 47914a k.p.c.), w postępowaniu nakazowym (art. 495 § 3 k.p.c.), w postępowaniu uproszczonym (art. 5055 k.p.c.) oraz w europejskim postępowaniu nakazowym (art. 50519 §2 k.p.c.) W sprawie, w której obowiązuje zasada prekluzji procesowej, obrona pozwanego, który dysponuje kilkoma zarzutami, powinna zostać podjęta - pod rygorem utraty niezgłoszonych zarzutów - w taki przykładowo sposób: „Wnoszę o oddalenie powództwa z braku po stronie pozwanego biernej legitymacji procesowej, ponadto - w razie uznania, że pozwany ma tę legitymację - roszczenie podlega oddaleniu jako całkowicie bezzasadne, a gdyby uznać je za usprawiedliwione co do zasady, pozwany kwestionuje jego wysokość, ponadto zgłasza zarzut potrącenia przysługującej mu wierzytelności wwysokości prowadzącej do umorzenia wierzytelności powoda, niezależnie od tego podnosi zarzut przedawnienia”.

Obowiązku powoda, polegającego na przedstawieniu wszystkich okoliczności faktycznych i dowodów w określonej fazie postępowania (pozwie), nie można absolutyzować w tym sensie, że powód zobowiązanyjest w pozwie przedstawić także wszystkie okoliczności i dowody dotyczące wszelkich możliwych zarzutów prawnych, jakie pozwany może podnieść dla obrony przed zgłoszonym powództwem. Taka interpretacja instytucji prekluzji procesowej sprowadzałaby ją do absurdu, gdyż dla przykładu można by od powoda wymagać również załączenia do pozwudowodów na okoliczność, że osoby, które brały udział w określonej czynności prawnej, były w chwili dokonania tej czynności zdolne do czynności prawnych (por. uzasadnienie wyroku SN z 12 maja 2006 r., VCSK 55/06, LexPolonica nr 1631127.). Sąd Najwyższy również w wyroku z 12 października 2007 r., V CSK 223/07 (LexPolonica nr 1622341) trafnie stwierdził, że nie można, z powołaniem się na art. 47912 § 1k.p.c., żądać od powoda pod sankcją prekluzji dowodowej, aby formułując pozew zawarł w nim twierdzenia i popierał je dowodami,

które mają wskazywać na to, że roszczenie jego może być uznane za nieistniejące lub ocenione jako przedawnione.

Prekluzja materiału procesowego w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych unormowana została w art. 47912 § 1, art. 47914 § 2, art. 47914a k.p.c. Zgodnie z art. 47912 § 1 k.p.c. powód obciążony jest dodatkowymi obowiązkami związanymi z prekluzją procesową. Obligatoryjnym elementem pozwu niezależnie od tego, czy powoda reprezentuje profesjonalny pełnomocnik, jest powołanie w pozwie wszystkich twierdzeń dotyczących żądania i dowodów na ich poparcie, pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że powód wykaże, iż ich powołanie w pozwie nie było możliwe albo potrzeba powołania wynikła później. W tym przypadku dalsze twierdzenia i dowody na ich poparcie powinny być powołane w terminiedwutygodniowym od dnia, w którym powołanie stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania. Niespełnienie tego obowiązku skutkuje utratą prawa powoływania ich w toku postępowania. Powód ma ponadto obowiązek dołączenia do pozwu: 1) odpisu reklamacji lub wezwania do dobrowolnego spełnienia żądania wraz z dowodem doręczenia albo wysłania go pozwanemu przesyłką poleconą oraz 2) odpisy pism świadczących o próbie wyjaśnienia spornych kwestii w drodze rokowań (art. 47912 § 2 k.p.c.). Chodzi o to, aby powód wykazał, że podejmował przed wszczęciem procesu próbę ugodowego rozwiązania sporu. Niespełnienie pierwszego ze wskazanych obowiązkówprzez niedołączenie do pozwu odpisu wezwania do dobrowolnego spełnienia świadczenia lub reklamacji powoduje - jak stanowi art. 47912 § 3 k.p.c. - zastosowanie przez sąd art. 130 k.p.c. Zaniechanie spełnienia przez powoda tych obowiązków, jeśli przyczyniło się do zbędnego wytoczenia powództwa lub wadliwego określenia zakresu sprawy, może także wywołać dodatkowy skutek w postaci obciążenia powoda kosztami procesu w całości lub w części, niezależnie od wyniku sprawy (art. 47912 § 4 k.p.c.).

Pozwany jest zobowiązany do złożenia odpowiedzi na pozew w terminie dwóch tygodni od jego otrzymania (art. 47914 § 1 k.p.c.). Zaniechanie złożenia odpowiedzi na pozew może spowodować wydanie wyroku zaocznego na posiedzeniu niejawnym (art. 47918 § 2 k.p.c.). Wodpowiedzi na pozew pozwany powinien podać wszystkie twierdzenia,

zarzuty oraz dowody na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że wykaże, iż ich powołanie w odpowiedzi na pozew nie było możliwe, albo że potrzeba powołania wynikła później. W tym przypadku dalsze twierdzenia i dowody na ich poparcie powinny być powołane w terminie 2 tygodni od dnia, w którym powołanie stało się możliwe lub powstała potrzeba ichpowołania. Niespełnienie przez pozwanego tego obowiązku może wywołaćdodatkowy skutek w postaci obciążenia go kosztami procesu w całości lub w części, niezależnie od wyniku sprawy (art. 47914 § 2 w zw. z art. 47912 § 4 k.p.c.).

Innym szczególnym obowiązkiem nałożonym na pozwanego w sprawie gospodarczej jest wymaganie powołania w sprzeciwie od wyroku zaocznego, w zarzutach od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym lub w sprzeciwie od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniuupominawczym wszystkich twierdzeń, zarzutów oraz dowodów na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że wykaże, iż powołanie w sprzeciwie nie było możliwe, albo że potrzeba powołania wynikła później (art. 47918 § 3 k.p.c. w zw. z art. 47914 § 2 k.p.c. oraz art. 47914a k.p.c.).

Na tle przytoczonych regulacji szczególnego znaczenia nabiera uchwała Sądu Najwyższego z 17 lutego 2004 r., III CZP 115/03, LexPolonica nr 365706 (OSNC 2005, nr 5, poz. 77), w której Sąd Najwyższy stwierdził, że w postępowaniu w sprawach gospodarczych pozwany traci prawo powoływania twierdzeń, zarzutów oraz dowodów na ich poparcie, niepowołanych w odpowiedzi na pozew, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, chyba że wykaże, iż ich powołanie w odpowiedzi na pozew nie było możliwe albo że potrzeba powołania wynikła później. Znaczenie tej uchwały polega na tym, że według jej treści w systemie prekluzji procesowej utratą możliwości zgłaszania - w razie niepowołania w odpowiedniej fazie postępowania - objęte są wszelkie twierdzenia, dowody i zarzuty, skoro skutek w postaci utraty ich powoływania następuje „bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy”. Przyjąć zatem należy, że prekluzją objęte są zarówno zarzuty procesowe, jak i materialnoprawne.

Potwierdzeniem takiego rozumienia uchwały są późniejsze orzeczenia Sądu Najwyższego. W wyroku z 19 stycznia 2005 r., I CK 410/04, LexPolonica nr 378877 (OSNC 2006, nr 1, poz. 7) Sąd Najwyższy stwierdził, że w postępowaniu w sprawach gospodarczych niepowołanie w odpowiedzi na pozew twierdzeń i zarzutów mających znaczenie dla oceny legitymacji czynnej oraz zasadności powództwa pozbawia pozwanego prawa zgłaszania w tym zakresie zarzutów w toku postępowania. W uzasadnieniu tego orzeczenia trafnie podkreślono, że- zgodnie z zasadą prekluzji - jeśli powód w pozwie nie poda twierdzeń lub dowodów uzasadniających jego legitymację procesową oraz zgłoszone roszczenie, a pozwany z tego zaniedbania powoda wyprowadzi zarzut, to - zważywszy na uregulowanie przyjęte w art. 47912 § 1 k.p.c. - powód nie będzie mógł zwalczać tego zarzutu okolicznościami, których, mimo obowiązku, nie powołał w pozwie. Jeśli natomiast pozwany nie zakwestionował w odpowiedzi na pozew twierdzeń powoda i powołanych przez niego dowodów wskazujących na przysługującą powodowi czynną legitymację procesową oraz zasadność roszczenia, to pozwany nie tylko pozbawia się prawa zgłaszania w tymzakresie w toku postępowania twierdzeń, zarzutów i dowodów, lecz także stwarza podstawę zastosowania przez sąd art. 230 k.p.c. Istotne znaczenie ma także uchwała Sąd Najwyższego z 17 czerwca 2005r., III CZP 26/05, LexPolonica nr 380182 (OSNC 2006, nr 4, poz. 63),w której jest zawarta teza, że sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę w każdym stanie sprawy nieważność czynności prawnej (art. 58 § 1 k.c.), jednak tylko na podstawie materiału zgromadzonego zgodnie z regułami wskazanymi w art. 47912 § 1 i art. 381 k.p.c.

Sąd Najwyższy, uznając, że prekluzją objęte są zarzuty o charakterzezarówno formalnym, jak i merytorycznym, wskazał, że art. 47912 § 1 k.p.c. ma na względzie zarzuty co do okoliczności, których sąd nie bierze pod uwagę z urzędu, a dla których żaden inny przepis nie określa terminu końcowego ich podniesienia. Innymi słowy, art. 47912§ 1 k.p.c. nie dotyczy sytuacji, w której zarzut miałby odnosić się do okoliczności i tak branej pod uwagę z urzędu. Sytuacja taka ma miejsce w odniesieniu do nieważności czynności prawnej, której cechąjest m.in. to, że sąd bierze ją pod uwagę z urzędu w każdym stanie sprawy. Sąd Najwyższy trafnie jednak podniósł, że powód, powołując

się na nieważność czynności prawnej, może przytoczyć jedynie te okoliczności faktyczne i przedstawić te wnioski dowodowe, które zgłosił zgodnie z założeniami systemu prekluzji (art. 47912 § 1 k.p.c.). Sąd Najwyższy podniósł, że korelacje zachodzące między art.47912 § 1 i art. 381 k.p.c. wywołują ten skutek, że sąd w postępowaniu apelacyjnym, rozpatrując kwestię, czy dopuścić nowe fakty i dowody, niepowołane w sądzie pierwszej instancji, musi respektować skutki działania art. 47912 § 1 k.p.c. w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Innymi słowy, w postępowaniu przed sądem drugiej instancji w odniesieniu jedynie do faktów i dowodów, które nie uległy prekluzji na podstawie art. 47912 § 1 k.p.c., sąd drugiej instancji może stosować art. 381 k.p.c. Reguły te mają zastosowanie do sytuacji, w której przed sądem drugiej instancji staje kwestia oceny nieważności czynności prawnej. Jeżeli więc powódna rzecz tezy, iż czynność prawna jest dotknięta nieważnością, podnosi w apelacji nowe fakty i dowody, których nie powołał w pierwszej instancji, to sąd drugiej instancji nie może uwzględnić tych faktów i dowodów, które uległy prekluzji na podstawie art. 47912 § 1 k.p.c. Stosowanie uprawnienia przewidzianego w art. 381 k.p.c. wchodzi zatem w rachubę tylko co do faktów i dowodów, które nie uległy takiej prekluzji w pierwszej instancji.

Przepisy dotyczące prekluzji procesowej zawierają normy o charakterze bezwzględnie obowiązującym, co oznacza, że ich niezastosowanie narusza reguły postępowania w sprawach, w których obowiązuje prekluzja (por. wyrok SN z 21 kwietnia 2005 r., III CK 541/04, LexPolonica nr 2036269). W postępowaniu, w którym ustawodawca wprowadził prekluzję dowodową, sąd drugiej instancji, rozpoznając apelację, powinien zatem - analogicznie do przypadku przeprowadzenia dowodu z naruszeniem art. 74 k.c. (por. wyrok SN z 8maja 2001 r., IV CKN 290/00, LexPolonica nr 353261, OSNC 2002, nr 1,poz. 9) - pominąć dowód przeprowadzony przez sąd pierwszej instancjiz naruszeniem art. 47912 § 1 k.p.c. W przeciwnym razie sąd narusza bezwzględnie obowiązującą normę prawną. Zauważyć jednak należy, że adresatem reguł prekluzji dowodowej są strony. Sąd zatem, w razie stwierdzenia, że strona zgłasza twierdzenia, dowody lub zarzuty po terminie wskazanym w normie prekluzyjnej, nie powinien na wniosek tej strony badać okoliczności objętych jej twierdzeniami i zgłoszonymi wnioskami dowodowymi. Strona przeciwna uprawniona jest

do żądania o oddalenie wniosków mających na celu zbadanie przez sąd sprekludowanych twierdzeń, dowodów i zarzutów. Sąd nie uwzględniająctakiego żądania, popełnia uchybienie procesowe w postaci niezastosowania przepisów o prekluzji, które można kwalifikować - natle konkretnych okoliczności sprawy - jako „mogące mieć wpływ (nawetistotny) na wynik sprawy”. Takie uchybienie może więc stanowić źródło skutecznego zarzutu apelacyjnego, a nawet usprawiedliwionej podstawy skargi kasacyjnej (art. 368 § 1 pkt 2 i art. 3983 § 1 pkt 2k.p.c.).

Tym regułom postępowania nie sprzeciwia się uprawnienie sądu do dopuszczenia z urzędu dowodu, którego strona nie może już skuteczniezgłaszać ze względu na prekluzję. Podstawę takiego uprawnienia stanowi art. 232 zd. drugie k.p.c. Na znaczenie art. 232 zd. drugie k.p.c. w kontekście zasady prekluzji dowodowej zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z 22 lutego 2006 r., III CK 341/05, LexPolonica nr 412525 (OSNC 2006, nr 10, poz. 174), wskazując, że nie jest wyłączone dopuszczenie przez sąd z urzędu - na podstawie art. 232 zd. drugie k.p.c. - dowodu, który nie może być powołany przez stronęna podstawie art. 47912 § 1 k.p.c. To niebudzące zastrzeżeń stanowisko uzupełnić należy stwierdzeniem, że w sprawach, w których obowiązują reguły prekluzji dowodowej, skorzystanie z przyznanej sądowi dyskrecjonalnej władzy w zakresie dopuszczenia dowodu powinnobyć szczególnie rozważne i podejmowane z umiarem. Dopuszczenie przezsąd z urzędu dowodu, który dla strony uległ sprekludowaniu, powinno znajdować usprawiedliwienie w konkretnych okolicznościach sprawy, w przeciwnym bowiem razie sąd naraża się na zarzut naruszenia prawa dobezstronnego sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady równego traktowania stron (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). W takim duchu wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 4 stycznia 2007 r., V CSK 377/06, LexPolonica nr 1787662 (OSP 2008, nr 1, poz. 8), stwierdzając, że dopuszczenie dowodu z urzędu należy do dyskrecjonalnej władzy sędziego, niekiedy - zważywszy na interes publiczny - przeradza się ono w obowiązek, natomiast w sprawach, w których mają zastosowanie zasady prekluzji dowodowej, podjęcie przez sąd inicjatywy dowodowej powinno być usprawiedliwione szczególnymi okolicznościami. Jest to stanowisko trafne, godne upowszechnienia w praktyce sądowej. Współczesne postępowanie cywilne, realizując model postępowania

kontradyktoryjnego, nie eliminuje całkowicie udziału sądu w dochodzeniu do prawdy. Zachowana możliwość działania przez sąd z urzędu stanowi gwarancję, że zwłaszcza w sprawach, w których wyraźnie dominuje pierwiastek publicznoprawny, dochodzenie prawdy materialnej nie będzie pozostawione wyłącznie stronom. Niekiedy powstaje sytuacja procesowa, w której nieprzeprowadzenie przez sąd zurzędu dowodu stanowiącego element „zebranego materiału”, stanowiłoby pogwałcenie elementarnych zasad, którymi kieruje się sądprzy wymierzaniu sprawiedliwości. Zaniechanie sądu mogłoby sprawić, że najwyższe prawo byłoby najwyższą krzywdą (summum ius summa iniuria). Sytuacjom takim zapobiega możliwość dopuszczenia przez sąddowodu z urzędu (art. 232 zd. drugie k.p.c.). W orzecznictwie podjęte zostały próby wskazania rodzaju spraw, w których podjęcie przez sąd inicjatywy dowodowej jest nie tylko usprawiedliwione, ale także może się nawet okazać konieczne, a mianowicie: gdy strony zmierzają do obejścia prawa, w sprawach o prawa stanu, w wypadkach procesów fikcyjnych oraz w razie rażącej nieporadności strony działającej bez profesjonalnego pełnomocnika, która nie jest w stanie przedstawić środków dowodowych w celu uzasadnienia swoich twierdzeń (zob. uchwała składu siedmiu sędziów SN z 19 maja 2000 r.,III CZP 4/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 195, a także wyrok SN z 20 grudnia 2005 r., III CK 121/05, LexPolonica nr 2027817). Rola art. 232 zd. drugie k.p.c. nie może jednak sprowadzać się tylko do wskazanych wypadków wyjątkowych, bowiem próba skatalogowania sytuacji, w których mógłby, czy powinien, mieć zastosowanie ten przepis, nie jest łatwa, jeśli w ogóle możliwa. Jeżeli więc w sprawie występują okoliczności usprawiedliwiające dopuszczenie dowodu, który „dla strony” jest sprekludowany, strona, zwłaszcza nieporadna, występująca bez zawodowego pełnomocnika procesowego, niejest pozbawiona możliwości skutecznego zgłoszenia wniosku o rozważenie przez sąd dopuszczenia dowodu z urzędu. Jeśli do sprekludowania dowodu doszło na skutek zaniedbań przedsiębiorcy mogącego zapewnić sobie profesjonalną obsługę albo wskutek niestarannego zastępstwa procesowego wykonywanego przez profesjonalnego pełnomocnika, szanse na dopuszczenie dowodu z urzędusą znikome. Zaniedbania takiego przedsiębiorcy oraz profesjonalnego pełnomocnika nie powinny być konwalidowane przez podjęcie inicjatywydowodowej przez sąd.

W judykaturze rozważana była kwestia możliwości zastosowania art. 322 k.p.c. w sytuacji, gdy na skutek sprekludowania dowodów ścisłe udowodnienie wysokości szkody nie jest możliwe. Sąd Najwyższy dopuścił taką możliwość w wyroku z 26 stycznia 2006 r., II CSK 108/05 (OSP 2007, nr 3, poz. 29) oraz w wyroku z 21 lutego 2007 r., I CSK 446/06 (LexPolonica nr 1206308). Przeciwne stanowisko, które należy podzielić, zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 16 kwietnia 2008 r., V CSK 563/07, LexPolonica nr 1936346 (OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 42), w którym stwierdził, że art. 322 k.p.c. nie ma zastosowania w sytuacjach, w których wysokości żądania nie można dokładnie ustalić tylko dlatego, że dowody zgłoszone w sprawie gospodarczej uległy sprekludowaniu na podstawie art. 47912 § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy trafnie podniósł, że art. 322 k.p.c., dający sądowi możliwość szacunkowego orzekania o wysokości odszkodowania, jest przepisem szczególnym i ma zastosowanie w sytuacjach wyjątkowych, gdy ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest obiektywnie niemożliwe, nie zaś wsytuacjach powstałych wskutek zaniedbań strony, prowadzących do sprekludowania dowodów w sprawie gospodarczej. Stosowanie art. 322 k.p.c. prowadziłoby do obejścia przepisów o prekluzji dowodowej, a więc w istocie reguł postępowania dowodowego obowiązujących w sprawach gospodarczych.

Zasady prekluzji procesowej zawarte są - jak zaznaczono na wstępie -także w przepisach regulujących postępowanie nakazowe (art. 495 § 3 k.p.c.), uproszczone (art. 5055 k.p.c.) oraz europejskie postępowanie nakazowe (art. 50519 § 2 k.p.c.). Reguły prekluzji w wyżej wymienionych postępowaniach są podobne, a zatem wykładnia przepisów o prekluzji przedstawiona w orzecznictwie dotyczącym sprawgospodarczych ma odpowiednie zastosowanie.

C. Obowiązki procesowe w systemie dyskrecjonalnej władzy sędziego

Zgodnie z systemem władzy dyskrecjonalnej sędziego, o czasowych granicach gromadzenia materiału procesowego decyduje sąd (art. 207 §2 i 3, art. 217 § 2, art. 242 k.p.c.). Zasadniczym celem uregulowania przyjętego we wskazanych przepisach jest koncentracja materiału dowodowego i w konsekwencji przyspieszenie postępowań,

szczególnie w sprawach, w których strony są reprezentowane przez zawodowych pełnomocników.

Zgodnie z art. 207 § 3 k.p.c. stronę reprezentowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa przewodniczący (sędzia sprawozdawca) może zobowiązać do złożenia w wyznaczonym terminie pisma przygotowawczego, w którym strona obowiązana jest do powołania wszystkich twierdzeń, zarzutów idowodów pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku dalszego postępowania. Wprawdzie art. 207 § 3 k.p.c. nie zawiera - charakterystycznego dla przepisów prekluzyjnych oraz realizujących zasadę dyskrecjonalnej władzy sędziego - unormowania „chyba że wykaże, że ich powołanie nie było możliwe albo że potrzeba powołaniawynikła później”, jednak przyjąć należy, że strona będzie mogła w późniejszym etapie postępowania przedstawić nowe twierdzenia, dowodyi zarzuty, jeśli wykaże, że w chwili składania pisma przygotowawczego nie mogła o nich wiedzieć lub nie zachodziła wtedy potrzeba ich powołania. Uregulowanie przyjęte w art. 207 § 3 k.p.c. sprzyja dyscyplinowaniu stron i powinno być w najszerszym zakresie wykorzystywane przez sędziów przede wszystkim na etapie przygotowania rozprawy. Nie ma przeszkód do stosowania tego przepisuw toku postępowania, nawet w jego końcowej fazie. W razie niewykonania zarządzenia wydanego na podstawie art. 207 § 3 k.p.c. lub niepowołania w złożonym piśmie przygotowawczym wszystkich twierdzeń, zarzutów i dowodów, strona pozbawia się w toku dalszego postępowania przysługującej jej na podstawie art. 217 § 1 k.p.c. możliwości przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów na uzasadnienie swych wniosków, chyba że wykaże, iż w momencie składania pisma przygotowawczego o okolicznościach tych oraz dowodach nie wiedziała lub nie zachodziła wtedy potrzeba ich powołania. Sąd, nie korzystając z przewidzianego w art. 207 § 3 k.p.c. procesowego instrumentu dyscyplinowania stron, otwiera stronom drogę do przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów „ażdo zamknięcia rozprawy” (art. 217 § 1 k.p.c.). Zgodnie bowiem z tym przepisem strona może aż do zamknięcia rozprawy przytaczać okoliczności faktyczne i dowody na uzasadnienie swych wniosków lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej, z zastrzeżeniemniekorzystnych skutków, jakie według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego mogą dla niej wyniknąć z działania na zwłokę lub

niezastosowania się do zarządzeń przewodniczącego i postanowień sądu. Jeśli sąd nie korzysta z uprawnienia przewidzianego w art. 207§ 3 k.p.c. profesjonalny pełnomocnik strony zainteresowanej sprawnymprzebiegiem postępowania i szybkim jego zakończeniem powinien złożyćwniosek o zobowiązanie zawodowego pełnomocnika strony przeciwnej do złożenia w wyznaczonym przez sąd terminie pisma, w którym powołane zostaną wszystkie twierdzenia, dowody i zarzuty pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku dalszego postępowania. Jeżeli wniosek taki (pisemny) złożony zostanie poza rozprawą, przewodniczący uwzględniając go, wyda stosowne zarządzenie, natomiast jeżeli wniosek w trybie art. 207 § 3 k.p.c. złożony zostanie na rozprawie (także ustnie do protokołu), sąd uwzględniając go, wyda postanowienie. Zarządzenie przewodniczącego lub postanowienie sądu, zarówno uwzględniające, jak i oddalające wniosek, nie podlegają zaskarżeniu, natomiast w razie zmiany okoliczności sprawy - bez względu na to, czy wydane zostały z urzędu czy na wniosek - mogą byćuchylane lub zmieniane w okresie biegu „wyznaczonego terminu” do złożenia pisma przygotowawczego (art. 359 § 1 i art. 362 k.p.c.). Poupływie „wyznaczonego terminu” strona traci przysługujące jej prawo do powoływania twierdzeń, dowodów i zarzutów. Utrata tego prawa następuje w ramach realizowanej przez sędziego, a mającej usprawiedliwienie w art. 207 § 3 k.p.c., jego władzy dyskrecjonalnej. Oznacza to, że w razie oddalenia przez sąd spóźnionych dowodów i nieuwzględnienia spóźnionych twierdzeń oraz zarzutów strona nie będzie mogła skutecznie zarzucać naruszenia art.217 § 1 k.p.c., zgodnie z którym strona może aż do zamknięcia rozprawy przytaczać okoliczności faktyczne i dowody na uzasadnienie swych wniosków lub dla odparcia (np. w formie zarzutu) wniosków i twierdzeń strony przeciwnej. Jeśli sąd, po upływie wyznaczonego terminu, dopuści na wniosek strony spóźnione twierdzenia, dowody lubzarzuty, to popełnia uchybienie - mogące stanowić podstawę zarzutu apelacyjnego - w postaci naruszenia art. 217 § 1 w zw. z art. 207 § 3 k.p.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie. Uwzględnienie takiego zarzutu może uzasadniać pominięcie przez sąd drugiej instancji dowodów przeprowadzonych z naruszeniem powołanych przepisów. Sąd Najwyższy w wyroku z 15 kwietnia 2005 r., I CK 716/04 (LexPolonica nr 2395667) uznał jednak, że art. 207 § 3 k.p.c. statuuje tylko uprawnienie przewodniczącego do odpowiedniego dyscyplinowania stron procesu i nie tworzy konsekwencji procesowych w postaci prekluzji

procesowej. Taka wykładnia art. 207 § 3 k.p.c. stawia pod znakiem zapytania ratio legis przyjętego w nim uregulowania.

Odmiennie niż w procesie należy ocenić kwestię możliwości stosowaniaart. 207 § 3 k.p.c. w postępowaniu nieprocesowym.W sprawach rozpatrywanych w trybie nieprocesowym nie zawsze występuje element sporności, z reguły nie ma w nich sporu o prawo. W postępowaniu nieprocesowym zasada kontradyktoryjności, której wyrazem jest ograniczenie roli sądu w przeprowadzeniu postępowania dowodowego, mamniejsze znaczenie niż w procesie. W wielu przepisach ustawodawca nałożył na sąd obowiązek działania z urzędu bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania. Jako przykład wskazać można art. 45 § 1 k.r.o. oraz art. 567 § 1 k.p.c., które pozostają wścisłym związku. Według pierwszego z tych przepisów „każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty….”, przyznaje ponadto małżonkowi uprawnienie („może żądać”) „do zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny”, natomiast drugi z wymienionych przepisów stanowi, że „…sąd rozstrzyga o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi”. Z przepisów tych wynika, że wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty sąd uwzględnia bez osobnego żądania uczestników postępowania. Zauważyć ponadto należy, że zgodnie z art. 684 k.p.c., który ma odpowiednie zastosowanie w sprawie o podział majątku wspólnego (art. 567 § 2 k.p.c.) „skład i wartość spadku ulegającemu podziałowi ustala sąd”. Sąd zobligowany zatem jest do ustalenia składu i wartości majątku wspólnego podlegającego podziałowi, a to oznacza, że - bez względu na aktywność uczestników postępowania - musi ustalić wartość nakładów poczynionych z tego majątku na majątek osobisty. Takim obowiązkiem sąd nie jest obciążony w przypadku zgłoszenia żądania zwrotu wydatków i nakładów, które poczynione zostały z majątku osobistego na majątek wspólny. Inaczej mówiąc, w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym, jeśli sąd rozpoznaje sprawę na podstawie przepisów nakładających na sąd obowiązek działania, które służy rozstrzygnięciu sprawy, nie może mieć zastosowania art. 207 § 3 k.p.c., jeśli natomiast uczestnikowi przysługuje określone roszczenie, które podlega rozstrzygnięciu na

wyraźne żądanie uczestnika postępowania, nie ma przeszkód, aby w zakresie tego roszczenia sąd zobowiązał profesjonalnego pełnomocnikado zgłoszenia w wyznaczonym terminie wszystkich twierdzeń, zarzutów i dowodów pod rygorem wskazanym w tym przepisie.

Sąd Najwyższy w uchwale z 21 lutego 2008 r., III CZP 148/07, LexPolonica nr 1836119 (OSNC 2009, nr 2, poz. 23) stwierdził, że w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowejmiędzy małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątkuwspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania.

D. Utrata prawa powoływania się na uchybienia procesowe sądu

Zgodnie z art. 162 k.p.c. strony mogą w toku posiedzenia, a jeżeli nie były obecne, na najbliższym posiedzeniu, zwrócić uwagę sądu na uchybienia przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zaskarżenia doprotokołu. Stronie, która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługujeprawo powoływania się na takie uchybienia w dalszym toku postępowania, chyba że chodzi o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu, albo że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy. Przepis ten w okresie obowiązywania zasady prawdy obiektywnej oraz obowiązkudziałania sądu z urzędu w celu jej wykrycia (szerzej zob. rozdział I, 2) nie miał tak istotnego znaczenia jak współcześnie, aczkolwiek Sąd Najwyższy zwracał uwagę na zawartą w nim regulację. W wyroku z 12 stycznia 1976 r., II CR 689/75 (LexPolonica nr 321854.) stwierdził, że jeżeli strona nie wykorzysta możliwości zwrócenia uwagi na uchybienia (art. 239 k.p.c.), to nie może opierać rewizji na zarzucie tych uchybień procesowych. Nie dotyczy to oczywiście wadliwości, które brane są przez sąd pod rozwagę z urzędu. W tym zakresie bowiem przy wykładni art. 239 k.p.c. należy mieć na względzie treść art. 162 k.p.c. Gdyby zatem strona np. została pozbawiona możności obrony swych praw, wówczas nie miałoby znaczeniato, że nie zwróciła uwagi na uchybienia procesowe popełnione w postępowaniu przez sądem wezwanym lub sędzią wyznaczonym.W wyroku z 3 maja 1973 r., I PR 86/73, LexPolonica nr 322257 (MoP 2007, nr 5, s. 259.) Sąd Najwyższy wskazał, że bez znaczenia dla wyniku sprawy w

postępowaniu rewizyjnym jest okoliczność, że powodowi nie doręczono odpisu odpowiedzi na pozew wraz z załączonymi doń odpisami dokumentów, bowiem uchybienie to nie zostało przez stronę wytknięte (art. 162 k.p.c.) przed sądem pierwszej instancji, a powód mimo ewentualnego uchybienia sądu nie został pozbawiony możności zapoznania się z treścią przedłożonych przez stronę przeciwną pism idokumentów.

W postępowaniu kontradyktoryjnym art. 162 k.p.c. nabrał istotnego znaczenia. Przyjęta w nim regulacja zapobiega nielojalności procesowej przez zobligowanie stron do zwracania na bieżąco uwagi sądu na wszelkie uchybienia procesowe w celu ich niezwłocznego wyeliminowania i niedopuszczenie do tolerowania przez strony takich uchybień z zamiarem późniejszego wykorzystania ich w środkach odwoławczych. Przepis ten służy pobudzeniu inicjatywy stron w doprowadzeniu do szybkiego usunięcia dostrzeżonych przez nie naruszeń przepisów postępowania i umożliwienie sądowi niezwłocznego naprawienia błędu.

Zachowanie uprawnienia do powoływania się na uchybienia przepisom postępowania wymaga - poza dochowaniem terminu zgłoszenia zastrzeżenia - wskazania spostrzeżonego przez stronę uchybienia z wyczerpującym przytoczeniem naruszonych przepisów postępowania wraz z wnioskiem o wpisanie tak sformułowanego zastrzeżenia do protokołu.Niewpisanie zastrzeżenia do protokołu powoduje utratę podnoszonych zarzutów (por. uzasadnienie wyroku z 10 sierpnia 2006 r., V CSK 237/06, LexPolonica nr 414840, Biul. SN 2006, nr 11, poz. 17). Koniecznością dopełnienia tak określonych obowiązków obciążona jest strona bez względu na to, czy występuje sama, czy też zastąpiona jest przez pełnomocnika. W przypadku niewpisania do protokołu, zgłoszonego w trybie art. 162 k.p.c., zastrzeżenia, rzeczą strony, azwłaszcza jej zawodowego pełnomocnika jest zgłoszenie wniosku o sprostowanie bądź uzupełnienie protokołu rozprawy. Nieskorzystanie ztego uprawnienia procesowego powoduje, że zgłaszany później w apelacji bądź w skardze kasacyjnej zarzut dotyczący treści protokołunie może być uznany za usprawiedliwiony (por. wyrok SN z 14 września1998 r., I PKN 322/98, LexPolonica nr 342572, OSNAPiUS 1999, nr 20, poz. 641). W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy podkreślił, że stronie,

której nie doręczono odpisów załączników do pisma procesowego stronyprzeciwnej, nie przysługuje prawo powoływania się na naruszenie art.128 k.p.c., jeżeli przed końcem posiedzenia następującego bezpośrednio po tym uchybieniu nie zgłosiła stosownego zastrzeżenia na podstawie art. 162 k.p.c. (wyrok SN z 20 sierpnia 2001 r., I PKN 580/00, LexPolonica nr 354347, OSNP 2003, nr 14, poz. 332).

Mimo niezgłoszenia zastrzeżenia do protokołu o popełnionych przez sąd uchybieniach przepisom postępowania, strona może powoływać się na zaszłe uchybienia procesowe w dwóch przypadkach, a mianowicie, gdy popełnione zostały uchybienia, które sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu. Będą to zatem te uchybienia, które powodują nieważność postępowania (art. 379 i 1099 k.p.c.), a także inne wskazane w art. 202 k.p.c. Drugim przypadkiem objęta jest sytuacja, gdy strona nie zgłosiła zastrzeżenia bez swojej winy. Brak winy musibyć uprawdopodobniony i będzie zachodził, gdy strona nieporadna występuje w postępowaniu bez pełnomocnika. Strona zastąpiona przez pełnomocnika, zwłaszczaprofesjonalistę, który uczestniczył w posiedzeniu, na którym popełnione zostały uchybienia procesowe praktycznie pozbawiona jest możliwości uprawdopodobnienia, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy. Wobec tego, że możliwość zgłoszenia zastrzeżenia ograniczona została w czasie, tj. dla osób obecnych na posiedzeniu do chwili jego zakończenia, a dla nieobecnych - do zakończenia najbliższego posiedzenia, wydaje się, że brak winy w niezgłoszeniu zastrzeżenia zachodzi także w przypadkunieobecności spowodowanej chorobą (rozprawa odbyła się pod nieobecność chorej strony, która nie żądała odroczenia rozprawy) lubsiłą wyższą.

Celem art. 162 k.p.c. jest nie tylko ożywienie inicjatywy stron w kierunku doraźnego, bezzwłocznego usuwania popełnianych przez sąd uchybień, ale również zapewnienie prawidłowego przebiegu postępowania przez eliminację przyczyn, które mogłyby stać się w przyszłości podstawą skutecznego zarzutu apelacyjnego. Chodzi więc także o przyspieszenie postępowania oraz podwyższenie jego sprawności. Cel ten byłby trudny do osiągnięcia przy założeniu, że strona, która we właściwym czasie nie zgłosiła odpowiedniego zastrzeżenia, może powołać się na uchybienie procesowe we wniesionym

środku zaskarżenia od wydanego orzeczenia rozstrzygającego sprawę. Przyjąć zatem należy, że prekluzja przewidziana w art. 162 k.p.c. obejmuje także te uchybienia, które miały wpływ na wynik postępowania i mogły być przedmiotem zarzutów apelacyjnych (por. wyrok z 10 grudnia 2004 r., III CK 90/04, LexPolonica nr 409343, OSP2006, nr 6, poz. 69, uchwałę Sądu Najwyższego z 27 października 2005r., III CZP 55/05, LexPolonica nr 391412, OSNC 2006, nr 9, poz. 144). W uchwale z 27 czerwca 2008 r., III CZP 50/08, LexPolonica nr 1920900 (OSNC 2009, nr 7-8, poz. 103.) Sąd Najwyższy podniósł, że strona nie może skutecznie zarzucać w apelacji uchybienia przez Sąd pierwszej instancji przepisom postępowania dotyczącego wydania - na podstawie art. 47914 § 2 i 47918 § 3 k.p.c. - postanowienia oddalającego wniosek o przeprowadzenie dowodów, jeżeli nie zwróciła uwagi Sądu na to uchybienie (art. 162 k.p.c.).We wcześniejszej uchwale składu siedmiu sędziów (zasada prawna) z 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, LexPolonica nr 1811245 (OSNC 2008, nr 6, poz. 55), Sąd Najwyższy podniósł, że nie ma żadnego powodu ani rzeczowej potrzeby, aby sąd drugiej instancji z urzędu kontrolował i weryfikował wszystkie uchybienia procesowe popełnione przez sąd pierwszej instancji; niektóre z nich „dezaktualizują się”, a inne zostają „pochłonięte” lub „naprawione” w trakcie ponownego rozpoznania sprawy. Przykładowo, uchybienia sądu pierwszej instancjiw zakresie prowadzenia dowodu mogą być usunięte przez ponowienie tego dowodu w postępowaniu apelacyjnym, a uchybienia, na które nie zwrócono uwagi przed sądem pierwszej instancji (art. 162 i 239 k.p.c.), uchylają się - jak podkreślił Sąd Najwyższy - spod jakiejkolwiek kontroli instancyjnej.

Jako szczególny przypadek potraktować należy sytuację, w której naruszenie przepisów postępowania znajduje wyraz w wydanym przez sądpostanowieniu, pamiętać bowiem należy, żeczęść postanowień wydawanych w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji może być wprost zaskarżona, inne zaś postanowienia sądu mogą być podważane przy wykorzystaniu art. 380 k.p.c. Z tych względów należy wyróżnić kilka kategorii orzeczeń sądowych. Pierwszą kategorię postanowień stanowią te, które są zaskarżalne zażaleniem (art. 394 k.p.c.). W stosunku do takich postanowień art. 162 k.p.c. nie ma zastosowania, bowiem istnieje odrębny, odwoławczy tryb ich kwestionowania i wzruszenia. Do drugiej grupy zaliczyć należy

postanowienia, które wprawdzie nie podlegają odrębnemu zaskarżeniu zażaleniem (nie są postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie), ale wiążą sąd, który je wydał (art. 359 k.p.c.). Postanowienia te mogą być zmieniane jedynie w razie zmiany okoliczności. W stosunku do tych postanowień art. 162 k.p.c. też niedziała, skoro sąd „w danych okolicznościach” jest związany swoim postanowieniem. Wytykanie ewentualnych uchybień „w tych okolicznościach” i tak nie mogłoby odnieść skutku. Postanowienie „wiążące sąd” strona może podważać w apelacji, jeśli miało wpływ na wynik sprawy (art. 380 k.p.c.), choćby na zawarte w nim uchybienia nie zwróciła uwagi sądu w trybie określonym w art. 162 k.p.c. Do trzeciej kategorii należy zaliczyć te postanowienia, które nie są oddzielnie zaskarżalne, nie wiążą sądu i mogą być zmieniane stosownie do okoliczności sprawy. Jedynie do tych postanowień odnosisię art. 162 k.p.c. Podobne stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z 27 października 2005 r., III CZP 55/05 (OSNC 2006, nr 9, poz. 144) i wyroku z 15 czerwca 2007 r., II CSK 96/07 (LexPolonica nr 2120028.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Celem regulacji zawartej w art. 162 k.p.c. jest m.in. zapobieganie nielojalności procesowej przez zobligowanie stron do zwracania na bieżąco uwagi sądu na uchybienia procesowe w celu ich niezwłocznego wyeliminowania i niedopuszczenie do celowego tolerowania przez strony takich uchybień z zamiarem późniejszego wykorzystania ich w środkach odwoławczych. Zarzut naruszenia art. 47914b k.p.c. przez przeprowadzenie przez Sąd Apelacyjny dowodu z przesłuchania stron (ograniczony do przesłuchania pozwanego) nie jest uzasadniony w przypadku, gdy w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji został zgłoszony, bez uchybienia terminu prekluzyjnego, wniosek o przeprowadzenie tego dowodu (wyrok SN z 10 lutego 2010 r., V CSK 234/09, LexPolonica nr 2372308, OSNC-ZD 2010, nr D, poz. 102).

2. Zastrzeżenie, o jakim mowa w art. 162 k.p.c., może dotyczyć jedynie takich uchybień popełnionych przy dokonywaniu czynności

procesowych przez sąd, których podjęcie zostało stronom zakomunikowane przez wydanie postanowienia lub zarządzenia (wyrok SNz 3 lutego 2010 r., II CSK 286/09, LexPolonica nr 2222240, OSNC 2010, nr 9, poz. 125.).

3. Przepisy art. 47912 § 1, art. 47914 § 3 k.p.c. (także art. 495 § 3 i art. 503 k.p.c.) dotyczą postępowania dowodowego przed sądem pierwszej instancji, zaś znaczenie art. 162 k.p.c. realizuje się w postępowaniu odwoławczym. Ujmując rzecz inaczej należy stwierdzić, że w postępowaniu w sprawach gospodarczych, nakazowym i upominawczymsąd ma obowiązek pominięcia sprekludowanych twierdzeń, zarzutów i dowodów; jeśli jednak tego nie uczyni, strona może skutecznie podnieść taki zarzut w apelacji pod warunkiem, że uprzednio zwróciłauwagę sądu na to uchybienie zgodnie z art. 162 k.p.c., w przeciwnym zaś razie obowiązkiem sądu jest co do zasady pominięcie takiego zarzutu (wyrok SN z 3 lutego 2010 r., II CSK 286/09, LexPolonica nr 2222240, OSNC 2010, nr 9, poz. 125.).

4. Jeśli sąd wyda postanowienie o oddaleniu wniosków dowodowych, uczestnik postępowania, w celu skutecznego powoływania się w dalszymtoku postępowania na zarzuty z tym związane, powinien zgłosić do protokołu zastrzeżenia. Jeśli jednak postanowienie takie nie zostałowpisane do protokołu, nie można strony, która nie zgłosiła zastrzeżeń, pozbawiać prawa do formułowania zarzutów co do przebiegupostępowania dowodowego. Artykuł 162 k.p.c. nie ma więc zastosowaniaw sytuacji, w której sąd pominie dowód bez wydania postanowienia oddalającego wniosek o jego przeprowadzenie (wyrok SN z 24 września 2009 r., IV CSK 185/09, LexPolonica nr 2079727, OSNC-ZD 2010, nr B, poz. 65).

5. Strona nie może skutecznie zarzucać w apelacji uchybienia przez sąd pierwszej instancji przepisom postępowania, dotyczącego wydania - na podstawie art. 47914 § 2 i art. 47918 § 3 k.p.c. - postanowienia oddalającego wniosek o przeprowadzenie dowodów, jeżelinie zwróciła uwagi sądu na to uchybienie (art. 162 k.p.c.) (uchwała SN z 27 czerwca 2008 r., III CZP 50/08, LexPolonica nr 1920900, OSNC2009, nr 7-8, poz. 103).

6. Zarzut uchybienia art. 246 k.p.c. może być skutecznie podniesionyw kasacji tylko wówczas, gdy strona zwróciła na nie uwagę na podstawie art. 162 k.p.c., chyba że uprawdopodobni, że nie uczyniła tego bez swojej winy (wyrok SN z 10 grudnia 2005 r., III CK 90/04, LexPolonica nr 409343, OSP 2006, nr 6, poz. 69).

7. Stronie, której nie doręczono odpisów załączników do pisma procesowego strony przeciwnej, nie przysługuje prawo powoływania sięna naruszenie art. 128 k.p.c., jeżeli przed końcem posiedzenia następującego bezpośrednio po tym uchybieniu nie zgłosiła stosownegozastrzeżenia na podstawie art. 162 k.p.c. (wyrok SN z 20 sierpnia 2001 r., I PKN 580/00, LexPolonica nr 354347, OSNP 2003, nr 14, poz.332).

8. Nieskorzystanie przez stronę z wniosku o sprostowanie bądź uzupełnienie protokołu rozprawy przed sądem pierwszej instancji powoduje, że zarzut dotyczący treści protokołu nie może być uznany za usprawiedliwioną podstawę kasacji (art. 3931 pkt 2 w zw. z art. 162 i art. 160 k.p.c.) (wyrok SN z 14 września 1998 r., I PKN 322/98, LexPolonica nr 342572, OSNAPiUS 1999, nr 20, poz. 641).Numerdokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ II

Przedmiot procesu cywilnego. Droga sądowa

1. Przedmiot procesu cywilnego

Poglądy na przedmiot procesu kształtowały się w trzech etapach. W pierwszym z nich za przedmiot procesu uważano roszczenie materialnoprawne, w drugim - roszczenie o ochronę sądową, natomiast w trzecim etapie za przedmiot procesu uznano roszczenie procesowe.

Według zapatrywań prezentowanych w pierwszym etapie, przedmiotem procesu jest stosunek materialnoprawny, roszczenie materialne, konkretne prawo podmiotowe. Prawo do powództwa (actio) stanowi instrument służący do ochrony prawa podmiotowego w razie jego

naruszenia. Do wszczęcia procesu potrzebne jest obiektywne istnienietego prawa; aby żądanie powoda mogło być przedstawione do rozstrzygnięcia sądowi, musi znajdować usprawiedliwienie w prawie materialnym. Teoria ta - w istocie ograniczająca prawo dostępu do sądu - znajdowała zwolenników w okresie poprzedzającym transformacjępolityczno-ustrojową zapoczątkowaną w Polsce w 1989 r.

W drugim etapie kształtowania się poglądów powstała koncepcja, w myśl której przedmiotem procesu jest roszczenie o ochronę sądową rozumiane jako prawo do powództwa, które pod postacią roszczenia o ochronę sądową, czyli roszczenia o korzystny wyrok, skierowane jest przede wszystkim do państwa i z tego względu ma charakter publiczny.

Z krytyki koncepcji roszczenia materialnoprawnego i roszczenia o ochronę sądową - jako przedmiotu procesu - powstała konstrukcja roszczenia procesowego. We wszystkich koncepcjach roszczenia procesowego jako przedmiotu procesu przyjmuje się, że ma ono odrębnybyt od prawa materialnego. Wprawdzie - jako przedmiot procesu - możeukrywać istniejące roszczenie materialne, ale jest to roszczenie hipotetyczne, materialne twierdzone. Element „twierdzeniowy” jest w tej koncepcji wykładnikiem roszczenia procesowego jako przedmiotu procesu, roszczenia, które - co warto jeszcze raz podkreślić - ma charakter samoistny. Według tej koncepcji każdy może wytoczyć powództwo, jakie uzna za słuszne.

Uznając za trafny pogląd, według którego przedmiotem procesu jest roszczenie procesowe, trzeba przyjąć, iż kwestia dopuszczalności drogi sądowej powinna być oceniona w granicach wyznaczonych przez roszczenie procesowe. Na tym etapie postępowania sąd nie powinien badać istnienia prawa podmiotowego, a tym bardziej rozważać, czy zgłoszone przez powoda roszczenie jest usprawiedliwione prawem materialnym. Do wytoczenia procesu nie jest przecież potrzebne obiektywne istnienie tego prawa, konieczne jest jedynie twierdzenie o jego istnieniu.

2. Dopuszczalność i niedopuszczalność drogi sądowej

A. Dopuszczalność drogi sądowej

Zagadnienie dopuszczalności drogi sądowej pozostaje w ścisłym związku z badaniem przedmiotu procesu i w jego ramach. Od tego zatem, jak sąd (sędzia), któremu sprawa została przedstawiona do rozpoznania, pojmuje przedmiot procesu, będzie uzależniona ocena w zakresie dopuszczalności drogi sądowej, a w konsekwencji realizacja przysługującego każdemu prawa do sądu.

Pamiętając zatem o uwagach dotyczących przedmiotu procesu, należy z całą mocą podkreślić, że badanie sprawy pod kątem dopuszczalności drogi sądowej powinno być ograniczone do kwestii, czy prawo podmiotowe, którego istnienie stwierdza powód, wchodzi w zakres pojęcia „sprawa cywilna” w rozumieniu art. 1 k.p.c.

Na tle unormowania przyjętego w art. 1 k.p.c. należy rozróżnić dwa rodzaje spraw cywilnych:

- w znaczeniu materialnym; są to sprawy wynikające ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, a także prawa pracy,

- w znaczeniu formalnym; są to sprawy, które uchodzą tylko za sprawycywilne ze względu na to, że ich rozpoznanie odbywa się według Kodeksu postępowania cywilnego - z mocy przepisów zawartych bądź w tym kodeksie (np. sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych - art. 459 i 4778 k.p.c., sprawy z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego - art.6911 k.p.c.), bądź też w innych ustawach (np. ustawa z 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego zapoczątkowanym postanowieniami z 22 kwietnia 1998 r. (I CKN 1000/97, LexPolonica nr 333021, OSNC 1999, nr 1, poz. 6) oraz z 10 marca 1999 r. (II CKN 340/98,

LexPolonica nr 334817, OSNC 1999, nr 9, poz. 161), które dotyczą dopuszczalności drogi sądowej, stanowisko co do znaczenia art. 1 i 2k.p.c. uległo istotnej zmianie w tym sensie, że pojęcie „sprawa cywilna” (art. 1 k.p.c.) rozumiane jest szeroko. W obu orzeczeniach wydanych w sprawach, w których chodziło o skutki działań władczych administracji publicznej, trafnie podkreślono, że sprawami cywilnymiw rozumieniu art. 1 k.p.c. są nie tylko sprawy ze stosunków cywilnoprawnych w świetle art. 1 k.c. Działaniem lub zaniechaniem, którego skutki mogą być rozpoznawane na drodze sądowej, jest - oprócz zdarzeń cywilnoprawnych regulowanych w Kodeksie cywilnym, takich jak czynność prawna czy też czyn niedozwolony - także akt administracyjny wywołujący skutki w zakresie prawa cywilnego. Gdy ponadto uwzględni się koncepcję, według której dopuszczalność drogi sądowej zależy od twierdzeń powoda (stanu faktycznego), na których opiera w pozwie swoje roszczenie, nie jest natomiast uwarunkowana wykazaniem istnienia roszczenia oraz stosunku prawnego łączącego strony, to rodzi się uzasadniony wniosek, że jeśli roszczenie opartejest na zdarzeniach prawnych wywołujących konsekwencje cywilnoprawne, droga sądowa - choćby powołane zdarzenia w rzeczywistości nie wywoływały skutków cywilnoprawnych - jest dopuszczalna (por. uzasadnienie wyroku TK z 10 lipca 2000 r., Sk 12/99, LexPolonica nr 347787, OTK 2000, nr 5, poz. 143 z powołaną tam literaturą i orzecznictwem Sądu Najwyższego).

Trybunał Konstytucyjny w powołanym wyroku podkreślił, że nie można zgóry wykluczyć możliwości powstania stosunku cywilnoprawnego między podmiotami związanymi stosunkiem administracyjnoprawnym. Roszczenia cywilnoprawne bowiem wynikają z tak różnych źródeł, iż nie sposób przyjąć, że źródło przesądza o charakterze stosunku prawnego. Międzyosobami pozostającymi w stałym stosunku cechującym się brakiem równorzędności może także dojść do ukształtowania więzi, w której podmioty te mają równy status.

W judykaturze Sądu Najwyższego zwieńczeniem wskazanej linii orzeczniczej jest uchwała składu siedmiu sędziów z 12 marca 2003 r.,III CZP 85/02, LexPolonica nr 360045 (OSNC 2003, nr 10, poz. 129), stwierdzająca, że droga sądowa w sprawie, w której Zakład Ubezpieczeń Społecznych domaga się na podstawie art. 527 k.c.

ochrony należności z tytułu składki na ubezpieczenie społeczne, jestdopuszczalna. Ewolucja orzecznictwa dotyczącego dopuszczalności drogi sądowej w sprawach, w których przedmiotem sporu jest należnośćpublicznoprawna spowodowała, że straciły na aktualności orzeczenia Sądu Najwyższego wyrażające pogląd przeciwny (postanowienia Sądu Najwyższego z 24 czerwca 1999 r., II CKN 298/99, OSNC 2000, nr 1, poz. 15, z 1 października 1999 r., II CKN 710/99, LexPolonica nr 2112510, z 21 grudnia 1999 r., II CKN 789/99, niepubl., z 30 lipca 2002 r., IV CKN 1246/00, LexPolonica nr 377887).

Stwierdzenie dopuszczalności drogi sądowej z oczywistych względów nie przesądza o skuteczności roszczenia dochodzonego na tej drodze. Na konieczność odróżnienia obu kwestii zwrócił uwagę Sąd Najwyższy wwyroku z 28 października 2010 r., II CSK 227/10, LexPolonica nr 2405829 (OSNC-ZD 2011, nr A, poz. 23), podkreślając, że dopuszczalność drogi sądowej w określonej sprawie oraz możliwość uzyskania w postępowaniu sądowym ochrony prawnej to dwie różne kwestie. W sprawie tej, w której przedmiotem sporu było roszczenie oochronę na podstawie art. 527 k.c. należności podatkowej, ustalonej w postępowaniu administracyjnym, Sąd Najwyższy jednak zaznaczył, że jeśli wierzytelność, której źródłem jest decyzja administracyjna, może być przedmiotem rozpoznania na drodze sądowej, to nie powinno być przeszkód w sięganiu przy jej rozpatrywaniu do przepisów prawa materialnego zapewniającego powodowi efektywną ochronę prawną. Rozumowanie przeciwne tworzyłoby iluzję w zakresie prawa do drogi sądowej i w efekcie naruszałoby zasady demokratycznego państwa prawnego w takim samym stopniu, jak ograniczanie drogi sądowej.

W świetle przedstawionych uwag należy przyjąć, że droga sądowa jest dopuszczalna, jeśli:

1) sprawa ma charakter sprawy cywilnej w znaczeniu materialnym i brak przepisu szczególnego, który przekazywałby jej rozpoznanie do właściwości innego organu niż sąd powszechny (art. 1 oraz art. 2 § 1i 3 k.p.c.),

2) sprawa ma charakter sprawy cywilnej w znaczeniu formalnym.

Z niedopuszczalnością drogi sądowej natomiast mamy do czynienia wtedy, gdy:

1) sprawa nie ma charakteru sprawy cywilnej ani w znaczeniu materialnym, ani w znaczeniu formalnym,

2) sprawa ma wprawdzie charakter sprawy cywilnej w znaczeniu materialnym, ale na podstawie szczególnego przepisu została przekazana do właściwości innego organu niż sąd powszechny.

W postanowieniu z 22 sierpnia 2007 r. (III CZP 76/07, LexPolonica nr1562768, Biul. SN 2007, nr 8) Sąd Najwyższy stwierdził, że o dopuszczalności (niedopuszczalności) drogi sądowej nie decyduje obiektywne istnienie (nieistnienie) roszczenia, podlegającego ochronie na drodze sądowej, lecz przesądzają twierdzenia powoda o istnieniu stosunku prawnego z zakresu objętego pojęciem sprawy cywilnej w rozumieniu art. 1 i 2 § 1 i 3 k.p.c. We wstępnej fazie zaznajamiania się z twierdzeniami powoda podanymi w pozwie sąd nie bada prawa podmiotowego, o którego istnieniu twierdzi powód, a tym bardziej nie rozważa, czy zgłoszone przez powoda roszczenie jest usprawiedliwione prawem materialnym. Przedmiotem procesu jest bowiemroszczenie procesowe, mające byt odrębny od prawa materialnego. Kwestia dopuszczalności drogi sądowej powinna być zatem oceniana w granicach wyznaczonych przez roszczenie procesowe (hipotetyczne roszczenie materialne, o którego istnieniu twierdzi powód).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Po ogłoszeniu upadłości wierzycielowi pragnącemu uczestniczyć w czynnościach postępowania upadłościowego, do udziału w których niezbędne jest ustalenie wierzytelności, przysługuje - jako droga

wyłączna - prawo zgłoszenia swej wierzytelności w trybie przewidzianym w art. 150 Prawa upadłościowego. Jeżeli mimo to wierzyciel w celu realizacji swego uprawnienia wystąpi na drogę procesu, to pozew nie może ulec odrzuceniu, ale - jako mylnie skierowany - sąd procesowy przekaże go sędziemu-komisarzowi. Wierzyciel, który nie chce uczestniczyć w wymienionych czynnościach,może dochodzić swoich praw w drodze procesu. Dłużnik wierzytelności zabezpieczonej zastawem lub hipoteką odpowiada wobec wierzyciela całym swoim majątkiem, a nie tylko rzeczami obciążonymi zastawem lubhipoteką (wyrok SN z 29 września 1967 r., I CR 100/67, LexPolonica nr 296530, OSNCP 1968, nr 7, poz. 121) (por. rozdział III, 2, D).

2. Droga sądowa jest dopuszczalna, jeżeli powód opiera swoje roszczenia na zdarzeniach prawnych, które mogą stanowić źródło stosunków cywilnoprawnych (postanowienie SN z 22 kwietnia 1998 r., ICKN 1000/97, LexPolonica nr 333021, OSNC 1999, nr 1, poz. 6).

3. Dopuszczalność drogi sądowej zależy od okoliczności faktycznych przytoczonych przez powoda jako podstawa roszczenia, nie jest natomiast warunkowana wykazaniem istnienia tego roszczenia; nie jesttakże uzależniona od zarzutów pozwanego ani zastosowanego przez niego sposobu obrony (postanowienie SN z 10 marca 1999 r., II CKN 340/98, LexPolonica nr 334817, OSNC 1999, nr 9, poz. 161).

4. O dopuszczalności drogi sądowej nie decyduje obiektywne istnienieprawa podmiotowego. Do wytoczenia procesu bowiem wystarcza twierdzenie powoda o istnieniu tego prawa (roszczenie procesowe) (wyrok SN z 31 marca 2000 r., II CKN 768/98, LexPolonica nr 396172).

5. Art. 1 k.p.c. rozumiany w ten sposób, iż w zakresie pojęcia „sprawa cywilna” nie mogą mieścić się roszczenia dotyczące zobowiązań pieniężnych, których źródło stanowi decyzja administracyjna, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (wyrok TK z 10 lipca 2000 r., Sk 12/99, LexPolonica nr 347787, OTK 2000, nr 5, poz. 143).

6. Droga sądowa w sprawie, w której Zakład Ubezpieczeń Społecznych domaga się na podstawie art. 527 k.c. ochrony należności z tytułu składki na ubezpieczenie społeczne, jest dopuszczalna (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 12 marca 2003 r., III CZP 85/02, LexPolonica nr 360045, OSNC 2003, nr 10, poz. 129).

7. Dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie, w której właściciel rzeczy ruchomej, nabytej w drodze licytacji publicznej w administracyjnym postępowaniu egzekucyjnym, żąda jej wydania od osoby, pod której dozorem rzecz się znajduje (uchwała SN z 8 października 2003 r., III CZP 66/03, LexPolonica nr 364017, OSNC 2004, nr 12, poz. 190).

8. Roszczenie członka stowarzyszenia o ochronę jego członkostwa przed niezgodnym z prawem lub statutem wykreśleniem ze stowarzyszenia podlega rozpoznaniu na drodze sądowej (uchwała SN z 6stycznia 2005 r., III CZP 75/04, LexPolonica nr 372357, OSNC 2005, nr 11, poz. 188).

9. Droga sądowa jest dopuszczalna w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych o przekazanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych części składki na ubezpieczenie emerytalne do otwartego funduszu emerytalnego. Ubezpieczony, na podstawie art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawyz 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), jest uprawniony do wystąpienia do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o wydanie decyzji w tym przedmiocie (uchwałaskładu siedmiu sędziów SN z 5 kwietnia 2006 r., III CZP 121/05, LexPolonica nr 404105 - zasada prawna, OSNC 2006, nr 11, poz. 178).

10. Dopuszczalna jest droga sądowa do dochodzenia przez właściciela gruntu dotkniętego szkodliwym wpływem zmiany stanu wody roszczeń o ochronę własności, z wyjątkiem roszczeń o przywrócenie stanu poprzedniego i o wykonanie urządzeń zapobiegającym szkodom (art. 29 ust. 3 ustawy z 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne, tekst jedn. Dz.U. z

2005 r. Nr 239, poz. 2019 ze zm.) (uchwała SN z 27 czerwca 2007 r., III CZP 39/07, LexPolonica nr 1494200, Biul. SN 2007, nr 6).

11. Dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie o odszkodowanie za szkodę poniesioną na skutek wydania przed dniem 1 września 2004 r. decyzji administracyjnej, której nieważność została stwierdzona ostateczną decyzją administracyjną po tym dniu (uchwała SN z 6 listopada 2008 r., III CZP 101/08, LexPolonica nr 1961081, Biul. SN 2008, nr 11, poz. 7).

12. Dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie o odszkodowanie za szkodę poniesioną na skutek wydania przed dniem 1 września 2004 r. decyzji administracyjnej, której nieważność została stwierdzona ostateczną decyzją administracyjną po tym dniu (postanowienie SN z 6listopada 2009 r., I CSK 101/09, LexPolonica nr 2097030, Orzecznictwo Sądów w sprawach Gospodarczych 2010, nr 10, poz. 69.)

13. Roszczenie refundacyjne podmiotów prowadzących apteki wynika z ustawy, ale ma charakter cywilnoprawny, ustawa może bowiem wprost kreować zobowiązanie będące podstawą prawną takiego roszczenia. Funkcjonuje ono między równorzędnymi podmiotami w sytuacji, w którejnie został ustanowiony odrębny tryb rozstrzygania sporów wynikłych na tym tle (art. 2 k.p.c. w zw. z art. 1 k.c.). Precyzyjne i wyczerpujące uregulowanie w ustawach i rozporządzeniach wykonawczychwarunków i sposobu refundacji oznacza, że strony tego stosunku prawnego nie mogą go korygować (wyrok SN z 14 października 2009 r., V CSK 103/09, LexPolonica nr 2085686).

14. Powództwo o wydanie lokalu mieszkalnego przeciwko Skarbowi Państwa - jednostce organizacyjnej podległej Ministrowi Spraw Wewnętrznych, oparte na twierdzeniu o bezprawnym pozostawaniu tego lokalu w dyspozycji tej jednostki, podlega rozpoznaniu przez sąd powszechny (wyrok SN z 15 maja 2008 r., I CSK 526/07, LexPolonica nr1917939, OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 12).

15. Z art. 42 § 4 ustawy z 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.), wynika wprost uprawnienie każdego członka spółdzielni do zaskarżenia uchwałwalnego zgromadzenia. Za dopuszczalnością powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały walnego zgromadzenia przemawia treść art. 42 § 9tej ustawy. Przewiduje on, poza dwoma innymi środkami obrony, także powództwo o ustalenie istnienia uchwały walnego zgromadzenia.

Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.) nie przewiduje wprost uprawnienia członka stowarzyszenia do zaskarżenia uchwały walnego zebrania członków. Nie oznacza to jednak, że członkowi stowarzyszenia nie przysługuje żadna ochrona, gdy uchwała godzi w jego interesy, a zwłaszcza gdy rozstrzyga o jego członkostwie. Dopuszczalna jest droga sądowa dla rozpoznania roszczenia członka stowarzyszenia o ochronę jego członkostwa przed niezgodnym z prawem lub statutem wykreśleniem ze stowarzyszenia (wyrok SN z 24 czerwca 2009 r., I CSK 535/08, LexPolonica nr 2375681).

16. Wymienione w art. 90 ustawy z 1991 r. o systemie oświaty niepubliczne placówki, uprawnione do dotacji, nie podlegają podmiotom zobowiązanym do udzielenia dotacji. W ustawie o systemie oświaty ustawodawca nie przewidział potrzeby władczego orzekania w przedmiocie dotacji należnej niepublicznym szkołom i innym placówkom. Co więcej, nawet gdyby taki obowiązek dopuścić, to nie można by wykluczyć dopuszczalności drogi sądowej do dochodzenia dotacji przyznanej, lecz niewypłaconej lub wypłaconej częściowo, ponieważ ustawodawca nie przewidział możliwości dochodzenia dotacji na drodze administracyjnej. Nawet z przepisów prawa publicznego mogąwynikać takie stosunki prawne, których istota jest zbliżona do stosunków cywilnoprawnych (postanowienie SN z 23 października 2007 r., III CZP 88/07, LexPolonica nr 1639581, Biul. SN 2007, nr 10).

17. Roszczenie członka koła łowieckiego o ochronę jego członkostwa przed niezgodnym z prawem lub statutem wykluczeniem z koła łowieckiego podlegają rozpoznaniu na drodze sądowej. Nie ma przy tymznaczenia sam sposób sformułowania roszczenia zmierzającego do

takiej ochrony w konkretnym przypadku. Drogi sądowej w omawianym zakresie nie wyłączają też przewidziane w art. 33 ust. 5 ustawy z 1995 r. - Prawo łowieckie kompetencje nadzorcze organów statutowych PZŁ w stosunku do uchwał kół łowieckich (postanowienie SN z 20 czerwca 2007 r., II CSK 100/07, LexPolonica nr 1911660, OSNC-ZD 2008, nr B, poz. 37).

18. W sprawach o roszczenia żołnierza zawodowego o potrąconą część uposażenia i o odsetki za zwłokę w wypłacie uposażenia droga przed sądem powszechnym jest niedopuszczalna, chyba że uprzednio organ administracji wojskowej lub sąd administracyjny uznały się w tych sprawach za niewłaściwe (art. 2 § 3 i art. 1991 k.p.c.); wówczas właściwy jest sąd pracy (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 18 listopada 2009 r., II PZP 7/09, LexPolonica nr 2097990, OSNP 2010, nr 7-8, poz. 82).

B. Niedopuszczalności drogi sądowej

Niedopuszczalność drogi sądowej jest okolicznością, którą sąd bierzepod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 202 zd. drugie k.p.c.). W przypadku stwierdzenia, że droga sądowa jest niedopuszczalna, sąd powinien wydać na rozprawie (art. 148 § 1 k.p.c.) lub na posiedzeniu niejawnym (art. 199 § 3 k.p.c.) postanowienie, na podstawie którego odrzuci pozew (art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Jeśli zostanie zgłoszony zarzut niedopuszczalności drogi sądowej, sąd powinien go rozpoznać i orzec przez wydanie jednego z trzech poniższych postanowień, na podstawie których:

1) „odmawia odrzucenia pozwu”; postanowienie takie, jako podjęte w następstwie oddalenia zarzutu, którego uwzględnienie uzasadniałoby odrzucenie pozwu, powinno być wydane oddzielnie; sąd może wstrzymać dalsze rozpoznanie sprawy, aż do uprawomocnienia się tego postanowienia (art. 222 zd. pierwsze k.p.c.), dając temu wyraz w jego treści (np. „odmawia odrzucenia pozwu i wstrzymuje dalsze

rozpoznanie sprawy do uprawomocnienia się niniejszego postanowienia”); sąd z reguły odmawia odrzucenia pozwu, jeśli nie podziela zarzutu, że droga sądowa w sprawie jest niedopuszczalna; sąd wyda także postanowienie o odmowie odrzucenia pozwu, jeśli zarzut niedopuszczalności drogi sądowej wprawdzie jest zasadny, ale pozew nie może być odrzucony, właściwy bowiem do rozpoznania sprawy organ administracji publicznej lub sąd administracyjny wcześniej uznały się w tej sprawie za niewłaściwe (art. 1991 k.p.c.). Sens art. 1991 k.p.c. polega na przeciwdziałaniu automatycznemu odrzucaniu pozwów tylko dlatego, że dana sprawa nie jest „sprawą cywilną” w rozumieniu art. 1 k.p.c. i nie została powierzona do rozpoznania przez sąd powszechny. Jest to wniosek spójny z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 177 Konstytucji. Skoro bowiem w konkretnym przypadku organy pozasądowe skutecznie uchyliły się od jej rozstrzygnięcia, choć miały taki obowiązek, strona pozostawałabyzupełnie pozbawiona ochrony prawnej, co jest w demokratycznym państwie prawnym niedopuszczalne. W hipotezie normy statuowanej przez art. 1991 k.p.c. nie mieszczą się w ogóle przypadki, kiedy nieistnieje żadna norma prawna przewidująca rozpoznawanie danej kategorii spraw przez organy administracji publicznej lub sądy administracyjne. Pojęcie „uznania się za niewłaściwy”, o którym mowaw tym przepisie, trzeba bowiem rozumieć wąsko, jako synonim braku właściwości rzeczowej organu administracji do rozpatrzenia sprawy w postępowaniu administracyjnym (por. wyrok SN z 3 stycznia 2007 r., IV CSK 312/06, LexPolonica nr 1091201);

2) „odrzuca pozew”;

3) „przekazuje sprawę właściwemu organowi” w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych wniesioną przez pracownika lububezpieczonego, chyba że organ ten uprzednio uznał się za niewłaściwy (art. 464 § 1 i art. 4777 k.p.c.); jeśli jednak sprawa nie należy do drogi sądowej, a zarazem nie ma organu właściwego do jej rozpoznania, sąd odrzuca pozew (por. postanowienie SN z 23 kwietnia 1975 r., I PZ 11/75, LexPolonica nr 317787, OSPiKA 1975, nr11, poz. 243).

Postanowienie o odrzuceniu pozwu jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie, niezależnie od tego, czy zostało wydane z urzędu, czy w następstwie uwzględnienia zarzutu niedopuszczalności drogi sądowej, jest więc zaskarżalne (art. 394 § 1 in principio k.p.c.). Zaskarżalne jest także postanowienie o odmowie odrzucenia pozwu (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.). Przy wydaniu tego postanowienia należy więc uwzględnić art. 357 k.p.c., który stanowi o obowiązkach sądu w zakresie uzasadniania i doręczania postanowień sądowych.

Od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie o odrzuceniu pozwu, jako mającego charakter postanowienia kończącego postępowanie w sprawie, przysługuje skarga kasacyjna, nie przysługuje natomiast od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie o odmowie odrzucenia pozwu, to ostatnie postanowienie bowiem nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie (art. 3981 k.p.c.).

Postanowienie o przekazaniu sprawy innemu organowi podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia jako kończące postępowanie w sprawie (art. 394 § 1 k.p.c.), od postanowienia sądu drugiej instancji jednak skarga kasacyjna nie będzie przysługiwała, skoro nie jest to postanowienie „w przedmiocie odrzucenia pozwu” (art. 3981 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Niedopuszczalna jest droga sądowa w sprawie o zwrot wydatków poniesionych zastępczo przez gminę w przypadku niewywiązywania się zobowiązku opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej przez osoby, o których mowa w art. 61 ust. 2 pkt 2 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.) (uchwała SN z 29 października 2009 r., III CZP 77/09, LexPolonica nr 2090743, OSNC 2010, nr 5, poz. 66).

2. Roszczenie o ustalenie i podział kosztów utrzymania urządzeń wodnych ma charakter cywilnoprawny, ale rozpoznaje je - na wniosek właściciela - organ administracyjny właściwy do wydania pozwolenia wodnoprawnego. Droga sądowa w tym zakresie jest niedopuszczalna (art. 2 § 3 k.p.c. w zw. z art. 64 ust. 1a ustawy z 18 lipca 2001 r.- Prawo wodne (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 ze zm.)(postanowienie SN z 24 listopada 2009 r., V CSK 156/09, LexPolonica nr 2109689, OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 77).

3. Niedopuszczalna jest droga sądowa w sprawie z powództwa jednostkiprowadzącej parking przeciwko Skarbowi Państwa o zapłatę należności za parkowanie pojazdu, którego własność przeszła na rzecz Skarbu Państwa z mocy prawa na podstawie art. 130a ust. 10 ustawy z 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.) (uchwała SN z 19 czerwca 2007 r., III CZP 47/07, LexPolonica nr 1459013, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 80).

4. Przyjęta w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 2007 r., III CZP 47/07, LexPolonica nr 1459013 (OSNC 2008, nr 7-8, poz. 80) niedopuszczalność drogi sądowej w sprawie o zapłatę należności za przechowywanie pojazdu, którego własność przeszła na rzecz Skarbu Państwa z mocy prawa na podstawie art. 130a ust. 10 ustawy z 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.), zachodzi także w przypadku dochodzenia takich należności za okres poprzedzający przejście pojazdu na własność Skarbu Państwa (postanowienie SN z 11 lutego 2009 r., V CSK332/08, LexPolonica nr 1998639, Biul. SN 2009, nr 4).

5. W sprawie z powództwa gminy o zapłatę kwoty z tytułu dodatkowej opłaty rocznej ustalonej decyzją podjętą na podstawie art. 63 ustawyz 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.) droga sądowa jest niedopuszczalna (uchwała SN z 18 grudnia 2008 r., III CZP 116/08, LexPolonica nr 1976653, OSNC 2009, nr 11, poz. 148).

6. Droga sądowa jest niedopuszczalna, gdy powód żąda ustalenia, że złożył lekarski egzamin państwowy z wynikiem pozytywnym (art. 199 § 1 pkt 1 w zw. z art. 2 k.p.c.) (postanowienie SN z 18 listopada 2008r., II CSK 303/08, LexPolonica nr 1965776, Biul. SN 2009, nr 5, s. 10).

7. W sprawie z powództwa Skarbu Państwa - organu celnego o zwrot kosztów przechowywania towaru, który uległ przepadkowi (art. 31 ust.4 w zw. z ust. 2 ustawy z 19 marca 2004 r. - Prawo celne, Dz.U. Nr 68, poz. 622 ze zm.), droga sądowa jest niedopuszczalna (uchwała SN z 27 czerwca 2008 r., III CZP 44/08, LexPolonica nr 1920898, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 101).

8. Niedopuszczalna jest droga sądowa dla zaspokojenia należności podatkowych Skarbu Państwa, stwierdzonych tytułem wykonawczym wystawionym przez wierzyciela domagającego się ich uwzględnienia w podziale sumy uzyskanej przez sądową egzekucję z nieruchomości (art.1036 k.p.c.) (uchwała SN z 14 grudnia 2007 r., III CZP 114/07, LexPolonica nr 1777318, OSNC 2009, nr 1, poz. 1).

9. W sprawie z powództwa gminy o zapłatę kwoty z tytułu dodatkowej opłaty rocznej ustalonej decyzją podjętą na podstawie art. 63 ustawyz 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.) droga sądowa jest niedopuszczalna (uchwała SN z 18 grudnia 2008 r., III CZP 116/08, LexPolonica nr 1976653, Biul. SN 2008, nr 12, poz. 6).

10. Niedopuszczalna jest droga sądowa w sprawie przeciwko osobie dysponującej tytułem prawnym do lokalu o nakazanie wymeldowania osóbprzebywających w tym lokalu. Realizacja obowiązku meldunkowego następuje w postępowaniu administracyjnym (wyrok SN z 26 kwietnia 2007 r., II CSK 556/06, LexPolonica nr 1543313, OSNC-ZD 2008, nr A, poz. 26).

11. Nie jest dopuszczalna droga sądowa do dochodzenia przez komornika należności z tytułu kosztów egzekucyjnych ustalonych prawomocnym postanowieniem komornika, wydanym przeciwko dłużnikowi egzekwowanemu w stosunku do osób trzecich, które zobowiązały się je pokryć w drodze przejęcia długu (uchwała SN z 20 kwietnia 2006 r., III CZP 20/06, LexPolonica nr 405521, OSNC 2007, nr 2, poz. 25).

12. Nie jest dopuszczalna droga sądowa przed sądem cywilnym do dochodzenia przez osobę godną zaufania (w rozumieniu art. 228 § 1 k.p.k.) wynagrodzenia za przechowanie rzeczy oddanej jej na przechowanie w trybie określonym w tym przepisie (uchwała SN z 9 lutego 2007 r., III CZP 161/06, LexPolonica nr 1179133, Biul. SN 2007, nr 2).

13. Niemożność wzruszenia prawomocnego orzeczenia w rozumieniu art. 64 ustawy o Sądzie Najwyższym oznacza niemożność wzruszenia orzeczenia w chwili orzekania przez Sąd Najwyższy o wniosku Prokuratora Generalnego. Niedopuszczalność drogi sądowej uzasadnionastwierdzeniem nieważności prawomocnego orzeczenia na podstawie art. 64 ustawy z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) musi istnieć nie tylko w chwili wydania orzeczeniabędącego przedmiotem wniosku o jego unieważnienie, lecz także w chwili orzekania o tym wniosku. Sprawa wszczęta na podstawie art. 64ustawy z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) stanowi samodzielną sprawę, której przedmiotem jest ważność prawomocnego orzeczenia i jej wynikiem może być tylko stwierdzenie nieważności orzeczenia lub oddalenie wniosku. Sąd Najwyższy nie może odrzucić pozwu wniesionego w sprawie zakończonej prawomocnym orzeczeniem (postanowienie SN z 16 września 2010 r., IIICN 1/10, OSNC 2011, nr 3, poz. 37).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ III

Rodzaje postępowania cywilnego. Właściwość trybu postępowania rozpoznawczego

1. Rodzaje postępowania cywilnego

Sprawa cywilna, która wpłynęła do sądu, powinna być rozpoznana we właściwym postępowaniu oraz we właściwym trybie. Dlatego też znajomość przez sędziego rodzajów postępowań, a zwłaszcza wzajemnychrelacji, w jakich do siebie pozostają w ramach postępowania cywilnego, ma ważne znaczenie przy nadaniu sprawie biegu i w toku jej rozpoznawania. Z praktycznego punktu widzenia jeszcze większego znaczenia nabiera znajomość związków zachodzących między rodzajami postępowań a dwoma podstawowymi trybami postępowania, jakimi są proces i postępowanie nieprocesowe.

Znaczenie tego zagadnienia można zobrazować chociażby na przykładziespraw gospodarczych. Niektóre z nich rozpoznawane są w procesie według przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych (art. 4791 § 1 i 2 k.p.c.), inne w postępowaniu nieprocesowym (art. 6911 i nast. k.p.c.), jeszcze inne według przepisów o postępowaniu upadłościowym i naprawczym, a niektóre sprawy, mimo że mają charakter gospodarczy, rozpoznawane są w procesowym postępowaniu zwykłym (wymienione w art. 4792 § 2 k.p.c.).

Postępowanie cywilne nie jest jednolite, obejmuje dziewięć następujących rodzajów postępowań: 1) procesowe, 2) nieprocesowe, 3)zabezpieczające, 4) egzekucyjne, 5) w razie zaginięcia lub zniszczenia akt, 6) o uznanie i stwierdzenie wykonalności orzeczeń sądów zagranicznych, 7) przed sądem polubownym, 8) upadłościowe, 9) naprawcze. Dwa ostatnie postępowania uregulowane są poza Kodeksem postępowania cywilnego, a mianowicie w ustawie z 28 lutego 2003 r. -Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.).

W postępowaniu procesowym wyróżnia się:

- postępowanie zwykłe (art. 15-42412 k.p.c.),

- postępowanie mediacyjne i pojednawcze (art. 1831-186 k.p.c.),

- postępowania odrębne (art. 425-50514 k.p.c.) w sprawach: 1) o rozwód i separację, 2) małżeńskich, 3) ze stosunków między rodzicamia dziećmi, 4) z zakresu prawa pracy, 5) z zakresu ubezpieczeń społecznych, 6) o naruszenie posiadania, 7) gospodarczych, 8) z zakresu ochrony konkurencji, 9) o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, 10) z zakresu regulacji energetyki, 11) z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty, 12) z zakresu regulacji transportu kolejowego, 13) o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, 14) o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym,15) podlegających postępowaniu uproszczonemu, 16) regulowanych europejskimi postępowaniami w sprawach transgranicznych, 17) regulowanych postępowaniami elektronicznymi.

W ramach postępowania nieprocesowego wyróżnia się:

1) postępowanie zwykłe regulowane przepisami ogólnymi o postępowaniunieprocesowym (art. 506-525 k.p.c.), przepisami tytułu wstępnego (art. 1-14 k.p.c.) i stosowanymi odpowiednio przepisami o procesie (art. 13 § 2 k.p.c.),

2) postępowania odrębne, które mają zastosowanie w sprawach określonego rodzaju, a mianowicie z zakresu: a) prawa osobowego, b) prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli, c) prawa rzeczowego, d) prawa spadkowego, e) przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego, f) przepisów o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, g) postępowania rejestrowego.

Każde z tych postępowań jest regulowane przepisami wskazanymi w pkt 1, a także przepisami szczególnymi, które zawarte są bądź w Kodeksiepostępowania cywilnego (art. 526-6948 ), bądź w innych ustawach. Są to między innymi:

1) ustawa z 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.), której przepisy regulują m.in. sposób sprostowania i ustalania treści aktu stanu cywilnego,

2) ustawa z 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 ze zm.) oraz ustawa z 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska (Dz.U. Nr 220, poz. 1414 ze zm.), których przepisy regulują m.in. postępowanie w sprawie wyboru (zmiany) obywatelstwa dziecka oraz zmiany nazwiska dziecka,

3) ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) orazustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. Nr 179, poz. 1485 ze zm.), których przepisy przewidują postępowanie w przedmiocie skierowania osoby uzależnionej od środków odurzających, która nie ukończyła 18 lat, na przymusowe leczenie i rehabilitację,

4) ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 ze zm.) przewidująca postępowanie w sprawie przymusowego skierowania na leczenie alkoholików,

5) ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. Nr 111, poz. 535 ze zm.), która reguluje m.in. postępowanie wsprawach o przyjęcie do szpitala psychiatrycznego osoby chorej psychicznie,

6) ustawa z 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. Nr 169, poz. 1411 ze zm.),

7) dekret z 7 lipca 1945 r. o odtworzeniu dyplomów i świadectw z ukończenia nauki (Dz.U. Nr 27, poz. 164 ze zm.),

8) dekret z 10 grudnia 1946 r. o umarzaniu utraconych dokumentów (Dz.U. z 1947 r. Nr 5, poz. 20),

9) ustawa z 28 kwietnia 1936 r. - Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.), której przepisy dotyczą m.in. trybu umarzania weksla,

10) ustawa z 28 kwietnia 1936 r. - Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.), której przepisy dotyczą m.in. trybu umarzania czeku,

11) ustawa z 17 maja 1989 r. - Prawo geodezyjne i kartograficzne (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 193, poz. 1287 ze zm.), której przepisy przewidują postępowanie o rozgraniczenie nieruchomości w następstwie przekazania sprawy z postępowania administracyjnego do sądowego; rozgraniczenie nieruchomości może nastąpić także w procesie w sprawie o własność lub o wydanie nieruchomości albo jej części, jeżeli ustalenie przebiegu granic jest potrzebne do rozstrzygnięcia rozpatrywanej sprawy (art. 36),

12) ustawa z 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (tekst jedn.Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 857 ze zm.), której przepisy przewidują postępowanie ewidencyjne partii politycznych w Sądzie Okręgowym w Warszawie,

13) ustawa z 5 stycznia 2011 r. - Kodeks wyborczy (Dz.U. Nr 21, poz.112 ze zm.), która wejdzie w życie 1 sierpnia 2011 r. zgodnie z art.1 ustawy z 5 stycznia 2011 r. - Przepisy wprowadzające ustawę - Kodeks wyborczy (Dz.U. Nr 21, poz. 113), a która przewiduje postępowanie w sprawach nieprawidłowości w rejestrach i spisach wyborców, protestów przeciwko ważności wyborów itp.

W ramach postępowania zabezpieczającego wyróżnia się:

1) zabezpieczenie roszczeń pieniężnych (art. 747-7541 k.p.c.),

2) inne wypadki zabezpieczenia (art. 755-757 k.p.c.).

W ramach postępowania egzekucyjnego wyróżnia się:

1) postępowanie o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności (art. 776-795 k.p.c.),

2) postępowanie w przedmiocie wykonalności orzeczeń sądów państw obcych oraz państw członkowskich Unii Europejskiej i ugód zawartych przed takimi sądami (art. 1150-11533 k.p.c.),

3) właściwe postępowanie egzekucyjne (art. 796-1088 k.p.c.).

2. Właściwość trybu postępowania rozpoznawczego

A. Rozpoznanie sprawy według przepisów o postępowaniu zwykłym i odrębnym

Sprawa, która należy do drogi sądowej (por. rozdział II, 2), powinnabyć rozpoznana przez właściwy sąd (por. rozdział V, 1) i we właściwym trybie.

Sprawa cywilna podlega rozpoznaniu w trybie procesowym albo w trybienieprocesowym. Trybem zasadniczym jest proces. O jego nadrzędności świadczy art. 13 § 1 k.p.c., zgodnie z którym sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Z ustanowionego w tym przepisie domniemania drogi trybu procesowego wynika, że jeśli nie ma przepisu szczególnego, przekazującego daną sprawę do załatwienia

według przepisów o postępowaniu nieprocesowym, to należy ją rozpoznać w trybie procesowym. Przepisy szczególne zawarte są w księdze drugiej części pierwszej (art. 506-6948 k.p.c.) oraz w licznych ustawach odsyłających konkretne sprawy na drogę postępowania nieprocesowego. Wyczerpujący wykaz takich spraw podał J. Gudowski, w: T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 3, Warszawa 2009.

Nadrzędność trybu procesowego przejawia się także w tym, że przepisyo procesie stosuje się odpowiednio w innych postępowaniach unormowanych w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 13 § 2 k.p.c.).Przykładowo, w postępowaniu egzekucyjnym będzie miał odpowiednie zastosowanie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c.; przepisy o zawieszeniu postępowania egzekucyjnego bowiem nie określają skutków zaniechań wierzyciela, powodujących niemożność nadania biegu postępowaniu egzekucyjnemu.

Nie wszystkie sprawy, dla których właściwym trybem jest proces, sąd rozpoznaje według tych samych reguł postępowania. Dla wielu spraw ustawodawca przewidział - ze względu na ich swoistość, szczególny charakter, a także konieczność zapewnienia sprawnego ich przebiegu -odrębne reguły postępowania zawarte w przepisach o postępowaniach odrębnych (por. rozdział III, 1).

Postępowania odrębne przebiegają w myśl przepisów o postępowaniu zwykłym (art. 15-42412 k.p.c.) z odrębnościami przewidzianymi w przepisach im poświęconych. Innymi słowy sąd, rozpoznając sprawę, dla której przewidziane zostało postępowanie odrębne, stosuje w pierwszej kolejności przepisy tego postępowania, a dopiero w braku odrębnych uregulowań - przepisy ogólne dotyczące procesu.

Gdy zakresy podmiotowy i przedmiotowy określonej sprawy odpowiadają przesłankom kwalifikującym ją do więcej niż jednego postępowania odrębnego, sąd może rozpoznać taką sprawę, stosując przepisy zawartew dwóch lub nawet więcej postępowaniach odrębnych. Przykładowo, sprawę gospodarczą, w której wartość przedmiotu sporu nie przekracza

10 000 złotych (art. 5051 pkt 1 k.p.c.), a dochodzone roszczenie wynika z umowy i zostało udowodnione np. zaakceptowanym przez pozwanego rachunkiem, sąd rozpozna z zastosowaniem przepisów trzech postępowań odrębnych: w sprawach gospodarczych (art. 4791 i nast. k.p.c.), nakazowym (art. 4841 i nast. k.p.c.) i uproszczonym (art. 5051 i nast. k.p.c.). W sprawie takiej pozew powinien spełniać wymagania właściwe dla wszystkich trzech postępowań.

Zastosowanie w jednej sprawie przepisów dwóch lub więcej postępowań odrębnych nie zawsze będzie możliwe. Nie mogą być łączone z innymi postępowania w sprawach: małżeńskich, ze stosunków między rodzicami a dziećmi, o naruszenie posiadania. Nie wszystkie sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych będą mogły być rozpoznane z zastosowaniem przepisów dwóch lub więcej postępowań odrębnych.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Przepisy o postępowaniu uproszczonym stosuje się także w sprawachgospodarczych o roszczenia przewidziane w art. 5051 k.p.c. W postępowaniu uproszczonym toczącym się na skutek zażalenia sąd rozpoznaje zażalenie w składzie jednego sędziego i uzasadnia z urzędu wszystkie postanowienia kończące to postępowanie (uchwała SN z 27 listopada 2001 r., III CZP 61/01, LexPolonica nr 353287, OSNC 2002, nr 5, poz. 62).

2. W postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy (art. 476 § 1 k.p.c.) o roszczenia wynikające z umowy o pracę (art. 5051 pkt 1 k.p.c.) stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu uproszczonym (art. 5051-50513 k.p.c.) (uchwała SN z 6 marca 2003 r., III PZP 2/03, LexPolonica nr 360052, OSNP 2003, nr 15, poz. 350).

B. Czynności przewodniczącego związane z oceną charakteru sprawy cywilnej oraz trybu postępowania

Sprawa, która należy do drogi sądowej (por. rozdział II, 2), powinnabyć rozpoznana przez właściwy sąd (por. rozdział V, 1) i we właściwym trybie.

Sprawa cywilna podlega rozpoznaniu w trybie procesowym albo w trybienieprocesowym. Trybem zasadniczym jest proces. O jego nadrzędności świadczy art. 13 § 1 k.p.c., zgodnie z którym sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Z ustanowionego w tym przepisie domniemania drogi trybu procesowego wynika, że jeśli nie ma przepisu szczególnego, przekazującego daną sprawę do załatwienia według przepisów o postępowaniu nieprocesowym, to należy ją rozpoznać w trybie procesowym. Przepisy szczególne zawarte są w księdze drugiej części pierwszej (art. 506-6948 k.p.c.) oraz w licznych ustawach odsyłających konkretne sprawy na drogę postępowania nieprocesowego. Wyczerpujący wykaz takich spraw podał J. Gudowski, w: T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 3, Warszawa 2009.

Nadrzędność trybu procesowego przejawia się także w tym, że przepisyo procesie stosuje się odpowiednio w innych postępowaniach unormowanych w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 13 § 2 k.p.c.).Przykładowo, w postępowaniu egzekucyjnym będzie miał odpowiednie zastosowanie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c.; przepisy o zawieszeniu postępowania egzekucyjnego bowiem nie określają skutków zaniechań wierzyciela, powodujących niemożność nadania biegu postępowaniu egzekucyjnemu.

Nie wszystkie sprawy, dla których właściwym trybem jest proces, sąd rozpoznaje według tych samych reguł postępowania. Dla wielu spraw ustawodawca przewidział - ze względu na ich swoistość, szczególny charakter, a także konieczność zapewnienia sprawnego ich przebiegu -odrębne reguły postępowania zawarte w przepisach o postępowaniach odrębnych (por. rozdział III, 1).

Postępowania odrębne przebiegają w myśl przepisów o postępowaniu zwykłym (art. 15-42412 k.p.c.) z odrębnościami przewidzianymi w

przepisach im poświęconych. Innymi słowy sąd, rozpoznając sprawę, dla której przewidziane zostało postępowanie odrębne, stosuje w pierwszej kolejności przepisy tego postępowania, a dopiero w braku odrębnych uregulowań - przepisy ogólne dotyczące procesu.

Gdy zakresy podmiotowy i przedmiotowy określonej sprawy odpowiadają przesłankom kwalifikującym ją do więcej niż jednego postępowania odrębnego, sąd może rozpoznać taką sprawę, stosując przepisy zawartew dwóch lub nawet więcej postępowaniach odrębnych. Przykładowo, sprawę gospodarczą, w której wartość przedmiotu sporu nie przekracza10 000 złotych (art. 5051 pkt 1 k.p.c.), a dochodzone roszczenie wynika z umowy i zostało udowodnione np. zaakceptowanym przez pozwanego rachunkiem, sąd rozpozna z zastosowaniem przepisów trzech postępowań odrębnych: w sprawach gospodarczych (art. 4791 i nast. k.p.c.), nakazowym (art. 4841 i nast. k.p.c.) i uproszczonym (art. 5051 i nast. k.p.c.). W sprawie takiej pozew powinien spełniać wymagania właściwe dla wszystkich trzech postępowań.

Zastosowanie w jednej sprawie przepisów dwóch lub więcej postępowań odrębnych nie zawsze będzie możliwe. Nie mogą być łączone z innymi postępowania w sprawach: małżeńskich, ze stosunków między rodzicami a dziećmi, o naruszenie posiadania. Nie wszystkie sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych będą mogły być rozpoznane z zastosowaniem przepisów dwóch lub więcej postępowań odrębnych.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Przepisy o postępowaniu uproszczonym stosuje się także w sprawachgospodarczych o roszczenia przewidziane w art. 5051 k.p.c. W postępowaniu uproszczonym toczącym się na skutek zażalenia sąd rozpoznaje zażalenie w składzie jednego sędziego i uzasadnia z urzędu wszystkie postanowienia kończące to postępowanie (uchwała SN z 27 listopada 2001 r., III CZP 61/01, LexPolonica nr 353287, OSNC 2002, nr 5, poz. 62).

2. W postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy (art. 476 § 1 k.p.c.) o roszczenia wynikające z umowy o pracę (art. 5051 pkt 1 k.p.c.) stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu uproszczonym (art. 5051 -50513 k.p.c.) (uchwała SN z 6 marca 2003 r., III PZP 2/03, LexPolonica nr 360052, OSNP 2003, nr 15, poz. 350).

C. Czynności sądu związane z oceną charakteru sprawy cywilnej oraz trybu postępowania

Dokonana przez przewodniczącego kwalifikacja sprawy do określonego trybu (procesowego, nieprocesowego) lub rodzaju postępowania (procesowego zwykłego lub procesowego odrębnego) nie jest - z oczywistych względów - wiążąca dla sądu, któremu sprawa została przedstawiona do rozpoznania. Jeśli sąd uzna, że dokonana przez przewodniczącego wstępna kwalifikacja charakteru sprawy nie jest właściwa, sprawa otrzyma bieg jako stricte cywilna. Taki pogląd wyraził też Sąd Najwyższy w uchwale z 19 kwietnia 2007 r. (III CZP 11/07, LexPolonica nr 1343711, OSNC 2008, nr 2, poz. 23), stwierdzając, że zarządzenie przewodniczącego o rozpoznaniu sprawy wpostępowaniu odrębnym nie wiąże sądu. Rozpoznanie sprawy w innym postępowaniu wymaga zarządzenia przewodniczącego lub postanowienia sądu.

Gdyby okazało się, że sprawa jednak ma charakter sprawy z zakresu prawa pracy, a mimo to została rozpoznana według przepisów o postępowaniu zwykłym, zamiast zgodnie z przepisami o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy, a ponadto rozpoznał ją niewłaściwy sąd rejonowy (powinna zostać przekazana do właściwego sądu rejonowego - sądu pracy), okoliczności te nie powodują nieważności postępowania. Nie mieszczą się bowiem w zakresie zamkniętego katalogu sytuacji wskazanych w art. 379 k.p.c. Jeśli jednak sąd rozpoznał taką sprawę w składzie jednego sędziego, a więcw składzie, w którym z reguły sądzone są sprawy w wydziałach cywilnych (art. 47 § 1 k.p.c.), natomiast sprawa ta podlegała rozpoznaniu przez sąd w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, to postępowanie w takiej sprawie (mającej w istocie charakter sprawyz zakresu prawa pracy) dotknięte jest nieważnością, skład sądu

orzekającego bowiem był sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4w zw. z art. 47 § 2 k.p.c.).

Do rozpoznania apelacji od wyroku sądu rejonowego, który sprawę z zakresu prawa pracy rozpoznał w postępowaniu zwykłym (w wydziale cywilnym), właściwy jest wydział pracy i ubezpieczeń społecznych (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych), a nie wydział cywilny właściwego sądu okręgowego. O właściwości wydziału apelacyjnego bowiem decyduje charakter sprawy, nie zaś to, która jednostka organizacyjna sądu rejonowego wydała zaskarżone orzeczenie. Jeśli w sądzie okręgowym nie został utworzony wydział pracy i ubezpieczeń społecznych (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych), to w opisanej sytuacji apelację rozpozna wydział cywilny tego sądu.

Gdy sąd podzieli dokonaną przez przewodniczącego kwalifikację co do charakteru sprawy, to w analizowanym w pkt B przykładzie Sąd Rejonowy dla Łodzi-Widzewa w Łodzi powinien wydać - na podstawie art. 200 § 1 k.p.c. - postanowienie: „stwierdza swą niewłaściwość i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, jako miejscowo i rzeczowo właściwemu”. Wobec tego, że jest to postanowienie zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.) i zostało wydane na posiedzeniu niejawnym, powinno być doręczone z uzasadnieniem obu stronom (art. 357 § 2 k.p.c.).

Jeżeli okoliczności świadczące o tym, że sprawa ma charakter inny odprzyjętego przy jej rejestrowaniu i z tego powodu powinna być rozpoznana w innym wydziale tego samego sądu, ujawnią się dopiero naetapie rozpoznawania sprawy przez sąd, przekazanie sprawy nastąpi napodstawie postanowienia sądu (art. 354 k.p.c.). Postanowienie takie - podobnie jak zarządzenie przewodniczącego wydane na podstawie § 55ust. 1 reg. sąd. - jest niezaskarżalne, nie jest bowiem postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie ani nie jest wymienione w enumeratywnej części art. 394 § 1 k.p.c. W odróżnieniu jednak od wspomnianego zarządzenia przewodniczącego zostało ono wydane po nadaniu sprawie biegu procesowego. Z tego względu - jeśli

zostało wydane na posiedzeniu niejawnym - powinno być doręczone stronom (art. 357 § 2 zd. 1 k.p.c.).

Pomimo wyznaczenia posiedzenia niejawnego w celu wydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, sąd, gdy stwierdzi występowanieprzeszkód wskazanych w art. 499 k.p.c., nie wyda nakazu zapłaty. Z posiedzenia niejawnego, na którym nie wydano orzeczenia, sporządza się notatkę urzędową (art. 157 § 3 k.p.c.). Powinna ona wskazywać datę i przedmiot posiedzenia oraz zawierać ogólne stwierdzenie, że brak było podstaw do wydania nakazu zapłaty bez ujawniania, która z przeszkód z art. 499 k.p.c. uniemożliwiła wydanie go (co do dalszychczynności w takiej w sprawie - por. rozdział XX, 4, A).

Sąd nie jest związany także zarządzeniem, w którym przewodniczący określił tryb postępowania. Zgodnie z art. 201 § 2 k.p.c., jeżeli sprawę wszczęto lub prowadzono w trybie niewłaściwym, sąd rozpozna ją w trybie właściwym lub przekaże właściwemu sądowi do rozpoznania w takim trybie. Powołanym przepisem zostały objęte dwie sytuacje procesowe. W pierwszej z nich, gdy sąd, przed którym wszczęto sprawęw niewłaściwym trybie, sam jest właściwy do jej rozpoznania, powinien wydać postanowienie: „podjąć sprawę w trybie nieprocesowym”. Postanowienie takie jest zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 1 in fine k.p.c.). Gdy podjęcie postępowania w innym trybie powoduje, że do jej rozpoznania właściwy jest inny sąd, mamy do czynienia z drugą sytuacją. W tym przypadku sąd w postanowieniu o podjęciu sprawy w trybie właściwym powinien ponadto stwierdzić swą niewłaściwość i przekazać sprawę sądowi właściwemu (np. „podjąć sprawę w trybie nieprocesowym, stwierdzić swą niewłaściwość i przekazać sprawę Sądowi Okręgowemu w Łodzi, jako rzeczowo i miejscowo właściwemu”). Postanowienie takie, jako że dotyczy podjęcia sprawy w innym trybie, będzie zaskarżalne także wtedy, gdy sprawa zostanie przekazana sądowi wyższemu. Poczynienie tej uwagi jest konieczne, samo bowiem postanowienie o przekazaniu sprawy według właściwości sądowi wyższemu nie jest zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c. z zastosowaniem wnioskowania a contrario).

Rozpoznanie sprawy w trybie niewłaściwym samo przez się nie prowadzido nieważności postępowania, nie jest też uchybieniem procesowym mającym wpływ na wynik sprawy, chyba że naruszenie przepisów o postępowaniu wywołało skutek nieważności lub miało wpływ na wynik sprawy.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Przekazanie sprawy między wydziałem cywilnym a sądem pracy (wydziałem pracy) - i odwrotnie - w tym samym sądzie następuje na podstawie zarządzenia przewodniczącego lub postanowienia sądu niepodlegających zaskarżeniu w drodze zażalenia (uchwała składu siedmiu sędziów SN mająca moc zasady prawnej z 14 marca 1989 r., IIIPZP 45/88, LexPolonica nr 310644, OSNCP 1989, nr 11, poz. 167).

2. Rozpoznanie w pierwszej instancji sprawy z zakresu prawa cywilnego przez sąd gospodarczy nie powoduje nieważności postępowania, nie jest też samo przez się uchybieniem procesowym mającym wpływ na wynik sprawy, chyba że naruszenie przepisów o postępowaniu wywołało skutek nieważności lub miało wpływ na wynik sprawy. Powierzenie sądom rozpoznawania spraw gospodarczych w postępowaniu odrębnym nie oznacza, że są one rozstrzygane w „innym trybie” niż sprawy cywilne rozpoznawane w procesie (postanowienie SNz 21 sierpnia 1990 r., II CZ 160/90, LexPolonica nr 303644, OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 115).

D. Sprawa przeciwko syndykowi masy upadłości

Sąd Najwyższy w uchwale z 30 marca 1992 r. (III CZP 22/92, LexPolonica nr 302823, OSNCP 1992, nr 11, poz. 188), odstępując od stanowiska wyrażonego w wyroku z 29 września 1967 r. (I CR 100/67, LexPolonica nr 296530, OSNCP 1968, nr 7, poz. 121), stwierdził, że pozew przeciwko upadłemu wniesiony po ogłoszeniu upadłości o należność dotyczącą jej masy podlega odrzuceniu. Pogląd ten spotkał się z krytyką przedstawicieli doktryny. Nie był też aprobowany w orzecznictwie sądów powszechnych, które - odwołując się do

stanowiska wyrażonego we wspomnianym wyroku Sądu Najwyższego z 29 września 1967 r. - uznawały, że jeżeli wierzyciel w celu realizacji swego uprawnienia wystąpi na drogę procesu, to pozew nie może ulec odrzuceniu, ale - jako mylnie skierowany - powinien być przekazany sędziemu komisarzowi. Podobne stanowisko prezentował Sąd Najwyższy worzeczeniach wydanych po wspomnianej uchwale z 30 marca 1992 r. W uchwale z 25 sierpnia 1994 r. (I PZP 33/94, LexPolonica nr 298835, OSNAPiUS 1994, nr 10, poz. 161) stwierdził, że pozew wniesiony po ogłoszeniu upadłości dłużnika, obejmujący powstałą po tym zdarzeniu wierzytelność stanowiącą niezaspokojoną należność pracowniczą, którazostała uwzględniona z urzędu w projekcie listy wierzytelności, nie podlega odrzuceniu, lecz przekazaniu sędziemu komisarzowi, w postanowieniu zaś z 27 lutego 1998 r. (II CKN 627/97, LexPolonica nr348434) uznał, że jeżeli powód występuje na drogę sądową w nieświadomości o upadłości pozwanego, uzasadnia to przekazanie sprawy sędziemu komisarzowi w trybie art. 201 k.p.c. Praktyka sądowaw omawianym zakresie jednak nie jest jednolita, a dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego mogło nie sprzyjać jej zachowaniu.

Odnosząc się do tego zagadnienia, które jest aktualne także na podstawie art. 144 ust. 1 i art. 236 ust. 1 ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.), należy stwierdzić przede wszystkim, że niezależnie, czy pozew zostanie skierowany przeciwko upadłemu, czy przeciwko syndykowi, kwestia, jak sąd powinien postąpić z pozwem (z powództwem), ma ten sam wymiar. Niewątpliwie postępowanie dotyczące mienia wchodzącego w skład masy upadłości - zgodnie z art. 144 Prawaupadłościowego i naprawczego - może być wszczęte i dalej prowadzone jedynie przez syndyka lub przeciwko niemu, a więc upadły traci na rzecz syndyka legitymację procesową w postępowaniu dotyczącym mieniawchodzącego w skład masy upadłości. Zawarta w tym artykule norma prawna nie ma charakteru procesowego, lecz materialnoprawny. W konsekwencji nie powinna być odczytywana jako norma wprowadzająca niedopuszczalność drogi sądowej dla powództwa wierzyciela przeciwko syndykowi o wierzytelność zgłoszoną do masy upadłości, tj. w sprawie, która niewątpliwie jest sprawą cywilną w znaczeniu materialnym (art. 1 k.p.c.). Koncepcja odrzucenia pozwu na podstawieart. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. jest więc wadliwa (por. rozdział II, 2, B).

Warto podkreślić, że powołana uchwała Sądu Najwyższego z 30 marca 1992 r., według której pozew przeciwko upadłemu wniesiony po ogłoszeniu upadłości o należność dotyczącą jej masy podlega odrzuceniu, odnosi się tylko do pierwszej z dwóch sytuacji, które były przedmiotem oceny Sądu Najwyższego, mianowicie tej, gdy powód dochodził swej należności „dwutorowo”, tj. równolegle wszczął sprawęsądową i zgłosił swą wierzytelność syndykowi masy upadłości pozwanego. W drugiej z rozważanych sytuacji, kiedy powód jedynie pomyłkowo wstępuje na drogę procesu sądowego, Sąd Najwyższy w uchwale tej uznał, że ma zastosowanie art. 201 § 2 k.p.c., na podstawie którego sprawa powinna zostać przekazana sędziemu komisarzowi, celem jej rozpoznania we właściwym trybie. W tej mierzeSąd Najwyższy podzielił stanowisko zajęte wcześniej w wyroku z 29 września 1967 r. (I CR 100/67, LexPolonica nr 296530, OSNCP 1968, nr7, poz. 121). Podzielając pogląd o konieczności zastosowania w omawianym przypadku art. 201 § 2 k.p.c., należy jedynie dodać, że los powództwa wierzyciela o wierzytelność zgłoszoną do masy upadłości musi być jednakowy, niezależnie od tego, czy powództwo zostało wytoczone przez pomyłkę, czy też świadomie. Zarówno w przypadku omyłkowego, jak i świadomego wniesienia pozwu, nie podlegaon odrzuceniu, skoro sprawa ma charakter sprawy cywilnej (art. 1 k.p.c.) i brak przepisu, który wyłączałby ją z drogi sądowej.

Jeżeli wierzytelność nie została wcześniej zgłoszona w postępowaniu upadłościowym sędziemu komisarzowi i jest dochodzona przez wytoczenie powództwa przeciwko syndykowi, to sąd powinien na podstawie art. 201 § 2 k.p.c. przekazać sprawę sędziemu komisarzowi celem jej rozpoznania w trybie właściwym, chyba że powód oświadczy, że nie chce uczestniczyć w czynnościach postępowania upadłościowego.Od woli powoda więc zależy, czy jego roszczenie zostanie rozpoznane w postępowaniu upadłościowym, czy też w procesie wytoczonym przeciwko syndykowi. Z żadnego przepisu Kodeksu postępowania cywilnego nie wynika, aby roszczenie o należność dotyczącą masy upadłości nie mogło być dochodzone w drodze procesu. Przyjąć zatem należy, że wierzyciel, który nie chce uczestniczyć w czynnościach postępowania upadłościowego wymagających uprzedniego ustalenia wierzytelności, może po ogłoszeniu upadłości wszcząć proces

przeciwko syndykowi co do mienia wchodzącego w skład masy upadłości (por. postanowienie SN z 23 czerwca 2004 r., V CK 679/03, LexPolonica nr 2447055).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ IV

Wpływ postępowania i wyroku karnego na postępowanie i orzeczenie cywilne

1. Moc wiążąca prawomocnych skazujących wyroków karnych

A. Uwagi wstępne

Między sprawami cywilnymi i karnymi często występuje związek faktyczny i prawny. Z sytuacją taką mamy do czynienia wtedy, gdy tensam czyn wywoła skutki zarówno w prawie karnym, stanowi bowiem przestępstwo, jak i w sferze stosunków z zakresu na przykład prawa cywilnego, gdy wskutek popełnionego przestępstwa powstała szkoda, zaktórą sprawca będzie odpowiadał na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 i nast. k.c.).

Pomimo odrębności przedmiotów jurysdykcji karnej i cywilnej, ustalenia dotyczące określonego czynu nie powinny - ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości i jednolitość systemu sądowego, w ramach którego są dokonywane - różnić się między sobą. Uregulowanie przyjęte w art. 11 k.p.c. jest wyrazem dążenia ustawodawcy do wyeliminowania sprzeczności między rozstrzygnięciami sądu karnego i cywilnego. Wpływ postępowania karnego na postępowanie cywilne jest różny w zależności od tego, czy postępowanie karne:

a) zakończyło się przed wszczęciem postępowania cywilnego;

b) jest prowadzone równolegle z postępowaniem cywilnym;

c) zostało wszczęte po zakończeniu postępowania cywilnego.

B. Zakończenie postępowania karnego przed wszczęciem postępowania cywilnego

Jeśli postępowanie karne zakończyło się przed wszczęciem postępowania cywilnego, to tylko wyrok prawomocny i skazujący wydanyw postępowaniu karnym będzie miał moc wiążącą (prejudycjalną) w postępowaniu cywilnym. Taką moc ma także prawomocny wyrok nakazowy, mocy takiej natomiast nie będzie miało orzeczenie niebędące wyrokiem(np. postanowienie). Sąd cywilny nie będzie związany także wyrokiem wprawdzie prawomocnym, ale uniewinniającym. Wyrok uniewinniający, jako dowód z dokumentu urzędowego, będzie podlegał ocenie według reguł przyjętych przy tego rodzaju dowodzie (art. 244 i 233 § 1 k.p.c.).

Sąd cywilny jest związany tylko ustaleniami co do popełnienia przestępstwa. Oznacza to, że w postępowaniu cywilnym pozwany nie może bronić się zarzutem, iż nie popełnił przestępstwa, za które wcześniej został skazany prawomocnym wyrokiem wydanym w postępowaniukarnym. Wszelkie wnioski dowodowe zmierzające do wykazania, że przestępstwo nie zostało popełnione, sąd cywilny powinien oddalić, zpowołaniem się na związanie wynikające z art. 11 k.p.c. Związanie dotyczy, ustalonych w sentencji wyroku, znamion przestępstwa, a także okoliczności jego popełnienia co do czasu, miejsca, poczytalności sprawcy itp. Wszelkie inne ustalenia prawomocnego skazującego wyroku karnego, wykraczające poza elementy stanu faktycznego przestępstwa, nie mają mocy wiążącej dla sądu cywilnego,nawet jeśli są zawarte w sentencji wyroku. Nie są wiążące okoliczności powołane w uzasadnieniu wyroku. Sąd cywilny może zatem czynić własne ustalenia w zakresie okoliczności, które nie dotyczą popełnienia przestępstwa, mimo że pozostają w związku z przestępstwem. Ustalenia te mogą różnić się od tych, których dokonałsąd karny.

Istotna dla praktyki sądowej kwestia związania sądu cywilnego ustaleniem przez sąd karny wysokości szkody powinna być rozstrzyganaw zależności od tego, czy ustalona wysokość szkody stanowi niezbędnyelement stanu faktycznego przestępstwa przypisanego oskarżonemu.

Nie wiąże sądu cywilnego ustalenie sądu karnego co do wysokości szkody, jeśli:

- nie stanowi niezbędnego elementu stanu faktycznego przestępstwa, lecz ma jedynie charakter posiłkowy;

- stanowi wprawdzie niezbędny element stanu faktycznego przestępstwa, lecz ma charakter ocenny, np. ocena sądu karnego w zakresie przesłanki „wyrządzenia znacznej szkody majątkowej” w rozumieniu art. 296 k.k. wprawdzie nie może być dowolna, ale nie musi prowadzić do ścisłego określenia wysokości szkody w granicach, w jakich skazany byłby zobowiązany do jej wyrównania w procesie odszkodowawczym; należy więc przyjąć, że sąd cywilny nie jest związany ustaleniem wysokości szkody wyrządzonej przestępstwami przeciwko obrotowi gospodarczemu (rozdział XXXVI k.k.); może samodzielnie ustalić, że szkoda wyrządzona np. przestępstwem z art. 296 k.k. jest wyższa albo niższa od ustalonej w wyroku karnym skazującym; wobec tego, że koniecznym elementem przestępstwa z art. 296 k.k. jest „wyrządzenie znacznej szkody majątkowej”, samo ustalenie, że „szkoda została wyrządzona”, jest dla sądu cywilnego wiążące.

Wiąże sąd cywilny ustalenie sądu karnego co do wysokości szkody, jeśli:

- dotyczy ono szkody wyrządzonej zaborem w celu przywłaszczenia lub przywłaszczeniem konkretnej rzeczy lub sumy pieniężnej; w takich przypadkach określona w wyroku karnym wartość rzeczy (suma pieniędzy) staje się elementem istoty przypisanego sprawcy przestępstwa i jako taka wiąże sąd cywilny;

- ustalenie wysokości szkody stanowi o granicy między przestępstwem a wykroczeniem.

Zagadnienie przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody stanowi domenę sądu cywilnego (art. 362 k.c.). Badanie okoliczności,czy poszkodowany przyczynił się do powstania szkody, nie może więc być wyłączone spod kognicji tego sądu. Sąd cywilny, dokonując własnych w tym zakresie ustaleń, może dojść do ocen mniej korzystnych od tych, które stanowiły podstawę wyroku karnego. W konsekwencji może dojść do wniosku, że poszkodowany nie przyczynił się do powstania szkody. Potwierdzeniem takiego stanowiska jest uchwała Sądu Najwyższego stwierdzająca, iż ustalenie wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku karnego skazującego, że sprawca przestępstwa działał w obronie koniecznej, której granice przekroczył, nie wyłącza dopuszczalności ustalenia przez sąd w postępowaniu cywilnym, że poszkodowany nie przyczynił się do powstania szkody (uchwała SN z 11 stycznia 1983 r., III CZP 56/83, LexPolonica nr 347968, OSNCP 1983, nr 8, poz. 108).

Zagadnienie związania sądu cywilnego kwalifikacją prawną w zakresie winy przyjętą w prawomocnym wyroku karnym było przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego w uchwale składu siedmiu sędziów z 28 kwietnia 1983 r. (III CZP 14/83, LexPolonica nr 312524, OSNCP 1983, nr 11, poz. 168), mającej moc zasady prawnej, według której prawomocny wyrok skazujący za przestępstwo nieumyślne nie wyłącza w świetle art. 11 k.p.c. możliwości ustalenia w postępowaniu cywilnym,że sprawca działał umyślnie, a także w uchwale z 20 stycznia 1984 r.(III CZP 71/83, LexPolonica nr 312577, OSNCP 1984, nr 8, poz. 133), w której Sąd Najwyższy stwierdził, że prawomocne skazanie za przestępstwo umyślne wyłącza w świetle art. 11 k.p.c. możliwość ustalenia, że sprawca działał nieumyślnie.

W pierwszej z powołanych uchwał Sąd Najwyższy podkreślił, że związanie sądu cywilnego, przewidziane w art. 11 k.p.c., nie wynika z istoty procesu karnego i cywilnego, lecz jest rezultatem konkretnego rozwiązania ustawowego ograniczającego samodzielność sądu cywilnego, zwłaszcza w zakresie swobodnej oceny dowodów i zasady bezpośredniości. Z tych względów wykładnia art. 11 k.p.c. powinna być ścisła. Powinna ona mieć równocześnie na względzie przyświecający art. 11 k.p.c. cel jedności jurysdykcji sądowej, który polega na niedopuszczalności podważania przez sąd w

postępowaniu cywilnym przypisanego skazanemu przestępstwa, to znaczyustalenia, że przypisane skazanemu przestępstwo zostało przez niego popełnione. Przez sformułowanie „ustalenie co do popełnienia przestępstwa” rozumieć należy okoliczności należące do istoty przestępstwa. Skoro zaś do istoty przestępstwa należy wina przypisana sprawcy, to i w tym zakresie skazujący wyrok wiąże sąd w postępowaniu cywilnym. Oznacza to, że uznanie skazanego za winnego przestępstwa będzie przesądzało o jego odpowiedzialności za szkodę wynikłą z tego przestępstwa oraz że sąd w postępowaniu cywilnym nie byłby uprawniony do ustalenia braku winy skazanego w jej wyrządzeniu.

Sąd Najwyższy podniósł, iż wyrażone w uchwale stanowisko, według którego przypisanie skazanemu w wyroku skazującym winy nieumyślnej nie wyłącza ustalenia przez sąd cywilny, że sprawca działał umyślnie, pozostaje w zgodzie z art. 11 k.p.c. Nie podważa ono bowiem faktu skazania, natomiast pozwala sądowi do celów postępowania cywilnego czynić ustalenia zmierzające do określenia rzeczywistej odpowiedzialności sprawcy. Wina nieumyślna sprawcy określona w skazującym wyroku wydanym w postępowaniu karnym stanowi w takim wypadku minimum tego, czym sąd w postępowaniu cywilnym jest związany, przez co nie dochodzi do jego podważenia, natomiast nie zamyka drogi do ustalenia właściwej odpowiedzialności cywilnej. Odmienność celów postępowania karnego i postępowania cywilnego, aczkolwiek w każdym z nich obowiązuje zasada prawdy materialnej, może w konsekwencji prowadzić do zrozumiałych odmiennych ocen przez przypisanie skazanemu w postępowaniu karnym winy nieumyślnej, a surowszej w tym względzie oceny w postępowaniu cywilnym. Łączy się to w szczególności z obowiązującą w postępowaniu karnym zasadą in dubio pro reo, nieobowiązującą w postępowaniu cywilnym, w którym stosownie do ogólnej zasady zawartej w art. 233 § 1 k.p.c. oraz z ewentualnym zastosowaniem domniemań faktycznych (art. 231 k.p.c.) prawidłowa ocena dokonana przez sąd cywilny nie wyłączy poczynienia w omawianym zakresie ustaleń mniej korzystnych dla sprawcy. Zasada in dubio pro reo bowiem może w postępowaniu karnym prowadzić nie tylko do uniewinnienia oskarżonego, lecz również do przypisania mu winy nieumyślnej zamiast zarzucanej mu winy umyślnej. Przyjęcie w takim wypadku związania sądu w postępowaniu cywilnym zawartym w zaskarżonym wyroku karnym orzeczeniem o winie nieumyślnej

wychodziłoby poza ramy art. 11 k.p.c., gdyż wiązałoby sąd w postępowaniu cywilnym zasadami znanymi jedynie postępowaniu karnemu.

Uzasadniając drugą z wymienionych uchwał, Sąd Najwyższy doszedł do wniosku, że surowsza ocena działania sprawcy przestępstwa, oparta nadowodach zebranych w postępowaniu cywilnym, nie podważa faktu skazania, pozwala natomiast na określenie rzeczywistej odpowiedzialności sprawcy za szkodę.

Argumenty przemawiające za trafnością tej uchwały nie mają zastosowania do sytuacji odwrotnej, gdy sprawca szkody został skazany za popełnienie przestępstwa z winy umyślnej, a sąd cywilny ustala, że istnieją jedynie podstawy do przypisania mu winy nieumyślnej. Przyjęcie w postępowaniu cywilnym winy nieumyślnej prowadziłoby do łagodzenia odpowiedzialności sprawcy i podważania wyroku karnego skazującego go za przestępstwo umyślne, czego ustawodawca chciał uniknąć, regulując w art. 11 k.p.c. stosunek postępowania cywilnego do karnego w sposób zapewniający jedność jurysdykcji sądowej.

Istota związania sądu cywilnego ustaleniami wyroku karnego skazującego polega na wyłączeniu możliwości ustalenia w postępowaniucywilnym, że prawomocny wyrok karny skazujący jest wadliwy. Tymczasem ustalenie przez sąd cywilny, że skazany nie popełnił przestępstwa z winy umyślnej, gdyż działał nieumyślnie, prowadziłobydo wniosku, że wydany przez sąd karny wyrok jest wadliwy i że ukarano sprawcę zbyt surowo. Do takiego wniosku nie prowadzi ustalenie sądu cywilnego, że sprawca przestępstwa nieumyślnego działał umyślnie. Obowiązująca bowiem w postępowaniu karnym zasada in dubio pro reo może doprowadzić nie tylko do przypisania oskarżonemu o przestępstwo umyślne winy nieumyślnej, ale nawet do uniewinnienia go, a w takiej sytuacji sąd cywilny, wolny od związania wyrażonego w art. 11 k.p.c., może czynić własne ustalenia zarówno co do faktu popełnienia przestępstwa, jak i rodzaju winy sprawcy.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Wyrok skazujący z reguły nie wiąże sądu cywilnego w zakresie wysokości wskazanej przez sąd karny szkody. Wyjątek od tej zasady stanowią wypadki dotyczące prawomocnego skazania w postępowaniu karnym za zabór w celu przywłaszczenia lub za przywłaszczenie konkretnej rzeczy (wyrok SN z 17 kwietnia 1961 r., 1 CR 467/60, LexPolonica nr 316085, OSNCP 1963, nr 1, poz. 13).

2. Wyrok skazujący pasera z art. 161 k.k. sam przez się nie wyłącza jego odpowiedzialności cywilnej za szkodę na podstawie art. 136 k.z.Odpowiedzialność taka istnieje w wypadku, gdy podejrzenia nabywcy, iż przedmiot pochodzi z wyrządzonej drugiemu szkody, były na tyle poważne i uzasadnione, że zignorowanie ich stanowiło rażące niedbalstwo (wyrok SN z 17 lutego 1964 r., I CR 30/63, LexPolonica nr 314910, OSNCP 1966, nr 4, poz. 90 oraz glosa, OSPiKA 1966, nr 10,poz. 212).

3. Sąd w postępowaniu cywilnym jest związany ustaleniami prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa. Nie oznacza to jednak, że ustalenia sądu w postępowaniu cywilnym nie mogą iść dalej, niż to wynika z wyroku w sprawie karnej, i w konsekwencji doprowadzić do ustaleń mniej korzystnych dla pracownika(wyrok SN z 30 grudnia 1966 r., III PRN 66/66, LexPolonica nr 317270, OSNCP 1967, nr 9, poz. 154).

4. Związanie sądu cywilnego ustaleniami prawomocnego wyroku skazującego dotyczy jedynie ustalonej w wyroku wartości zagarniętychlub przywłaszczonych dewiz, natomiast nie ma charakteru wiążącego dla sądu cywilnego zawarta w wyroku skazującym wzmianka określająca relację, według jakiej dewizy należy przeliczyć (wyrok SN z 18 lipca1972 r., I PR 346/71, LexPolonica nr 301018, OSNCP 1973, nr 4, poz. 66).

5. Ustalenia wydanego w postępowaniu karnym wyroku skazującego za przestępstwo z art. 218 § 1 k.k. nie wiążą sądu cywilnego w zakresiewysokości szkody; skazanie z tego przepisu jednak wiąże z mocy art. 11 k.p.c. sąd cywilny co do wyrządzenia szkody przestępstwem (uchwała SN z 25 lipca 1973 r., III PZP 12/73, LexPolonica nr 310836, OSNCP 1974, nr 3, poz. 44).

6. Skazanie z art. 218 § 1 k.k. nie dowodzi, że szkoda została wyrządzona umyślnie. Nawet umyślne niedopełnienie obowiązku nadzoru nad mieniem powierzonym pracownikowi z obowiązkiem wyliczenia się nie jest równoznaczne z umyślnym wyrządzeniem szkody. Nie wyklucza to oczywiście możliwości ustalenia w procesie cywilnym, że pracownikwyrządził szkodę zakładowi pracy umyślnie (wyrok SN z 21 marca 1975 r., II PR 309/74, LexPolonica nr 313314, OSNCP 1975, nr 12, poz. 178).

7. Stwierdzenie w wyroku przez sąd karny umyślności działania nie stoi na przeszkodzie ustaleniu, że poszkodowany pracodawca przyczynił się do powstania szkody spowodowanej przez skazanego (wyrok SN z 14 listopada 1990 r., I PR 231/90, LexPolonica nr 317708).

8. Sąd w postępowaniu cywilnym związany jest ustaleniem co do faktównp. popełnienia przez określoną osobę kradzieży określonego przedmiotu, natomiast wycena tego przedmiotu w takim przypadku nie jest wiążąca, choć gdyby chodziło o kradzież sumy pieniędzy, ustalenie przez sąd karny jej wysokości byłoby dla sądu cywilnego wiążące (wyrok SA z 27 kwietnia 1995 r., II AKr 59/95, LexPolonica nr 324053, OSA 1996, nr 9, poz. 35).

9. Sąd pracy nie jest związany prawomocnym wyrokiem karnym skazującym pracownika za przestępstwo niedopełnienia obowiązków nadzoru nad powierzonym mieniem co do zakresu naprawienia szkody wyrządzonej niedoborem (wyrok SN z 15 kwietnia 1999 r., I PKN 10/99,LexPolonica nr 345110, OSNAPiUS 2000, nr 12, poz. 465).

10. W postępowaniu cywilnym pozwany nie może bronić się zarzutem, żenie popełnił przestępstwa, za które wcześniej został skazany prawomocnym wyrokiem wydanym w postępowaniu karnym, ani też, że przestępstwem tym nie wyrządził szkody. Związanie dotyczy - ustalonych w sentencji wyroku - znamion przestępstwa, a także okoliczności jego popełnienia dotyczących czasu, miejsca, poczytalności sprawcy itp. Wszelkie inne ustalenia prawomocnego skazującego wyroku karnego, wykraczające poza elementy stanu faktycznego przestępstwa, nie mają mocy wiążącej dla sądu cywilnego,nawet jeśli są zawarte w sentencji wyroku. Nie są wiążące okoliczności powołane w uzasadnieniu wyroku. Sąd cywilny może więc czynić własne ustalenia w zakresie okoliczności, które nie dotyczą popełnienia przestępstwa, mimo że pozostają w związku z przestępstwem. Ustalenia te mogą różnić się od tych, których dokonałsąd karny (wyrok SN z 17 czerwca 2005 r., III CK 642/04, LexPolonicanr 1825404).

11. Art. 4421 k.c. przewiduje dłuższy termin przedawnienia roszczeń z deliktu, jeżeli szkoda jest wynikiem zbrodni lub występku. W sytuacji, w której w postępowaniu karnym nie stwierdzono popełnieniaprzestępstwa, sąd cywilny jest uprawniony do dokonania własnej oceny, czy popełnione zostało przestępstwo. Stwierdzenie przez sąd cywilny, że popełnione zostało przestępstwo, wymaga dokonania własnych ustaleń dotyczących istnienia podmiotowych i przedmiotowychznamion przestępstwa, według zasad przewidzianych w prawie karnym (wyrok SN z 18 grudnia 2008 r., III CSK 193/08, LexPolonica nr 2077152).

12. Wyrok skazujący z reguły nie wiąże sądu cywilnego w zakresie wysokości wskazanej przez sąd karny szkody, ale wyjątek od tej zasady stanowią wypadki dotyczące prawomocnego skazania w postępowaniu karnym za zabór mienia w celu przywłaszczenia lub za przywłaszczenie konkretnej rzeczy. Wówczas określona w wyroku karnymwartość rzeczy będącej przedmiotem zagarnięcia lub przywłaszczenia staje się elementem istoty przypisanego sprawcy przestępstwa i jako taka wiąże sąd cywilny […].

Prawomocne skazanie za sprzeniewierzenie powierzonych pieniędzy wiąże co do wysokości przywłaszczonej kwoty, ale nie zwalnia sądu cywilnego (pracy) z ustalenia (oceny), w jakiej wysokości szkoda została wyrządzona przestępstwem (za którą sprawca ponosi odpowiedzialność cywilną) […]. W podstawie faktycznej rozstrzygnięcia sąd powinien uwzględnić wszelkie okoliczności mającewpływ na zakres odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego, w tym te, które miały miejsce po uprawomocnieniu się wyroku sądu karnego (wyrok SN z 18 sierpnia 2009 r., I PK 60/09, LexPolonica nr 2375688,OSNP 2011, nr 7-8, poz. 101).

13. Prawomocny wyrok skazujący za przestępstwo z art. 220 k.k. wiążesąd w postępowaniu cywilnym co do tego, że pokrzywdzony był pracownikiem w rozumieniu art. 2 i art. 22 k.p. (wyrok SN z 2 lutego2010 r., II PK 157/09, LexPolonica nr 2442509).

C. Prowadzenie postępowania karnego równolegle z postępowaniem cywilnym

Jeżeli postępowanie karne i postępowanie cywilne prowadzone jest równolegle, sąd cywilny - po rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy - może na podstawie art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. zawiesić postępowanie cywilne. Jeżeli postępowanie karne nie jest rozpoczęte,a jego rozpoczęcie zależy od wniosku strony, sąd wyznaczy termin (sądowy w rozumieniu art. 164 k.p.c.) do wszczęcia postępowania karnego, a w innych wypadkach może zwrócić się do właściwego organu (art. 177 § 2 k.p.c.). Zawieszenie postępowania może trwać aż do prawomocnego zakończenia postępowania karnego, sąd może jednak wcześniej podjąć zawieszone postępowanie (art. 180 § 1 pkt 4 k.p.c.). Postanowienie o zawieszeniu postępowania jest zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 6 k.p.c.); jeśli zostało wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 183 k.p.c.), powinno być doręczone stronom wraz z uzasadnieniem (art. 357 § 2 k.p.c.).

Sądy bardzo często zbyt pochopnie zawieszają postępowanie cywilne z powodu toczącego się postępowania karnego. Niejednokrotnie podstawą

takich wadliwych postanowień o zawieszeniu postępowania są oświadczenia stron, że przeciwko pozwanemu toczy się postępowanie karne. Następuje to zwłaszcza w sprawach o odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przestępstwami przeciwko obrotowi gospodarczemu, a szczególnie w sprawach o naprawienie szkód wyrządzonych przestępstwem spowodowania niedoboru. Jest to praktyka wadliwa, bowiem okoliczności istotne do ustalenia odpowiedzialności cywilnej i karnej są w zasadzie odmienne, a ponadto ustalenia w zakresie wysokości szkody wyrządzonej przestępstwem - poza wypadkami skazaniaza przywłaszczenie konkretnej rzeczy bądź sumy pieniężnej - nie mająmocy wiążącej. Za zawieszeniem postępowania nie przemawia także zasada ekonomii procesowej, skoro sąd cywilny - zgodnie z zasadą bezpośredniości - będzie zobligowany do przeprowadzenia dowodów (zwłaszcza osobowych), które zostały zgromadzone w postępowaniu przygotowawczym i są przeprowadzane w równolegle prowadzonym postępowaniu karnym sądowym. Z reguły więc wnioski o zawieszenie postępowania cywilnego w związku z toczącym się postępowaniem karnymsąd powinien oddalić. Zawieszenie postępowania będzie usprawiedliwione tylko wtedy, gdy materiał zebrany w postępowaniu cywilnym nie daje podstaw do choćby częściowego uwzględnienia powództwa, a nie można wykluczyć, że w postępowaniu karnym zostanie wydany wyrok skazujący. Wobec tego, że postanowienie o odmowie zawieszenia postępowania nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie ani nie jest wymienione w art. 394 § 1 k.p.c., nie podlega zaskarżeniu. Jeśli zostało wydane na posiedzeniuniejawnym (art. 183 k.p.c.), powinno zostać doręczone bez uzasadnienia (art. 357 § 2 k.p.c.). Ewentualne zażalenie na takie postanowienie, jako niedopuszczalne, podlega odrzuceniu (art. 370 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Wykładnia art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. nie uzasadnia wniosku o konieczności w każdym wypadku zawieszenia postępowania o odszkodowanie za skutki wypadku przy pracy ze względu na toczące siępostępowanie karne. Sąd powinien zawiesić postępowanie cywilne między innymi w razie dojścia do uzasadnionego wniosku, że w świetledowodów przeprowadzonych w sprawie cywilnej brak byłoby podstaw do

uwzględnienia powództwa o odszkodowanie, a jednocześnie nie można wyłączyć, że postępowanie karne zakończy się wyrokiem skazującym, którego ustaleniami sąd w postępowaniu cywilnym byłby związany na podstawie art. 11 k.p.c. (postanowienie SN z 5 listopada 1968 r., I PZ 60/68, LexPolonica nr 325553, OSNCP 1969, nr 6, poz. 117).

2. Nie wchodzi w grę przewlekanie postępowania wówczas, gdy uczestnicy postępowania lub sąd podejmują niezbędne czynności procesowe zmierzające do wyjaśnienia sprawy i jej rozstrzygnięcia zgodnie z przepisami prawa. Stosując art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c., sąd orzekający powinien mieć na względzie art. 11 k.p.c. Jednakże w razie zawieszenia postępowania cywilnego na podstawie art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c., sąd obowiązany jest interesować się na bieżąco przebiegiem postępowania w sprawie karnej w celu zapewnienia sobie możliwości kontroli swego stanowiska co do podstaw zawieszenia postępowania (postanowienie SN z 16 stycznia 1969 r., I PZ 75/68, LexPolonica nr 325555, Biul. SN 1969, nr 10, poz. 170).

3. W sprawie o odszkodowanie za niedobór nie ma z reguły podstaw do zawieszenia postępowania w sprawie cywilnej w związku z toczącym siępostępowaniem karnym z tytułu ujawnionego niedoboru (art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c.), jeżeli materiał zebrany w sprawie uzasadnia uwzględnienie powództwa w całości lub w części. Dopiero jeśli sąd cywilny dojdzie do wniosku, że nie ma podstaw do obciążenia pozwanego odpowiedzialnością odszkodowawczą, zachodzą podstawy do zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. (postanowienie SN z 30 sierpnia 1983 r., IV PZ 34/83, LexPolonica nr309582, OSNCP 1984, nr 2-3, poz. 43).

4. Zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. ze względu na toczące się postępowanie karne nie jest obligatoryjne i zależy od rozważenia wpływu ustaleń postępowania karnego na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej. Podniesienie w kasacji zarzutu naruszenia tego przepisu wymaga ponadto wykazania istotnego wpływu jego naruszenia na wynik sprawy (wyrok SN z 4 grudnia 1998 r., I PKN486/98, LexPolonica nr 343524, OSNAPiUS 2000, nr 2, poz. 63).

5. Jeżeli toczy się postępowanie karne o popełnienie czynu stanowiącego przyczynę rozwiązania umowy o pracę w trybie art. 52 § 1 pkt 1 k.p., to sąd pracy powinien zawiesić postępowanie, gdy dochodzi do wniosku, iż pracownik nie dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych (art. 177 § 1 pkt 4w zw. z art. 11 k.p.c.) (wyrok SN z 5 marca 1999 r., I PKN 610/98, LexPolonica nr 342565, OSNAPiUS 2000, nr 9, poz. 350).

D. Wszczęcie postępowania karnego po zakończeniu postępowania cywilnego

Prawomocny wyrok skazujący wydany w postępowaniu karnym wszczętym pozakończeniu postępowania cywilnego będzie stanowił podstawę wznowienia postępowania cywilnego z przyczyn restytucyjnych (art. 403 § 2 k.p.c.). Jeżeli wyrok w sprawie cywilnej został oparty na prawomocnym skazującym wyroku karnym, następnie uchylonym wskutek wznowienia postępowania lub uwzględnienia skargi kasacyjnej, żądaniewznowienia postępowania cywilnego będzie także usprawiedliwione (art. 403 § 1 pkt 1 k.p.c.).

2. Okoliczności wyłączające prejudycjalność prawomocnych skazującychwyroków karnych

W stosunku do osoby, która jest stroną w procesie cywilnym, ale nie była oskarżona w procesie karnym, zasada związania ustaleniami wyroku karnego nie ma zastosowania. Z reguły będzie to dotyczyć osóbponoszących odpowiedzialność z tytułu ryzyka lub za cudze czyny. Osoby te, nie będąc oskarżonymi w procesie karnym, nie miały wpływu na jego przebieg i ostateczny wynik, mogą więc w postępowaniu cywilnym powoływać się na okoliczności wyłączające ich odpowiedzialność cywilną, choćby okoliczności te przeczyły ustaleniom sądu karnego (art. 11 zd. drugie k.p.c.). Wnioski dowodowe składane na okoliczności zmierzające do ograniczenia, czy nawet wyłączenia ich odpowiedzialności, nie mogą więc być oddalone. Jednakże nie wydaje się, aby osoby takie mogły podważać w procesie cywilnym ustalenia wyroku karnego co do popełnienia przestępstwa

przez osobę skazaną. W kwestii tej zarówno w judykaturze, jak i w doktrynie występuje rozbieżność stanowisk.

Sąd Najwyższy w wyroku z 5 marca 2009 r., II CSK 484/08, LexPolonicanr 2013543 (OSNC-ZD 2009, nr D, poz. 104) uznał, że na podstawie art. 11 zd. drugie k.p.c. nie jest możliwe obalenie w postępowaniu cywilnym ustaleń prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa, podnosząc że art. 11 k.p.c. - odmiennie niż art. 7 § 2d.k.p.c. - nie przewiduje możliwości obalenia ustaleń prawomocnego wyroku skazującego. Zdanie drugie art. 11 k.p.c. wyraża tylko to, żeosoba ponosząca odpowiedzialność za cudze czyny może, bez podważaniaustaleń prawomocnego wyroku skazującego, bronić się wszelkimi zarzutami przysługującymi jej z mocy przepisów prawa cywilnego. Dążenie do przeciwdziałania rozbieżnościom między wyrokami karnymi aorzeczeniami cywilnymi, którego wyrazem jest ten przepis, przemawia przeciwko dopuszczeniu możliwości obalania w postępowaniu cywilnym ustaleń prawomocnego wyroku karnego co do popełnienia przestępstwa zarówno przez osobę skazaną, jak i przez osobę, która nie była oskarżona. Do obalenia tych ustaleń może dojść tylko przez wzruszenie prawomocnego wyroku karnego za pomocą nadzwyczajnych środków zaskarżenia.Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ V

Właściwość sądu

1. Uwagi ogólne o właściwości sądu

Wśród pozytywnych przesłanek procesowych, a więc okoliczności, od których istnienia zależy dopuszczalność powództwa, zasadnicze znaczenie zajmuje właściwość sądu. Jeśli powództwo zostało wytoczoneprzed niewłaściwym sądem, sąd ten nie powinien podejmować żadnych czynności procesowych, a jedynie ograniczyć się do wydania postanowienia o stwierdzeniu swej niewłaściwości i przekazaniu sprawy sądowi właściwemu.

Po wpłynięciu pozwu sąd z urzędu bada swoją właściwość (rzeczową, miejscową, funkcjonalną), natomiast w toku dalszego postępowania możliwość badania tej kwestii z urzędu uzależniona jest od tego, czymamy do czynienia z niewłaściwością usuwalną czy też nieusuwalną.

Strony w umowie zawartej w formie pisemnej mogą umówić się, że do rozpoznania sporu już wynikłego lub mogącego wyniknąć z łączącego jestosunku prawnego właściwy będzie miejscowo inny sąd niż określony wprzepisach o właściwości ogólnej i przemiennej (strony nie mogą zmienić właściwości miejscowej wyłącznej ani rzeczowej). Jeżeli strony nie postanowiły inaczej lub jeżeli powód nie złożył pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym, to sąd wskazany w umowie będzie sądem wyłącznie właściwym (art. 46 k.p.c.) (por. uwagi w rozdziale XX, 9). Strony mogą również ograniczyć umową pisemną prawowyboru powoda między kilkoma sądami właściwymi dla sporu powstałego lub mogącego powstać w przyszłości. Wytoczenie sprawy nie przed sądem wskazanym w umowie prorogacyjnej (prorogatio fori) stwarza stan niewłaściwości usuwalnej (dającej się usunąć za pomocą umowy stron). Niewłaściwość tę sąd bierze pod rozwagę tylko na zarzut pozwanego, zgłoszony i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 202 k.p.c.). Sąd nie bada z urzędu tej niewłaściwości również przed doręczeniem pozwu (art. 202 zd. drugie k.p.c.). Zarzut zgłoszony w terminie późniejszym (np. po złożeniu odpowiedzi na pozew, po pierwszej rozprawie, po wniesieniu sprzeciwu od wyroku zaocznego), jako spóźniony, sąd powinien odrzucić (np. „odrzucić zarzut niewłaściwości usuwalnej sądu”).

Niewłaściwość nieusuwalną (niedającą się usunąć za pomocą umowy prorogacyjnej) sąd z urzędu bierze pod uwagę w każdym stanie postępowania (art. 202 k.p.c.). Jeśli stwierdzi, że jest sądem niewłaściwym, wyda postanowienie, np. „Sąd postanowił stwierdzić swąniewłaściwość i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu w Wieluniu” (art.200 k.p.c.).

Postanowienie, na podstawie którego sąd stwierdza swą niewłaściwość i przekazuje sprawę innemu sądowi (właściwemu), może być wydane zarówno na rozprawie, jak i na posiedzeniu niejawnym (art. 200 § 1 k.p.c.). Jeśli postanowieniem takim następuje przekazanie sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu, mamy do czynienia z postanowieniem zaskarżalnym (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.). Gdy zostałopodjęte na rozprawie - powinno zostać sporządzone na odrębnym druku,

natomiast gdy zostało wydane na posiedzeniu niejawnym - powinno zostać doręczone wraz z uzasadnieniem obu stronom (art. 357 § 2 k.p.c.). Omawiane postanowienie wiąże sąd, któremu sprawa została przekazana (art. 200 § 2 k.p.c.). Oznacza to, że sąd, któremu sprawazostała przekazana na podstawie takiego prawomocnego postanowienia, nie może stwierdzić swej niewłaściwości, nawet gdyby okazało się, żejest ono wadliwe. Wyjątek dotyczy postanowienia, na podstawie którego sąd niższy (rejonowy) przekazał sprawę sądowi wyższemu (okręgowemu). Jeśli postanowienie takie zostało wydane na posiedzeniu niejawnym, należy je doręczyć obu stronom bez sporządzania uzasadnienia, nie jest ono bowiem zaskarżalne (art. 357§ 2 w zw. z art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.). Postanowieniem takim sąd okręgowy nie jest związany. Jeśli stwierdzi, że nie jest sądem właściwym, przekaże sprawę innemu sądowi, który uzna za właściwy, nie wyłączając sądu przekazującego (art. 200 § 2 zd. drugie k.p.c.).

Artykuł 200 k.p.c. nie ma zastosowania do sytuacji, gdy pozew (wniosek) lub akta sprawy przekazywane są między wydziałami tego samego (właściwego) sądu (por. rozdział III, 2).

Artykuł 15 k.p.c. wyraża zasadę utrwalenia właściwości sądu (perpetuatio fori). Zgodnie z tą zasadą, jeżeli w chwili wniesienia pozwu sąd jest właściwy według przepisów dotyczących właściwości sądu, to niezależnie od późniejszych zmian, które określają tę właściwość, pozostaje on właściwy aż do ukończenia postępowania. Zasada ta dotyczy zarówno właściwości rzeczowej (por. następne uwagi), jak i właściwości miejscowej. Jeśli zatem w toku postępowania pozwany zmieni miejsce zamieszkania, które w dacie wniesienia pozwu stanowiło podstawę właściwości miejscowej sądu, to okoliczność ta nie może uzasadniać przekazania sprawy do sądu, w którego okręgu pozwany obecnie zamieszkuje. Ewentualny wniosek o stwierdzenie niewłaściwości i przekazanie sprawy innemu sądowi powinien zostać postanowieniem sądu oddalony.

Zasada wyrażona w art. 15 k.p.c. nie ma zastosowania w następującychsytuacjach:

a) Jeżeli w sądzie rejonowym nastąpi zmiana powództwa mająca wpływ na jego właściwość rzeczową (art. 193 § 2 zd. drugie k.p.c.), należyprzekazać całe zmieniane powództwo sądowi okręgowemu [art. 15 k.p.c.nie ma zastosowania do wypadku zmiany powództwa w sądzie powiatowym,w wyniku której sąd wojewódzki staje się dla zmienionego powództwa rzeczowo i miejscowo właściwy; wówczas bowiem ma zastosowanie art. 193 § 2 k.p.c. (postanowienie SN z 18 września 1968 r., II CZ 163/68, LexPolonica nr 322773); zmiana powództwa w sądzie powiatowym, mająca wpływ na jego właściwość rzeczową (art. 193 § 2 zd. drugie k.p.c.), uchyla zasadę, że sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, choćby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy (postanowienie SN z 2 czerwca 1966 r., II PZ 25/66, LexPolonica nr 2552430, OSP 1967, nr 11, poz. 259, z glosą W. Berutowicza, OSP 1967, nr 11, poz. 259); zmiana powództwa w sądzie rejonowym polegająca nie tylko na wystąpieniu z nowym, odrębnym roszczeniem, ale także na rozszerzeniu pierwotnego żądania w ramach tego samego roszczenia materialnoprawnego i mająca wpływ na właściwość rzeczową tego sądu, wyłącza stosowanie art. 15 § 1 k.p.c. (art. 193 § 2 zd. drugie k.p.c.) (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 10 września 1992 r., ACz 504/92, OSA 1993, nr 1, poz. 5)].

b) Jeżeli przy rozpoznawaniu sprawy w sądzie rejonowym powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd ten może przekazać sprawę do rozpoznania sądowi okręgowemu (art. 18 k.p.c.). Postanowienie o przekazaniu wymaga uzasadnienia; sąd rejonowy więc nie powinien w postanowieniu o przekazaniu sprawy „stwierdzać swej niewłaściwości”, lecz przekazać sprawę w związku z powstałym zagadnieniem prawnym budzącym poważne wątpliwości (np. „Sąd postanowił przekazać sprawę do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Łodzi”).

c) Jeżeli sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawylub podjąć innej czynności, sąd nad nim przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd (art. 44 k.p.c.). Chodzi tu o przeszkodę, której sąd właściwy nie może pokonać, np. w razie

wyłączenia wszystkich sędziów danego sądu od rozpoznawania sprawy. Takiej przeszkody nie stanowi np. zamieszkiwanie świadków w znacznejodległości od sądu, bo można przesłuchać ich w drodze pomocy sądowejprzez sąd rejonowy, w którego okręgu zamieszkują. Okresowe utrudnienia związane z dojazdami do sądu miejscowo właściwego do rozpoznania sprawy również nie uzasadniają wyznaczenia innego sądu na podstawie art. 44 k.p.c., do którego wyznaczenia nie wystarcza okoliczność, że za rozpoznaniem sprawy przez ten inny sąd przemawiają względy celowości, bowiem art. 44 k.p.c. uzależnia wyznaczenie innego sądu niż właściwy od dalej idącej przesłanki, mianowicie od tego, żeby sąd właściwy nie mógł z powodu przeszkody rozpoznać sprawy (np. „Sąd postanowił: wyznaczyć do rozpoznania sprawy Sąd Rejonowy w Pabianicach”).

Sądem przełożonym w rozumieniu art. 44 k.p.c. jest:

- sąd okręgowy w stosunku do sądu rejonowego;

- sąd apelacyjny w stosunku do sądu okręgowego;

- Sąd Najwyższy w stosunku do sądu apelacyjnego.

d) Jeżeli przemawiają za tym względy celowości, to sąd właściwy w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeńspołecznych może - na zgodny wniosek stron - przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu rozpoznającemu takie sprawy (np. „Sąd postanowił przekazać sprawę do rozpoznania Sądowi Rejonowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu”) (art. 461 § 3 k.p.c.).

e) W postępowaniu nieprocesowym ze względów celowościowych lub z powodu przeszkody uniemożliwiającej rozpoznanie sprawy przez sąd właściwy - sąd nad nim przełożony wyznaczy inny sąd (art. 508 § 2 i

3 k.p.c.). Sąd przełożony może z urzędu wyznaczyć inny sąd, może także uczynić to na wniosek właściwego organu, a także na wniosek osoby zainteresowanej (np. „Sąd postanowił: wyznaczyć do rozpoznaniasprawy Sąd Rejonowy w Zgierzu”).

We wszystkich wskazanych wypadkach wystąpienia przeszkody uniemożliwiającej rozpoznanie sprawy przez sąd właściwy, sąd ten powinien wydać postanowienie o przedstawieniu akt sprawy sądowi przełożonemu w celu wyznaczenia innego sądu. Na postanowienie takie,jak również na postanowienie sądu przełożonego o wyznaczeniu innego sądu, nie przysługuje zażalenie.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Sądem przełożonym nad sądem powiatowym jest w rozumieniu art. 44,52 § 1 i art. 508 § 2 k.p.c. sąd wojewódzki działający jako sąd pierwszej instancji (uchwała składu siedmiu sędziów SN - wpisana do księgi zasad prawnych - z 21 lutego 1972 r., III CZP 76/71, LexPolonica nr 314341, OSNCP 1972, nr 9, poz. 152; krytyczna glosa T. Rowińskiego, PiP 1973, nr 11, s. 118).

2. Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem art. 44 k.p.c. (podobnie i art. 508 § 2 k.p.c.) nie ma charakteru normy procesowej,a jest normą o charakterze ustrojowym. Oznacza to, że decyzja sądu przełożonego o wyznaczeniu innego sądu do rozpoznania sprawy nie jest aktem procesowym, lecz aktem o charakterze organizacyjno-administracyjnym (por. uchwałę SN z 21 lutego 1972 r., III CZP 76/71, LexPolonica nr 314341, OSNCP 1972, nr 9, poz. 152). Nie możnautożsamiać tej decyzji z czynnością procesową, jaką jest „przekazanie sprawy” w rozumieniu art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c., gdy sądstwierdzi swą niewłaściwość (art. 200 k.p.c.). Postanowienie o wyznaczeniu sądu nie kończy postępowania w sprawie, możliwości zaskarżenia takiego orzeczenia nie przewiduje też przepis szczególny(art. 394 § 1 k.p.c.) (postanowienie SN z 25 lipca 1984 r., I CZ 84/84, LexPolonica nr 321118).

2. Właściwość rzeczowa

Sprawy cywilne rozpoznawane są w pierwszej instancji zarówno przez sądy rejonowe, jak i sądy okręgowe. Przepisy o właściwości rzeczowejwyznaczają zakres spraw, które rozpoznają sądy pierwszej instancji.

Zasadą jest, że dla spraw cywilnych sensu stricto, które rozpoznawane są zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym, właściwe rzeczowo są sądy rejonowe (art. 16 i 507 k.p.c.). W sprawach tych sąd okręgowy jest sądem pierwszej instancjitylko w przypadkach szczegółowo wskazanych w art. 17, 544, 5671 i 6911 § 2 k.p.c. Zasada ta obowiązuje także w sprawach z zakresu prawa pracy oraz w sprawach gospodarczych.

Według art. 17 k.p.c. sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach:

1) o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe, oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia;

2) o ochronę praw autorskich i pokrewnych, jak również dotyczących wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych;

3) o roszczenia wynikające z prawa prasowego;

4) o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 000 zł, a w postępowaniu w sprawach gospodarczych - 100 000 zł, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania, o ustanowienie

rozdzielności majątkowej między małżonkami, o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym;

5) o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni;

6) o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną;

7) o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji;

8) o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem (por. rozdział XX, 3, B).

Sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji także w sprawach z protestu przeciwko wyborom do rad gmin (art. 59 ust. 1 ustawy z 16 lipca 1998 r. - Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw, tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 159, poz. 1547 ze zm.), w sprawach rejestracji dzienników lub czasopism (art. 20 ustawy z 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe, Dz.U. Nr 5, poz. 24 zezm.). Sąd okręgowy rozpoznaje także sprawy o wydanie wypisu aktu notarialnego innym osobom niż wymienione w tym akcie, a ponadto rozpoznaje zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej (art.110 i 83 § 1 ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, tekst jedn. Dz.U. 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.). W tym ostatnim przypadku, rozpoznając zażalenie, orzeka jako sąd drugiej instancji (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 7 grudnia 2010 r., III CZP 86/10, LexPolonica nr 2421067).

W uchwale z 3 grudnia 2003 r. (III CZP 93/03, LexPolonica nr 365056,OSNC 2005, nr 2, poz. 23) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że sprawy o uchylenie uchwały stowarzyszenia rozpoznaje sąd rejonowy.

W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych obowiązuje zasada odwrotna. W pierwszej instancji sprawy te rozpoznają sądy okręgowe, z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona została właściwość sądów rejonowych (por. art. 4778 § 1 i 2 k.p.c.).

Dla ogółu spraw majątkowych (cywilnych, z zakresu prawa pracy oraz gospodarczych) jedynym warunkiem właściwości rzeczowej sądu okręgowego jest przekroczenie określonej granicy wartości przedmiotusporu, tj. 75 000 zł w sprawach cywilnych oraz w sprawach z zakresu prawa pracy oraz 100 000 zł w sprawach gospodarczych. Reguła ta nie dotyczy spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym (por. rozdział XX, 7). Sprawy te rozpoznawane są w sądzie rejonowym bez względu na wartość przedmiotu sporu. Powstaje pytanie, jakie znaczenie ma okoliczność, że w sprawie rozpoznawanej przez sąd rejonowy wartość przedmiotu sporu zostanie przekroczona w toku postępowania wskutek zmiany powództwa. W judykaturze i doktrynie przyjmuje się, że zmiana powództwa w sądzie rejonowym mająca wpływ na jego właściwość rzeczową (art. 193 § 2 zd. drugie k.p.c.) uchyla dyspozycję art. 15 k.p.c., statuującego zasadę, że sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, choćby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy (por. postanowienie SN z 2 czerwca 1966 r., II PZ 25/66,LexPolonica nr 2552430, OSPiKA 1967, nr 11, poz. 259 oraz rozdział V, 1).

W rozważanym wypadku sąd rejonowy powinien - według art. 1303 § 2 k.p.c. - wezwać powoda do uiszczenia w terminie tygodniowym opłaty od rozszerzonej części powództwa. W razie bezskutecznego upływu terminu sąd prowadzi sprawę bez wstrzymania biegu postępowania, a o obowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu. W opisanej sytuacji, w razie rozszerzenia powództwaponad kwoty wskazane w art. 17 pkt 4 k.p.c., sąd rejonowy powinien

przekazać sprawę sądowi okręgowemu, który stał się właściwy. Sąd tenprowadzi sprawę bez wstrzymania biegu postępowania, a o obowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu.

Rozpoznanie przez sąd rejonowy sprawy, która ze względu na wartość przedmiotu sporu należy do właściwości rzeczowej sądu okręgowego, nie prowadzi do nieważności postępowania. Nieważność postępowania zachodzi, jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu (art.379 pkt 6 k.p.c.). Jest więc uchybieniem procesowym, które może być skutecznym zarzutem apelacyjnym tylko wtedy, gdy zostanie wykazane, że mogło mieć wpływ na wynik sprawy. Wykazanie takiego związku nie wydaje się możliwe.

W przepisach regulujących właściwość sądu okręgowego ustawodawca posłużył się dwoma kryteriami, a mianowicie kryterium przedmiotu sprawy (ratio materiae) oraz kryterium wartości przedmiotu sporu (ratio valoris).

Wartością przedmiotu sporu, zgodnie z art. 19 § 1 i 2 k.p.c., jest:

- w sprawach o roszczenia pieniężne, zgłoszone choćby w zamian innego przedmiotu, dochodzona przez powoda kwota,

- w innych sprawach majątkowych - kwota pieniężna, którą powód ma obowiązek podać w pozwie, kierując się regułami wskazanymi w art. 20-24 k.p.c.

Spośród spraw majątkowych (roszczeń majątkowych) powołany art. 19 § 1 k.p.c. wyodrębnił sprawy o roszczenia pieniężne. Takie unormowanieniewątpliwie oznacza, iż obowiązek określenia wartości przedmiotu sporu obciąża powoda nie tylko w sprawach o roszczenia pieniężne,

ale we wszystkich sprawach, których przedmiotem sporu jest roszczenie majątkowe.

W sprawie majątkowej nieoznaczenie w pozwie wartości przedmiotu sporu jest brakiem formalnym pozwu (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.), podlegającym uzupełnieniu w trybie wydania przez przewodniczącego zarządzenia, o którym mowa w art. 130 k.p.c. (por. rozdział XI, 2).

W praktyce sądowej pojęcie „sprawa majątkowa” i „sprawa niemajątkowa” nierzadko jest rozumiane mylnie. Zdarza się, że w sprawach, w których powód żąda, aby sąd zobowiązał pozwanego do określonego zachowania się, nie jest wskazywana wartość przedmiotu sporu, sprawy takiej bowiem błędnie nie utożsamia się ze sprawami majątkowymi. Należy zatem pamiętać, że o majątkowym lub niemajątkowym charakterze sprawy rozstrzyga wyłącznie przedmiot sporu, a mianowicie majątkowy lub niemajątkowy charakter dobra, którego ochrony domaga się powód. Jeśli zatem powód np. żąda eksmisji pozwanego z wynajętego mu lokalu, to domaga się ochrony dobra majątkowego, jakim jest przysługujące mu prawo najmu, na treśćktórego składają się prawa i obowiązki majątkowe; nie żąda natomiastochrony dobra niemajątkowego (np. prawa ze stosunków rodzinnych, małżeńskich, dobra osobistego).

Należy przyjąć, że w licznie rozpoznawanych przez sądy rejonowe sprawach o opróżnienie lokalu mieszkalnego zajmowanego bez tytułu prawnego wartością przedmiotu sporu, odpowiadającą wymaganiu z art. 19 § 2 k.p.c. (także wobec art. 232 k.p.c.), będzie kwota pieniężna odpowiadająca trzymiesięcznemu wynagrodzeniu (odszkodowaniu) za korzystanie z lokalu bez tytułu prawnego. Z kolei w sprawach o opuszczenie lokalu przez domownika, wspólnie korzystającego z lokaluna podstawie użyczenia, wartością przedmiotu sporu może być kwota odpowiadająca jego trzymiesięcznemu udziałowi w należnościach z tytułu czynszu najmu lokalu, natomiast w sprawach o wydanie nieruchomości zajmowanej przez pozwanego bez tytułu prawnego, po rozwiązaniu umowy użyczenia, określenie wartości przedmiotu zaskarżenia następuje według zasad przewidzianych w art. 232 k.p.c.

(por. postanowienie SN z 8 kwietnia 1997 r., I CKN 18/97, LexPolonica nr 324704, OSNC 1997, nr 10, poz. 145).

W praktyce sądowej istotnego znaczenia nabiera - zważywszy na treść art. 20 k.p.c. - kwestia właściwego określenia wartości przedmiotu sporu (zaskarżenia) w sprawach, w których przedmiotem żądania są odsetki.

W uchwale składu siedmiu sędziów z 21 października 1997 r. (III ZP 16/97, LexPolonica nr 332395, OSNP 1998, nr 7, poz. 204) Sąd Najwyższy wyjaśnił, co jest wartością sporu (zaskarżenia) w sytuacji, gdy żądanie w pozwie sformułowane zostało w następujący sposób:

- żądanie zasądzenia świadczenia głównego (kapitału) z odsetkami określonymi procentowo od świadczenia głównego od konkretnej daty (np. od daty opóźnienia w spełnieniu świadczenia - art. 481 § 1 k.c.),

- żądanie zasądzenia samych odsetek za zamknięty okres - wyliczonychkwotowo lub niewyliczonych (np. w przypadku zapłaty świadczenia głównego po terminie bez odsetek lub w wypadku przeniesienia wierzytelności z tytułu odsetek na inną osobę),

- żądanie zasądzenia świadczenia głównego i obok niego odsetek wyliczonych kwotowo za pewien zamknięty okres (np. do daty wniesienia pozwu); świadczenie główne może być w takim przypadku żądane z odsetkami lub bez odsetek, ale nie żąda się odsetek od odsetek wyliczonych kwotowo,

- żądanie zasądzenia świadczenia głównego i obok niego odsetek wyliczonych kwotowo za określony, zamknięty okres (np. do czasu

wytoczenia powództwa); od odsetek wyliczonych kwotowo żąda się odsetek,

- żądanie zasądzenia świadczenia głównego, z którym zostały zsumowane odsetki za określony, zamknięty okres (np. do czasu wytoczenia powództwa) wraz z odsetkami od tak powiększonego świadczenia głównego (anatocyzm).

Por. uzasadnienie ww. uchwały.

W innych orzeczeniach wskazano, że: jeżeli obok świadczenia głównegodochodzone są odsetki - i to obojętnie w jakiej postaci - określone procentowo czy wyliczone jako kwota, to zachodzi sytuacja objęta unormowaniem z art. 20 k.p.c., bowiem powód dochodzi świadczenia głównego i „obok” niego świadczenia ubocznego w postaci odsetek (postanowienie SN z 29 września 2000 r., V CKN 71/00, LexPolonica nr384113).O zastosowaniu normy art. 20 k.p.c. przy obliczaniu wartościprzedmiotu sporu, i odpowiednio wartości przedmiotu zaskarżenia, decyduje to, czy odsetki, pożytki lub koszty są żądane obok roszczenia głównego. Przesłanka ta nie jest spełniona np. wtedy, gdypowód dochodzi odrębnym pozwem samych odsetek, albo gdy odsetki uległy skapitalizowaniu, tj. po powstaniu zaległości strony zgodziłysię na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy (art. 482 § 1 k.c.) i powód dochodzi całej tak obliczonej kwoty. Natomiast przesłankę tę należy uznać za spełnioną np. wtedy, gdy powód domaga się określonej sumy z odsetkami, obojętnie czy oznaczonymi jedynie wstosunku procentowym, czy już obliczonymi kwotowo (postanowienie SN z 2 kwietnia 1998 r., I CZ 13/98, LexPolonica nr 330690, „Wokanda” 1998, nr 8, poz. 5).

Jeśli sąd ma wątpliwości co do podanej przez powoda (wnioskodawcę) wartości przedmiotu sporu (§ 107 ust. 3 reg. sąd.), powinien - zwłaszcza w sytuacji gdy od prawidłowo ustalonej wartości przedmiotusporu zależy właściwość rzeczowa sądu lub wysokość opłaty sądowej - wydać na podstawie art. 25 § 1 k.p.c. postanowienie, w którym zarządzi dochodzenie w celu sprawdzenia wartości przedmiotu sporu

(np. „Sąd postanowił sprawdzić wartość przedmiotu sporu przez dopuszczenie dowodu z opinii biegłego sądowego, któremu zleca dokonanie wyceny nieruchomości, będącej przedmiotem wniosku o zniesienie współwłasności”).

Postanowienie takie może być wydane z urzędu (na posiedzeniu jawnym lub niejawnym) tylko do chwili doręczenia pozwu (wniosku) pozwanemu (uczestnikowi postępowania nieprocesowego). Po tej chwili sprawdzenie wartości przedmiotu sporu może nastąpić tylko na zarzut pozwanego (uczestnika) zgłoszony przedwdaniem się w spór co do istoty sprawy, a zatem w odpowiedzi na pozew, w sprzeciwie od wyrokuzaocznego, sprzeciwie od nakazu upominawczego, w zarzutach od nakazuzapłaty w postępowaniu nakazowym, a jeżeli pisma takie nie były składane - przez złożenie na rozprawie oświadczenia procesowego poprzedzającego ustosunkowanie się do roszczenia będącego przedmiotem wszczętego postępowania (art. 25 § 2 k.p.c.).

Po ustaleniu we wskazanym trybie wartość przedmiotu sporu nie podlega ponownemu badaniu w dalszym toku postępowania.

Zgodnie z § 107 ust. 1 i 2 reg. sąd., jeżeli pismo wszczynające postępowanie nie odpowiada warunkom formalnym, a z treści pisma wynika, że podlega ono odrzuceniu albo że sprawę należy przekazać innemu sądowi lub innemu organowi, przewodniczący wydziału wyznacza posiedzenie niejawne bez wzywania strony do usunięcia braków formalnych pisma, chyba że bez ich usunięcia nie można wydać postanowienia w przedmiocie odrzucenia pisma lub przekazania sprawy.W przypadku takim nie zachodzi także potrzeba sprawdzania wartości przedmiotu sprawy, chyba że od wartości tej zależy właściwość sądu. Sprawdzenie wartości przedmiotu sprawy powinno nastąpić w każdym wypadku, w którym podana wartość nasuwa uzasadnione wątpliwości, a od wartości tej zależy właściwość sądu albo wysokość opłat sądowych.

W postępowaniu nieprocesowym - zgodnie z art. 507 k.p.c. - właściwość rzeczowa co do zasady jest przypisana sądom rejonowym, a wyjątkowo - sądom okręgowym (np. sprawy o ubezwłasnowolnienie - art.

544 § 1 k.p.c., sprawy dotyczące ważności wyborów - por. ustawy wymienione w rozdziale III, 1).

WYBRANE ORZECZENIA (dot. wartości przedmiotu sporu)

Sprawy o roszczenia pieniężne i inne majątkowe

1. Dla określenia wartości przedmiotu sporu lub wartości zaskarżeniaw sprawie o roszczenie pieniężne wyrażone w walucie obcej miarodajnyjest kurs tej waluty w dniu wniesienia pozwu; późniejsza zmiana kursu jest w tym względzie bez znaczenia (postanowienie SN z 8 sierpnia 2008 r., V CZ 49/08, LexPolonica nr 2044710, niepubl.).

2. W sprawie o nakazanie opróżnienia mieszkania zajmowanego przez członka spółdzielni na podstawie lokatorskiego prawa do lokalu wkładmieszkaniowy nie wyznacza wartości przedmiotu sporu ani zaskarżenia (postanowienie SN z 16 listopada 1998 r., I CZ 151/98, LexPolonica nr 334142, OSNC 1999, nr 5, poz. 95).

Roszczenia z rękojmi, gwarancji, odstąpienie od umowy

3. Wartością przedmiotu sporu w sprawach o roszczenia kupującego o zwrot ekwiwalentnego świadczenia na skutek odstąpienia od umowy wzajemnej jest różnica wartości podlegających zwrotowi świadczeń (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 12 września 1997 r., I ACz 397/97, LexPolonica nr 327801, OSA Łódź 1997, nr 4, poz. 154).

4. W wypadku gdy kupujący dochodzi na podstawie rękojmi za wady lub gwarancji wydania w miejsce rzeczy sprzedanej rzeczy wolnej od wad, wartość przedmiotu sporu wyraża się nie w kwocie równej wartości rzeczy wolnej od wad, lecz w różnicy między wartością tej rzeczy a wartością sprzedanej rzeczy wadliwej (postanowienie SN z 8

października 1976 r., I CZ 69/76, LexPolonica nr 312976, OSNC 1977, nr 5-6, poz. 94).

Kumulacja roszczeń

5. Zgodnie z art. 21 k.p.c. zliczeniu podlega wartość kilku roszczeńdochodzonych przez powoda, a nie wartość roszczeń kilku powodów (postanowienie SN z 18 lipca 2000 r., I PZ 50/00, LexPolonica nr 349054).

6. Przepis art. 21 k.p.c. nakazujący przy kumulacji roszczeń przyjmować za podstawę obliczenia wpisu ogólną wartość połączonych roszczeń nie odnosi się do żądań ewentualnych i alternatywnych (postanowienie SN z 20 kwietnia 1966 r., I CZ 29/66, LexPolonica nr 2522561, OSP 1967, nr 2, poz. 36).

Roszczenia pracownicze

7. Przepis art. 231 k.p.c. dotyczy nie tylko umów o pracę, lecz również zatrudnienia na podstawie mianowania, jako że przypisana mu funkcja odnosi się do spraw dotyczących nawiązania, istnienia i rozwiązania szerzej rozumianego stosunku pracy. To, że powód na żadnym etapie postępowania nie dochodził roszczenia określonego jakąkolwiek kwotą pieniężną, nie jest argumentem przemawiającym za niemajątkowym charakterem jego roszczenia (postanowienie SN z 11 kwietnia 2008 r., I PZ 4/08, LexPolonica nr 2050228, niepubl.).

8. Sprawa o uznanie wypowiedzenia zmieniającego za bezskuteczne jestsprawą o prawa majątkowe (postanowienie SN z 4 lutego 2008 r., I PZ 2/08, LexPolonica nr 2031954).

9. Zgodnie z art. 231 k.p.c., w sprawach o roszczenia pracowników dotyczące istnienia stosunku pracy, podstawą ustalenia wartości przedmiotu sporu jest wynagrodzenie w kwocie, której przysługiwanie pracownikowi w okresie objętym sporem nie jest sporne między stronami, a nie wynagrodzenie żądane przez pracownika, które stanowi(lub może stanowić) przedmiot odrębnego roszczenia (postanowienie SNz 20 listopada 2007 r., II PZ 56/07, LexPolonica nr 2006468, OSNP 2009, nr 3-4, poz. 45).

10. W sprawie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach płacyw związku z wypowiedzeniem umowy o pracę na czas nieokreślony w tej części (w szczególności w zakresie prawa do nagrody jubileuszowej, dodatku za staż pracy oraz specjalnego wynagrodzenia za wieloletnią pracę bezpośrednio w produkcji) podstawą prawną określenia wartości przedmiotu sporu jest art. 231 k.p.c., a nie art. 22 k.p.c.(postanowienie SN z 19 stycznia 2006 r., III PZ 14/05, LexPolonica nr 1087905, OSNP 2007, nr 1-2, poz. 18).

11. Sprawa o ustalenie stosunku pracy jest sprawą o prawo majątkowe,a nie o prawo niemajątkowe. Dla takiej sprawy zgodnie z art. 231 k.p.c. określa się wartość przedmiotu sporu i w konsekwencji zgodniez przepisem art. 3984 § 2 k.p.c. skarga kasacyjna w sprawie o prawo majątkowe powinna zawierać oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia (postanowienie SN z 13 stycznia 2006 r., I PZ 26/05, LexPolonica nr 2451734, niepubl.).

12. W sprawie, w której sąd zasądził od pracodawcy na rzecz pracownika odszkodowanie z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem (art. 45 § 1 lub § 2 k.p. w zw. z art. 471 k.p.), wartość przedmiotu zaskarżenia stanowi dla pozwanegopracodawcy zasądzona kwota pieniężna (art. 19 § 1 k.p.c. w zw. z art. 368 § 2 k.p.c.), a nie suma wynagrodzenia za pracę za okres jednego roku (art. 231 k.p.c. w zw. z art. 368 § 2 k.p.c.) (postanowienie SN z 30 stycznia 2003 r., I PK 263/02, LexPolonica nr362824).

13. W sprawie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach w związku z wypowiedzeniem warunków pracy i płacy wartość przedmiotu zaskarżenia stanowi suma wynagrodzenia za pracę sprzed jego zmiany za okres jednego roku (art. 231 k.p.c.), niezależnie od tego, czy umowa o pracę uległa rozwiązaniu wskutek odmowy przyjęcia zaproponowanych warunków, czy stosunek pracy trwa na zmienionych warunkach (postanowienie SN z 8 kwietnia 2002 r., I PZ 18/02, LexPolonica nr 356676, OSNP 2004, nr 6, poz. 102).

14. W sprawie o zasądzenie odszkodowania z tytułu bezprawnego rozwiązania umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony bez wypowiedzenia na podstawie art. 52 k.p. wartość przedmiotu sporu stanowi podana kwota pieniężna (art. 19 § 1 k.p.c.), a nie suma wynagrodzenia za pracę za okres jednego roku (art. 231 k.p.c.) (uchwała SN z 6 grudnia 2001 r., III ZP 28/01, LexPolonica nr 353282, OSNP 2002, nr 15, poz. 350).

15. Sprawa o ustalenie wypadku przy pracy (ustalenie, że konkretne zdarzenie było wypadkiem przy pracy) jest niewątpliwie sprawą o prawa majątkowe, a w takiej sprawie powód ma obowiązek oznaczyć wartość przedmiotu sporu (art. 1261 § 1 k.p.c., art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.), zaś przewodniczący w sądzie pierwszej instancji ma obowiązek wyegzekwować od powoda tę wartość pod rygorem zwrotu pozwu(art. 130 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 1261 § 1 k.p.c.). Roszczenie majątkowe nie musi mieć charakteru pieniężnego. Żądanie - a tym samym sprawa, w której to żądanie jest rozpoznawane - ma charakter majątkowy wówczas, gdy zmierza do realizacji prawa lub uprawnienia mającego bezpośredni wpływ na stosunki majątkowe stron, przy czym takimi sprawami mogą być zarównosprawy o świadczenie, jak i o ustalenie albo o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego. Prawami majątkowymi są wszelkie prawa wywodzące się bezpośrednio ze stosunków prawnych obejmujących ekonomiczne interesy stron. Niemajątkowe są natomiast np. prawa służące ochronie dóbr osobistych oraz stosunków rodzinnych pomiędzy małżonkami, krewnymi, powinowatymi. W sprawie o ustalenie wypadku przy pracy z reguły jest możliwe (choćby w przybliżeniu, co jest wystarczające) ustalenie wartości przedmiotu sporu w odniesieniu do ewentualnego roszczenia o jednorazowe odszkodowanie, nawet bez

orzeczenia lekarza orzecznika ZUS (postanowienie SN z 5 sierpnia 2009 r., II PZ 6/09, LexPolonica nr 2371229.)

Roszczenie o wydanie nieruchomości

16. Od dnia wejścia w życie ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.) wartość przedmiotu sporu w sprawach o wydanie nieruchomości posiadanej bez tytułu prawnego albo na podstawie tytułu innego niż najem lub dzierżawa jest określana na podstawie art. 232 k.p.c. (postanowienie SN z 19 października 2007 r., I CZ 117/07, LexPolonica nr 1855384, OSNC 2008, nr B, poz. 51).

Sprawy działowe

17. Oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach działowychpozostaje w ścisłej zależności od wyników postępowania w tych sprawach i podlega kontroli sądu w ramach badania, czy zachowane zostały wymagania formalne środka odwoławczego, a kasacji w szczególności. O wartości przedmiotu zaskarżenia nie przesądza bowiem ani wartość przedmiotu działu, ani wartość udziału wnoszącegośrodek odwoławczy. Wartość tę określa natomiast zakres kwestionowanego rozstrzygnięcia. Może zatem sprowadzać się do różnicy wysokości oczekiwanej i zasądzonej opłaty (dopłaty), może dotyczyć konkretnych składników majątku spadkowego, o ile ich podział miałby być inny niż przyjęty, wyrażać wartość zaliczenia (niezaliczenia) darowizny na schedę spadkową itp. (postanowienie SN z 5 kwietnia 2002 r., II CZ 25/02, LexPolonica nr 399164).

3. Właściwość miejscowa

Właściwość miejscową określa zakres kompetencji sądów tego samego rzędu. Służy ona do określenia, który z sądów właściwych rzeczowo jest uprawniony do rozpoznania konkretnej sprawy. Rozróżnia się dwa

rodzaje właściwości miejscowej - ogólną i szczególną, a w ramach tejostatniej - przemienną i wyłączną.

Podstawę określenia właściwości ogólnej stanowi miejsce zamieszkaniapozwanego (wnioskodawcy), które określa się według przepisów Kodeksucywilnego, a zatem według art. 25 i nast. k.c. W postępowaniu procesowym, zgodnie z art. 27 § 1 k.p.c., powództwo wytacza się przed sąd pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. W postępowaniu nieprocesowym, jeżeli właściwość miejscowa nie została oznaczona w przepisie szczególnym (por. uwagi niżej), właściwy jest sąd miejsca zamieszkania wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania - sąd miejsca jego pobytu. Do postępowania z urzędu właściwy jest sąd miejsca, w okręgu którego nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania (art. 508k.p.c.).

Właściwość miejscową w sprawie przeciwko Skarbowi Państwa określa art. 29 k.p.c., stanowiąc, że powództwo przeciwko Skarbowi Państwa wytacza się według siedziby państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.

Artykuł 30 k.p.c. określa właściwość ogólną sądów w sprawach przeciwko wszystkim - poza Skarbem Państwa - osobom prawnym, a więc również i tym, których działalność obejmuje teren całego kraju. Przeciwko takim podmiotom powództwo wytacza się według miejsca ich siedziby.

W odniesieniu do osób prawnych (innych podmiotów) działających na obszarze całego kraju przepis szczególny może określić właściwość miejscową odmiennie niż w art. 30 k.p.c. Przykładem jest art. 9 ustawy z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 ze zm.), stanowiący, że powództwo o roszczenia wynikające z umów ubezpieczenia można wytoczyć albo według przepisów o właściwości ogólnej, albo przed sądwłaściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby ubezpieczającego, ubezpieczonego, uposażonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia.

Jeżeli powód nie może powołać się na tego rodzaju przepis szczególny, obowiązany jest wnieść pozew do sądu właściwego dla miejsca siedziby osoby prawnej (innego podmiotu) działającej na obszarze całego kraju, chyba że skorzysta z właściwości określonej wart. 33 k.p.c. Według tego przepisu powództwo o roszczenie majątkoweprzeciwko przedsiębiorcy można wytoczyć przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału. Wprowadzając taką regulację, ustawodawca zapewne miał na względzie komplikacje, jakie powstawały w sprawach przeciwko przedsiębiorcom prowadzącym działalność w kilku oddziałach na terenie całego kraju (np. banki), czego wyrazem była chociażby uchwała składu siedmiu sędziów SN z 27 października 1988 r. (III CZP 43/88, LexPolonica nr 302143, OSNCP 1989, nr 4, poz. 53), w której Sąd Najwyższy wyjaśnił znaczenie art.30 k.p.c., zaznaczając, że przepis szczególny może właściwość określoną w tym przepisie ustalić w sposób odmienny, a także uchwałaSądu Najwyższego z 4 stycznia 1995 r. (III CZP 148/94, LexPolonica nr 304174, OSNC 1995, nr 4, poz. 61), stwierdzająca, że powództwo o roszczenie majątkowe skierowane przeciwko osobie fizycznej prowadzącej ewidencjonowaną działalność gospodarczą, związane z tą działalnością, wytoczyć można przed sąd, w którego okręgu znajduje się miejsce prowadzenia tej działalności (zakład).

Na podstawie art. 33 k.p.c. oraz art. 431 k.c., zawierającego definicję przedsiębiorcy, zgodnie z którą jest nim także osoba fizyczna prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową, nie powinno budzić wątpliwości, że powód może wytoczyć powództwo o roszczenie majątkowe przeciwko przedsiębiorcy, którym jest osoba fizyczna, przed sąd właściwości ogólnej (miejsca zamieszkania pozwanego) lub przed sąd właściwości przemiennej, tj. przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału.

Okręgi sądowe ustala Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa, w drodze rozporządzeń wydawanych na podstawie art. 20 ustawy z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.). Na podstawie

tego przepisu Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie z 26 września 2001 r. w sprawie utworzenia sądów pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 106, poz. 1161 ze zm.) oraz rozporządzenie z 27 września 2001 r. w sprawie utworzenia sądów gospodarczych (Dz.U. Nr 116, poz. 1247 ze zm.), a ponadto obowiązują: rozporządzenie z 16października 2002 r. w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości(Dz.U. Nr 180, poz. 1508 ze zm.) oraz rozporządzenie z 12 czerwca 2002 r. w sprawie określenia sądów rejonowych prowadzących księgi wieczyste (Dz.U. Nr 95, poz. 843 ze zm.).

Określenie szczegółowego zakresu właściwości sądów grodzkich, które funkcjonowały jako wydziały lub wydziały zamiejscowe sądów rejonowych, nastąpiło wyjątkowo w ustawie ustrojowej, jaką jest prawo o ustroju sądów powszechnych. Sądy te rozpoznawały m.in. sprawy cywilne podlegające rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, z wyjątkiem spraw rozpoznawanych w europejskim postępowaniu nakazowym, oraz dotyczące depozytów sądowych i przepadku rzeczy (por. art. 13 § 2 pkt 5 u.s.p.). Sądy grodzkie (wydziały grodzkie) zostały utworzone w obszarze właściwości wszystkich sądów okręgowych(por. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 26 września 2001 r. w sprawie utworzenia sądów grodzkich - Dz.U. Nr 106, poz. 1160 ze zm.). Rozporządzenie to utraciło moc 1 stycznia 2010 r., tj. z chwilą wejścia w zycie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 18 grudnia 2009 r. w sprawie zniesienia sądów grodzkich (Dz.U. Nr 221, poz. 1745).

Z właściwością szczególną przemienną mamy do czynienia wtedy, gdy powód - w granicach wskazanych przepisami - ma prawo wyboru sądu, przed który może wytoczyć powództwo (por. art. 32-371, art. 461 § 1 i art. 4794 w zw. z art. 34 k.p.c.). Zgodnie z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. powód powinien w pozwie - w miarę potrzeby - przytoczyć okoliczności faktyczne uzasadniające właściwość sądu. Niewątpliwie potrzeba taka zachodzi, gdy powód chce skorzystać z właściwości przemiennej. Jeżeli w pozwie okoliczności takie nie zostaną wskazane, sąd powinien postanowieniem stwierdzić swą niewłaściwość iprzekazać sprawę sądowi właściwości ogólnej (art. 200 § 1 k.p.c.). Za takim rozwiązaniem opowiedział się także Sąd Najwyższy w uchwale

z 21 listopada 2006 r. (III CZP 101/06, LexPolonica nr 1009860, OSNC2007, nr 7-8, poz. 103), w której stwierdził, że nieprzytoczenie w pozwie okoliczności uzasadniających właściwość przemienną sądu nie uzasadnia zastosowania art. 130 § 1 k.p.c.

Artykuł 371 k.p.c. dotyczy szczególnej właściwości przemiennej w sprawach przeciwko zobowiązanemu z weksla lub czeku. Powództwo w takich sprawach można wytoczyć przed sąd miejsca płatności, a w sprawach przeciwko kilku zobowiązanym z weksla lub czeku można ich łącznie pozwać przed sąd miejsca płatności lub sąd właściwości ogólnej dla akceptanta albo wystawcy weksla własnego lub czeku.

Właściwość szczególna wyłączna polega na tym, że w pewnych sprawach nie można wytoczyć powództwa przed sąd właściwości ogólnej ani przemiennej, lecz należy je wytoczyć wyłącznie przed inny sąd wskazany w ustawie (art. 38-42 k.p.c.). Właściwość wyłączna przewidziana jest także w postępowaniu nieprocesowym (np. art. 526 §1, art. 544 § 2, art. 566, 569, 606, 628 i art. 6942 k.p.c.).

Jeżeli w wyniku zmian organizacyjnych nastąpiła zmiana obszaru właściwości sądu, prezes tego sądu niezwłocznie zarządza dokonanie przez przewodniczących właściwych wydziałów przeglądu akt w celu ustalenia spraw, w których nastąpiła zmiana właściwości miejscowej oraz podjęcie czynności administracyjnych niezbędnych do ich przekazania na podstawie odrębnych przepisów. Sprawy rozpoznawane napodstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, w których pozew lub wniosek wpłynął do sądu w dniu wejścia w życie przepisów powodujących zmianę właściwości lub w późniejszym terminie, podlegają przekazaniu do sądu właściwego według zmienionych przepisów (§ 42 i 43 reg. sąd.). Czynności związane z tworzeniem i znoszeniem sądów lub zmianą obszaru właściwości powinny być podejmowane zgodnie z § 41-44 reg. sąd.

W postępowaniu nieprocesowym właściwość miejscową określa przepis szczególny, w którym za pomocą ogólnego kryterium (miejsce zamieszkania, miejsce położenia rzeczy) zostaje wskazany sąd

właściwy miejscowo do rozpoznania sprawy. Jeżeli przepis szczególny nie reguluje tej kwestii, zasadą jest, że w sprawach wszczynanych przez złożenie wniosku właściwy jest sąd miejsca zamieszkania wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania - miejsca pobytu, natomiast w sprawach, w których postępowanie zostało wszczęte z urzędu - właściwy miejscowo jest sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania (por. także art. 508, 569 i 628 k.p.c.).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ VI

Skład sądu. Wyłączenie sędziego

1. Skład sądu

Zagadnienie należytego składu sądu ma istotne znaczenie, rozpoznaniesprawy bowiem w składzie sprzecznym z przepisami prawa prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.).

Według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego sąd w pierwszej i drugiej instancji orzeka w następującym składzie:

a) w pierwszej instancji:

- co do zasady jeden sędzia zawodowy (art. 47 § 1 k.p.c.),

- jeden sędzia zawodowy i dwóch ławników w sprawach procesowych: 1) z zakresu prawa pracy o: ustalenie istnienia, nawiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia io odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy, o naruszeniezasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane, o odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu, z tym zastrzeżeniem, że czynności wyjaśniające przeprowadza się bez udziału ławników (art. 47 § 2 pkt 1 i art. 468

k.p.c.), 2) ze stosunków rodzinnych o: rozwód, separację, ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, rozwiązanie przysposobienia (art. 47 § 2 pkt 2 k.p.c.),

- jeden sędzia w postępowaniu pojednawczym (art. 185 § 2 k.p.c.),

- trzech sędziów zawodowych w sprawach o ubezwłasnowolnienie (art. 544 § 1 k.p.c.), także w przypadku, gdy prezes sądu zarządzi rozpoznanie sprawy (na rozprawie) w składzie trzech sędziów zawodowych ze względu na szczególną zawiłość sprawy lub jej precedensowy charakter (art. 47 § 4 k.p.c.), a ponadto gdy sąd rozstrzyga o wyłączeniu sędziego (art. 52 § 2 k.p.c.) oraz w przypadku, gdy sąd okręgowy odmawia przyjęcia sprawy przekazanej mu przez sąd rejonowy w trybie art. 18 § 1 k.p.c. (art. 18 § 2 k.p.c.),

- jeden sędzia zawodowy, gdy wydaje postanowienia poza rozprawą orazzarządzenia (art. 47 § 3 k.p.c.);

b) w drugiej instancji:

- trzech sędziów zawodowych niezależnie od rzędu danego sądu (okręgowy, apelacyjny) oraz od rodzaju posiedzenia (art. 367 § 3 k.p.c.),

- jeden sędzia zawodowy, gdy podejmowane jest postanowienie dowodowe(art. 367 § 3 k.p.c.) oraz postanowienie o przyznaniu i cofnięciu zwolnienia od kosztów sądowych, o odmowie zwolnienia, o odrzuceniu wniosku o zwolnienie oraz o nałożeniu na stronę obowiązku uiszczeniakosztów i skazania na grzywnę (art. 367 § 4 k.p.c.),

- jeden sędzia zawodowy w wypadku rozpoznawania apelacji w postępowaniu uproszczonym (art. 50510 k.p.c.).

Sąd może pełnić czynności poza swoją siedzibą, a w razie konieczności także poza obszarem swojej właściwości, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości lub jeżeli przez to nastąpi znaczne zmniejszenie kosztów. Minister Sprawiedliwości może zarządzić odbywanie stałych posiedzeń sądów poza siedzibą sądu. Sędziego w jego czynnościach może zastąpić sędzia tego samego sądu, a także delegowany sędzia sądu równorzędnego lub bezpośrednio wyższego albo bezpośrednio niższego. Zastąpienie, o którym mowa wyżej, może nastąpić na podstawie zarządzenia przewodniczącego wydziału lub prezesa sądu, wydanego na wniosek sędziego albo z urzędu, w celu zapewnienia sprawności postępowania. W składzie sądu może brać udział tylko jeden sędzia innego sądu. Sędzia sądu niższego nie może być przewodniczącym składu sądu. Minister Sprawiedliwości może jednak przyznać sędziemu sądu rejonowego, delegowanemu do sądu okręgowego, prawo przewodniczenia w sprawach rozpoznawanych przez ten sąd w pierwszej instancji w składzie jednego sędziego i dwóch ławników albo w składzie jednego sędziego. W tym samym składzie sądu nie mogą brać udziału osoby pozostające zesobą w stosunku pokrewieństwa w linii prostej lub powinowactwa w linii prostej albo w stosunku przysposobienia, małżonkowie oraz rodzeństwo nie mogą być sędziami ani referendarzami sądowymi w tym samym wydziale sądu (art. 6, 43, 45 i 46 u.s.p.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Nie ma składu sądu lepszego czy gorszego, jest tylko skład zgodnylub sprzeczny z przepisami prawa. Nie ma znaczenia, czy skład sądu został określony bezpośrednio w przepisie prawa, czy też skład ten stał się aktualny dopiero na skutek wydanego zarządzenia prezesa sądu (orzeczenie SN z 18 grudnia 1968 r., III CZP 119/68, LexPolonica nr 329799, OSPiKA 1970, nr 1, poz. 4).

2. Jeżeli postanowienie zostało wydane na rozprawie, powinno być podpisane przez cały skład sądu (art. 47 k.p.c.). Wyjątek od tej zasady wprowadza jedynie art. 356 k.p.c., który stanowi, że

postanowienia niekończące postępowania i niezaskarżalne, wydane na posiedzeniu jawnym, wpisuje się do protokołu rozprawy bez spisywaniaodrębnej sentencji. Te ostatnie postanowienia zatem nie wymagają również podpisu całego składu sądu. Wystarczy podpis przewodniczącego i protokolanta w protokole posiedzenia. Postanowienie o dopuszczalności interwencji ubocznej nie może być zamieszczone w protokole rozprawy, powinno być sporządzone odrębnie i podpisane przez wszystkich sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa co do dopuszczalności interwencji ubocznej. Dopóki sentencja takiego orzeczenia nie jest podpisana przez wszystkich sędziów, dopóty orzeczenie nie istnieje, a ogłoszenie go jest pozbawione skutków prawnych. Jednakże zgłoszenie sentencji orzeczenia, mimo braku wszystkich podpisów, zamyka formalnie postępowanie w instancji i daje podstawę do wniesienia środka odwoławczego (postanowienie SN z 13 marca 1969 r., II CZ 216/68, LexPolonica nr 325793, Biul. SN 1969, nr 9, poz. 155).

3. O uzupełnieniu wyroku w zakresie kosztów procesu sąd orzeka w takim samym składzie, w jakim został wydany wyrok (uchwała SN z 12 września 1973 r., III CZP 47/73, LexPolonica nr 310862, OSNCP 1974, nr 5, poz. 83).

4. Wniosek o udzielenie zabezpieczenia w sprawie o rozwód sąd pierwszej instancji rozpoznaje na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (uchwała SN z 27 lutego 2008 r., III CZP 139/07, LexPolonica nr 1843527, OSNC 2009, nr 2, poz. 26).

5. W przypadku gdy wśród roszczeń z zakresu prawa pracy dochodzonychw jednym postępowaniu (art. 191 i 193 § 1 k.p.c.) znajduje się roszczenie, do rozpoznania którego w pierwszej instancji właściwy jest sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c.), sąd w takim samym składzie właściwy jest także do rozpoznania pozostałych roszczeń (uchwała SN z 4 lutego 2009 r., II PZP 14/08, LexPolonica nr 1997642, OSNP 2009, nr 17-18, poz. 218).

6. Sprawę o uregulowanie kontaktów dziadków z wnukami sąd pierwszej instancji rozpoznaje w składzie jednego sędziego (uchwała SN z 23 lipca 2008 r., III CZP 74/08, LexPolonica nr 1930665, OSNC 2009, nr 1, poz. 11).

7. Rozpoznanie w postępowaniu zwykłym sprawy, w której po stronie pozwanej zachodzi współuczestnictwo materialne (art. 72 § 3 w zw. z art. 72 § 2 k.p.c.), wyłącza stosowanie przepisu o składzie sądu w sprawach z zakresu prawa pracy (art. 47 § 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem wejścia w życie ustawy z 15 marca 2007 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 112, poz. 766) (uchwała SN z 18 marca 2008 r., II PZP 1/08, LexPolonica nr 1876618, OSNP 2008, nr 17-18, poz. 248).

8. W sprawie o uznanie wyroku sądu polubownego wydanego za granicą sąd pierwszej instancji, odrzucając zażalenie na posiedzeniu niejawnym, orzeka w składzie jednego sędziego (art. 370 w zw. z art.397 § 2, art. 47 § 1 i 3 oraz art. 13 § 2 k.p.c.) (uchwała SN z 17 stycznia 2008 r., III CZP 112/07, LexPolonica nr 1801020, OSNC 2009,nr 1, poz. 5).

9. W sprawie z zakresu prawa pracy wydanie przez przewodniczącego naposiedzeniu niejawnym postanowienia o otwarciu na nowo zamkniętej rozprawy i jej odroczeniu stanowi naruszenie przepisów postępowania,lecz nie powoduje jego nieważności ze względu na skład sądu orzekającego sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.) (uchwała SN z 21 grudnia 2004 r., I PZP 10/04, LexPolonica nr 371562, OSNP 2005, nr 13, poz. 184).

10. W razie ogłoszenia wyroku przez sędziego, który nie brał udziałuw jego wydaniu, zachodzi nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.) (uchwała SN z 22 lutego 2007 r., III CZP 160/06, LexPolonicanr 1206311, OSNC 2008, nr 1, poz. 7).

11. Naruszenie art. 47 § 1 k.p.c. stanowi o nieważności postępowaniawskazanej w art. 379 pkt 4 k.p.c. Również wydanie wyroku w innym składzie niż ten, który uczestniczył w rozprawie bezpośrednio poprzedzającej ogłoszenie wyroku, prowadzi do takiej nieważności (wyrok SN z 25 czerwca 2009 r., I UK 32/09, LexPolonica nr 2377217).

12. Zgłoszenie na drodze postępowania odrębnego w sprawach z zakresuprawa pracy roszczeń o charakterze cywilnoprawnym nie może prowadzićdo ich oddalenia, a jedynie do przekazania sprawy do rozpoznania w postępowaniu „zwykłym”. Rozpoznanie sprawy przez sąd pierwszej instancji w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, jeżeli podstawę rozstrzygnięcia stanowi stwierdzenie, że strony łączyła umowa cywilnoprawna, prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c. w zw. z art. 47 § 1 i 3 k.p.c.) (postanowienie SN z 9 czerwca 2009 r., II PZP 5/09, LexPolonica nr 2040580).

13. W sprawie z zakresu prawa pracy w pierwszej instancji sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (art. 47 § 1 pkt 1 lit. a k.p.c.) może rozpoznać kilka roszczeń łącznie dochodzonych przez powoda w jednym postępowaniu (art. 191 i 193 § 1 k.p.c.), jeżeli wśród nich znajduje się choćby jedno, którego rozpoznanie powinno nastąpić w takim składzie (uchwała SN z 20 marca 2009 r., I PZP 8/08, LexPolonica nr 2015768, OSNP 2009 nr 17-18, poz. 219).

2. Wyłączenie sędziego

A. Uwagi wstępne

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia każdemu prawo do sądubezstronnego (art. 45 ust. 1). Gwarancją bezstronności sądów przede wszystkim jest właściwy dobór kadry sędziowskiej. Tylko sędzia o wysokim poziomie etycznym i moralnym, mający cechy osobowe pozwalające na obiektywne osądzenie prowadzonych spraw i niekierowanie się jakimikolwiek uprzedzeniami do uczestników postępowania sądowego, zdolny jest dochować ślubowania, że będzie

„sprawiedliwość wymierzać zgodnie z przepisami prawa, bezstronnie według jego sumienia” (art. 66 u.s.p.).

Gwarancją prawną do bezstronnego sądu przyjętą w ustawie jest instytucja wyłączenia sędziego, uregulowana w art. 48-52 i 54 k.p.c.Kodeks wprowadza dwie kategorie przyczyn wyłączenia sędziego: a) z mocy ustawy, b) z mocy postanowienia, które sąd wydaje na żądanie samego sędziego, lub na wniosek uczestnika postępowania.

Przyczyny wyłączenia sędziego (ławnika - art. 54 k.p.c.) z mocy ustawy zostały taksatywnie wymienione w art. 48 § 1 i 3 k.p.c. i opierają się na związkach sędziego z podmiotami lub przedmiotem postępowania. Wobec tego, że w praktyce sądowej wiele wątpliwości powstawało przy ocenie przesłanek wyłączenia z art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c., należy podkreślić, że wyłączenie sędziego na tej podstawie dotyczy nie tylko sytuacji, gdy w wyższej instancji miałby on rozpoznawać środek zaskarżenia od orzeczenia, w którego wydaniu brałudział w instancji bezpośrednio niższej. Taka interpretacja art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. in principio wynika z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 20 lipca 2004 r. (SK 19/02, LexPolonica nr 367720,Dz.U. Nr 169, poz. 1783), w którym Trybunał stwierdził, że art. 48 §1 pkt 5 w zw. z art. 401 pkt 1 i art. 379 pkt 4 k.p.c. w zakresie, wjakim ogranicza wyłączenie sędziego z mocy samej ustawy tylko do spraw, w których rozstrzyganiu brał udział w instancji bezpośrednio niższej, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Utrata mocytego przepisu we wskazanym zakresie nastąpiła 30 listopada 2004 r.

Udział w postępowaniu sędziego wyłączonego z mocy ustawy jest przyczyną nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.), która stanowi podstawę apelacji, skargi kasacyjnej i zażalenia (art. 386 §2, art. 39813 § 1 i art. 395 § 2 k.p.c.), a w przypadku uprawomocnienia się wyroku stanowi podstawę skargi o wznowienie postępowania, jeżeli strona (uczestnik postępowania) przed uprawomocnieniem się nie mogła domagać się wyłączenia (art. 401 pkt 1 k.p.c.).

Przyczyny wyłączenia sędziego na jego żądanie lub wniosek strony niezostały skatalogowane. Przesłanką tego wyłączenia jest występowanie okoliczności tego rodzaju, że mogłoby wywołać uzasadnioną wątpliwośćco do bezstronności sędziego w danej sprawie (art. 49 k.p.c.). Brak ostrego kryterium omawianej podstawy wyłączenia powoduje, że ocena, czy w okolicznościach konkretnego przypadku zachodzi taka okoliczność, może być trudna. Tym bardziej nakłada to na sędziego obowiązek rozważenia wszelkich okoliczności, które mogą wywołać wątpliwości co do jego bezstronności, niezależnie od własnego przekonania sędziego o ich zasadności.

Niewątpliwie okolicznością uzasadniającą wyłączenie sędziego na podstawie art. 49 k.p.c. jest zachodzący między sędzią a jedną ze stron lub jej przedstawicielem stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego. Taki stosunek osobisty z reguły wynika ze stosunku emocjonalnego (przyjaźń, nienawiść, wrogość, niechęć), może także zrodzić się ze stosunku gospodarczego (powiązania kredytowe) lub służbowego. Wprawdzie kontakty służbowe sędziego z adwokatami i radcami prawnymisame przez się nie mogą być uważane za stosunki osobiste (por. postanowienie SN z 25 sierpnia 1971 r., I CZ 121/71, LexPolonica nr 314387, OSNCP 1972, nr 3, poz. 55), mogą jednak, zwłaszcza gdy są intensywne, zrodzić w relacjach konkretnego sędziego i adwokata (radcy prawnego) taki stosunek emocjonalny (zarówno pozytywny, jak inegatywny), który - jeśli jest uzewnętrzniony zachowaniem sędziego (faworyzowanie lub okazywanie niechęci) - może uzasadniać wniosek o jego wyłączenie. Stosunek osobisty o wspomnianym charakterze może powstać także wskutek przychylnego odnoszenia się sędziego do jednejstrony i nieprzychylnego do drugiej. Oczywiście w grę wchodzi nie subiektywne wrażenie strony, lecz jedynie konkretne fakty świadcząceo tak różnym traktowaniu stron. Takie traktowanie może u strony (a także u osób postronnych) wywoływać wątpliwości co do bezstronności sędziego.

Samo przeświadczenie strony co do tego, że sędzia prowadzi proces wadliwie, nie jest przesłanką do żądania wyłączenia sędziego. Stronamoże zwalczać wadliwe orzeczenia wydawane przez sąd za pomocą środków odwoławczych, nie może natomiast, przez składanie

nieuzasadnionego wniosku o wyłączenie sędziego, wpływać na skład sądu rozpoznającego sprawę.

Artykuł 49 i nast. k.p.c. nie przewidują wyłączenia całego sądu (por. orzeczenie SN z 21 listopada 1957 r., 1 CO 27/57, LexPolonica nr 366806, OSPiKA 1958, nr 5, poz. 141). Dopuszczalne i możliwe jestwyłączenie ściśle oznaczonej osoby lub osób, co do których występująwątpliwości, czy ze względu na stosunek osobisty z jedną ze stron lub jej przedstawicielem ustawowym zachowają pełny obiektywizm. Nie jest wykluczone - jeżeli zajdą ku temu podstawy - wyłączenie wszystkich sędziów zajmujących stanowiska w danym sądzie, w takim jednak przypadku konieczny jest indywidualny wniosek dotyczący każdego sędziego oraz orzeczenie o jego wyłączeniu w konkretnej sprawie.

Wniosek o wyłączenie sędziego może zostać zgłoszony na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy, z uprawdopodobnieniem przyczyn wyłączenia. Wniosek powinien określać osobę sędziego oraz wskazywać zindywidualizowane przyczyny wyłączenia. Jeżeli dotyczy większej liczby sędziów, wszyscy oni powinni być oznaczeni przez wskazanie imion i nazwisk, a przyczyny wyłączenia powinny być odniesione do każdego z nich. Braki lub niedokładności w tym zakresie uniemożliwiają nadanie wnioskowi właściwego biegu, co oznacza, że zachodzi podstawa do wszczęcia postępowania przewidzianego w art. 130 k.p.c. (por. rozdział XI). Dopiero od chwili skutecznego, tj. wolnego od wad formalnych, złożenia wniosku sędzia staje się iudice suspecto, a więc dopiero odtej chwili zachodzą ograniczenia jurysdykcyjne przewidziane w art. 50 § 3 i art. 51 k.p.c. (por. postanowienie SN z 21 kwietnia 2004 r., III CO 2/04, LexPolonica nr 370350, OSNC 2004, nr 12, poz. 207).

W przypadku ustnego zgłoszenia wniosku należy w protokole, poza wskazaniem czasu i miejsca sporządzenia protokołu oraz osób uczestniczących w jego spisaniu, zamieścić oznaczenie stron, a przede wszystkim dokładnie określone żądanie, tj. wskazanie, którego(których) z imienia i nazwiska sędziego wniosek dotyczy, oraz podanie przyczyn żądania wyłączenia (por. § 27 instr. sąd.).

B. Czynności sędziego

Jeśli sędzia chce mieć pewność, czy nie zachodzi wyłączenie z mocy ustawy (art. 48 k.p.c.), albo gdy istnieje okoliczność tego rodzaju,że mogłaby wywołać wątpliwości co do jego bezstronności (art. 49 k.p.c.), powinien bezzwłocznie złożyć przewodniczącemu wydziału, w którym orzeka - adresowane do sądu, którego wydział stanowi jednostkę organizacyjną - pismo, w którym zawiadomi o zachodzącej podstawie swego wyłączenia. Pismo takie - w zależności od tego, czy zostało złożone w związku z wątpliwościami sędziego co do istnienia podstawy wyłączenia z mocy prawa (art. 48 k.p.c.), czy w związku z istnieniem przesłanki wyłączenia z art. 49 k.p.c. - powinno zawierać: w pierwszym przypadku - żądanie rozstrzygnięcia, czy wyłączenie ma miejsce, natomiast w drugim przypadku - żądanie wyłączenia. Z chwilą złożenia takiego pisma sędzia powinien powstrzymać się od podejmowania w sprawie jakichkolwiek czynności, nawet niecierpiących zwłoki. Niezastosowanie się do tego zakazu w sytuacji, gdy sąd orzeknie o istnieniu podstawy do wyłączenia z mocyustawy, spowoduje nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.), natomiast w sytuacji, gdy zostanie uwzględnione żądanie wyłączenia -będzie uchybieniem procesowym, które może wpłynąć na wynik sprawy (co do żądania sędziego o wyłączenie - por. § 15 „Zbioru zasad etykizawodowej sędziów”, przytoczonego we „Wprowadzeniu”).

Jeżeli wniosek o wyłączenie sędziego złożyła strona, sędzia powinienpowstrzymać się od rozpoznania sprawy. Na rozprawie i poza nią może podjąć wyłącznie czynności niecierpiące zwłoki, np. mające na celu zabezpieczenie dowodów. Jeśli taka konieczność nie zachodzi, a wniosek złożony został na rozprawie, sąd powinien ją odroczyć (np. „Sąd postanowił odroczyć rozprawę w związku ze złożonym wnioskiem o wyłączenie sędziego Jana Wróblewskiego”).

Artykuł 48 § 1 i nast. k.p.c. dotyczą tylko wyłączenia sędziego. Wniosek o wyłączenie sądu - jako nieprzewidziany w art. 48-52 k.p.c.- jest niedopuszczalny i dlatego podlega odrzuceniu. Wyłączenie wszystkich sędziów danego sądu (wydziału sądu) od udziału w sprawie

może nastąpić dopiero w przypadku wykazania co do każdego z tych sędziów, że zachodzą przyczyny wyłączenia.

W związku ze złożonym przez stronę wnioskiem o wyłączenie sędzia powinien złożyć wyjaśnienie. Wobec tego, że art. 52 k.p.c. nie określa formy, w jakiej ma być ono złożone, należy przyjąć, że może być złożone nie tylko na piśmie, ale także ustnie - na posiedzeniu jawnym lub niejawnym, na którym sąd rozstrzyga o wyłączeniu (art. 52§ 2 k.p.c.).

C. Czynności sądu

W przedmiocie wniosku strony, a także żądania sędziego o jego wyłączenie, orzeka sąd, w którym sprawa się toczy (rejonowy, okręgowy, apelacyjny, Sąd Najwyższy), w składzie trzech sędziów zawodowych, a gdyby sąd ten nie mógł wydać postanowienia z powodu braku dostatecznej liczby sędziów - sąd nad nim przełożony (co do pojęcia „sądu przełożonego” - por. rozdział V, 1). Z oczywistych względów w składzie orzekającym nie może być sędzia, którego wniosek(żądanie) dotyczy. Przy ustaleniu, czy zachodzi przewidziany w art. 52 § 1 k.p.c. brak dostatecznej liczby sędziów do rozstrzygania o wyłączeniu sędziego, należy mieć na względzie wszystkich sędziów sądu, w którym sprawa się toczy, a nie tylko sędziów jednego wydziału.

Postanowienie o wyłączeniu sędziego lub o oddaleniu wniosku strony (żądania sędziego) może być wydane na posiedzeniu niejawnym (np. „Sąd Rejonowy w Zgierzu, w składzie…, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa… przeciwko… o zapłatę, w przedmiocie wniosku powoda o wyłączenie sędziego Marka Sprawiedliwego - oddala wniosek”; „Sąd Rejonowy w Zgierzu, w składzie…, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa… przeciwko… o zapłatę, w przedmiocie zgłoszonych przez sędziego wątpliwości co do istnienia podstawy do jego wyłączenia z mocy ustawy - stwierdza, że brak podstaw do wyłączenia sędziego Marka Sprawiedliwego z mocy prawa”; „Sąd Rejonowy w Zgierzu, w składzie…, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa… przeciwko… o zapłatę, w przedmiocie

żądania sędziego o wyłączenie od udziału w sprawie - wyłącza sędziego Marka Sprawiedliwego od udziału w sprawie”).

W chwili rozstrzygania o wniosku złożonym przez stronę sąd musi dysponować wyjaśnieniami złożonymi przez sędziego. Zgodnie z art. 531 k.p.c. ponowny wniosek o wyłączenie sędziego oparty na tych samych okolicznościach lub wniosek oczywiście bezzasadny podlega odrzuceniu bez składania wyjaśnień przez sędziego, którego dotyczy. O odrzuceniu orzeka sąd rozpoznający sprawę. Postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym. O odrzuceniu ponownego wniosku o wyłączenie sędziego opartego na tych samych okolicznościach orzeka sąd w składzie trzech sędziów zawodowych, bez udziału sędziego, którego wniosek dotyczy (uchwała SN z 18 marca 2011 r., III CZP 138/10, LexPolonica nr 2480747).

Zawarte w art. 531 k.p.c. unormowanie, według którego „o odrzuceniu orzeka sąd rozpoznający sprawę” oznacza, że chodzi tu o sąd w znaczeniu ustrojowym, a nie o sąd, który rozpoznaje sprawę merytorycznie. O odrzuceniu wniosku zatem powinien orzec sąd, w którym sprawa się toczy, w składzie trzech sędziów (art. 531 w zw. zart. 52 k.p.c.). Odmienna wykładnia art. 531 k.p.c., przyznająca kompetencję do odrzucenia wniosku o wyłączenie sędziego sądowi rozpoznającemu sprawę merytorycznie, może budzić zastrzeżenia z punktu widzenia prawa do rzetelnego procesu.

Zaskarżalne zażaleniem jest postanowienie o oddaleniu wniosku stronyo wyłączenie sędziego (art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c.), natomiast nie sązaskarżalne ani postanowienie o wyłączeniu sędziego, ani postanowienia wydane w przedmiocie zawiadomienia sędziego o istniejącej podstawie jego wyłączenia (uchwała SN z 20 czerwca 1969 r., III CZP 33/69, LexPolonica nr 355802, OSNCP 1970, nr 3, poz. 42). Nie podlega zaskarżeniu postanowienie o odrzuceniu wniosku, wydane na podstawie art. 531 k.p.c., skoro nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie ani też nie zostało wymienione w enumeratywnej części art. 394 k.p.c.

Zaskarżalność postanowienia oddalającego wniosek strony o wyłączeniesędziego zależy od tego, który sąd (pierwszej, drugiej instancji lubsąd przełożony) wydał takie orzeczenie.

W przypadku postanowienia wydanego przez sąd pierwszej instancji jest ono zaskarżalne zażaleniem na podstawie art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. Od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego takie zażalenie nie przysługuje zażalenie.

W przypadku postanowienia wydanego przez sąd drugiej instancji de lege latabrak jest podstaw do wniesienia zażalenia do Sądu Najwyższego. Wprawdzie Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 2 czerwca 2010 r., SK 38/09(OTK-A 2010, nr 5, poz. 46) stwierdził, że art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego złożony w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, nie oznacza to jednak, że art. 3941 § 2 k.p.c. utracił moc obowiązującą. Powołany wyrok Trybunału Konstytucyjnego ma postać tzw. wyroku prawotwórczego, który charakteryzuje się tym, że nie kwestionuje zgodności z Konstytucją RP konkretnego przepisu ustawy, ale zmierza do wypełnienia istniejącej, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, luki w prawie. Wyrok taki nie powoduje utraty mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu, sprawia jedynie, że ustawodawca powinien dokonać stosownej nowelizacji tego przepisu (por. uzasadnienie wyroku SN z 8 lipca 2010 r., II CSK 3/10, LexPolonica nr 2397618, OSNC 2011, nr 2, poz. 19).

Do odmiennych wniosków doszedł Sąd Najwyższy w postanowieniu z 11 marca 2011 r., II CZ 194/10 (niepubl.), w którym, stosując przez analogię art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c., uznał za dopuszczalne zażaleniena postanowienie sądu drugiej instancji o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego. Odnosząc się do tego orzeczenia, należy uznać, że rozszerzanie zaskarżenia do Sądu Najwyższego w następstwie stosowania przez analogię przepisów, które dopuszczają zażalenie w odniesieniu do ściśle określonych postanowień sądu drugiej instancji, nie wydaje się trafne.

Sąd Najwyższy wielokrotnie zajmował sie kwestią zaskarżalności postanowienia o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego wydanego przez sąd drugiej instancji, jako sąd przełożony (por. uchwała SN z 11 marca 1968 r., III CZP 12/68, LexPolonica nr 319072, OSNCP 1968, nr 11, poz. 180, uchwała składu siedmiu sędziów SN z 21 lutego 1972 r., III CZP 76/71, LexPolonica nr 314341, OSNCP 1972, nr 9, poz. 152, uchwała SN z 6 marca 1998 r., III CZP 70/97, LexPolonica nr 327602, OSNC 1998, nr 9, poz. 132). Sąd Najwyższy uznał, że art. 394§ 1 pkt 10 k.p.c. odnosi się nie tylko do postanowień oddalających wniosek o wyłączenie sędziego wydanych przez sąd, w którym sprawa się toczy, lecz także do postanowień wydanych przez sąd przełożony (okręgowy lub apelacyjny), skoro sąd przełożony niejako „zastępuje” sąd, który powinien wydać postanowienie w sprawie wyłączenia sędziego swojego sądu, i w ramach tego „zastępstwa” działa jako sąd pierwszej instancji. W tej szczególnej sytuacji procesowej Sąd Najwyższy jest - zgodnie z art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. - właściwy do rozpoznania zażalenia jako sąd drugiej instancji.

W postanowieniu z 19 maja 2006 r., I CZ 27/06 (LexPolonica nr 1610033) Sąd Najwyższy - nie zgłaszając zastrzeżeń odnośnie do możliwości zaskarżenia zażaleniem do sądu apelacyjnego postanowieniao oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego, wydanego przez sąd okręgowy działający jako sąd przełożony - uznał, że odmienne należy ocenić kwestie zaskarżalności takiego postanowienia, gdy wydał go sąd apelacyjny. Sąd Najwyższy - uznając, że na postanowienie sądu apelacyjnego nie przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego - nie bezracji podkreślił, iż z przepisu art. 394 § 1 k.p.c. wynika jednoznacznie, że zażalenie przysługuje do sądu drugiej instancji, aSąd Najwyższy nie może w żadnym razie być uznany (poza wyjątkiem przewidzianym w art. 390 § 1 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c.) za sąd drugiej instancji, jak wymaga tego art. 394 § 1 in principio k.p.c.

Wynika stąd, że art. 394 § 1 k.p.c. nie stanowi podstawy zażalenia na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego wydane przez sąd apelacyjny działający jako sąd przełożony. Za podstawę do zaskarżenia takiego postanowienia nie można również uznać przepisów

art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. Przepisy te enumeratywnie wymieniają postanowienia, na które przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego. Zich brzmienia wynika, że zażalenie oparte na ich podstawie przysługuje wyłącznie na postanowienia wydane przez sąd drugiej instancji. Tymczasem w analizowanej sytuacji procesowej sąd apelacyjny orzeka jako sąd pierwszej instancji. Nie bez znaczenia pozostaje tu także okoliczność, że zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje w ściśle określonych przez ustawodawcę wypadkach.

Przedstawione argumenty prowadzą do wniosku, że de lege lata na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego wydane przez sąd apelacyjny, działający na podstawie art. 52 § 1 k.p.c. jako sąd przełożony, nie przysługuje zażalenie. Stanowisko takie zajął również Sąd Najwyższy w postanowieniach z: 17 września 2003 r., II CZ 80/03 (niepubl.) i 26 listopada 2003 r., III CZ 117/03 (LexPolonica nr 2112029).

Rozważając ostatnią z możliwych sytuacji, gdy Sąd Najwyższy rozpoznaje jako sąd przełożony wniosek o wyłączenie sędziów sądu apelacyjnego, należy uznać, że - mimo iż również „zastępuje” sąd apelacyjny, który powinien wydać postanowienie w sprawie wyłączenia sędziego swojego sądu - nie działa on jako sąd pierwszej instancji. Pogląd przeciwny musiałby zakładać możliwość zaskarżenia postanowienia Sądu Najwyższego jako sądu pierwszej instancji, co z oczywistych względów nie wchodzi w rachubę. W tym ostatnim przypadku- z braku odrębnej regulacji - ma odpowiednie zastosowanie art. 52 §1 k.p.c. w zw. z art. 39821 i art. 391 § 1 k.p.c. Nie ma natomiast potrzeby odpowiedniego stosowania art. 52 § 2 k.p.c. dotyczącego składu sądu rozpoznającego wniosek o wyłączenie sędziego (art. 52 § 1 k.p.c.), skoro przepisy o postępowaniu przed Sądem Najwyższym kwestię tę regulują. Wynika z nich, że tylko podczas rozpoznawania skargi kasacyjnej, zażalenia oraz skargi o stwierdzenie niezgodnościz prawem prawomocnego orzeczenia (art. 39810 zd. pierwsze oraz art. 3941 § 3 i art. 42412 k.p.c.) Sąd Najwyższy orzeka w składzie trzechsędziów, a „w pozostałych wypadkach” orzeka w składzie jednego sędziego.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Jeżeli w stosunku do wszystkich sędziów sądów rejonowych i sędziów sądu wojewódzkiego danego okręgu wojewódzkiego zachodzą przeszkody przewidziane w art. 49 k.p.c., wniosek o wyłączenie sędziów sądu wojewódzkiego jest dopuszczalny, mimo że sprawa znajduje się jeszcze w rozpoznaniu sądu rejonowego (postanowienie SNz 3 lutego 1976 r., II CO 18/75, LexPolonica nr 321862).

2. Na postanowienie sądu apelacyjnego rozpoznającego jako sąd przełożony wniosek o wyłączenie sędziów sądu okręgowego orzekającegow pierwszej instancji (art. 52 § 1 k.p.c.) w części oddalającej wniosek przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego (art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c.), do którego nie stosuje się art. 3931 k.p.c.(postanowienie SN z 28 września 2001 r., I PZ 57/01, LexPolonica nr 353405, OSNP 2003, nr 17, poz. 417).

3. Przewlekłość postępowania nie należy do tych przesłanek, które uzasadniałyby wyłączenie sędziego od rozpoznania sprawy. Kwestie związane z przewlekłością postępowania mogą być przedmiotem wnioskówlub skarg do organów nadzoru sądowego, ale nie stanowią one samodzielnej podstawy wyłączenia sędziego od rozpoznania sprawy (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 9 stycznia 2003 r., I ACz 2327/02, LexPolonica nr 364373, OSA 2003, nr 9, poz. 41).

4. Wniosek o wyłączenie sędziego musi określać osobę (tożsamość) sędziego, którego dotyczy, oraz wskazywać zindywidualizowane przyczyny wyłączenia. Jeżeli wniosek dotyczy większej liczby sędziów, wszyscy oni muszą być oznaczeni przez wskazanie imion i nazwisk, a przyczyny wyłączenia powinny być odniesione do każdego z nich. Braki lub nieprawidłowości w tym zakresie uniemożliwiają nadanie mu właściwego biegu, co powoduje konieczność wszczęcia postępowania przewidzianego w art. 130 k.p.c.; przeprowadza je sąd (przewodniczący), w którym sprawa się toczy (postanowienie SN z 21 kwietnia 2004 r., III CO 2/04, LexPolonica nr 370350, OSNC 2004, nr 12, poz. 207).

5. Sędzia, który brał udział w wydaniu nakazu zapłaty, nie jest wyłączony z mocy samej ustawy od rozpoznania zarzutów od tego nakazu(art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c.) (uchwała SN z 18 marca 2005 r., III CZP 97/04, LexPolonica nr 375942, OSNC 2006, nr 2, poz. 24).

6. Na podstawie art. 48 § 3 k.p.c. wyłączeniu podlega nie tylko sędzia, który brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia sądu drugiej instancji, ale także sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia w sądzie pierwszej instancji (postanowienie SN z 8 sierpnia 2007 r., I CZ 87/07, LexPolonica nr 1944786, OSNC-ZD 2008, nr C, poz. 68).

7. Sędzia, który uczestniczył w wydaniu wyroku zaskarżonego skargą kasacyjną, nie jest wyłączony ze składu sądu drugiej instancji orzekającego o odrzuceniu skargi z powodu jej niedopuszczalności, a w konsekwencji, art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. nie odnosi się do udziału sędziego w wydaniu orzeczenia w postępowaniu dotyczącym badania dopuszczalności skargi kasacyjnej (postanowienie SN z 19 czerwca 2008 r., II PZ 11/08, LexPolonica nr 2083044, niepubl.).

8. Sędzia, który brał udział w wydaniu postanowienia odrzucającego skargę kasacyjną (art. 3986 § 2 k.p.c.) od wyroku objętego następnieskargą o wznowienie postępowania, nie podlega wyłączeniu od orzekania co do tej skargi na podstawie art. 48 § 3 k.p.c. (postanowienie SN z 19 czerwca 2008 r., II PZ 11/08, LexPolonica nr 2083044, OSNP 2009, nr 21-22, poz. 287).

9. Wyłączeniu z mocy art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. nie podlega sędzia, który w instancji niższej brał udział w wydaniu wyroku częściowego nieobjętego zaskarżeniem i opartego na innej podstawie faktycznej i prawnej. Wyłączeniu nie podlega również sędzia, który uczestniczył we wstępnej fazie czynności procesowych w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, co do którego została następnie stwierdzona

przewlekłość (postanowienie SN z 15 listopada 2007 r., II PZ 51/07, LexPolonica nr 2006467, OSNP 2009, nr 3-4, poz. 44).

10. Na podstawie art. 401 pkt 1 k.p.c. nie można żądać wznowienia postępowania z powodu nieważności, jeżeli w składzie sądu orzekał sędzia, który mógł być wyłączony na własne żądanie lub na wniosek strony (art. 49 k.p.c.), ale nie był wyłączony z mocy samej ustawy (art. 48 k.p.c.) (postanowienie SN z 20 czerwca 2007 r., I PZ 9/07, LexPolonica nr 1937750, OSNP 2008, nr 17-18, poz. 257).

11. Stwierdzenie wynikające z art. 48 § 3 k.p.c., że o wznowieniu nie może orzekać sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą, oznacza, że w wypadku, gdy to orzeczenie zapadło w sprawie prowadzonej w kilku instancjach, od rozpoznawania skargi o wznowienie są wyłączeni wszyscy sędziowie orzekający w sprawie, w której zapadło orzeczenie objęte taką skargą, w którejkolwiek z instancji. Nie ulega też wątpliwości, że orzekaniem co do skargi jest jej rozpoznawanie również na każdym etapie postępowania w sprawie o wznowienie (postanowienie SN z 22 lutego 2007 r., IV CSK 9/07, LexPolonica nr 2025488, niepubl.).

12. Przyczyny wyłączenia sędziego wymienionej w art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. nie stanowi uczestniczenie sędziego w postępowaniu przed sądem niższej instancji, jeżeli nie brał udziału w wydaniu zaskarżonego orzeczenia (wyrok SN z 23 listopada 2006 r., II UK 93/06, LexPolonica nr 1721683, OSNP 2007, nr 23-24, poz. 360).

13. Sędzia, który brał udział w wydaniu postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu, po jego uchyleniu nie jest wyłączony od merytorycznego rozpoznania sprawy (art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c.) (wyrok SN z 7 lipca 2005 r., II PK 349/04, LexPolonica nr 407036, OSNP 2006, nr 9-10, poz. 155).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ VII

Strony

1. Zdolność sądowa

A. Podmioty, którym przysługuje zdolność sądowa

AA. Uwagi ogólne

Przyjęta w art. 64 § 1 k.p.c. definicja zdolności sądowej - jako zdolności do tego, aby móc występować w procesie jako strona - budzizastrzeżenia nie tylko z tego powodu, że nie obejmuje - poza procesem - innych rodzajów postępowania, ale także z tego względu, iż z przepisów Kodeksu postępowania cywilnego oraz innych ustaw wynika, że - nie mając zdolności sądowej - można zająć w postępowaniu sądowym pozycję strony. Zdolność sądową zatem należy definiować szerzej, przyjmując, że oznacza ona przymiot danego podmiotu (osoby fizycznej, jednostki organizacyjnej) pozwalający na przeprowadzenie z jego udziałem - jako strony, interwenienta ubocznego, uczestnika postępowania nieprocesowego, podmiotów postępowania egzekucyjnego, zabezpieczającego, upadłościowego i naprawczego - ważnego postępowania sądowego.

Zdolność sądową rozumie się jako atrybut zdolności prawnej. Zdolnośćprawna, występująca w prawie materialnym, to zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych; mają ją osoby fizyczne,osoby prawne oraz jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 331k.c. Podmioty mające zdolność prawną, a więc podmioty, którym przysługują pewne prawa i które obciążone są określonymi obowiązkami, muszą mieć możliwość obrony swych praw i realizacji obowiązków. Czyniąc to na drodze sądowej, muszą być wyposażone właśnie w zdolność sądową. Między zdolnością sądową a zdolnością prawną zachodzi więc ścisły związek. Każdy podmiot, który ma zdolność prawną, ma również zdolność sądową. Nie każdy jednak podmiot wyposażony w zdolność sądową ma zdolność prawną. Ustawodawcabowiem przyznaje pewnym podmiotom zdolność sądową, mimo że nie są one osobami fizycznymi ani osobami prawnymi, ani też jednostkami organizacyjnymi, o których mowa w art. 331 k.c.

Należy wyróżnić pięć grup podmiotów, którym przysługuje zdolność sądowa:

1) osoby fizyczne i osoby prawne (art. 64 § 1 k.p.c.);

2) organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie miały osobowości prawnej (art. 64 § 2 k.p.c.);

3) podmioty samodzielne niebędące osobami prawnymi, a mające zdolność prawną (art. 64 § 11 k.p.c.);

4) podmioty działające na podstawie przepisów w sprawach dotyczącychokreślonych praw i obowiązków związanych z pewną wydzieloną masą majątkową;

5) podmioty niesamodzielne, którym przepisy szczególne przyznają samodzielną pozycję w postępowaniu sądowym.

AB. Osoby fizyczne i osoby prawne

Zgodnie z art. 8 § 1 k.c. każda osoba fizyczna ma zdolność prawną odchwili urodzenia. Wprawdzie przepis ten nie stanowi tego wyraźnie, jednak o nabyciu zdolności prawnej przez osobę fizyczną można mówić tylko w przypadku urodzenia się dziecka żywego. Od chwili narodzin osoba fizyczna ma zdolność sądową odpowiadającą pełnej zdolności prawnej, jaką z tym momentem uzyskuje. Według art. 9 k.c. istnieje domniemanie, że dziecko przyszło na świat (urodziło się) żywe. Dziecko poczęte, a jeszcze nie urodzone (nasciturus), ma zdolność prawną w zakresie dziedziczenia (art. 927 § 2 i art. 972 k.c., art. 75 k.r.o.) oraz w zakresie żądania naprawienia szkód doznanych przedurodzeniem (art. 4461 k.c.) uzależnioną od tego, czy urodzi się żywe. Oznacza to, że nasciturus, mając w zakresie wskazanych praw warunkową zdolność prawną, ma również warunkową zdolność sądową uzależnioną od tego, czy urodzi się żywy. Ustanowienie kuratora dla niego reguluje art. 599 k.c.

Zgodnie z przyjetą w prawie polskim metodą normatywną, osobowość prawną, poza Skarbem Państwa, który wymieniony został w art. 33 k.c., mają tylko takie jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne osobowość tę przyznają. Przyjęcie normatywnej koncepcji osoby prawnej spowodowało, że żadne przepisy nie wskazują cech konstytutywnych pojęcia osoby prawnej (metoda ogólnego formułowania cech osób prawnych). Dla przyznania osobowości prawnej wymagane jestnazwanie danej jednostki organizacyjnej osobą prawną, nie wystarczy więc uregulowanie odpowiedniego podmiotowego stosunku prawnego.

AC. Organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie miały osobowości prawnej

Nie każdy zorganizowany zespół ludzi (związek, klub, komitet itp.) będzie organizacją społeczną, o której mowa w art. 64 § 2 k.p.c. Chodzi o takie organizacje społeczne, które nie mają osobowości prawnej i zostały dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, a więc takie organizacje, których powstanie i funkcjonowanie wyraźnie regulują przepisy prawa. Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 10 lutego 2000 r., III CZP 29/99, LexPolonica nr 344311 (OSNC 2000, nr 7-8, poz. 123) zdefiniował organizację społeczną jako dobrowolny zespół osób, związany stałą więzią organizacyjną, czyli posiadający choćby zmienny, ale dający się ewidencyjnie ująć skład, mający własne organy i autonomię wewnętrzną oraz zróżnicowany stopień niezależności od organów państwowych, realizujący określone cele. Warunkiem posiadania przez organizację społeczną zdolności sądowej jest - jak wynika z art. 64 § 2 k.p.c. - „dopuszczenie do działania na podstawie obowiązujących przepisów”.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego zdolność sądowa zostałaprzyznana samorządowi mieszkańców wsi (uchwała SN z 16 kwietnia 1991 r., III CZP 23/91, LexPolonica nr 302869, OSNC 1992, nr 2, poz. 20), sejmikowi samorządowemu (wyrok SN z 18 grudnia 1997 r., III CKN 473/97, LexPolonica nr 327607, OSP 1998, nr 9, poz. 163), organom samorządu studenckiego szkoły wyższej (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 10 lutego 2000 r., III CZP 29/99, LexPolonica nr 344311, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 123), pracowniczej kasie zapomogowo-

pożyczkowej (uchwała SN z 13 października 2006 r., III CZP 79/06, LexPolonica nr 418609, „Wokanda” 2006, nr 11, poz. 5), natomiast zdolność sądowanie została przyznana komitetowi rodzicielskiemu (uchwała SN z 7 lipca 1966 r., III PZP 11/66, LexPolonica nr 314788,OSNCP 1966, nr 11, poz. 189), społecznemu komitetowi pracowników powołanemu w celu realizacji we własnym zakresie budownictwa mieszkaniowego (postanowienie SN z 10 kwietnia 1985 r., I CZ 89/84, LexPolonica nr 302519, OSNCP 1986, nr 1-2, poz. 16), komitetowi budowy świetlicy (uchwała SN z 1 grudnia 1987 r., III CZP 71/87, LexPolonica nr 310689, OSNCP 1989, nr 5, poz. 70), placówkom niepublicznym utworzonym na podstawie art. 82 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz.2572 ze zm. (wyrok SN z 12 marca 2009 r., V CSK 366/08, LexPolonica nr 2243233, niepubl.).

Według art. 8 k.p.c. organizacje społeczne, których zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą w wypadkach przewidzianych w ustawie, dla ochrony praw obywateli, spowodować wszczęcie postępowania, jak również brać udział w toczącym się postępowaniu.

Wypadkami przewidzianymi w ustawie są wymienione w art. 61 k.p.c. sprawy o roszczenia alimentacyjne, ochronę konsumentów, ochronę środowiska, ochronę praw własności, ochronę równości oraz niedyskryminacji, a ponadto sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz sprawy gospodarcze (por. art. 61, 462, 4796, art. 47938 § 1 i 2 k.p.c.).

Organizacje społeczne, o których mowa w art. 8 k.p.c., mogą działać przed sądem w trzech formach: przez wszczęcie postępowania (wytoczenie powództwa, złożenie wniosku w postępowaniu nieprocesowym), przez wstąpienie do toczącego się już postępowania oraz przez przedstawienie poglądu istotnego dla sprawy (art. 62 i 63k.p.c.).

AD. Podmioty samodzielne niebędące osobami prawnymi mające zdolność prawną

Przepisy regulujące status prawny jednostek, o których mowa w art. 64 § 11 k.p.c. - a więc jednostek samodzielnych niebędących osobami prawnymi, do których zgodnie z art. 331 § 1 k.c. stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych - z reguły formułują zdolność prawną przez stwierdzenie, że określony podmiot może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, a ponadto zawierają wskazanie, że jednostki te mogą pozywać i być pozywane. Przykładem takiej konstrukcji jest art. 6 ustawy z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.). Zawarte w tym przepisie wskazanie „wspólnota mieszkaniowa […] może pozywać i być pozywana” jest zbędnym superfluum, skoro bowiem określony podmiot ma przyznaną zdolność prawną („może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania”), to ma zdolność sądową („może pozywać i być pozywanym”). Sporne w doktrynie judykaturze zagadnienie podmiotowości prawnej wspólnot mieszkaniowych zostało podjęte w uchwale składu siedmiu sędziów SN z 21 grudnia 2007 r., III CZP 65/07, LexPolonica nr 1784000 (OSNC 2008, nr 7-8, poz. 69) stwierdzającej, że wspólnota mieszkaniowa, działając w ramach przyznanej jej zdolności prawnej, może nabywać prawa i obowiązki do własnego majątku. Sąd Najwyższy uznał podmiotowość prawną wspólnoty mieszkaniowej tylko w zakresie praw i obowiązków związanych z zarządzaniem (administrowaniem) nieruchomością wspólną, zaznaczając,że jako podmiot stosunków cywilnoprawnych wspólnota mieszkaniowa może posiadać majątek odrębny od majątków właścicieli lokali (majątek własny). Podmiotowość wspólnoty mieszkaniowej nie jest zatem tożsama z podmiotowością prawną innych niepełnych osób prawnych, których zdolność prawną wyznaczają właściwe im ustawy ustrojowe, a tym bardziej z podmiotowością prawną osób prawnych. Konsekwentnie uznać należy, że wskazany zakres zdolności prawnej wspólnoty mieszkaniowej wyznacza zdolność sądową tej jednostki organizacyjnej.

Przepisy dotyczące omawianej grupy podmiotów niekiedy poza wskazaniem na możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań podkreślają prawo nabywania własności nieruchomości i innych praw rzeczowych. W taki sam sposób - ze wskazaniem również na możliwość

pozywania i bycia pozwanym skonstruowany jest art. 11 k.s.h., określający status prawny spółek kapitałowych w organizacji, a takżeart. 8 k.s.h., określający status prawny spółek handlowych osobowych, a więc: spółki jawnej (art. 22-85 k.s.h.), spółki partnerskiej (art. 86-101 k.s.h.), spółki komandytowej (art. 102-124k.s.h). i spółki komandytowo-akcyjnej (art. 125-150 k.s.h.).

Jednostką organizacyjną niemającą osobowości prawnej, którą ustawodawca wyposażył - według podobnego schematu - w zdolność prawną, jest główny oddział zagranicznego zakładu ubezpieczeń. Według art. 106 ust. 1 ustawy z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 ze zm.)główny oddział może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać ibyć pozywany.

W doktrynie sporna jest kwestia, czy stowarzyszenie zwykłe jest ułomną osobą prawną w rozumieniu art. 331 k.c.W ustawie z 7 kwietnia1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.) brak przepisu przyznającego stowarzyszeniom zwykłym zdolność prawną. Ponadto w art. 42 Prawa o stowarzyszeniach zawarte są zastrzeżenia wykluczające uczestnictwo stowarzyszenia zwykłego w obrocie prawnym (stowarzyszenie zwykłe nie może przyjmować darowizn, spadków i zapisów, otrzymywać dotacji oraz korzystać z ofiarności publicznej), co przemawiałoby za poglądem odmawiającym stowarzyszeniu zwykłemu statusu jednostki, o której mowa w art. 331 k.c.

Należy podkreślić, że jednostkami organizacyjnymi, o których mowa w art. 64 § 11 k.p.c., są wyłącznie jednostki samodzielne w tym sensie, że nie wchodzą w skład osoby prawnej. Kryterium tego nie spełniają oddziały spółki kapitałowej będące jednostkami organizacyjnymi osoby prawnej ani państwowe jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, ponieważ wchodzą w skład osoby prawnej, jaką jest Skarb Państwa, ani tym bardziej organy państwowe,które wszak nie mają statusu jednostek organizacyjnych. Jednostki takie nie są więc objęte regulacją przewidzianą w art. 64 § 11

k.p.c. Zdolność sądowa takich jednostek może wynikać z przepisu szczególnego (zob. niżej AF).

AE. Podmioty działające na podstawie przepisów w sprawach dotyczących określonych praw i obowiązków związanych z pewną wydzieloną masą majątkową

W przepisach prawa materialnego i procesowego została przyznana określonym podmiotom zdolność sądowa w celu ochrony określonej masy majątkowej. Podmiotami tymi są: wykonawca testamentu (art. 988 § 2 k.c.), kurator spadku (art. 667 § 2 w zw. z art. 935 § 1 k.p.c.), zarządca egzekucyjny nieruchomości (art. 935 § 1 k.p.c.), syndyk masy upadłości (art. 173 ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.). Zdolność sądowa wykonawcy testamentu, kuratora spadku oraz zarządcy egzekucyjnego nieruchomości wynika z użycia w przepisach poświęconych tym podmiotom wyrażenia „może pozywać i być pozwany”. Natomiast w przypadku syndyka masy upadłości przepisy zostały tak skonstruowane, iż nie może budzić wątpliwości, że ma on zdolność sądową.

AF. Podmioty niesamodzielne, którym przepisy szczególne przyznają samodzielną pozycję w postępowaniu sądowym

W obrocie cywilno-prawnym występują także podmioty niesamodzielne, którym przepisy szczególne przyznają zdolność sądową, czyniąc je samodzielnymi podmiotami w postępowaniu sądowym. Obowiązują także przepisy dotyczące jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa oraz organów państwowych, które, mimo braku jednoznacznej w nich regulacji odnośnie do zdolności sądowej takich jednostek lub organów, należy uznać - w drodze interpretacji - za przepisy przyznające zdolność sądową jednostkom Skarbu Państwa lub organom państwowym.

Ustawodawca w Kodeksie postępowania cywilnego oraz w przepisach pozakodeksowych niektórym takim podmiotom (niebędących ani osobami prawnymi, ani osobami ustawowymi) w sposób wyraźny przyznał zdolnośćsądową, stanowiąc, że „mają zdolność sądową i procesową”; w

przypadku innych jednostek uczynił to, używając formuły „są stroną postępowania przed sądem”.

Jednostkami z pierwszej grupy są: pracodawca w sprawach z zakresu prawa pracy oraz organ rentowy w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 460 § 1 k.p.c.), rada pracownicza przedsiębiorstwaoraz dyrektor przedsiębiorstwa w ściśle określonych w art. 6911 k.p.c. sprawach rozstrzygających wewnętrzne spory w przedsiębiorstwach państwowych (art. 6913 k.p.c.). W tej grupie podmiotów należy wskazać ponadto na specjalny zespół negocjacyjny, europejską radę zakładową, przedstawicieli reprezentujących pracowników oraz zarząd centralny - w sprawach wskazanych w art. 36 ust. 3 ustawy z 5 kwietnia 2002 r. o europejskich radach zakładowych(Dz.U. Nr 62, poz. 556 ze zm.), także specjalny zespół negocjacyjny,organ założycielski, innych przedstawicieli pracowników oraz właściwy organ spółki europejskiej - w sprawach wymienionych w art. 113 ust. 2 ustawy z 4 marca 2005 r. o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej (Dz.U. Nr 62, poz. 551ze zm.), ponadto specjalny zespół negocjacyjny, zespół przedstawicielski oraz właściwy organ spółki uczestniczącej lub organ zarządzający spółki powstałej w wyniku połączenia transgranicznego spółek - w sprawach, o których mowa w art. 44 ust. 3 i art. 45 ust. 2, zgodnie z art. 46 ustawy z 25 kwietnia 2008 r. ouczestnictwie pracowników w spółce powstałej w wyniku transgranicznego połączenia się spółek (Dz.U. Nr 86, poz. 525), a także zespół negocjacyjny, organ przedstawicielski, innych przedstawicieli pracowników oraz właściwy organ spółdzielni europejskiej - w sprawach przewidzianych w art. 93 ust. 2 ustawy z 22 lipca 2006 r. o spółdzielni europejskiej (Dz.U. Nr 149, poz. 1077).

Drugą grupę podmiotów tworzą: Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawach z zakresu ochrony konkurencji (art. 47929 § 1i 2 k.p.c.), Prezes Urzędu Regulacji Energetyki w sprawach z zakresuregulacji energetyki (art. 47950 § 1 k.p.c.), Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej w sprawach z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty (art. 47961 k.p.c.), Prezes Urzędu

Transportu Kolejowego w sprawach z zakresu regulacji transportu kolejowego (art. 47972 k.p.c.).

Na gruncie art. 460 § 1 k.p.c. nie budzi wątpliwości, że w sprawach z zakresu prawa pracy, w których jako pracodawca występuje urząd państwowy, stroną jest ten urząd, nie zaś Skarb Państwa. Podobnie należy ocenić pozycję procesową niemającego osobowości prawnej organu rentowego, w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (art.460 § 1 k.p.c.).

Organ rentowy, jakim jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych, posiada osobowość prawną (art. 66 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), a zatem zdolność sądową „czerpie” z przyznanej mu osobowości prawnej, nie zaś na podstawie szczególnego przepisu. Pozostałe organy rentowe nie mają statusu „państwowych osób prawnych”. Organy te, mając z mocy art. 460 § 1 k.p.c. przyznaną zdolność sądową, zachowują samodzielną pozycję w postępowaniu sądowym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych.

Organami rentowymi w rozumieniu art. 476 § 4 k.p.c. są:

a) Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego - właściwy w sprawach ubezpieczenia społecznego rolników (art. 2 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, tekst jedn. Dz.U z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.),

b) dyrektor wojskowego biura emerytalnego - właściwy w sprawach zaopatrzenia emerytalnego żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (art.31 ustawy z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 ze zm., oraz § 2 rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z 23 lutego 2004 r. w sprawie trybu postępowania i właściwości organów w

sprawach zaopatrzenia emerytalnego żołnierzy zawodowych oraz uprawnionych członków ich rodzin, Dz.U. Nr 67, poz. 618 ze zm.),

c) Dyrektor Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji - właściwy w sprawach zaopatrzenia emerytalnego funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i uprawnionych członków ich rodzin (§ 2 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18 października 2004 r. w sprawie trybu postępowania i właściwości organu w zakresie zaopatrzenia emerytalnego funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu i Państwowej Straży Pożarnej oraz ich rodzin, Dz.U. Nr 239, poz. 2404 ze zm.),

d) Dyrektor Biura Emerytalnego Służby Więziennej - właściwy w sprawach zaopatrzenia emerytalnego pracowników Służby Więziennej oraz uprawnionych członków ich rodzin (§ 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 30 stycznia 2004 r. w sprawie trybu postępowania iwłaściwości organu w sprawach zaopatrzenia emerytalnego funkcjonariuszy Służby Więziennej oraz uprawnionych członków ich rodzin, Dz.U. Nr 27, poz. 241),

e) szef wojewódzkiego sztabu wojskowego wyznaczony przez dowódcę właściwego okręgu wojskowego albo Minister Obrony Narodowej - właściwi w sprawach świadczeń odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą wojskową (art. 22 ust. 2 ustawy z 11 kwietnia 2003 r. o świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą wojskową, Dz.U. Nr 83, poz. 760 zezm., i § 18 rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z 15 września 2003 r. w sprawie postępowania w razie wypadku lub ujawnienia choroby, pozostających w związku z pełnieniem czynnej służby wojskowej, Dz.U. Nr 175, poz. 1707 ze zm.),

f) Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, Komendant Główny Policji, komendanci wojewódzcy Policji, komendanci szkół Policji, Komendant Główny Straży Granicznej, komendanci oddziałów Straży Granicznej, Komendant Centrum Szkolenia Straży Granicznej i Komendant Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Granicznej, KomendantGłówny Państwowej Straży Pożarnej, komendanci wojewódzcy (stołeczni)Państwowej Straży Pożarnej, komendanci szkół Państwowej Straży Pożarnej oraz dyrektorzy jednostek badawczo-rozwojowych Państwowej Straży Pożarnej - właściwi w sprawach przyznawania i wypłaty odszkodowań przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w Policji, Straży Granicznej i Państwowej StrażyPożarnej (§ 2 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z 10 marca 1992 r. w sprawie przyznawania i wypłaty odszkodowań przysługującychw razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w Policji, Straży Granicznej i Państwowej Straży Pożarnej, Dz.U. Nr 29, poz. 129 ze zm.),

g) Minister Sprawiedliwości, Dyrektor Centralnego Zarządu Zakładów Karnych, naczelnicy rejonowych aresztów śledczych i zakładów karnych, komendant Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej, komendanci ośrodków doskonalenia kadr - właściwi w sprawach przyznawania i wypłaty odszkodowań przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w Służbie Więziennej (Dz.U. z 1996 r. Nr 5, poz. 37 w zw. z art. 67 ust. 2 ustawy z 26 kwietnia 1996 r. o Służbie Więziennej, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 207, poz. 1761 ze zm.).

Kontrowersje może budzić kwestia, czy do omawianej grupy podmiotów należy zaliczyć takżepaństwowe jednostki organizacyjne oraz organy państwowe, które ustawodawca jedynie wymienił w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego określających uprawnienie do wystąpienia z określonymi żądaniami, nie stwierdzając jednak - ani w sposób wyraźny, jak to uczynił w art. 460 § 1 i art. 6913 k.p.c., ani przezużycie formuły przyjętej w art. 47929 § 1 i 2, art. 47950, art. 47961 § 1 i art. 47972 k.p.c. - że są stroną postępowania przed sądem.

Samo wymienienie w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego takich jednostek, jako uprawnionych do zgłoszenia na drodze sądowej określonego żądania nie zawsze oznacza przyznanie im zdolności sądowej, w wielu przypadkach jest jedynie wskazaniem statio fisci Skarbu Państwa. Przepisami tymi są:

a) art. 1891 k.p.c., zgodnie z którym uprawnienie z art. 189 k.p.c. przysługuje również, w toku prowadzonego postępowania, organowi podatkowemu lub organowi kontroli skarbowej, jeżeli ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa jest niezbędne dla oceny skutków podatkowych,

b) art. 635 § 2 k.p.c., według którego wniosek o zabezpieczenie spadku zgłosić może „właściwy urząd skarbowy”,

c) art. 655 § 1 k.p.c., zgodnie z którym sąd na wniosek „właściwego urzędu skarbowego” może nakazać spadkobiercy złożenie oświadczenia oraz zapewnienia o treści przewidzianej w tym przepisie, a także wykazu przedmiotów spadkowych nieujawnionych w spisie inwentarza, jeżeli są spadkobiercy wiadome, z podaniem miejsca przechowania ruchomości i dokumentów dotyczących praw majątkowych, jak również z wyjaśnieniem podstawy prawnej tych praw,

d) art. 922 k.p.c., który wśród uczestników postępowania przewidzianego w tym przepisie wymienia „organ, który zawarł umowę oużytkowanie wieczyste”,

e) art. 47938 k.p.c., który wśród podmiotów uprawnionych do wytoczenia powództwa w sprawach rozpoznawanych według przepisów o postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 47936 - art. 47948 k.p.c.) wymienia Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Jako przykłady regulacji pozakodeksowych, w których jednostki organizacyjne (np. ministerstwo, urząd wojewódzki, urząd skarbowy), a także organy państwowe (np. minister, prezes urzędu) zostały tylkowymienione jako podmioty uprawnione do wystąpienia z określonymi żądaniami, bez wskazania, że przysługuje im zdolność sądowa, należy podać: art. 6 ust. 2 ustawy z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758, ze zm.), art. 144a i 146a ustawy z 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 223,poz. 1655 ze zm.), art. 2 ust. 1 ustawy z 21 czerwca 1990 r. o zwrocie korzyści uzyskanych niesłusznie kosztem Skarbu Państwa lub innych państwowych osób prawnych (Dz.U. Nr 44, poz. 255 ze zm.), art. 5a ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnieńprzysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.), art. 46a ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.).

Odpowiedź na pytanie, czy samo wymienienie tych jednostek i organów w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego oraz przepisach pozakodeksowych, jako uprawnionych do zgłoszenia na drodze sądowej określonego żądania, oznacza przyznanie im zdolności sądowej, czy jest jedynie wskazaniem statio fisci Skarbu Państwa, nie jest łatwa.Jeśli przyjmiemy założenie, że ustawodawca nie przez przypadek w niektórych przepisach poświęconych jednostkom niesamodzielnym przyznaje im zdolność sądową, używając określeń: „mają zdolność sądową i procesową”, „są stroną postępowania przed sądem”, „są stroną postępowania”, „są stroną”, w innych zaś, określając uprawnienie do wystąpienia z określonym żądaniem, jedynie wymienia państwową jednostkę organizacyjną lub organ państwowy, to prima facie narzuca się wniosek, że w tej drugiej grupie przepisów ustawodawca posłużył się swego rodzaju skrótem myślowym przy określaniu uprawnionego podmiotu, którym zawsze jest Skarb Państwa, nie zaś wymienione w tych przepisach państwowe jednostki; one są tylko właściwymi stationes fisc.(por. uzasadnienie uchwały SN z 7 kwietnia 2006 r., III CZP 50/06, LexPolonica nr 414503, OSNC 2007, nr 6, poz. 80). Przyjęcie takiego stanowiska byłoby zbytnim uproszczeniem, nie zawsze bowiem musi oznaczać, że jednostki te występują wyłącznie jako stationes fisci Skarbu Państwa. Należy uznać, że w zależności od tego, czy przyznane w konkretnych

przepisach uprawnienie dla tych jednostek dotyczy działalności państwa w sferze dominium, czy w ramach imperium, występują one w pierwszym przypadku jako jednostki reprezentujące Skarb Państwa, w drugim zaś przypadku jako podmioty posiadające zdolność sądową.

Stanowisko, że „właściwy urząd skarbowy”, o którym mowa w art. 635 §2 k.p.c. występuje w tym przepisie jako statio fisci Skarbu Państwa,zostało przyjęte w postanowieniu Sądu Najwyższego z 16 marca 2005 r.(IV CK 675/04, LexPolonica nr 399074, OSNC 2006, nr 2, poz. 35).W art. 635 § 2 k.p.c. urząd skarbowy wymieniony został wśród podmiotówuprawnionych do zgłoszenia wniosku o zabezpieczenie spadku, natomiast na podstawie art. 655 § 1 k.p.c. na wniosek właściwego urzędu skarbowy sąd spadku może nakazać spadkobiercy złożenie oświadczenia, wykazu oraz zapewnienia, o których mowa w tym przepisie, z kolei art. 922 k.p.c. wskazuje - wśród uczestników postępowania egzekucyjnego, prowadzonego według przepisów o egzekucji z nieruchomości, gdy przedmiotem egzekucji jest użytkowanie wieczyste - „organ, który zawarł umowę o użytkowanie wieczyste”. Organem tym jest starosta, jeżeli przedmiotem użytkowania wieczystego są grunty należące do zasobu nieruchomości Skarbu Państwa (art. 20-23 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarcenieruchomościami, tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.). Starostę, który notabene nie jest organem państwowym ani „organem Skarbu Państwa”, należy traktować - gdy realizuje zadania zzakresu administracji rządowej - jako podmiot reprezentujący Skarb Państwa. Starosta nie może więc - gdy dochodzi roszczeń wynikającychz tych zadań - skutecznie przypisywać sobie statusu strony (uczestnika postępowania) w postępowaniu sądowym; powinien jako stronę powodową wskazać Skarb Państwa, a siebie oznaczyć tylko jako statio fisci Skarbu Państwa, dodając, że dochodzi roszczenia w ramach zadań z zakresu administracji rządowej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 3 października 2002 r., I CKN 448/01, LexPolonicanr 362100, OSP 2003, nr 7-8, poz. 99).

Okoliczność, że ustawodawca w wielu przepisach tylko wymienia państwowe jednostki organizacyjne (organy państwowe) w kontekście przyznanych uprawnień do wystąpienia z określonymi żądaniami, nie używając jakichkolwiek określeń wskazujących na przyznanie im

zdolności sądowej, nie przesądza o braku zdolności sądowej takich jednostek lub organów państwowych. Kryterium przesądzającym jest charakter działalności podejmowanej przez określoną jednostkę lub organ państwowy w ramach uprawnienia przewidzianego w przepisach szczególnych. Jeśli jest to działalność państwa w sferze dominium, jednostki takie występują jako stationes fisci Skarbu Państwa, w przypadku natomiast działalności o charakterze władczym (imperium) należy przyjąć, że mają zdolność sądową, mimo braku wyraźnego jej przyznania; mogą więc zajmować samodzielną pozycję w postępowaniach sądowych w sprawach wymienionych w tych przepisach. Dokonując takiego rozróżnienia, Sąd Najwyższy w uchwale z 7 kwietnia 2006 r., III CZP 22/06, LexPolonica nr 404703 (OSNC 2007, nr 2, poz. 23) uznał, że w sprawie o nakazanie na podstawie art. 39 ust. 1 ustawy z26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe (Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.) opublikowania sprostowania państwowa jednostka organizacyjna, jaką jest Najwyższa Izba Kontroli, ma zdolność sądową, bowiem, wytaczająctakie powództwo, realizuje publicznoprawne interesy państwa (imperium), nie zaś cywilnoprawne interesy Skarbu Państwa (dominium). Kierując się takim samym rozumowaniem, Sąd Najwyższy w wyroku z 28 stycznia 2010 r., IV CSK 261/09, LexPolonica nr 2132065 (OSNC-ZD 2009, nr D, poz. 96), stwierdził, że organ kontroli skarbowej, wytaczając powództwo na podstawie art. 1891 k.p.c. w zw. z art. 199a § 3 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.), pozostaje ze stroną pozwaną wyłącznie w administracyjnym stosunku prawa podatkowego, wynikającym z publicznej, a nie cywilnej natury zobowiązania. Działanie organu kontroli w sferze imperium - inaczej niż w przypadku działania urzędu skarbowego podejmowanego w ramach dominium na podstawie art. 635 § 2 i art. 655 § 1 k.p.c. - stanowi uzasadnienie dla jego samodzielnej pozycji w procesie cywilnym.

Należy dodać, że niekiedy określony podmiot jest od strony strukturalnej jednostką organizacyjną Skarbu Państwa, od strony zaś funkcjonalnej przedsiębiorcą wykonującym także zadania z zakresu administracji publicznej. W świetle uregulowania przyjętego w art. 67 § 2 k.p.c. i po skreśleniu art. 4797 k.p.c. podmiot taki będzie występował jako statio fisci Skarbu Państwa. Jeśli jednostka taka, określając siebie powodem, opiera żądanie na twierdzeniu, że jest podmiotem odrębnym od Skarbu Państwa, wówczas sąd nie jest władny

oznaczyć Skarbu Państwa jako strony powodowej, lecz powinien odrzucić pozew z braku zdolności sądowej po stronie powodowej (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Sąd Najwyższy, wyrażając taki pogląd w uchwale z 19 kwietnia 2001 r., III CZP 10/01, LexPolonica nr 350891 (OSNC 2001, nr 10, poz. 147), trafnie zaznaczył, że wprawdzie sąd jest obciążony obowiązkiem czuwania nad tym, aby Skarb Państwa był wpostępowaniu sądowym reprezentowany w sposób prawidłowy, jednak obowiązek ten może być realizowany tylko wtedy, gdy Skarb Państwa jest stroną procesu. Za taką tezą przemawiają nie tylko przyjęte w Kodeksie postępowania cywilnego uregulowania dotyczące zdolności sądowej, ale także zasada zakazująca sądowi narzucania komukolwiek roli powoda.

Sąd Najwyższy w uchwale z 23 września 2010 r., III CZP 62/10, LexPolonica nr 2386360 (OSNC 2011, nr 2, poz. 15) dotyczącej zdolności sądowej oraz zaskarżania orzeczeń przez Skarb Państwa, stwierdził, że wpis w księdze wieczystej prawa własności Skarbu Państwa, wskazujący - jako trwałego zarządcę - określoną jednostkę organizacyjną Skarbu Państwa nieposiadającą osobowości prawnej, możebyć zaskarżony apelacją wniesioną przez Skarb Państwa reprezentowanyprzez inną jednostkę organizacyjną, opartą na zarzucie, że zarząd przysługuje tej innej jednostce. Uchwała ma istotne znaczenie, gdyż wyjaśnia, że w postępowaniu nieprocesowym Skarb Państwa może być reprezentowany przez jednostki organizacyjne mające „własny”, wynikający z prawa pozytywnego, interes w rozstrzygnięciu sprawy. Szerzej na temat materialnoprawnej i procesowej konstrukcji reprezentacji Skarbu Państwa zob. rozdział VII, 4, B i C.

Zdolność sądową cudzoziemców, zagranicznych osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi określa się według prawa właściwego dla ich zdolności prawnej (art. 1117 § 1 k.p.c.). Dla cudzoziemca prawem właściwym w kwestii zdolności sądowej jest, co do zasady, jego prawo ojczyste (por. art. 11 i 17 ustawy z 4 lutego 2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe, Dz.U. Nr 80, poz. 432).

WYBRANE ORZECZENIA

1. W sprawach o roszczenia związane z działalnością państwowych jednostek organizacyjnych powołanych na podstawie ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. Nr 101, poz. 444) stroną jest SkarbPaństwa, a także w postępowaniu przed sądem gospodarczym (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 14 października 1994 r., III CZP 16/94, LexPolonica nr 298867, OSNC 1995, nr 3, poz. 40).

2. Spółka prawa cywilnego, o której mowa w art. 860 k.c., a której ustawodawca nie przyznał osobowości prawnej pozostaje według obowiązującego porządku prawnego spółką osobową, organizacją wspólników związanych wspólnością w celu gospodarczym i współwłasnością łączną w odniesieniu do zgromadzonego majątku spółki. Podmiotowość prawna przysługuje w niej tylko wspólnikom. Niejest uzasadnione przeciwstawianie spółki cywilnej jej wspólnikom i zajmowanie stanowiska, że proces przeciwko spółkom cywilnym nie jestprocesem wspólników (uchwała SN z 28 lutego 1995 r., III CZP 21/95, LexPolonica nr 304176, OSNC 1995, nr 7-8, poz. 104). Pozwanie spółkicywilnej wymaga wskazania jej wspólników właśnie dlatego, że proces przeciwko spółce jest w istocie procesem przeciwko jej wspólnikom, bo do nich należy pełnia praw i obowiązków w spółce i im tylko przysługuje w świetle art. 64 § 1 k.p.c. zdolność sądowa, tj. zdolność występowania w procesie w charakterze strony. Zdolności sądowej w nawiązaniu do spółek prawa cywilnego poświęcony jest punktIII uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 26 stycznia 1996 r. (III CZP 111/95, LexPolonica nr 307586, OSNC 1996, nr 5, poz. 63). Sąd Najwyższy wskazał w niej na wynikającą z art. 64 § 1 k.p.c. zasadę, że zdolność sądową ma każda osoba fizyczna i prawna, co przy braku osobowości prawnej spółek cywilnych oznacza, że nie majej spółka cywilna (postanowienie SN z 11 marca 1998 r., III CZP 2/98, LexPolonica nr 330419, Prok. i Pr. 1998, nr 6, poz. 29).

3. Ogłoszenie upadłości osoby prawnej nie pozbawia tej osoby zdolności sądowej (postanowienie SN z 9 lutego 1999 r., I CKN 882/98, LexPolonica nr 334469, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 142).

4. Organy samorządu studenckiego szkoły wyższej, działającego na podstawie ustawy z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U.Nr 65, poz. 385 ze zm.), mogą pozywać i być pozywane w sprawach z zakresu ich ustawowych uprawnień (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 10 lutego 2000 r., III CZP 29/99, LexPolonica nr 344311, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 123).

5. Pracownicza kasa zapomogowo-pożyczkowa, działająca na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z 19 grudnia 1992 r. w sprawie pracowniczych kas zapomogowo-pożyczkowych oraz spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych w zakładach pracy (Dz.U. Nr 100, poz. 502 ze zm.), ma zdolność sądową (uchwała SN z 13 października 2006 r., III CZP 79/06, LexPolonica nr 418609, Biul. SN 2006, nr 10).

6. Ambasada państwa obcego w Polsce nie ma zdolności sądowej (postanowienie SN z 25 maja 2007 r. (I CSK 6/07, LexPolonica nr 1423859, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 90).

7. Artykuł 64 k.p.c. określający podmioty, którym przysługuje zdolność sądowa, należy analizować łącznie z zawartą w Kodeksie pracy definicją pracodawcy (wyrok SN z 4 stycznia 2008 r., I PK 187/07, LexPolonica nr 1796419).

8. Formy prowadzenia niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej nie są przewidziane w ustawie z 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej, azatem podmiot prowadzący taki zakład określa formę jego prowadzenia (np. spółdzielnia, prywatna klinika, spółka cywilna), która to formaprzesądza o tym, czy niepubliczny zakład opieki zdrowotnej ma zdolność sądową, o której mowa w art. 64 k.p.c. (postanowienie SN z 13 kwietnia 2003 r., V CK 729/04, LexPolonica nr 1826375).

9. Wspólnota mieszkaniowa, działając w ramach przyznanej jej zdolności prawnej, może nabywać prawa i obowiązki do własnego

majątku (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 21 grudnia 2007 r., IIICZP 65/07, LexPolonica nr 1784000, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 69).

10. Przepisy szczególne nie przyznają osobowości prawnej jednostce wojskowej, a zatem nie ma ona zdolności sądowej w rozumieniu art. 64§ 1 k.p.c. Nie może zatem występować w procesie cywilnym jako strona, z wyjątkiem spraw ze stosunku pracy łączącego tę jednostkę zjej pracownikiem, bo jako pracodawca posiada zdolność sądową i procesową, niezależnie od braku osobowości prawnej (postanowienie SNz 24 lutego 2009 r., I PK 226/08, LexPolonica nr 2396041).

B. Czynności sądu w razie stwierdzenia braku zdolności sądowej

W świetle przedstawionych regulacji prawnych kwestia, kto - poza osobami fizycznymi i prawnymi - może być podmiotem stosunków cywilnoprawnych (zdolność prawna), czy też występować jako strona w postępowaniu cywilnym (zdolność sądowa), należy do szczególnie trudnych. Znajomość tej problematyki przez sędziego, zważywszy na obowiązki, jakie ciążą na sądzie przy badaniu zdolności sądowej, jest zatem szczególnie ważna.

Brak zdolności sądowej stanowi przeszkodę procesową, którą sąd ma obowiązek wziąć z urzędu pod rozwagę w każdym stanie sprawy (art. 202 k.p.c.). Brak zdolności sądowej może mieć charakter pierwotny albo następczy. W obu przypadkach może być usuwalny albo nieusuwalny. Sąd, stwierdzając brak zdolności sądowej, powinien przede wszystkim ocenić, jaki jest jej charakter, od prawidłowej bowiem w tym zakresie oceny zależą dalsze czynności i decyzje procesowe sądu (odrzucenie pozwu, odrzucenie pozwu i zniesienie postępowania, zawieszenie postępowania, umorzenie postępowania).

Pierwotny brak zdolności sądowej zachodzi wtedy, gdy:

a) jako strona występuje jednostka niemająca zdolności sądowej, a usunięcie tego braku nie jest możliwe,

b) jako strona występuje jednostka niemająca zdolności sądowej, którą jednak może uzyskać przez np. uzyskanie wpisu do odpowiedniegorejestru konstytuującego tę jednostkę jako osobę prawną,

c) jako strona został oznaczony w pozwie podmiot nieistniejący (nieżyjąca osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, która nigdy nie powstała albo ustała przed wniesieniem pozwu).

W sytuacjach opisanych pod lit. a i c mamy do czynienia z pierwotnymi nieusuwalnym brakiem zdolności sądowej. W sytuacjach tych nie ma zastosowania art. 70 k.p.c. Przepis ten nie będzie miał zastosowaniatakże wtedy, gdy na miejsce podmiotu, który nie ma i nie może mieć zdolności sądowej, miałby wstąpić podmiot mający zdolność sądową. Ewentualny wniosek o wyznaczenie w trybie art. 70 k.p.c. terminu w celu „uzupełnienia braku zdolności sądowej przez wstąpienie do udziału w sprawie innego podmiotu”, jako niedopuszczalny, powinien zostać odrzucony. Tego rodzaju akcji procesowej, podjętej przez sąd z urzędu lub na wniosek, nie można byłoby potraktować jako uzupełnienie - w rozumieniu art. 70 § 1 k.p.c. - braku zdolności sądowej. Skoro bowiem brak zdolności sądowej odnosi się do podmiotu będącego stroną procesową, to konieczną przesłanką uzupełnienia tegobraku jest zachowanie tożsamości stron, a więc zachowanie takiego stanu rzeczy, w którym zarówno przed uzupełnieniem, jak i po uzupełnieniu braku zdolności sądowej, stroną pozostaje ta sama jednostka. Warunek ten nie zostałby spełniony, gdyby na miejsce jednego podmiotu wstępował inny podmiot. W obu zatem sytuacjach sąd powinien wydać postanowienie o odrzuceniu pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.).

Jeśli postępowanie toczyło się z udziałem podmiotu dotkniętego pierwotnym i nieusuwalnym brakiem zdolności sądowej, sąd powinien wydać postanowienie o zniesieniu postępowania i odrzuceniu pozwu (art. 71 i 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Oba postanowienia, jako kończące postępowanie w sprawie, są zaskarżalne zażaleniem (art. 394 § 1 in

principio k.p.c.). Przy ich wydaniu sąd powinien mieć na względzie art. 357 § 1 i 2 k.p.c.

W sytuacji opisanej pod lit. b, tzn. w przypadku, gdy zachodzi pierwotny usuwalny brak zdolności sądowej, sąd powinien na podstawieart. 70 k.p.c. wyznaczyć odpowiedni termin do usunięcia tego braku imoże tymczasowo dopuścić do czynności stronę niemającą zdolności sądowej. Jeżeli w terminie wyznaczonym brak w zakresie zdolności sądowej nie zostanie usunięty, sąd wyda takie postanowienia, jakie zostały wymienione pod lit. a i c (np. „Sąd postanowił wyznaczyć powodowi czternastodniowy termin do usunięcia braku zdolności sądowej przez przedstawienie wypisu z rejestru sądowego”).

Podobnie powinien postąpić sąd, gdy poweźmie wątpliwość co do zdolności sądowej podmiotu, który przypisuje sobie status strony procesu (uczestnika postępowania) lub status organizacji społecznej uprawnionej do wytoczenia powództwa, ewentualnie udziału w już toczącej się sprawie. Będą to najczęściej przypadki zdolności sądowej wynikającej ze szczególnego przepisu. Sąd powinien zobowiązać taki podmiot, aby w wyznaczonym terminie wykazał swą zdolność sądową, pozwalającą na przeprowadzenie z jego udziałem jakostrony procesowej ważnego procesu lub umożliwiającą wstąpienie takiego podmiotu do udziału w sprawie pod rygorem - w pierwszym przypadku odrzucenia pozwu, natomiast w drugim (gdy podmiot zgłasza udział w toczącym się postępowaniu) - odmowy dopuszczenia do udziałuw sprawie.

Następczy brak zdolności sądowej może powstać u strony niebędącej osobą fizyczną w toku postępowania. Po stwierdzeniu tego faktu sąd powinien wydać postanowienie o zawieszeniu postępowania (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.). Wobec tego, że jest to postanowienie zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 6 k.p.c.), sąd powinien mieć na względzie art. 357§ 1 i 2 k.p.c. Wydanie postanowienia o podjęciu zawieszonego postępowania możliwe będzie dopiero po ustaleniu (wskazaniu przez stronę przeciwną) ogólnego następcy prawnego (art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.). Gdy sąd stwierdzi brak następcy prawnego strony, która utraciła zdolność sądową, albo gdy ogólny następca prawny nie

zostanie wskazany w ciągu roku od daty postanowienia o zawieszeniu -sąd wyda postanowienie o umorzeniu postępowania (art. 182 § 1 k.p.c.).

Śmierć osoby fizycznej, która była stroną w postępowaniu sądowym, nie jest zdarzeniem, które podlega ocenie z punktu widzenia regulacji przyjętej w art. 70 k.p.c. Skutki takiego zdarzenia zostały uregulowane w art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.

Postępowanie prowadzone z udziałem strony, która nie ma zdolności sądowej, dotknięte jest nieważnością (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Nieważność postępowania jest podstawą środka zaskarżenia, którą sąd drugiej instancji i Sąd Najwyższy biorą pod uwagę z urzędu (art. 378§ 1 i art. 39813 § 1 k.p.c.); może być także podstawą skargi o wznowienie postępowania (art. 401 pkt 1 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Wyznaczenie terminu z art. 70 § 1 k.p.c. do uzupełnienia braków wzakresie zdolności sądowej lub procesowej albo w składzie właściwychorganów należy do kompetencji sądu, a nie do kompetencji przewodniczącego. Może zatem ono nastąpić w formie postanowienia, a nie w formie zarządzenia. Art. 70 § 1 k.p.c. wkłada na sąd obowiązekzwrócenia się do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora w sprawie, w której ustanowienie przedstawiciela ustawowego powinno nastąpić z urzędu. Taki obowiązek istnieje w sprawach o zaprzeczenieojcostwa, jeżeli pozwanym jest małoletnie dziecko. Stosownie bowiem do art. 98 § 2 i art. 99 k.r.o., dziecko w takim procesie powinien reprezentować kurator ustanowiony przez władzę opiekuńczą (postanowienie SN z 4 października 1966 r., II CZ 117/66, LexPolonica nr 314770, OSNCP 1967, nr 2, poz. 40).

2. Niewydanie postanowienia o wyznaczeniu terminu do uzupełnienia braków w zakresie zdolności sądowej i procesowej (art. 70 § 1

k.p.c.) nie uchyla obowiązku wydania z urzędu postanowienia o zawieszeniu postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c., po stwierdzeniu istnienia wskazanych w tym przepisie przyczyn (postanowienie SN z 31 stycznia 2003 r., IV CKN 1765/00, LexPolonicanr 363221, OSNC 2004, nr 5, poz. 74).

3. Przesłanką warunkującą uzupełnienie braku w zakresie zdolności sądowej (art. 70 k.p.c.) jest zachowanie tożsamości strony dotkniętej tym brakiem (postanowienie SN z 24 września 2004 r., I CK131/04, LexPolonica nr 376962, OSNC 2005, nr 9 poz. 156).

4. Nie kwestionując stanowiska, że brak zdolności sądowej strony niemoże być uzupełniony przez wstąpienie do udziału w sprawie podmiotu mającego tę zdolność zamiast podmiotu, który zdolności tej mieć nie może, stwierdzić należy, iż tego typu przypadek nie zachodzi w sytuacji, gdy brak zdolności sądowej ma być usunięty przez pozwanie osoby prawnej w miejsce jej jednostki organizacyjnej. Nie doprowadzito bowiem do zmiany tożsamości strony, gdyż skoro jednostka taka funkcjonuje w strukturach osoby prawnej, to jej byt jest pochodną istnienia tej osoby, a zatem nie dojdzie do takiej zmiany „strony”, która miałaby walor przekształcenia podmiotowego, czyli takiego, które skutkowałoby wstąpieniem do sprawy podmiotu całkowicie niezależnego i odrębnego od podmiotu, który pierwotnie został wskazany jako strona (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z21 czerwca 2006 r., I ACz 134/05, LexPolonica nr 420167, OSA 2006, nr 10, poz. 37).

5. Nie ma podstaw do uznania, że art. 80 ust. 1 u.g.n. stanowi przepis szczególny w stosunku do art. 64 k.p.c. w zakresie dotyczącym kwestii zdolności sądowej w procesie wszczętym w sprawie aktualizacji opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej. Będący organem wykonawczym miasta na prawach powiatu (gminy) Prezydent Miasta nie ma zdolności sądowej (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Brak zdolności sądowej nie może być uzupełniony na podstawie art. 70 k.p.c. przez wstąpienie do udziału w sprawie podmiotu posiadającego tę zdolność w miejsce podmiotu nieposiadającego zdolności sądowej. Ponieważ brak zdolności sądowej

odnosi się do podmiotu będącego stroną procesową, to konieczną przesłanką uzupełnienia tego braku jest zachowanie tożsamości stron,a więc takiego stanu rzeczy, w którym zarówno przed uzupełnieniem, jak i po uzupełnieniu braku zdolności sądowej stroną pozostaje ta sama jednostka. Zmiana oznaczenia strony na podstawie art. 350 k.p.c. jest możliwa jedynie wtedy, gdy w sentencji orzeczenia sąd oznaczył stronę niezgodnie z zebranym w sprawie materiałem. Jest onazatem niedopuszczalna wówczas, gdy powód wskazał jako stronę pozwanąosobę nieposiadającą zdolności sądowej (postanowienie SN z 15 maja 2009 r., II CSK 681/08, LexPolonica nr 2128136).

6. Placówki niepubliczne utworzone na podstawie art. 82 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.) nie mają zdolności sądowej (wyrok SN z 12 marca 2009 r., V CSK 366/08, LexPolonica nr 2243233, OSNC-ZD 2010, nr B, poz. 38).

7. Zdolność sądowa i procesowa w sprawach z zakresu prawa pracy jestpowiązana z podmiotowością w zakresie zatrudniania pracowników. Podmiot, który nie ma osobowości prawnej ani zdolności do bycia pracodawcą (art. 3 k.p.), nie ma zdolności sądowej ani procesowej w sprawie z zakresu prawa pracy. Nie ma takiej zdolności wójt (wyrok SN z 25 września 2008 r., II PK 36/08, LexPolonica nr 2110738).

8. Artykuł 64 k.p.c. określający podmioty, którym przysługuje zdolność sądowa, należy analizować łącznie z zawartą w Kodeksie pracy definicją pracodawcy. Dla dyrektora domu pomocy społecznej stanowiącego jednostkę organizacyjną powiatu pracodawcą jest tenże dom pomocy społecznej, natomiast uprawnionym do dokonywania za tę jednostkę czynności z zakresu prawa pracy wobec kierownika samorządowej jednostki organizacyjnej jest starosta powiatu (wyrok SN z 4 stycznia 2008 r., I PK 187/07, LexPolonica nr 1796419).

2. Zdolność procesowa

A. Uwagi wstępne

Zdolność procesowa jest to zdolność do czynności procesowych (art. 65 § 1 k.p.c.); to przymiot pozwalający danej stronie (uczestnikowi postępowania) na dokonywanie skutecznych czynności procesowych (np. popieranie powództwa, zawarcie ugody sądowej, cofnięcie pozwu, wniesienie apelacji) i pozwalający innym podmiotom postępowania sądowego na dokonywanie wobec strony takich czynności. Strona mającazdolność procesową może dokonywać ich osobiście lub przez pełnomocnika.

Poprzednio wskazano na związek zachodzący między zdolnością sądową azdolnością prawną. Wyjaśniając pojęcie zdolności procesowej, należy zwrócić uwagę na jej związek ze zdolnością do czynności prawnych oraz ze zdolnością sądową; przesłanką zdolności procesowej osób fizycznych bowiem jest zdolność do czynności prawnych, natomiast przesłanką zdolności procesowej podmiotów niebędących osobami fizycznymi jest zdolność sądowa.

Stosownie do art. 65 § 1 k.p.c. zdolność procesową mają osoby fizyczne mające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne, inne jednostki oraz organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów. Tę ustawową definicję zdolności procesowej jednak należy rozumieć w ten sposób, że zdolność procesową ma każdy podmiot niebędący osobą fizyczną, a mający zdolność sądową, wykluczyć bowiem należy sytuację, aby podmiot taki mający zdolność sądową (będący stroną) nie mógł podejmować czynności procesowych. Wszystkie zatem podmioty, o których była mowa, mają zdolność procesową (por. w niniejszym rozdziale pkt 1, A). Zdolność procesowa podmiotów niebędących osobami fizycznymi zawsze jest pełną zdolnością procesową.

W wypadku osób fizycznych zdolność procesowa może być pełna, ograniczona, a także może występować brak tej zdolności. Osoba fizyczna ma zdolność procesową w takim zakresie, w jakim wyposażona jest w zdolność do czynności prawnych. Osoby mające pełną zdolność do czynności prawnych, a więc pełnoletnie i nieubezwłasnowolnione (art. 10 i 11 oraz art. 12 i 15 k.c.) mają pełną zdolność procesową,a więc mogą dokonywać czynności procesowych we wszystkich sprawach.

Ograniczoną zdolność procesową mają osoby ograniczone w zdolności doczynności prawnych, a więc małoletni, którzy ukończyli lat 13 oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo (art. 15 k.c.), a także osoby, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego (art. 549 § 1 k.p.c.), a ponadto matka i ojciec dziecka - w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa - gdy są ograniczeni w zdolności do czynności prawnych, jeżeli ukończyli 16 lat (art. 4532 k.p.c.). Ograniczenie zdolności procesowej tych osób polega na tym, że mają one zdolność procesową w pełnym zakresie, ale tylko w sprawach wynikających z czynności prawnych, których mogą dokonywać samodzielnie. Do czynności takich zalicza się umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20k.c.), rozporządzanie swoim zarobkiem (art. 21 k.c.), rozporządzanieprzedmiotami majątkowymi oddanymi takiej osobie przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku (art. 22 k.c.), nawiązywanie stosunku pracy przez młodocianego, który ukończył 16 lat, i dokonywanie czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku (art. 190 k.p.). Ograniczenie zdolności procesowej więc nie przejawia się w ograniczeniu określonych czynności w sprawie, lecz polega na ograniczeniu rodzaju spraw, w których osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może działać samodzielnie. Przykładowo, młodociany (w rozumieniu art. 190 k.p.), który nawiązałstosunek pracy, w sprawach wynikających z tego stosunku zatrudnieniama pełną zdolność procesową, a zatem przed sądem pracy może samodzielnie dokonywać wszystkich czynności procesowych, natomiast winnych sprawach (np. w procesie o ustalenie ojcostwa), mimo że jest stroną (ma zdolność sądową), nie może samodzielnie dokonywać czynności procesowych. Osoba mająca ograniczoną zdolność procesową na skutek ustanowienia dla niej doradcy tymczasowego w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie (art. 549 § 1 k.p.c.) ma zdolność procesową w tym postępowaniu. W sprawach rodzinnych oraz w sprawach opiekuńczychdotyczących osoby pozostającej pod władzą rodzicielską, opieką albo kuratelą, które rozpoznawane są w postępowaniu nieprocesowym, wymienione osoby mają zdolność procesową (art. 573 § 1 k.p.c.), jednakże sąd może ograniczyć lub nawet wyłączyć osobisty udział małoletniego w takich postępowaniach, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze (art. 573 § 2 k.p.c.).

Nie mają zdolności procesowej osoby, które nie ukończyły 13 lat, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.

B. Brak zdolności procesowej osób fizycznych

Brak zdolności procesowej stanowi przeszkodę procesową, którą sąd maobowiązek wziąć z urzędu pod rozwagę w każdym stanie sprawy (art. 202 k.p.c.). Brak zdolności procesowej może mieć charakter pierwotny(występuje od początku postępowania) albo następczy (pojawił się w toku postępowania), może zachodzić zarówno po stronie powoda, jak i po stronie pozwanego. Sąd, stwierdzając brak zdolności procesowej, powinien przede wszystkim ocenić, jaki jest jego charakter oraz czy dotyczy powoda, czy pozwanego, od prawidłowej bowiem w tym zakresie oceny zależą dalsze czynności i decyzje procesowe sądu.

W przypadku pierwotnego braku zdolności procesowej powoda będącego osobą fizyczną sąd powinien:

- wydać postanowienie, na podstawie którego: po pierwsze - tymczasowo dopuści powoda do czynności procesowych (jest to decyzja fakultatywna, jej podjęcie jest celowe tylko wtedy, gdy przed spodziewanym zakończeniem sprawy małoletni powód osiągnie pełnoletność), po drugie - wyznaczy przedstawicielowi ustawowemu powoda, którego ustali z urzędu, odpowiedni termin (np. dziesięciodniowy) do działania za powoda przez wstąpienie do procesui ewentualne zatwierdzenie dokonanych czynności procesowych - pod rygorem odrzucenia pozwu, a gdy małoletni został tymczasowo dopuszczony do działania - pod rygorem zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 w zw. z art. 70 § 1 k.p.c.); np. „Sąd postanowił: 1) dopuścić tymczasowo do działania w sprawie małoletniego powoda, 2) wyznaczyć przedstawicielowi ustawowemu powoda - ojcu Janowi Kowalskiemu dziesięciodniowy termin do wstąpienia do procesu i ewentualnego zatwierdzenia czynności powoda - pod rygorem zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu”.

Jeżeli jednak powód nie ma przedstawiciela ustawowego, sąd powinien wydać postanowienie, na podstawie którego zwróci się o jego ustanowienie do odpowiedniego sądu opiekuńczego (art. 70 § 1 k.p.c.).

W przypadku pierwotnego braku zdolności procesowej pozwanego, będącego osobą fizyczną, nieuzupełnienie tego braku nie wywołuje skutku w postaci odrzucenia pozwu (por. art. 199 § 1 pkt 3 i § 2 k.p.c.), a zatem właściwym rozwiązaniem jest wydanie przez przewodniczącego zarządzenia, na podstawie którego zostanie wyznaczony powodowi tygodniowy termin do wskazania osoby i adresu przedstawiciela ustawowego pozwanego lub zawiadomienia o potrzebie ustanowienia dla pozwanego takiego przedstawiciela - pod rygorem zwrotu pozwu (art. 130 k.p.c.).

Jeżeli jednak brak zdolności procesowej pozwanego nie został zauważony (ujawniony) na etapie badania pozwu i pozwowi nadano bieg,uzupełnienie tego braku nastąpi przez wydanie postanowienia, na podstawie którego sąd wyznaczy powodowi odpowiedni termin do wskazania osoby i adresu przedstawiciela ustawowego pozwanego lub zawiadomienia o potrzebie ustanowienia dla pozwanego przedstawicielaustawowego - pod rygorem zawieszenia postępowania (art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c.). W zależności od sposobu wykonania tego postanowienia sąd albo wezwie przedstawiciela ustawowego pozwanego i będzie z jego udziałem prowadził dalsze postępowanie, albo zwróci się do sądu opiekuńczego o ustanowienie dla pozwanego przedstawiciela ustawowego. Niewykonanie tego postanowienia będzie uzasadniać zastosowanie rygoru w nim wskazanego, a więc wydanie postanowienia ozawieszeniu postępowania.

Następczy brak zdolności procesowej którejkolwiek ze stron, tj. utrata zdolności procesowej w toku postępowania, uzasadnia wydanie przez sąd również postanowienia o zawieszeniu postępowania, ale na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.

C. Zdolność procesowa podmiotów niebędących osobami fizycznymi. Podmiot nieistniejący

U podmiotów niebędących osobami fizycznymi nie może występować pierwotny brak zdolności procesowej, dopóki bowiem istnieją, dopóty mają zdolność procesową. U podmiotów takich może wystąpić brak organu powołanego do ich reprezentowania (np. spółdzielnia nie ma zarządu) lub brak w składzie takiego organu uniemożliwiający jego działanie (np. skład wieloosobowego zarządu został zdekompletowany).Gdy braki takie dotyczą powoda, sąd wyda postanowienie, na podstawiektórego wyznaczy powodowi odpowiedni termin do uzupełnienia tych braków - pod rygorem zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu (art. 70, 71 i 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Gdy dotyczą one pozwanego, sądpowinien postanowieniem - wydanym na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. - zawiesić postępowanie, a następnie zwrócić się do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora (art. 42 § 1 k.c.). Po ustanowieniu kuratora zaistnieją podstawy do podjęcia zawieszonego postępowania z jego udziałem (art. 180 § 1 k.p.c.).

Postępowanie prowadzone z udziałem strony, która nie ma zdolności procesowej, dotknięte jest nieważnością (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Nieważność postępowania jest podstawą środka zaskarżenia, którą sąd drugiej instancji i Sąd Najwyższy biorą pod uwagę z urzędu (art. 378§ 1 i art. 39813 § 1 k.p.c.); może być także podstawą skargi o wznowienie postępowania (art. 401 pkt 1 k.p.c.).

Czynności procesowe podjęte przez podmiot nieistniejący lub podjęte w imieniu takiego podmiotu powinny zostać potraktowane jako niedokonane. Pozew powinien zostać zwrócony zarządzeniem wydanym na podstawie art. 130 § 3 k.p.c., a jeżeli otrzymał bieg i został doręczony pozwanemu, sąd powinien umorzyć postępowanie na podstawie art. 355 § 1 k.p.c.

Na postanowienie o zniesieniu postępowania i odrzuceniu pozwu, zawieszeniu postępowania, a także na zarządzenie o zwrocie pozwu przysługuje zażalenie (art. 394 in principio, art. 394 § 1 pkt 1 i 6

k.p.c.), a zatem przy ich wydaniu sąd powinien mieć na względzie art. 357 § 1 i 2 k.p.c.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Wyznaczenie terminu z art. 70 § 1 k.p.c. do uzupełnienia braków wzakresie zdolności sądowej lub procesowej albo w składzie właściwychorganów należy do kompetencji sądu, a nie do kompetencji przewodniczącego. Może zatem ono nastąpić w formie postanowienia, a nie w formie zarządzenia. Art. 70 § 1 k.p.c. wkłada na sąd obowiązekzwrócenia się do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora w sprawie, w której ustanowienie przedstawiciela ustawowego powinno nastąpić z urzędu. Taki obowiązek istnieje w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa, jeżeli pozwanym jest dziecko małoletnie. Stosownie bowiem do art. 98 § 2 i art. 99 k.r.o., dziecko w takim procesie powinien reprezentować kurator ustanowiony przez władzę opiekuńczą (postanowienie SN z 4 października 1966 r., II CZ 117/66, LexPolonica nr 314770, OSNCP 1967, nr 2, poz. 40).

2. Skoro organem uprawnionym do działania w imieniu spółdzielni jestjej zarząd (art. 44 § 1 ustawy z 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach, Dz.U. Nr 12, poz. 61, w zw. z art. 67 § 1 k.p.c.), to w braku zarządu uprawnionego do reprezentowania pozwanej spółdzielni, gdy brak ten powstał w toku procesu, sąd bądź wyznacza na wniosek strony powodowej kuratora (art. 69 k.p.c.), bądź wyznaczatermin do uzupełnienia braku zdolności procesowej (art. 70 k.p.c.). Nieusunięcie w zakreślonym terminie tego braku lub niemożność jego uzupełnienia uzasadnia - wobec utraty przez pozwaną zdolności procesowej - zawieszenie postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c. (postanowienie SN z 3 października 1972 r., I CZ 55/72, LexPolonica nr 312223, OSNCP 1973, nr 5, poz. 89).

3. W uzasadnieniu stanowiącej zasadę prawną uchwały składu siedmiu sędziów z 12 grudnia 1960 r. (1 CO 25/60, LexPolonica nr 358150, OSN1961, nr II, poz. 32) Sąd Najwyższy wyjaśnił m.in., że osoba pełnoletnia, nieubezwłasnowolniona całkowicie, ma pełną zdolność

procesową, choćby nawet była psychicznie chora. Wyjaśnienie to zachowało skuteczność również podczas obowiązywania obecnego Kodeksupostępowania cywilnego (por. postanowienie SN z 26 sierpnia 1970 r.,I CZ 84/70, LexPolonica nr 300941, OSNCP 1971, nr 5, poz. 90). Choroba strony osobiście działającej, jeżeli uniemożliwiła jej zachowanie terminu procesowego, z reguły stanowi okoliczność uzasadniającą przywrócenie uchybionego terminu (wyrok SN z 19 maja 1976 r., IV PRN 8/76, LexPolonica nr 321894).

4. Jeżeli w wyroku została wymieniona osoba uprawniona do odbioru alimentów zasądzonych na rzecz małoletniego, wypłata świadczeń alimentacyjnych następuje do rąk tej osoby. Zmianę osoby uprawnionejdo odbioru alimentów w imieniu małoletniego ustala się na podstawie odpowiedniego orzeczenia sądu opiekuńczego. W razie wątpliwości co do reprezentacji małoletniego organ egzekucyjny lub organ zobowiązany do wypłaty świadczeń zwraca się o wyjaśnienie do sądu opiekuńczego (uchwała składu siedmiu sędziów SN - zasada prawna - z 16 kwietnia 1977 r., III CZP 14/77, LexPolonica nr 309046, OSNCP 1977, nr 7, poz. 106).

3. Dokonywanie czynności procesowych przez osoby prawne i inne organizacje

Osoby prawne i inne jednostki organizacyjne oraz organizacje społeczne mające zdolność sądową, będąc podmiotami abstrakcyjnymi, same nie dokonują czynności procesowych. Osoby prawne działają przezswoje organy (art. 38 k.c.), natomiast inne jednostki organizacyjne,do których stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych (art.331 § 1 k.c.), działają przez quasi-organy (np. zarząd wspólnoty mieszkaniowej - art. 21 ust. 1 ust. o wł. lok.) lub przez osoby uprawnione do działania w ich imieniu (np. reprezentacja spółki jawnej - art. 29-30 k.s.h.). Przepisy ustaw powołujące do życia osoby prawne lub regulujące działalność jednostki organizacyjnej innej niż osoba prawna określają organ lub osoby upoważnione do działania. Zgodnie z art. 67 § 1 k.p.c. osoby prawne oraz inne organizacje mające zdolność sądową dokonują czynności procesowych przez organy uprawnione do działania w ich imieniu. Uregulowanie to

nie dotyczy szczególnej osoby prawnej, jaką jest Skarb Państwa (por.art. 67 § 2 k.p.c. i uwagi zawarte w pkt 4).

Umocowanie do działania powinno być wykazane przy pierwszej czynności procesowej. Wymagania tego nie stosuje się w przypadku dokonania czynności procesowej w elektronicznym postępowaniu upominawczym, jednak przedstawiciel ustawowy i organy oraz osoby wymienione w art. 67 k.p.c. mają obowiązek wskazać podstawę swojego umocowania (art. 68 k.p.c.). Powód powinien wykazać swoje umocowanieprzez dołączenie do pozwu odpisu lub wyciągu z właściwego rejestru lub ewidencji, ewentualnie przez dołączenie odpisu uchwały podjętej przez jednostkę, dla której rejestr lub ewidencja nie są prowadzone.Niedołączenie do pozwu dokumentu wykazującego umocowanie do działania stanowi brak formalny pozwu, podlegający usunięciu w trybie określonym w art. 130 k.p.c. Pozwany powinien dołączyć taki dokument do odpowiedzi na pozew (innego pierwszego pisma procesowego) lub na pierwszym terminie rozprawy. Czynności podjęte za pozwanego przez organ lub osobę, które nie wykazały swego umocowania do działania, nie wywołują skutków procesowych.

4. Dokonywanie czynności procesowych przez Skarb Państwa

A. Uwagi ogólne

Skarb Państwa z mocy art. 33 k.c. jest osobą prawną. Według art. 34 k.c. Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego do innych państwowych osób prawnych. Każda zatem czynność cywilnoprawnatakiej państwowej jednostki organizacyjnej jest de iure civili czynnością Skarbu Państwa, jednostki te bowiem działają na rachunek Skarbu Państwa. Skarb Państwa, będąc substratem państwa, jest jednolitą i scaloną instytucją, stanowiącą jeden podmiot niemający odrębnych organów. Do podejmowania czynności procesowych w imieniu Skarbu Państwa uprawniony jest - jak stanowi art. 67 § 2 zd. pierwsze k.p.c. - odpowiedni organ tej państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie (tzw. statio fisci) lub odpowiedni organ jednostki nadrzędnej. W zakresie określonym odrębną ustawą za Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa

(art. 67 § 2 zd. drugie k.p.c.). Zakres ten został określony w ustawie z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze zm.).

Przepisy ustaw powołujące do życia osoby prawne lub regulujące działalność jednostki organizacyjnej innej niż osoba prawna określają organ lub osoby upoważnione do działania. Reguła ta nie może dotyczyć szczególnej osoby prawnej, jaką jest Skarb Państwa, skoro nie ma ona siedziby ani organów, a przede wszystkim inna jest jej materialnoprawna konstrukcja. Skarb Państwa jako osoba prawna działa w sferze dominium (wykonuje zadania o charakterze gospodarczym) i imperium (jako władza działająca na podstawie prawa konstytucyjnego i ustaw o charakterze ustrojowym, niebędących normami prawa cywilnego).

Pojęcie Skarbu Państwa wykształciło się w związku z uczestnictwem państwa w stosunkach cywilnoprawnych. Rozpowszechniony był pogląd, według którego Skarb Państwa jako osoba prawna działa wyłącznie w sferze dominium, a więc gdy wykonuje zadania o charakterze gospodarczym, natomiast jeśli państwo działa jako władza na podstawie prawa konstytucyjnego i ustaw o charakterze ustrojowym, niebędących normami prawa cywilnego (sfera imperium), to nie występuje jako osoba prawna. Stanowisko to wymaga zrewidowania, budzi bowiem zastrzeżenia w świetle art. 77 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi, że każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej, a także art. 4171 k.c., który jest klasycznym przykładem regulacji określającej odpowiedzialność cywilnoprawną za działania organów państwa w sferze imperium. Ustawodawca, dostrzegając problem odpowiedzialności Skarbu Państwa jako osoby prawnej za działania i zaniechania państwa w sferze dominium i w sferze imperium, uznał za konieczne uregulowanie reprezentacji procesowej Skarbu Państwa w przepisach ustawy z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.

B. Materialnoprawna konstrukcja reprezentacji Skarbu Państwa

Kodeks cywilny nie zawiera uregulowań w zakresie pojęcia reprezentacji Skarbu Państwa, brak w Kodeksie cywilnym przepisów, będących odpowiednikiem art. 67 § 2 k.p.c., w których zawarte byłobystwierdzenie, że Skarb Państwa występuje w stosunkach cywilnoprawnych przez jednostki organizacyjne Skarbu Państwa (stationis fisci).

W doktrynie w związku z tym prezentowane było stanowisko, według którego reprezentowanie Skarbu Państwa w zakresie czynności materialnoprawnych należy wyprowadzać z dwóch źródeł:

1) po pierwsze - z konstrukcji art. 67 § 2 k.p.c., w którym przyjęto, że za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej;

2) po drugie - z przepisów dotyczących przedmiotu i zakresu działania poszczególnych państwowych jednostek organizacyjnych.

W judykaturze wskazywano, że Skarb Państwa to jedynie zbiorcze określenie przypisywane różnego rodzaju jednostkom państwowym, wprawdzie wyodrębnionym organizacyjnie, jednak niemającym podmiotowości cywilnoprawnej. Za pośrednictwem tych jednostek Skarb Państwa, będąc właścicielem mienia ruchomego i nieruchomego, realizuje przysługujące mu uprawnienia właścicielskie. W takich sytuacjach dany organ państwowy, w ramach swojej kompetencji rzeczowej, jest uprawniony do reprezentowania Skarbu Państwa (wyrok SN z 28 marca 1995 r., I CRN 24/95, LexPolonica nr 304416, OSNC 1995, nr 7-8, poz. 117).

Po wejściu w życie 15 stycznia 2003 r. ustawy z 5 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr

240, poz. 2055 ze zm.), która zmieniła ustawę z 8 sierpnia 1996 r. ozasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.), ustawodawca w sposób prawie kompleksowy uregulował reprezentację materialnoprawną Skarbu Państwa.

Z punktu widzenia reprezentacji materialnoprawnej Skarbu Państwa istotne są rozwiązania zawarte w:

- art. 34 i 441 k.c., zgodnie z którymi Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego do innych państwowych osób prawnych (art. 34 k.c.). Własność i inne prawa majątkowe, stanowiącemienie państwowe, przysługują Skarbowi Państwa albo innym państwowymosobom prawnym. Uprawnienia majątkowe Skarbu Państwa względem państwowych osób prawnych określają odrębne przepisy, w szczególności regulujące ich ustrój (art. 441 § 1 i 2 k.c.).

- art. 3, 17, 17a i 17b ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.).

„Art. 3. 1. Ministrowi właściwemu do spraw Skarbu Państwa przysługują, określone w odrębnych przepisach, uprawnienia względem państwowych osób prawnych w rozumieniu art. 441 Kodeksu cywilnego, jeżeli nie zostały one zastrzeżone na rzecz innych organów państwowych.

2. Jeżeli z odrębnych przepisów nie wynika, jakiej państwowej osobieprawnej przysługują prawa majątkowe do składnika mienia państwowego,prawa te przysługują Skarbowi Państwa”.

„Art. 17. 1. Kierownicy urzędów państwowych, w rozumieniu przepisów o pracownikach urzędów państwowych, w szczególności dyrektorzy generalni urzędów, reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu do powierzonego im mienia i w zakresie zadań ich urzędów, określonych wodrębnych przepisach. W strukturach organizacyjnych urzędów państwowych wyznacza się komórki albo stanowiska pracy do obsługi spraw związanych z reprezentowaniem Skarbu Państwa.

2. Kierownicy urzędów państwowych mogą, w zakresie uprawnień reprezentowania Skarbu Państwa wynikających z przepisów odrębnych, udzielać pełnomocnictw do reprezentowania Skarbu Państwa kierownikompodporządkowanych im jednostek organizacyjnych.

3. Przepisy ust. 1 i 2 stosuje się również do Najwyższej Izby Kontroli oraz Komendanta Głównego Ochotniczych Hufców Pracy.

4. Rada Ministrów, na wniosek ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa, może, w drodze rozporządzenia, rozciągnąć przepisy ust. 1 i2 na kierowników innych państwowych jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej.

Art. 17a. 1. Organy administracji publicznej oraz inne podmioty uprawnione na podstawie odrębnych przepisów do reprezentowania Skarbu Państwa reprezentują Skarb Państwa zgodnie z ich właściwościąi w zakresie określonym w przepisach odrębnych.

2. Do czynności prawnych dokonanych z naruszeniem przepisów o właściwości i zakresie reprezentacji Skarbu Państwa stosuje się odpowiednio art. 103 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego.

Art. 17b. Jednostki budżetowe:

1) gospodarują na zasadach racjonalnej i oszczędnej gospodarki mieniem Skarbu Państwa, w które zostały wyposażone;

2) zapewniają ochronę tego mienia;

3) mogą zbywać składniki rzeczowe majątku ruchomego”.

Zacytowane przepisy tworzą konstrukcję stationis fisci w znaczeniu materialnym. Zgodnie z tymi przepisami Skarb Państwa mogą reprezentować:

- kierownicy urzędów państwowych w rozumieniu przepisów o pracownikach urzędów państwowych oraz kierownicy podporządkowanych im jednostek organizacyjnych,

- Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Komendant Główny Ochotniczych Hufców Pracy oraz kierownicy podporządkowanych im jednostek organizacyjnych,

- kierownicy innych (niebędących urzędami państwowymi) państwowych jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, a działających w formie jednostek budżetowych,

- organy administracji publicznej (rządowej i samorządowej),

- podmioty, które nie są organami administracji publicznej.

Materialnoprawna reprezentacja Skarbu Państwa w świetle ustaw określających zadania administracji publicznej

W świetle powołanych przepisów zadania administracji publicznej, z którymi może wiązać się kwestia reprezentacji Skarbu Państwa, wykonywane są na szczeblu centralnym, wojewódzkim i powiatowym. Bliższego omówienia wymaga regulacja dotycząca administracji publicznej w województwie. Według ustawy z 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz.U. Nr 31, poz. 206 ze zm.), dalej określanej jako „ustawa”, na obszarze województwa administrację rządową można podzielić na niezespoloną i zespoloną. Organami pierwszej z nich (niezespolonej) są terenowe organy administracji rządowej podporządkowane właściwemu ministrowi lub centralnemu organowi administracji rządowej oraz kierownicy państwowych osób prawnych i kierownicy innych państwowych jednostek organizacyjnych wykonujących zadania z zakresu administracji rządowej na obszarze województwa. Wykaz organów administracji niezespolonej zawiera art. 56 ust. 1 tej ustawy. Z art. 51 ustawy wynika, że rządową administrację zespoloną tworzą wojewoda oraz organy rządowej administracji zespolonej w województwie, w tym kierownicy zespolonych służb, inspekcji i straży (art. 2 pkt 1 i 2 wzw. z art. 52 i 53 ustawy). Tryb powoływania i odwoływania organów rządowej administracji zespolonej w województwie określają odrębne ustawy (art. 52 ustawy). Z tego prostego podziału jednak nie płyną jednoznaczne wnioski dotyczące materialnoprawnej reprezentacji Skarbu Państwa przy wykonywaniu zadań administracji rządowej w województwie. Zadania administracji rządowej w województwie wykonująbowiem także jednostki samorządu terytorialnego i ich związki, jeżeli wykonywanie przez nie zadań administracji rządowej wynika z odrębnych ustaw lub z zawartego porozumienia (art. 2 pkt 4 ustawy), ponadto starosta, jeżeli wykonywanie przez niego zadań administracjirządowej wynika z odrębnych ustaw (art. 2 pkt 5 ustawy), a także inne podmioty, jeżeli wykonywanie przez nie zadań administracji rządowej wynika z odrębnych ustaw (art. 2 pkt 6 ustawy).

Przy ustalaniu podmiotu właściwego do reprezentowania Skarbu Państwa, którym może być nie tylko jednostka państwowa (statio fisci), lecz także jednostka samorządu terytorialnego lub innego samorządu (np. zawodowego), niezbędne jest dotarcie do szczegółowychprzepisów określających podmioty wykonujące zadania z zakresu

administracji publicznej na szczeblu centralnym, wojewódzkim i powiatowym.

Szczebel centralny

- Podstawa prawna: Konstytucja RP z 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.), ustawa z 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437 ze zm.), ustawa z 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (tekst jedn.Dz.U. z 2003 r. Nr 24, poz. 199 ze zm.).

1. Minister kierujący określonym działem administracji rządowej, np.dział Skarb Państwa - Minister właściwy do spraw Skarbu Państwa:

- podstawa prawna:

a) art. 25 ust. 1 i 2 ustawy z 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437 ze zm.),

b) art. 2 ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.),

c) art. 58 i 59 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.),

- przykładowo sprawy dotyczące:

a) gospodarowania mieniem Skarbu Państwa,

b) komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych,

c) ochrony interesów Skarbu Państwa,

d) narodowych funduszy inwestycyjnych (ich prywatyzacja),

e) mienia po likwidacji państwowych jednostek organizacyjnych, mienia po likwidacji spółki z udziałem Skarbu Państwa,

f) składania oświadczeń woli o utworzeniu spółki handlowej z udziałem Skarbu Państwa.

2. Kierownicy urzędów państwowych:

- podstawa prawna: art. 17-17b ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.),

- w odniesieniu do powierzonego im mienia,

- w zakresie zadań ich urzędów w rozumieniu przepisów o pracownikachurzędów państwowych, a więc wskazanych w art. 1 ustawy z 16 grudnia 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2001r. Nr 86, poz. 953 ze zm.), takich jak:

a) Kancelarie Sejmu, Senatu, Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów,

b) Biura Trybunału Konstytucyjnego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Interesu Publicznego,

c) Państwowa Inspekcja Pracy,

d) Krajowe Biuro Wyborcze,

e) urzędy naczelnych i centralnych organów administracji państwowej,

f) urzędy terenowych organów administracji państwowej.

Szczebel wojewódzki

1. Wojewoda - reprezentuje Skarb Państwa w zakresie:

a) zadań organów rządowej administracji zespolonej w województwie, które określone są w odrębnych ustawach (art. 5 ustawy),

b) zadań określonych w odrębnych ustawach (art. 3 ust. 1 pkt 6 ustawy).

2. Organy rządowej administracji zespolonej w województwie, w tym kierownicy zespolonych służb, inspekcji i straży - reprezentują Skarb Państwa, jeżeli wynika to z ustawy (art. 2 pkt 2 ustawy).

3. Organy administracji niezespolonej - reprezentują Skarb Państwa na podstawie upoważnienia wynikającego z ustawy. Są państwowymi

organizacjami ustanowionymi na podstawie ustawy i podlegającymi właściwemu ministrowi (art. 56-57 ustawy).

4. Jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo) -reprezentują Skarb Państwa, działając przez swoje organy, jeżeli wynika to z ustawy lub porozumienia (art. 2 pkt 4 ustawy).

5. Organy innych podmiotów - reprezentują Skarb Państwa, jeśli wykonywanie zadań z zakresu administracji rządowej przez te podmiotyma swe źródło w ustawie (art. 2 pkt 6 ustawy).

Szczebel powiatowy

1. Starosta (prezydent miasta na prawach powiatu):

- reprezentuje Skarb Państwa, jeżeli wykonywanie przez niego zadań administracji rządowej wynika z odrębych ustaw (art. 2 pkt 5 ustawy).

2. Kierownicy powiatowych służb, inspekcji i straży:

- reprezentują Skarb Państwa jako organy państwowych jednostek organizacyjnych, gdy roszczenia dochodzone w postępowaniu sądowym wiążą się z działalnością jednostek wymienionych w art. 17 ustawy z 13 października 1998 r. - Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną (Dz.U. Nr 133, poz. 872 ze zm.), które 1 stycznia 1999 r. stały się jednostkami organizacyjnymi tych kierowników; zwierzchnikiem ich jest starosta.

C. Procesowa konstrukcja reprezentacji Skarbu Państwa

Procesowe pojęcie statio fisci zawarte jest w art. 67 § 2 k.p.c., zgodnie z którym czynności procesowe za Skarb Państwa podejmuje organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej, a wzakresie określonym odrębną ustawą - Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa.

Po zreformowaniu administracji publicznej, obejmującej administracjęrządową i samorządową, co nastąpiło 1 stycznia 1999 r., przepis art.67 § 2 k.p.c., zarówno w brzmieniu pierwotnym, jak i aktualnym, pozostaje w dysharmonii z konstrukcją stationis fisci w znaczeniu materialnym. Nie zawsze bowiem w postępowaniu sądowym Skarb Państwa jest reprezentowany przez organ państwowej jednostki organizacyjnej.W postępowaniach tych, jeśli prowadzone są w związku z wykonywaniem przez jednostki samorządu terytorialnego zadań z zakresu administracji rządowej, Skarb Państwa jest reprezentowany przez te jednostki. Najlepszym tego przykładem jest postępowanie sądowe z udziałem Skarbu Państwa, który reprezentowany jest przez starostę.

Procesowego pojęcia statio fisci nie można więc ograniczać do „państwowych jednostek organizacyjnych”. Należy przyjąć, że w postępowaniu sądowym Skarb Państwa może być reprezentowany także przez jednostki samorządu terytorialnego, których organy podejmują czynności procesowe. Oznacza to, że art. 67 § 2 k.p.c. nie jest jedynym przepisem, który reguluje sposób reprezentacji Skarbu Państwa przed sądem. Przepisy takie rozproszone są w wielu aktach prawnych, których nazwy nie wskazują, że mogą zawierać uregulowania dotyczące reprezentacji Skarbu Państwa. Przepisami tymi są:

1) art. 65 ust. 1 i 2, art. 66 ust. 1 i 2 oraz art. 67 ustawy z 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz.U. Nr 12, poz. 136 ze zm.),

2) art. 10 ust. 2 ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na

rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 zezm.),

3) art. 6 ust. 3 ustawy z 22 lutego 2002 r. o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela (Dz.U. Nr 233, poz. 1955),

4) art. 23 ust. 1 pkt 8 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.).

Okoliczność, że Skarb Państwa nie ma organów, oznacza, że nie może mieć do niego zastosowania art. 67 § 1 k.p.c., zgodnie z którym osoby prawne dokonują czynności procesowych przez organy uprawnione do działania w ich imieniu. Z kolei reguła przewidziana w art. 67 § 2 k.p.c., według której za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej, miała i nadal ma zastosowanie do jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, działających w formie jednostek budżetowych.

Przed transformacją ustrojową, która nastąpiła w 1989 r., przyjmowano, że państwowymi jednostkami organizacyjnymi są jednostkiwyodrębnione w ramach podziału administracyjnego państwa, a ponadto wszelkie instytucje, przedsiębiorstwa i zakłady państwowe, które niemają osobowości prawnej, ale którym został powierzony zarząd wydzielonej części mienia ogólnonarodowego.

Współcześnie jednostek takich jest coraz mniej, bowiem w trwających od 1989 r. procesach prywatyzacji i komunalizacji zostały one sprywatyzowane, skomunalizowane bądź zlikwidowane albo uzyskały osobowość prawną, czego najlepszym przykładem są dawne państwowe

szpitale. Artykuł 67 § 2 k.p.c. zatem nie tylko pozostaje w dysharmonii z konstrukcją stationis fisci w znaczeniu materialnym, ale ma coraz mniejsze znaczenie przy wskazywaniu procesowego reprezentanta Skarbu Państwa. W praktyce sądowej ma zastosowanie do coraz mniejszej liczby szkół oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej, działających w formie jednostek lub zakładów budżetowych, których organem w rozumieniu art. 67 § 2 k.p.c. - w odniesieniu do takich szkół jest dyrektor (por. art. 79 ust. 1 i art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty,tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.), natomiast w przypadku wspomnianych publicznych zakładów opieki zdrowotnej organem takim jest minister, kierownik urzędu centralnego oraz wojewoda (por. art. 35c w zw. z art. 8 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej, tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 ze zm.).

Wskazane przykładowo jednostki nie wyczerpują podmiotów wchodzących w zakres pojęcia państwowej jednostki organizacyjnej, notabene niezdefiniowanego przez ustawodawcę. Wskazówką pomocną dla jego zdefiniowania może być art. 9 ustawy z 20 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240 ze zm.), którego przepisy stanowią, że do sektora finansów publicznych, oprócz państwowych i komunalnych osób prawnych, zalicza się: organy władzy publicznej, organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa, sądy i trybunały, jednostki budżetowe, samorządowe zakłady budżetowe, agencje wykonawcze i instytucje gospodarki budżetowej.

W celu określenia kręgu tych jednostek i wskazania ich organów, które za Skarb Państwa mogą podejmować przed sądami czynności procesowe, niezbędne jest zdefiniowanie takich pojęć jak: „organy władzy publicznej”, „organy administracji rządowej”, „organy kontroli państwowej i ochrony prawa”.

Niekiedy określona jednostka jest od strony strukturalnej jednostką organizacyjną Skarbu Państwa, od strony zaś funkcjonalnej przedsiębiorcą wykonującym także zadania z zakresu administracji

publicznej. W świetle uregulowania przyjętego w art. 67 § 2 i po skreśleniu art. 4797 k.p.c. podmiot taki będzie zawsze występował tylko jako statio fisci Skarbu Państwa. Pamiętać ponadto należy o art. 460 § 1 k.p.c., w świetle którego w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, jeśli państwowa jednostka organizacyjna występuje w charakterze pracodawcy, to podejmuje czynności procesowe w postępowaniu sądowym jako samodzielny podmiot,a nie reprezentant Skarbu Państwa. Jeśli zatem przykładowo Sąd Okręgowy w Łodzi (budżetowa jednostka organizacyjna Skarbu Państwa) ponosi odpowiedzialność w stosunku do osoby wezwanej w charakterze świadka oraz w stosunku do pracownika sądu za szkodę wyrządzoną wskutek niezabezpieczenia na korytarzu sądowym prac porządkowych, tow sprawie z powództwa osoby wezwanej w charakterze świadka pozwanym będzie Skarb Państwa - Sąd Okręgowy w Łodzi, natomiast w sprawie z powództwa poszkodowanego pracownika sądu pozwanym będzie Sąd Okręgowy w Łodzi (pracodawca).

D. Reprezentacja Skarbu Państwa przez kilka jednostek organizacyjnych

Jeżeli dochodzone roszczenie wiąże się z działalnością Skarbu Państwa reprezentowanego przez różne podmioty, to ustalenie zakresu odpowiedzialności każdego z nich nie należy do kompetencji i obowiązków sądów. Gdyby nawet z dokonanych ustaleń wynikało, że reprezentujące pozwany Skarb Państwa podmioty „X” i „Y” w różnym stopniu przyczyniły się do powstania szkody (np. odpowiednio w 60% iw 40%), to w sentencji wyroku sąd nie może dawać temu odpowiedniego wyrazu, lecz powinien odszkodowanie w pełnej wysokości zasądzić od pozwanego Skarbu Państwa, reprezentowanego przez oba podmioty. Pozwanym w sprawie jest Skarb Państwa, a nie reprezentujące go podmioty, nie ma więc podstaw do różnicowania jego odpowiedzialnościw sentencji wyroku.

Z tych samych przyczyn należy stwierdzić, że okoliczność, iż działalność jednego z podmiotów, których organy podejmowały w sprawie czynności procesowe za Skarb Państwa, uzasadnia dochodzone roszczenie, a działalność drugiego z nich roszczenia tego nie uzasadnia, nie uprawnia sądu do wydania dwoistego orzeczenia w

stosunku do tej samej strony, tj. Skarbu Państwa, uwzględniającego powództwo w stosunku do Skarbu Państwa (ze wskazaniem pierwszego podmiotu) i oddalającego powództwo w stosunku do tegoż Skarbu Państwa (ze wskazaniem drugiego podmiotu). W takiej sytuacji sąd w sentencji wyroku powinien zasądzić roszczenie od Skarbu Państwa, reprezentowanego przez podmiot, z którego działalnością ono się wiąże, nie wymieniając podmiotu, z którego działalnością roszczenie nie pozostaje w związku. Przyczyny takiego rozstrzygnięcia powinny zostać wyjaśnione w uzasadnieniu wyroku (por. orzeczenia SN z 29 lipca 1970 r., II CR 301/70, LexPolonica nr 296056, OSNCP 1971, nr 3, poz. 55 oraz z 28 stycznia 1970 r., II CR 445/68, LexPolonica nr 312166, OSNCP 1970, nr 10, poz. 190).

Wskazana sprzeczność między materialnoprawną i procesową konstrukcjąreprezentacji Skarbu Państwa, brak definicji legalnej państwowej jednostki organizacyjnej, wielość przepisów, mających charakter szczególny w stosunku do art. 67 § 2 k.p.c., wreszcie regulacja przyjęta w art. 460 § 1 k.p.c. sprawiają, że zagadnienie reprezentacji procesowej Skarbu Państwa jest szczególnie zawiłe, powodując wiele komplikacji w postępowaniach sądowych z udziałem Skarbu Państwa.

Przykładem może być sprawa, w której Sąd Najwyższy podjął uchwałę z 23 września 2010 r., III CZP 62/10, LexPolonica nr 2386360 (OSNC 2011, nr 2, poz. 15) dotyczącą zdolności sądowej oraz zaskarżania orzeczeń przez Skarb Państwa, stwierdzając, że wpis w księdze wieczystej prawa własności Skarbu Państwa, wskazujący - jako trwałego zarządcę - określoną jednostkę organizacyjną Skarbu Państwanieposiadającą osobowości prawnej, może być zaskarżony apelacją wniesioną przez Skarb Państwa reprezentowany przez inną jednostkę organizacyjną. Apelacja może być oparta na zarzucie, że zarząd przysługuje tej innej jednostce. Uchwała ma istotne znaczenie, gdyż wyjaśnia, że w postępowaniu nieprocesowym Skarb Państwa może być reprezentowany przez jednostki organizacyjne mające „własny”, wynikający z prawa pozytywnego, interes w rozstrzygnięciu sprawy. Szerzej na temat zdolności sądowej jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa - zob. rozdział VII, 1, A.

E. Oznaczenie Skarbu Państwa jako strony w postępowaniu sądowym

Materialnoprawna konstrukcja jednolitości Skarbu Państwa, jako osobyprawnej, wywiera w sferze przepisów proceduralnych ten skutek, że określenie w pozwie jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa (statio fisci) nie wpływa na oznaczenie osoby pozwanego (powoda), którym zawsze pozostaje Skarb Państwa. Stanowisku temu Sąd Najwyższy dawał wielokrotnie wyraz w publikowanych orzeczeniach (przykładowo: wyrok z 13 kwietnia 1983 r., IV CR 66/83, LexPolonica nr 309124, OSNCP 1984, nr 1, poz. 5, wyrok z 11 maja 1999 r., I CKN 1148/97, LexPolonica nr 342797, OSNC 1999, nr 12, poz. 205). Jeśli Skarb Państwa jest powodem lub pozwanym (wnioskodawcą lub uczestnikiem postępowania nieprocesowego), to powinien być reprezentowany przez wskazany jeden lub nawet kilka podmiotów, z których działalnością wiąże się roszczenie będące przedmiotem postępowania sądowego.

W sytuacji gdy strona, pozywając prawidłowo Skarb Państwa, wadliwie określa podmiot, z którego działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, a w sprawie powinien występować inny podmiot, uzupełnienie braku w zakresie prawidłowego określenia strony pozwanej powinno nastąpić w płaszczyźnie właściwej reprezentacji (art. 67 § 2 k.p.c.), przy czym sąd powinien z urzędu czuwać nad tym, aby Skarb Państwa był w postępowaniu sądowym reprezentowany w sposób prawidłowy.

Tym obowiązkiem sąd obciążony jest także wtedy, gdy Skarb Państwa występuje w roli powoda. Wymaganie określenia w procesie właściwego podmiotu reprezentującego Skarb Państwa bowiem wynika nie tylko z konieczności oznaczenia właściwości miejscowej sądu (art. 29 k.p.c.)i skonkretyzowania tego podmiotu w orzeczeniu dla celów egzekucji sądowej (art. 1060 k.p.c.), ale przede wszystkim służy zapewnieniu należytej reprezentacji Skarbu Państwa (art. 67 § 2 k.p.c.), niezależnie od tego, po której stronie procesowej występuje. Skoro występowanie w sprawie właściwego podmiotu Skarbu Państwa należy do kwestii związanej z reprezentacją prawidłowo wskazanego powoda lub pozwanego, to uzupełnienie braku w zakresie właściwego określenia (oznaczenia) Skarbu Państwa jako powoda lub pozwanego (wnioskodawcy,

uczestnika postępowania nieprocesowego) powinno nastąpić nie w trybie wezwania do wzięcia udziału w sprawie (art. 194 § 3 k.p.c.), lecz w zakresie właściwej reprezentacji (art. 67 § 2 k.p.c.). Działaniem takim sąd nie doprowadza do podmiotowej zmiany powództwa,lecz tylko do prawidłowego określenia (uściślenia) strony procesowej.

W obu opisanych sytuacjach sąd powinien - na podstawie art. 67 § 2 k.p.c. - wydać postanowienie o następującej treści: „dokonać właściwej reprezentacji Skarbu Państwa przez ustalenie, że podmiotemuprawnionym do podejmowania czynności procesowych w jego imieniu jest … (nazwa podmiotu)”. Na postanowienie takie nie przysługuje zażalenie. Podmiot ten, jeśli reprezentuje Skarb Państwa jako powoda, należy powiadomić o rozprawie, natomiast gdy reprezentuje Skarb Państwa jako pozwanego, należy wezwać na rozprawę. W obu przypadkach sąd powinien doręczyć takiemu podmiotowi odpis wymienionego postanowienia wraz z odpisem pozwu i jego załącznikami.

Sąd jednak nie jest władny oznaczyć Skarbu Państwa jako strony powodowej, gdy żądanie oparte jest na twierdzeniu, że podmiot wskazany jako strona powodowa jest podmiotem odrębnym od Skarbu Państwa (por. uchwałę SN z 19 kwietnia 2001 r., III CZP 10/01, LexPolonica nr 350891, OSNC 2001, nr 10, poz. 147). Za taką tezą przemawiają nie tylko przyjęte w Kodeksie postępowania cywilnego uregulowania dotyczące zdolności sądowej, ale także zasada zakazująca sądowi narzucania komukolwiek roli powoda. Nie można zapominać, że utrzymująca się od lat, a nawet pogłębiająca się sprzeczność między systemem nabywania osobowości prawnej a potrzebami wywołanymi rozwojem stosunków społecznych i gospodarczychpowoduje, że w obrocie cywilnoprawnym występują podmioty, których zdolność sądowa jest następstwem bliżej nieokreślonej zdolności prawnej, dla której brak tak wyraźnych przepisów, jak dla osób fizycznych czy prawnych. Należy dodać, że w świetle współczesnych uregulowań - mimo wprowadzenia instytucji Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, która nie jest reprezentantem materialnoprawnym Skarbu Państwa, lecz jedynie pełnomocnikiem procesowym - nadal w sprawach Skarb Państwa będzie reprezentowany przez „podmioty reprezentujące Skarb Państwa” (por. art. 9 ust. 1 ustawy). Niektóre

rozwiązania są na tyle swoiste, że sama gramatyczna wykładnia przepisów ustaw reformujących administrację publiczną, notabene nieprecyzyjnych, okazuje się niewystarczająca dla oceny, czy określony podmiot jest upoważniony w konkretnej sprawie do występowania w roli strony procesowej. Przykładem tego mogą być uregulowania dotyczące relacji między przepisami ustaw ustrojowych aprzepisami ustaw kompetencyjnych, określających status starosty, a także unormowania dotyczące reprezentacji Skarbu Państwa przy nabywaniu nieruchomości, czy wreszcie - przyjęte w ustawie z 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz.U. Nr 12, poz. 136 ze zm.) - unormowania, według których wymienione w ustawie organy administracji rządowej mogą powierzać w niektórych kategoriach spraw, w drodze porozumienia, jednostkom samorządu terytorialnego oraz innym samorządowym osobom prawnym reprezentowanie Skarbu Państwa.

Jeśli uwzględni się, że niekiedy ustawodawca uznaje zdolność sądową pewnych jednostek organizacyjnych, którym poza tym nie przysługuje zdolność prawna (np. upoważnienie właściwego organu państwowego do żądania wykonania polecenia mającego na względzie interes społeczny - art. 894 § 2 i art. 985 zd. drugie k.c.), to problem, kto - poza osobami fizycznymi i prawnymi oraz jednostkami, o których stanowi art. 331 k.c. - może być podmiotem stosunków cywilnoprawnych (zdolność prawna), czy też występować jako strona w postępowaniu cywilnym (zdolność sądowa), należy do szczególnie trudnych i może być rozwiązywany w rozmaity sposób.

Wszystko to sprawia, że podmiot, który sobie przypisuje status strony powodowej, musi wykazać, że ma zdolność sądową pozwalającą naprzeprowadzenie z jego udziałem, jako strony procesowej, ważnego procesu. Gdy nie jest w stanie wykazać tego przymiotu, powinien jakostronę powodową określić Skarb Państwa, a siebie oznaczyć tylko jakopodmiot reprezentujący Skarb Państwa. Jeśli tego nie uczyni, sąd powinien odrzucić pozew na podstawie art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.

F. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa wykonywane przez ProkuratorięGeneralną

Zgodnie z przepisami ustawy z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze zm.) Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa jest państwową jednostką organizacyjną utworzoną w celu „zapewnienia ochrony prawnej praw i interesów Skarbu Państwa”. Jest niezależna w zakresie czynności podejmowanych w ramach zastępstwa procesowego Skarbu Państwa oraz codo treści wydawanych opinii prawnych. Nadzór nad Prokuratorią Generalną sprawuje minister właściwy do spraw Skarbu Państwa, który corocznie składa Sejmowi, w terminie do 31 marca, sprawozdanie z działalności Prokuratorii Generalnej w poprzednim roku kalendarzowym. (art. 1 ust. 1 i 2, art. 3 u.PG).

Tak określony status oraz cel utworzenia Prokuratorii Generalnej, a także przysługujące jej uprawnienie do „przejęcia zastępstwa procesowego Skarbu Państwa w każdej sprawie, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw i interesów Skarbu Państwa” (art. 8a ust. 1 u.PG), oznacza, że Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa jest instytucjonalnym pełnomocnikiem Skarbu Państwa. We wszystkich przypadkach, w których występuje przed sądami, nie staje się podmiotem reprezentującym Skarb Państwa, lecz jako pełnomocnik procesowy jedynie zastępuje ten podmiot przy podejmowaniu czynności procesowych; podmiotem reprezentującym Skarb Państwa nadal pozostajewskazany np. organ władzy publicznej, organ państwowej jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, jednostka samorządu terytorialnego, której powierzono wykonywanie zadań z zakresu administracji publicznej na podstawie ustawy lub porozumienia.

Organy lub jednostki organizacyjne, które z mocy odrębnych ustaw reprezentują Skarb Państwa, nazwane zostały w ustawie „podmiotami reprezentującymi Skarb Państwa” i one co do zasady uprawnione są do reprezentowania Skarbu Państwa przed sądami (zastępstwo procesowe). Organy takich podmiotów podejmują czynności w sprawie.

Podkreślenia wymaga zawarte w art. 4 ust. 5 u.PG twierdzenie, że Prokuratoria Generalna nie wykonuje zastępstwa procesowego państwowych osób prawnych oraz Skarbu Państwa w postępowaniu karnym.

Zastępstwo procesowe Prokuratorii Generalnej wykonywane jest w dwóchgrupach spraw: 1) zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przed Trybunałem Konstytucyjnym, Sądem Najwyższym, sądami powszechnymi, wojskowymi i polubownymi (art. 4 ust. 1 pkt 1, 2 i ust. 3 u.PG), 2) zastępstwo procesowe Rzeczypospolitej Polskiej przed sądami, trybunałami i innymi organami orzekającymi w stosunkach międzynarodowych (art. 4 ust. 1 pkt 3 u.PG).

W ramach pierwszej grupy spraw zastępstwo procesowe Skarbu Państwa dotyczy spraw, w których Skarb Państwa jest lub powinien być stroną powodową lub pozwaną, albo też uczestnikiem postępowania przed sądem, trybunałem lub innym organem orzekającym. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przed Trybunałem Konstytucyjnym, Sądem Najwyższym, sądami powszechnymi, wojskowymi i polubownymi podzielić można na:

a) obowiązkowe względne,

b) fakultatywne,

c) wyłączne względne.

Zastępstwo procesowe obowiązkowe względne wykonywane jestw trzech kategoriach spraw, a mianowicie: 1) w sprawach rozpoznawanych w pierwszej instancji przez sąd okręgowy (art. 17 k.p.c.), 2) w sprawach o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz o stwierdzenie zasiedzenia (rozpoznawane są w pierwszej instancji w sądach rejonowych bez względu na wartość przedmiotu sporu), pod warunkiem że w sprawach tych wartość

przedmiotu sporu przewyższa 1 000 000 zł, 3) w sprawach rozpoznawanych przez sądy polubowne niezależnie od tego, czy miejscepostępowania przed tym sądem znajduje się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, czy też poza jej granicami lub nie jest oznaczone. Względność obowiązkowego zastępstwa wynika z tego, że Prokuratoria Generalna, za zgodą lub na wniosek podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, może przekazać temu podmiotowi prowadzenie tych spraw, jeżeli nie występuje w nich istotne zagadnienie prawne oraz potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub rozbieżności w orzecznictwie sądów(art. 8 ust. 1 i art. 8b u.PG).

Z zastępstwem, które można określić jako fakultatywne, mamy do czynienia w sytuacjach, gdy Prokuratoria Generalna z urzędu lub na wniosek podmiotu reprezentującego Skarb Państwa przejęła zastępstwo procesowe w sprawie, w której nie wykonuje zastępstwa obowiązkowego.Z art. 8a ust. 1 u.PG wynika, że przejęcie zastępstwa procesowego może nastąpić w każdej sprawie, jeżeli „wymaga tego ochrona ważnych praw lub interesów Skarbu Państwa”. Wskazana przesłanka podlega wyłącznej ocenie Prokuratorii Generalnej, bowiemjej stanowisko w przedmiocie przejęcia zastępstwa procesowego jest wiążące. Odmowa przejęcia zastępstwa wymaga uzasadnienia na piśmie, które doręczane jest podmiotowi zgłaszającemu wniosek o przejęcie zastępstwa procesowego (art. 8a ust. 2 u.PG).

Ze szczególnym rodzajem fakultatywnego zastępstwa procesowego SkarbuPaństwa wykonywanego przez Prokuratorię Generalną mamy do czynienia w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym. Zgodnie z art. 4 ust. 3 u.PG Rada Ministrów może wyznaczyć Prokuratorię Generalną do reprezentowania Rady Ministrów lub ministrów w takim postępowaniu. Wobec tego, że Prokuratoria Generalna - zgodnie z art. 2 u.PG - jestniezależna w zakresie działań podejmowanych w ramach zastępstwa Skarbu Państwa, powstaje pytanie, czy reprezentowanie Rady Ministróww postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym odbywa się przy zachowaniu wspomnianej niezależności. Szczególny charakter tego zastępstwa polega na tym, że o jego podjęciu i wykonywaniu nie decyduje - jak w dotychczas omówionych przypadkach - Prokuratoria Generalna, lecz Rada Ministrów. Poza tym wyznaczenie Prokuratorii

Generalnej następuje na podstawie odrębnego przepisu w celu „reprezentowania Rady Ministrów lub ministrów w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym”, podobnie jak „zastępstwo Rzeczypospolitej Polskiej przed sądami, trybunałami i innymi organami orzekającymi w stosunkach międzynarodowych” (art. 4 ust. 1 pkt 3 u.PG), nie zaś na podstawie przepisów, które określają „zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną”. Można zatem bronić poglądu, że w omawianym przypadku nawiązuje się typowy stosunek mocodawca - pełnomocnik, w ramach którego o zakresiei rodzaju podejmowanych czynności decyduje mocodawca.

Zastępstwo procesowe wyłączne, które ma charakter względny dotyczy postępowania przed Sądem Najwyższym. Względny charakter tego zastępstwa wynika z faktu, że zastępstwo procesowe przed Sądem Najwyższym nie będzie wykonywane przez Prokuratorię Generalną, lecz przez podmiot reprezentujący Skarb Państwa, jeśli podmiotowi temu Prokuratoria Generalna przekazała prowadzenie sprawy na podstawie art. 8b ust. 1 ustawy (art. 8 ust. 1 i art. 8b ust. 1 i 2). Uznać należy, że okoliczność, iż przesłankami przekazania prowadzenia sprawy podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa jest niewystępowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego ani też niejest potrzebna wykładnia przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub rozbieżności w orzecznictwie sądów (art. 8 ust. 1 i art. 8b u.PG), nie pozbawia takiego podmiotu możliwości oparcia wniosku na przyjęciu skargi kasacyjnej do rozpoznania na podstawie tych przesłanek (por. art. 3989 pkt 1 i 2 k.p.c.).

W razie zaistnienia okoliczności, które dopuszczają podjęcie czynności przed Sądem Najwyższym (np. wniesienie skargi kasacyjnej),podmiot reprezentujący Skarb Państwa jest obowiązany do przekazania Prokuratorii Generalnej informacji i dokumentów zgromadzonych w sprawie wraz ze swoim stanowiskiem co do potrzeby podjęcia czynnościprzed Sądem Najwyższym (art. 12 ust. 2 ustawy).

Obowiązujący przed Sądem Najwyższym przymus adwokacko-radcowski, którym objęte są także czynności procesowe związane z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, a które podejmowane są przed sądem niższej

instancji, nie ma zastosowania w przypadku zastępstwa procesowego Skarbu Państwa wykonywanego przez Prokuratorię Generalną (art. 871 §3 k.p.c.). Z uregulowania przyjętego w art. 15 u.PG i art. 871§ 3 k.p.c. oraz wykładni art. 871 § 1 k.p.c., zgodnie z którą zakresem przymusu adwokacko-radcowskiego nie jest objęty wniosek o doręczeniestronie orzeczenia wraz z uzasadnieniem na podstawie art. 387 § 3 k.p.c., płynie wniosek, że tzw. zapowiedzi skargi kasacyjnej może dokonać samodzielnie, i niekoniecznie przez adwokata lub radcę prawnego, podmiot reprezentujący Skarb Państwa, natomiast skarga kasacyjna powinna zostać sporządzona wyłącznie przez radcę (prezesa,wiceprezesa) Prokuratorii Generalnej.

Drugą grupą spraw, w których Prokuratoria wykonuje zastępstwo procesowe, są sprawy rozpoznawane w postępowaniach przed sądami, trybunałami i innymi organami orzekającymi w stosunkach międzynarodowych. W sprawach tych Prokuratoria bierze udział: 1) na wezwanie organu władzy publicznej, jeżeli zachodzi konieczność ochrony praw lub interesów Skarbu Państwa, 2) na wniosek organu władzy publicznej wskutek przejęcia zastępstwa Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw lub interes SkarbuPaństwa.

Prokuratoria Generalna nie może odmówić wykonywania zastępstwaRzeczypospolitej Polskiej, jeżeli wykonywanie zastępstwa polecił Prezes Rady Ministrów lub minister właściwy do spraw Skarbu Państwa,ani też nie może odmówić przejęcia zastępstwa Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli po odmowie przejęcia tego zastępstwaorgany te poleciły jego wykonywanie (art. 7 u.PG).

Czynności zastępstwa przed sądami, trybunałami i innymi organami orzekającymi wykonują wyłącznie radcowie Prokuratorii Generalnej, mogą je wykonywać również Prezes i wiceprezesi Prokuratorii Generalnej. Tylko wyjątkowo, a mianowicie w sprawach wymagających znajomości prawa obcego albo procedur lub instytucji międzynarodowych, Prokuratoria Generalna może powierzyć zastępstwo procesowe przed sądami, trybunałami lub innymi organami orzekającymi, adwokatowi, radcy prawnemu lub innej osobie

uprawnionej do występowania w charakterze pełnomocnika procesowego, zawierając z taką osobą umowę cywilnoprawną, bez konieczności stosowania przepisów ustawy z 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych.

Dokumentem upoważniającym radcę Prokuratorii Generalnej do wykonywania czynności zastępstwa jest legitymacja służbowa (art. 15 u.PG). Należy przyjąć, że uregulowanie przewidziane w art. 15 u.PG jest szczególnym w stosunku do art. 126 § 3 k.p.c. Oznacza to, że radca Prokuratorii Generalnej, podejmując czynności procesowe, nie składa pełnomocnictwa procesowego.

Wobec tego, że regulacje dotyczące reprezentacji Skarbu Państwa pozostały poza ustawą o Prokuratorii Generalnej, to odpowiedzi na pytanie, która jednostka w konkretnej sprawie powinna reprezentować Skarb Państwa, nadal należy poszukiwać w przepisach dotyczących przedmiotu i zakresu ich działania. Jednostki te określone zostały wustawie jako „podmioty reprezentujące Skarb Państwa” (art. 5 ust. 1 u.PG). Pojęciem tym objęte są: organy władzy publicznej, państwowe jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, organy jednostek samorządu terytorialnego i inne podmioty, którym powierzono wykonywanie zadań publicznych na podstawie ustaw lub porozumień, organy administracji rządowej i inne podmioty uprawnionena podstawie odrębnych przepisów do reprezentowania Skarbu Panstwa (art. 5 ust. 1 pkt 1-4 u.PG).

Prokuratoria Generalna, będąc instytucjonalnym pełnomocnikiem SkarbuPaństwa, powinna posiadać wiedzę konieczną do podejmowania działań wchodzących w zakres zastępstwa procesowego, które jest wykonywane, powinno lub może być wykonywane. W związku z tym przepisy ustawy nakładają na podmioty reprezentujące Skarb Państwa obowiązek współdziałania z Prokuratorią Generalną. Zakres i tryb udzielania Prokuratorii Generalnej informacji niezbędnych do wykonywania zastępstwa procesowego jest uzależniony od charakteru zastępstwa procesowego. W przypadku gdy jest ono wyłączne, podmiot reprezentujący Skarb Państwa, niezwłocznie po powzięciu wiadomości ozaistnieniu okoliczności, które czynią dopuszczalnym podjęcie

czynności przed Sądem Najwyższym, przekazuje Prokuratorii Generalnejinformacje i dokumenty zgromadzone w sprawie wraz ze swoim stanowiskiem co do potrzeby podjęcia czynności przed Sądem Najwyższym (art. 12 ust. 2 u.PG). Okolicznością taką jest przede wszystkim wydanie przez sąd drugiej instancji niekorzystnego dla Skarbu Państwa orzeczenia podlegającego zaskarżeniu do Sądu Najwyższego skargą kasacyjną, zażaleniem, skargą o stwierdzenie niezgodności prawomocnego orzeczenia z prawem. Jest nią także okoliczność usprawiedliwiająca wniesienie skargi na przewlekłość postępowania na podstawie przepisów ustawy z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U.Nr 179, poz. 1843 ze zm.). Okolicznością uzasadniającą podjęcie działań, o których mowa w art. 12 ust. 2, jest doręczenie podmiotowireprezentującemu Skarb Państwa odpisu środka zaskarżenia wniesionegoprzez stronę przeciwną, umożliwi to bowiem Prokuratorii Generalnej udzielenie odpowiedzi na skargę kasacyjną lub inny wniesiony środek zaskarżenia. Okolicznością taką jest również przedstawienie Sądowi Najwyższemu przez sąd drugiej instancji zagadnienia prawnego na podstawie art. 390 k.p.c. Powiadomienie o tym Prokuratorii Generalnej stworzy możliwość przedstawienia stanowiska prawnego w imieniu występującego w sprawie Skarbu Państwa. Wobec tego, że zakresem przymusu adwokacko-radcowskiego przewidzianego w art. 871 k.p.c. nie jest objęty - jak przyjmuje się w judykaturze - wniosek odoręczenie stronie orzeczenia wraz z uzasadnieniem na podstawie art.387 § 3 k.p.c., należy przyjąć, że tzw. zapowiedzi skargi kasacyjnejmoże dokonać samodzielnie, i niekoniecznie przez adwokata lub radcę prawnego, podmiot reprezentujący Skarb Państwa.

W sprawie, w której zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną jest obowiązkowe, podmiot reprezentujący Skarb Państwa jest zobligowany na podstawie art. 12 ust. 1 u.PG do niezwłocznego zawiadomienia Prokuratorii Generalnej o stanie prawnymlub faktycznym związanym z działalnością tego podmiotu oraz przekazania informacji i dokumentów, w świetle których uzasadnione jest wszczęcie w imieniu Skarbu Państwa postępowania sądowego.

We wszystkich sprawach objętych zastępstwem procesowym Skarbu Państwa podmiot reprezentujący Skarb Państwa z własnej inicjatywy lub na żądanie Prokuratorii składa wnioski w przedmiocie wszczęcia postępowania, przedstawia stanowisko w sprawie, a ponadto przekazujewszelkie informacje i dokumenty niezbędne do wykonywania przez Prokuratorię Generalną zastępstwa procesowego. Wniosek w przedmiociewszczęcia postępowania jest wiążący dla Prokuratorii Generalnej, z tym zastrzeżeniem, że w razie niezgodności stanowisk w tym zakresie Prokuratoria Generalna jest zobowiązana zażądać, aby stanowisko podmiotu reprezentującego Skarb Państwa zostało wyrażone na piśmie.

W sprawie, w której zastępstwo procesowe przez Prokuratorię Generalną jest już wykonywane, podmiot reprezentujący Skarb Państwa z własnej inicjatywy przedstawia wnioski w przedmiocie czynności procesowych albo czyni to na żądanie Prokuratorii Generalnej. Prokuratoria Generalna nie jest związana tymi wnioskami, z wyjątkiemwniosków dotyczących cofnięcia pozwu, uznania roszczenia, zrzeczeniasię roszczenia, ograniczenia roszczenia lub zawarcia ugody sądowej, a zatem czynności, które ograniczają albo prowadzą do rezygnacji roszczeń przysługujących podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa. Jeżeli w tym zakresie stanowiska są niezgodne, obowiązuje ta sama reguła, jak w przypadku wniosku w przedmiocie wszczęcia postępowania, a więc Prokuratoria Generalna jest obowiązana zażądać od podmiotu reprezentującego Skarb Państwa stanowiska na piśmie.

Jeżeli podmiot reprezentujący Skarb Państwa, pomimo żądania Prokuratorii Generalnej, nie składa w określonym terminie wniosku w przedmiocie wszczęcia postępowania ani wniosków co do czynności procesowych w sprawie, Prokuratoria Generalna jest zobowiązana podjąć te czynności według swego uznania, zawiadamiając o tym podmiot reprezentujący Skarb Państwa, chyba że podjęcie takich czynności nie jest konieczne do zachowania terminów wynikających z przepisów prawa albo ustalonych przez sąd, trybunał lub inny organ orzekający. Jeżeli podmiotu reprezentującego Skarb Państwa w określonej sprawie nie można ustalić, wspomniane wnioski może - na wniosek Prokuratorii Generalnej - złożyć minister właściwy do spraw Skarbu Państwa.

Przedstawione zasady współdziałania Prokuratorii Generalnej z podmiotami reprezentującymi Skarb Państwa zawarte zostały w art. 12-14 u.PG. Szczegółowy zakres i tryb podejmowania czynności w ramach tego współdziałania określony został w - wydanym na podstawie art. 25 ust. 4 u.PG - rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z 20 marca 2006 r. w sprawie zakresu i trybu współdziałania Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa przy wykonywaniu zastępstwa procesowego Skarbu Państwa z podmiotami reprezentującymi Skarb Państwa (Dz.U. Nr46, poz. 330).

Koszty postępowania w sprawie, w której Prokuratoria Generalna wykonuje zastępstwo procesowe Skarbu Państwa, ponosi podmiot reprezentujący Skarb Państwa, którego dotyczy przedmiot tego postępowania, z wyjątkiem kosztów zastępstwa procesowego wykonywanego przez Prokuratorię Generalną (art. 11 ust. 1 i 2 u.PG).Wobec tego, że Skarb Państwa nie ma obowiązku uiszczania opłat (Skarb Państwa zwolniony jest od obowiązku uiszczania opłat na podstawie art. 94 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.), podmiot reprezentujący Skarb Państwa ponosi w toku postępowania tylko wydatki, a ponadto w razie przegrania sprawy poniesie koszty postępowania strony przeciwnej - zgodnie z zasadami rozliczania kosztów, zawartymi w art. 98-110 i 520 k.p.c. Według art. 11 ust. 3 i 4 u.PG „Koszty zastępstwa procesowego zasądzone lub przyznane Skarbowi Państwa w sprawie, w której zastępstwo Skarbu Państwa lub zastępstwo Rzeczypospolitej Polskiej wykonuje Prokuratoria Generalna, przysługują Skarbowi Państwa - Prokuratorii Generalnej. Koszty te są egzekwowane przez Skarb Państwa - Prokuratorię Generalną na podstawie tytułu egzekucyjnego zaopatrzonego w klauzulęwykonalności wydaną na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach zastępstwa procesowego”. Na podstawie tego uregulowania oraz art. 99 k.p.c., który stanowi, że „Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa zwraca się koszty w wysokości należnej według przepisów o wynagrodzeniu adwokata”, należy uznać, że: po pierwsze - gdy Skarb Państwa, jako strona przegrywająca, zobowiązany jest ponieść wszelkie koszty postępowania, wszelkie

koszty - w tym koszty zastępstwa procesowego - powinny być zasądzoneod podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, nigdy zaś od Prokuratorii Generalnej; po drugie - gdy Skarbowi Państwa, jako stronie wygrywającej, należy się zwrot kosztów postępowania, koszty zastępstwa procesowego w wysokości wynikającej z rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.) powinny być zasądzane nie na rzecz podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, lecz na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej, pozostałe zaś koszty przysługują podmiotowireprezentującemu Skarb Państwa.

SCHEMAT 1.

Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa wykonywane przez Prokuratorię Generalną

Pobierz rysunek [65,41 kB] W rozstrzygnięciu (tenorze) wyroku zatemProkuratoria Generalna może zostać wskazana jedynie w zakresie kosztów zastępstwa procesowego zasądzonych na rzecz Skarbu Państwa. Jako wadliwą należałoby ocenić praktykę, aby wszelkie koszty przysługujące Skarbowi Państwa, w tym koszty zastępstwa procesowego wykonanego przez Prokuratorię Generalną, były zasądzane na rzecz podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, natomiast Prokuratorii Generalnej przysługiwałby, na podstawie art. 11 ust. 3 u.PG, wnioseko nadanie na jej rzecz - w zakresie zasądzonych kosztów zastępstwa procesowego - klauzuli wykonalności. Zaakceptowanie takiej praktyki nie znajduje usprawiedliwienia w art. 11 ust. 3 u.PG, który stanowi,że koszty wykonanego zastępstwa procesowego „przysługują Skarbowi Państwa - Prokuratorii Generalnej”; praktyka taka byłaby poza tym sprzeczna z wykładnią celowościową zmienionego art. 11 ust. 3 u.PG. Nie ma zatem podstaw, aby koszty zastępstwa procesowego wykonanego przez Prokuratorię Generalną zasądzać na rzecz podmiotu reprezentującego Skarb Państwa. Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa nie jest ponadto „inną osobą” w rozumieniu art. 788 k.p.c., na rzecz której przeszło - w toku sprawy lub po powstaniu tytułu

egzekucyjnego - uprawnienie w zakresie kosztów zastępstwa procesowego, a zatem Prokuratoria Generalna, dysponując orzeczeniem zasądzającym wszelkie koszty na rzecz podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, nie mogłaby uzyskać na podstawie art. 788 k.p.c. klauzuli wykonalności w zakresie kosztów zastępstwa procesowego. Można oczywiście bronić stanowiska, że w omawianym przypadku reguły wskazane w art. 788 k.p.c. nie mają zastosowania, skoro podstawą postępowania klauzulowego jest art. 11 ust. 3 u.PG. Nie zmienia to jednak oceny, że na podstawie tego przepisu koszty zastępstwa procesowego „przysługują Prokuratorii Generalnej”, na jej więc rzeczpowinny zostać zasądzone w tytule egzekucyjnym, który w tym zakresie- po nadaniu mu klauzuli wykonalności - stanowi podstawę egzekwowania kosztów „przez Skarb Państwa - Prokuratorię Generalną”.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Oddalenie powództwa przeciwko Skarbowi Państwa, reprezentowanego przez określoną jednostkę organizacyjną, powoduje skutek powagi rzeczy osądzonej w stosunku do jakiejkolwiek innej jednostki organizacyjnej (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 17 października 1996 r., I ACr 846/96, LexPolonica nr 332390, OSA 1998,nr 9, poz. 41).

2. Jeżeli w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji Skarb Państwa reprezentowany był tylko przez część jednostek organizacyjnych, z których działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, to pominięcie pozostałych jednostek nie może być podstawą do uznania nieważności postępowania z przyczyn wymienionychw art. 379 pkt 2 i 5 k.p.c. (wyrok SN z 14 kwietnia 1999 r., III CKN1239/98, LexPolonica nr 334778, OSNC 1999, nr 11, poz. 191).

3. Stosownie do art. 33 i 34 k.c. Skarb Państwa stanowi jednolity podmiot; niezależnie od wielości wskazanych w pozwie i orzeczeniu sądowym państwowych jednostek organizacyjnych (art. 67 § 2 k.p.c.), stroną jest zawsze Skarb Państwa, a nie wskazane jednostki (wyrok SN

z 11 maja 1999 r., I CKN 1148/97, LexPolonica nr 342797, OSNC 1999, nr 12, poz. 205).

4. Gdy stroną w procesie jest Skarb Państwa, prawidłowe oznaczenie strony pozwanej powinno zawierać określenie „Skarb Państwa” i wskazywać właściwą państwową jednostkę organizacyjną, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie. Obowiązek właściwego oznaczenia strony pozwanej spoczywa na powodzie, jednakże w praktyceza ukształtowany uważany jest pogląd, iż sąd orzekający powinien czuwać nad tym, by Skarb Państwa był reprezentowany w procesie przezwłaściwą jednostkę. Sąd musi w ramach podstawy faktycznej powództwa wyjaśnić i ustalić powiązanie między strukturą organizacyjną i zakresem działania danej jednostki a dochodzonym roszczeniem. Skarb Państwa, mając osobowość prawną (art. 33 k.c. i art. 64 § 1 k.p.c.),ma zdolność sądową, czyli zdolność do samodzielnego występowania w procesie. Jednakże czynności za Skarb Państwa dokonuje organ właściwej jednostki organizacyjnej. W związku z tym trzeba ustalić umocowanie organu właściwej jednostki do reprezentowania Skarbu Państwa (wyrok SN z 22 lutego 2001 r., III CKN 295/00, LexPolonica nr 388700).

5. Sąd nie jest władny oznaczyć Skarbu Państwa jako strony powodowejwówczas, gdy żądanie oparte zostało na twierdzeniu, że jednostka wskazana jako strona powodowa jest podmiotem odrębnym od Skarbu Państwa (uchwała SN z 19 kwietnia 2001 r., III CZP 10/01, LexPolonica nr 350891, OSNC 2001, nr 10, poz. 147).

6. Jeżeli pozew został skierowany przeciwko jednostce organizacyjnejbez oznaczenia, że jest to statio fisci, a następnie w toku postępowania dochodzi do takiego oznaczenia, to nie ma żadnej zmianyw zakresie reprezentacji. Organ pozwanej jednostki organizacyjnej bowiem - z mocy art. 67 § 2 k.p.c. - uprawniony jest do reprezentowania Skarbu Państwa. Przekształcenie podmiotowe na podstawie art. 194 § 1 k.p.c. może nastąpić przed sądem pierwszej instancji. Na mocy wyraźnego art. 391 § 1 k.p.c. jest ono wyłączone w postępowaniu apelacyjnym (postanowienie SN z 6 czerwca 2001 r., V CZ 34/01, LexPolonica nr 393834).

7. Za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznegoodpowiedzialność ponosi Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (wyrok SN z 29 listopada 2001 r.,V CKN 1725/00, LexPolonica nr 354391, OSNC 2002, nr 9, poz. 114).

8. Reprezentantem pozwanego Skarbu Państwa po dniu 1 stycznia 1998 r. powinien być organ administracji rządowej, który w drodze przekształcenia zlikwidował dotychczasową jednostkę Skarbu Państwa iutworzył - z wyodrębnionego organizacyjnie zespołu osób i środków majątkowych stanowiących podstawę istnienia tej jednostki - samodzielną, odrębną od Skarbu Państwa, osobę prawną (wyrok SN z 20 marca 2002 r., V CKN 909/00, LexPolonica nr 360149, Prok. i Pr. 2003, nr 2, poz. 39 - dodatek).

9. Starosta nie może skutecznie przypisywać sobie statusu strony (uczestnika postępowania) w postępowaniu sądowym. Starosta, aby nie narazić się na odrzucenie pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.), powinien jako stronę powodową wskazać Skarb Państwa, a siebie oznaczyć tylko jako statio fisci Skarbu Państwa, wykazując, że dochodzi roszczenia w ramach zadań z zakresu administracji rządowej (postanowienie SN z 3 października 2002 r., I CKN 448/01, LexPolonica nr 362100, OSP 2003, nr 7-8, poz. 99).

10. W sprawach o zwrot mienia, którego przepadek lub konfiskatę orzeczono na rzecz Skarbu Państwa, w wypadku stwierdzenia nieważności tego orzeczenia zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), Skarb Państwa jest reprezentowany przez państwową jednostkę organizacyjną, w której władaniu jest mienie podlegające zwrotowi. Jeżeli nie sposób ustalićtakiej jednostki lub jednostka, której to mienie przekazano do dysponowania w wyniku orzeczenia sądu o przepadku mienia lub konfiskacie nie jest już w jego posiadaniu z przyczyn faktycznych

lub prawnych, w sprawie o zapłatę równowartości tego mienia Skarb Państwa reprezentuje ta jednostka, której mienie przekazano do dysponowania w wyniku orzeczenia sądu. Jeżeli brak takiej jednostki lub jednostki, która przejęła jej zadanie, w sprawie o zasądzenie równowartości mienia Skarb Państwa reprezentuje minister właściwy dospraw Skarbu Państwa (wyrok SN z 22 stycznia 2003 r., II CKN 1103/00, LexPolonica nr 377428).

11. Za szkodę wyrządzoną przed dniem 1 stycznia 1999 r. przez funkcjonariuszy administracji (zarządów) dróg publicznych odpowiada Skarb Państwa, a nie obecni zarządcy (jednostki samorządu terytorialnego) (wyrok SN z 19 marca 2003 r., I CKN 104/01, LexPolonica nr 363231, OSNC 2004, nr 6, poz. 91).

12. W świetle art. 67 § 2 i art. 68 organ państwowej jednostki organizacyjnej podejmujący czynności za Skarb Państwa obowiązany jest wykazać swoje umocowanie stosownym dokumentem przy pierwszej czynności procesowej; stosownym dokumentem wykazującym to umocowaniejest akt powołania lub inny akt równorzędny potwierdzający powierzenie określonej osobie pełnienie funkcji organu państwowej jednostki organizacyjnej (wyrok SN z 9 stycznia 2009 r., I CSK 304/08, LexPolonica nr 2031859).

5. Legitymacja procesowa

Posiadanie przez określony podmiot zdolności sądowej i zdolności procesowej daje mu uprawnienie do bycia stroną (w szerokim jej rozumieniu) w postępowaniu sądowym i dokonywania w takim postępowaniu czynności procesowych. Obie zdolności, oceniane z punktu widzenia przepisów procesowych, pozwalają na stwierdzenie, żez udziałem określonych podmiotów może być przeprowadzone ważne postępowanie sądowe, nie wyjaśniają natomiast, czy obie strony pozostają do przedmiotu sporu w określonym przez prawo materialne stosunku. Nie budzi wątpliwości, że tylko ze stosunku określonego przez prawo materialne płynie uprawnienie konkretnego podmiotu do występowania z konkretnym roszczeniem przeciwko innemu konkretnemu podmiotowi. To szczególne uprawnienie konkretnego podmiotu, oceniane

z punktu widzenia prawa materialnego, nazywane jest legitymacją procesową. Jeśli zostanie wykazane, że strony są związane prawnomaterialnie z przedmiotem procesu, którym jest roszczenie procesowe (por. rozdział II, 1), to zostanie wykazana legitymacja procesowa powoda (czynna) i pozwanego (bierna). W przeciwnym razie brak będzie legitymacji procesowej czy to powoda, czy też pozwanego,albo też obu stron.

Wobec tego, że legitymacja procesowa stanowi przesłankę materialnoprawną, sąd dokonuje oceny w zakresie jej istnienia w chwili orzekania co do istoty sprawy (w chwili wyrokowania). Brak legitymacji procesowej zarówno czynnej, jak i biernej prowadzi do wydania wyroku oddalającego powództwo.

Gdy legitymacja procesowa (czynna lub bierna) przysługuje tylko ściśle określonej osobie, mamy do czynienia z legitymacją procesową indywidualną, jeśli natomiast przysługuje grupie osób (co najmniej dwóm), to jest legitymacją procesową grupową, która może mieć charakter względny (każdy z podmiotów jest uprawniony do występowania w danym procesie w charakterze strony) lub bezwzględny (w roli strony procesowej musi wystąpić kilka podmiotów). Ten ostatni rodzaj legitymacji procesowej pokrywa się ze współuczestnictwem koniecznym. Legitymacja procesowa grupowa pozostaje w ścisłym związku z instytucją współuczestnictwa w sporze (por. niżej). Brak legitymacji jest usuwalny, może być sanowany wskutek przekształceń podmiotowych (por. rozdział VIII).

Postępowanie nieprocesowe może być wszczęte zarówno przez zgłoszeniewniosku, jak i z urzędu. W pierwszym przypadku legitymację (uprawnienie) do złożenia wniosku mają: osoby wskazane w ustawie (konkretnym przepisie poświęconym danemu rodzajowi sprawy), zainteresowany (por. art. 510 k.p.c.), prokurator (art. 7).

6. Współuczestnictwo w sporze

A. Współuczestnictwo formalne i materialne

Sprawy cywilne rozpoznawane są na drodze sądowej w dwóch trybach - procesowym i nieprocesowym (por. rozdział III). Odmienność obu trybów wynika m.in. z różnego usytuowania podmiotów, których sprawa rozpoznawana jest w procesie, oraz podmiotów, których sprawa rozpoznawana jest w trybie nieprocesowym.

W postępowaniu prowadzonym według trybu nieprocesowego może brać udział każdy, czyich praw dotyczy jego wynik. Zainteresowany podmiotstaje się uczestnikiem, gdy weźmie udział w sprawie lub zostanie wezwany przez sąd (art. 510 k.p.c.). W przeciwieństwie do procesu, wktórym występują dwie strony o z reguły przeciwstawnych interesach, postępowanie nieprocesowe może się toczyć z udziałem tylko jednego podmiotu, a jeśli toczy się przy udziale większej liczby zainteresowanych (uczestników postępowania), to niekoniecznie ich interesy muszą być sprzeczne, często są zbieżne.

Postępowanie procesowe charakteryzuje się dwustronnością. Po obu stronach procesu - a więc zarówno po stronie powodowej, jak i po stronie pozwanej - mogą występować pojedyncze podmioty, ale może teżwystępować, a niekiedy musi występować, grupa podmiotów. Gdy stronę procesową tworzy grupa podmiotów, mamy do czynienia ze współuczestnictwem procesowym. Może ono być czynne (po stronie powodowej) i bierne (po stronie pozwanej), formalne i materialne, zwykłe i jednolite, dowolne i konieczne, a czasem ma nawet charakterwspółuczestnictwa konkurencyjnego. Instytucja współuczestnictwa w sporze została uregulowana w art. 72-74 k.p.c.

Występowanie grupy podmiotów po jednej lub drugiej stronie procesu albo jednocześnie po obu stronach jest uzależnione od więzów łączących te podmioty z przedmiotem procesu. Więzy te mogą mieć charakter zarówno formalnoprawny, jak i materialnoprawny. Możliwość wystąpienia kilku osób po jednej stronie procesowej jest uzależnionaod spełnienia warunków, które określa prawo procesowe. Warunki te można podzielić na materialne i formalne.

Warunki materialne zakreślają granice dopuszczalności współuczestnictwa ze względu na przedmiot procesu, czyli z punktu widzenia możliwości rozpoznania kilku roszczeń w jednym procesie.

Warunki formalne oznaczają pewne wymagania formalne stawiane przez prawo procesowe ze względu na przyjęte w nim przesłanki procesowe, np. odnoszące się do właściwości sądu.

O tym, czy kilka osób może występować w sprawie w roli powodów lub pozwanych i jakiego rodzaju współuczestnictwo łączy tę grupę osób, decyduje spełnienie się w konkretnym przypadku wspomnianych warunków. Oceny w tym zakresie sąd dokonuje na podstawie treści pozwu (twierdzeń podanych w pozwie), a nie na podstawie rzeczywistego stanu rzeczy, ten bowiem zostanie ustalony dopiero w toku postępowania, ani też nie na podstawie przepisów prawa materialnego, skoro sąd zastosuje je dopiero w chwili wyrokowania. Jeśli więc powód twierdzi w pozwie, że trzej wskazani przez niego pozwani zobowiązali się solidarnie zwrócić powodowi dług z tytułu udzielonej im pożyczki, której jednak nie oddali, to sędzia musi przyjąć, że pozwanych - ze względu na stwierdzoną przez powoda wspólność obowiązków wynikających z zobowiązania solidarnego - łączywspółuczestnictwo materialne. Pozwani będą występować w procesie jako współuczestnicy materialni. O tym, czy w rzeczywistości łączy ich więź materialna wynikająca z zobowiązania solidarnego, zadecyduje sąd w wyroku.

W zakresie warunków materialnych (merytorycznych), a więc dotyczących przedmiotu procesu, między współuczestnictwem materialnym i formalnym występują istotne różnice.

W przypadku współuczestnictwa materialnego przedmiot sporu stanowią prawa lub obowiązki, które dla współuczestników materialnych są wspólne lub oparte są na tej samej (czyli jednej) podstawie faktycznej i prawnej (art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.), natomiast w przypadku współuczestnictwa formalnego przedmiot sporu stanowią roszczenia lub zobowiązania, które dla współuczestników formalnych

są jednego rodzaju (nie są wspólne) i są oparte na jednakowej (nie na tej samej) podstawie faktycznej i prawnej.

Pierwszy rodzaj współuczestnictwa materialnego, oparty na „wspólności praw lub obowiązków”, wynika m.in. z zobowiązań solidarnych, a także z zobowiązań niepodzielnych, z odpowiedzialności in solidum, ze współwłasności, z małżeńskiej wspólności majątkowej, z umowy spółki cywilnej.

Drugi rodzaj współuczestnictwa materialnego, a więc oparty wyłącznie„na tej samej podstawie faktycznej i prawnej”, będzie występować przy dochodzeniu świadczeń podzielnych. Przykładowo, kilku pracowników zatrudnionych w magazynie ponosi odpowiedzialność za niedobór ujawniony w mieniu im powierzonym na podstawie umowy zawartej z pracodawcą o współodpowiedzialności materialnej (art. 125k.p.). W tym przykładzie ta sama jest zarówno podstawa faktyczna (powierzenie mienia w magazynie na podstawie umowy o współodpowiedzialności materialnej), jak i podstawa prawna (art. 125k.p.).

Wobec tego, że przesłanką dopuszczalności występowania w roli pozwanych kilku osób, jako współuczestników materialnych, jest oparcie roszczenia przeciwko nim nie tylko na tej samej podstawie faktycznej, ale i prawnej, to powód - pozywając kilka osób - jest obowiązany wskazać takie okoliczności, które będą uzasadniały współodpowiedzialność pozwanych. Obowiązku tego nie spełnia, jeśli wskazuje w pozwie kilka potencjalnie odpowiedzialnych podmiotów z jednoczesnym wyraźnym wyłączeniem ich współodpowiedzialności, i pozostawia sądowi alternatywny (konkurencyjny) wybór tego z pozwanych o odszkodowanie, który w świetle skonkretyzowanych w toku postępowania okoliczności faktycznych rzeczywiście ponosi wyłącznie odpowiedzialność. W takiej sytuacji przewodniczący powinien wydać zarządzenie o wyłączeniu poszczególnych spraw (przeciwko poszczególnym pozwanym) do oddzielnego postępowania (por. rozdział XV oraz uchwałę SN z 6 września 1991 r., III CZP 77/91, LexPolonica nr 325664, OSNCP 1992, nr 5, poz. 68), np.: „1) wyłączyć do

oddzielnego postępowania sprawę z powództwa X przeciwko Y, 2) wpisaćsprawę do rep. C, 3) przedstawić akta do dalszych czynności”.

Do istnienia współuczestnictwa formalnego wystarczające jest występowanie podobnych okoliczności faktycznych i podobnych roszczeń. Istotne jest, aby zobowiązania (roszczenia) były jednego rodzaju (np. z tytułu zapłaty czynszu lokalu) i wynikały z jednakowej (nie tej samej) podstawy faktycznej i prawnej. Przykładowo: wynajmujący (W), jako powód, występuje przeciwko trzem pozwanym (A, B, C) o zapłatę przez każdego z nich odpowiednio kwot 1000 zł, 2000 zł i 3000 zł z tytułu czynszu najmu lokali, zajmowanych przez każdego z pozwanych na podstawie odrębnych umów najmu. Roszczenia powoda są jednego rodzaju, dotyczą bowiem czynszu.Skoro wynikają z różnych umów najmu zawartych z każdym z pozwanych, ich podstawa faktyczna i prawna nie jest ta sama, lecz tylko jednakowa - dotyczy czynszu od wynajętych lokali. W sprawie mamy trzy przedmioty sporu: 1) „W” przeciwko „A” o 1000 zł, 2) „W” przeciwko „B” o 2000 zł, 3) „W” przeciwko „C” o 3000 zł. Powód powinien uiścić opłatę odrębnie od każdego z dochodzonych roszczeń. Gdyby uiścił opłatę tylko od pierwszego roszczenia, a pozostałe roszczenia nie zostałyby opłacone, pozwowi w części dotyczącej roszczeń powoda przeciwko pozwanym „B” i „C” powinien zostać nadany bieg zgodnie z art. 130 k.p.c. (szerzej - por. rozdział XI, 2).

W zakresie warunków formalnych (przesłanek procesowych) różnica między współuczestnictwem materialnym i formalnym polega na tym, że temu pierwszemu prawo procesowe nie stawia żadnych wymagań, natomiast stawia je współuczestnictwu formalnemu, wymagając, aby właściwość sądu była uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jak też dla wszystkich wspólnie (art. 72 § 1 pkt 2 in fine k.p.c.). Oznacza to, że:

- nie można w jednej sprawie łączyć roszczeń, dla których rzeczowo właściwe są różne sądy (np. nie można przeciwko jednemu pozwanemu dochodzić roszczenia wynikającego z prawa prasowego, dla którego sądem rzeczowo właściwym jest sąd okręgowy - art. 17 pkt 3 k.p.c., aprzeciwko drugiemu roszczenia o zwrot pożyczki w kwocie 10 000 zł,

dla którego rozpoznania właściwy jest sąd rejonowy - art. 16 k.p.c.),

- nie można występować z kilkoma roszczeniami, dla których - w związku ze zliczeniem ich wartości (art. 21 w zw. z art. 72 § 1 pkt 2 in fine k.p.c.) - właściwy jest sąd okręgowy, podczas gdy dla poszczególnych roszczeń właściwy jest sąd rejonowy.

W pierwszym wypadku przewodniczący w sądzie rejonowym powinien wydaćzarządzenie, na podstawie którego roszczenie, dla rozpoznania którego właściwy jest sąd okręgowy, zostanie wydzielone do oddzielnego postępowania. W tej wydzielonej sprawie sąd rejonowy wyda postanowienie o stwierdzeniu swej niewłaściwości i przekazaniu sprawy właściwemu sądowi okręgowemu (art. 201 § 1 k.p.c.). W drugim przypadku przewodniczący wydzieli ze sprawy do oddzielnego postępowania to roszczenie (lub te roszczenia), które nie może być łączone z pozostałymi, ponieważ ich połączenie powoduje, że sąd rejonowy nie byłby właściwy rzeczowo do ich wspólnego rozpoznania.

Zestawiając różnice między współuczestnictwem formalnym i materialnym, należy wskazać na następujące cechy:

1. Roszczenia lub zobowiązania współuczestników formalnych nie pozostają w związku materialnym (wewnętrznym), w jakim pozostają prawa i obowiązki współuczestników materialnych. W przypadku wpółuczestników formalnych związek ten ma charakter zewnętrzny, oparty tylko na tym, że podstawa faktyczna i prawna roszczeń lub zobowiązań jest jednakowa (nie ta sama).

2. W przypadku współuczestnictwa formalnego występuje tyle przedmiotów sporu, ilu jest współuczestników, natomiast w przypadku współuczestnictwa materialnego mamy jeden przedmiot sporu niezależnie od wielości współuczestników. Zsumowanie wartości dochodzonych roszczeń umożliwia określenie właściwości rzeczowej

sądu, nie zaś określenie podstawy opłaty od pozwu. Przy pobieraniu iobliczaniu opłaty mają zastosowanie reguły wskazane w art. 21 k.p.c.i art. 4 u.k.s.c.

3. Charakterystyczne dla współuczestnictwa formalnego wymaganie, abywłaściwość sądu była uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jak też dla wszystkich wspólnie, nie obowiązujeprzy współuczestnictwie materialnym.

4. Współuczestnictwo materialne, którego źródłem jest wspólność prawlub obowiązków, wpływa na zakres kognicji sądu drugiej instancji (art. 378 k.p.c.).

Zależność taka nie występuje, gdy prawa lub obowiązki współuczestników materialnych wynikają tylko z tej samej podstawy faktycznej i prawnej. Nie ma tej zależności w przypadku współuczestnictwa formalnego.

WYBRANE ORZECZENIA

1. W procesie o zobowiązanie spółdzielni do zapewnienia właściwego dopływu ciepłej wody i utrzymanie jej właściwej temperatury oraz o ustalenie, że nie istnieją należności z tytułu opłat za okres niefunkcjonowania instalacji cieplnej, po stronie członków spółdzielni zachodzi współuczestnictwo materialne (art. 72 § 1 pkt 1k.p.c.), wynikające z ich wspólnych praw i obowiązków, jako członków(postanowienie SN z 10 kwietnia 1970 r., I CZ 7/70, LexPolonica nr 326480, OSNCP 1971, nr 2, poz. 36).

2. Solidarność odpowiedzialności cywilnej uzasadnia istnienie jednejz przesłanek współuczestnictwa materialnego, tj. przesłanki wspólności obowiązków (art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.). O tym, czy przesłanka ta jest spełniona, decyduje postawienie sprawy przez

powoda, a nie ostateczny wynik sprawy, bo ten będzie wiadomy dopieropo merytorycznym rozpoznaniu sprawy przez sąd (postanowienie SN z 17grudnia 1971 r., I CZ 166/71, LexPolonica nr 325794, Biul. SN 1972, nr 4 poz. 71).

3. Jednorodny charakter współuczestnictwa materialnego, wywodzący się ze wspólności obowiązków, mają przypadki oparte na odpowiedzialności in solidum (wyrok SN z 10 sierpnia 1976 r., IV PR 115/76, LexPolonica nr 312989, OSNCP 1977, nr 4, poz. 77).

4. Łączności wewnętrznej, jaka zachodzi między współuczestnikami w procesie przy współuczestnictwie materialnym (art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.), nie podważa okoliczność, że rodzaj i wysokość ich roszczeń odszkodowawczych są różne, chociaż podstawą faktyczną i prawną jest jedno i to samo zdarzenie (postanowienie SN z 20 stycznia 1977 r., IV CZ 7/77, LexPolonica nr 312956, OSNCP 1977, nr 8, poz. 146).

5. Współuczestnictwo w sporze dłużnika głównego i jego poręczycieli jest wprawdzie współuczestnictwem materialnym, ale nie ma charakteruwspółuczestnictwa jednolitego w rozumieniu art. 73 § 2 k.p.c., ponieważ wyrok nie musi dotyczyć niepodzielnie dłużnika głównego i jego poręczycieli (wyrok SN z 23 listopada 1982 r., IV PR 329/82, LexPolonica nr 312493, OSNCP 1983, nr 7, poz. 101).

6. Sprawa, która ma charakter gospodarczy tylko w stosunku do niektórych spośród pozwanych współuczestników materialnych, nie podlega rozpoznaniu w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych(art. 72 § 2 i 3 oraz art. 4791-47927 k.p.c.) (wyrok SN z 27 października 1995 r., I CRN 105/95, niepubl.).

7. Opłatę sądową uiszcza się od pisma procesowego, z tym zastrzeżeniem że przy współuczestnictwie formalnym (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.) jest tyle wartości przedmiotów sporu (zaskarżenia), ilu jest współuczestników wnoszących jedno pismo podlegające opłacie

sądowej i każdy współuczestnik uiszcza opłatę oddzielnie, stosownie do swego roszczenia lub zobowiązania (art. 5 d.u.k.s.c). Nie wyklucza to dopuszczalności uiszczenia opłaty przez jednego współuczestnika na rzecz opłaty należnej od innego współuczestnika lub „zaliczenia” nadwyżki uiszczonej opłaty przez tego pierwszego narzecz opłaty należnej od tego drugiego, gdy taka jest wola współuczestników (postanowienie SN z 26 maja 1998 r., III CZ 69/98, LexPolonica nr 331561, „Wokanda” 1998, nr 9, s. 7).

8. Po stronie pozwanych - spadkobierców osoby obciążonej zapisem - owykonanie zapisu, zachodzi współuczestnictwo formalne w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c. W tej sytuacji, zgodnie z art. 5 ust. 2 d.u.k.s.c.), pozwani uiszczają opłaty sądowe oddzielnie, stosownie do swego zobowiązania (postanowienie SN z 21 stycznia 1999 r., I CKN1041/98, LexPolonica nr 344751).

9. W sprawie z powództwa dożywotników o rozwiązanie umowy dożywocia po stronie pozwanych małżonków nie zachodzi współuczestnictwo konieczne (uchwała SN z 21 kwietnia 2004 r., III CZP 15/04, LexPolonica nr 366667, OSNC 2005, nr 6, poz. 102).

10. Wygrywającym proces współuczestnikom, o których mowa w art. 72 §1 pkt 1 k.p.c., reprezentowanym przez tego samego radcę prawnego, sąd przyznaje zwrot kosztów w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniujednego pełnomocnika (uchwała SN z 30 stycznia 2007 r., III CZP 130/06, LexPolonica nr 1158784, OSNC 2008, nr 1, poz. 1).

11. Współuczestnictwo żony i dzieci osoby, która zginęła w wypadku samochodowym, w procesie o zapłatę odszkodowania i rentę wytoczonym przeciwko towarzystwu ubezpieczeń ma charakter współuczestnictwa formalnego (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 9 listopada 2006 r., I ACz 855/06, LexPolonica nr 2379020, OSA - Białystok 2006, nr 4, poz. 20).

12. Przy współuczestnictwie formalnym występuje tyle różnych przedmiotów sporu (zaskarżenia), ilu jest współuczestników formalnych, bowiem każdy z nich mógłby występować w procesie samodzielnie, tok postępowania w stosunku do każdego z nich jest niezależny (można wydać wyrok częściowy lub rozłączyć sprawy do oddzielnego rozpoznania), wreszcie różne mogą być rozstrzygnięcia w stosunku do każdego ze współuczestników (postanowienie SN z 2 lipca 2009 r., II UZ 21/09, niepubl.).

13. Współuczestnictwo powodów dochodzących od pozwanego odszkodowania z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej w następstwie śmierci męża i ojca jest współuczestnictwem formalnym (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.), przy którym ograniczenia dopuszczalnościskargi kasacyjnej ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia odnoszą się do każdego skarżącego oddzielnie (wyrok SN z 16 października 2008 r., III CSK 143/08, LexPolonica nr 2143603).

14. Wydawca i redaktor naczelny - pozwani w sprawie o złożenie oświadczenia zawierającego przeproszenie za naruszenie dóbr osobistych, spowodowane opublikowaniem materiału prasowego - są współuczestnikami materialnymi (postanowienie SN z 3 września 2009 r., I CZ 44/09, niepubl.).

B. Współuczestnictwo konieczne

Współuczestnictwo konieczne jest kwalifikowaną postacią współuczestnictwa materialnego. Z definicji zawartej w art. 72 § 2 k.p.c. można by wysnuć wniosek, że współuczestnictwo konieczne może występować tylko po stronie pozwanej. Nie ulega wątpliwości, że możeono wystąpić także po stronie powodowej, na co wskazuje chociażby art. 195 k.p.c. Jego istota polega na tym, że po stronie procesowej występuje kilka podmiotów razem, ponieważ im razem przysługuje łączna legitymacja procesowa. W charakterze danej strony procesowej więc musi występować więcej niż jeden podmiot, w przeciwnym razie powództwo zostanie oddalone z braku pełnej legitymacji procesowej, po uprzednim podjęciu przez sąd czynności, o których mowa w art. 195k.p.c. (por. rozdział VIII, 1, D).

Współuczestnictwo konieczne może wynikać z: 1) istoty stosunku prawnego, 2) przepisu ustawy.

Współuczestnictwo konieczne wynika z istoty stosunku prawnego, m.in.z następujących powództw:

- osoby trzeciej o unieważnienie małżeństwa, które należy wytoczyć łącznie przeciwko obojgu małżonkom,

- przeciwko współwłaścicielom w procesie dotyczącym współwłasności,

- o uzgodnienie stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, które należy wytoczyć przeciwko wszystkim osobom wpisanym do księgi wieczystej oraz tym, których prawa nie zostały ujawnione,

- o ukształtowanie stosunku prawnego, które należy wytoczyć przeciwko wszystkim podmiotom przekształcanego stosunku prawnego, np. powództwo o uznanie umowy za bezskuteczną oparte na art. 59 k.c.

Podane przykłady dotyczą współuczestnictwa koniecznego biernego, a więc występującego po stronie pozwanej. Czynne współuczestnictwo konieczne występuje niezmiernie rzadko. Przyjmuje się, że nie zachodzi ono, gdy przy silnej więzi wewnętrznej między podmiotami skumulowanych podmiotowo stosunków prawnych istnieje przepis dający poszczególnym podmiotom prawo samodzielnego działania. Nie zachodzi więc współuczestnictwo konieczne po stronie powodowej, gdy powództwowytoczone przez jednego z nich zmierza do zachowania wspólnego prawawspółwłaścicieli (por. orzeczenia SN: z 20 października 1975 r., IIICRN 288/75, LexPolonica nr 296456, OSNCP 1976, nr 10, poz. 211, z 30marca 1962 r., 3 CR 237/62, LexPolonica nr 316081, OSNCP 1963, nr 2,poz. 48).

Współuczestnictwo konieczne z mocy przepisu ustawy wynika m.in. z następujących powództw:

- osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji, gdy dłużnik zaprzecza prawu powoda (art. 841 § 2 k.p.c.),

- o rozwiązanie spółki cywilnej przez sąd (art. 874 k.c.),

- o świadczenie niepodzielne (art. 381 § 2 k.c.),

- prokuratora przeciwko wszystkim osobom będącym stronami stosunku prawnego, którego dotyczy powództwo (art. 57 k.p.c.),

- prokuratora o unieważnienie małżeństwa, które wytacza przeciwko obojgu małżonkom (art. 448 k.p.c.), a także z powództwa, o którym mowa w art. 454 k.p.c.

Uregulowanie przyjęte w art. 72 § 2 i 3 k.p.c. jest podyktowane względami ekonomii procesowej. Pozwala na rozpoznanie sprawy w postępowaniu zwykłym, jeżeli postępowanie odrębne byłoby właściwe tylko w stosunku do niektórych, a nawet tylko w stosunku do jednego ze współuczestników koniecznych (art. 72 § 2). Przykładem może być sprawa z powództwa o unieważnienie wielostronnej umowy zawartej między przedsiębiorcami i podmiotem, do którego nie mają zastosowania przepisy o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych.

Art. 72 § 3 k.p.c. uchyla przepisy o postępowaniu odrębnym w stosunku do podmiotów, dla których postępowanie to jest właściwe, gdy łączy je współuczestnictwo materialne z podmiotami nieobjętymi tym odrębnym postępowaniem.

WYBRANE ORZECZENIA

1. W sprawie przeciwko wspólnikom o świadczenie z tytułu zobowiązań spółki cywilnej nie występuje po ich stronie współuczestnictwo konieczne (postanowienie SN z 17 stycznia 2003 r., I CK 109/02, LexPolonica nr 363219, OSNC 2004, nr 5, poz. 73).

2. W sprawie dotyczącej zapłaty wynagrodzenia na rzecz współtwórców pracowniczego projektu wynalazczego po stronie powodów nie zachodzi współuczestnictwo konieczne. Każdy z twórców może wystąpić z odrębnym pozwem o zapłatę należnej mu części wynagrodzenia (postanowienie SN z 19 kwietnia 2004 r., I PK 56/04, LexPolonica nr 372345, OSNP 2005, nr 2, poz. 22).

3. W sprawie z powództwa dożywotników o rozwiązanie umowy dożywocia po stronie pozwanych małżonków nie zachodzi współuczestnictwo konieczne (uchwała SN z 21 kwietnia 2004 r., III CZP 15/04, LexPolonica nr 366667, OSNC 2005, nr 6, poz. 102).

4. Wspólnik spółki cywilnej nie jest legitymowany do dochodzenia wierzytelności wchodzącej w skład majątku wspólnego wspólników tej spółki (uchwała SN z 9 lutego 2011 r., III CZP 130/10, LexPolonica nr 2457743).

C. Współuczestnictwo jednolite

Ze współuczestnictwem jednolitym mamy do czynienia wtedy, gdy z istoty stosunku spornego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok ma niepodzielnie dotyczyć wszystkich współuczestników (art. 73 § 2 k.p.c.). Wyrok wydany w sprawie z ich udziałem musi zatem zawierać jednolite rozstrzygnięcie w stosunku do wszystkich współuczestników.Z art. 73 § 1 k.p.c. wynika, że każdy współuczestnik działa w imieniu własnym. Oznacza to, że działania (zaniechania)

poszczególnych współuczestników mogą wywierać skutek jedynie w stosunku do tych, którzy podjęli określoną czynność procesową. Zasada samodzielności działania współuczestników jednak nie może działać w stosunku do współuczestników jednolitych, konieczność jednolitego rozstrzygnięcia bowiem musi ograniczać ich samodzielność. Dlatego też czynności procesowe działających współuczestników skuteczne są wobec niedziałających. Przykładowo, udzielenie odpowiedzi na pozew, czy też stawiennictwo na rozprawie iudział w niej jednego ze współuczestników jednolitych będzie uniemożliwiać wydanie wyroku zaocznego w stosunku do współuczestników niedziałających w sprawie, a wniesienie apelacji przez jednego ze współuczestników jednolitych spowoduje, że sąd apelacyjny rozpozna sprawę w stosunku do wszystkich współuczestników.

Skuteczność czynności poszczególnych współuczestników w stosunku do pozostałych nie dotyczy aktów dyspozycyjnych, które równocześnie są czynnościami prawa materialnego, a zatem do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia i uznania powództwa potrzebna jest zgoda wszystkich współuczestników (art. 73 § 2 in fine k.p.c.). Oświadczenia działającego współuczestnika jednolitego o uznaniu powództwa, cofnięciu pozwu, które połączone jest ze zrzeczeniem się roszczenia, czy też oświadczenie o gotowości zawarcia ugody sądowej są więc bezskuteczne. Nie mogą skutkować ani wydaniem wyroku „na podstawie uznania powództwa” (art. 213 § 2 k.p.c.), ani umorzeniem postępowania w związku ze zrzeczeniem się roszczenia (art. 355 § 1 k.p.c.), ani stanowić podstawy do zawarcia ugody sądowej (art. 223 §1 i 2 k.p.c.), mimo że oświadczenia te nie budzą zastrzeżeń z punktuwidzenia przesłanek z art. 203 § 4, art. 213 § 2 i art. 223 § 2 k.p.c.

Za bezskuteczne uznać należy także cofnięcie czynności procesowych, które wywołują skutki materialnoprawne.

D. Współuczestnictwo procesowe w osobowych spółkach handlowych

Współuczestnictwo zachodzące między spółką jawną a wspólnikami jest nie tylko współuczestnictwem materialnym, ale także jednolitym, obejmującym odpowiedzialność za ten sam dług, natomiast współuczestnictwo między wspólnikami odpowiadającymi solidarnie i stanowiącymi stronę pozwaną jest współuczestnictwem materialnym zwykłym, ale pozbawionym cech współuczestnictwa jednolitego.

W przypadku powództwa o rozwiązanie spółki jawnej legitymacja biernaprzysługuje wszystkim wspólnikom. Udział wspólników w procesie jest obowiązkowy, co oznacza, że między nimi zachodzi współuczestnictwo konieczne. Wyrok rozwiązujący spółkę wywiera skutki prawne jednakowe(jednolite) wobec wszystkich wspólników, co przesądza, że łączące ich współuczestnictwo jest nie tylko konieczne, ale i jednolite.

Odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte przez spółkę partnerskąobciąża solidarnie zarówno spółkę, jak i partnerów. Pozwanie jednocześnie spółki i partnerów sprawia, że między spółką a partnerami mamy do czynienia zarówno ze współuczestnictwem materialnym, uzasadnionym wspólnością obowiązków, jak i współuczestnictwem jednolitym uzasadnionym istotą spornego stosunku prawnego.

Istnienie współuczestnictwa w odniesieniu do spółki komandytowo-akcyjnej zachodzi tylko w odniesieniu do spółki i komplementariuszy.Jest to współuczestnictwo materialne, ale niejednolite, tak jak w przypadku innych osobowych spółek handlowych.

W przypadku sądowego trybu pozbawienia partnera prawa reprezentacji,a więc opartego na powództwie o ukształtowanie prawa, współuczestnictwo, jakie zachodzi między partnerami w ramach powództwa o pozbawienie prawa reprezentacji, należy kwalifikować jako współuczestnictwo konieczne.

W ramach powództwa o pozbawienie prawa reprezentowania spółki komandytowo-akcyjnej (także powództwa o pozbawienie prawa prowadzenia spraw spółki) między wnoszącymi powództwo komplementariuszami zachodzi współuczestnictwo konieczne.

W przypadku wytoczenia przez dwóch komplementariuszy spółki komandytowo-akcyjnej powództwa o uchylenie uchwały pozbawiającej ichprawa reprezentowania, przy założeniu, że jest ich kilku (art. 126 §1 pkt 2 k.s.h. w zw. z art. 422 k.s.h.), zachodzi między nimi współuczestnictwo materialne jednolite, bowiem wyrok uchylający uchwałę odnosić się będzie do wszystkich powodów. Współuczestnictwo jednolite wystąpi tylko wówczas, gdy przyczyna pozbawienia będzie w odniesieniu do każdego z komplementariuszy identyczna (ta sama).

W drodze powództwa można żądać wyłączenia wspólnika spółki jawnej, ale także partnerskiej i komandytowej. Powództwo powinno zostać wytoczone przez wszystkich pozostałych wspólników, co uzasadnia wniosek, że zachodzi między wspólnikami współuczestnictwo konieczne.Współuczestnictwo to jest również jednolite, ponieważ z istoty spornego stosunku prawnego wynika, że wyrok ma dotyczyć wszystkich współuczestników. Przyjęcie „niejednolitego” charakteru współuczestnictwa oznaczałoby, że wobec jednych osoba wyłączona możebyć wspólnikiem, a wobec innych nie. Wyrok zatem musi oddziaływać „jednolicie” wobec wszystkich wspólników.

Szerzej por. Ł. Błaszczak, Współuczestnictwo procesowe na przykładzie osobowych spółkek handlowych, „Prawo Spółek” 2004, nr 10, s. 22.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Współuczestnictwo w sporze dłużnika głównego i jego poręczycieli jest wprawdzie współuczestnictwem materialnym, ale nie ma charakteruwspółuczestnictwa jednolitego w rozumieniu przepisu art. 73 § 2

k.p.c., ponieważ wyrok nie musi dotyczyć niepodzielnie dłużnika głównego i jego poręczycieli (wyrok SN z 23 listopada 1982 r., IV PR329/82, LexPolonica nr 312493, OSNC 1983, nr 7, poz. 101).

2. W wypadku współuczestnictwa jednolitego między pozwanymi, z których jeden bez zgody drugiego uznał roszczenie, sąd nie może nadać z urzędu wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności (art. 333 § 1 pkt 2 w zw. z art. 73 § 2 k.p.c.) także w stosunku do tego pozwanego, który uznał powództwo (postanowienie SN z 28 czerwca 1989r., I CZ 164/89, LexPolonica nr 310674, OSP 1990, nr 9, poz. 332).

3. Współpozwanemu będącemu w procesie współuczestnikiem koniecznym ijednolitym nie przysługuje legitymacja do zaskarżenia wyroku oddalającego powództwo w stosunku do drugiego współuczestnika (uchwała SN z 14 listopada 1991 r., III CZP 112/91, LexPolonica nr 326288, OSP 1992, nr 7, poz. 169).

4. Współuczestnictwo powodów w sprawie o wyłączenie wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 280 § 1 k.h.) jest współuczestnictwem koniecznym i jednolitym. Współuczestnik jednolity, który w ustawowym terminie nie zażądał doręczenia wyroku sądu drugiej instancji z uzasadnieniem, może wnieść kasację, jeżeli wniosek taki złożył inny współuczestnik; w takiej sytuacji termin dojej wniesienia biegnie dla niego od dnia doręczenia wyroku z uzasadnieniem współuczestnikowi, który o to wnosił (wyrok SN z 19 marca 1997 r., II CKN 31/97, LexPolonica nr 323903, OSNC 1997, nr 8,poz. 116).

5. Stroną w rozumieniu art. 408 k.p.c. jest nie tylko podmiot występujący jako powód lub pozwany w postępowaniu zakończonym prawomocnym orzeczeniem, ale także i taki podmiot, w stosunku do którego orzeczenie to wywołuje bezpośredni skutek materialnoprawny. Skuteczność czynności procesowych współuczestników jednolitych działających wobec współuczestników niedziałających, w zakresie wynikającym z art. 73 § 2 zd. pierwsze k.p.c., przesądza o bezzasadności zarzutu tych ostatnich w braku należytej ich

reprezentacji w rozumieniu art. 408 k.p.c. (postanowienie SN z 10 kwietnia 1997 r., II CKN 87/97, LexPolonica nr 396181).

6. W wypadku współuczestnictwa jednolitego przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron nie wymaga przesłuchania wszystkich osób występujących w sprawie jako strona (wyrok SN z 23 lutego 1999 r., ICKN 1017/97, LexPolonica nr 344748).

7. W razie współuczestnictwa jednolitego (art. 73 § 2 k.p.c.) prawomocny wyrok ma powagę rzeczy osądzonej wobec wszystkich współuczestników, także tych, którzy nie zostali w wyroku wymienieni(postanowienie SN z 27 kwietnia 1999 r., III CKN 48/99, LexPolonica nr 402141).

7. Interwencja główna i uboczna, przypozwanie

A. Interwencja główna

Interwencja główna jest powództwem osoby trzeciej (interwenienta głównego) o rzecz lub prawo, wytoczonym przeciwko stronom, które o tę rzecz lub prawo prowadzą już spór sądowy (art. 75 k.p.c.).

Istotę interwencji głównej można wyjaśnić na następujacym przykładzie. Prowadzony jest proces, w którym najemca lokalu (N) żąda jego wydania przez podnajemcę (P). Właściciel lokalu (W), dowiedziawszy się o tym procesie (nazwijmy go głównym), wystąpił z interwencją główną przeciwko najemcy (N) i podnajemcy (P) o wydanie spornego lokalu. Właściciel lokalu może oczywiście wystąpić z osobnymi powództwami zarówno przeciwko najemcy, jak i podnajemcy. Występując jednak z interwencją główną, unika ewentualnych sprzecznych orzeczeń, szybciej osiąga cel wyznaczony zgłoszonym żądaniem, ponosi koszty jednego, a nie dwóch procesów.

Sądem właściwym dla sprawy z powództwa interwencyjnego jest sąd, przed którym toczy się proces główny. Przeważa pogląd, że pozwanych w procesie interwencyjnym łączy współuczestnictwo konieczne.

Interwencję główną można wytoczyć od chwili doręczenia pozwu pozwanemu w sprawie głównej aż do zamknięcia rozprawy w pierwszej instancji. Sprawa główna oraz sprawa wszczęta pozwem interwencyjnym są odrębnymi sprawami. Sąd jednak nie powinien prowadzić ich niezależnie od siebie. Wytoczenie interwencji głównej z reguły będzie uzasadniać zawieszenie postępowania w sprawie głównej na podstawie art. 177 § 1 pkt 2 k.p.c. Wprawdzie rozstrzygnięcie w sprawie interwencyjnej nie stanowi prejudykatu dla sprawy głównej, to jednak uwzględnienie interwencji głównej wywoła materialnoprawną bezprzedmiotowość roszczenia w procesie głównym. Jeśli żądanie interwenienta głównego jest wysoce uprawdopodobnione, to sąd powinien zawiesić postępowanie w sprawie głównej, mimo że zawieszenie na podstawie art. 177 § 1 pkt 2 k.p.c. jest fakultatywne. Po uprawomocnieniu się wyroku w sprawie interwencyjnejsąd powinien w sprawie głównej wydać - na podstawie art. 180 § 1 pkt4 k.p.c. - postanowienie o podjęciu zawieszonego postępowania. Uwzględnienie interwencji głównej z reguły spowoduje cofnięcie pozwuw sprawie głównej i umorzenie postępowania (art. 355 k.p.c.). W przypadku popierania powództwa sąd powinien wyrokiem oddalić je z braku czynnej legitymacji procesowej. Należy przyjąć, że skoro popierane przez powoda żądanie było w innej sprawie przedmiotem interwencji głównej i zostało uwzględnione na rzecz interwenienta głównego, to powód utracił uprawnienie do zgłaszania tego żądania przeciwko pozwanemu w sprawie głównej.

Od interwencji głównej pobiera się całą opłatę (art. 18 ust. 2 u.k.s.c.).

B. Interwencja uboczna

Interwencja uboczna polega na zgłoszeniu przez osobę trzecią (interwenienta ubocznego) swego udziału w sprawie po jednej ze strontoczącego się procesu (art. 76 k.p.c.). Wstąpienie do sprawy

interwenient uboczny powinien zgłosić w formie pisemnej do chwili zamknięcia rozprawy w drugiej instancji. Interwencja zgłoszona ustnie do protokołu rozprawy jako nieprzewidziana przez ustawę, a także interwencja uboczna wniesiona po zakończeniu wskazanej fazy postępowania jako niedopuszczalna - podlega odrzuceniu. Na postanowienie o odrzuceniu interwencji nie przysługuje zażalenie, nie jest bowiem postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie ani też nie jest wymienione w enumeratywnej części art. 394 k.p.c.

Pismo, w którym zostaje zgłoszona interwencja uboczna, powinno spełniać wymagania pisma procesowego (art. 126 k.p.c.), a ponadto w piśmie tym interwenient uboczny powinien wskazać, do której ze stronprzystępuje oraz podać okoliczności uzasadniające jego interes prawny we wstąpieniu do sprawy (art. 77 § 1 k.p.c.). Od interwencji ubocznej należy pobrać 1/5 opłaty (art. 19 ust. 3 pkt 1 u.k.s.c.). Jeżeli pismo interwencyjne nie spełnia wskazanych wymagań formalnych, a także gdy nie zostało opłacone, przewodniczący powinien - zarządzeniem wydanym na podstawie art. 130 § 1 i 3 k.p.c.- wezwać interwenienta ubocznego do poprawienia lub uzupełnienia interwencji ubocznej oraz do uiszczenia opłaty - w terminie tygodniowym pod rygorem zwrócenia interwencji ubocznej. Na zarządzenie takie nie przysługuje zażalenie (por. art. 394 k.p.c.).

Pojęcie interesu prawnego w rozumieniu art. 77 k.p.c. nie zostało zdefiniowane. Przy ustaleniu znaczenia tego pojęcia należy uwzględnić wypowiedzi zawarte w doktrynie i judykaturze wyjaśniająceznaczenie interesu prawnego występującego w art. 189, 510 i 1147 k.p.c. W ujęciu najogólniejszym interes prawny we wstąpieniu interwenienta do sprawy zachodzi wtedy, gdy wyrok, jaki zapadnie w sprawie, będzie oddziaływać bezpośrednio lub pośrednio na sferę prawną interwenienta. Przykładowo, dłużnik wykaże istnienie interesuprawnego we wstąpieniu do sprawy po stronie pozwanego poręczyciela, wyrok bowiem, jaki zapadnie w sporze między wierzycielem a poręczycielem, niewątpliwie wywrze skutki w sferze prawnej dłużnika.Rozstrzygnięcie tego sporu w istocie wyznaczy zakres odpowiedzialności regresowej dłużnika wobec poręczyciela.

Przeciwko wstąpieniu do sprawy interwenienta ubocznego każda ze stron może zgłosić opozycję. Można ją zgłosić najpóźniej przy rozpoczęciu najbliższej rozprawy - na piśmie lub ustnie do protokołurozprawy. Zgłoszenie opozycji rozpoczyna postępowanie wpadkowe, w którym sąd bada, czy interwenient uboczny uprawdopodobnił interes prawny w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść jednej zestron. W tym celu wyznaczy rozprawę, po przeprowadzeniu której wyda postanowienie, na podstawie którego, uwzględniając opozycję, nie dopuści interwenienta ubocznego do udziału w sprawie (np. „Sąd postanowił uwzględnić opozycję i nie dopuścić Jana Kowalskiego do udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego po stronie pozwanej”) albo wyda postanowienie, którym oddali opozycję i dopuściinterwenienta ubocznego do udziału w sprawie po stronie powoda lub pozwanego (np. „Sąd postanowił oddalić opozycję i dopuścić Jana Kowalskiego do udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego po stronie pozwanej”). Każde z tych postanowień jest zaskarżalne zażaleniem (art. 394 § 1 pkt 3 k.p.c.). Dopóki postanowienie uwzględniające opozycję nie stanie się prawomocne, dopóty interwenient uboczny bierze udział w sprawie. Po uprawomocnieniu się takiego postanowienia czynności interwenienta uważane będą za niebyłe (art. 78 § 3 k.p.c.). Wydanie postanowienia uwzględniającego opozycję przeciwko wstąpieniu do sprawy interwenienta ubocznego nie stanowi samoistnej przyczyny odroczenia rozprawy (postanowienie SN z 15 listopada 2001 r., IV CKN 1328/00, LexPolonica nr 349097, OSNC 2001, nr 5, poz. 73).

Odnosząc się do spornej kwestii, czy postanowienie sądu o niedopuszczeniu interwenienta do udziału w sprawie może być wydane tylko w następstwie uwzględnienia opozycji, czy także z urzędu, należy zaznaczyć, że - mimo braku uregulowania stanowiącego podstawędo niedopuszczenia przez sąd z urzędu interwenienta do udziału w sprawie - praktyka i część przedstawicieli doktryny zaaprobowała wyrażony w dwóch orzeczeniach Sądu Najwyższego pogląd, iż sąd nie tylko może, ale ma obowiązek niedopuszczenia interwenienta ubocznegorównież z urzędu, jeżeli brak interesu prawnego w sposób oczywisty wynika z samych twierdzeń zgłaszającego interwencję (por. orzeczeniaz 8 czerwca 1967 r., I CZ 24/67, LexPolonica nr 314710, OSNCP 1968, nr 1, poz. 9, oraz z 5 maja 1968 r., I CR 33/68, LexPolonica nr 357259, OSPiKA 1969, nr 3, poz. 66). Dopełnieniem tych orzeczeń jest

uchwała Sądu Najwyższego z 14 października 1992 r. (III CZP 126/92, LexPolonica nr 300567, OSNCP 1993, nr 3, poz. 37), stwierdzająca, żena wydane z urzędu postanowienie, niedopuszczające interwenienta ubocznego do udziału w sprawie, nie przysługuje zażalenie. Należy zatem pamiętać, że postanowienie o niedopuszczeniu interwenienta do udziału w sprawie jest zaskarżalne zażaleniem, jeśli zostało wydane wskutek uwzględnienia opozycji, natomiast jeśli zostało wydane z urzędu, nie podlega zaskarżeniu (np. „Sąd postanowił z urzędu nie dopuścić Jana Kowalskiego do udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego po stronie powoda”).

Gdy osoba trzecia wskutek oddalenia opozycji bądź jej niezgłoszenia zostanie dopuszczona do udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego, nie staje się - odmiennie niż interwenient główny - stroną procesu, lecz działa u boku strony, do której przystąpiła.

Rozróżnia się dwa rodzaje interwencji ubocznej - samoistną i niesamoistną (zwykłą). Różnica między nimi polega na tym, że interwencja samoistna występuje wtedy, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisów ustawy wynika, że wyrok w sprawie ma odnieść bezpośredni skutek prawny między interwenientem a przeciwnikiem strony, do której interwenient przystąpił, natomiast wwypadkach interwencji niesamoistnej (zwykłej) wyrok wprawdzie oddziałuje na sferę prawną interwenienta ubocznego, ale tylko w sposób pośredni.

Z interwencją samoistną będziemy mieli do czynienia np. w sytuacji, gdy do powoda (pozwanego) przystąpił podmiot, który gdyby wystąpił zpowództwem lub gdyby został pozwany, to z powodem lub z pozwanym związany byłby współuczestnictwem jednolitym, ale nie koniecznym (interwencja uboczna nie może mieć miejsca przy legitymacji łącznej,gdyż wówczas wszystkie podmioty legitymowane muszą brać udział w procesie w charakterze współuczestników koniecznych). Innym przykładem interwencji samoistnej będzie interwencja po stronie pozwanej dłużnika solidarnego, któremu wraz z pozwanym przysługują wspólne zarzuty (art. 375 § 2 k.c.).

Zgodnie z art. 79 k.p.c. interwenient uboczny jest uprawniony do wszelkich czynności procesowych dopuszczalnych według stanu sprawy. To uprawnienie jednak doznaje ograniczenia polegającego na tym, że czynności procesowe interwenienta nie mogą pozostawać w sprzecznościz czynnościami i oświadczeniami strony, do której przystąpił. Należyjednak pamiętać, że ocena skuteczności czynności procesowych podejmowanych przez interwenienta ubocznego, czy nawet strony, do której interwenient uboczny przystąpił, uzależniona jest od rodzaju interwencji ubocznej. Skoro do stanowiska interwenienta samoistnego w procesie stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym, to ograniczenie wynikające ze zdania drugiego art. 79 k.p.c. nie ma zastosowania wobec interwenienta ubocznego samoistnego. Jeśli więc między czynnościami interwenienta samoistnego i czynnościami strony, do której przystąpił, wystąpi sprzeczność, sąd powinien dokonać oceny obu czynności, biorąc pod uwagę całokształt okoliczności sprawy. Strona, u boku której działa interwenient samoistny, będzie musiała uzyskać jego zgodę na takie akty dyspozycji materialnej, jak: zawarcie ugody, zrzeczenie się roszczenia i uznanie powództwa (art. 73 § 2 w zw. z art. 81 k.p.c.).Sąd nie może przesłuchać interwenienta samoistnego w charakterze świadka (art. 259 pkt 4 w zw. z art. 81 k.p.c.), może natomiast dopuścić dowód z przesłuchania takiego interwenienta, stosując odpowiednio przepisy dotyczące przesłuchania stron (art. 299 i nast.k.p.c.).

Ocena sprzeczności czynności interwenienta ubocznego z czynnościami strony, do której przystąpił, powinna być dokonywana przy założeniu,że sprzeczna z czynnościami i oświadczeniami strony jest każda czynność procesowa i każde oświadczenie interwenienta ubocznego, które zawierają treści przeciwstawne czynności lub oświadczeniu strony, do której interwenient uboczny przystąpił. O czynności procesowej można mówić tylko wówczas, gdy ma ona postać określonego aktywnego zachowania się strony, zachowanie bierne lub zaniechanie nie stanowi czynności procesowej. Przykładowo, zaniechanie wniesienia apelacji przez stronę nie jest czynnością procesową mogącą stanowić punkt wyjścia do oceny sprzeczności z nią czynności interwenienta ubocznego polegającej na wniesieniu apelacji. Strona,

do której interwenient przystąpił, może jednak cofnąć apelację wniesioną przez interwenienta, co będzie skutkować wydaniem przez sąd postanowienia o umorzeniu postępowania wywołanego wniesioną apelacją (art. 391 § 2 k.p.c.), np. „umorzyć postępowanie wywołane wniesieniem apelacji przez interwenienta ubocznego”.

Poza wskazanymi przepisami, uprawnienia interwenienta ubocznego określone zostały również w art. 80, 83, 103, 107, 718 k.p.c., a także w art. 72 § 2 w zw. z art. 81 k.p.c.

Zgodnie z art. 15 ust. 2 i 3 ustawy z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.), w sprawie o opróżnienie lokalu sąd z urzędu zawiadamia gminę właściwą ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu w celu umożliwienia jej wstąpienia do sprawy. Do udziału gminy w sprawie odpowiednio stosuje się przepisy o interwencji ubocznej, z wyjątkiem art. 78, 79 zd. drugie i art. 83 k.p.c. Gmina nie musi wykazywać interesu prawnego, a jej przystąpienie następuje po stronie powoda (por. uchwały SN z 13 czerwca 2003 r., III CZP 36/03,LexPolonica nr 361570, OSNC 2004, nr 4, poz. 52 oraz z 3 czerwca 2003 r., III CZP 40/03, LexPolonica nr 362009, OSNC 2004, nr 6, poz.89, a także pkt D niniejszego podrozdziału).

Zgłoszenie interwencji ubocznej zabezpiecza nie tylko interes prawnyinterwenienta, leży również w interesie strony, do której interwenient przystąpił. Jeśli bowiem strona przegra proces, a następnie wystąpi przeciwko interwenientowi z roszczeniem regresowym, interwenient, który działał u jej boku i spełniał rolę pomocnika, nie będzie mógł w stosunku do tej strony podnosić zarzutu, że sprawa została rozstrzygnięta błędnie albo że strona prowadziła proces wadliwie, chyba że stan sprawy w chwili przystąpienia interwenienta uniemożliwił mu korzystanie ze środków obrony albo że strona umyślnie lub przez niedbalstwo nie skorzystałaze środków, które nie były interwenientowi znane (art. 82 k.p.c.). Interwencja uboczna więc - ze względu na skutki określone w art. 82

k.p.c. - pozostaje w ścisłym związku z instytucją przypozwania (por.pkt 7, C niniejszego rozdziału).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Sąd ma obowiązek niedopuszczenia interwencji ubocznej również z urzędu, jeżeli brak interesu prawnego w sposób oczywisty wynika z samych twierdzeń zgłaszającego interwencję (postanowienie SN z 8 czerwca 1967 r., I CZ 24/67, LexPolonica nr 314710, OSNCP 1968, nr 1, poz. 9).

2. Czynności procesowe dokonane przez interwenienta ubocznego, sprzeczne z czynnościami i oświadczeniami strony, do której przystąpił, nie wywierają skutków procesowych (uchwała SN z 25 sierpnia 1989 r., III CZP 75/89, LexPolonica nr 320717, OSNPG 1990, nr 1, poz. 4).

3. Na wydane z urzędu postanowienie niedopuszczające interwenienta ubocznego do udziału w sprawie po stronie powodowej nie przysługuje zażalenie (uchwała SN z 14 października 1992 r., III CZP 126/92, LexPolonica nr 300567, OSNCP 1993, nr 3, poz. 37).

4. Z punktu widzenia przepisów o odrębnym postępowaniu w sprawach gospodarczych (art. 4791 i nast. k.p.c.) wstąpienie do sprawy interwenienta ubocznego niebędącego podmiotem gospodarczym jest okolicznością obojętną (postanowienie SN z 25 listopada 1997 r., I CZ 141/97, LexPolonica nr 346270).

5. Jeżeli kilka osób zgłasza interwencje uboczne w jednym piśmie procesowym, każda z nich uiszcza wpis od swojej interwencji (uchwałaSN z 10 kwietnia 2003 r., III CZP 20/03, LexPolonica nr 361040, OSNC2004, nr 2, poz. 16).

6. Wykonawca, który nie wniósł własnego protestu ani odwołania przewidzianego w przepisach ustawy z 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych (Dz.U. Nr 19, poz. 177 ze zm.), lecz przystąpiłdo postępowania na podstawie art. 184 ust. 4 tej ustawy, w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi do sądu okręgowego ma status interwenienta ubocznego, bez konieczności zgłaszania wstąpienia do sprawy na podstawie art. 77 k.p.c. (uchwała SN z 7 grudnia 2007 r., III CZP 123/07, LexPolonica nr 1758011, OSP 2009, nr 5, poz. 53).

7. W postępowaniu o stwierdzenie wykonalności, prowadzonym na podstawie przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ichwykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, interwencja uboczna nie jest dopuszczalna (postanowienie SN z 21 marca 2007 r., I CSK 434/06, LexPolonica nr 1275543, OSNC 2008, nr 3, poz. 37).

8. Odpowiednie stosowanie przepisów o współuczestnictwie jednolitym sprawia, że stanowisko procesowe interwenienta ubocznego samoistnegojest w zasadzie niezależne od woli strony, do której przystąpił, a więc jego czynności mogą być niezgodne z czynnościami strony. Nie jest dopuszczalna skarga kasacyjna interwenienta ubocznego niesamoistnego, jeżeli strona pozwana, do której interwenient przystąpił, wnosi o oddalenie skargi (postanowienie SN z 21 maja 2009 r., I PK 10/09, LexPolonica nr 2128113, OSNP 2011, nr 1, poz. 11).

9. Interwenient uboczny, który przystąpił do strony powodowej, nie może powoływać faktów i dowodów sprekludowanych na podstawie art. 47912 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 3 lutego 2010 r., II CSK 455/09, LexPolonica nr 2222268, OSNC 2010, nr 6, poz. 95).

10. Z istoty interwencji ubocznej niesamoistnej, a zwłaszcza z charakteru takiego interwenienta jako „pomocnika” strony, do której przystąpił, wynika, że chociaż działa on w procesie w imieniu własnym, uprawniony jest także do podejmowania czynności procesowych

w związku z okolicznościami dotyczącymi samej strony, do której przystąpił, jeżeli oczywiście strona ta jego czynnościom się nie sprzeciwi (art. 76 i 79 k.p.c.). Sytuacji powyższej nie można jednakodwrócić, brak jest bowiem w przepisach dotyczących interwencji ubocznej jakichkolwiek podstaw do przyjęcia, że strona, do której przystąpił interwenient uboczny, uprawniona jest do powoływania się we wniesionym przez siebie środku odwoławczym na zarzuty pozostającew związku z okolicznościami dotyczącymi wyłącznie interwenienta. Choć bowiem interwenient uboczny jest „pomocnikiem” strony, do której przystąpił, i może działać w jej interesie, to nie ma żadnychpodstaw do przyjęcia, że strona, do której przystąpił, jest jego „pomocnikiem” i może składać w procesie środki odwoławcze wyłącznie w jego interesie i oparte na zarzutach jego tylko dotyczących (uzasadnienie wyroku SN z 6 listopada 2008 r., III CSK 209/08, LexPolonica nr 2301117).

C. Przypozwanie

Instytucja przypozwania ma na celu zabezpieczenie strony przed skutkami określonymi w art. 82 k.p.c. Przypozwania nie należy mylić z dopozwaniem. Przypozwania dokonuje - za pośrednictwem sądu - strona w celu umożliwienia osobie trzeciej wstąpienia do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego, natomiast dopozwania dokonuje sąd w celu objęcia procesem dodatkowych pozwanych (por. rozdział VIII, 1, A).

Przypozwanie jest to zawiadomienie przez stronę osoby trzeciej o toczącym się procesie i wezwanie tej osoby do wzięcia w nim udziału.Przypozwania dokonuje strona w piśmie procesowym, które powinno odpowiadać warunkom określonym w art. 126 k.p.c., a ponadto zawieraćzawiadomienie o toczącym się procesie oraz wezwanie do wzięcia przezosobę przypozywaną udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego, a także wskazywać przyczynę wezwania oraz stan sprawy. Jeśli pismo przypozywające nie spełnia tych warunków, przewodniczącypowinien zarządzeniem - wydanym na podstawie art. 130 § 1 i 2 k.p.c.- wezwać do jego poprawienia lub uzupełnienia w terminie tygodniowympod rygorem zwrotu.

Przypozwanie nie podlega ocenie sądu z punktu widzenia jego celowości czy też zasadności. Jeśli pismo przypozywające spełnia wskazane warunki, sąd powinien niezwłocznie doręczyć je osobie przypozywanej. Zgodnie z art. 113 reg. sąd. w razie gdy strona przypozwała osobę trzecią należy - niezależnie od doręczenia tej osobie odpisu pisma wniesionego przez stronę - zawiadomić ją o terminie najbliższego posiedzenia. Dalszych doręczeń tej osobie dokonuje się tylko w razie przystąpienia w charakterze interwenientaubocznego. Osoba ta może zgłosić swe przystąpienie do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego aż do zamknięcia rozprawy w drugiej instancji. Jeśli tego nie uczyni, nie będzie mogła - w przyszłym procesie wszczętym przez siebie przeciwko stronie przypozywającej albo w procesie (np. regresowym) wszczętym przez tę stronę przeciwko osobie przypozwanej - podnieść zarzutu błędnego rozstrzygnięcia sprawy lub wadliwego prowadzenia procesu, do którego- mimo że została przypozwana - nie przystąpiła jako interwenient uboczny. Przypozwanie więc spełnia dwa cele: po pierwsze - osoba przypozwana dowiaduje się o procesie, którego wynik może oddziaływaćna jej sferę prawną, co uzasadnia zgłoszenie przez nią interwencji ubocznej w celu wspomagania strony (np. podnoszenie okoliczności lubzarzutów nieznanych stronie); po drugie - przypozwanie chroni stronęprzed zarzutem wadliwego prowadzenia procesu (exceptio male gesti processus). Jeśli przykładowo w procesie z powództwa wierzyciela przeciwko poręczycielowi dłużnik główny nie został przypozwany, to wprzyszłym procesie - z powództwa poręczyciela przeciwko temu dłużnikowi o zapłatę należności zasądzonych od poręczyciela - dłużnik będzie mógł zarzucić poręczycielowi, że wskutek zaniechania przypozwania nie mógł, jako interwenient uboczny, zgłosić zarzutu, który skutkowałby oddaleniem powództwa wierzyciela. Dłużnik, wykazując zaniedbanie poręczyciela, uwolni się od odpowiedzialności z tytułu roszczenia zwrotnego przysługującego poręczycielowi w stosunku do dłużnika.

Ze szczególnymi wypadkami przypozwania mamy do czynienia w następujących sytuacjach:

- Jeżeli osoba trzecia dochodzi przeciwko użytkownikowi roszczeń dotyczących własności rzeczy, użytkownik powinien niezwłocznie zawiadomić o tym właściciela (art. 261 k.c.).

- Kupujący, przeciwko któremu osoba trzecia dochodzi roszczeń dotyczących rzeczy sprzedanej, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym sprzedawcę i wezwać go do wzięcia udziału w sprawie(art. 573 k.c.).

- Poręczyciel, przeciwko któremu wierzyciel dochodzi roszczenia, powinien zawiadomić niezwłocznie dłużnika, wzywając go do wzięcia udziału w sprawie (art. 884 § 1 k.c.).

- Wierzyciel wnoszący powództwo przeciwko pracodawcy powinien przypozwać dłużnika, przeciwko któremu toczy się postępowanie egzekucyjne (art. 887 § 2 k.p.c.).

- Zgodnie z art. 20 ust. 2 ustawy z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U.Nr 124, poz. 1152 ze zm.) w postępowaniu sądowym o naprawienie szkody objętej ubezpieczeniem obowiązkowym odpowiedzialności cywilnej jest niezbędne przypozwanie zakładu ubezpieczeń. Zasadę tę stosuje się do Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego i Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Ustawodawca nie wyjaśnił, w jaki sposób „niezbędne przypozwanie” ma być dokonane. Uwzględniając ewolucję przepisów dotyczących udziału ubezpieczycieli w procesach onaprawienie szkód wyrządzonych ruchem pojazdów mechanicznych, a także szkód wyrządzonych przez rolników w związku z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, należy przyjąć, że w postępowaniach sądowych onaprawienie szkody objętej ubezpieczeniem obowiązkowym odpowiedzialności cywilnej, jeśli powód pozwał tylko sprawcę szkody,sąd powinien - w ramach uprawnień wynikających z art. 5 k.p.c. - zwrócić uwagę pozwanemu na „niezbędność przypozwania” ubezpieczyciela. Jeśli pozwany nie złoży pisma przypozywającego, to nie wydaje się, aby sąd miał obowiązek dokonać przypozwania z

urzędu, skoro prawo procesowe nie zna instytucji „przypozwania z urzędu”. Gdyby ustawodawca chciał w takich procesach zapewnić udziałubezpieczyciela bez względu na przejaw w tym zakresie woli ubezpieczającego, to przyjąłby - wzorem uregulowania zawartego w art. 15 ustawy z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.) - konstrukcję zawiadomienia z urzędu, do którego miałyby odpowiednie zastosowanie przepisy o przypozwaniu (por. pkt 7, C niniejszego rozdziału).

D. Zawiadomienie gminy w sprawie o opróżnienie lokalu

Zgodnie z art. 15 ust. 2 i 3 ustawy z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.), w sprawie o opróżnienie lokalu sąd z urzędu zawiadamia gminę właściwą ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu w celu umożliwienia jej wstąpienia do sprawy. Do udziału gminy w sprawie odpowiednio stosuje się przepisy o interwencji ubocznej, z wyjątkiem art. 78, 79 zd. drugie i art. 83 k.p.c. Gmina nie musi wykazywać interesu prawnego, a jej przystąpienie następuje po stronie powoda. Przytoczone unormowania mają zapewnić gminie skuteczną możliwość udziału w sprawie o opróżnienie lokalu. Jest to uzasadnione tym, że wyrok nakazujący opróżnienie lokalu musi zawierać rozstrzygnięcie o prawie do lokalu socjalnego osoby, którejnakaz opróżnienia dotyczy. Pozytywne orzeczenie o uprawnieniu do lokalu socjalnego powoduje powstanie obowiązku dostarczenia przez gminę osobie eksmitowanej lokalu socjalnego. Wprawdzie orzeczenie zawierające rozstrzygnięcie o uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego nie stanowi przeciwko gminie tytułu egzekucyjnego, ale - w razie niedostarczenia lokalu socjalnego - może powodować jej odpowiedzialność odszkodowawczą. Konstrukcja przyjęta w powołanym art. 15 ust. 2 ustawy, nawiązująca do procesowej instytucji interwencji ubocznej, ma służyć realizacji ochrony praw gminy. Instytucja przypozwania została w tej ustawie wykorzystana w celu umożliwienia gminie udziału w sprawie. Do udziału gminy przepisy o interwencji ubocznej mają tylko odpowiednie zastosowanie, przy uwzględnieniu istotnych modyfikacji.

Gmina nie musi, jako interwenient uboczny, wykazywać interesu prawnego, została wyłączona możliwość wniesienia opozycji, a ponadto- wobec wyłączenia stosowania art. 79 zd. drugie k.p.c. - gmina ma samodzielną pozycję w procesie, niezależną w dużej mierze od stanowiska powoda, do którego przystąpiła. Zawiadomienie gminy następuje przez sąd z urzędu, a zatem nie ma ono charakteru typowegokodeksowego przypozwania (w zakresie omawianej regulacji - por. uchwały SN z 13 czerwca 2003 r., III CZP 36/03, LexPolonica nr 361570, OSNC 2004, nr 4, poz. 52 oraz z 13 czerwca 2003 r., III CZP 40/03, LexPolonica nr 362009, OSNC 2004, nr 6, poz. 89).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Naruszenie art. 84 § 2 k.p.c. wskutek niedoręczenia przez sąd osobie wskazanej pisma o przypozwaniu może stanowić podstawę rewizji(wyrok SN z 7 lutego 1966 r., II CR 259/65, LexPolonica nr 322994).

2. O powstaniu roszczenia regresowego decyduje nie chwila wyrządzenia szkody przez jej bezpośredniego sprawcę, lecz chwila naprawienia jej przez jednego z dłużników solidarnych przez zapłatę poszkodowanemu należnego mu odszkodowania (art. 147 k.z., art. 441 §3 k.c.). Przypozwanie osoby, względem której stronie przysługiwałobyroszczenie regresowe (art. 84 k.p.c.), nie mogłoby przerwać biegu przedawnienia tego roszczenia (wyrok SN z 12 lipca 1968 r., I CR 265/68, LexPolonica nr 300807, OSNCP 1969, nr 7-8, poz. 138).

3. Nierozpoznanie wniosku o przypozwanie (art. 84 § 1 k.p.c.) nie wywiera istotnego wpływu na wynik sprawy w rozumieniu art. 3931 pkt2 k.p.c., jeżeli celem wniosku było wyłącznie zapoznanie się z poglądem przypozwanego co do zasadności powództwa (wyrok SN z 7 marca 1997 r., I PKN 27/97, LexPolonica nr 324439, OSNAPiUS 1997, nr21, poz. 422).

4. Przypozwanie (art. 84 k.p.c.) nie przerywa biegu przedawnienia roszczeń regresowych przewidzianych w art. 828 § 1 k.c. (wyrok SN z 26 stycznia 2001 r., II CKN 361/00, LexPolonica nr 351300, OSNC 2001, nr 9, poz. 134).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ VIII

Podmiotowe przekształcenia w procesie

1. Zmiana strony a sprostowanie oznaczenia strony

A. Uwagi wstępne

Granice podmiotowe procesu cywilnego zostają wyznaczone w pozwie przez wskazanie powoda i pozwanego. W toku procesu jednak może nastąpić - na podstawie przepisów umieszczonych w różnych częściach Kodeksu postępowania cywilnego - przekształcenie stron procesowych. W nauce prawa procesowego wypadki przekształcenia nie są jednolicie systematyzowane, ponadto dla tej samej formy przekształcenia używa się różnych określeń (podmiotowa zmiana powództwa, następstwo procesowe, zmiana stron, dopozwanie). Z kolei w praktyce sądowej nierzadko zdarza się, że w sytuacjach prawnych, w których chodzi o dopozwanie, stanowiące jedną z form podmiotowej zmiany powództwa, używa się błędnego określenia „przypozwanie”, a zakaz zmiany strony obchodzi się przez „sprostowanie oznaczenia strony”. Najczęściej popełniany błąd polegający na niedostrzeganiu różnicy między sytuacjami przewidzianymi w art. 194 § 1 oraz w art. 194 § 3 k.p.c. prowadzi do błędnego dopozwania. Praktyka sądowa w zakresie usuwaniaskutków procesowych wadliwego podmiotowego przekształcenia nie jest też jednolita.

W praktyce sądowej z instytucją przekształceń podmiotowych mamy do czynienia najczęściej w sytuacjach wymagających zastosowania art. 194-196 i art. 198 k.p.c. Należy pamiętać, że przepisy te stanowią tylko jedną z form przekształceń podmiotowych. Do podmiotowej zmianypowództwa dochodzi ponadto w sytuacjach uregulowanych w art. 83, 192pkt 3, art. 887 § 2, art. 893, 902, 909 k.p.c., a także w wypadkach następstwa procesowego mortis causa oraz wstąpienia do procesu w charakterze powoda osoby, na rzecz której zostało wytoczone powództwo przez prokuratora albo inny podmiot działający na takich samych zasadach jak prokurator.

Instytucja podmiotowej zmiany powództwa, mimo że kreuje podmioty stosunku cywilnoprocesowego, nie została zamieszczona w tytule dotyczącym stron procesowych. Ustawodawca - odmiennie jak w przypadku przypozwania i interwencji - nie nadał jej nazwy instytucjonalnej. Art. 194-196 i art. 198 k.p.c., regulujące podmiotowe przekształcenie powództwa, zostały umieszczone w dziale dotyczącym postępowania przed sądem pierwszej instancji wśród przepisów o pozwie. To niezrozumiałe umiejscowienie omawianej instytucji jest, jak wskazuje praktyka, jedną z przyczyn niedostatecznego jej stosowania oraz - jak już zaznaczono - mylenia dopozwania z przypozwaniem. Należy zatem przypomnieć, że przypozwanie, wbrew nazwie sugerującej związek z pozwaniem, jest tylko zawiadomieniem osoby trzeciej o toczącym się procesie. Osoba zawiadomiona może wystąpić w procesie jedynie w charakterze interwenienta ubocznego, a więc podmiotu niemającego statusu strony procesowej (art. 84 i 76 k.p.c.). Przekształcenia podmiotowe natomiast są dokonywane przez wezwanie osoby trzeciej do wzięcia udziału w sprawie w celu zamiany strony pozwanej (art. 194 § 1 k.p.c.) lub rozszerzenia kręgu podmiotów po stronie pozwanej (art. 194 § 3 k.p.c.), bądź w celu uzupełnienia legitymacji biernej (art. 195 k.p.c.) albo też zamiany strony powodowej (art. 196 § 1 k.p.c.).

Przed przystąpieniem do omówienia form podmiotowej zmiany powództwa należy podkreślić, że jest to instytucja właściwa dla procesu (nie ma zastosowania w postępowaniu nieprocesowym). Jej stosowanie zostało wyłączone również w procesowych odrębnych postępowaniach: nakazowym (art. 495 § 4 k.p.c.), uproszczonym (art. 5054 § 1 k.p.c.)oraz w sprawach gospodarczych (art. 4794 § 2 k.p.c.), a także w postępowaniu apelacyjnym (art. 391 § 1 k.p.c.). Orzecznictwo przyjęło niedopuszczalność stosowania art. 194 k.p.c. w sprawach o ustalenie ojcostwa (por. uchwała SN z 18 czerwca 1968 r., III CZP 69/67, LexPolonica nr 325645, OSNCP 1969, nr 7-8, poz. 122).

Przepisów o podmiotowej zmianie powództwa nie należy stosować także wtedy, gdy wady w wyznaczeniu przez powoda podmiotowych granic procesu dają się naprawić w drodze - dopuszczalnego również na

etapie postępowania apelacyjnego - sprostowania (uściślenia) oznaczenia stron (art. 350 k.p.c.). Wobec tego, że w doktrynie oraz judykaturze w kwestii tej zostały zaprezentowane przeciwstawne poglądy, podkreślenia wymaga okoliczność, że wyznaczenie podmiotowego zakresu postępowania procesowego jest aktem woli podmiotu wszczynającego proces. Wciąganie do procesu niewłaściwej osoby wynika więc z wady aktu woli powoda, a taka wada - jako dotycząca czynności procesowej - może być usunięta tylko w sposób przewidziany w ustawie procesowej. Z tego zaś punktu widzenia należyodróżnić niewłaściwe oznaczenie strony od niewłaściwego doboru podmiotów procesu. W sytuacji pierwszej - czyli również wtedy, gdy powód, nie orientując się, kto, według przyjętej konstrukcji prawnej, powinien być stroną, wciągnął do procesu np. jednostkę organizacyjną osoby prawnej, zamiast tę osobę - naprawienie wady następuje w drodze sprostowania oznaczenia strony. Polega ono na uzupełnieniu lub konkretyzacji (lecz nie na zmianie) pierwotnego oznaczenia strony.

Tam natomiast, gdzie powód prawidłowo oznaczył podmiot, który wedługjego intencji miał być stroną przeciwną, ale - z punktu widzenia prawa materialnego - dokonał doboru tego podmiotu w sposób niewłaściwy, do usunięcia wady aktu jego woli może dojść już tylko przez odwołanie wadliwej czynności procesowej (art. 203 k.p.c.) albow drodze podmiotowego przekształcenia powództwa.

Przy takim rozumieniu różnicy zachodzącej między „zmianą strony” oraz „sprostowaniem oznaczenia strony” budzi zastrzeżenia - prezentowana w praktyce sądowej - teza, że jeżeli w procesie okaże się, że pozwany nie ma osobowości prawnej, a jest tylko jednostką organizacyjną osoby prawnej, nieuprawnioną do jej reprezentowania, to nie ma przeszkód do stosowania art. 194 § 1 k.p.c. W opisanej sytuacji stosowanie art. 194 § 1 k.p.c. jest wyłączone, sąd bowiem może na wniosek powoda sprostować wadliwe (nieprecyzyjne) oznaczeniepozwanego, który został prawidłowo wskazany. Podobną procedurę należy zastosować w wypadku wadliwego oznaczenia strony powodowej. Za trafne należy zatem uznać stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z 13 czerwca 1980 r. (IV CR 182/80, LexPolonica nr 296316, OSNCP 1981, nr 2-3, poz. 30), według którego podmiotowe

przekształcenie powództwa staje się aktualne dopiero wówczas, gdy wady w wyznaczeniu przez powoda podmiotowych granic procesu nie można naprawić w drodze sprostowania oznaczenia stron.

Inaczej rzecz będzie przedstawiać się, gdy w roli powoda wystąpi jednostka organizacyjna osoby prawnej (także Skarbu Państwa), opierająca powództwo na twierdzeniach, że ma zdolność sądową i jest podmiotem odrębnym od osoby prawnej. Jeśli taka jednostka nie udowodni swoich racji, pozew należy odrzucić (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.) nawet bez podejmowania próby uzupełnienia braku zdolności sądowej (art. 70 § 1 k.p.c.). Należy bowiem pamiętać, że skoro brak zdolności sądowej odnosi się do podmiotu będącego stroną procesową, to konieczną przesłanką uzupełnienia go jest zachowanie tożsamości stron, a więc zachowanie takiego stanu rzeczy, w którym zarówno przed uzupełnieniem, jak i po uzupełnieniu braku zdolności sądowej, stroną pozostaje ta sama jednostka (por. rozdział VII, 1, B).

Artykuły 194-196 k.p.c. o podmiotowej zmianie powództwa przewidują pięć sytuacji, w których może dojść do przekształceń, mianowicie, gdy powództwo zostało wniesione:

1) nie przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną (art. 194 § 1 i 2 k.p.c.),

2) nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterzepowoda (art. 196 k.p.c.),

3) nie przeciwko wszystkim osobom, które mogą (nie muszą) być pozwane (art. 194 § 3 k.p.c.),

4) nie przeciwko wszystkim osobom, których udział w sprawie w charakterze pozwanych jest konieczny (art. 195 k.p.c.),

5) nie przez wszystkie osoby, których udział w sprawie w charakterzepowodów jest konieczny (art. 195 k.p.c.).

W sytuacjach przedstawionych w pkt 1, 2, 4, 5 po stronie powodowej lub pozwanej zachodzi brak legitymacji procesowej. Gdy brak ten nie zostanie usunięty w drodze podmiotowej zmiany powództwa, proces zakończy się oddaleniem powództwa. W sytuacji natomiast opisanej w pkt 3 proces w jego pierwotnym podmiotowym ukształtowaniu może się skutecznie toczyć (nie występują braki w zakresie biernej legitymacji procesowej), a powództwo może być w pełni uwzględnione także bez jego przekształcenia.

Przekształceń podmiotowych sąd dokonuje na wniosek powoda, a w przypadku opisanym w art. 194 § 1 k.p.c. także na wniosek pozwanego.Tylko wyjątkowo w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy, wszczętym z powództwa pracownika, sąd może dokonać również z urzędu (art. 477 k.p.c.) wezwania do udziału w sprawie, o którym mowa w art. 194 § 1 i 3 k.p.c.

B. Całkowity brak legitymacji procesowej biernej oraz dopozwanie

W art. 194 k.p.c. zostały uregulowane dwa wypadki podmiotowego przekształcenia powództwa po stronie pozwanej, różniące się od siebie - co nie jest zawsze dostrzegane w praktyce - w sposób zasadniczy. Inne są cele obu przekształceń, różny jest krąg podmiotów uprawnionych do inicjowania zmian podmiotowych, odmienny jest także charakter wniosków składanych w obu wypadkach.

O ile zmiany podmiotowe na podstawie art. 194 § 1 k.p.c. pozostają wzwiązku z całkowitym brakiem legitymacji biernej, o tyle przekształcenia w trybie art. 194 § 3 k.p.c. dokonuje się jedynie w celu objęcia rozstrzygnięciem sądowym także innych osób, pominiętychz różnych przyczyn w pozwie (osoby te nie muszą, lecz mogą być dopozwane).

Do zgłoszenia wniosku w trybie art. 194 § 1 k.p.c. uprawniony jest zarówno powód, jak i pozwany, natomiast dopozwanie na podstawie art.194 § 3 k.p.c. może nastąpić tylko na żądanie powoda. Wniosek pozwanego o dopozwanie także innych osób, a więc zgłoszony w trybie art. 194 § 3 k.p.c., jako niedopuszczalny, sąd powinien odrzucić.

Ostatnia różnica zachodząca między wezwaniem do udziału w sprawie (art. 194 § 1) a dopozwaniem w celu rozszerzenia kręgu podmiotów po stronie pozwanej (art. 194 § 3) dotyczy - jak zaznaczono - charakteru zgłaszanego wniosku, a mówiąc ściśle - kwestii związania sądu takim wnioskiem. Omawiając ją, przede wszystkim należy zauważyć, że nie budzi wątpliwości i nie wywołuje rozbieżnych ocen teza, że wniosek powoda o dopozwanie zgłoszony na podstawie art. 194§ 3 k.p.c. podlega ocenie sądu („Jeżeli okaże się…, sąd na wniosek powoda może wezwać…”). Kwestia natomiast, czy jest dla sądu wiążący - zgłoszony na podstawie art. 194 § 1 k.p.c. - wniosek powoda lub pozwanego o wezwanie innej osoby jako strony pozwanej wywołuje różnice zdań w literaturze oraz rozbieżności między stanowiskiem części doktryny a stanowiskiem judykatury.

Sąd Najwyższy ukształtował praktykę sądową w tym zakresie uchwałą z 18 czerwca 1968 r. (III CZP 69/67, LexPolonica nr 325645, OSNCP 1969, nr 7-8, poz. 122) oraz późniejszymi orzeczeniami z lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, w których stwierdził, że wniosek powoda lub pozwanego o wezwanie osoby trzeciej do wzięcia udziału w sprawie podlega ocenie sądu.

W literaturze poglądy w tej mierze nie są jednolite. Zwolennicy tezyo wiążącym dla sądu charakterze tego wniosku - niezależnie od tego, czy zgłosił go powód czy pozwany - odwołują się do wykładni gramatycznej przepisu („sąd wezwie”) oraz zasady dyspozycyjności. Przeciwnicy tego stanowiska, nie kwestionując tezy, że pozbawienie wniosku strony mocy wiążącej jest ograniczeniem zasady dyspozycyjności, wyrażali pogląd, że chodzi tu o szczególny przejaw dalszego ograniczenia tej zasady (nazywanej zasadą rozporządzalnościkontrolowanej) w nowym Kodeksie. Odnosząc się do tej spornej kwestii, należy podnieść, że odmowa przyznania wnioskowi powoda mocy

wiążącej byłaby sprzeczna z zasadą dyspozycyjności, do sfery której należy decydowanie o zakresie przedmiotowym i podmiotowym procesu. Wświetle tej zasady inaczej należy ocenić uprawnienia pozwanego, który z racji swej pozycji procesowej nie powinien mieć wpływu na określenie przedmiotowych i podmiotowych granic procesu. Wyjątkowo przyznane pozwanemu uprawnienie do złożenia wniosku o wezwanie osobytrzeciej nie może być tłumaczone jako wiążące dla sądu, gdyż stanowiłoby nadmierne rozszerzenie wspomnianej zasady dyspozycyjności.

Jeśli chodzi o wykładnię gramatyczną art. 194 § 1 k.p.c., to nie należy przywiązywać istotnego znaczenia sformułowaniu „jeżeli okaże się”. Jeśli miałoby ono decydować o niezwiązaniu sądu wnioskiem stron, to powstaje pytanie, po co ustawodawca w § 3 tego artykułu, zaczynającym się także od słów „jeżeli okaże się”, wprowadził jednocześnie formułę „sąd… może wezwać…”. Wydaje się, że właśnie to ostatnie sformułowanie, jako odróżniające oba przepisy tego samego artykułu i, co należy podkreślić, zwykle używane przez ustawodawcę dla zaznaczenia fakultatywnego charakteru czynności procesowej podejmowanej przez sąd, uzasadnia - przy uwzględnieniu zasady dyspozycyjności - tezę, że wniosek o dopozwanie zgłoszony na podstawie § 3 podlega ocenie sądu, natomiast złożony na podstawie § 1 jest dla sądu wiążący, gdy pochodzi od powoda, gdy zaś pochodzi odpozwanego - podlega sądowej ocenie.

Sposób rozstrzygnięcia wniosku pozwanego zgłoszonego w trybie § 1 będzie uzależniony od oceny, czy istotnie ma miejsce brak legitymacji procesowej biernej. Orzekając o wniosku powoda, domagającego się dopozwania dodatkowo innych osób (art. 194 § 3), sąd może go nie uwzględnić tylko wtedy, gdy uzna to przekształcenie za niecelowe ze względu na zbyt zaawansowany stopień postępowania, przede wszystkim zaś postępowania dowodowego. Nie może natomiast nieuwzględnić tego wniosku tylko dlatego, że nie podziela stanowiska powoda, iż powództwo o to samo roszczenie może być wytoczone przeciwko innym jeszcze osobom. Pod tym względem sytuacja jest identyczna jak w wypadku przekształcenia z powodu braku legitymacji procesowej biernej (art. 194 § 1). Trzeba przyjąć, podobnie jak przypierwotnym wytoczeniu powództwa, że decyzja co do wyboru osoby,

przeciwko której powód kieruje swe roszczenie, należy - zgodnie z zasadą dyspozycyjności - wyłącznie do niego i, podejmując taką decyzję, działa on wyłącznie na swe własne ryzyko.

Zgodnie z art. 194 § 2 k.p.c. osoba wezwana do udziału w sprawie wskutek uwzględnienia wniosku zgłoszonego na podstawie § 1 „może za zgodą obu stron wstąpić na miejsce pozwanego, który wówczas będzie zwolniony od udziału w sprawie”. Gdy brak zgody stron na wstąpienie osoby wezwanej na miejsce pozwanego, wówczas należy przyjąć, że po stronie pozwanej występują dwa podmioty niezwiązane żadnym z wypadków współuczestnictwa, o których stanowią art. 72-74 k.p.c. Niektórzy autorzy powstałą sytuację procesową określają jako współuczestnictwo konkurencyjne.

C. Całkowity brak legitymacji procesowej czynnej

W art. 196 k.p.c. został uregulowany wypadek całkowitego braku legitymacji procesowej czynnej. Postępowanie mające na celu usunięcie tego braku zostało ukształtowane zgodnie z zasadą dyspozycyjności. Ustawodawca, szanując tę zasadę, z której wynika m.in. to, że nikt nie może być zmuszony do wytoczenia powództwa (nemo invitus agere cogitur), przyjął, że od woli dotychczasowego powoda oraz osoby, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda, zależy podmiotowe przekształcenie w celu usunięcia braku legitymacji czynnej. Włączenie do procesu osoby legitymowanej jest więc uzależnione od złożenia przez dotychczasowego powoda wniosku o zawiadomienie tej osoby o toczącym się procesie. Samorzutne zgłoszenie się osoby mającej legitymację procesową - bez równoczesnego wniosku powoda - może być traktowane, przy wystąpieniuwymaganych okoliczności, jako zgłoszenie interwencji ubocznej.

W literaturze zarysowała się różnica stanowisk co do mocy wiążącej takiego wniosku. Zwolennicy tezy o bezwzględnym związaniu sądu złożonym wnioskiem odwołują się - podobnie jak przy ocenie charakteru wniosku składanego przez powoda w trybie art. 194 § 1 k.p.c. - do zasady dyspozycyjności. W pozostających w przewadze wypowiedziach dopuszczających badanie przez sąd zasadności wniosku

powoda nie wskazuje się, według jakich przesłanek sąd będzie dokonywał tej kontroli. Należy przyjąć, że ocena sądu powinna zostaćprzeprowadzona tylko z punktu widzenia legitymacji procesowej dotychczasowego powoda, bez potrzeby badania, czy osobie, która ma być powiadomiona o procesie, przysługuje legitymacja procesowa czynna. Badanie wniosku dotychczasowego powoda odbywa się wyłącznie w płaszczyźnie jego legitymacji procesowej. Wniosek o zawiadomienie osoby trzeciej może być zatem uwzględniony dopiero po ustaleniu, że powód nie ma legitymacji czynnej. Za trafnością tego stanowiska przemawia przede wszystkim wykładnia gramatyczna art. 196 § 1 k.p.c.Zawarte w tym przepisie sformułowanie: „Jeżeli okaże się…”, w przeciwieństwie do tego samego sformułowania z art. 194 § 1 k.p.c., nabiera w pełnym kontekście art. 196 § 1 k.p.c. charakteru przesłanki warunkującej uwzględnienie wniosku powoda. Jest nią ustalenie („okazało się”), że „… powództwo zostało wniesione nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda…”. Kontrola wniosku powoda przeprowadzona we wskazanym zakresie nie ma nic wspólnego z ograniczaniem uprawnień procesowych powoda. Nie pozostaje więc w kolizji z zasadą dyspozycyjności, do zakresu której trudno byłoby zaliczyć zgłoszenie wniosku stwarzającego możność dochodzenia roszczeń przez osobę pozostającą poza procesem.

Wstąpienie zawiadomionej osoby do sprawy może nastąpić w terminie dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia. Po upływie tego terminu jest ono bezskuteczne (art. 167 k.p.c.). Wobec tego, że jest to termin ustawowy, a nie sądowy, jego przedłużenie nie jest możliwe, jest zaś możliwe jego przywrócenie (art. 168 § 1 k.p.c.). Osoba, która zgłosiła - w następstwie zawiadomienia - swe przystąpienie do sprawy, staje się powodem obok powoda pierwotnego. Jeżeli za zgodą obu stron wstąpi na miejsce dotychczasowego powoda, który wówczas będzie od udziału w sprawie zwolniony, następuje sukcesja procesowa.

D. Częściowy brak legitymacji procesowej czynnej i biernej

Ostatnie dwa przypadki, w których może dojść do podmiotowego przekształcenia powództwa, a mianowicie, gdy powództwo zostało wniesione nie przeciwko wszystkim osobom, których udział w sprawie w

charakterze pozwanych jest konieczny, lub nie przez wszystkie osoby,których udział w sprawie w charakterze powodów jest konieczny (współuczestnictwo konieczne po stronie pozwanej lub powodowej - art. 72 § 2 k.p.c.), zostały uregulowane w art. 195 k.p.c. Z przyjętego w nim unormowania wynika, że z inicjatywą usunięcia częściowego braku legitymacji procesowej występuje sąd przez wezwanie powoda, aby w wyznaczonym terminie (termin sądowy - art. 166 k.p.c.) oznaczył osoby niebiorące udziału w taki sposób, aby ichwezwanie (dotyczy niebiorących udziału współuczestników koniecznych biernych) lub zawiadomienie (dotyczy niebiorących udziału współuczestników koniecznych czynnych) było możliwe, a w razie potrzeby, aby wystąpił z wnioskiem o ustanowienie kuratora. Wydaje się, że z inicjatywą uzupełnienia ujawnionych braków w zakresie legitymacji procesowej mogą też wystąpić same strony - w myśl ogólnej zasady, że w każdym przypadku, w którym sąd działa z urzędu,dopuszczalny jest wniosek uprawnionych podmiotów procesowych (m.in. powoda, pozwanego, interwenienta ubocznego, prokuratora). Zgodnie z § 112 reg. sąd. w razie stwierdzenia, że w procesie nie występują wszystkie osoby, których łączny udział jest konieczny, albo że nie wszyscy zainteresowani w sprawie są uczestnikami postępowania nieprocesowego, należy zażądać od powoda lub wnioskodawcy informacjio tych osobach i ich adresach, a także zażądać odpisów pism procesowych i załączników dla każdej z nich. Uregulowanie to stosujesię odpowiednio w razie konieczności zawiadomienia o toczącym się procesie osoby wskazanej przez powoda albo wezwania do udziału w sprawie osoby, która powinna lub mogła być pozwana, a także wówczas,gdy to wezwanie ma być dokonane z urzędu (por. art. 477 k.p.c.). W tym ostatnim przypadku, w razie niezłożenia przez powoda odpisów pism i załączników, przewodniczący posiedzenia zarządza sporządzenieich przez sekretariat. Osobie zawiadomionej o toczącym się procesie oraz wezwanej do udziału w sprawie doręcza się odpisy pism procesowych i załączników wraz z odpisem postanowienia (o wezwaniu, o zawiadomieniu), a po przystąpieniu do sprawy - dokonuje się dalszych doręczeń. Przy pierwszym doręczeniu należy pouczyć osobę zawiadomioną o toczącym się procesie, że może w terminie dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia przystąpić do sprawy w charakterze powoda przez złożenie pisma procesowego lub oświadczeniado protokołu na posiedzeniu, jeżeli zostało wyznaczone, a osoba ta ojego terminie była zawiadomiona (§ 112 ust. 4 i 5 reg. sąd.).

W doktrynie zostały wyrażone rozbieżne poglądy co do tego, jakie skutki procesowe pociąga za sobą nieuczynienie zadość przez stronę powodową wezwaniu sądu, o którym mowa w art. 195 § 1 k.p.c. Według jednego stanowiska, w takiej sytuacji procesowej sąd powinien zawiesić postępowanie w sprawie na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. Według drugiego, bardziej przekonującego poglądu, który znalazł wyraz także w orzecznictwie Sądu Najwyższego (postanowienie z 8 stycznia 1966 r., II CZ 119/65, LexPolonica nr 2493578, OSPiKA 1968, nr 9, poz. 197 oraz wyrok z 10 czerwca 1997 r., II CKN 326/97,LexPolonica nr 325028, OSNC 1997, nr 11, poz. 183), następuje wówczas skutek materialnoprawny w postaci braku legitymacji (niepełnej legitymacji) procesowej, co uzasadnia oddalenie powództwa. Brak podstaw do zawieszenia postępowania, nie można bowiem bezczynności powoda kwalifikować jako przeszkody uniemożliwiającej nadanie sprawie biegu (art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c.).

Odwołując się do argumentów przytoczonych przy omawianiu art. 194 i 196 k.p.c., konsekwentnie należy przyjąć, że jeśli powód zadośćuczyni wezwaniu, o którym mowa w art. 195 § 1 k.p.c., sąd na podstawie art. 195 § 2 jest zobowiązany wezwać („sąd wezwie”) wskazane osoby do udziału w sprawie po stronie pozwanej. Osoby, które powód wskazał w celu uzupełnienia niepełnej legitymacji procesowej czynnej, sąd jest zobowiązany zawiadomić o toczącym się procesie („sąd zawiadomi”) i pouczyć, że mogą w ciągu dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia przystąpić do sprawy w charakterze powodów. Jeśli w tym ustawowym terminie osoby zawiadomione nie skorzystają z uprawnienia wstąpienia do sprawy, sąd oddali powództwoz powodu niepełnej legitymacji procesowej po stronie powodowej.

Sąd Najwyższy w wyroku z 8 czerwca 2005 r. (I CK 701/04, LexPolonicanr 389254) stwierdził, że jeżeli doprowadzenie wpisów w księdze wieczystej do stanu zgodnego z rzeczywistym stanem prawnym ma dotknąć praw wpisanych na rzecz innych osób, to sąd może nakazać usunięcie niezgodności tylko wtedy, gdy osoby te biorą udział w procesie w charakterze pozwanych. Jeżeli w sprawie nie występują po stronie pozwanej wszystkie osoby, których wpis - w następstwie uwzględnienia powództwa - miałby dotknąć, zajdzie konieczność podjęcia czynności, o których mowa w art. 195 k.p.c. Nie zachodzi

natomiast konieczność stosowania tego przepisu w sytuacji, gdy po stronie powodowej występuje jeden ze współwłaścicieli nieruchomości,albowiem, występując z powództwem na podstawie art. 10 u.k.w.h., zmierza do zachowania wspólnego prawa (art. 209 k.c.).

E. Czynności sądu związane z żądaniem wezwania osób trzecich do sprawy

Nie podzielając prezentowanego przez niektórych przedstawicieli doktryny poglądu, że wezwanie przez sąd do wzięcia udziału w sprawiew charakterze pozwanego powinno zapadać w formie zarządzenia, a także nie akceptując stanowiska, według którego o dopozwaniu na wniosek powoda (art. 194 § 1 i 3 k.p.c.) sąd rozstrzyga zarządzeniem, a postanowienie wydaje tylko wtedy, gdy dopozywa na wniosek pozwanego (art. 194 § 1 k.p.c.) lub w celu zapewnienia roszczeń pracowniczych (art. 464 k.p.c.), autor opracowania jest zdania, że decyzja procesowa sądu, na podstawie której następuje podmiotowa zmiana powództwa bądź sąd odmawia wspomnianego przekształcenia, zawsze powinna być podjęta w formie postanowienia. Tak też stanowi § 112 ust. 3 reg. sąd., zgodnie z którym w przedmiocie zawiadomienia o toczącym się procesie oraz wezwania do udziału w sprawie, w tym także w razie nieuwzględnienia wniosku o zawiadomienie lub wezwanie, sąd wydaje postanowienie. Uzasadnia to omówienie tej kwestii w odniesieniu do wszystkich przedstawionych form podmiotowej zmiany powództwa.

W nauce prawa procesowego przekonująco wyjaśniono, że sąd podejmuje czynności decyzyjne należące do jego kompetencji wyłącznie w postaciorzeczeń (wyroki, postanowienia, nakazy zapłaty), nie podejmuje zaś tych czynności w postaci zarządzeń, które wydaje przewodniczący. Sąd, uwzględniając bądź oddalając wniosek o wezwanie do udziału w sprawie lub wniosek o zawiadomienie o toczącym się procesie, powinien zatem wydać postanowienie, które doręcza się osobie wezwanej lub zawiadomionej [np. „Sąd postanowił: 1) wezwać do udziału w sprawie w charakterze pozwanego Jana Kowalskiego, 2) powiadomić Stefana Walczaka o toczącym się procesie”]. Postanowieniatakie, jako niekończące postępowania w sprawie i niewymienione w enumeratywnej części art. 394 k.p.c., nie podlegają zaskarżeniu.

Zwolnienie od udziału w sprawie pierwotnego powoda (art. 196 § 2 k.p.c.) oraz osoby pierwotnie pozwanej (art. 194 § 2 k.p.c.) równieżpowinno nastąpić na podstawie postanowienia sądu (np. „Sąd postanowił zwolnić pozwanego Marka Dworniaka od dalszego udziału w sprawie”). Należy podzielić stanowisko Sądu Najwyższego, że postanowienie takie nie kończy postępowania w sprawie (kończy jedynie postępowanie w stosunku do osoby pierwotnie pozwanej) i w związku z tym nie przysługuje na nie zażalenie (wyrok SN z 12 marca 1982 r., IV PR 5/82, LexPolonica nr 309390, OSPiKA 1982, nr 11, poz.204).

2. Usuwanie błędów popełnionych przy przekształceniach podmiotowych

Pojawiające się w praktyce błędy w stosowaniu przepisów o podmiotowej zmianie powództwa powodują, że do procesu zostają wprowadzone osoby niemające legitymacji procesowej. Ponadto nierzadko zdarza się, że wskutek niedostrzegania różnicy między sytuacjami przewidzianymi w art. 194 § 1 a w art. 194 § 3 k.p.c. sąddokonuje dopozwania na podstawie art. 194 § 3 k.p.c. na żądanie pozwanego, któremu nie przysługuje wniosek o dodatkowe (obok niego) wezwanie innych osób do udziału w sprawie. Warto zatem omówić problematykę dotyczącą możliwości usuwania błędów popełnionych przy dokonywaniu przekształceń podmiotowych. W tym zakresie praktyka i orzecznictwo sądowe również nie są jednolite.

Sugerowany w niektórych orzeczeniach Sądu Najwyższego pogląd, że osoba wadliwie dopozwana nie staje się stroną procesu, należy uznać za odosobniony w świetle innych orzeczeń tego Sądu oraz powszechnie wyrażanego stanowiska w literaturze (por. postanowienie SN z 7 czerwca 1976 r., IV CZ 47/76, LexPolonica nr 312986, OSNCP 1977, nr 4, poz. 71 oraz wyrok SN z 18 kwietnia 1968 r., III PRN 86/67, LexPolonica nr 319057, OSNCP 1968, nr 12, poz. 218).

Należy przyjąć, że oświadczenie woli osoby zawiadomionej o przystąpieniu do sprawy w charakterze powoda, podobnie jak wezwanie przez sąd osoby trzeciej do wzięcia udziału w sprawie w charakterze

pozwanego, wywierają wszelkie skutki prawne, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa (art. 198 k.p.c.). W wypadkach braków w zakresie legitymacji czynnej rozwiązanie wydaje się proste. Osoba trzecia, zawiadomiona o toczącym się procesie, staje się stroną wyłącznie w rezultacie swego oświadczenia woli, a zatem podobnie jakpowód w chwili wytoczenia powództwa. Skoro więc osobę niepotrzebnie włączoną do procesu stawiamy w sytuacji analogicznej do strony wskazanej w pozwie, to nie może budzić zastrzeżeń teza, że zwolnienie takiej osoby może nastąpić bądź przez powtórne, na jej wniosek, przekształcenie powództwa, prowadzące do zmiany strony, bądź wskutek skutecznego cofnięcia pozwu przez tę osobę (art. 203 i 355 § 1 k.p.c.).

Gdy dopozwanie nastąpiło błędnie na wniosek pozwanego (np. poręczyciel zażądał wezwania do udziału w sprawie dłużnika), sytuację procesową powstałą wskutek naruszenia art. 194 § 3 k.p.c. może uzdrowić powód przez popieranie powództwa w stosunku do dopozwanego, który wprawdzie został wadliwie wprowadzony do procesu,ale ma legitymację bierną. Jeśli powód skutecznie cofnie pozew w stosunku do takiej osoby, sąd umorzy wobec niej postępowanie (art. 355 § 1 k.p.c.). Powstanie jedynie kwestia zwrotu kosztów procesu poniesionych przez dopozwanego. Wydaje się, że w rozważanym przypadku - wobec braku regulacji prawnej - należałoby zastosować rozwiązanie przyjęte w art. 194 § 1 zd. drugie k.p.c. Skoro zgodnie z tym przepisem osoba wezwana do udziału w sprawie na wniosek pozwanego może domagać się zwrotu kosztów wyłącznie od pozwanego, jeżeli okaże się, że „wniosek był bezzasadny”, to tym bardziej reguła ta będzie miała zastosowanie w przypadku wniosku niedopuszczalnego.

W innych sytuacjach (brak w zakresie legitymacji biernej) kwestia sposobu usunięcia skutków wadliwego zastosowania przepisów o podmiotowym przekształceniu powództwa komplikuje się. W doktrynie oraz judykaturze wskazano kilka sposobów wyeliminowania osoby wadliwie włączonej do procesu po stronie pozwanej, stwierdzając, że może to nastąpić przez wydanie postanowienia:

1) o uchyleniu postanowienia o dopozwaniu i umorzenie postępowania wstosunku do osoby błędnie wezwanej,

2) o umorzeniu postępowania w stosunku do błędnie dopozwanego,

3) o uchyleniu postanowienia o wezwaniu oraz o ewentualnym zwolnieniu od udziału w sprawie osoby wezwanej, ale tylko przez sąd drugiej instancji, natomiast przez sąd pierwszej instancji tylko wtedy, gdy nastąpiła zmiana okoliczności sprawy (art. 359 k.p.c.),

4) o uchyleniu postanowienia o wezwaniu na podstawie art. 359 k.p.c.jako oczywiście błędnego.

Odnosząc się do zaproponowanych rozwiązań, które mogłyby mieć zastosowanie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, należy zauważyć, że żadne z nich nie znajduje oparcia w przepisach Kodeksu.Błędna ocena sytuacji prawnej osób dopozywanych oraz osób pierwotniepozwanych nie stanowi „zmiany okoliczności” w rozumieniu art. 359 k.p.c. Uniemożliwia to wykorzystanie tego przepisu jako podstawy prawnej postanowień uchylających „oczywiście błędne” postanowienia odopozwaniu.

Nie ma także podstaw do wydania w rozważanych wypadkach postanowienia o umorzeniu postępowania w stosunku do osoby bezzasadnie wezwanej do udziału w sprawie. Zgodnie z art. 355 § 1 k.p.c. sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, jeżeli wydanie wyroku stało się zbędne lub niedopuszczalne. Do okoliczności, które powodują, że wydanie wyroku jest niedopuszczalne, na pewno nie można zaliczyć bezpodstawnego wezwaniado sprawy osoby nielegitymowanej. Okoliczność ta nie stanowi przeszkody do wydania wyroku. W stosunku do takiej osoby sąd, z powodu braku legitymacji biernej, wyda wyrok oddalający powództwo. Nie jest to również okoliczność sprawiająca, że wydanie wyroku stałosię zbędne. Podzielając stanowisko, zgodnie z którym wydanie wyroku

staje się zbędne, gdy zniknie między stronami spór albo strony same zrezygnują z jego rozstrzygnięcia, należy zauważyć, że do spełnieniasię rozważanej przesłanki umorzenia postępowania konieczna jest wolastron, a nie „wola sądu”, który dokonał wadliwego dopozwania. Skoro więc w stosunku do osoby niepotrzebnie włączonej do procesu w charakterze pozwanego brak podstaw do wydania niemerytorycznych postanowień na mocy art. 359 i 355 § 1 k.p.c., interesujące dla praktyki staje się - korzystne z punktu widzenia kosztów procesu oraz ekonomii procesowej - rozwiązanie polegające na wydaniu wyroku częściowego, oddalającego powództwo wobec takiej osoby.

Uwzględnienie powództwa w stosunku do osoby niepotrzebnie włączonej do procesu, jak również nieuzasadnioną odmowę podmiotowego przekształcenia powództwa, można naprawić tylko przez wykorzystanie instytucji zaskarżenia.

Wobec tego, że postanowienie w przedmiocie dopozwania, zarówno pozytywne, jak i negatywne, nie podlega oddzielnemu zaskarżeniu, rozpoznanie takiego postanowienia przez sąd drugiej instancji może nastąpić jedynie w trybie art. 380 k.p.c. Uprawnienie z art. 380 k.p.c., mające charakter pośredniego zaskarżenia (kontrolę instancyjną wywołuje tylko wtedy, gdy połączone jest z apelacją), jak każde zaskarżenie może prowadzić do rozpoznania przez sąd drugiej instancji omawianej grupy postanowień sądu pierwszej instancji tylko wtedy, gdy zostały zgłoszone w przepisanej formie, we właściwym czasie i przez osoby do tego legitymowane. Skoro rozpoznanie postanowień dotyczących przekształceń podmiotowych nie jest samoistnym środkiem odwoławczym, nie może ono nastąpić - wbrew poglądom wyrażonym w doktrynie - także na wniosek przeciwnika stronyapelującej.

Jeżeli skarżący wykaże w apelacji, że błąd przy wydaniu postanowienia dotyczącego podmiotowego przekształcenia miał wpływ narozstrzygnięcie sprawy w stopniu pozwalającym na stwierdzenie, że sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy albo wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości (art. 380 w zw. z art. 386 § 4 k.p.c.), to sąd drugiej instancji

uchyli zaskarżony wyrok i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd apelacyjny nie wyda osobnego postanowienia (np. uchylającego wadliwe postanowienie o dopozwaniu bądź o odmowie dopozwania), skorowadliwe postanowienie sądu pierwszej instancji straciło skuteczność przez uchylenie zaskarżonego wyroku, to rozstrzyganie o nim w sentencji wyroku sądu drugiej instancji jest nie tylko zbędne, ale wręcz niedopuszczalne. Należy zatem uznać, że rozpoznanie postanowień wydanych przed zapadnięciem zaskarżonego wyroku znajdziepozytywny lub negatywny wyraz tylko w uzasadnieniu orzeczenia sądu drugiej instancji.

W wypadku uwzględnienia apelacji osoby bezpodstawnie dopozwanej, sąddrugiej instancji zmieni zaskarżony wyrok i oddali powództwo wobec niej z powodu braku legitymacji procesowej (np. „Sąd zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddala powództwo w stosunku do Jana Kowalskiego”).

3. Skutki prawne przekształceń podmiotowych

Kwestia, w którym momencie wobec osób zawiadomionych o toczącym się procesie lub osób wezwanych do udziału w sprawie następują skutki, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa, nie jest rozstrzygana jednolicie zarówno w literaturze, jak i w orzecznictwie. Prezentowana w literaturze propozycja, aby we wszystkich przypadkachbraków w zakresie legitymacji biernej, w których podmiotowe przekształcenie powództwa następuje na wniosek strony powodowej, przyjmować, że skutki materialnoprawne pozwania powstają z chwilą zgłoszenia wniosku, wydaje się zbyt uproszczona. W propozycji tej pomija się wymagającą rozważenia kwestię, czy zarówno w sytuacji, gdy następuje dopozwanie współuczestnika materialnego (art. 194 § 3 k.p.c.) lub wezwanie w trybie art. 194 § 1 k.p.c., jak i w sytuacji,gdy następuje uzupełnienie legitymacji łącznej przez wezwanie niebiorących udziału współuczestników koniecznych (art. 195 § 1 i 2 k.p.c.), skutki materialnoprawne związane z wytoczeniem powództwa powstają w tej samej chwili.

Należy uznać, że w pierwszym przypadku - gdy dopozwania żąda powód -skutki materialnoprawne powstają z chwilą zgłoszenia przez powoda wniosku o dopozwanie, gdy natomiast wezwania do udziału w sprawie żąda pozwany (art. 194 § 1 k.p.c.), chwilą tą jest postanowienie sądu o wezwaniu do wzięcia udziału w sprawie. W judykaturze i piśmiennictwie pojawił się budzący zastrzeżenia pogląd, że w obu sytuacjach chwilą tą jest dopiero wydanie przez sąd postanowienia o wezwaniu (por. wyrok SN z 14 marca 1974 r., I PR 375/73, LexPolonicanr 301457, OSNCP 1975, nr 2, poz. 32).

W drugim przypadku (art. 195 § 1 i 2 k.p.c.) można bronić dwóch poglądów. Zgodnie z pierwszym zapatrywaniem rozważany skutek pozwania następuje już z chwilą wniesienia pozwu, natomiast według drugiego poglądu chwilą tą jest określenie przez powoda pominiętych w pozwie współuczestników koniecznych.

Na podstawie art. 198 k.p.c. nie wywołuje sporów jedynie kwestia, w jakiej chwili skutki związane z wytoczeniem powództwa powstają w stosunku do osób powiadomionych o procesie. Jest nią, zgodnie z art.198 § 2 k.p.c., chwila przystąpienia tych osób do sprawy w charakterze powodów.Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ IX

Pełnomocnicy procesowi

1. Zdolność postulacyjna, rodzaje pełnomocnictwa

Strona może działać w postępowaniu sądowym osobiście. Zdolność do osobistego uczestniczenia w czynnościach procesowych jest określana jako zdolność postulacyjna. Prawo procesowe przewiduje także możliwość działania przez pełnomocnika (art. 86 i 87 k.p.c.). W odniesieniu do niektórych czynności procesowych przepisy Kodeksu postępowania cywilnego ograniczają zdolność postulacyjną, wprowadzając przymus korzystania z zastępstwa pełnomocnika.

Przymus korzystania z zastępstwa pełnomocnika obejmuje:

- zastępstwo przez adwokatów lub radców prawnych w postępowaniu przed Sądem Najwyższym (art. 871 § 1 k.p.c.);

- zastępstwo przez adwokatów lub radców prawnych w zakresie czynności procesowych związanych z postępowaniem przed Sądem Najwyższym podejmowanych przed sądem niższej instancji (art. 871 § 1k.p.c.), a więc w tzw. postępowaniu międzyinstancyjnym, wywołanym przez wniesienie - za pośrednictwem sądu niższej instancji - środka zaskarżenia do Sądu Najwyższego; art. 871 § 1 k.p.c. nie stosuje się, gdy stroną, jej przedstawicielem ustawowym lub pełnomocnikiem jest sędzia, prokurator, notariusz albo profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych, a także gdy stroną lub jej przedstawicielem ustawowym jest adwokat, radca prawny lub radca Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa; oznacza to, że wymienione osoby - co jest oczywiste i zrozumiałe - mogą samodzielnie podejmować te czynności; art. 871 § 1 k.p.c. nie stosuje się w postępowaniu o zwolnienie od kosztów sądowych oraz o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego; por. także rozdział XIX, 3, A;

- stronę mającą miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu albo siedzibę za granicą, jeżeli nie ustanowiła pełnomocnika do prowadzenia sprawy zamieszkałego w Polsce; w tej sytuacji obowiązanajest wskazać pełnomocnika do doręczeń; w razie zaniedbania tego obowiązku pisma sądowe przeznaczone dla strony pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia; warunkiem zastosowania takiegodoręczenia jest pouczenie o tym strony przy pierwszym doręczeniu (art. 11355 k.p.c.).

Poza wskazanymi przypadkami, w których zdolność postulacyjna zostałaograniczona, strony i ich organy lub przedstawiciele ustawowi mogą działać osobiście, mogą też ustanowić pełnomocnika, którym nie musi być adwokat ani radca prawny. Kodeks postępowania cywilnego w art. 86-87, 465 § 1, art. 4798, 47929 § 3, art. 47951, 47962, 47973 k.p.c. określa krąg podmiotów, które mogą być pełnomocnikami procesowymi (zob. H. Pietrzkowski, Czynności procesowe zawodowego pełnomocnika w sprawach cywilnych, Warszawa 2011). Występowanie w charakterze pełnomocnika procesowego osoby, która nie może być

pełnomocnikiem, oznacza brak należytego umocowania powodujący nieważność postępowania - art. 379 pkt 2 k.p.c. (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 8 lipca 2008 r., III CZP 154/07, LexPolonica nr1924187, OSNC 2008, nr 12, poz. 133).

Na tle art. 87 § 1 k.p.c. bliższego wyjaśnienia wymaga pojęcie „osoby sprawującej zarząd majątkiem lub interesami strony” oraz „osoby pozostającej ze stroną w stałym stosunku zlecenia”.

Zarząd majątkiem lub interesami strony w istocie odnosi się do czynności prawnych i nie może ograniczać się do prowadzenia sprawy sądowej. W orzecznictwie przez zarząd rozumie się wydawanie poleceń,wykonywanie czynności administracyjnych, co z reguły wiąże się z kierowaniem działalnością innych osób. Pełnomocnictwo procesowe zatem jest w tym przypadku uzupełnieniem zakresu działań zarządcy, wskazanego w stosunku podstawowym (np. umowie o zarządzanie, umowie o administrowanie). Zarząd majątkiem więc nie może być rozumiany jako wyłącznie reprezentacja procesowa. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zarząd nie musi rozciągać się na cały majątek strony, wystarczy, że odnosi się do części majątku, jeżeli przedmiot sporu wchodzi w zakres majątku objętego zarządem (por. orzeczenie z 30 sierpnia 1971r., III CRN 118/71, niepubl.). Nie wszystkie sprawy mogą wchodzić w zakres pełnomocnictwa opartego na „zarządzie majątkiem lub interesami strony”; wyłączone są sprawy rodzinne, zwłaszcza dotyczące statusu osobowego małżonków, a także sprawy niemajątkowe, np. sprawa o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni w sprawie niemajątkowej (por. uchwałę SN z 25 lipca 1978 r., III CZP 43/78, LexPolonica nr 303308, OSNCP 1979, nr 3, poz. 46). Zarząd majątkiem lub interesami strony, aby mógł stanowić podstawę pełnomocnictwa procesowego, powinien mieć charakter stały, a nie jedynie przejściowy lub dorywczy (por. postanowienie NSA z 1 czerwca1995 r., IV SA 357/95, LexPolonica nr 309082, ONSA 1996, nr 2, poz. 92). Można jednak spotkać pogląd, oparty wyłącznie na gramatycznej wykładni art. 87 § 1 k.p.c., że skoro określenie „stały” odnosi się do zlecenia, to zarząd majątkiem lub interesami strony nie musi być stały.

W praktyce sądowej powstają wątpliwości co do skuteczności pełnomocnictwa opartego na stałym stosunku zlecenia, zwłaszcza że nie może budzić wątpliwości, iż stały stosunek zlecenia nie musi oznaczać stosunku długotrwałego. Może więc pełnomocnik powołać się na umowę stałego stosunku zlecenia, obejmującego przedmiot sprawy, zawartej na kilka dni przed rozprawą, na którą z takim pełnomocnictwem stawił się zleceniobiorca jako pełnomocnik. Rolą sądu jest szczególne zbadanie takiego pełnomocnictwa przez odwołaniesię między innymi do znaczenia pojęcia „stałego zlecenia”, np. w prawie handlowym, na podstawie którego w zakres stałego zlecenia niewchodzi działanie sporadyczne lub jednorazowe ani takie, które nie przynosi stałego źródła utrzymania. Sąd powinien zbadać, czy istnieje stosunek materialnoprawny będący źródłem tego pełnomocnictwa. W przypadku stwierdzenia, że stosunek taki nie istnieje, a udzielone pełnomocnictwo w istocie stanowi próbę obejścia przepisów o pełnomocnictwie, sąd powinien wydać postanowienie, na podstawie którego nie dopuści danej osoby do działania w sprawie w charakterze pełnomocnika procesowego. Postanowienie takie jest niezaskarżalne, wystarczy, że zostanie wpisane do protokołu rozprawy. Decydując się na dopuszczenie lub niedopuszczenie takiego pełnomocnika do działania w sprawie, sąd powinien działać z rozwagą, skoro w przypadku nienależytego umocowania pełnomocnika zachodzi nieważność postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.), w sytuacji zaś, gdyby się okazało, że niedopuszczeniepełnomocnika było nietrafne, strona będzie mogła powoływać się na naruszenie przepisów postępowania, które - w konkretnych okolicznościach sprawy - mogło mieć wpływ na wynik sprawy. Błędna decyzja sądu o niedopuszczeniu do działania określonej osoby jako pełnomocnika procesowego - zdaniem autora opracowania - nie pozbawiastrony możności obrony jej praw, nie może zatem oznaczać, że postępowanie było nieważne (art. 379 pkt 5 k.p.c.).

Osoba prawna sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony może być jej pełnomocnikiem procesowym (uchwała składu siedmiu sędziów SNz 23 września 1963 r., III CO 42/63, LexPolonica nr 315053, OSNCP 1965, nr 2, poz. 22). Umowa zlecenia stałego prowadzenia spraw i obsługi prawnej, obejmująca również reprezentowanie zleceniodawcy przed sądami, nie stanowi podstawy ustanowienia zleceniobiorcy pełnomocnikiem procesowym (art. 87 § 1 k.p.c.) w sprawie o

pozbawienie zleceniodawcy prawa prowadzenia działalności gospodarczej oraz pełnienia funkcji (art. 373 ust. 1 ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) - uchwała SN z 27 czerwca 2008 r., III CZP 51/08, LexPolonica nr 1920901, Biul. SN 2008, nr 6, poz. 13).

Sąd Najwyższy w uchwale z 23 września 2010 r., III CZP 52/10 (LexPolonica nr 2386370) uznał, że umowa zlecenia obejmująca stałe prowadzenie obsługi prawnej mocodawcy, w tym reprezentowanie go przed sądem, może być podstawą pełnomocnictwa procesowego tylko wtedy, gdy przedmiot sprawy obejmuje określoną w tej umowie czynnośćprawną, faktyczną lub usługę. Natomiast w wyroku z 12 stycznia 2010 r., I UK 209/09 (LexPolonica nr 2439902) Sąd ten stwierdził, że stanowiący podstawę pełnomocnictwa stosunek zlecenia musi być stosunkiem zlecenia stałego, o czym decydują wzajemnie powiązane elementy czasu trwania tego stosunku i powtarzalności czynności stanowiących jego treść. Takiej kwalifikacji nie daje umowa, która tylko ze swej nazwy jest umową stałego stosunku zlecenia.

Umowa zlecenia stałego prowadzenia spraw i obsługi prawnej, obejmująca również reprezentowanie zleceniodawcy przed sądami, nie stanowi podstawy ustanowienia zleceniobiorcy pełnomocnikiem procesowym (art. 87 § 1 k.p.c.) w sprawie o pozbawienie zleceniodawcy prawa prowadzenia działalności gospodarczej oraz pełnienia funkcji (art. 373 ust. 1 ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) (uchwała SN z 27 czerwca 2008 r., III CZP 51/08, LexPolonica nr 1920901, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 104).

Pełnomocnictwo procesowe (art. 88 k.p.c.) może być ogólne (oznacza umocowanie do prowadzenia wszystkich spraw w imieniu strony procesowej, np. pełnomocnictwo udzielone zatrudnionemu radcy prawnemu) bądź do prowadzenia poszczególnych spraw (oznacza umocowanie do prowadzenia tylko tych spraw, które są wymienione w treści pełnomocnictwa, np. pełnomocnictwo udzielone adwokatowi do prowadzenia konkretnej sprawy). Członek zarządu spółki z o.o., uprawniony umową spółki do jej reprezentowania łącznie z drugim

członkiem zarządu, może być ustanowiony pełnomocnikiem do poszczególnych spraw (uchwała SN z 23 sierpnia 2006 r., III CZP 68/06, LexPolonica nr 415607, OSNC 2007, nr 6, poz. 82). Oba rodzajepełnomocnictwa upoważniają do działania w imieniu mocodawcy w całym postępowaniu rozpoznawczym, zabezpieczającym i egzekucyjnym. Zakresem pełnomocnictwa procesowego objęte są z mocy prawa czynnościwskazane w art. 91 k.p.c. Mocodawca może ograniczyć lub rozszerzyć zakres pełnomocnictwa.

Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 5 czerwca 2008 r. [III CZP 142/07 (zasada prawna) OSNC 2008, nr 11, poz. 122] przesądził sporną w doktrynie i judykaturze kwestię, czy pełnomocnictwo procesowe obejmuje z samego prawa (art. 91 k.p.c.) umocowanie do wniesienia skargi kasacyjnej oraz występowania w postępowaniu wszczętym jej wniesieniem. Udzielając odpowiedzi negatywnej, stwierdził, że użyte w art. 91 pkt 1 k.p.c. pojęcie „sprawa” należy definiować jako zespół czynności procesowych stron isądu rozciągających się między wniesieniem pozwu (wniosku) a uprawomocnieniem się orzeczenia co do istoty lub w inny sposób kończącego postępowanie. Oznacza to, że do zakresu pełnomocnictwa procesowego - którym zgodnie z art. 91 pkt 1 in principio k.p.c. objęte są „wszystkie łączące się ze sprawą czynności procesowe” - nie wchodzą czynności procesowe podejmowane po uprawomocnieniu się orzeczenia, a ściślej - czynności dotyczące postępowania, które możesię toczyć po uprawomocnieniu się orzeczenia. Oczywiście, samo uprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowania w sprawie niestanowi przeszkody, aby ustanowiony w niej pełnomocnik podejmował skutecznie działania związane z fazami postępowania, poprzedzającymiuprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie jako całość. Dopuszczalne, mieszczące się z mocy samego prawa w zakresie pełnomocnictwa procesowego, jest zatem dokonywanie czynności przez umocowanego w sprawie pełnomocnika - w sensie czasowym - już po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, ale - w sensie merytorycznym - dotyczących wcześniejszych jego faz.

Przykładowo, pełnomocnik może w ramach umocowania określonego w art.91 k.p.c. złożyć już po prawomocnym zakończeniu sprawy wniosek o wydanie odpisu wcześniej wydanego orzeczenia, wniosek o sporządzenie

i doręczenie uzasadnienia albo wniosek o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej itp.

W świetle tej uchwały zawodowy pełnomocnik, który reprezentował mocodawcę przed sądami pierwszej lub drugiej instancji, składając skargę kasacyjną, powinien dołączyć do niej pełnomocnictwo do podejmowania czynności procesowych przed Sądem Najwyższym, chyba że z treści pełnomocnictwa złożonego wcześniej (w sądzie pierwszej lub drugiej instancji) wynika, że został umocowany także do działania przed Sądem Najwyższym.

W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy uznał, że także w sprawie o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia umocowanie adwokata lub radcy prawnego do reprezentowania strony skarżącej nie może wynikać z treści pełnomocnictwa udzielonego temu pełnomocnikowi w sprawie zakończonej prawomocnie orzeczeniem kwestionowanym w skardze (postanowienie SN z 23 marca 2007 r., V CZ 18/07, LexPolonica nr 1825524).

Natomiast w postanowieniu z 18 listopada 2009 r., II CZ 52/09, LexPolonica nr 2141546 (OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 75) Sąd Najwyższy stwierdził, że pełnomocnictwo procesowe wynikające z ustanowienia dla strony adwokata w postępowaniu kasacyjnym nie obejmuje umocowania do reprezentowania strony w sprawie wywołanej skargą o wznowienie postępowania. Należy podzielić stanowisko Sądu Najwyższego, że o uzupełnieniu bądź nieuzupełnieniu braku formalnegoskargi kasacyjnej, polegającego na niedołączeniu pełnomocnictwa wskazującego, że umocowaniem objęta jest także czynność w postaci sporządzenia skargi kasacyjnej, decyduje treść pełnomocnictwa załączonego w ramach uzupełnienia skargi, nie zaś data jego wystawienia (postanowienie SN z 4 września 2008 r., IV CZ 68/08, LexPolonica nr 2143202.). Takie stanowisko odpowiada istocie czynności uzupełnienia braków formalnych pism procesowych. Czynność ta dokonywana jest w okresie biegu terminu wyznaczonego do uzupełnienia, nie można więc wymagać, aby w ramach uzupełnienia braku formalnego skargi kasacyjnej pełnomocnik strony skarżącej przedłożył pełnomocnictwo wystawione najpóźniej w dacie sporządzenia

skargi kasacyjnej. Odmienny pogląd, z powołaniem się na cel art. 871§ 1 k.p.c., Sąd Najwyższy wyraził w postanowieniach z 3 lipca 2008 r., IV CZ 47/08 i z 3 lipca 2008 r., IV CZ 50/08 (niepubl.).

W niektórych sprawach nie wystarcza pełnomocnictwo ogólne, lecz konieczne jest udzielenie pełnomocnictwa do danej sprawy (np. w sprawach małżeńskich - art. 426 k.p.c. oraz w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi - art. 458 § 1 k.p.c.). W sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych wymagane jest także pełnomocnictwo do odbioru należności zasądzonych na rzecz pracownikalub ubezpieczonego; pełnomocnictwo takie może być udzielonego po powstaniu tytułu egzekucyjnego (art. 465 § 2 k.p.c.).

Kodeks postępowania cywilnego wyróżnia ponadto pełnomocnictwo do niektórych czynności procesowych, które powinny być wymienione w jego treści.

2. Należyte umocowanie pełnomocnika, forma pełnomocnictwa, podpis napełnomocnictwie, uwierzytelnianie odpisów pełnomocnictwa i dokumentów

Należyte umocowanie pełnomocnika do działania w postępowaniu cywilnym w imieniu strony stanowi jedną z bezwzględnych przesłanek procesowych, a brak należytego umocowania pełnomocnika skutkuje nieważnością postępowania. W judykaturze Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, zgodnie z którym wymaganie należytego umocowania pełnomocnika procesowego pod rygorem nieważności ustanowione jest w interesie tej strony, która z pełnomocnictwa tegokorzysta (wyrok SN z 17 marca 1999 r., III CKN 209/98, niepubl.). Tylko zatem ta strona może powołać się na nieważność postępowania z powodu nieprawidłowości w udzieleniu pełnomocnictwa oraz tylko na korzyść tej strony zarzut nieważności postępowania z powodu nienależytego umocowania jej pełnomocnika podlega rozważeniu przez sąd z urzędu. Strona skarżąca nie może zatem ani w apelacji, ani w skardze kasacyjnej lub innym środku prawnym podnieść skutecznie zarzutu nieważności postępowania z powodu niewłaściwego umocowania pełnomocnika strony przeciwnej (wyrok SN z 21 grudnia 2000 r., IV

CKN 209/00, LexPolonica nr 2353573, wyrok SN z 7 kwietnia 2004 r., IV CK 661/03, LexPolonica nr 2339941).

Pojęcie „pełnomocnictwo” ma dwojakie znaczenie. Po pierwsze, oznaczapochodzące od mocodawcy umocowanie pełnomocnika do działania w imieniu mocodawcy. Po drugie, oznacza dokument obejmujący (potwierdzający) to umocowanie. Trzeba zatem odróżnić kwestięudzielenia pełnomocnictwa (nie jest konieczne zachowanie formy pisemnej) od kwestiiwykazania pełnomocnictwa przed sądem (ustawa wymaga formy pisemnej). Dokument pełnomocnictwa nie ma więc znaczenia konstytutywnego. Znaczenie takie ma samo udzielenie umocowania procesowego, które następuje w drodze czynności materialnoprawnej (postanowienie SN z 23 marca 2006 r., II CZ 11/06,LexPolonica nr 1623131).

Wykazanie umocowanie do działania zostanie spełnione przez przedstawienie dokumentów, z których wynika uprawnienie do działaniaza mocodawcę. W sytuacjach typowych, gdy mocodawcą jest osoba fizyczna, wystarczające jest złożenie dokumentu pełnomocnictwa. Gdy mocodawcą jest osoba prawna działająca przez swoje organy, wykazanieumocowania jedynie za pomocą dokumentu pełnomocnictwa nie jest możliwe. W takim wypadku wykazanie umocowania może nastąpić tylko przez jednoczesne przedstawienie dokumentu pełnomocnictwa oraz innych stosownych dokumentów z właściwego rejestru, w celu wykazania, że osoby udzielające pełnomocnictwa mogły reprezentować osobę prawną (np. dwaj członkowie zarządu spółki z o.o.) i są uprawnione do działania za mocodawcę (np. spółkę z o.o.). Dokumentemupoważniającym radcę Prokuratorii Generalnej do wykonywania czynności zastępstwa procesowego jest legitymacja służbowa, która zawiera w szczególności imię i nazwisko oraz stanowisko służbowe radcy Prokuratorii Generalnej (art. 15 ust. 3 u.PG).

Zgodnie z art. 89 § 1 k.p.c. pełnomocnik jest obowiązany przy pierwszej czynności procesowej dołączyć do akt sprawy pełnomocnictwoz podpisem mocodawcy lub wierzytelny odpis pełnomocnictwa. Wymaganiatego nie stosuje się w przypadku dokonania czynności procesowej w elektronicznym postępowaniu upominawczym jednak pełnomocnik powinien

powołać się na pełnomocnictwo, wskazując jego datę, zakres oraz okoliczności wymienione w art. 87 k.p.c.

Po nowelizacji art. 89 k.p.c. adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy, a także radca Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa mogąsami uwierzytelnić odpis udzielonego im pełnomocnictwa oraz odpisy innych dokumentów wykazujących ich umocowanie. Sąd może w razie wątpliwości zażądać urzędowego poświadczenia podpisu strony.

W świetle nowego uregulowania straciła na aktualności uchwała składusiedmiu sędziów SN z 23 stycznia 2009 r., III CZP 118/08, LexPolonica nr 1989345 (OSNC 2009, nr 6, poz. 76), w której stwierdzono, że adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy będący dalszym pełnomocnikiem nie może uwierzytelnić odpisu pełnomocnictwa podstawowego. W przepisach ustaw: z 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.), z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr10, poz. 65 ze zm.), z 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych(Dz.U. Nr 49, poz. 509 ze zm.), z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze zm.) - zmienionych ustawą z 23 października 2009 r. o zmianie ustaw w zakresie uwierzytelniania dokumentów (Dz.U. Nr 216, poz. 1676) adwokatowi, radcy prawnemu, rzecznikowi patentowemu, radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa zostało przyznane prawo sporządzania poświadczeń odpisów dokumentów za zgodność z okazanym oryginałem „w zakresie określonym odrębnymi przepisami”. Poświadczenie powinno zawierać podpis wyżej wymienionych pełnomocników, datę i oznaczenie miejsca jego sporządzenia, a na żądanie - również godzinę dokonania czynności. Jeżeli dokument zawiera cechy szczególne (dopiski, poprawki lub uszkodzenia), wskazani pełnomocnicy stwierdzają to w poświadczeniu.

W Kodeksie postępowania cywilnego przepisy odrębne zawarte są w art.129. Stanowią one, że strona powołująca się w piśmie na dokument obowiązana jest na żądanie przeciwnika złożyć oryginał dokumentu w sądzie jeszcze przed rozprawą (§ 1). Zamiast oryginału dokumentu strona może złożyć odpis dokumentu, jeżeli jego zgodność z

oryginałem została poświadczona przez notariusza albo przez występującego w sprawie pełnomocnika strony będącego adwokatem, radcą prawnym, rzecznikiem patentowym lub radcą Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (§ 2). Zawarte w odpisie dokumentu poświadczenie zgodności z oryginałem przez występującego w sprawie pełnomocnika strony będącego adwokatem, radcą prawnym, rzecznikiem patentowym lub radcą Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa ma charakter dokumentu urzędowego (§ 3). Jeżeli jest to uzasadnione okolicznościami sprawy, sąd, na wniosek strony albo z urzędu, zażądaod strony składającej odpis dokumentu, o którym mowa w § 2, przedłożenia oryginału tego dokumentu (§ 4).

Sąd Najwyższy w uchwale z 8 listopada 2007 r., III CZP 92/07, LexPolonica nr 1681827 (OSNC 2008, nr 11, poz. 126) uznał, że do wykazania, iż osoby działające jako organ osoby prawnej są uprawnione do udzielenia pełnomocnictwa procesowego, nie jest konieczne, aby aktualny bądź zupełny odpis z Krajowego Rejestru Sądowego był sporządzony według stanu na dzień wystawienia dokumentupełnomocnictwa procesowego.

Natomiast w uchwale z 21 grudnia 2010 r., III CZP 98/10 (LexPolonicanr 2429684) Sąd Najwyższy stwierdził, że kopia odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego, poświadczona za zgodność z oryginałem przez pełnomocnika wnioskodawcy będącego radcą prawnym, może stanowić podstawę nadania klauzuli wykonalności na rzecz następcy prawnego wierzyciela na podstawie art. 788 § 1 k.p.c.

W doktrynie i judykaturze kontrowersje budzi także kwestia dopuszczalności następczego potwierdzania przez stronę lub w jej imieniu przez pełnomocnika - ze skutkiem procesowym ex tunc - czynności procesowych dokonanych przez osobę działającą w charakterze pełnomocnika, ale bez należytego umocowania w chwili dokonywania tych czynności. W uchwale z 23 stycznia 2009 r., III CZP118/08, LexPolonica nr 1989345 (OSNC 2009, nr 6, poz. 76) Sąd Najwyższy, rozstrzygając także tę kwestię, uznał, że brak formalny pisma procesowego w postaci nienależytego umocowania pełnomocnika może być usunięty potwierdzeniem dokonanych przez niego czynności

przez stronę. W tym celu sąd powinien wyznaczyć stronie odpowiedni termin. Należy podkreślić, że chodzi o potwierdzenie czynności dokonanych przez nienależycie umocowanego pełnomocnika, którym była osoba mogąca być pełnomocnikiem. Potwierdzenie przez stronę czynności dokonanych przez pełnomocnika, którym była osoba niemogącabyć pełnomocnikiem, nie jest skuteczne. W najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego - pod wpływem głosów krytyki poglądów wyrażonych w uchwałach SN z 20 grudnia 1968 r., III CZP 93/68, LexPolonica nr 318800 (OSNCP 1969, nr 7-8, poz. 129) oraz z 18 września 1992 r., III CZP 112/92, LexPolonica nr 304650 (OSNCP 1993, nr 5, poz. 75) - przeważa stanowisko, że występowanie w sprawie w charakterze pełnomocnika strony osoby, która nie może być pełnomocnikiem, oznacza brak należytego umocowania ze skutkami przewidzianymi w art.379 pkt 2 k.p.c., w związku z czym uchybienie to nie może być usunięte w drodze zatwierdzenia przez stronę czynności dokonanych przez tę osobę (uchwała SN z 28 lipca 2004 r., III CZP 32/04, LexPolonica nr 367889, OSNC 2006, nr 1, poz. 2). Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 8 lipca2008 r., III CZP 154/07, LexPolonica nr 1924187 (OSNC 2008, nr 12, poz. 133).

Przedłożenie dokumentu pełnomocnictwa substytucyjnego oraz dokumentuw postaci pełnomocnictwa udzielonego osobie, która udzieliła pełnomocnictwa substytucyjnego, powinno nastąpić przy pierwszej czynności procesowej (art. 89 § 1 k.p.c.). Jeżeli jest to czynność wpostaci składanego pisma procesowego, to złożenie obydwu dokumentów należy kwalifikować - zważywszy na wymagania wynikające z art. 126 §3 k.p.c. - jako warunek formalny pisma procesowego. Niedochowanie tego warunku uzasadnia w przypadku zwykłego pisma zastosowanie art. 130 k.p.c., w odniesieniu natomiast do środków zaskarżenia mają zastosowanie przepisy regulujące tryb usuwania braków formalnych takich pism (np. art. 504 k.p.c. w przypadku sprzeciwu od nakazu zapłaty).

Obowiązek wykazania zdolności pełnienia funkcji pełnomocnika dotyczywszystkich osób wymienionych w art. 87 k.p.c. Jeśli przeciwnik strony podniesie zarzut braku zdolności pełnienia przez osobę ją reprezentującą funkcji pełnomocnika procesowego, obowiązkiem sądu

jest zobowiązanie takiej osoby do przedstawienia stosownych dokumentów. Nieprzedstawienie w wyznaczonym terminie dokumentów legitymujących udział pełnomocnika w sprawie należy kwalifikować jako wadę pełnomocnictwa uniemożliwiającą udział w sprawie (wyrok SNz 18 marca 2008 r., III CSK 582/07, niepubl.). Skutkiem procesowym takiej sytuacji będzie postanowienie o niedopuszczeniu pełnomocnika do udziału w sprawie. Postanowienie takie jest niezaskarżalne. Powinno ono zostać wpisane do protokołu rozprawy. Gdyby się okazało,że niedopuszczenie pełnomocnika było nietrafne, strona będzie mogła powoływać się na naruszenie przepisów postępowania, które - w konkretnych okolicznościach sprawy - mogło mieć wpływ na wynik sprawy. Błędna decyzja sądu o niedopuszczeniu do działania określonej osoby jako pełnomocnika procesowego nie pozbawia strony możności obrony jej praw, nie może zatem oznaczać, że postępowanie było nieważne (art. 379 pkt 5 k.p.c.).

Wymagania polegającego na dołączeniu dokumentu pełnomocnictwa przy pierwszej czynności procesowej nie stosuje się w przypadku dokonaniaczynności procesowej w elektronicznym postępowaniu upominawczym, jednak pełnomocnik powinien powołać się na pełnomocnictwo, wskazującjego datę, zakres oraz okoliczności wymienione w art. 87 k.p.c.

Na każdym etapie postępowania sąd powinien czuwać, aby czynności procesowych dokonywał tylko pełnomocnik należycie umocowany, działanie bowiem pełnomocnika nienależycie umocowanego stanowi przyczynę nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Jeżeli do pozwu sporządzonego i wniesionego przez pełnomocnika nie zostało dołączone pełnomocnictwo, przewodniczący na podstawie zarządzenia wydanego w trybie art. 130 § 1 k.p.c. wezwie pełnomocnika do uzupełnienia w terminie tygodniowym braku formalnego pozwu (art. 126§ 3 k.p.c.) pod rygorem jego zwrotu. W opisanej sytuacji procesowej nie może mieć zastosowania art. 97 k.p.c. umożliwiający dopuszczenietymczasowo pełnomocnika do działania, bowiem przepis ten ma zastosowanie w toku postępowania po wniesieniu pozwu.

Po wniesieniu pozwu, tj. w toku postępowania, sąd może dopuścić tymczasowo osobę, która nie złożyła pełnomocnictwa, do podjęcia

naglącej czynności procesowej. Na podstawie art. 97 k.p.c. można zatem złożyć wniosek o treści: „Wnoszę o dopuszczenie tymczasowo do udziału w sprawie jako pełnomocnika pozwanego i wyznaczenie siedmiodniowego terminu do przedstawienia pełnomocnictwa lub zatwierdzenia czynności przez stronę - pod rygorem pominięcia dokonanych czynności procesowych”. Postanowienie wydane w przedmiocie takiego wniosku jest niezaskarżalne.

Niezłożenie pełnomocnictwa w wyznaczonym terminie (niezatwierdzenie czynności) spowoduje, że sąd na posiedzeniu niejawnym lub na najbliższej rozprawie wyda postanowienie, na podstawie którego - w przedstawionym przykładzie - postanowi: „pominąć czynności procesoweadwokata Jana W. działającego bez pełnomocnictwa pozwanego”. W postanowieniu tym, uwzględniając wniosek przeciwnika (powoda), sąd może zasądzić na jego rzecz od pełnomocnika działającego bez pełnomocnictwa zwrot kosztów spowodowanych jego tymczasowym dopuszczeniem (art. 97 § 2 k.p.c.). Będą to np. koszty, jakie powód poniósł, wykonując postanowienie dowodowe podjęte przez sąd na wniosek pełnomocnika pozwanego. Art. 97 § 2 k.p.c. nie ma na względzie kosztów procesu, lecz tylko koszty spowodowane czynnościami osoby nieumocowanej (postanowienie SN z 19 marca 1969 r., I CZ 106/68, LexPolonica nr 312098, OSNCP 1970, nr 1, poz. 8).

Przewidziana w art. 97 § 2 k.p.c. sankcja pominięcia czynności osobynieumocowanej nie powoduje upadku postępowania, lecz tylko to, że dalsze postępowanie toczy się z udziałem samej strony lub jej pełnomocnika już należycie umocowanego (jeśli strona go ustanowi). Gdy brak należytego umocowania pełnomocnika strony doprowadza do nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.), to dalsze postępowanie nie może się toczyć. Wydanie wyroku w tej sytuacji staje się niedopuszczalne. Niedopuszczalność ta pociąga za sobą - w myśl art. 355 § 1 k.p.c. - umorzenie postępowania.

W wypadku pełnomocnictwa sporządzonego na piśmie pełnomocnika i mocodawcę należy określić w sposób pozwalający na jednoznaczną identyfikację, przy czym podpis mocodawcy - własnoręczny, ale niekoniecznie czytelny musi obejmować co najmniej nazwisko.

Stanowisko takie uwzględnia wymaganie w zakresie identyfikacji mocodawcy i pełnomocnika oraz nie nakłada - niemającego oparcia w przepisach - obowiązku podpisywania pełnomocnictwa w sposób czytelny. Pogląd taki uwzględnia art. 89 § 1 zd. trzecie k.p.c., zgodnie z którym sąd może w razie wątpliwości zażądać urzędowego poświadczenia podpisu strony. Wydaje się oczywiste, że „wątpliwości”mogą dotyczyć zarówno podpisu czytelnego, jak i niemającego takiej cechy (por. postanowienie SN z 17 sierpnia 2000 r., II CKN 894/00, LexPolonica nr 347736, Biul. SN 2000, nr 10, s. 14).

Trzeba odróżnić pojęcie parafy od skrótu podpisu. Pierwsze w ścisłymtego słowa znaczeniu - jeśli chodzi o formę - oznacza znak ręczny składający się z inicjałów, drugie - skrócony podpis przez pominięcie niektórych liter w celu uczynienia go krótszym. Parafę odróżnia od podpisu przede wszystkim funkcja. Parafa bowiem stanowi sposób sygnowania dokumentu, mający świadczyć o tym, że jest on przygotowany do złożenia podpisu. Nawet wówczas, gdy parafujący zamiast inicjałów zamieści na dokumencie swój pełny podpis, jego znak zachowa jedynie znaczenie przygotowania dokumentu do złożenia na nim podpisu (por. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 30 grudnia 1993 r., III CZP 146/93, LexPolonica nr 298632, OSNCP 1994, nr 5, poz. 94).

W toku sprawy pełnomocnictwo może być udzielone ustnie na posiedzeniu sądu przez oświadczenie złożone przez stronę i wciągnięte do protokołu.

3. Pełnomocnictwo radcy prawnego

Po wejściu w życie ustawy z 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 163, poz. 1361 ze zm.), która - zgodnie z art. 10 tej ustawy weszła w życie 14dni od ogłoszenia (czyli 10 września 2005 r.) - uległ istotnej zmianie stan prawny w zakresie pełnomocnictwa radcy prawnego.

W świetle przepisów tej ustawy, która uchyliła art. 8 ust. 2 ustawy o radcach prawnych, radca prawny może świadczyć pomoc prawną osobom fizycznym w ramach wszystkich form wykonywania tego zawodu, pozostając jednocześnie w stosunku pracy. Według zmienionego art. 4 ust. 1 ustawy o radcach prawnych wykonywanie zawodu radcy prawnego polega na świadczeniu pomocy prawnej, z wyjątkiem występowania w charakterze obrońcy w postępowaniu karnym i w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe. Po zmianie tej ustawy nie ma żadnych przeszkód do wykonywania przez radcę prawnego zastępstwa procesowego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych.

Aplikant radcowski nie może zastępować adwokata w postępowaniu cywilnym (uchwała SN z 28 czerwca 2006 r., III CZP 27/06, LexPolonica nr 411993, OSNC 2007, nr 3, poz. 42).

4. Prostowanie, odwoływanie oraz zatwierdzanie oświadczeń i czynności pełnomocnika

Na każdym etapie postępowania sąd powinien czuwać, aby czynności procesowych dokonywał tylko pełnomocnik należycie umocowany, działanie bowiem pełnomocnika nienależycie umocowanego stanowi przyczynę nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.).

Po wniesieniu pozwu sąd może dopuścić tymczasowo osobę, która nie złożyła pełnomocnictwa, do podjęcia naglącej czynności procesowej (szerzej zob. pkt 2 niniejszego rozdziału).

Brak w zakresie pełnomocnictwa, powstały wskutek sporządzenia skargikasacyjnej przez adwokata nieumocowanego do jej wniesienia, nie możebyć uzupełniony przez zatwierdzenie tej czynności procesowej przez stronę (por. postanowienie SN z 7 marca 2000 r., IV CZ 12/00, LexPolonica nr 345256, OSNC 2000, nr 9, poz. 165).

W uchwale z 20 grudnia 1968 r. (III CZP 93/68, LexPolonica nr 318800, OSNCP 1969, nr 7-8, poz. 129) Sąd Najwyższy uznał, że

skuteczność prawna czynności procesowych dokonanych przez osobę, która nie może być pełnomocnikiem procesowym, zależy od ich zatwierdzenia przez zainteresowaną stronę. Od poglądu tego Sąd Najwyższy odstąpił w uchwale z 28 lipca 2004 r. (III CZP 32/04, LexPolonica nr 367889, OSNC 2006, nr 1, poz. 2), w której stwierdził, że występowanie w sprawie w charakterze pełnomocnika strony osoby, która nie może być pełnomocnikiem, oznacza brak należytego umocowania, co powoduje nieważność postępowania (art. 379pkt 2 k.p.c.). Uchybienie to nie może być usunięte w drodze zatwierdzenia przez stronę czynności dokonanych przez tę osobę. Stanowisko to potwierdził w uchwale składu siedmiu sędziów z 8 lipca2008 r. (III CZP 154/07, LexPolonica nr 1924187, OSNC 2008, nr 12, poz. 133).

Mocodawca stawający jednocześnie z pełnomocnikiem może niezwłocznie prostować lub odwoływać oświadczenia pełnomocnika (art. 93 k.p.c.). Artykuł ten należy traktować jako wyjątek od zasady wynikającej z samej istoty pełnomocnictwa, zgodnie z którą czynności dokonane przez pełnomocnika w granicach umocowania pociągają za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego (art. 95 § 2 k.c.). Jedynie wtedy,gdy strona staje w procesie jednocześnie ze swym pełnomocnikiem, może prostować lub odwoływać oświadczenia składane przez swego pełnomocnika. Strona może też odwoływać oświadczenia i wnioski swegopełnomocnika zawarte w jego piśmie procesowym. Określenie „niezwłocznie” oznacza wówczas najbliższe po wniesieniu pisma posiedzenie sądowe. Natomiast odwołanie oświadczenia na podstawie art. 93 k.p.c. nie może stanowić uzasadnienia (podstawy) środka odwoławczego od orzeczenia, które zostało wydane na skutek podjętychczynności dyspozycyjnych przez pełnomocnika strony (por. postanowienie SN z 17 sierpnia 2000 r., II CKN 888/00, LexPolonica nr 347735, OSNC 2001, nr 1, poz. 17).

5. Ustanowienie przez sąd adwokata lub radcy prawnego dla strony. Koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu

Strona, a więc osoba fizyczna, jak i osoba prawna lub inna jednostkaorganizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, może domagaćsię ustanowienia adwokata lub radcy prawnego. Ustanowienia adwokata

lub radcy prawnego może domagać się zarówno strona zwolniona w całości lub w części od kosztów sądowych, jak i strona niezwolniona od kosztów sądowych. W tym drugim przypadku osoba fizyczna powinna złożyć oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny, natomiast osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, powinna wykazać, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego należy zgłosić wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych lub osobno, na piśmie lub ustnie do protokołu, w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Osoba fizyczna, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania, który niezwłocznie przesyła ten wniosek sądowi właściwemu (art. 117 § 1-4 k.p.c.)

Jeżeli wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego składa osoba fizyczna niezwolniona od kosztów sądowych, do wniosku powinna dołączyć oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o swoim stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Natomiast gdy wniosek osoby fizycznej składany jest łącznie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych, dołącza się tylko jedno oświadczenie. Oświadczenie sporządza się według wzoru ustalonego w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 15 kwietnia 2010 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego (Dz.U. Nr 65, poz. 418). Zgodnie z § 3 tego rozporządzenia wzór druku oświadczenia udostępniasię nieodpłatnie w budynkach sądów rejonowych i ich wydziałach zamiejscowych, sądów okręgowych oraz ich ośrodkach zamiejscowych i wydziałach zamiejscowych, sądów apelacyjnych. Wzór druku oświadczenia udostępnia się także na stronie internetowej www.ms.gov.pl. Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego złożony przez stronę reprezentowaną przez adwokata lub radcę prawnego bez dołączenia oświadczenia przewodniczący zwraca bez wzywania do uzupełnienia braków.

Sąd może odebrać od osoby fizycznej przyrzeczenie o treści wskazanejw art. 1171 § 2 k.p.c.; poucza wtedy, że stronę, która uzyskała ustanowienie adwokata lub radcy prawnego na podstawie podania świadomie nieprawdziwych okoliczności, sąd skaże na grzywnę w kwociedo 5000 zł, niezależnie od jej obowiązku uiszczenia wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego (art. 1171 § 2, art. 120 § 4 i art. 163 § 1 k.p.c.).

Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego zgłoszony po raz pierwszy w postępowaniu apelacyjnym, kasacyjnym lub postępowaniu ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sąd przekazuje do rozpoznania sądowi pierwszej instancji, chyba że uzna wniosek za uzasadniony.

Sąd uwzględni wniosek (np. „Sąd postanowił ustanowić dla powoda radcę prawnego z urzędu, którego wyznaczy Okręgowa Izba Radców Prawnych w Łodzi”), jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie uzna za potrzebny (np. sprawa jest skomplikowana, strona jest nieporadna). Postanowienie o ustanowieniu adwokata (radcy prawnego) nie podlega zaskarżeniu, doręczone zatem zostanie bez uzasadnienia (art. 357 § 1 i 2 k.p.c.). Natomiast postanowienie o odmowie ustanowienia adwokata (radcy prawnego) sąd doręczy z uzasadnieniem, gdyż jest zaskarżalne zażaleniem (art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.). Doręczenia dokonuje się tylko stronie, która złożyła wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego. W razie oddalenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego strona nie może ponownie domagać się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku.

Ponowny wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego oparty natych samych okolicznościach podlega odrzuceniu. Na postanowienie o odrzuceniu wniosku nie przysługuje zażalenie. Odmowa ustanowienia dla strony adwokata (radcy prawnego) z urzędu nie usprawiedliwia zarzutu nieważności postępowania wskutek pozbawienia strony możności

obrony swych praw. Nieważność postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony swych praw zachodzi bowiem wówczas, gdy strona wbrew swojej woli została faktycznie pozbawiona możności działania. Samo więc złożenie przez stronę wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego nie obliguje sądu do jego uwzględnienia.Wniosek taki podlega uwzględnieniu wówczas, jeżeli w ocenie sądu udział profesjonalnego pełnomocnika procesowego jest potrzebny (art.117 § 4 k.p.c.). Sytuacja taka może zachodzić wtedy, gdy nieporadność strony prowadzi do tego, że przy faktycznym lub prawnymskomplikowaniu sprawy nie jest ona w stanie wykorzystać prawnych możliwości prawidłowego jej prowadzenia. Orzecznictwo Sądu Najwyższego we wskazanym zakresie jest jednolite i utrwalone. Opierasię ono na tezie, że pozbawienie strony możliwości obrony swych praw(art. 379 pkt 5 k.p.c.) zachodzi tylko wówczas, gdy z powodu wadliwości procesowych sądu lub czynności strony przeciwnej, będących skutkiem naruszenia konkretnych przepisów postępowania, strona nie mogła brać i nie brała udziału w postępowaniu lub jego istotnej części, a skutki tych wadliwości nie zostały usunięte przedwydaniem orzeczenia (por. m.in. orzeczenia SN: z 6 marca 1998 r., III CKN 34/98, LexPolonica nr 343987, Prok. i Pr. 1999, nr 5, poz. 41, z 10 maja 2000 r., III CKN 416/98, OSNC 2000, nr 12, poz. 220, z6 maja 2003 r., I CZ 43/03, LexPolonica nr 2094622, z 12 września 2007 r., I CSK 199/07; LexPolonica nr 2076158, z 2 marca 2005 r., III CK 533/04; LexPolonica nr 2423428, z 19 marca 2004 r., IV CK 218/03, LexPolonica nr 2027908).

Postanowienie o ustanowieniu albo odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego może wydać także referendarz sądowy (art. 123 § 2 k.p.c.). Na postanowienie referendarza sądowego przysługuje skarga (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.).

W razie uwzględnienia wniosku o ustanowienie adwokata (radcy prawnego) sąd zwraca się do właściwej okręgowej rady adwokackiej lubokręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie adwokata (radcy prawnego) i powiadomienie o tym sądu. Wskazane organy samorządu adwokackiego i radcowskiego powinny niezwłocznie, nie później niż w terminie dwóch tygodni wskazać adwokata (radcę prawnego) z podaniem adresu dla doręczeń i powiadomić o tym sąd. Adwokat (radca prawny)

jest wyznaczany z listy prowadzonej przez organy samorządu adwokackiego i radcowskiego. Jeżeli strona we wniosku wskazała adwokata lub radcę prawnego, właściwa okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych, w miarę możliwości i w porozumieniu ze wskazanym adwokatem lub radcą prawnym, wyznaczy adwokata lub radcę prawnego wskazanego przez stronę (art. 1173 § 1 k.p.c.).

Z ważnych przyczyn adwokat lub radca prawny może wnosić o zwolnienieod obowiązku zastępowania strony w procesie. Sąd, zwalniając adwokata lub radcę prawnego, zwraca się jednocześnie do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych owyznaczenie innego adwokata lub radcyprawnego. W przypadku uwzględnienia takiego wniosku, adwokat (radca prawny) zwolniony z obowiązku zastępowania strony ma obowiązek działać za stronę w okresie wskazanym w art. 94 k.p.c. (art. 95 k.p.c.). Jeżeli adwokat lub radca prawny ustanowiony przez sąd ma podjąć czynności poza siedzibą sądu orzekającego, sąd, na uzasadniony wniosek ustanowionego adwokata lub radcy prawnego, zwróci się w razie potrzeby do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego z innej miejscowości. W obu sytuacjach zostaje ponowiona procedura wskazania adwokata lub radcy prawnego (art. 1173 § 2 k.p.c.).

Ustanowienie adwokata (radcy prawnego) jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego. Adwokat lub radca prawny ustanowiony przez sąd jest obowiązany zastępować stronę do prawomocnego zakończenia postępowania, chyba że z postanowienia sąduwynika, iż obowiązek zastępowania strony ustaje wcześniej. Zasada wynikająca z art. 91 pkt 1 k.p.c. - zgodnie z którą pełnomocnictwo procesowe obejmuje z samego prawa umocowanie do wszystkich łączącychsię ze sprawą czynności procesowych, nie wyłączając skargi o wznowienie postępowania i postępowania wywołanego jej wniesieniem, atakże czynności dotyczących egzekucji - nie ma więc zastosowania w przypadku pełnomocnictwa mającego źródło w ustanowieniu adwokata lubradcy prawnego z urzędu.

Przyjęte przez Sąd Najwyższy w mającej moc zasady prawnej uchwale składu siedmiu sędziów z 5 czerwca 2008 r., III CZP 142/07, LexPolonica nr 1909586 (OSNC 2008, nr 11, poz. 122), stanowisko, zgodnie z którym pełnomocnictwo procesowe nie obejmuje z samego prawa umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej i udziału w postępowaniu kasacyjnym, ma odpowiednie zastosowanie w przypadku pełnomocnictwa wynikającego z ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia kompetencje takiego pełnomocnika zostają wyczerpane. Samo uprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie niestanowi jednak przeszkody, aby ustanowiony w niej pełnomocnik podejmował skutecznie działania związane z fazami postępowania poprzedzającymi uprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie jako całość. Dopuszczalne, mieszczące się z mocy samegoprawa w zakresie pełnomocnictwa procesowego, jest zatem dokonywanie przez ustanowionego w postępowaniu przed sądem pierwszej lub drugiejinstancji adwokata lub radcę prawnego czynności - w sensie czasowym - już po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, ale - w sensie merytorycznym - dotyczących wcześniejszych jego faz. Przykładowo, ustanowiony adwokat lub radca prawny może złożyć już po prawomocnym zakończeniu sprawy wniosek o wydanie odpisu wcześniej wydanego orzeczenia, wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia, które podlega zaskarżeniu skargą kasacyjną,albo wniosek o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej. Pełnomocnik taki nie może jednak wnieść skargi kasacyjnej, chyba że na potrzeby postępowania kasacyjnego zostanie ponownie ustanowiony przez sąd.

Pełnomocnictwo procesowe wynikające z ustanowienia dla strony adwokata w postępowaniu kasacyjnym nie obejmuje umocowania do reprezentowania strony w sprawie wywołanej skargą o wznowienie postępowania. Pełnomocnictwo procesowe wynikające z ustanowienia adwokata w postępowaniu kasacyjnym służy więc wyłącznie temu postępowaniu (postanowienie SN z 18 listopada 2009 r., II CZ 52/09, LexPolonica nr 2141546, OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 75).

Zgodnie z nowymi uregulowaniami, które weszły w życie 19 kwietnia 2010 r., jeżeli adwokat lub radca prawny ustanowiony w związku z

postępowaniem kasacyjnym lub postępowaniem ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie stwierdza podstaw do wniesienia skargi, jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić na piśmie o tym stronę oraz sąd, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia zawiadomienia go o wyznaczeniu. Do zawiadomienia adwokat lub radca prawny powinien dołączyć sporządzoną przez siebie opinię o braku podstaw do wniesienia skargi. Opinia nie jest załączana do akt sprawy i nie jest doręczana stronie przeciwnej. W razie sporządzenia opinii z naruszeniem zasad należytej staranności sąd zawiadomi o tym właściwy organ samorządu zawodowego, do którego należy adwokat lub radca prawny. W takim przypadku właściwa okręgowarada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych wyznaczy innego adwokata lub radcę prawnego (art. 118 k.p.c.). W świetle przytoczonych regulacji straciła na aktualności uchwała z 21 września 2000 r., III CZP 14/00, LexPolonica nr 347702 (OSNC 2001, nr 2, poz. 21), w której Sąd Najwyższy stwierdził, że adwokat ustanowiony dla strony przez sąd może odmówić sporządzenia kasacji, jeżeli byłaby ona niedopuszczalna lub oczywiście bezzasadna.

W związku z nowym brzmieniem art. 124 § 2-4 k.p.c. - który określa wpływ wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu na bieg terminu do wniesienia środka zaskarżenia (skargi kasacyjnej) lub środka odwoławczego (zażalenia) w sytuacji, w której w braku zdolności postulacyjnej strona nie może dokonać tej czynności samodzielnie - nieaktualne stało się także postanowienie SN z 16 października 2002 r., IV CKN 424/01, LexPolonica nr 362000 (OSNC 2004, nr 3, poz. 39),zgodnie z którym odmowa sporządzenia skargi kasacyjnej przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd nie jest okolicznością uzasadniającą przywrócenie terminu do jej wniesienia, a także uchwała składu siedmiu sędziów SN z 17 lutego 2009 r., III CZP 117/08, LexPolonica nr 2000669 (OSNC 2009, nr 7-8, poz. 91) stwierdzającą, że przyczyna uchybienia terminowi do wniesienia skargi kasacyjnej przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd ustaje w czasie, w którym ma on możliwość jej wniesienia, nie później jednak niż z upływem dwóch miesięcy od dnia zawiadomienia go o ustanowieniu pełnomocnikiem.

Według aktualnego brzmienia art. 124 § 3 k.p.c. w razie ustanowieniaadwokata lub radcy prawnegona wniosek zgłoszony przed upływem terminu do wniesienia skargi kasacyjnej przez stronę, która prawidłowo zażądała doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem, sąd doręcza ustanowionemu adwokatowi lub radcy prawnemu orzeczenie z uzasadnieniem z urzędu, a termin do wniesienia skargi kasacyjnej biegnie od dnia doręczenia pełnomocnikowi orzeczenia z uzasadnieniem. Analogiczne rozwiązanie przewiduje art. 124 § 2 k.p.c., który dotyczy wpływu wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego na bieg terminu do wniesienia zażalenia. Zgodnie z tym przepisem w razie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego na wniosek zgłoszony przed upływem terminu do wniesienia zażalenia, dlaktórego sporządzenia ustawa wymaga zastępstwa prawnego przez adwokata lub radcę prawnego, a więc zażalenia wnoszonego do Sądu Najwyższego (art. 871 k.p.c.), sąd doręcza ustanowionemu adwokatowi lub radcy prawnemu odpis postanowienia z urzędu, a termin do wniesienia zażalenia na postanowienie biegnie od dnia jego doręczenia pełnomocnikowi. Jeżeli strona prawidłowo zażądała doręczenia postanowienia z uzasadnieniem, odpis postanowienia doręcza się pełnomocnikowi z uzasadnieniem.

W razie oddalenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, zgłoszonego w czasie biegu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej lub zażalenia do Sądu Najwyższego, termin do ich wniesienia biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia o odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, a jeżeli postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia.

Nie budzi także wątpliwości - w świetle aktualnych uregulowań - kwestia rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej lub zażalenia do Sądu Najwyższego, gdy strona w przepisanym terminiewniosła zażalenie na postanowienie o oddaleniu wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego. W takiej sytuacji termin do złożenia obu środków biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego zażalenie, a jeżeli postanowienie sądu drugiej instancji zostało wydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia.

W innych sytuacjach zgłoszenie wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, jak również wniesienie środka odwoławczego od odmowyich ustanowienia, nie wstrzymuje biegu toczącego się postępowania, chyba że chodzi o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego dla powoda na skutek wniosku zgłoszonego w pozwie lub przed wytoczeniem powództwa. Sąd może jednak wstrzymać rozpoznanie sprawy aż do prawomocnego rozstrzygnięcia wniosku i w związku z tym nie wyznaczaćrozprawy, a wyznaczoną rozprawę odwołać lub odroczyć (art. 124 § 1 k.p.c.).

Ponowny wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, oparty na tych samych okolicznościach, nie ma wpływu na bieg terminu do wniesienia środka zaskarżenia (art. 124 § 4 i 5 k.p.c.).

Zarówno przed rozpoznaniem wniosku o ustanowienie adwokata lub radcyprawnego, jak i po takim ustanowieniu sąd może zarządzić stosowne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej powziął wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony, dla której ma być ustanowiony lub został ustanowiony adwokat lub radca prawny z urzędu. Jeżeli okaże się, że okoliczności, na których podstawie je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć, sąd cofnie ustanowienie adwokata lub radcy prawnego. W takich wypadkach, strona jest obowiązana uiścić wynagrodzenie adwokata lub radcy prawnego dla niej ustanowionego. Ponadto, w wypadku gdy okoliczności, na podstawie których przyznano ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, przestały istnieć, sąd może obciążyć stronę tym obowiązkiem tylko częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jej stosunkach. W razie stwierdzenia, że strona uzyskała ustanowienie adwokata lub radcy prawnego na podstawie podania świadomie nieprawdziwych okoliczności, sąd skaże stronę na grzywnę w kwocie do 5000 zł (art. 163 § 1 k.p.c.), niezależnie od jej obowiązku uiszczenia wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego (art. 1191-120 k.p.c.). Referendarzowi sądowemu nie przysługują kompetencje ani do cofnięcia ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, ani do skazania strony na grzywnę.

Pełnomocnictwo urzędowe (ustanowienie adwokata lub radcy prawnego przez sąd) wygasa ze śmiercią strony, która je uzyskała. Jednakże nazasadzie tego ustanowienia adwokat lub radca prawny strony podejmujeczynności niecierpiące zwłoki (art. 119 k.p.c.).

W zakresie rozliczania, zaskarżania i egzekwowania kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu należy mieć na względzie dwie sytuacje:po pierwsze, gdy koszty te zostały zasądzoneod przeciwnika na rzecz strony, dla której adwokat lub radca prawny został ustanowiony; po drugie, gdy koszty przyznane zostają od Skarbu Państwa.

W pierwszym przypadku koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu należy kwalifikować jako składnik kosztów procesu, bowiem zostały zasądzone - na podstawie przepisów określających zasady rozliczania kosztów procesu - od przeciwnika na rzecz strony, dla której adwokat lub radca prawny został ustanowiony. W takiej sytuacji adwokat lub radca prawny ma prawo - z wyłączeniem strony, którą reprezentuje - ściągnąć sumę należną mu tytułem wynagrodzenia i zwrotu wydatków z kosztów zasądzonych na rzecz tej strony od przeciwnika. Przeciwnik nie może czynić żadnych potrąceń, z wyjątkiem kosztów nawzajem mu przyznanych od strony korzystającej z pomocy prawnej z urzędu. Na kosztach, przypadających od przeciwnika strony korzystającej z pomocy prawnej z urzędu, należności adwokata lub radcy prawnego ustanowionego według przepisów poprzedzających przysługuje pierwszeństwo przed roszczeniami osób trzecich (art. 122k.p.c.). Na postanowienie, na podstawie którego sąd, zasądził kosztyod przeciwnika strony reprezentowanej przez adwokata (radcę prawnego) ustanowionego przez sąd przysługuje zażalenie, są to bowiem koszty rozliczone między stronami. Należy je zatem - jak zaznaczono - kwalifikować jako składnik „kosztów” w rozumieniu art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. oraz art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c.

Z drugim przypadkiem mamy do czynienia w dwóch sytuacjach. Po pierwsze - gdy egzekucja kosztów zasądzonych od przeciwnika strony, dla której adwokat (radca prawny) został ustanowiony okazała się bezskuteczna - oraz po drugie - gdy kosztami procesu została

obciążona (w następstwie rozliczenia kosztów procesu według obowiązujących zasad) strona, dla której został ustanowiony adwokat (radca prawny).

W pierwszej sytuacji w razie wykazania bezskuteczności egzekucji kosztów, sąd, uwzględniając wniosek adwokata (radcy prawnego), przyzna je od Skarbu Państwa (art. 122 § 1 k.p.c. oraz § 21 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie…, Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm., i § 17 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych…, Dz.U. Nr 163,poz. 1349 ze zm.). W drugiej sytuacji we wniosku o przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej od Skarbu Państwa adwokat (§ 20 powołanego rozporządzenia) lub radca prawny (§ 16 powołanego rozporządzenia) powinien zawrzeć oświadczenie, że żądane koszty nie zostały zapłacone w całości lub w części. Brak takiego oświadczenia powoduje, że wniosek jako nieuzasadniony podlega oddaleniu (postanowienie SN z 14 października1998 r., II CKN 687/98, LexPolonica nr 334107, OSNC 1999, nr 3, poz. 63). Kwota przyznanych adwokatowi (radcy prawnemu) kosztów nieopłaconej pomocy prawnej powinna zostać powiększona o wysokość podatku od towarów i usług (VAT) - zgodnie z § 2 ust. 3 powołanych rozporządzeń (postanowienie SN z 22 kwietnia 2010 r., II CZ 25/10, niepubl.).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, że na postanowienie w przedmiocie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu - jako że nie jest to orzeczenie co do kosztów procesu - nie przysługuje zażalenie (postanowienie SN z 17 listopada 2009 r., III CZ 53/09, LexPolonica nr 2153610, OSNC 2010, nr 5, poz. 79, uzasadnienie uchwały SN z 25 czerwca 2009 r., III CZP36/09, LexPolonica nr 2046579, OSNC 2010, nr 2, poz. 24).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Wniosek adwokata lub radcy prawnego, ustanowionego dla strony zwolnionej od kosztów sądowych w całości lub w części, o zasądzenie

od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, niezawierający oświadczenia, że żądane koszty nie zostały zapłacone w całości lub w części, podlega oddaleniu jako nieuzasadniony (postanowienie SN z 14 października 1998 r., II CKN 687/98, LexPolonica nr 334107, OSNC 1999, nr 3, poz. 63).

2. Czynności adwokata ustanowionego z urzędu, które są sprzeczne z zasadami profesjonalizmu, nie uzasadniają przyznania mu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej (postanowienie SN z 12 lutego 1999 r., II CKN 341/98, LexPolonica nr 334723, OSNC 1999, nr 6, poz. 123).

3. Nie sposób uznać za spełnione wymaganie wniesienia pisma procesowego przez profesjonalnego pełnomocnika w sytuacji, gdy profesjonalizm miałby się wyrażać w ogólnikowym zaaprobowaniu przedstawionego wcześniej stanowiska samej strony (postanowienie SN z 17 listopada 2005 r., I CZ 120/05, LexPolonica nr 1543362).

4. Adwokat, decydując się na wniesienie środka prawnego oczywiście bezzasadnego, nie może skutecznie domagać się przyznania od Skarbu Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu (postanowienie SNz 20 września 2007 r., II CZ 69/07, LexPolonica nr 1797497, OSNC 2008, nr 3, poz. 41).

5. Strona, dla której ustanowiono adwokata z urzędu, może - stosownie do art. 94 § 1 k.p.c. w zw. z art. 118 k.p.c. - wypowiedzieć temu adwokatowi pełnomocnictwo procesowe (postanowienieSN z 3 czerwca 1976 r., III CRN 64/76, LexPolonica nr 312999, OSNCP 1977, nr 1, poz. 14).

6. Wygaśnięcie i wypowiedzenie pełnomocnictwa

Pełnomocnictwo procesowe wygasa:

- w razie osiągnięcia celu, dla którego zostało udzielone (np. zakończenie sprawy),

- w razie śmierci mocodawcy, a gdy jest nim strona niebędąca osobą fizyczną - w razie utraty zdolności sądowej (ustania); pełnomocnik ma obowiązek działać do czasu zawieszenia postępowania (art. 96 i 174 § 1 pkt 1 k.p.c.),

- w razie śmierci pełnomocnika (art. 175 k.p.c. i art. 101 § 2 k.c.),

- w razie utraty przez pełnomocnika zdolności procesowej albo utratykwalifikacji (np. skreślenie z listy adwokatów),

- w razie wypowiedzenia pełnomocnictwa przez mocodawcę (z chwilą dowiedzenia się o tym pełnomocnik nie może działać w imieniu mocodawcy) lub pełnomocnika (adwokat lub radca prawny ma obowiązek działać za stronę jeszcze przez dwa tygodnie, chyba że zostanie z tego obowiązku zwolniony przez mocodawcę). Wypowiedzenie pełnomocnictwa procesowego odnosi skutek prawny w stosunku do sądu zchwilą zawiadomienia go o tym (doręczenie pełnomocnikowi korespondencji sądowej po wypowiedzeniu, a przed powiadomieniem o tym sądu, będzie skuteczne), natomiast w stosunku do przeciwnika i innych uczestników - z chwilą doręczenia im tego zawiadomienia przezsąd (art. 94 § 1 k.p.c.).

Skoro ustanowienie adwokata lub radcy prawnego przez sąd jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego (art. 118 § 1 k.p.c.), to należy przyjąć, że w kwestiach nieuregulowanych do pełnomocnictwa urzędowego mają odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące pełnomocnictwa, którego źródłem jest umowa zawarta między adwokatem (radcą prawnym) a mocodawcą. Przepisy o wypowiedzeniu pełnomocnictwa przez mocodawcę (art. 94 § 1 k.p.c.) mają więc odpowiednie zastosowanie do wypowiedzenia pełnomocnictwa adwokatowi

(radcy prawnemu), którego dla strony ustanowił sąd. Po wypowiedzeniupełnomocnictwa strona nie może skutecznie żądać ustanowienia innego adwokata (radcy prawnego). Stronie przysługuje prawo do wyznaczenia przez organ samorządu zawodowego adwokata lub radcy prawnego (nie mylić z ustanowieniem pełnomocnika przez sąd) innego adwokata (radcyprawnego) tylko w przypadku, gdy wcześniej wskazany pełnomocnik, sporządził - bez zachowania zasad należytej staranności - opinię o braku podstaw do wniesienia skargi kasacyjnej lub skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 118§ 6 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Ubezwłasnowolniony może udzielić pełnomocnictwa do zaskarżenia postanowienia o ubezwłasnowolnieniu (art. 560 k.p.c.) (postanowienieSN z 24 stycznia 1968 r., I CR 631/67, LexPolonica nr 299032, OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 153).

2. Pełnomocnictwo procesowe udzielone w imieniu małoletniego dzieckaprzez jego przedstawiciela ustawowego nie wygasa z chwilą uzyskania przez to dziecko pełnoletności (uchwała SN z 11 października 1995 r., III CZP 139/95, LexPolonica nr 307360, OSNC 1996, nr 1, poz. 17).

3. Jeżeli strona w treści udzielonego pełnomocnictwa procesowego lubw inny jednoznaczny sposób nie wskazała, któremu z ustanowionych przez nią pełnomocników należy dokonywać doręczeń, to wyboru dokonuje przewodniczący lub sąd. Zaniechanie dokonania przez adwokata, będącego pełnomocnikiem strony, czynności procesowych przysługujących lub obciążających tę stronę, nie rodzi - zastrzeżonego w art. 13 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności - prawa do skutecznego środka odwoławczego (postanowienie SN z 22 kwietnia 1998 r., I CKN 856/97, LexPolonica nr 332713, OSNC 1999, nr 1, poz. 4).

4. Ryzyko ujemnych skutków niestarannego zachowania się profesjonalnego pełnomocnika procesowego ponosi mocodawca (strona) (postanowienie SN z 22 marca 1999 r., III CKN 76/99, LexPolonica nr 335120, Biul. SN 1999, nr 6, poz. 11).

5. Nieważność postępowania zachodzi także wówczas, gdy sąd przed wydaniem wyroku nie został powiadomiony o śmierci strony (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Na podstawie art. 96 k.p.c. wszystkie działania podjęte przez pełnomocnika po śmierci strony są bezprawne, z wyjątkiem czynności zmierzających do zawieszenia postępowania (wyrokSN z 11 grudnia 2001 r., II UKN 657/00, LexPolonica nr 363826, OSNP 2003, nr 18, poz. 448).

6. Doręczenie odpisu wyroku sądu pierwszej instancji z uzasadnieniembyłemu pełnomocnikowi strony po zawiadomieniu sądu przez mocodawcę owypowiedzeniu pełnomocnictwa (art. 94 § 1 k.p.c.) jest nieskuteczne i nie powoduje rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia apelacji (postanowienie SN z 2 lipca 2002 r., I PZ 58/02, LexPolonica nr 357687, OSNP 2004, nr 10, poz. 173).

7. Z chwilą ogłoszenia upadłości mocodawcy wygasa udzielone przez niego pełnomocnictwo prawa materialnego i procesowego (postanowienieSN z 17 listopada 2003 r., I CZ 127/03, LexPolonica nr 368905, OSP 2004, nr 10, poz. 123).

8. Przewidziany w art. 91 k.p.c. zakres umocowania z mocy ustawy nieuprawnia pełnomocnika procesowego do złożenia materialnoprawnego oświadczenia o potrąceniu. Oświadczenie woli mocodawcy o udzieleniu pełnomocnictwa do złożenia takiego oświadczenia jednak może być złożone w sposób dorozumiany (wyrok SN z 20 października 2004 r., I CK 204/04, LexPolonica nr 375338, OSNC 2005, nr 10, poz. 176).

9. Rzecznik patentowy może być pełnomocnikiem w postępowaniu sądowym, którego przedmiotem jest roszczenie wynikające ze

zwalczania nieuczciwej konkurencji w zakresie, o którym mowa w art. 2 pkt 1 ustawy z 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych (Dz.U. Nr 29, poz. 509 ze zm.) (wyrok SN z 16 listopada 2004 r., IIICK 580/03, LexPolonica nr 370492, OSNC 2005, nr 9, poz. 164).

10. Wykazanie umocowania adwokata do reprezentowania strony będącej osobą prawną następuje przez złożenie pełnomocnictwa udzielonego adwokatowi przez osoby działające w imieniu osoby prawnej oraz dokumentu świadczącego o tym, że są one uprawnione do działania jakoorgan osoby prawnej. Dokumenty te powinny być złożone w oryginałach bądź w odpisach uwierzytelnionych przez uprawnione podmioty (postanowienie SN z 9 marca 2006 r., I CZ 8/06, LexPolonica nr 1021583 OSP 2006, nr 12, poz. 141).

11. Jeżeli po utracie przez spółkę jawną zdolności procesowej w wyniku jej wykreślenia z rejestru (art. 84 § 2 k.s.h.) nie pojawia się kwestia następstwa prawnego takiej spółki i tym samym - potrzebazawieszenia postępowania, to z chwilą utraty zdolności procesowej przez tę spółkę gaśnie ustanowione przez nią wcześniej pełnomocnictwo procesowe i nie ma podstaw do stosowania art. 96 zd. drugie k.p.c. (postanowienie SN z 12 maja 2006 r., V CZ 30/06, LexPolonica nr 1630608).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ X

Koszty postępowania

1. Uwagi wstępne

Podstawowymi aktami prawnymi, z których sędzia cywilista korzysta przy pobieraniu kosztów sądowych oraz rozliczaniu kosztów postępowania, są:

1) ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.),

2) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 27, poz. 199 ze zm.),

3) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.),

4) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnegoustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.),

5) dekret z 26 października 1950 r. o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym (Dz.U. Nr 49, poz. 445 ze zm.),

6) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 4 lipca 1990 r. w sprawie wysokości należności świadków i stron w postępowaniu sądowym(Dz.U. Nr 48, poz. 284 ze zm.),

7) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 sierpnia 1982 r. w sprawie stawek, warunków przyznawania i wypłaty ryczałtu przysługującego sędziom i pracownikom sądowym za dokonanie oględzin oraz stawek należności kuratorów (Dz.U. Nr 27, poz. 197 ze zm.),

8) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18 grudnia 1975 r. w sprawie kosztów przeprowadzania dowodu z opinii biegłych w postępowaniu sądowym (Dz.U. Nr 46, poz. 254 ze zm.),

9) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 stycznia 2005 r. w sprawie wynagrodzenia za czynności tłumacza przysięgłego (Dz.U. Nr 15, poz. 131 ze zm.),

10) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 27,poz. 200 ze zm.).

Jeżeli obowiązujące przepisy powołują się na przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych albo odsyłają ogólnie do tychprzepisów, stosuje się odpowiednie przepisy nowej ustawy (art. 148 ust. 1 u.k.s.c.). W sprawach wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się, do czasu zakończenia postępowania w danej instancji, dotychczasowe przepisy o kosztach sądowych (art. 149 ust.1 u.k.s.c.). Na przykład, jeśli sprawa została wszczęta najpóźniej 1marca 2006 r., to mimo że nowa ustawa o kosztach sądowych w sprawachcywilnych weszła w życie 2 marca 2006 r., po tej dacie sąd pierwszejinstancji nadal stosuje dotychczasowe przepisy o kosztach sądowych aż do zakończenia postępowania w tej instancji. W sprawach egzekucyjnych wszczętych przed 2 marca 2006 r. stosuje się dotychczasowe przepisy o kosztach aż do zakończenia postępowania (art. 149 ust. 2 u.k.s.c.), a więc przepisy ustawy z 13 czerwca 1967r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88 ze zm.) oraz przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 17 grudnia 1996 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 154, poz. 753 ze zm.). W postępowaniu klauzulowym obowiązuje reguła przewidziana w art. 149 ust. 1 u.k.s.c.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Zakończenie postępowania w danej instancji - w rozumieniu art. 149 ust. 1 u.k.s.c. - następuje z chwilą wydania orzeczenia kończącego postępowanie w danej instancji (uchwała SN z 24 stycznia

2007 r., III CZP 124/06, LexPolonica nr 1152323, OSNC 2007, nr 6, poz. 91).

2. Do zażalenia na postanowienie o nadaniu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, wydane przed wejściem w życie ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.), mają zastosowanie przepisy tej ustawy (uchwała SN z 25 października 2006 r., III CZP 74/06, LexPolonica nr 419208, OSNC 2007, nr 6, poz. 90).

2. Pojęcie kosztów procesu i kosztów sądowych

Na potrzeby praktyki sądowej konieczne jest rozróżnianie kosztów procesu od kosztów sądowych. Koszty procesu, a mówiąc bardziej ogólnie - koszty postępowania sądowego powstałe w toku rozpoznawanejsprawy są pojęciem szerszym od kosztów sądowych, obejmują bowiem oprócz kosztów sądowych także koszty działania strony (uczestnika postępowania) oraz koszty działania pełnomocnika. Zwrócić należy uwagę, że różne są zakresy kosztów działania pełnomocnika profesjonalnego (adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego, radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa) oraz pełnomocnika, który nie ma takiego statusu. Różnice przedstawiają schematy 2 i 3.

Schemat 2.

Koszty procesu

Pobierz rysunek [58,37 kB] Schemat 3.

Koszty sądowe

Pobierz rysunek [36,82 kB] Koszty sądowe obejmują opłaty i wydatki (art. 2 ust. 1 u.k.s.c.). Opłata jest stała, stosunkowa albo

podstawowa (art. 11 u.k.s.c.). W niektórych sytuacjach zajdzie konieczność określenia przez przewodniczącego opłaty tymczasowej, a przez sąd - opłaty ostatecznej (art. 15 u.k.s.c. oraz por. poniższe uwagi).

Odrębną kategorię opłaty stanowi opłata kancelaryjna, którą sąd pobiera od wniosku o wydanie na podstawie akt: odpisu, wypisu, zaświadczenia, wyciągu, innego dokumentu oraz kopii, a ponadto od wniosku o wydanie odpisu księgi wieczystej. Pobiera się ją w kwocie 6 zł za każdą rozpoczętą stronicę wydanego dokumentu, a jeżeli dokument jest sporządzony w języku obcym albo zawiera tabelę, pobiera się opłatę w podwójnej wysokości (art. 3 ust. 3 i art. 77 ust. 1 i 2 u.k.s.c.).

Opłatę stałą pobiera się w sprawach o prawa niemajątkowe oraz we wskazanych w ustawie niektórych sprawach o prawa majątkowe, w wysokości jednakowej, niezależnie od wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia. Opłata stała nie może być niższa niż 30 złotych i wyższa niż 5000 złotych (art. 12 u.k.s.c.).

Opłatę stosunkową pobiera się w sprawach o prawa majątkowe; wynosi ona 5% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 100 000 złotych (art. 13 ust. 1 u.k.s.c.).

Zgodnie z art. 13 ust. 2 u.k.s.c. opłata stosunkowa w sprawach o prawa majątkowe dochodzone w postępowaniu grupowym wynosi 2% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 100 000 złotych.

Opłatę podstawową pobiera się w sprawach, w których przepisy nie przewidują opłaty stałej, stosunkowej lub tymczasowej. Opłata podstawowa wynosi 30 złotych i stanowi minimalną opłatę, którą strona jest obowiązana uiścić od pisma podlegającego opłacie, chyba

że ustawa stanowi inaczej. Pobranie od pisma opłaty podstawowej wyłącza pobranie innej opłaty. Przepisów o opłacie podstawowej nie stosuje się w postępowaniu wieczystoksięgowym oraz w postępowaniu rejestrowym (art. 14 ust. 5 u.k.s.c.).

Ustawą z 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123), która weszła wżycie 10 marca 2007 r., uchylono m.in. art. 14 ust. 2 u.k.s.c., stanowiący, że opłatę podstawową pobiera się także od podlegających opłacie pism, o których mowa w art. 3 ust. 2 u.k.s.c., wnoszonych przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych przez sąd, chyba że ustawa stanowi inaczej. Kwestie dotyczące pobierania opłaty podstawowej w sprawach wszczętych przed i po wejściu w życie ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.) oraz ustawy zmieniającej z 14 grudnia 2006r. zostały wyjaśnione przez Sąd Najwyższy m.in. w uchwale z 24 stycznia 2007 r., III CZP 124/06, LexPolonica nr 1152323 (OSNC 2007,nr 6, poz. 91), w postanowieniach z 24 października 2007 r., IV CZ 75/07 (Lex nr 512974) i z 6 marca 2008 r., I CZ 150/07 (LexPolonica nr 2133201) oraz w uchwale z 27 czerwca 2008 r., III CZP 48/08, LexPolonica nr 1920895 (OSNC 2009, nr 7-8, poz. 102). Z orzeczeń tych - w których Sąd Najwyższy dokonał wykładni przepisów intertemporalnych zawartych w obydwu wymienionych ustawach - wynika,że opłaty podstawowej nie pobiera się od pism wnoszonych przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych przez sąd w sprawach wszczętychpo 10 marca 2007 r. W sprawach natomiast wszczętych przed tą datą, mimo że np. apelacja wniesiona została po tej dacie, opłata podstawowa powinna zostać uiszczona.

Opłatę tymczasową przewodniczący określa od pisma wniesionego w sprawie o prawa majątkowe, w której wartości przedmiotu sprawy nie da się ustalić w chwili jej wszczęcia. Opłatę tymczasową określa sięw granicach od 30 złotych do 1000 złotych, a w sprawach dochodzonychw postępowaniu grupowym od 100 złotych do 10 000 zlotych. W orzeczeniu kończącym postępowanie w pierwszej instancji sąd określa wysokość opłaty ostatecznej, która jest bądź opłatą stosunkową, obliczoną od wartości przedmiotu sporu ustalonej w toku postępowania, bądź opłatą określoną przez sąd, jeżeli wartości tej

nie udało się ustalić. W tym wypadku opłatę ostateczną sąd określa wkwocie nie wyższej niż 5000 złotych, mając na względzie społeczną doniosłość rozstrzygnięcia i stopień zawiłości sprawy (art. 15 ust. 3 u.k.s.c.).

Opłata może być cała albo w określonej ułamkiem części (1/2, 1/4, 1/5, 3/4). Artykuły 18 i 20 u.k.s.c. określają, które pisma podlegają opłacie całej, a które opłatom o określonej części.

Większość pism - poza pismami podlegającymi opłacie stosunkowej - podlega opłatom stałym (por. art. 22-76 u.k.s.c.).

Wydatkom poświęcone są art. 5 i 83-93 u.k.s.c. oraz art. 1304 k.p.c.Tylko wyjątkowo, gdy przepisy ustawy przewidują obowiązek działania i dokonywania czynności połączonej z wydatkami z urzędu, sąd zarządzi wykonanie tej czynności, a kwotę potrzebną na ich pokrycie wykłada tymczasowo Skarb Państwa. W orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie sąd orzeka o wydatkach poniesionych tymczasowo przez Skarb Państwa, stosując odpowiednio art. 113 u.k.s.c. (art. 83 u.k.s.c., por. pkt 5 niniejszego rozdziału). Przykładowy wykaz wydatków podaje art. 5 u.k.s.c. Jeśli taka wyjątkowa sytuacja nie zachodzi, strona wnosząca o przeprowadzenie czynności powodujących wydatki (np. dopuszczenie dowodu z opinii biegłego) obowiązana jest - zgodnie z art. 1304 § 1 k.p.c. - wnieść zaliczkę na ich poczet. Jeżeli więcej niż jedna strona wnosi o podjęcie czynności, sąd zobowiązuje każdą stronę, która z czynności wywodzi skutki prawne, do uiszczenia zaliczki w równych częściach lub w innym stosunku według swego uznania. W razie nieuiszczenia zaliczki sąd pominie czynność połączoną z wydatkami (art. 1304 § 1 zd. drugie i § 5 k.p.c.), np.: „Sąd postanowił: 1) dopuścić na wniosek powoda dowód z opinii biegłego z zakresu wyceny ruchomości na okoliczność wartości spornej komody, 2) zobowiązać powoda do uiszczenia w terminie 5 dni zaliczki na wynagrodzenie biegłego - podrygorem nieprzeprowadzenia dowodu z opinii biegłego”. W niektórych sytuacjach procesowych, gdy obowiązek uiszczenia zaliczki nie wynikaz decyzji procesowej sądu, zarządzenie wzywające do jej wniesienia wyda przewodniczący, wyznaczając termin nie dłuższy niż dwa

tygodnie, a gdy strona mieszka lub ma siedzibę za granicą, wyznaczy termin nie krótszy niż miesiąc (art. 1304 § 2 k.p.c.).

3. Zasady uiszczania kosztów sądowych

A. Zasady ogólne

Zgodnie z art. 2 ust. 2 u.k.s.c. do uiszczenia kosztów sądowych obowiązana jest strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki, chyba że ustawa stanowi inaczej. Opłatę należy uiścić przy wniesieniu do sądu pisma podlegającego opłacie (art. 10 u.k.s.c.). Reguły dotyczące uiszczania zaliczki na wydatki reguluje art. 1304 k.p.c., zgodnie z którym strona, która wnosi o podjęcie czynności połączonej z wydatkami, jest obowiązana uiścić zaliczkę na ich pokrycie w wysokości i terminie oznaczonym przez sąd. Jeżeli więcej niż jedna strona wnosi o podjęcie czynności, sąd zobowiązuje każdą stronę, która z czynności wywodzi skutki prawne, do uiszczenia zaliczki w równych częściach lub w innym stosunku według swego uznania. Jeśli zatem strona wnosi o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego, to sąd - uznając ten wniosek za usprawiedliwiony - powinien wydać postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego, określając wysokość zaliczki i termin (niedłuższy niż dwa tygodnie) jej uiszczenia przez stronę, która wnosiłao przeprowadzenie dowodu (gdy obie strony wnosiły o dopuszczenie dowodu w postanowieniu, należy określić, w jakiej wysokości obie strony powinny uiścić zaliczkę). Sąd zleci biegłemu wydanie opinii, jeżeli zaliczka zostanie uiszczona w oznaczonej wysokości. W razie nieuiszczenia zaliczki sąd powinien wydać postanowienie o uchyleniu postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego. W sytuacji gdy obie strony zostały zobowiązane do uiszczenia zaliczki, a tylko jedna z nich wpłaciła zaliczkę, sąd nie może pominąć dowodu. Przewodniczący powinien wezwać stronę do uzupełnienia zaliczki na pokrycie wydatku związanego z dopuszczonym dowodem. To nowe - w stosunku do ustawy z 13 czerwca 1967 r. - uregulowanie pozostaje w ścisłym związku ze zmienionym art. 130 § 1 k.p.c. oraz dodanymi art.130 § 11, art. 1261-1262, które są poświęcone usuwaniu braków formalnych i fiskalnych pism wnoszonych do sądu (por. rozdział XI). Koncentrując uwagę na przepisach dotyczących opłat i wydatków, należy wskazać, że opłacie (stałej, stosunkowej albo podstawowej) podlega pismo, jeżeli ustawa o kosztach sądowych w sprawach

cywilnych przewiduje jej pobranie (art. 3 ust. 1 u.k.s.c.). W art. 3ust. 2 u.k.s.c. zostały podane przykładowo rodzaje pism, od których strona wnosząca je powinna uiścić opłatę.

Artykuł 7 ust. 1 u.k.s.c., zgodnie z którym stroną w rozumieniu ustawy jest każdy uczestnik postępowania sądowego, w tym także świadek, biegły i tłumacz, a kosztami procesu są również koszty innych rodzajów postępowania, oznacza, że każdy podmiot jest zobowiązany ponieść koszty sądowe, jeśli wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki. Stroną w rozumieniu ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zatem jest także interwenient uboczny, mimo że w rozumieniu Kodeksu postępowania cywilnego nie jest stroną (por. uchwałę SN z 10 kwietnia 2003 r., III CZP 20/03, LexPolonica nr 361040, OSNC 2004, nr 2, poz. 16).

Zgodnie z art. 4 ust. 1 zd. pierwsze u.k.s.c. pismo wnoszone przez kilka osób podlega jednej opłacie, natomiast według zdania drugiego tego przepisu, jeżeli jednak przedmiotem sprawy są roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju i oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej (współuczestnictwo formalne), każdy współuczestnik uiszcza opłatę oddzielnie, stosownie do swojego roszczenia lub zobowiązania. Należy przyjąć, że zdanie pierwsze art.4 ust. 1 u.k.s.c., zważywszy na pełny kontekst tego przepisu, dotyczy współuczestników materialnych, natomiast zdanie drugie odnosi się - na co wskazuje jego wyraźne brzmienie - do współuczestników formalnych. Jeśli zatem trzech powodów związanych współuczestnictwem materialnym wniesie pozew o zapłatę 10 000 zł, tojeden z nich albo wszyscy razem powinni uiścić opłatę od kwoty 10 000 zł, natomiast każdy z powodów, których łączy współuczestnictwo formalne (np. najemcy A, B, C żądają odpowiednio kwot 1000 zł, 2000 zł, 1500 zł od wynajmującego W), uiści opłatę od swojego żądania - odpowiednio od kwot 1000 zł, 2000 zł, 1500 zł.

Według art. 9 pkt 1 u.k.s.c. sposób uiszczania opłat sądowych określi Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia. Według rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. w

sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 27, poz. 199 ze zm.) strona uiszcza koszty sądowe przez:

- dokonanie wpłaty w kasie sądu,

- opłacenie pisma znakami opłaty sądowej,

- zlecenie dokonania przelewu na rachunek bankowy sądu.

W tym ostatnim wypadku data przyjęcia przelewu przez bank może być uznana za datę uiszczenia opłaty tylko pod warunkiem, że przelew w dniu przyjęcia go przez bank lub w terminie zakreślonym przez sąd douiszczenia opłaty miał pokrycie na rachunku zleceniodawcy. Kwestia zaś, czy i kto ponosi winę za brak pokrycia, może mieć znaczenie tylko dla przywrócenia uchybionego terminu (por. orzeczenie SN z 27 stycznia 1969 r., I PZ 76/68, LexPolonica nr 325543, OSNCP 1969, nr 9, poz. 167). Okoliczność, że polecenie przelewu zostało wydane w terminie wyznaczonym do uiszczenia kosztów, może być niewystarczająca do oceny, czy strona zachowała termin, jeśli bowiembank zrealizował to polecenie po wyznaczonym terminie z tego względu, że w tym okresie na rachunku zleceniodawcy (strony) brak było pokrycia, to należy przyjąć, że strona uchybiła terminowi.

W postanowieniu z 22 kwietnia 2004 r. (II CZ 38/04, LexPolonica nr 370351, OSNC 2005, nr 5, poz. 84) Sąd Najwyższy uznał, że dniem uiszczenia opłaty sądowej dokonanej za pomocą elektronicznego środkakomunikacji jest dzień, w którym polecenie przelewu - mające pokrycie na rachunku zleceniodawcy - zostało wprowadzone do urządzenia nadawczego w taki sposób, że bank mógł zapoznać się z jego treścią. Możliwość tę bank uzyskuje z chwilą odebrania polecenia przez jego urządzenie odbiorcze. Niezamieszczenie na wydruku - potwierdzającym uiszczenie w formie bezgotówkowej opłaty sądowej od wniosku o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego - informacji potwierdzonej własnoręcznym podpisem, wymaganej stosownie

do § 3 ust. 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. w sprawie sposobu uiszczenia opłat sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 27, poz. 199), może uzasadniać zwrot wniosku na podstawie art. 19 ust. 3 w zw. z ust. 2 ustawy z 20 sierpnia 1997 r.o Krajowym Rejestrze Sądowym (obecnie tekst jedn. Dz.U z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.) tylko wtedy, gdy potwierdzenie uiszczenia opłaty nie zawiera wystarczających danych pozwalających na przyjęcie, że opłata została uiszczona (uchwała SN z 15 grudnia 2006r., III CZP 113/06, LexPolonica nr 1058801, OSNC 2007, nr 10, poz. 145). Datą uiszczenia opłaty sądowej przekazem pocztowym realizowanym za pośrednictwem operatora publicznego świadczącego powszechne usługi pocztowe jest data nadania przekazu potwierdzona przez operatora (uchwała SN z 21 stycznia 2011 r., III CZP 115/10, LexPolonica nr 2446393, Biul. SN 2011, nr 1.).

B. Zasady uiszczania opłat sądowych przez profesjonalnych pełnomocników

W stosunku do adwokatów, radców prawnych i rzeczników patentowych ustawodawca zaostrzył rygory w zakresie opłacania pism wnoszonych dosądu, podlegających opłaceniu. Wniesione przez takich pełnomocników pisma, które nie zostały należycie opłacone, przewodniczący - na podstawie art. 1302 § 1 k.p.c. - zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pisma podlegają opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotusporu. W terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma z przyczyn określonych w § 1 art. 1302 k.p.c. strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata została wniesiona we właściwej wysokości, pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia (art. 1302 § 2 k.p.c.). Skutek taki nie następuje w raziekolejnego zwrotu pisma z tej samej przyczyny. Te zaostrzone rygory nie dotyczą środków odwoławczych i zaskarżenia. Po uchyleniu - z dniem 1 lipca 2009 r. - § 3 i 4 art. 1302 k.p.c. rygor odrzucenia nieopłaconego środka zaskarżenia wniesionego przez zawodowego pełnomocnika procesowego (adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego) sąd zastosuje, na podstawie art. 130 § 1 k.p.c., w razie niewykonania zarządzenia wzywającego do uiszczenia w wyznaczonym terminie opłaty należnej od wniesionego środka zaskarżenia. Za takim stanowiskiem opowiedział się Sąd Najwyższy w

postanowieniach z 8 stycznia 2010 r., IV CZ 107/09, LexPolonica nr 2153701 (OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 90.) oraz z 3 lutego 2010 r., II CZ 79/09 (niepubl.). Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 15 czerwca 2010 r., II UZP 4/10, LexPolonica nr 2284787 (Biul. SN 2010, nr 6, poz. 18), stwierdzając,że nieopłacona skarga kasacyjna złożona przez adwokata lub radcę prawnego po wejściu w życie ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 234, poz. 1571) podlega odrzuceniu w razie niewykonania zarządzenia wzywającego do opłacenia skargi (art. 3986 § 2 k.p.c. w zw. z art. 130 § 1 k.p.c.).

W elektronicznym postępowaniu upominawczym wniesienie pozwu bez opłaty (zarówno przez stronę osobiście, jak i przez zawodowego pełnomocnika procesowego) nie wywołuje skutków, jakie ustawa wiąże zwniesieniem pisma procesowego do sądu. Tego szczególnego uregulowania nie stosuje się, jeżeli powód jest zwolniony od kosztówsądowych z mocy prawa (art. 130 § 6 k.p.c.).

Rygoru zwrotu pism a limine nie stosuje się także, gdy obowiązek uiszczenia opłaty stosunkowej powstał na skutek sprawdzenia przez sąd wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu (art. 1302 § 5 k.p.c.). Oznacza to, że wydanie przez przewodniczącego zarządzenia ozwrocie pisma powinno być poprzedzone wezwaniem do uiszczenia należnej opłaty w terminie tygodniowym, pod rygorem zwrotu pisma. Podobną procedurę należy zastosować, jeżeli obowiązek uiszczenia lubuzupełnienia opłaty powstanie - na skutek ustalenia przez sąd wyższej wartości przedmiotu sporu, cofnięcia zwolnienia od kosztów sądowych albo uchylenia kurateli - przed wysłaniem odpisu pisma innym stronom, a w braku takich stron, przed wysłaniem zawiadomieniao terminie posiedzenia, a więc przed nadaniem pismu biegu (art. 1303§ 1 k.p.c.).

Opłacenie środka prawnego nie jest odrębną czynnością procesową, lecz elementem czynności procesowej polegającej na wniesieniu np. apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej itp. Nie można zatem skutecznie domagać się przywrócenia terminu do wniesienia opłaty od

wniesionego, ale nieopłaconego środka prawnego, lecz należy wnosić oprzywrócenie terminu do złożenia środka prawnego (uzasadnienie postanowienia SN z 23 czerwca 2010 r., II CZ 47/10, niepubl.).

Inną procedurę należy zastosować, jeżeli obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty powstał na skutek rozszerzenia lub innej zmiany żądania, a także z innych przyczyn niż wcześniej wskazanych, a ponadto gdy obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty powstał po wysłaniu odpisu pisma innym stronom, a w braku takich stron - po wysłaniu zawiadomienia o terminie posiedzenia. W takich przypadkach przewodniczący powinien wydać zarządzenie wzywające zobowiązanego douiszczenia należnej opłaty w terminie tygodnia, a jeżeli mieszka on lub ma siedzibę za granicą i nie ma w kraju przedstawiciela - w terminie nie krótszym niż miesiąc. W razie bezskutecznego upływu terminu sąd prowadzi sprawę bez wstrzymywania biegu postępowania, a o obowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę winstancji, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu (por. pkt 5 niniejszego rozdziału).

WYBRANE ORZECZENIA

1. W sprawie gospodarczej rozpoznawanej w postępowaniu uproszczonym pobiera się od apelacji opłatę stałą określoną w art. 28 w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c. (uchwała SN z 22 listopada 2006 r., III CZP 91/06, LexPolonica nr 1009816, OSNC 2007, nr 9, poz. 127).

2. Jeżeli strona reprezentowana przez kwalifikowanego pełnomocnika dochodzi kilku przedmiotowo odrębnych roszczeń, a uiści opłatę tylkood jednego z nich, należy nadać dalszy bieg pismu w części dotyczącej opłaconego roszczenia, a w pozostałym zakresie pismo zwrócić lub - jeżeli dotyczy środka zaskarżenia - odrzucić (postanowienie SN z 21 grudnia 2006 r., III CZ 94/06, LexPolonica nr1322905, Biul. SN 2007, nr 3, poz. 14).

3. W postępowaniu uproszczonym pobiera się od apelacji opłatę stałą w takiej samej wysokości jak od pozwu, niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia (uchwała SN z 22 lutego 2007 r., III CZP 155/06, LexPolonica nr 1214315, Biul. SN 2007, nr 2).

4. Termin do uiszczenia opłaty od czynności procesowej nie podlega przywróceniu (postanowienie SN z 9 lipca 2008 r., V CZ 44/08, LexPolonica nr 2035134, OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 55).

5. Opłatę stałą przewidzianą w art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. pobierasię od pozwu o ochronę dóbr osobistych w części dotyczącej roszczeń niemajątkowych (uchwała SN z 16 października 2009 r., III CZP 54/09,LexPolonica nr 2086264, OSNC 2010, nr 3, poz. 34).

4. Zwolnienie od kosztów sądowych

Zwolnienie od kosztów sądowych (opłaty i wydatki) następuje z mocy ustawy albo z mocy postanowienia sądu lub referendarza sądowego. W obu wypadkach może ono być całkowite lub częściowe i ma charakter tymczasowy w tym znaczeniu, że koszty, które obciążałyby stronę, ponosi Skarb Państwa, jednakże w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji sąd orzeknie o nich na podstawie art. 113 u.k.s.c. (por. pkt 5 niniejszego rozdziału). Zwolnienie od kosztów sądowych może mieć charakter podmiotowy lub przedmiotowy.

Z mocy ustawy, tj. na podstawie art. 96 u.k.s.c., w całości zwolnione są od kosztów sądowych następujące podmioty (zwolnienie podmiotowe w całości z mocy ustawy):

1) strona dochodząca ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa oraz roszczeń z tym związanych,

2) strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych oraz strona pozwana w sprawie o obniżenie alimentów,

3) strona wnosząca o uznanie postanowień umownych za niedozwolone,

4) pracownik wnoszący powództwo lub strona wnosząca odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, z zastrzeżeniem art. 35 i 36 u.k.s.c.,

5) kurator wyznaczony przez sąd orzekający lub sąd opiekuńczy dla danej sprawy,

6) prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka i Rzecznik Praw Pacjenta,

7) powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów w sprawach dotyczących praktyk ograniczających konkurencję oraz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów,

8) inspektor pracy oraz związki zawodowe w sprawach z zakresu prawa pracy,

9) strona w sprawach związanych z ochroną zdrowia psychicznego,

10) osoba ubezwłasnowolniona w sprawach o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia,

11) strona, która została zwolniona od kosztów sądowych przez sąd - w zakresie przyznanego jej zwolnienia,

12) powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów w sprawach dotyczących ochrony indywidualnych interesów konsumenta - w zakresie przyznanegokonsumentowi przez sąd zwolnienia od kosztów sądowych,

13) strona dochodząca naprawienia szkód spowodowanych ruchem zakładugórniczego, o którym mowa w dziale V ustawy z 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze.

Z mocy ustawy częściowo zwolnione od kosztów sądowych są następującepodmioty (zwolnienie podmiotowe częściowe z mocy ustawy):

1) Skarb Państwa - od uiszczenia opłat (art. 94 u.k.s.c.),

2) pracownik dochodzący roszczeń w sprawach z zakresu prawa pracy - od ponoszenia wydatków; o wydatkach tych sąd rozstrzyga w orzeczeniukończącym postępowanie w instancji, stosując odpowiednio art. 113 u.k.s.c., z tym zastrzeżeniem, że obciążenie pracownika tymi wydatkami może nastąpić w wypadkach szczególnie uzasadnionych (art. 97 u.k.s.c.). Por. szczegółowo pkt 5 niniejszego rozdziału.

3) organizacje pożytku publicznego działające na podstawie przepisówo działalności pożytku publicznego i o wolontariacie - od uiszczeniaopłat z wyjątkiem spraw dotyczących prowadzonej przez te organizacjedziałalności gospodarczej (art. 104 ust. 1 u.k.s.c.),

4) organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536 - od uiszczenia opłat w sprawach dotyczących realizacji zleconego zadaniapublicznego na podstawie przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (art. 104 ust. 1 u.k.s.c.).

Z ustawowym przedmiotowym zwolnieniem od kosztów sądowych w całości lub w części mamy do czynienia wtedy, gdy z mocy ustawy od określonych pism lub w toku określonego rodzaju postępowania nie pobiera się kosztów. Są to następujące przypadki:

1) w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych strony nie ponoszą wydatków, ponosi je Skarb Państwa (art. 98 u.k.s.c.);

2) nie pobiera się opłat (art. 95 u.k.s.c.) od wniosku o:

- udzielenie zabezpieczenia, zgłoszonego w piśmie rozpoczynającym postępowanie,

- przyjęcie oświadczenia o uznaniu dziecka, o nadanie dziecku nazwiska, o przysposobienie dziecka, o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką,

- przesłuchanie świadka testamentu ustnego, o otwarcie i ogłoszenie testamentu oraz o zwolnienie z obowiązków wykonawcy testamentu,

- będącego podstawą wszczęcia przez sąd postępowania z urzędu, a także od pism składanych sądowi opiekuńczemu w wykonaniu obowiązku wynikającego z ustawy albo nałożonego przez ten sąd,

- odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt,

- wpis w księdze wieczystej prawa własności uzyskanego na podstawie przekształcenia, o którym mowa w art. 1 ust. 1a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo własności nieruchomości (Dz.U. Nr 175, poz. 1459 ze zm.),

- wpis do Krajowego Rejestru Sądowego organizacji społecznych oraz kościołów i związków wyznaniowych ubiegających się o status organizacji pożytku publicznego;

3) nie pobiera się opłaty od pozwu o odszkodowanie, o którym mowa w art. 6 ustawy z 22 listopada 2002 r. o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela (Dz.U. Nr 233, poz. 1955);

4) nie pobiera się opłat od niektórych środków prawnych, tj. od:

- zażalenia na postanowienie sądu, którego przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia orazodmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie,

- zażalenia na postanowienie sądu dotyczące wysokości opłaty albo wysokości wydatków,

- skargi na orzeczenie referendarza sądowego w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych,

- skargi na orzeczenie referendarza sądowego w przedmiocie odmowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego.

- wniosku, zażalenia i apelacjinieletniego w postępowaniu w sprawachnieletnich,

- skargi na orzeczenie referendarza sądowego i zażalenia w elektronicznym postępowaniu upominawczym;

5) nie pobiera się opłaty sądowej, a uiszczoną opłatę zwraca się, jeżeli zażalenie, wniesione na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pisma albo na postanowienie sądu o odrzuceniu środka zaskarżenia, sąd uzna za oczywiście uzasadnione (art. 99 u.k.s.c.).

Z mocy postanowienia sądu zwolnienia od kosztów sądowych (art. 103 u.k.s.c.) może domagać się:

- osoba fizyczna, która złoży oświadczenie, że nie jest w stanie ichponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny; oświadczenie powinno zostać sporządzone według ustalonego wzoru i spełniać wymagania określone w art. 102 ust. 2 u.k.s.c.;

- osoba prawna, jak również jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną (por. art. 331 k.c.), jeżeli wykaże, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie;

- organizacje społeczne, których zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej - w ich własnych sprawach prowadzonych w związku z działalnością społeczną, naukową, oświatową, kulturalną, sportową, dobroczynną, samopomocową, w zakresie ochrony konsumenta, ochrony środowiska i opieki społecznej; przyznając zwolnienie od kosztów sądowych sąd uwzględnia przede wszystkim statutowe cele działalności danej organizacji i możliwości oraz potrzeby ich realizacji na drodze postępowania cywilnego (art. 104 ust. 2 u.k.s.c.).

Wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych należy zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie (por. § 25 ust. 1 instr.

sąd.), w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. W razie złożenia wniosku ustnie do protokołu, oświadczenie, o którym mowa w art. 102 ust. 2, może być złożone także do protokołu. Wzór takiego oświadczenia określi w drodze rozporządzenia Minister Sprawiedliwości (art. 9 u.k.s.c.); por. pkt 1 niniejszego rozdziału.Osoba fizyczna, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania. Sąd przesyła niezwłocznie ten wniosek właściwemu sądowi.

Niedołączenie do wniosku składanego przez osobę fizyczną, która nie jest reprezentowana przez adwokata lub radcę prawnego, oświadczenia,o którym mowa w art. 102 ust. 2 u.k.s.c., albo wprawdzie dołączenie go, ale bez wszystkich wymaganych danych - jest uchybieniem formalnym w rozumieniu art. 130 k.p.c. Przewodniczący zatem powinienwydać zarządzenie wzywające do uzupełnienia wniosku w terminie tygodniowym pod rygorem jego zwrotu. Wniosek o zwolnienie od kosztówstrony reprezentowanej przez adwokata lub radcę prawnego złożony bezdołączenia oświadczenia o którym mowa w art. 102 ust. 2 u.k.s.c., przewodniczący zwraca bez wzywania o uzupełnienie jego braków formalnych. Jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów został złożony razem z pismem podlegającym opłacie, to po zwrocie wniosku z powodu niedołączenia do niego wymaganego oświadczenia przewodniczący powinien wezwać pełnomocnika - nawet jeśli jest to pełnomocnik zawodowy - do opłacenia pisma należną opłatą (por. uzasadnienie postanowienia SN z 7 listopada 2006 r., I CZ 69/06, LexPolonica nr 1826264).

Zgłoszenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych oraz wniesienie środka odwoławczego od postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztówsądowych nie wstrzymuje biegu toczącego się postępowania, chyba że chodzi o zwolnienie powoda od kosztów sądowych na skutek wniosku zgłoszonego w pozwie lub przed wytoczeniem powództwa. Jeżeli wnioseko zwolnienie od kosztów sądowych zgłoszony przed upływem terminu do opłacenia pisma został prawomocnie oddalony, przewodniczący wzywa stronę do opłacenia złożonego pisma, na podstawie art. 130 k.p.c. Tego trybu postępowania nie stosuje się, jeżeli pismo podlegające

opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia zostało wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego. W takim przypadku, jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony przed upływem terminu do opłacenia pisma został oddalony, tygodniowy termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia, a gdy postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia. Jeżeli jednak o zwolnieniu od kosztów sądowych orzekał sąd pierwszej instancji, a strona wniosła zażalenie w przepisanym terminie, termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego zażalenie, a jeżeli postanowieniesądu drugiej instancji zostało wydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia (art. 112 ust.1-3 u.k.s.c.).

W przypadku wniosku osoby prawnej lub jednostki, o której mowa w art. 331 k.c., okoliczności uzasadniające wniosek, a więc związane zkondycją finansową i ekonomiczną takiej osoby, mogą być wykazywane za pomocą wszelkich środków dowodowych. Znaczenie zasadnicze będą miały dokumenty w postaci wyciągów z ksiąg, bilansów, sprawozdań rachunkowych, kont bankowych itp. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością powinna wykazać swój majątek przez przedstawieniebilansu; przeciążenie majątku takiej spółki ponad jego wartość nie stanowi o braku środków finansowych, gdyż opłaty sądowe mogą być pokryte z dopłat przez wspólników (por. orzeczenie SN z 13 września 1937 r., C II 618/37, LexPolonica nr 303079, Zb. Orz. SN 1938, nr VI, poz. 293). Spółka jawna nie powinna uzyskać zwolnienia od kosztów sądowych, jeśli nie zostanie wykazane, że każdy ze wspólników nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny (por. orzeczenie SN z 24 kwietnia 1936 r., C III 1669/35, LexPolonica nr 302766, Zb. Urz. 1937, nr II,poz. 54). Dostępność do sądu wymaga z natury rzeczy posiadania środków finansowych; posiadanie tych środków staje się istotnym składnikiem działalności gospodarczej. Oznacza to, że w procedurze planowania wydatków związanych z działalnością gospodarczą podmioty prowadzące tę działalność, przewidując realizację swoich praw przed sądem, powinny uwzględniać także konieczność posiadania środków na prowadzenie procesu sądowego. Planowanie wydatków bez uwzględnienia zasady, o której wspomniano, jest naruszeniem równoważności w

traktowaniu swoich powinności finansowych, strona zaś, która realizuje swoje zobowiązania w taki sposób, że wyzbywa się zdolnoścido zapłaty kosztów sądowych - preferencyjnie traktując inne zobowiązania - nie może prawnie skutecznie podnieść zarzutu, iż odmowa zwolnienia jej od kosztów sądowych jest ograniczeniem dostępności do realizacji jej praw przed sądami (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 9 lipca 1992 r., ACz 393/92, LexPolonica nr316258, „Wokanda” 1993, nr 2, poz. 32).

Strona w całości zwolniona od kosztów sądowych z mocy ustawy nie uiszcza opłat i nie ponosi wydatków, które obciążają tymczasowo Skarb Państwa.

Sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych w całości lub części, jeżeli stosownie do art. 101 u.k.s.c. strona nie jest w stanie ponieść tych kosztów. Częściowe zwolnienie od kosztów sądowych może polegać na zwolnieniu od poniesienia bądź ułamkowej lub procentowej ich części, bądź określonej ich kwoty, bądź też niektórych tylko opłat sądowych lub wydatków. Może też polegać na przyznaniu zwolnienia co do pewnej części roszczenia lub co do niektórych roszczeń dochodzonych łącznie (np. „zwalnia powoda od ponoszenia 1/4 części kosztów sądowych”, „zwalnia powoda od kosztów sądowych ponad kwotę 3000 zł”, „zwalnia powoda od opłaty od pozwu”, „zwalnia powoda od wydatków związanych z przeprowadzeniem dowodu z opinii biegłego lekarza neurologa”). Jeśli wniosek zawierał żądanie zwolnienia od kosztów częściowo, we wszystkich wymienionych w art. 101 ust. 2 u.k.s.c. czterech przypadkach sąd powinien ponadto orzec:„oddala wniosek w pozostałej części”. Sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych częściowo również w wypadku, gdy powództwo jest oczywiście bezzasadne tylko co do pewnej części roszczenia lub co doniektórych roszczeń dochodzonych łącznie. W wypadku takim zwolnienieod kosztów sądowych dotyczy jedynie roszczeń lub ich części, które nie są oczywiście bezzasadne. Roszczenia te lub ich części sąd oznaczy w postanowieniu o przyznaniu częściowego zwolnienia od kosztów sądowych (np. „zwalnia powoda od kosztów sądowych w części dotyczącej roszczenia o zasądzenie renty za okres … oraz roszczenia o zapłatę kwoty 15 000 zł, a w pozostałej części wniosek oddala”). Jeżeli strona po częściowym zwolnieniu jej od kosztów sądowych

dochodzi roszczeń lub ich części, co do których sąd odmówił zwolnienia ze względu na ich oczywistą bezzasadność, jest obowiązanauiścić opłatę sądową oraz ponieść wydatki w takiej wysokości, jak gdyby roszczenia te lub ich części były dochodzone oddzielnie. Reguły te stosuje się odpowiednio w wypadku oczywistej bezzasadnościdochodzonego roszczenia lub obrony praw. „Oczywista bezzasadność” - w rozumieniu art. 109 ust. 2 u.k.s.c. - zachodzi wówczas, gdy dla każdego prawnika, bez potrzeby analizowania sprawy pod względem faktycznym i prawnym, jest zupełnie oczywiste, że powództwo nie możebyć uwzględnione (np. w razie wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa przez męża matki dziecka po upływie terminu przewidywanego w art. 63 k.r.o.). Dla oceny tej nie ma jakiegokolwiek znaczenia przytoczona przez powoda podstawa prawna żądania; oceny takiej należy dokonać na podstawie powołanych w pozwie okoliczności faktycznych. Bezzasadność powództwa jest oczywista, jeżeli brak podstaw zgłoszonych w pozwie żądań wynika z samych twierdzeń powoda,bez potrzeby sprawdzenia ich przesłanek. Sąd pierwszej instancji niemoże oddalić - powołując się na oczywistą bezzasadność powództwa - wniosku powoda o zwolnienie od opłaty sądowej należnej od zażalenia wniesionego przezeń na postanowienie, którego przedmiotem jest odrzucenie a limine pozwu (postanowienie SN z 12 września 1990 r., ICZ 202/90, LexPolonica nr 311355, OSNCP 1991, nr 10-12, poz. 127). Postanowienie o zwolnieniu lub odmowie zwolnienia od kosztów sądowych może wydać także referendarz sądowy (art. 118 u.k.s.c.). Por. rozdział XIX, pkt 7.

Jeżeli okaże się, że okoliczności, na podstawie których stronie zostało przyznane zwolnienie od kosztów sądowych, nie istniały lub przestały istnieć, sąd powinien cofnąć zwolnienie od kosztów sądowych („sąd cofa” - art. 110 u.k.s.c.). Sąd może zarządzić stosowne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej powziął wątpliwości co do rzeczywistegostanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów sądowych lub z niego korzystającej (np. „Sąd postanowił zarządzić dochodzenie w przedmiocie rzeczywistego stanu majątkowego powoda i wzwiązku z tym zwrócić się do Pierwszego Urzędu Skarbowego Łódź-Bałuty w Łodzi o nadesłanie sprawozdania powoda o dochodach w 2006 r., a także do Banku PEKAO SA III Oddział w Łodzi o nadesłanie informacji o stanie rachunków bankowych powoda”).

Zgodnie z art. 110 u.k.s.c. sąd cofa zwolnienie od kosztów sądowych,jeżeli okazało się, że okoliczności, na podstawie których je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W obu wypadkach strona obowiązana jest uiścić wszystkie przepisane opłaty oraz zwrócić wydatki, jednakże w drugim wypadku sąd może obciążyć stronę tym obowiązkiem także częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiław jej stosunkach. W takim wypadku stosuje się art. 111 u.k.s.c. Stronę, która uzyskała zwolnienie od kosztów sądowych na podstawie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności, sąd, cofając zwolnienie, skazuje na grzywnę w wysokości do 1000 złotych. Niezależnie od obowiązku uiszczenia grzywny, strona powinna uiścić wszystkie przepisane opłaty i pokryć obciążające ją wydatki. Jeżeli cofnięcie zwolnienia od kosztów sądowych nastąpiło na podstawie prawomocnego postanowienia (por. art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.) przed wysłaniem odpisu pisma (pozwu) innym stronom, a w braku takich stronprzed wysłaniem zawiadomienia o terminie posiedzenia, będzie miał zastosowanie art. 1303 § 1 k.p.c., zgodnie z którym w takiej sytuacji stosuje się odpowiednio art. 130 § 1 k.p.c. Oznacza to, że przewodniczący powinien wydać zarządzenie o następującej treści: „W związku z prawomocnym cofnięciem zwolnienia od kosztów sądowych wezwać powoda do uiszczenia w terminie tygodniowym opłaty od pozwu wkwocie 300 zł - pod rygorem zwrotu pozwu (art. 130 § 1 w zw. z art. 1303 § 1 k.p.c.)”. Jeżeli cofnięcie zwolnienia nastąpiło w toku postępowania sądowego (np. po doręczeniu odpisu pozwu), będzie miał zastosowanie art. 1303 § 2 k.p.c., zgodnie z którym zarządzenie przewodniczącego wzywające do uiszczenia należnej opłaty nie może już mieć rygoru zwrotu pisma (pozwu). W tym przypadku w razie bezskutecznego upływu terminu sąd prowadzi sprawę bez wstrzymywania biegu postępowania, a o obowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, stosując odpowiednio zasadyobowiązujące przy zwrocie kosztów procesu. Orzeczenie zatem powinno przybrać treść podobną do rozstrzygnięć opartych na art. 113 u.k.s.c. (art. 11d u.k.s.c.). Przykłady takich orzeczeń zostały podane w pkt 5 niniejszego rozdziału.

Osobę, która ponownie zgłosiła wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, świadomie podając nieprawdziwe okoliczności o stanie

rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, sąd, odrzucającwniosek, skazuje na grzywnę w wysokości do 2000 złotych (art. 111 ust. 2 u.k.s.c.). Zgłoszenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych oraz wniesienie środka odwoławczego od postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych nie wstrzymuje biegu toczącego się postępowania, chyba że chodzi o zwolnienie powoda od kosztów sądowych na skutek wniosku zgłoszonego w pozwie lub przed wytoczeniem powództwa (art. 112 u.k.s.c.).

Postanowienie rozstrzygające wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych może być wydane na posiedzeniu niejawnym, powinno zatem zostać doręczone obu stronom (art. 357 § 2 zd. pierwsze k.p.c.). Jeżeli jest to postanowienie, na podstawie którego wniosek o zwolnienie od kosztów został oddalony (w całości lub w części) lub nastąpiło cofnięcie zwolnienia od kosztów sądowych, należy je doręczyć obu stronom z uzasadnieniem (art. 357 § 2 zd. drugie k.p.c.), jest ono bowiem zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.).

W razie oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych strona nie może ponownie domagać się zwolnienia, powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku. Ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, oparty na tych samych okolicznościach, podlega odrzuceniu. Na odrzucenie wniosku nie przysługuje zażalenie (art. 107 u.k.s.c.).

Złożenie przez stronę wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w terminie do uiszczenia opłaty od środka odwoławczego przerywa bieg tego terminu. Wymagane jest wówczas najpierw rozpoznanie wniosku. Jeżeli skutkuje ono przyznaniem zwolnienia od opłaty, to bezprzedmiotowe staje się wezwanie do jej uiszczenia, jeśli natomiast kończy się prawomocną odmową zwolnienia, to sąd ponownie wzywa stronę do uiszczenia opłaty w wyznaczonym terminie pod rygoremodrzucenia środka odwoławczego. Jeżeli w ponownym wniosku o zwolnienie od kosztów zostały wskazane nowe okoliczności, mające uzasadniać odmienną ocenę możliwości płatniczych strony ubiegającej się o zwolnienie w porównaniu z jej sytuacją stanowiącą podstawę uprzedniej odmowy, to istnienie prawomocnego postanowienia o odmowie

zwolnienia od kosztów sądowych nie może przesądzać o niedopuszczalności ponownego badania sytuacji materialnej, osobisteji rodzinnej strony wnioskującej. W czasie od uprawomocnienia się tego postanowienia do upływu terminu ponownie wyznaczonego do uiszczenia opłaty strona, która w chwili dokonywania poprzedniej („pierwszej”) oceny nie zasługiwała na zwolnienie od kosztów sądowych, może znaleźć się w sytuacji jednoznacznie uniemożliwiającej jej uiszczenie opłaty. Wykluczenie możliwości ponownego rozważenia przez sąd jej nowej sytuacji oznaczałoby, że o odmowie zwolnienia od kosztów przesądzałyby okoliczności wcześniejsze, a nie te, które określają możliwości finansowe strony w czasie, gdy realnie mają dotknąć ciężar opłaty sądowej (por. uzasadnienie postanowienia SN z 9 czerwca 2006 r., IV CZ 45/06, LexPolonica nr 1343954). Odrzucenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych może nastąpić wyłącznie wówczas, gdy zostało uznane przez ustawę za niedopuszczalne lub gdyby ustawa nakazywała jego odrzucenie, jak np. w przypadku ponownego wniosku o zwolnienie od kosztów opartego na tych samych okolicznościach (art. 107 u.k.s.c.).We wszystkich pozostałych wypadkach sąd - nie stwierdziwszy negatywnych przesłanek wniosku - nie może uchylić się od rozpoznaniatego wniosku i musi go rozstrzygnąć po merytorycznym zbadaniu (postanowienie SN z 24 października 2006 r., II UZP 12/06, LexPolonica nr 419214, Biul. SN 2006, nr 10).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Korzystanie przez przedsiębiorstwo państwowe z kredytu bankowego nie oznacza, że nie ma ono dostatecznych środków na poniesienie kosztów procesu (postanowienie SN z 26 czerwca 1990 r., II CZ 113/90, LexPolonica nr 303640, OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 111).

2. Okoliczność, iż zysk bilansowy podmiotu gospodarczego prowadzącego działalność gospodarczą nie wystarcza na pokrycie zobowiązań wobec budżetu oraz zaspokojenie należności na rzecz jego wierzycieli, nie stanowi uzasadnionej podstawy do zwolnienia od kosztów sądowych, zwłaszcza gdy zysk ten znacznie przewyższa wysokość kosztów sądowych (postanowienie SA w Łodzi z 10 grudnia

1991 r., I ACz 198/91, LexPolonica nr 326133, OSA 1992, nr 5, poz. 47).

3. W toku całego postępowania, do chwili uprawomocnienia się postanowienia oddalającego wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych,nie ma podstaw prawnych do pobierania od strony opłat od składanych przez nią wniosków czy środków odwoławczych, tym bardziej od środkówodwoławczych od postanowień wydanych w toku postępowania o zwolnienie od kosztów sądowych (postanowienie SA w Łodzi z 24 sierpnia 1993 r., I ACz 361/93, LexPolonica nr 305222, OSA 1994, nr 1, poz. 6).

4. Przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych stronie, na której wniosek otworzono postępowanie układowe, czy też co do której ogłoszono upadłość, uzależnione jest od wykazania, że jej efektywne aktywa (gotówka, zapasy, towary, surowce itp.) nie wystarczają na pokrycie tych kosztów (postanowienie SA w Łodzi z 16 grudnia 1993 r., I ACz 544/93, LexPolonica nr 305277, OSA 1994, nr 4, poz. 23).

5. Na postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji odmawiające zwolnienia od kosztów sądowych (w całości lub w części) kasacja nie przysługuje (postanowienie SN z 3 kwietnia 1997 r., I CZ 27/97, LexPolonica nr 324231, OSNC 1997, nr 9, poz. 130).

6. Jeżeli strona złożyła wniosek o zwolnienie od kosztów, to reprezentujący ją adwokat, który wnosi pismo procesowe podlegające opłacie stałej, nie ma obowiązku jej uiszczenia do czasu rozpoznaniawniosku. W razie prawomocnego oddalenia wniosku, przewodniczący wezwie adwokata do uiszczenia należnej opłaty stałej (postanowienie SN z 15 października 1997 r., III CZ 70/97, LexPolonica nr 327023, OSNC 1998, nr 3, poz. 45).

7. Nie ma obowiązku uiszczenia opłaty od apelacji jedno z małżonków,które zaskarża wyrok orzekający rozwód jedynie w części rozstrzygającej o kosztach utrzymania i wychowania małoletniego dziecka, domagając się podwyższenia zasądzonej kwoty (art. 96 ust. 1pkt 2 u.k.s.c.) (uchwała SN z 17 maja 2007 r., III CZP 43/07, LexPolonica nr 1407324, Biul. SN 2007, nr 5).

8. Skarga na naruszenie prawa do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki wniesiona przez ubezpieczonego w sprawie odwołania rozpoznawanego przez sąd pracy i ubezpieczeń społecznych jest wolna od opłat (art. 96 ust. 1 pkt 4 u.k.s.c.) (uchwała SN z 6 września 2006 r., III SPZP 2/06, LexPolonica nr 417815, OSNP 2007, nr 11-12, poz. 176).

9. Wniosek o wykreślenie hipoteki złożony po wejściu w życie ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (obecnietekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) podlega opłacie sądowej w wysokości stanowiącej połowę opłaty należnej od wniosku o wpis tego prawa, określonej w powołanej ustawie (uchwała SN z 21 listopada 2006 r., III CZP 58/06, LexPolonica nr 1009820, OSNC 2007,nr 7-8, poz. 99).

10. Wniosek o wyznaczenie przez sąd przedstawiciela dla nieobecnej strony postępowania administracyjnego (art. 34 k.p.a.) nie podlega opłacie sądowej (uchwała SN z 24 listopada 2006 r., III CZP 89/06, LexPolonica nr 1013734, OSNC 2007, nr 9, poz. 128).

11. W sprawie z zakresu prawa pracy, w której wartość przedmiotu sporu nie przekracza 50 000 zł, od apelacji pozwanego pracodawcy pobiera się opłatę podstawową w kwocie 30 zł (art. 35 ust. 1 u.k.s.c.) (uchwała SN z 9 stycznia 2007 r., II PZP 5/06, LexPolonicanr 1103880, OSNP 2007, nr 11-12, poz. 152).

12. Do opłaty od pozwu w sprawie o stwierdzenie nieważności uchwały organu spółki nie ma zastosowania art. 29 pkt 3 u.k.s.c. (uchwała SNz 24 stycznia 2007 r., III CZP 145/06, LexPolonica nr 1152320, Biul.SN 2007, nr 1).

13. Zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie dla strony adwokata lub radcy prawnego nie zwalnia samo przez się strony od obowiązku zwrotu kosztów przeciwnikowi (art. 121 d.k.p.c., obecnie art. 108 u.k.s.c.). Sąd może wprawdzie odstąpić od nałożenia na stronę obowiązku zwrotu kosztów procesu na podstawie art. 102 k.p.c., jednakże ustalenie, czy w danych okolicznościach zachodzą „wypadki szczególnie uzasadnione”, ustawodawca pozostawia swobodnej ocenie sądu, która następuje niezależnie od przyznanego zwolnienia od kosztów sądowych (postanowienie SN z 26 stycznia 2007 r., V CSK 292/06, LexPolonica nr 1573407).

14. Sąd w orzeczeniu kończącym w instancji sprawę z zakresu prawa pracy, w której wartość przedmiotu sporu nie przewyższa kwoty 50 000zł, obciąży pozwanego pracodawcę - na zasadach określonych w art. 113 ust. 1 u.k.s.c. - kosztami sądowymi, których nie miał obowiązku uiścić pracownik wnoszący powództwo lub odwołanie do sądu (art. 96 ust. 1 pkt 4 u.k.s.c.) z wyłączeniem opłat od pism wymienionych w art. 35 ust. 1 zd. pierwsze u.k.s.c. (uchwała SN z 5 marca 2007 r., I PZP 1/07, LexPolonica nr 1243487, Biul. SN 2007, nr 3).

15. Zażalenie na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia roszczenia majątkowego podlega opłacie w wysokości stałej w kwocie 30 zł (art. 19 ust. 3, art. 20 ust. 1 i art. 69 u.k.s.c.) (uchwała SN z 16 marca 2007 r., III CZP 4/07, LexPolonica nr 1275462, Biul. SN 2007, nr 3).

16. W sprawie z zakresu prawa pracy toczącej się z powództwa pracodawcy, w której wartość przedmiotu sporu nie przewyższa 50 000 zł, pozwany pracownik powinien uiścić od swojej apelacji opłatę podstawową w kwocie 30 zł, o której mowa w art. 35 ust. 1 zd.

pierwsze u.k.s.c. (uchwała SN z 27 marca 2007 r., II PZP 1/07, LexPolonica nr 1282468, Biul. SN 2007, nr 3).

17. Zażalenie na postanowienie oddalające wniosek o udzielenie zabezpieczenia majątkowego, zawarte w piśmie rozpoczynającym postępowanie, podlega opłacie w wysokości stałej w kwocie 30 zł (art. 19 ust. 3 pkt 2 w zw. z art. 20 ust. 1 i art. 69 pkt 1 u.k.s.c.) (uchwała SN z 19 kwietnia 2007 r., III CZP 14/07, LexPolonica nr 1343714, Biul. SN 2007, nr 4, poz. 11).

18. Od apelacji w sprawie o rozwód, którą zaskarżono rozstrzygnięcieo winie i alimentach na rzecz rozwiedzionego małżonka, pobiera się tylko opłatę stałą (art. 26 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c.) (uchwała SN z 19 czerwca 2007 r., III CZP 48/07, LexPolonica nr 1459010, Biul. SN 2007, nr 6).

5. Rozliczanie kosztów tymczasowo poniesionych przez Skarb Państwa

Za stronę, która z mocy ustawy albo na podstawie zwolnienia udzielonego przez sąd nie miała obowiązku uiścić kosztów sądowych, atakże za kuratora i prokuratora, którzy nie mieli takiego obowiązku,koszty sądowe ponosi tymczasowo Skarb Państwa. Koszty te, ponieważ nie zostały poniesione przez strony, nie stanowią składnika kosztów procesu i nie podlegają rozliczeniu według przepisów dotyczących „zwrotu kosztów procesu” (art. 98-110 k.p.c.). Orzeka o nich sąd na podstawie art. 113 u.k.s.c., zgodnie z którym kosztami sądowymi (opłatami i wydatkami), których nie miała obowiązku uiścić strona, kurator albo prokurator, sąd obciąża jej przeciwnika, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu określone w art. 98-110 k.p.c. Nie wdając się - z konieczności zachowania określonych ram rozdziału - w analizę wszystkich możliwych sytuacji, jakie mogą powstać w związku ze zwolnieniem stron od kosztów sądowych, omówienia wymagają następujące przypadki:

1) powód był zwolniony od kosztów sądowych (np. od opłaty od pozwu),a powództwo zostało uwzględnione w całości; nieuiszczonymi kosztami

sądowymi sąd obciąży pozwanego (np. „nakazuje pobrać od pozwanego narzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Zgierzu kwotę … tytułem nieuiszczonej opłaty od pozwu”);

2) powód był zwolniony od kosztów sądowych (np. od wydatku poniesionego na przeprowadzenie dowodu przez niego wnioskowanego), apowództwo zostało w całości oddalone; brak podstaw do obciążenia którejkolwiek ze stron tymi kosztami, które poniesie Skarb Państwa (np. „nieuiszczone koszty sądowe ponosi Skarb Państwa”);

3) pozwany był zwolniony od kosztów sądowych (np. od opłaty od zażalenia na postanowienie wydane w toku postępowania), powództwo zaś zostało uwzględnione w całości; nieuiszczone koszty poniesie Skarb Państwa (np. „nieuiszczone koszty sądowe ponosi Skarb Państwa”);

4) pozwany był zwolniony od kosztów sądowych (np. od kosztów dowodu z opinii biegłego), powództwo zaś zostało oddalone w całości; nieuiszczonymi kosztami zostanie obciążony powód (np. „nakazuje pobrać od powoda na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Zgierzukwotę … tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych”);

5) powód i pozwany byli zwolnieni od kosztów sądowych; powództwo zostało uwzględnione w całości; koszty nieuiszczone przez powoda zostaną ściągnięte na rzecz Skarbu Państwa z zasądzonego roszczenia (art. 113 ust. 2 u.k.s.c.), koszty zaś, od których był zwolniony pozwany, poniesie Skarb Państwa [np. „1) ściąga od powoda z zasądzonego roszczenia na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Pabianicach kwotę … tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych, 2) nieuiszczone przez pozwanego koszty sądowe ponosi Skarb Państwa”],

6) powód i pozwany byli zwolnieni od kosztów sądowych; powództwo zostało w całości oddalone; nieuiszczone koszty poniesie Skarb

Państwa (np. „nieuiszczone przez powoda i pozwanego koszty sądowe ponosi Skarb Państwa”).

W przedstawionych przykładach „odpowiednie zastosowanie” miała zasada odpowiedzialności za wynik sprawy, określona w art. 98 k.p.c., jedna ze stron bowiem w całości wygrała bądź w całości przegrała sprawę.

Gdy powództwo powoda zwolnionego od kosztów zostanie uwzględnione tylko w części i będzie miała odpowiedniego zastosowania zasada częściowego rozdzielenia kosztów procesu (art. 100 k.p.c.), sąd obciąży pozwanego kosztami w wysokości należnej od zasądzonego roszczenia, kosztami zaś należnymi od nieuwzględnionej części powództwa obciąży powoda. Przykład: jeśli powód przegrał sprawę w 30%, pozwany zaś w 70%, a kosztami podlegającymi rozliczeniu, od których powód został zwolniony, jest kwota 10 000 zł, to o nieuiszczonych kosztach sąd powinien rozstrzygnąć w następujący sposób: „nakazuje pobrać na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego wBrzezinach od powoda z zasądzonego roszczenia kwotę 3000 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych od oddalonej części powództwa, od pozwanego zaś kwotę 7000 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych od uwzględnionej części powództwa”.

Zgodnie z art. 113 ust. 4 u.k.s.c. w „wypadkach szczególnie uzasadnionych” sąd może odstąpić od obciążenia kosztami strony, której czynność spowodowała ich powstanie, strony zastąpionej przez kuratora lub osoby, na której rzecz prokurator wytoczył powództwo lub zgłosił wniosek o wszczęcie postępowania. Pojęcie wypadków szczególnie uzasadnionych, w rozumieniu art. 113 ust. 4 u.k.s.c. jest tożsame z pojęciem występującym w art. 102 k.p.c. (por. poniższe uwagi). Jeśli więc ze względu na charakter roszczenia (np. powództwo o zasądzenie alimentów) sąd uzna, że nie byłoby słuszne obciążanie powoda, który w znacznej części przegrał sprawę, nieuiszczonymi kosztami sądowymi (np. opłatą sądową, od której był zwolniony z mocy prawa - art. 96 ust. 1 pkt 2 u.k.s.c.), to o kosztach tych sąd powinien orzec w sposób następujący: „1) nakazuje pobrać od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w

Sieradzu kwotę … tytułem nieuiszczonej opłaty od uwzględnionej części powództwa, 2) nie obciąża powoda kwotą … tytułem nieuiszczonej opłaty od oddalonej części powództwa”.

Zgodnie z § 61 ust. 3 reg. sąd. w razie niezamieszczenia w orzeczeniu niezbędnych rozstrzygnięć co do kosztów sądowych, przewodniczący posiedzenia podejmuje niezwłocznie czynności zmierzające do wydania postanowienia w tym przedmiocie. Postanowienie sądu pierwszej instancji wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 1081 k.p.c.) podlega zaskarżeniu zażaleniem (art. 394 pkt 9 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 3 grudnia 2010 r., I CZ 115/10, LexPolonica nr 2473443 (Biul. SN 2011, nr 2.) uznał, że na postanowienie sądu drugiej instancji o kosztach sądowych, których strona nie miała obowiązku uiścić, nie przysługuje zażalenie do SąduNajwyższego, trafnie podnosząc, że koszty sądowe, których strona niezapłaciła, a które skredytował Skarb Państwa, nie są kosztami procesu, a tylko na postanowienie sądu drugiej instancji rozstrzygające o takich kosztach przysługuje zażalenie (art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c.).

6. Zasady zwrotu kosztów postępowania

A. Uwagi wstępne

Sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji na wniosek strony, który - pod rygorem wygaśnięcia roszczenia o zwrot kosztów - powinien zostać zgłoszony wraz ze spisem kosztów albo z żądaniem ich przyznania według norm przepisanych. Sąd również może rozstrzygnąć jedynie o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu, pozostawiając szczegółowe wyliczenie referendarzowi sądowemu; w tej sytuacji, po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, referendarz sądowy w sądzie pierwszej instancji wydaje postanowienie, w którym dokonuje szczegółowego wyliczenia kosztów obciążających strony (por. pkt 7 niniejszego rozdziału). Wniosek złożony po terminie wskazanym w art. 109 k.p.c. sąd oddali,

zamieszczając to rozstrzygnięcie w sentencji orzeczenia. Gdy wniosekzostał złożony po zamknięciu rozprawy, a przed wydaniem orzeczenia, sąd rozstrzygnie o nim w sentencji orzeczenia lub w odrębnym postanowieniu, gdy wniosek został złożony po ogłoszeniu orzeczenia.

Sąd orzeka o zwrocie kosztów postępowania według różnych zasad obowiązujących w procesie (art. 98-110 k.p.c.), w postępowaniu nieprocesowym (art. 520 k.p.c.) oraz w postępowaniu zabezpieczającym(art. 745 k.p.c.) i egzekucyjnym (art. 770-771 k.p.c.). Zasady obowiązujące w procesie należy odpowiednio stosować w innych rodzajach postępowania w zakresie, w jakim przepisy rządzące zwrotemkosztów w innych postępowaniach nie stanowią inaczej (art. 13 § 2 k.p.c.).

Sąd rozstrzyga o kosztach procesu postanowieniem, które z reguły jest zawarte w treści orzeczenia rozstrzygającego istotę sprawy. W takim przypadku kwestionowanie zasadności rozstrzygnięcia o kosztachnastąpi w środku prawnym złożonym od orzeczenia rozstrzygającego istotę sprawy. Jeśli strona nie składa takiego środka (np. apelacji,zarzutów od nakazu zapłaty), to powinna wnieść oddzielne zażalenie (art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c.). Przyjmuje się założenie, że orzeczenie o kosztach procesu, choćby nie uwzględniało w całości zgłoszonego wniosku, zawiera w sobie domniemanie oddalenia nieuwzględnionej części. Jeśli zatem sąd nie uwzględnia w całości żądanych kosztów, to nie ma potrzeby, aby „oddalał wniosek w pozostałej części” (por. uchwałę SN z 11 lipca 1972 r., III PZP 14/72, LexPolonica nr 314299,OSNCP 1972, nr 12, poz. 215).

W doktrynie wyrażony został pogląd, że uchwała ta straciła na aktualności po nadaniu art. 108 § 1 k.p.c. nowego brzmienia oraz dodaniu art. 1081 k.p.c., który stanowi, że „jeżeli w toku postępowania sąd nie orzekł o obowiązku poniesienia kosztów sądowychlub orzeczeniem nie objął całej kwoty należnej z tego tytułu, postanowienie w tym przedmiocie wydaje na posiedzeniu niejawnym sąd,przed którym sprawa toczyła się w pierwszej instancji” (art. 126 u.k.s.c.). Zgłaszając zastrzeżenia do takiego zapatrywania, podnieśćnależy, że art. 1081 k.p.c. dotyczy wyłącznie kosztów sądowych,

uregulowanie przyjęte w tym przepisie nie może zatem mieć znaczenia dla oceny zasadności poglądu wyrażonego w uchwale Sądu Najwyższego z11 lipca 1972 r., która dotyczy kosztów procesu. Przyjąć zatem należy, że wspomniana uchwała zachowała aktualność. Za takim stanowiskiem opowiedział się Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 8 września 2010 r., II CZ 69/10 (niepubl.) oraz w postanowieniu z 4 listopada 2010 r., IV CZ 82/10, LexPolonica nr 2443460 (Biul. SN 2010, nr 12), w którym stwierdził, że na postanowienie uwzględniające tylko część żądanych kosztów procesu, mimo nieoddalenia wniosku w pozostałym zakresie, stronie przysługujezażalenie.

Na postanowienie sądu drugiej instancji co do kosztów procesu, którenie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji, przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego (art. 3941 § 1 k.p.c.). Wynikający z przyjętego w art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. sformułowania „co do kosztów, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji” zakres zaskarżenia orzeczenia sądu drugiej instancji dotyczącego kosztów procesu wyjaśniony został w postanowieniu Sądu Najwyższego z 23 czerwca 2010 r., II CZ 45/10, LexPolonica nr 2397359 (OSNC 2010, nr 12, poz. 171). Sąd Najwyższy trafnie zaznaczył, że zażalenie na podstawie art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. przysługuje, odmiennie niż wynika to z zasady ustanowionej w art. 3941 § 2 k.p.c., na orzeczenie o kosztach procesu wydane po razpierwszy przez sąd drugiej instancji, niezależnie od tego, czy w danej sprawie przysługuje skarga kasacyjna, czy też jest ona niedopuszczalna.

Podkreślić należy, że zaskarżeniu zażaleniem podlega tylko postanowienie sądu drugiej instancji co do kosztów procesu w takim zakresie, w jakim mogło być ono wydane tylko przez ten sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie apelacyjne. Zakresem tym objęte jest orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego oraz orzeczenieo kosztach postępowania kasacyjnego w przypadku, gdy Sąd Najwyższy po rozpoznaniu skargi kasacyjnej uchylił wyrok sądu drugiej instancji i przekazał sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 §2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c.). Zażalenie do Sądu

Najwyższego nie przysługuje natomiast na orzeczenie sądu drugiej instancji, na podstawie którego sąd ten - w wyniku uwzględnienia apelacji i zmiany wyroku sądu pierwszej instancji lub wskutek rozpoznania zażalenia w przedmiocie kosztów - orzekł o kosztach powstałych w sądzie pierwszej instancji. Innymi słowy zaskarżeniem do Sądu Najwyższego mogą być objęte wyłącznie koszty postępowania apelacyjnego. Art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. nie ma zastosowania do postanowienia tego sądu oddalającego wniosek o zwolnienie od kosztówsądowych (postanowienie SN z 13 stycznia 2010 r., II CZ 81/09, niepubl.). Zażalenie nie przysługuje także na postanowienie sądu drugiej instancji o kosztach sądowych, których strona nie miała obowiązku uiścić (postanowienie SN z 3 grudnia 2010 r., I CZ 115/10,LexPolonica nr 2473443, Biul. SN 2011, nr 2). Możliwość skontrolowania zasadności takich postanowień istnieje w razie złożenia wniosku w trybie art. 380 k.p.c.

B. Zwrot kosztów w procesie

W postępowaniu procesowym sąd orzeka o zwrocie kosztów według jednejz poniższych zasad: 1) odpowiedzialności za wynik procesu, 2) stosunkowego rozdzielenia kosztów, 3) wzajemnego zniesienia kosztów,4) słuszności, 5) zawinienia. Rozliczenie kosztów następuje przy uwzględnieniu zasady kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw i celowej obrony, którymi są koszty wskazane w art. 98 § 2 i 3 k.p.c. Rozliczając koszty procesu, sąd uwzględnia wyłącznie koszty faktycznie poniesione przez strony; nie wlicza do nich kosztów sądowych, od których strona (strony) była zwolniona z mocy ustawy, czy też na podstawie zwolnienia udzielonego przez sąd. O tych kosztach sądowych sąd orzeka na podstawie art. 113 u.k.s.c. (por. uwagi niżej). Orzekając o wysokości przyznanych stronie kosztów procesu, sąd bierze pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia z uwagi na charakter sprawy. Przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowanąprzez pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiempatentowym, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnikaoraz czynności podjęte przez niego w sprawie, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia irozstrzygnięcia (art. 109 § 2 k.p.c.).

Zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu, wyrażoną w art.98 § 1 k.p.c., strona przegrywająca sprawę zobowiązana jest zwrócić koszty procesu poniesione przez przeciwnika (stronę, która wygrała sprawę). Jeśli sąd uwzględnił powództwo w całości lub w znacznej części (np. nie mniej niż w 95% żądania), to wygrywającym jest powód, jeśli natomiast powództwo oddalił w całości lub w znacznej części (np. co najmniej w 95%), to wygrywającym jest pozwany. Przy ocenie, która ze stron wygrała (przegrała) proces, należy uwzględnićostateczny wynik sprawy w danej instancji. Jeśli pozwany dał powód do wytoczenia powództwa, to zaspokojenie przez niego roszczenia w toku procesu należy traktować jako równoznaczne z przegraniem procesu (por. orzeczenie SN z 21 lipca 1951 r., C 593/51, LexPolonica nr 402774, OSN 1952, nr 2, poz. 49). Tę trafną tezę należy uzupełnić stwierdzeniem, że jeśli powód, mimo zaspokojenia roszczenia, nie cofnął powództwa, lecz je popierał, co w takiej sytuacji uzasadnia wydanie wyroku oddalającego powództwo, to za przegrywającego sprawę należy uznać powoda. Wyniki postępowań incydentalnych (np. postępowania zażaleniowego) czy też w poszczególnych instancjach są bez znaczenia. Jeśli sąd, mając na względzie wynik sprawy, uzna, że wygrywającym jest np. powód, powinien zliczyć wszystkie poniesione przez niego koszty i ich sumę zasądzić na rzecz powoda od pozwanego, zamieszczając rozstrzygnięciew sentencji orzeczenia kończącego sprawę w instancji (np. „zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 2258 zł tytułem zwrotu kosztów procesu”); w uzasadnieniu orzeczenia, jako podstawę rozstrzygnięcia o kosztach procesu, należy wskazać art. 98 k.p.c. O kosztach przegrywającego sąd z oczywistych względów nie zamieszcza żadnego rozstrzygnięcia.

Nie ma podstaw do przyznania kosztów postępowania kasacyjnego stronie, która w odpowiedzi na skargę kasacyjną nie podniosła zarzutu, że skarga powinna zostać odrzucona (postanowienie SN z 11 stycznia 2002 r., III CKN 563/01, niepubl.).

Zasada wzajemnego zniesienia kosztów procesu, wyrażona w art. 100 k.p.c., ma zastosowanie tylko wtedy, gdy jednocześnie są spełnione dwie przesłanki: 1) strony w jednakowym stopniu przegrały sprawę, 2)strony poniosły koszty w tej samej lub zbliżonej wysokości. Gdy

jedna z tych przesłanek nie jest spełniona, np. strony wprawdzie w równym stopniu (po 50%) lub zbliżonym (powód w 47%, pozwany w 53%) przegrały sprawę, ale każda z nich poniosła koszty w różnej wysokości (np. powód w kwocie 3500 zł, a pozwany w kwocie 1000 zł) -zasada wzajemnego zniesienia kosztów nie ma zastosowania; w takiej sytuacji sąd rozliczy koszty według zasady stosunkowego rozliczenia kosztów procesu. Podobnie należy ocenić sytuację, gdy wprawdzie każda ze stron poniosła koszty w tej samej wysokości (np. po 1500 zł), ale w różnym stopniu przegrała sprawę (np. powód w 60%, a pozwany w 40%). Rozstrzygnięcie o kosztach według zasady wzajemnego ich zniesienia przybierze treść: „znosi wzajemnie między stronami koszty procesu”. W uzasadnieniu orzeczenia sąd powinien wskazać, że strony w równym lub mniej więcej w tym samym stopniu przegrały sprawę, a ponadto każda z nich poniosła koszty w tej samej lub zbliżonej wysokości, co uzasadniało rozstrzygnięcie o kosztach zgodnie z art. 100 k.p.c., według zasady ich wzajemnego zniesienia.

Zasadę wzajemnego zniesienia kosztów często stosują sądy drugiej instancji, gdy apelacja została uwzględniona tylko częściowo.

Istota zasady stosunkowego rozdzielenia kosztów procesu polega na tym, że każda ze stron ponosi koszty procesu w takim stopniu, w jakim przegrała sprawę. Ma ona zastosowanie, gdy z podanych przyczynbrak podstaw do wzajemnego zniesienia kosztów procesu. Po rozliczeniu kosztów według tej zasady sąd kwotę, która wynika z rozliczenia, zasądza od jednej strony na rzecz drugiej, wskazując w uzasadnieniu orzeczenia, że podstawą rozstrzygnięcia o kosztach jestart. 100 k.p.c. (np. „zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1200 zł tytułem zwrotu kosztów procesu”).

Najprostszym sposobem rozliczenia kosztów procesu według zasady ich stosunkowego rozdzielenia jest proponowany sposób:

1. Wyliczenie wartości przedmiotu sprawy. Powód żądał z tytułu zadośćuczynienia kwoty 40 000 zł oraz renty w kwocie po 1000 zł miesięcznie. Wartością przedmiotu sporu więc jest kwota 52 000 zł,

stanowiąca sumę kwot 40 000 zł (art. 19 k.p.c.) oraz 12 000 zł (art.22 k.p.c.).

2. Wyliczenie kosztów poniesionych przez powoda i przez pozwanego oraz ustalenie kosztów procesu poniesionych łącznie przez obie strony.

Powód - 2600 zł (opłata stosunkowa) + 4000 zł (wynagrodzenie adwokata) = 6600 zł.

Pozwany - 3600 zł (wynagrodzenie adwokata) + 1000 zł (wynagrodzenie biegłego) = 4600 zł.

razem - 6600 zł + 4600 zł = 11 200 zł.

3. Ustalenie stosunku, w jakim strony przegrały sprawę, i wyliczeniekosztów, które powinny obciążać każdą z nich.

Przedmiotem sporu była kwota 52 000 zł, sąd zasądził 35 000 zł, oddalając powództwo w pozostałej części. Zasądzona kwota 35 000 zł stanowi 67% wartości przedmiotu sporu, co wynika z następującego wyliczenia:

52000 zł --- = --- 100%,

35 000 zł --- = --- X,

X = 35000 zł × 100 : 52 000 zł = 67%.

Pozwany przegrał sprawę w 67%, natomiast powód przegrał sprawę w 33%. Strony powinny ponieść koszty procesu w takim stopniu, w jakim każda z nich przegrała sprawę, a więc:

pozwany - 7504 zł (11 200 zł × 67%),

powód - 3696 zł (11 200 zł × 33%).

4. Porównanie kosztów faktycznie poniesionych przez strony z kosztami, które powinny ponieść stosownie do stopnia, w jakim przegrały sprawę; różnicę wynikającą z tego porównania należy zasądzić na rzecz strony, której koszty faktycznie poniesione są wyższe od kosztów, którymi powinna być obciążona.

Powód faktycznie poniósł koszty w kwocie 6600 zł (pkt 2), a powinienje ponieść w kwocie 3696 zł (pkt 3). Powodowi zatem należy się zwrotkosztów procesu w kwocie 2904 zł (6600 zł - 3696 zł), którą sąd powinien zasądzić na podstawie art. 100 k.p.c., zaznaczając w uzasadnieniu orzeczenia, że zastosował zasadę stosunkowego rozdzielenia kosztów procesu.

Uzasadnienie orzeczenia w części dotyczącej rozstrzygnięcia o kosztach procesu:

„Z kwoty 52 000 zł, stanowiącej wartość przedmiotu sporu, którą sąd ustalił sumując kwotę 40 000 zł (art. 19 k.p.c.) i kwotę 12 000 zł (art. 22 k.p.c.), została zasądzona kwota 35 000 zł, stanowiąca 67% wartości przedmiotu sporu. Zgodnie z zasadą stosunkowego rozdzielenia kosztów procesu (art. 100 k.p.c.), strony powinny ponieść jego koszty w takim stopniu, w jakim przegrały sprawę, a zatem powód w 33%, a pozwany w 67%. Koszty procesu wyniosły 11 200 zł, w tym po stronie powoda w kwocie 6600 zł (podać składniki kosztów), a po stronie pozwanego w kwocie 4600 zł (podać składniki

kosztów). Powoda, zgodnie z podaną zasadą, powinny obciążać koszty wkwocie 3696 zł (11 200 zł × 33%), skoro jednak faktycznie poniósł koszty w kwocie 6600 zł, należy mu się zwrot kwoty 2904 zł (6600 zł - 3696 zł), którą Sąd zasądził na jego rzecz od pozwanego na podstawie art. 100 k.p.c., stosując zasadę stosunkowego rozdzieleniakosztów procesu”.

Zgodnie z zasadą słuszności, wyrażoną w art. 102 k.p.c., w wypadkachszczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającejtylko część kosztów albo nie obciążać jej kosztami w ogóle. Przepis ten wprawdzie daje sądom swobodę przy rozstrzyganiu o zwrocie kosztów procesu, gdy stosowania zasady wyrażonej w art. 98 k.p.c. nie można by pogodzić z zasadą słuszności, jednakże jako przepis szczególny nie może być wykładany rozszerzająco i wyklucza uogólnienie. Zastosowanie przez sąd art. 102 k.p.c. powinno być oceniane w całokształcie okoliczności, które uzasadniałyby odstępstwo od podstawowych zasad decydujących o rozstrzygnięciu w przedmiocie kosztów procesu.

Do okoliczności, które uzasadniają przesłankę „wypadku szczególnie uzasadnionego”, niewątpliwie należy zaliczyć charakter żądania poddanego rozstrzygnięciu sądu.

Artykuł 102 k.p.c. będzie miał zastosowanie do spraw dotyczących stosunku prawnego, który może być ukształtowany tylko wyrokiem, choćby zamiary stron były całkowicie zbieżne. Jako przykład można wskazać powództwo i wyrok uwzględniający powództwo w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa, zwłaszcza wtedy, gdy strona pozwana wprawdziesama wcześniej nie zainicjowała postępowania sądowego, ale też nie przeczyła twierdzeniom zawartym w pozwie i uznała zgłoszone w nim żądanie. Oddalenie powództwa na podstawie art. 5 k.c. może także uzasadniać nieobciążenie przegrywającej strony kosztami procesu.

Na podstawie art. 102 k.p.c. sąd może tylko nie zasądzać od strony przegrywającej całości lub części kosztów, nie może natomiast zasądzić na jej rzecz kosztów od strony wygrywającej. Uznając, że

istnieją podstawy do zastosowania art. 102 k.p.c., sąd albo zasądzi od strony przegrywającej na rzecz strony wygrywającej zamiast całości tylko część kosztów, albo nie obciąży strony przegrywającej w ogóle kosztami. W pierwszym przypadku sąd po ustaleniu wysokości kosztów, które zasądziłby na rzecz strony wygrywającej, gdyby nie stosował art. 102 k.p.c., powinien - uwzględniając okoliczności sprawy - zasądzić część tych kosztów, np. „zasądza od pozwanego (powoda) na rzecz powoda (pozwanego) kwotę … tytułem zwrotu części kosztów procesu”). W drugim przypadku rozstrzygnięcie o kosztach procesu powinno przybrać treść: „nie obciąża pozwanego (powoda) kosztami procesu”.

Należy przyjąć, iż nie jest wyłączone zastosowanie art. 102 k.p.c. także przy rozpoznawaniu - złożonego w trybie art. 203 § 3 k.p.c. - wniosku pozwanego o przyznanie kosztów procesu, zgłoszone bowiem na tej podstawie żądanie nie oznacza konieczności wydania wyłącznie orzeczenia zasądzającego koszty. Pamiętać należy, iż gdyby sąd oddalił powództwo popierane przez powoda, to mógłby w stosunku do niego, jako strony przegrywającej, odstąpić - ze względów słusznościowych na podstawie art. 102 k.p.c. - od zastosowania zasady odpowiedzialności za wynik procesu (art. 98 k.p.c.). Artykuł 102 k.p.c. więc tym bardziej będzie miał zastosowanie w sytuacji, gdy cofnięcie powództwa było skutkiem przekonania powoda o bezzasadności jego roszczenia.

W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się stosowanieart. 102 k.p.c., gdy:

- sprawa ma wątpliwy i dyskusyjny charakter (postanowienie SN z 27 kwietnia 1971 r., I PZ 17/71, LexPolonica nr 325677, OSNCP 1971, nr 12, poz. 222),

- dochodzone roszczenie wynika z niejasno sformułowanych przepisów (wyrok SN z 6 grudnia 1973 r., I PR 456/73, LexPolonica nr 325868, OSNCP 1974, nr 9, poz. 154),

- strona przegrywająca znajduje się w wyjątkowo ciężkiej sytuacji majątkowej, a wytaczając powództwo była subiektywnie przeświadczona o słuszności dochodzonego roszczenia, natomiast strona wygrywająca korzystała ze stałej obsługi prawnej i nie poniosła dodatkowych nakładów na prowadzenie procesu (wyrok SN z 17 listopada 1972 r., I PR 423/72, LexPolonica nr 310775, OSNCP 1973, nr 7-8, poz. 138).

W najnowszym orzecznictwie Sąd Najwyższy wskazał, że:

- trudna sytuacja majątkowo-życiowa strony przegrywającej sprawę może być oceniona jako szczególnie uzasadniony wypadek, przewidzianyart. 102 k.p.c., jeśli związana jest z mającym usprawiedliwienie w okolicznościach sprawy dochodzeniem roszczenia (postanowienie SN z 22 kwietnia 2010 r., II CZ 22/10, niepubl.),

- ocena, czy w sprawie zachodzi „wypadek szczególnie uzasadniony”, zależy od swobodnej decyzji sądu (por. postanowienie SN z 13 grudnia2007 r., I CZ 110/07, niepubl.), nie może jednak być dowolna; powinna uwzględniać wszystkie okoliczności, które mogą mieć wpływ najej podjęcie (postanowienie SN z 11 lutego 2010 r., I CZ 112/09, LexPolonica nr 2471114, niepubl.),

- art. 102 k.p.c. ma zastosowanie, gdy rozstrzygnięcie sporu nastąpiło wyłącznie na podstawie, którą sąd uwzględnił z urzędu (postanowienie SN z 19 sierpnia 2010 r., IV CZ 50/10, LexPolonica nr2451976, OSNC 2011, nr 3, poz. 34).

Zasadę zawinienia wyrażoną w art. 101 k.p.c. sąd może zastosować, gdy pozwany wykaże, że nie dał powodu do wytoczenia sprawy oraz uznapowództwo przy pierwszej czynności procesowej. Ocena z punktu widzenia pierwszej z wymienionych przesłanek może w praktyce sądowejwywoływać wątpliwości. Wydaje się, że w zakresie tej przesłanki mieszczą się przypadki wystąpienia z roszczeniem wynikającym z

zobowiązania, gdy termin spełnienia świadczenia nie został określony(np. żądanie z tytułu pożyczki, której termin zwrotu nie został określony), gdy wysokość świadczenia pieniężnego nie jest znana (np.powód wytoczył powództwo o zasądzenie zadośćuczynienia bez uprzedniego wezwania pozwanego do spełnienia świadczenia z tego tytułu).

Koszty procesu, w którym strony zawarły ugodę sądową, sąd powinien wpostanowieniu o umorzeniu postępowania, które jest skutkiem procesowym zawarcia ugody sądowej (art. 355 § 1 k.p.c.), znieść (np.„znosi wzajemnie pomiędzy stronami koszty procesu”) tylko wtedy, gdynie zostały one objęte ugodą (art. 104 k.p.c.). Jeśli strony w ugodzie porozumiały się także w zakresie kosztów procesu, sąd w postanowieniu o umorzeniu postępowania nie zamieszcza żadnego rozstrzygnięcia o kosztach procesu, powinien natomiast - zgodnie z art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. c u.k.s.c. - orzec z urzędu o zwrocie połowy opłaty (np. „zwraca powodowi kwotę 1000 zł tytułem połowy opłaty uiszczonej w znakach opłaty sądowej”).

Od współuczestników sporu sąd zasądza koszty procesu w częściach równych, może jednak nakazać zwrot kosztów odpowiednio do udziału każdego z nich, jeżeli pod tym względem zachodzą znaczne różnice (art. 105 § 1 k.p.c.), od współuczestników zaś solidarnie odpowiadających co do istoty sprawy sąd zasądza koszty procesu również solidarnie (art. 105 § 2 k.p.c.). Przy zasądzaniu kosztów procesu od osób odpowiadających in solidum jednak stosuje się art. 105 § 2 zd. pierwsze k.p.c., przewidujący solidarny obowiązek zwrotukosztów (tak uchwała SN z 7 kwietnia 1975 r., III CZP 6/75, LexPolonica nr 325464, OSNCP 1976, nr 2, poz. 27).

C. Zwrot kosztów w postępowaniu nieprocesowym

W postępowaniu nieprocesowym każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie (art. 520 k.p.c.), co oznacza, że każdego z nich obciążają koszty dokonanej przez niegoczynności oraz czynności podjętej w jego interesie. Jeśli żaden z uczestników postępowania nie zgłosił wniosku o zasądzenie kosztów

postępowania, nie ma podstaw do orzekania o nich przez zamieszczeniew postanowieniu rozstrzygającym istotę sprawy, że każdy z uczestników postępowania ponosi koszty postępowania związane ze swymudziałem w sprawie. Zamieszczenie takiego stwierdzenia w sentencji orzeczenia nie jest rozstrzygnięciem o kosztach, lecz zbędnym powtórzeniem ogólnej zasady ustanowionej w art. 520 § 1 k.p.c. Od reguły tej występują wyjątki (art. 520 § 2 i 3 k.p.c.), a mianowicie, gdy uczestnicy są w różnym stopniu zainteresowani wynikiem postępowania lub gdy ich interesy są sprzeczne. Odstępując od zasady wyrażonej w art. 520 § 1 k.p.c., sąd może:

- stosunkowo rozdzielić obowiązek zwrotu kosztów lub kosztami obciążyć jednego z uczestników (§ 2),

- włożyć na uczestnika, którego wnioski zostały oddalone lub odrzucone, obowiązek zwrotu kosztów postępowania poniesionych przez innego uczestnika (§ 3); wyjątek ten ma odpowiednie zastosowanie, jeżeli uczestnik postępował niesumiennie lub oczywiście niewłaściwie(art. 520 § 3 zd. ostatnie k.p.c.).

Podstawą stosunkowego rozdzielenia kosztów nie będzie, jak ma to miejsce w procesie (art. 100 k.p.c.), porównanie zakresu ostatecznego uwzględnienia żądań, lecz różny stopień zainteresowaniauczestników wynikiem postępowania lub sprzeczność interesów.

Przepisy art. 520 k.p.c., które w orzecznictwie sądów nie są jednakowo stosowane, Sąd Najwyższy zinterpretował w postanowieniach z 19 listopada 2010 r., III CZ 46/10, LexPolonica nr 2456223 (Biul. SN 2011, nr 1) i III CZ 47/10 (niepubl.), podkreślając, że wyszczególnienie sytuacji, w których interesy uczestników postępowania nieprocesowego są sprzeczne, a więc tych sytuacji, o których mowa w art. 520 § 2 i 3 k.p.c., nie jest możliwe. Można jednak przyjąć, że w sprawach tzw. działowych, do których należy także sprawa o podział majątku wspólnego, nie występuje sprzeczność interesów między tymi uczestnikami (współwłaścicielami, spadkobiercami), którzy domagają się podziału (zniesienia

współwłasności, działu spadku, podziału majątku wspólnego), niezależnie od tego, jaki sposób dokonania podziału proponują i jakie wnioski składają w tym względzie. Za przyjęciem takiego stanowiska - jak trafnie podniósł Sąd Najwyższy przemawia okoliczność, że stan współwłasności (wspólności praw) ma charakter tymczasowy, w związku z czym każdy współwłaściciel ma prawo - jeżelinie zostało ono umownie wyłączone - żądania zniesienia tego stanu (por. art. 210 i 1035 k.c. oraz art. 46 k.r.o.). Prawo to - jego wielkość, moc i skuteczność - nie zależy od wielkości udziału, zakresu posiadania rzeczy wspólnej, rozmiaru roszczeń z tytułu spłati dopłat etc. Interesy osób domagających się uwzględnienia wniosku wpostępowaniu o zniesienie współwłasności (dział spadku, podział majątku wspólnego) są zatem wspólne i niesprzeczne. Podobnie jest także np. w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku, w których zazwyczaj interes wszystkich uczestników jest zbieżny, oczekują bowiem na orzeczenie o stwierdzeniu nabycia spadku, niezależnie od tego, czy sami - i w jakim udziale - dziedziczą spadek. Różne udziały w spadku lub - w sprawach o podział - we wspólności mogą natomiast rzutować na stopień zainteresowania w wyniku postępowania,o którym mowa w art. 520 § 2 k.p.c. Wniesienie apelacji od orzeczenia sądu pierwszej instancji o podziale majątku wspólnego przez uczestnika, który kwestionuje sposób podziału, nie stwarza więc sprzeczności jego interesów z interesem innego uczestnika akceptującego ten podział oraz niewnoszącego apelacji; nie uzasadniawięc obciążenia skarżącego kosztami postępowania apelacyjnego (powołane wyżej postanowienie SN z 19 listopada 2010 r., III CZ 46/10, LexPolonica nr 2456223). Jednak w sytuacji, gdy w sprawie o podział majątku wspólnego zgłoszone zostało, przy sprzeciwie drugiego uczestnika postępowania, żądanie ustalenia nierównych udziałów w tym majątku, powstaje opozycja interesów, która zostaje przeniesiona do postępowania apelacyjnego w razie zaskarżenia orzeczenia rozstrzygającego istotę sprawy. Uzasadnia to przyjęcie „sprzeczności interesów” w rozumieniu art. 520 § 2 i 3 k.p.c. W podanym przykładzie w razie oddalenia apelacji usprawiedliwione jestzasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego według reguły przewidzianej w art. 520 § 2 k.p.c. (powołane wyżej postanowienie SNz 19 listopada 2010 r., III CZ 47/10).

W postępowaniu nieprocesowym są również rozpoznawane sprawy, w których interesy uczestników są sprzeczne. Jest tak zazwyczaj np. w sprawach o stwierdzenie nabycia własności rzeczy przez zasiedzenie, o ustanowienie służebności albo w niektórych sprawach o ubezwłasnowolnienie lub z zakresu prawa rodzinnego; w sprawach tych powstaje wyraźna kontradykcja co do oczekiwanego wyniku sprawy, gdyżwnioskodawca oczekuje uwzględnienia wniosku, a będący w opozycji uczestnik jego oddalenia (por. orzeczenie SN z 3 grudnia 1959 r., 2 CR 859/58, LexPolonica nr 323261, OSN 1961, nr 2, poz. 45).

Jeżeli jeden z uczestników zgłosił wniosek o zasądzenie kosztów postępowania, a sąd nie znalazł podstaw do stosowania wyjątkowych reguł przewidzianych w art. 520 § 2 i 3 k.p.c., to powinien taki wniosek oddalić w postanowieniu kończącym postępowanie w sprawie (z reguły będzie to postanowienie rozstrzygające istotę sprawy). Za błędną należy uznać praktykę orzekania w takiej sytuacji o wzajemnymzniesieniu kosztów postępowania lub o poniesieniu kosztów postępowania przez każdego uczestnika stosownie do jego udziału w sprawie lub pomijanie w ogóle orzeczenia o kosztach. Wzajemne znoszenie kosztów nie wchodzi w grę, gdyż unormowanie zawarte w art.520 § 2 k.p.c., jako szczególne, wyklucza odpowiednie - przez art. 13 § 2 k.p.c. - stosowanie art. 100 k.p.c.

Używanie z kolei formuły „każdy uczestnik ponosi koszty postępowaniazwiązane z jego udziałem w sprawie” nie stanowi rozstrzygnięcia o zgłoszonym przez uczestnika żądaniu ich zasądzenia. Jeśli sąd uzna, że brak podstaw do zasądzenia kosztów na rzecz uczestnika, który takie żądanie zgłosił, to powinien „wniosek oddalić”. Podstawą takiego rozstrzygnięcia jest stwierdzenie, że nie zostały spełnione przesłanki przewidziane w art. 520 § 2 lub 3 k.p.c., a tylko w przypadku ich wystąpienia wniosek o zasądzenie kosztów postępowania nieprocesowego może być uwzględniony. W sytuacji zgłoszenia wniosku o zasądzenie kosztów nie jest też właściwym rozwiązaniem pominięcie rozstrzygnięcia o kosztach. Orzeczenie takie, jako niepełne, w raziezgłoszenia stosownego wniosku wymagałoby wydania postanowienia uzupełniającego (art. 351 § 1 i 3 oraz art. 108 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

7. Czynności referendarza sądowego w zakresie orzekania o kosztach

Zadania z zakresu ochrony prawnej w sądach zostały powierzone także referendarzom sądowym, którzy między innymi wykonują czynności związane z wydanym przez sąd rozstrzygnięciem o kosztach procesu, a także orzekają o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Zgodnie z art. 471 k.p.c. referendarz sądowy w zakresie powierzonych mu czynności ma kompetencje sądu, chyba że ustawa stanowi inaczej. Koncentrując uwagę na zadaniach referendarza sądowego w zakresie orzekania o kosztach (więcej o czynnościach referendarza sądowego - por. rozdział XIX, 7), przede wszystkim należy zwrócić uwagę na art.108 § 1, art. 1081 i 109 § 2 k.p.c.

Zgodnie z tymi przepisami organem rozstrzygającym o kosztach procesujest sąd. Rozstrzygnięcie zapada w formie postanowienia, którego treść z reguły stanowi kolejny punkt sentencji orzeczenia kończącegosprawę w instancji (art. 108 § 1 zd. pierwsze k.p.c.), może jednak przybrać także formę odrębnego postanowienia uzupełniającego, wydanego na podstawie art. 351 § 3 k.p.c. (por. rozdział XVIII, 2, F). Orzekając o wysokości przyznanych stronie kosztów procesu, sąd bierze pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia z uwagi na charakter sprawy. Przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez pełnomocnika,będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia (art. 109 § 2 k.p.c.). Sąd jednak może rozstrzygnąć jedynie o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu, pozostawiając szczegółowe wyliczenie ich referendarzowi sądowemu (art. 108 § 1 zd. drugie k.p.c.). Na postanowienie, w którym sąd jedynie określił zasady ponoszenia przez strony kosztów procesu - podobnie jak na postanowienie w przedmiocie zwrotu kosztów - przysługuje zażalenie (art. 394 pkt 9 k.p.c.). Dokonując wykładni art. 108 § 1 zd. drugie k.p.c., należy mieć na względzie art. 109 § 2 k.p.c. W świetle uregulowań przyjętych w obu przepisach nie wydajesię, aby kryteria decydujące o wysokości przyznanych stronie kosztówmogły być pozostawione referendarzowi sądowemu. Kompetencje

referendarza sądowego w zakresie orzekania o kosztach procesu bowiemzostały ograniczone tylko do wydania postanowienia, w którym zostanie dokonane szczegółowe wyliczenie kosztów obciążających strony, zgodnie nie tylko z zasadą poniesienia ich przez strony, aletakże kryteriami mającymi wpływ na ich wysokość - wskazanymi przez sąd w postanowieniu wydanym na podstawie art. 108 § 1 zd. drugie k.p.c. (postanowienie sądu w takim przypadku może brzmieć: „zasądza od pozwanego na rzecz powoda koszty procesu według zasady stosunkowego ich rozdzielenia, przyjmując, że koszty pełnomocnika powoda powinny wynieść 75% podwójnej stawki minimalnej, natomiast pełnomocnika pozwanego - 150% stawki minimalnej”). Jeżeli postanowienie wydane na podstawie art. 108 § 1 zd. drugie k.p.c. sądbędzie uzasadniał (wpłynęła zapowiedź zażalenia bądź zostało wniesione w apelacji lub odrębnie zażalenie na postanowienie rozstrzygające o kosztach), powinien szczegółowo przedstawić powody zastosowania wskazanej zasady, według której nastąpi wyliczenie kosztów, oraz powinien wyjaśnić, jakimi kierował się kryteriami (wymienionymi w art. 109 § 2 k.p.c.).

Postanowienie referendarza sądowego, o którym mowa w art. 108 § 1 infine k.p.c., powinno mieć na przykład następującą treść: „wysokość zasądzonych na rzecz powoda - na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego w Zgierzu z …, sygn. akt I C 999/05 - kosztów procesu wynosi 2125 (dwa tysiące sto dwadzieścia pięć) zł i wynika z następującego wyliczenia …” - por. sposób rozliczenia kosztów wskazany w pkt 6, B. Na postanowienie takie przysługuje skarga (art.39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 i art. 39823 § 1 k.p.c.).

W przypadku gdy referendarz sądowy wydaje nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym, „przyznaje też koszty”. Zgodnie z art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 i art. 3531 § 2 k.p.c. skarga przysługuje także na postanowienie o „kosztach przyznanych w nakaziezapłaty”, chodzi więc zarówno o koszty procesu, jak i o koszty sądowe.

Zupełnie inaczej przedstawiają się kompetencje referendarza sądowegow zakresie orzekania o kosztach sądowych. Zgodnie z nowymi

regulacjami wprowadzonymi w Kodeksie postępowania cywilnego oraz w ustawie z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych,do czynności referendarza sądowego, jeżeli nie dokonał ich sąd, należy wydanie:

- zarządzenia o zwrocie opłaty (art. 82 u.k.s.c.),

- postanowienia o zwolnieniu lub odmowie zwolnienia od kosztów sądowych (art. 118 u.k.s.c.),

- postanowienia o sprostowaniu lub wykładni orzeczenia lub postanowienia o odmowie sprostowania lub wykładni orzeczenia w przedmiocie kosztów (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 8 k.p.c. i art. 118 u.k.s.c.),

- postanowienia o przyznaniu i ustaleniu należności świadków, biegłych, tłumaczy i stron (art. 93 ust. 1 u.k.s.c.),

- zarządzenia o odroczeniu lub rozłożeniu na raty należności sądowych (art. 125 u.k.s.c.),

- postanowienia o kosztach sądowych przyznanych w nakazie zapłaty (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 i art. 3531 § 2 k.p.c.).

Środkiem prawnym na postanowienie referendarza sądowego o kosztach procesu orzeczonych w nakazie upominawczym oraz na zarządzenie i postanowienie wydane w przedmiocie kosztów sądowych jest skarga, która przysługuje na:

- zarządzenie o zwrocie opłaty (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. i art. 93 ust. 1 u.k.s.c.),

- postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych (art. 39822§ 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c. i art. 118 u.k.s.c.),

- postanowienie o sprostowaniu lub wykładni orzeczenia lub postanowienia o odmowie sprostowania lub wykładni orzeczenia w przedmiocie kosztów wydanego przez referendarza (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 8 k.p.c. i art. 118 u.k.s.c.),

- postanowienie o przyznaniu wynagrodzenia biegłemu (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. i art. 93 ust. 1 u.k.s.c.),

- zarządzenie w sprawie odroczenia lub rozłożenia na raty należnościsądowych, tj. nieuiszczonych kosztów sądowych (art. 125 w zw. z art.119 u.k.s.c.),

- postanowienie o kosztach sądowych przyznanych w nakazie zapłaty (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 i art. 3531 § 2 k.p.c.).

Skargę wnosi się do sądu, w którym wydano zaskarżone postanowienie (zarządzenie) w terminie tygodniowym od dnia doręczenia stronie postanowienia (zarządzenia) referendarza sądowego (art. 39822 § 1 zd. drugie i § 4 k.p.c.). Skarga podlega opłacie w wysokości opłaty od wniosku o wydanie orzeczenia, nie więcej niż 100 zł (art. 25 ust.2 u.k.s.c.). Skargę wniesioną po terminie lub nieopłaconą sąd odrzuca (art. 39822 § 5 k.p.c.). Na postanowienie o odrzuceniu skargi przysługuje zażalenie do sądu drugiej instancji (art. 394 § 1pkt 12 k.p.c.). Wniesienie skargi na postanowienie referendarza sądowego w przedmiocie kosztów sądowych lub kosztów procesu (w przypadku kosztów procesu chodzi o postanowienia wydane na podstawieart. 108 § 1 in fine oraz art. 3531 § 2 k.p.c.) wstrzymuje jego wykonalność. Rozpoznając skargę, sąd, do którego została wniesiona (sąd pierwszej instancji), orzeka jako sąd drugiej instancji, stosując odpowiednio przepisy o zażaleniu. Po rozpoznaniu skargi sąd

ten wydaje postanowienie, w którym zaskarżone postanowienie referendarza sądowego utrzymuje w mocy albo je zmienia (art. 39823 §1 i 2 k.p.c.). Postanowienie takie - w świetle art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. - jest zaskarżalne zażaleniem do Sądu Najwyższego (por. rozdział XIX, 4, B).

Na temat skargi na orzeczenia referendarza sądowego wydawane także winnych sprawach - por. rozdział XIX, 7.Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XI

Czynności procesowe

1. Pisma procesowe

Stosując kryterium podmiotowe, czynności procesowe należy podzielić na: czynności procesowe uczestników postępowania oraz czynności procesowe organów procesowych. Uczestnicy postępowania, realizując uprawnienia procesowe, składają sądowi oświadczenia woli wywołujące skutki procesowe (np. cofnięcie pozwu prowadzące do umorzenia postępowania) bądź składają oświadczenia wiedzy zawierające informację o faktach (np. twierdzenia będące podstawą faktyczną powództwa czy też przyznanie faktu przez przeciwnika procesowego). Czynności procesowe, aby były ważne, muszą być dokonane przez podmiot mający zdolność procesową (por. rozdział VII, 2), w terminach przewidzianych w prawie procesowym oraz w odpowiedniej formie.

Jeśli strona składa wnioski i oświadczenia poza rozprawą, czyni to wpismach procesowych (art. 125 § 1 k.p.c.). Pisma procesowe składane są w celu wszczęcia postępowania (pozew, wniosek) lub w toku postępowania (np. odpowiedź na pozew, wniosek dowodowy). Jeżeli przepis szczególny tak stanowi, pisma procesowe wnosi się na urzędowych formularzach lub za pomocą systemu teleinformatycznego (drogą elektroniczną) lub na informatycznych nośnikach danych (por. uwagi niżej).

Pismo procesowe powinno odpowiadać ogólnym wymaganiom formalnym, określonym w art. 126 k.p.c., a ponadto powinno spełniać warunki przewidziane dla określonego, szczególnego rodzaju pisma procesowego(np. pozwu, skargi kasacyjnej).

Wymagania ogólne pisma procesowego zostały wskazane w art. 126 § 1 k.p.c. Pierwsze pismo procesowe powinno ponadto spełniać warunki określone w art. 126 § 2 k.p.c., który stanowi, że gdy pismo procesowe jest pierwszym pismem w sprawie, powinno ponadto zawierać oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników oraz przedmiotu sporu, pisma zaś dalsze - sygnaturę akt. Do pisma należy dołączyć pełnomocnictwo, jeśli pismo wnosi pełnomocnik, który przedtem nie złożył pełnomocnictwa (art. 126 § 3 k.p.c.). Wymagania tego nie stosuje się do pism wnoszonych w elektronicznym postępowaniu upominawczym (art. 126 § 31 k.p.c.). Pismo procesowe przygotowawcze (ma na celu przygotowanie rozprawy) powinno podawać zwięźle stan sprawy, wypowiadać się co do twierdzeń strony przeciwnej i dowodów przez nią powołanych, wskazywać dowody, które mają być przedstawionena rozprawie (art. 127 k.p.c.). Do pisma procesowego należy dołączyćjego odpis oraz odpisy załączników dla uczestników postępowania, a ponadto, jeżeli w sądzie nie złożono załączników w oryginale, po jednym odpisie każdego załącznika do akt sądowych. Wymagania tego nie stosuje się w elektronicznym postępowaniu upominawczym (art. 128k.p.c.).

Pisma procesowe o szczególnym charakterze powinny spełniać dodatkowowymagania określone przykładowo w następujących przepisach:

1) pozew - art. 187 k.p.c.;

2) wniosek wszczynający postępowanie nieprocesowe - art. 511 § 1 k.p.c., przy czym w odniesieniu do poszczególnych rodzajów spraw wniosek powinien spełniać warunki określone w przepisach:

- wniosek o uznanie za zmarłego - art. 529 k.p.c.,

- wniosek o zniesienie współwłasności - art. 617 k.p.c.,

- wniosek o ustanowienie drogi koniecznej - art. 626 k.p.c.,

- wniosek o dokonanie wpisu w księdze wieczystej - art. 6262 k.p.c.,

- wniosek o dział spadku - art. 680 k.p.c.,

- wniosek o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego - art. 693 k.p.c.;

3) sprzeciw od wyroku zaocznego - art. 344 § 2 k.p.c.;

4) zarzuty od nakazu zapłaty - art. 493 § 1 i 2 k.p.c.;

5) sprzeciw od nakazu zapłaty - 503 k.p.c.;

6) sprzeciw w europejskim postępowaniu nakazowym - art. 16 rozporządzenia (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 grudnia 2006 r. ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz.Urz. UE 2006 L 399/1) w zw. z ust. 50519 § 1 k.p.c.;

7) sprzeciw w elektronicznym postępowaniu upominawczym - art. 50535 k.p.c.

8) apelacja - art. 368 § 1 i 2 k.p.c.;

9) apelacja w postępowaniu uproszczonym - art. 5059 k.p.c.;

10) apelacja w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń - art. 5059 w zw. z art. 50527 § 1 k.p.c.;

11) zażalenie - art. 394 § 3 k.p.c.;

12) skarga kasacyjna - art. 3984 k.p.c.;

13) skarga o wznowienie postępowania - art. 409 k.p.c.;

14) skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia - art. 4245 § 1 k.p.c.

Pisma procesowe, które wszczynają postępowanie w sprawach wpadkowych, również powinny spełniać dodatkowe warunki formalne, przykładowo: we wniosku o wyłączenie sędziego należy podać przyczynęwyłączenia (art. 50 § 1 k.p.c.), we wniosku o przywrócenie uchybionego terminu procesowego należy podać okoliczności uprawdopodobniające przyczynę uchybienia i dokonać uchybionej czynności (art. 169 § 2 i 3 k.p.c.).

Niektóre pisma procesowe w postępowaniu uproszczonym (art. 5052 k.p.c.), rejestrowym (art. 6941 k.p.c. i art. 19 ust. 2 ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym, tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 160, poz. 1186 ze zm. oraz art. 39 ust. 2 ustawy z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.), wieczystoksięgowym (art. 6262 § 1 k.p.c.) oraz w sprawach, o których mowa w art. 1871

k.p.c., a także w europejskim postępowaniu w sprawach transgranicznych składa się na urzędowych formularzach.

W postępowaniu uproszczonym pozew, odpowiedź na pozew, sprzeciw od wyroku zaocznego i pismo zawierające wnioski dowodowe powinny być sporządzone na urzędowych formularzach (art. 5052 k.p.c.). Jeśli w postępowaniu tym został wydany nakaz zapłaty na podstawie przepisów o postępowaniu nakazowym lub nakaz zapłaty na podstawie przepisów o postępowaniu upominawczym, pozwany, wnosząc od takich nakazów zapłaty odpowiednio zarzuty lub sprzeciw, powinien sporządzić je na urzędowym formularzu (art. 493 § 2, art. 503 § 2 k.p.c.). Uwzględniając regulację przyjętą w art. 204 § 3 k.p.c., uznać należy, że w postępowaniu uproszczonym powinien zostać zastosowany formularz urzędowy także przy wnoszeniu pozwu wzajemnego. Pozew na formularzu obowiązuje także w sprawach wymienionych w art. 1871 k.p.c.

Jeżeli przepis szczególny tak stanowi, pisma procesowe wnosi się za pomocą systemu teleinformatycznego (drogą elektroniczną) lub na informatycznych nośnikach danych. Przepisy te zawarte są w art. 50528 - 50537 dotyczących elektronicznego postępowania upominawczego(por. rozdział XX, 9) oraz art. 1872 k.p.c., zgodnie z którym w sprawach wymienionych w art. 1871 k.p.c. pozew wnosi się na informatycznych nośnikach danych, jeżeli przepis szczególny tak stanowi.

2. Usuwanie braków formalnych pism procesowych

Usuwanie braków formalnych pism w sprawach rejestrowych i wieczystoksięgowych - zważywszy na odmienność regulacji zawartych w aktach prawnych poza Kodeksem postępowania cywilnego - wymagałoby odrębnego, szerokiego opracowania. Z tego względu zostanie pominięte.

Jeżeli pismo procesowe dotknięte jest brakami formalnymi uniemożliwiającymi nadanie mu dalszego biegu, przewodniczący (art.

130 i nast. k.p.c.) lub referendarz sądowy (art. 1305 k.p.c.) przeprowadzają postępowanie (nazywane przez praktyków „naprawczym”),w ramach którego braki pisma procesowego mogą być usunięte. Braki mogą polegać na:

a) niezachowaniu wymagań formalnych pism procesowych zwykłych,

b) niezachowaniu wymagań formalnych pism procesowych szczególnych (podane przykładowo wyżej w pkt 1),

c) niezastosowaniu formularza bądź niezachowaniu warunków formalnychokreślonych dla pism wnoszonych na formularzu,

d) niezastosowaniu obowiązku wniesienia pisma na informatycznym nośniku danych,

e) niezachowaniu przy wnoszeniu pisma procesowego przymusu adwokacko-radcowskiego,

f) nieuiszczeniu opłaty sądowej od pisma podlegającego opłacie.

Ad a. Jeżeli pismo procesowe nie spełnia wymagań formalnych (art. 126 i nast. k.p.c.) i mają one taki charakter, że pismo procesowe nie może otrzymać prawidłowego biegu, przewodniczący lub referendarzsądowy wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia pisma, do poprawienia lubuzupełnienia pisma w terminie tygodniowym (art. 130 k.p.c.). W skierowanym do strony wezwaniu o usunięcie braków formalnych pisma należy zamieścić pełny tekst zarządzenia przewodniczącego ze wskazaniem terminu wykonania i pouczeniem o skutkach niewykonania zarządzenia. Termin tygodniowy przewidziany w art. 130 k.p.c., ponieważ jest terminem ustawowym, nie może być przez przewodniczącego (referendarza sądowego) ani skrócony, ani

przedłużony. W razie jego uchybienia może być na podstawie art. 168 k.p.c. przywrócony (por. rozdział XII, 2, A i C).

Zgodnie z § 107 ust. 1 i 2 reg. sąd., jeżeli pismo wszczynające postępowanie nie odpowiada warunkom formalnym, a z jego treści wynika, że podlega ono odrzuceniu albo że sprawę należy przekazać innemu sądowi lub innemu organowi, przewodniczący wydziału wyznacza posiedzenie niejawne bez wzywania strony do usunięcia braków formalnych pisma, chyba że bez ich usunięcia nie można wydać postanowienia w przedmiocie odrzucenia pisma lub przekazania sprawy.W takim wypadku nie wzywa się do uiszczenia opłat sądowych, nie rozpoznaje wniosku o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych, chyba że składający pismo wniósł środek odwoławczy od postanowienia o odrzuceniu pisma lub przekazaniu sprawy, ani nie sprawdza się wartości przedmiotu sporu, chyba że od tej wartości zależy właściwość sądu.

Jeżeli pismo wymaga poprawienia lub uzupełnienia, a ponadto nie jestnależycie opłacone, należy wezwanie do usunięcia określonych braków pisma i uiszczenia opłat objąć jednym zarządzeniem (§ 108 reg. sąd.). Jeżeli zarządzenie dotyczy pisma wszczynającego postępowanie (pozew, wniosek), zamieszcza się je na oddzielnej karcie dołączonej do akt bezpośrednio przed tym pismem (§ 27 instr. sąd.). Zarządzenieprzewodniczącego (referendarza sądowego), w części obejmującej wezwanie do usunięcia braków formalnych pozwu oraz braku należnej odniego opłaty sądowej, powinno przybrać taką na przykład treść: „na podstawie art. 130 § 1 k.p.c. wezwać powoda, aby w terminie tygodniowym od daty doręczenia wezwania, pod rygorem zwrotu pozwu, uzupełnił go przez złożenie odpisu pozwu, a ponadto uiścił opłatę sądową w kwocie 100 zł”.

W orzecznictwie przyjmuje się, że zachodzi podstawa do zastosowania art. 130 § 1 k.p.c., jeżeli pismo dotknięte jest brakiem:

- określenia strony pozwanej, a także jej adresu,

- określenia wartości przedmiotu sporu,

- okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie,

- pełnomocnictwa,

- odpisów pism procesowych, a w wypadku pozwu - w liczbie odpowiadającej liczbie pozwanych.

Odnosząc się do niejednolicie rozstrzyganej kwestii, czy niewskazanie w pozwie (wniosku) w ogóle dowodów na poparcie przytoczonych okoliczności jest brakiem formalnym pisma, należy odpowiedzieć przecząco. Wprawdzie za odpowiedzią twierdzącą przemawiać mogłoby uregulowanie przyjęte w art. 126 § 1 pkt 3 k.p.c., jednakże pamiętać należy, że do sądów wpływają także sprawy,w których okoliczności faktyczne nie są sporne między stronami. W sprawach tych istnieje możliwość wydania wyroku bez przeprowadzenia postępowania dowodowego (art. 229 k.p.c.). Wezwanie powoda do wskazania dowodów zatem może nastąpić dopiero po złożeniu przez pozwanego odpowiedzi na pozew, gdy okaże się, że okoliczności faktyczne są między stronami sporne. Podstawą takiego wezwania jednak nie będzie art. 130 k.p.c., lecz art. 208 k.p.c.

Nie są brakami formalnymi pisma uniemożliwiającymi nadanie mu biegu (art. 130 k.p.c. nie ma zastosowania):

- mylne oznaczenie pisma (błędna nazwa), o charakterze pisma bowiem decyduje nie jego nazwa, lecz treść i cel wniesienia (art. 130 § 1 zd. drugie k.p.c.); pismu nazwanemu np. skargą należy nadać bieg jako pozwowi, jeśli z jego treści wynika, że taki jest jego charakter;

- oczywiste niedokładności, które pozwalają w sposób niebudzący wątpliwości odczytać rzeczywiste intencje strony, choć złożone przeznią pismo odbiega od przyjętych wzorów;

- pominięcie uczestników we wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego, skoro sąd zobligowany jest z urzędu do ustalenia kręgu osób zainteresowanych w sprawie i wezwania ich do udziału (art. 510 § 2 k.p.c.);

- pominięcie daty sporządzenia, skoro o wywołaniu skutków procesowych decyduje nie data jego sporządzenia, lecz data złożenia pisma w sądzie lub nadania w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego;

- drobne niedokładności, omyłki liczbowe itp.

Nie wszczyna się postępowania przewidzianego w art. 130 k.p.c., mimoże pismo dotknięte jest brakami, gdy:

- wpłynęło do sądu niewłaściwego,

- podlega odrzuceniu,

- braki usuwane są w innym trybie niż przewidziany w art. 130 k.p.c.(por. rozdział XX, 1, dotyczący stosowania instytucji wstępnego badania sprawy oraz czynności wyjaśniających w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych).

W dwóch pierwszych wypadkach przewodniczący wydziału wyznaczy posiedzenie niejawne w celu wydania przez sąd postanowienia w przedmiocie przekazania sprawy innemu sądowi lub odrzucenia pozwu, chyba że pismo dotknięte jest takimi brakami, bez których usunięcia nie można wydać wymienionych postanowień (§ 107 reg. sąd.). Według §110 ust. 1 i 2 reg. sąd. w sprawach, w których możliwe jest tylko łączne rozpoznanie zgłoszonych roszczeń, w razie nieusunięcia brakówformalnych pisma dotyczącego jednego z nich zwrotowi podlega całe pismo. W innych przypadkach pismo zwraca się z doręczeniem stronie odpisu zarządzenia o jego zwrocie, chyba że zarządzenie o zwrocie pisma podlega zaskarżeniu. W takim przypadku zwrotu pisma dokonuje się po doręczeniu i uprawomocnieniu się tego zarządzenia.

Jeśli w wyznaczonym terminie wezwany nie uzupełnił stwierdzonych braków, przewodniczący (referendarz sądowy) na podstawie art. 130 § 2 k.p.c. wydaje zarządzenie o zwrocie pisma. Zarządzenie dotyczące zwrotu pozwu (wniosku nieprocesowego) doręcza się wraz z uzasadnieniem (zarządzenie jest zaskarżalne - art. 394 § 1 i art. 39822 § 1 k.p.c.) tylko powodowi (art. 130 § 4 k.p.c.). Przy doręczeniu odpisu zarządzenia o zwrocie pozwu (wniosku nieprocesowego) nie zwraca się tych pism. Podlegają one zwrotowi dopiero po uprawomocnieniu się zarządzenia o zwrocie. Jeżeli nie zostało wykonane zarządzenie wzywające do opłacenia, poprawienia lubuzupełnienia pisma w części dotyczącej tylko niektórych żądań, zwrotpozwu (wniosku) dotyczy tylko tej części (np. „zwraca pozew w częścidotyczącej żądania zasądzenia kwoty 10 000 zł”). Jest to więc zwrot symboliczny, pozew bowiem pozostaje w aktach sprawy i otrzyma bieg wczęści niedotkniętej brakami formalnymi, a stronie zostanie doręczony tylko odpis zarządzenia. Zgodnie z § 109 reg. sąd., gdy pomimo wezwania pismo nie zostało w zakreślonym terminie opłacone, poprawione lub uzupełnione i nie może otrzymać biegu co do niektórych żądań, przewodniczący wydziału nadaje bieg pismu w części, co do której nie zachodzą przeszkody formalne. Zwrotu pozostałej części pisma dokonuje się przez doręczenie stronie odpisuzarządzenia.

Pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu, natomiast pismo poprawione

lub uzupełnione w terminie wywołuje skutki od chwili jego wniesienia(art. 130 § 2 i 3 k.p.c.). Na przykład pozew wniesiony 1 lutego wywoła w tej dacie skutki materialnoprawne i procesowe, mimo że braki formalne pozwu zostaną uzupełnione w terminie tygodniowym wyznaczonym na podstawie art. 130 § 1 k.p.c. Jeśli powód uzupełnił braki formalne pozwu po terminie i zażądał, aby nadać pozwowi dalszybieg, to przewodniczący po uprawomocnieniu się zarządzenia o zwrociepozwu powinien zarządzić zakreślenie numeru sprawy oraz wpisanie jejpod nowy numer z zaznaczeniem na pozwie, że datą jego wniesienia jest data uzupełnienia braków.

Najistotniejszym skutkiem wytoczenia powództwa jest skutek materialnoprawny w postaci przerwy biegu terminów przedawnienia, zasiedzenia, a także terminów zawitych. Jeśli dochodzone roszczenie np. przedawniało się 5 lutego, to pozew wniesiony 1 lutego spowodowałby przerwę biegu przedawnienia, jeżeli jego braki zostały uzupełnione w wyznaczonym terminie tygodniowym, natomiast pozew uzupełniony po tym terminie skutku tego nie wywołał.

Ad b. W postępowaniu mającym na celu usunięcie braków formalnych szczególnych pism procesowych stosuje się albo art. 130 § 1 k.p.c. (np. w przypadku pozwu, por. też rozdział XIX), albo przepisy poświęcone takim pismom (np. art. 3986 § 1 k.p.c. dotyczący skargi kasacyjnej).

Ad c. Niektóre pisma procesowe w postępowaniu uproszczonym (art. 5052 k.p.c.), rejestrowym (art. 6941 k.p.c., art. 19 ust. 2 ustawy z20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym, art. 39 ust. 2 ustawy z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów), wieczystoksięgowym (art. 6262 § 1 k.p.c.) oraz w sprawach, o których mowa w art. 1871 k.p.c., a także w europejskim postępowaniu w sprawach transgranicznych składa się na urzędowych formularzach.

Jak już zaznaczono, postępowanie dotyczące usuwania braków formalnych w sprawach rejestrowych i wieczystoksięgowych - zważywszy

na odmienność regulacji, zawartych w aktach prawnych poza Kodeksem postępowania cywilnego - wymagałoby odrębnego opracowania, z tego względu zostanie pominięte.

W postępowaniu uproszczonym pozew, odpowiedź na pozew, sprzeciw od wyroku zaocznego i pismo zawierające wnioski dowodowe powinny być sporządzone na urzędowych formularzach (art. 5052 k.p.c.). Jeśli w postępowaniu tym został wydany nakaz zapłaty na podstawie przepisów o postępowaniu nakazowym lub nakaz zapłaty na podstawie przepisów o postępowaniu upominawczym, pozwany, wnosząc odpowiednio zarzuty lub sprzeciw, powinien sporządzić je na urzędowym formularzu (art. 493 §2, art. 503 § 2 k.p.c.). Uwzględniając regulację przyjętą w art. 204§ 3 k.p.c., należy uznać, że w postępowaniu uproszczonym powinien zostać zastosowany formularz urzędowy także przy wnoszeniu pozwu wzajemnego. Pozew na formularzu obowiązuje także w sprawach wymienionych w art. 1871 k.p.c.

Minister Sprawiedliwości w rozporządzeniu z 29 maja 2002 r. w sprawie określenia wzorów i sposobu udostępniania stronom urzędowychformularzy pism procesowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 80, poz. 728 ze zm.) ustalił następujące ich wzory:

„1) wzór formularza pozwu oznaczonego symbolem P dla pozwu w postępowaniu uproszczonym oraz pozwu w sprawach, o których mowa w art. 1871 Kodeksu postępowania cywilnego, zwanego dalej <<kodeksem>>, stanowiący załącznik nr 1 do rozporządzenia,

2) wzór formularza danych uzupełniających stron oznaczonego symbolemDS dla załącznika do pism procesowych, w którym wskazuje się dane następnych stron lub dodatkowe dane stron już wskazanych, stanowiącyzałącznik nr 2 do rozporządzenia,

3) wzór pisma zawierającego wnioski dowodowe oznaczonego symbolem WDdla pisma procesowego, w którym zgłasza się dowody niewskazane w innych pismach, stanowiący załącznik nr 3 do rozporządzenia,

4) wzór formularza odpowiedzi na pozew oznaczonego symbolem OP dla pisma procesowego zawierającego odpowiedź na pozew w postępowaniu uproszczonym, stanowiący załącznik nr 4 do rozporządzenia,

5) wzór formularza pozwu wzajemnego oznaczonego symbolem PW dla pozwu wzajemnego w postępowaniu uproszczonym, stanowiący załącznik nr 5 do rozporządzenia,

6) wzór formularza sprzeciwu lub zarzutów oznaczonego symbolem SP dla sprzeciwu od wyroku zaocznego w postępowaniu uproszczonym, zarzutów od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym i sprzeciwu od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym oraz w sprawach, o których mowa w art. 1871 kodeksu, stanowiący załącznik nr 6 do rozporządzenia”.

Zgodnie z art. 1301 § 11 i 2 k.p.c. w razie niezastosowania formularza bądź niezachowania warunków formalnych określonych dla pisma (zwykłego lub szczególnego), które powinno zostać wniesione naformularzu, przewodniczący lub referendarz sądowy wzywa stronę do jego poprawienia lub uzupełnienia w terminie tygodniowym, przesyłając stronie złożone pismo. W zarządzeniu zawierającym to wezwanie należy wskazać wszystkie braki pisma oraz udzielić pouczenia, że w razie bezskutecznego upływu terminu lub ponownego złożenia pisma dotkniętego brakami pismo zostanie zwrócone zarządzeniem przewodniczącego, a w przypadku sprzeciwu od wyroku zaocznego, zarzutów od nakazu zapłaty oraz sprzeciwu od nakazu zapłaty sąd wyda postanowienie o odrzuceniu tych środków prawnych (np. „na podstawie art. 1301 § 11 k.p.c. wezwać powoda, aby w terminie tygodniowym od daty doręczenia wezwania złożył pozew na urzędowym formularzu - pod rygorem zwrotu pozwu” albo „przesłać powodowi złożony pozew, wezwać do jego uzupełnienia w terminie tygodniowym od daty doręczenia wezwania przez wypełnienie pkt 4

formularza oraz pouczyć, że w razie bezskutecznego upływu terminu, pozew zostanie zwrócony”).

W europejskim postępowaniu w sprawach transgranicznych, którym objęte jest europejskie postępowanie nakazowe (art. 50515 - 50520 k.p.c.), oraz europejskie postępowanie w sprawach drobnych roszczeń (art. 50521 - 50527 k.p.c.), pozew należy wnieść na formularzach stanowiących załącznik do rozporządzeń regulujących oba te postępowania (por. rozdział XX, 8).

Ad d. Tryb obowiązujący przy usuwaniu braków pism wnoszonych na urzędowych formularzach stosuje się odpowiednio do pism, które powinny być wniesione na informatycznych nośnikach danych (art. 1301§ 3 k.p.c.). Przepisy przewidujące wnoszenie pism za pomocą systemu teleinformatycznego (drogą elektroniczną) lub na informatycznych nośnikach danych zawarte są w art. 50528 - 50537 dotyczących elektronicznego postępowania upominawczego oraz art. 1872 k.p.c., zgodnie z którym w sprawach wymienionych w art. 1871 k.p.c. pozew wnosi się na informatycznych nośnikach danych, jeżeli przepis szczególny tak stanowi (por. rozdział XX, 9).

Ad e. Zgodnie z art. 871 k.p.c. w postępowaniu przed Sądem Najwyższym, a także w przypadku czynności procesowych (m.in. wnoszenia pism) związanych z tym postępowaniem, ale dokonywanych przed sądem niższej instancji, obowiązuje - z wyjątkami wskazanymi w§ 2 i 3 - zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych (tzw.przymus adwokacko-radcowski). Według art. 130 § 5 k.p.c. pisma procesowe sporządzone z naruszeniem art. 871 k.p.c. podlegają zwrotowi bez wzywania do usunięcia braków, chyba że ustawa stanowi inaczej. Zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pisma nie podlega zaskarżeniu. Skarga kasacyjna sporządzona z naruszeniem art. 871 k.p.c. podlega odrzuceniu jako niedopuszczalna (art. 3986 § 2 k.p.c.). Taki sam skutek nastąpi w przypadku odrzucenia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 42412 k.p.c.). W razie odrzucenia tych skarg przez sąd drugiej instancji (wyjątkowo także przez sąd pierwszej instancji w przypadkuskargi z art. 4241 k.p.c.) przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego

(art. 3941 w zw. z art. 3986 § 2 in fine k.p.c. oraz art. 4246 § 3 k.p.c.).

Ad f. Sąd nie podejmuje żadnej czynności na skutek pisma, od któregonie została uiszczona należna opłata. Nie żąda się opłaty od pisma, jeżeli już z jego treści wynika, że podlega ono odrzuceniu (art. 1262 § 1 i 2 k.p.c.). Jakie pisma podlegają opłatom sądowym, określają przepisy ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (por. rozdział X). Jeżeli wysokość opłaty zależy od wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia należy tę wartość wskazać w złotych, zaokrąglając w górę do pełnego złotego, chyba że przedmiotem sprawy jest kwota pieniężna (art. 1261k.p.c.).

Postępowanie w przedmiocie usuwania braku polegającego na nieuiszczeniu od pisma należnej opłaty sądowej przebiega odmiennie wzależności od tego, czy strona wnosi je osobiście, czy też wnosi je zawodowy pełnomocnik strony, tj. adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy. W pierwszym przypadku ma zastosowanie art. 130 k.p.c. (por. uwagi wyżej w pkt a). W drugim przypadku, przy uwzględnieniu zastrzeżenia, że pismo podlega opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej wartości przedmiotu sporu, postępowanie przebiega zgodnie z art. 1302 § 1 i 2 k.p.c. Pismo nienależycie opłacone zostanie - bez wzywania do uzupełnienia tego braku - zwrócone zarządzeniem przewodniczącego lub referendarza sądowego. Jeśli w terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia opłata zostanie uiszczona, pismo wywołuje skutek od datypierwotnego wniesienia (por. rozdział X, B). Ten tryb postępowania -po uchyleniu art. 1302 § 3 k.p.c. - nie ma zastosowania w przypadku pism zawierających środki zaskarżenia.

Stanowisko takie potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 15 czerwca 2010 r., II UZP 4/10, LexPolonica nr 2284787 (OSNP 2011, nr 3-4, poz. 38), uznając, że nieopłacona skarga kasacyjna złożona przez adwokata lub radcę prawnego po wejściu w życie ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 234,

poz. 1571) podlega odrzuceniu w razie niewykonania zarządzenia wzywającego do opłacenia skargi (art. 3986 § 2 k.p.c. w zw. z art. 130 § 1 k.p.c.).

W elektronicznym postępowaniu upominawczym wniesienie pozwu bez opłaty (zarówno przez stronę osobiście, jak i przez zawodowego pełnomocnika procesowego) nie wywołuje skutków, jakie ustawa wiąże zwniesieniem pisma procesowego do sądu. Tego szczególnego uregulowania nie stosuje się, jeżeli powód jest zwolniony od kosztówsądowych z mocy prawa (art. 130 § 6 k.p.c.).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XII

Doręczenia i terminy

1. Doręczenia

A. Zasada oficjalności doręczeń

W postępowaniu cywilnym obowiązuje zasada oficjalności doręczeń, zgodnie z którą doręczeń dokonuje sąd z urzędu.

Wyjątek od niej został przewidziany w art. 132 § 1-2 k.p.c., który stanowi, że w toku sprawy adwokaci, radcy prawni, rzecznicy patentowi oraz radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa doręczają sobie nawzajem bezpośrednio odpisy pism procesowych z załącznikami. Do pisma procesowego wniesionego do sądu dołącza się dowód doręczenia drugiej stronie odpisu albo dowód jego wysłania przesyłką poleconą. Pisma, do których nie dołączono dowodu doręczenia albo dowodu wysłania przesyłką poleconą, podlegają zwrotowi bez wzywania do usunięcia tego braku. Zasada doręczeń bezpośrednich obowiązuje w sprawach wszczętych 19 kwietnia 2010 r. ipóźniej. Obowiązek wzajemnego doręczania pism przez zawodowych pełnomocników nie dotyczy wniesienia pozwu wzajemnego, apelacji, skargi kasacyjnej, zażalenia, sprzeciwu od wyroku zaocznego, sprzeciwu od nakazu zapłaty, zarzutów od nakazu zapłaty, wniosku o zabezpieczenie powództwa, skargi o wznowienie postępowania, skargi ostwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia i skargi na orzeczenia referendarza sądowego, które należy złożyć w sądzie z

odpisami dla strony przeciwnej. Doręczenie adresatowi może nastąpić także przez wręczenie mu pisma bezpośrednio w sekretariacie sądu.

W sprawach wszczętych przed 19 kwietnia 2010 r., do czasu zakończenia postępowania w danej instancji, stosuje się art. 132 k.p.c. w brzmieniu sprzed jego nowelizacji wprowadzonej ustawą z 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45). Oznacza to, że w sprawach wszczętych przed 19 kwietnia 2010 r. adwokaci i radcy prawni, do czasu zakończenia postępowania w danej instancji, nie mają obowiązku doręczania sobie nawzajem pism bezpośrednio za potwierdzeniem odbioru i oznaczeniem daty, aczkolwiek z takiego sposobu doręczania mogą korzystać. Jeżeli z takiego uprawnienia nie skorzystają, to powinni, zgodnie z zasadą oficjalności doręczeń, złożyć w sądzie pismo wraz z jego odpisami i załącznikami dla strony przeciwnej.

W postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych reguła bezpośredniego doręczania stronie przeciwnej w toku postępowania odpisów pism wnoszonych przez stronę reprezentowaną przez zawodowegopełnomocnika dotyczy zarówno spraw wszczętych przed 19 kwietnia 2010r., jak i spraw wszczętych po tej dacie. Zgodnie z art. 4799 § 1 k.p.c. w toku sprawy strona reprezentowana przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa jest obowiązana doręczać odpisy pism procesowych z załącznikami bezpośrednio stronie przeciwnej, dołączając do pisma procesowego wniesionego do sądu dowód doręczenia drugiej stronie odpisu pisma albo dowód wysłania go przesyłką poleconą (por. więcej rozdział XX, 3, B). Zasada ta nie dotyczy z oczywistych względów pozwu wzajemnego, apelacji, skargi kasacyjnej, zażalenia, sprzeciwu od wyroku zaocznego, sprzeciwu od nakazu zapłaty, zarzutów od nakazuzapłaty, wniosku o udzielenie zabezpieczenia, skargi o wznowienie postępowania, skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, a więc pism, którym sąd nadaje bieg po sprawdzeniu, czy odpowiadają warunkom przewidzianym w przepisach im poświęconych (art. 4799 § 2 k.p.c.).

Należy zwrócić uwagę na różnice między uregulowaniem przyjętym w obuprzepisach. W sprawach niegospodarczych reguła doręczania przewidziana w art. 132 k.p.c. obowiązuje, gdy pismo sporządzone przez zawodowego pełnomocnika ma być doręczone innemu zawodowemu pełnomocnikowi (z reguły pełnomocnikowi zawodowemu drugiej strony), natomiast w sprawach gospodarczych strona reprezentowana przez zawodowego pełnomocnika zobligowana jest na podstawie art. 4799 § 1 k.p.c. do dokonywania bezpośrednich doręczeń stronie przeciwnej bez względu na to, czy stronę przeciwną reprezentuje zawodowy pełnomocnik procesowy. Można bronić poglądu - kierując się wykładniągramatyczną art. 4799 § 1 k.p.c. - że w sprawach gospodarczych stronę reprezentowaną przez zawodowego pełnomocnika wspomniany obowiązek obciąża także wtedy, gdy pismo nie zostanie sporządzone przez tego pełnomocnika.

Sąd dokonuje doręczeń przez operatora publicznego lub innych operatorów pocztowych uprawnionych do prowadzenia działalności w zakresie usług pocztowych na podstawie ustawy z 12 czerwca 2003 r. -Prawo pocztowe (tekst jedn. Dz.U. Nr 189, poz. 1159 ze zm.), komornika, woźnych, pracownika sądowego oraz przez sądową służbę doręczeniową lub policję sądową (art. 131 § 1 k.p.c. i § 68 ust. 2 reg. sąd.).

W postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych sąd - zgodnie z art. 472 k.p.c. - może dokonywać doręczeń w sposób, który uzna za najbardziej celowy (szerzej por. rozdział XX, 2). Przepis ten - zgodnie z art. 5056 k.p.c. - w odniesieniu do wezwań ma odpowiednie zastosowanie w postępowaniu uproszczonym (por. rozdział XX, 6).

Przepisy regulaminu sądowego uzupełniają uregulowania dotyczące doręczeń zawarte w Kodeksie postępowania cywilnego. Stanowią, że prezes sądu przy wyborze sposobu doręczania przesyłek sądowych uwzględnia warunki ekonomiczne i skuteczność doręczeń. Doręczenia przez sądową służbę doręczeniową, wskazanego pracownika sądu, policję sądową bądź komornika dokonuje się wówczas, gdy w konkretnych okolicznościach taki sposób jest efektywniejszy i

uzasadniony ekonomicznie. Jeżeli obecny w sądzie adresat wykazał swątożsamość, doręcza mu się pismo bezpośrednio za potwierdzeniem odbioru. Jeżeli adresat podał jako adres do korespondencji tylko numer skrytki pocztowej, zawiadomienie o nadejściu przesyłki sądowejmoże być dokonane również za pośrednictwem skrytki pocztowej (§ 68-74 reg. sąd.). Wezwania i zawiadomienia o terminach posiedzeń powinny być wysyłane w odpowiednim czasie, aby w razie stwierdzenia przeszkód w ich doręczeniu można było wezwania i zawiadomienia wysłać ponownie albo odwołać posiedzenie i zawiadomić o tym osoby, którym zawiadomienia lub wezwania zostały już doręczone. W zawiadomieniach i wezwaniach należy podawać, w jakiej sprawie, w jakim charakterze, miejscu i czasie ma stawić się wzywana osoba orazczy jej stawiennictwo jest obowiązkowe, a także uprzedzić o skutkachniestawiennictwa. Jeżeli pismo podlegające doręczeniu zostało złożone tak późno, że jego odpisu nie można doręczyć przed terminem posiedzenia, doręcza się to pismo na posiedzeniu i odnotowuje fakt doręczenia w protokole lub notatce urzędowej (§ 73-74 reg. sąd.).

Przedmiotem doręczeń są pisma sądowe, a więc pisma procesowe (adresowane do sądu przez uczestników postępowania) oraz pisma pochodzące od organów procesowych i egzekucyjnych (zawiadomienia, wezwania, orzeczenia).

Z dniem 20 października 2010 r. weszło w życie - wydane na podstawieart. 131 § 2 k.p.c. - rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 października 2010 r. w sprawie szczegółowego trybu i sposobu doręczania pism sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 190, poz.1277). Rozporządzenie określa szczegółowy tryb i sposób doręczania pism sądowych przeznaczonych dla stron, ich pełnomocników oraz świadków, biegłych i innych osób biorących udział w postępowaniu cywilnym przez: operatora publicznego lub operatora w rozumieniu ustawy z 12 czerwca 2003 r. - Prawo pocztowe (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1159 ze. zm.), osoby zatrudnione w sądzie, komornika oraz sądową służbę doręczeniową. Przepisy rozporządzenia dotyczące sądu wysyłającego stosuje się odpowiednio do komornika.

W rozporządzeniu zostało szczegółowo unormowane - przy uwzględnieniuzasad przewidzianych w Kodeksie postępowania cywilnego - doręczenie właściwe (art. 133, 135, 137 k.p.c.), doręczenie zastępcze (art. 138k.p.c.) oraz tzw. doręczenie per aviso (art. 139 k.p.c.).

Odrębnie uregulowane zostało doręczenie elektroniczne mające zastosowanie w elektronicznym postępowaniu upominawczym (art. 1311 k.p.c.). Por. rozdział XX, 9.

Rozporządzenie określa szczegółowy tryb i sposób doręczania pism sądowych przeznaczonych dla stron, ich pełnomocników oraz świadków, biegłych i innych osób biorących udział w postępowaniu cywilnym przez: operatora publicznego lub operatora w rozumieniu ustawy z 12 czerwca 2003 r. - Prawo pocztowe (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1159 ze zm.), osoby zatrudnione w sądzie, komornika oraz sądową służbę doręczeniową. Przepisy rozporządzenia dotyczące sądu wysyłającego stosuje się odpowiednio do komornika.

Zgodnie z przepisami tego rozporządzenia pismo sądowe jest wysyłane jako przesyłka polecona, zwana dalej „przesyłką”. Na stronie adresowej przesyłki umieszcza się napis: „Polecona - za potwierdzeniem odbioru”. Do przesyłki dołącza się formularz potwierdzenia odbioru, którego wzór określa załącznik nr 1 do rozporządzenia.

B. Doręczenie właściwe

Doręczeniem właściwym jest doręczenie dokonane do rąk adresata. Osobom fizycznym (przedstawicielowi ustawowemu) dokonuje się doręczeń w mieszkaniu, w miejscu pracy lub tam, gdzie się adresata zastanie (art. 135 k.p.c.). Doręczenie „w mieszkaniu” oznacza miejsce zamieszkania w rozumieniu art. 25 k.c. Wskazana kolejność miejsc doręczenia nie jest przypadkowa. Sąd powinien podjąć decyzję o doręczeniu w miejscu pracy, gdy doręczenie w miejscu zamieszkania napotyka trudności (np. pozwany, któremu ma być doręczony odpis

pozwu, nie przebywa w miejscu zamieszkania, a znane jest jego miejsce pracy).

Zgodnie z przepisami rozporządzenia pismo sądowe jest wysyłane jako przesyłka polecona. Na stronie adresowej przesyłki umieszcza się napis: „Polecona - za potwierdzeniem odbioru”. Do przesyłki dołącza się formularz potwierdzenia odbioru, którego wzór określa załącznik nr 1 do rozporządzenia. Do przesyłki wysyłanej do organu wymienionego w art. 137 § 1 lub 2 k.p.c. dołącza się dwa formularze potwierdzenia odbioru, z których jeden jest przeznaczony dla żołnierza zasadniczej służby wojskowej, funkcjonariusza Policji, Służby Więziennej lub osoby pozbawionej wolności. Przesyłkę nadaje się za pokwitowaniem w wykazie nadanych przesyłek poleconych, którego wzór określa załącznik nr 2 do rozporządzenia. Przesyłkę doręcza się wskazanemu na niej adresatowi (doręczenie właściwe).

Zgodnie z § 72 reg. sąd. doręczenie zawiadomień, wezwań i innych pism sądowych osobom wymienionym w art. 137 k.p.c. powinno zostać potwierdzone przesłaniem sądowi dowodu doręczenia, a w razie stwierdzenia niewłaściwości adresata przesyłka powinna zostać niezwłocznie przekazana jednostce właściwej, z jednoczesnym zawiadomieniem o tym sądu.

Jeżeli adresatem przesyłki jest osoba prawna lub organizacja nieposiadająca osobowości prawnej, doręczenia dokonuje się którejkolwiek z osób uprawnionych do reprezentowania adresata przed sądem, pracownikowi adresata upoważnionemu do odbioru przesyłek pod adresem wskazanym na przesyłce. Jeżeli adresatem przesyłki jest organ wymieniony w art. 137 § 1 lub 2 k.p.c., doręczenie może być dokonane pracownikowi upoważnionemu do odbioru przesyłek.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o doręczeniu mają charakter obligatoryjny, który wyłącza swobodną dyspozycję stron w zakresie sposobu doręczania pism sądowych. Dyspozycja art. 133 § 3 zd. pierwsze k.p.c. wiąże zarówno sąd, jak też same strony, które jedynie przez cofnięcie pełnomocnictwa lub jego ograniczenie albo upoważnienia określonej osoby do odbioru pism mogą uniknąć doręczenia przez sąd pisma do rąk osób w tym przepisie wymienionych (postanowienie SN z 8 września 1993 r., III CRN 30/93, LexPolonica nr 298720, OSNCP 1994, nr 7-8, poz. 160).

2. Artykuł 133 § 2 k.p.c. nie ma zastosowania do doręczenia pisma sądowego adwokatowi wykonującemu zawód indywidualnie. Doręczenie takie następuje w trybie art. 133 § 1 k.p.c., z uwzględnieniem art. 135, 138 § 1 i 2 oraz art. 139 k.p.c. (uchwała SN z 22 kwietnia 1994r., III CZP 53/94, LexPolonica nr 300778, OSNCP 1994, nr 11, poz. 214).

3. Jeżeli strona w treści udzielonego pełnomocnictwa procesowego lubw inny jednoznaczny sposób nie wskazała, któremu z ustanowionych przez nią pełnomocników należy dokonywać doręczeń, to wyboru dokonuje przewodniczący lub sąd (postanowienie SN z 22 kwietnia 1998r., I CKN 856/97, LexPolonica nr 332713, OSNC 1999, nr 1, poz. 4).

4. Pocztowy dowód doręczenia adresatowi przesyłki sądowej jest urzędowym dokumentem potwierdzającym fakt i datę doręczenia. Osoba, która twierdzi, że doręczenia dokonano w innej dacie, powinna tę okoliczność udowodnić (art. 252 k.p.c.) (postanowienie SN z 30 kwietnia 1998 r., III CZ 51/98, LexPolonica nr 331778, OSNC 1998, nr11, poz. 189).

5. W razie niemożności doręczenia pisma sądowego pełnomocnikowi przedsiębiorcy pod wskazanym adresem siedziby przedsiębiorcy, skuteczne jest doręczenie tego pisma do rąk osoby wchodzącej w składorganu uprawnionego do reprezentowania przedsiębiorcy lub pracownikaprzedsiębiorcy upoważnionego do odbioru pism sądowych (postanowienie

SN z 9 lutego 1999 r., I CKN 414/98, LexPolonica nr 334467, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 140).

6. Przewidziane w art. 133 § 2 k.p.c. upoważnienie pracownika osoby prawnej do odbioru korespondencji sądowej adresowanej do tej osoby może być udzielone również w sposób dorozumiany (postanowienie SN z 5 sierpnia 1999 r., II CKN 509/99, LexPolonica nr 342992, OSNC 2000,nr 2, poz. 42).

7. Obowiązek oznaczenia w pierwszym piśmie procesowym w danej sprawie miejsca zamieszkania lub siedziby strony (art. 126 § 2 k.p.c.), w odniesieniu do przedsiębiorców wpisanych do rejestru sądowego na podstawie odrębnych przepisów, oznacza powinność wskazania adresu podanego w rejestrze (art. 133 § 2a k.p.c.) (postanowienie SN z 14 lutego 2000 r., II CKN 1152/99, LexPolonica nr 345254, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 149).

8. Dopuszczalne jest przesyłanie kilku pism sądowych w jednej przesyłce listowej (kopercie). Odbierając przesyłkę, adresat (upoważniony pracownik kancelarii adwokackiej) ma obowiązek sprawdzić jej zawartość i zgłosić ewentualne zastrzeżenia listonoszowi (postanowienie SN z 20 kwietnia 2000 r., I CZ 38/00, LexPolonica nr 345263, Biul. SN 2000, nr 5, poz. 15).

9. Ponowne doręczenie pisma sądowego nie ma znaczenia procesowego, jeżeli pierwsze doręczenie było skuteczne (postanowienie SN z 27 września 2000 r., V CKN 1431/00, LexPolonica nr 379765).

10. Doręczenie pisma sądowego dorosłemu domownikowi adresata, bez wpisania na potwierdzeniu odbioru tego pisma imienia i nazwiska osoby odbierającej przesyłkę, jest naruszeniem przepisów o doręczeniach, które nie ma wpływu na wynik sprawy, jeżeli listonosz faktycznie doręczył pismo sądowe domownikowi (postanowienie SN z 20

grudnia 2000 r., I PKN 713/00, LexPolonica nr 356688, OSNAPiUS 2002,nr 16, poz. 386).

C. Doręczenie zastępcze

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego oraz powołanego rozporządzenia za skuteczne uznają także - w razie niezastania adresata - doręczenie do rąk innej osoby niż adresat. Krąg tych osóbjest ściśle określony. Są nimi:

- dorosły domownik, przedstawiciel administracji domu, dozorca domu lub przedstawiciel właściwego organu gminy, jeżeli osoby te nie są przeciwnikami adresata w sprawie i podjęły się oddania mu pisma (art. 138 § 1 k.p.c.),

- osoba upoważniona do odbioru pism w miejscu pracy adresata (art. 138 § 2 k.p.c.); jest nią osoba upoważniona do odbioru pism skierowanych do zakładu pracy (pracodawcy); skuteczność takiego doręczenia nie jest uzależniona od posiadania przez taką osobę upoważnienia pracownika do odbioru pism, których jest adresatem.

Doręczenie adresatowi za pośrednictwem dorosłego domownika, administracji domu, dozorcy domu lub sołtysa (organ gminy), o którymmowa w art. 138 § 1 k.p.c., nie może być stosowane, jeżeli sąd wysyłający umieścił na stronie adresowej przesyłki napis wyłączającytaki sposób doręczenia w ogóle lub w stosunku do oznaczonych osób. Doręczenia adresatowi za pośrednictwem osoby upoważnionej do odbiorupism w miejscu pracy adresata, o którym mowa w art. 138 § 2 k.p.c., dokonuje się, jeżeli zostało ono wskazane na przesyłce jako miejsce doręczenia.

Należy przyjąć, że domownikiem jest osoba pozostająca z adresatem wewspólnym gospodarstwie domowym. Wydaje się, że dla spełnienia wymagania doręczenia „dorosłemu” domownikowi niekoniecznie musi ono nastąpić do rąk osoby pełnoletniej. Sąd Najwyższy uznał, że nie

można wprost przenosić reguł doręczeń procesowych na użytek skuteczności składania oświadczeń woli. Jeżeli przesyłkę odebrała osoba wprawdzie niepełnoletnia, ale będąca domownikiem, to gwarantuje to realną możliwość dojścia oświadczenia do wiadomości adresata. Do obalenia domniemania w tym przedmiocie nie wystarczy wskazanie na niepełnoletność osoby, która oświadczenie odebrała (wyrok SN z 28 lutego 2002 r., III CKN 1316/00, LexPolonica nr 381369). O skuteczności zastępczego doręczenia pisma sądowego w sposób określony w art. 138 § 1 k.p.c. nie przesądza okoliczność, czy dorosły domownik był upoważniony przez adresata do odbioru korespondencji (por. postanowienie SN z 10 sierpnia 1999 r., II CZ 80/99, LexPolonica nr 342994, OSNC 2000, nr 3, poz. 46).

Odbierający przesyłkę potwierdza jej odbiór na formularzu potwierdzenia odbioru przez wpisanie daty otrzymania przesyłki i umieszczenie czytelnego podpisu zawierającego imię i nazwisko. Pracownik operatora, pracownik sądowej służby doręczeniowej, osoba zatrudniona w sądzie lub komornik wpisuje na formularzu potwierdzenia odbioru datę doręczenia przesyłki, imię i nazwisko odbiorcy i zaznacza sposób doręczenia, co potwierdza własnoręcznym podpisem. Na stronie adresowej przesyłki doręczający wpisuje datę doręczenia, co potwierdza własnoręcznym podpisem. Jeżeli doręczającym jest pracownik operatora, niezwłocznie po doręczeniu przesyłki przekazuje formularz potwierdzenia odbioru placówce pocztowej operatora, która na pierwszej stronie formularza potwierdzenia odbioru umieszcza odcisk datownika i odsyła je sądowi wysyłającemu. Jeżeli doręczającym jest osoba zatrudniona w sądzie, komornik lub pracownik sądowej służby doręczeniowej, doręczający niezwłocznie po doręczeniu przesyłki przekazuje formularz potwierdzenia odbioru sądowi wysyłającemu.

W przypadkach doręczenia osobom, o których mowa w art. 137 § 1 i 2 k.p.c., organ wymieniony w tych przepisach, po uzyskaniu potwierdzenia odbioru przesyłki przez żołnierza zasadniczej służby wojskowej, funkcjonariusza Policji, Służby Więziennej lub osobę pozbawioną wolności, oddaje niezwłocznie drugi egzemplarz formularzapotwierdzenia odbioru doręczającemu lub przekazuje placówce pocztowej operatora.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Jeżeli doręczający nie zastanie adresata ani jego domownika w mieszkaniu adresata, niedopuszczalne jest doręczenie pisma sądowego w miejscu pracy domownika adresata lub tam, gdzie domownika adresatazastanie się (postanowienie SN z 20 sierpnia 1969 r., I PZ 22/69, LexPolonica nr 312137, OSNCP 1970, nr 6, poz. 110).

2. Doręczenia przewidziane w art. 138 i 139 § 1 k.p.c. oparte są na domniemaniu, że pismo sądowe dotarło do rąk adresata i że w ten sposób doręczenie zostało dokonane prawidłowo. Domniemanie to jednakmoże być przez stronę obalone. Adresat bowiem może dowodzić, że pisma nie otrzymał i o nim nie wiedział, gdyż osoba, której pismo zastępczo doręczono, bądź urząd, w którym je złożono, nie oddały mu pisma (postanowienie SN z 4 września 1970 r., I PZ 53/70, LexPolonica nr 354554, OSNCP 1971, nr 6, poz. 100).

D. Doręczenie awizowane

Gdy doręczenie właściwe lub zastępcze nie jest możliwe, powinno być dokonane w sposób wskazany w art. 139 § 1 k.p.c. oraz § 6-10 rozporządzenia, tj.:

- przewidziane w art. 135 § 2 k.p.c. zawiadomienie dla adresata o pozostawieniu przesyłki sporządza placówka pocztowa operatora, wskazując w nim placówkę pocztową operatora, z której przesyłkę należy odebrać w ciągu siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia zawiadomienia; zawiadomienie pozostawia w skrytcepocztowej adresata,

- przewidziane w art. 139 § 1 k.p.c. zawiadomienie dla adresata o pozostawieniu przesyłki sporządza doręczający, wskazując w nim placówkę pocztową operatora lub urząd gminy, z którego przesyłkę

należy odebrać w ciągu siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia zawiadomienia; zawiadomienie pozostawia w drzwiach mieszkania adresata lub w oddawczej skrzynce pocztowej; wzór zawiadomienia określa załącznik nr 3 do rozporządzenia,

- po pozostawieniu zawiadomienia o możliwości odbioru przesyłki we właściwej placówce pocztowej operatora lub właściwym urzędzie gminy doręczający dokonuje adnotacji o niedoręczeniu przesyłki na formularzu potwierdzenia odbioru oraz adnotacji „awizowano dnia” na stronie adresowej niedoręczonej przesyłki i składa swój podpis, a następnie oddaje przesyłkę niezwłocznie do właściwej placówki pocztowej operatora lub właściwego urzędu gminy,

- placówka pocztowa operatora lub urząd gminy potwierdza przyjęcie od doręczającego awizowanej przesyłki przez umieszczenie na stronie adresowej odcisku datownika i podpisu przyjmującego pracownika,

- awizowaną przesyłkę przechowuje się w placówce pocztowej operatoralub urzędzie gminy przez siedem kolejnych dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia zawiadomienia,

- przesyłkę złożoną w placówce pocztowej operatora lub w urzędzie gminy wydaje się osobie uprawnionej do jej odbioru, którą jest:

a) adresat;

b) osoba uprawniona do reprezentacji przed sądem adresata będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej;

c) upoważniony pracownik adresata będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej;

d) upoważniony pracownik, w przypadku gdy adresatem jest organ wymieniony w art. 137 § 1 lub 2 k.p.c.,

- jeżeli osoba uprawniona nie zgłosi się po odbiór przesyłki złożonej w placówce pocztowej operatora w terminie, o którym mowa w § 7 ust. 3 rozporządzenia, placówka pocztowa operatora:

a) sporządza, według wzoru określonego w załączniku nr 3 do rozporządzenia, powtórne zawiadomienie o możliwości jej odbioru w terminie kolejnych siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia zawiadomienia, które doręczający niezwłocznie pozostawia w drzwiach adresata lub w oddawczej skrzynce pocztowej; wprzypadku doręczenia, o którym mowa w art. 135 § 2 k.p.c., powtórne zawiadomienie pozostawia placówka pocztowa operatora w skrytce pocztowej adresata;

b) zaznacza dokonanie powtórnego zawiadomienia na adresowej stronie niedoręczonej przesyłki adnotacją „awizowano powtórnie dnia” i podpisem;

c) przechowuje przesyłkę przez okres siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia powtórnego zawiadomienia;

- jeżeli osoba uprawniona nie zgłosi się po odbiór przesyłki złożonej w urzędzie gminy w terminie, o którym mowa w § 7 ust. 3 rozporządzenia, doręczający wykonuje czynności określone w § 8 ust. 2 pkt 1 i 2 rozporządzenia oraz niezwłocznie powiadamia o tym urząd gminy, który przechowuje przesyłkę przez okres siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia powtórnego zawiadomienia;

- placówka pocztowa operatora lub urząd gminy wydaje przechowywaną przesyłkę osobie uprawnionej po umieszczeniu na stronie adresowej

przesyłki adnotacji „wydano dnia” podpisu wydającego pracownika i odcisku datownika.

- w razie odmowy przyjęcia przesyłki placówka pocztowa operatora luburząd gminy zaznacza na formularzu potwierdzenia odbioru przyczynę niedoręczenia, umieszcza datę i składa swój podpis;

- po potwierdzeniu odbioru przesyłki na formularzu potwierdzenia odbioru placówka pocztowa operatora umieszcza na wypełnionym formularzu potwierdzenia odbioru odcisk datownika i niezwłocznie odsyła je sądowi wysyłającemu;

- przesyłkę niepodjętą placówka pocztowa operatora opatruje na stronie adresowej adnotacją „nie podjęto w terminie” oraz odciskiem datownika i wraz z formularzem potwierdzenia odbioru odsyła sądowi wysyłającemu niezwłocznie po upływie ostatniego dnia do odbioru przesyłki.

E. Doręczenie elektroniczne

Zgodnie z art. 1311 k.p.c. w elektronicznym postępowaniu upominawczym doręczeń powodowi dokonuje się za pośrednictwem systemuteleinformatycznego obsługującego elektroniczne postępowanie upominawcze (doręczenie elektroniczne), a pozwanemu - gdy wniesie pismo drogą elektroniczną. W przypadku doręczenia elektronicznego pismo uznaje się za doręczone z datą wskazaną w elektronicznym potwierdzeniu odbioru korespondencji, a przy braku takiego potwierdzenia doręczenie uznaje się za skuteczne z upływem 14 dni oddaty umieszczenia pisma w systemie teleinformatycznym. Minister Sprawiedliwości w rozporządzeniu z 28 grudnia 2009 r. (Dz.U. Nr 226,poz. 1831) określił tryb doręczeń elektronicznych w elektronicznym postępowaniu upominawczym.

F. Doręczenie w razie odmowy przyjęcia korespondencji oraz w razie zaniedbania obowiązku zawiadomienia o zmianie miejsca zamieszkania

Jeżeli adresat odmawia przyjęcia pisma, doręczenie uważa się za dokonane (art. 139 § 2 k.p.c.)

Jeżeli do doręczenia przesyłki nie doszło, w razie odmowy przyjęcia przesyłki, a także jeżeli przesyłki nie można doręczyć z powodów zaniedbania przez stronę obowiązku zawiadomienia sądu o każdej zmianie swego zamieszkania (art. 136 § 2 k.p.c.) lub wskutek nieujawnienia w rejestrze albo w ewidencji zmiany adresu (art. 139 §3 k.p.c.), doręczający dokonuje adnotacji o przyczynie niedoręczeniaprzesyłki na formularzu potwierdzenia odbioru, umieszcza datę i składa swój podpis. Placówka pocztowa operatora niezwłocznie odsyła przesyłkę wraz z formularzem potwierdzenia odbioru sądowi wysyłającemu.

G. Domniemanie doręczenia

Doręczenia przewidziane w art. 138 i 139 § 1 k.p.c. oparte są na domniemaniu, że pismo sądowe dotarło do rąk adresata i że w ten sposób doręczenie zostało dokonane prawidłowo. Należy przyjąć, że jeżeli z samego dowodu doręczenia wynika, że wszystkie wymagania formalne zostały zachowane, doręczenie jest skuteczne i terminy biegną. Jeśli jednak wymagania te nie zostały zachowane (por. uwagi niżej), sędzia (sąd) powinien zarządzić ponowne doręczenie pisma sądowego. Domniemanie, na którym oparte jest ustalenie o dokonanym doręczeniu, może być przez stronę obalone. Adresat może dowodzić, żepisma nie otrzymał i o nim nie wiedział, gdyż osoba, której pismo doręczono zastępczo, bądź urząd, w którym je złożono, nie oddały mu pisma; może także dowodzić, że listonosz nie zostawił zawiadomienia (awizo) lub zostało ono pozostawione w skrzynce pocztowej ogólnie dostępnej, z której korespondencja często ginie.

Na przykład pozwany, który po terminie dowiedział się przypadkowo o wydanym przeciwko niemu wyroku zaocznym, będzie mógł obalić domniemanie, na którym zostało oparte ustalenie o doręczeniu odpisu wyroku zaocznego, zgłaszając odpowiednie dowody w postępowaniu wywołanym wniesionym sprzeciwem. Jeśli nie zdoła obalić tego domniemania, sąd odrzuci sprzeciw od wyroku zaocznego jako złożony

po terminie; w przeciwnym zaś razie, uznając, że sprzeciw został złożony w terminie, nada mu dalszy bieg.

W przedstawionym przykładzie nieuzasadnione byłoby - co niestety często spotyka się w praktyce sądowej - składanie wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia sprzeciwu. Złożenie takiego wniosku miałoby sens tylko wtedy, gdyby pozwany nie kwestionował skuteczności doręczenia odpisu wyroku zaocznego, twierdząc jednocześnie, że w okresie po doręczeniu wystąpiła przeszkoda uniemożliwiająca wniesienie sprzeciwu w terminie (szerzej - por. pkt2 niniejszego rozdziału).

Datą doręczenia pisma sądowego w wypadkach przewidzianych w art. 139§ 1 k.p.c. jest: a) data odebrania pisma przez adresata w oddawczej placówce pocztowej operatora, jeżeli odbiór nastąpił w terminie oznaczonym w pierwszym lub drugim zawiadomieniu (awizo); b) data, w której upłynął termin do odbioru złożonego pisma w oddawczej placówce pocztowej operatora, jeżeli przed jego upływem adresat nie zgłosił się po odbiór.

W przypadku wydania pisma sądowego adresatowi po upływie siedmiu dni, licząc od dnia następnego po złożeniu powtórnego awizo, datą doręczenia pisma sądowego jest data, w której upłynął termin jej odebrania, a nie faktyczna data odbioru.

Przesyłkę sądową, która została doręczona w trybie art. 139 § 1 k.p.c., po odbiór której adresat nie zgłosił się, sędzia powinien opatrzyć adnotacją wskazującą na datę doręczenia (np. „uznać, że doręczenie zostało dokonane w dniu…”). Taka praktyka ułatwi obliczanie terminów czynności procesowych, które zostaną podjęte po tym doręczeniu.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Złożenie pisma w urzędzie pocztowym nie wywołuje skutków doręczenia zastępczego (art. 139 § 1 k.p.c.), jeżeli organ doręczający nie pozostawi o tym zawiadomienia umieszczonego na drzwiach mieszkania adresata lub w skrzynce listowej (postanowienie SN z 7 stycznia 1969 r., II CZ 208/68, LexPolonica nr 309021, OSNCP 1969, nr 9, poz. 164).

2. Doręczenia przewidziane w art. 138 i 139 § 1 k.p.c. oparte są na domniemaniu, że pismo sądowe dotarło do rąk adresata i że w ten sposób doręczenie zostało dokonane prawidłowo. Domniemanie to jednakmoże być przez stronę obalone. Adresat bowiem może dowodzić, że pisma nie otrzymał i o nim nie wiedział, gdyż osoba, której pismo doręczono zastępczo, bądź urząd, w którym je złożono, nie oddały mu pisma (postanowienie SN z 4 września 1970 r., I PZ 53/70, LexPolonica nr 354554, OSNCP 1971, nr 6, poz. 100).

3. Pocztowy dowód doręczenia adresatowi przesyłki sądowej jest urzędowym dokumentem potwierdzającym fakt i datę doręczenia. Osoba, która twierdzi, że doręczenia dokonano w innej dacie, powinna tę okoliczność udowodnić (art. 252 k.p.c.) (postanowienie SN z 30 kwietnia 1998 r., III CZ 51/98, LexPolonica nr 331778, OSNC 1998, nr11, poz. 189).

4. Sąd nie może przyjąć na podstawie formularza potwierdzenia odbioru, że doręczenie pisma sądowego w trybie art. 139 k.p.c. było skuteczne, jeśli doręczyciel nie wskazał w tym formularzu przyczyny uniemożliwiającej doręczenie właściwe lub zastępcze (postanowienie SN z 25 sierpnia 1999 r., III CKN 621/99, LexPolonica nr 342999, Biul. SN 1999, nr 11, s. 10).

H. Doręczenie na adres podany w rejestrze sądowym (KRS), rejestrze albo ewidencji na podstawie odrębnych przepisów oraz na adres oznaczonej skrytki pocztowej

Przedsiębiorcom i wspólnikom spółek handlowych wpisanych do rejestrusądowego na podstawie odrębnych przepisów doręczeń dokonuje się na

adres podany w rejestrze, chyba że strona wskazała inny adres dla doręczeń. Przez adres podany w rejestrze, o którym mowa w art. 133 §2a k.p.c., należy rozumieć - w odniesieniu do przedsiębiorcy będącego spółką akcyjną - adres siedziby spółki, a nie adres jej oddziału (uchwała SN z 11 stycznia 2006 r., III CZP 119/05, LexPolonica nr 397560, OSNC 2006, nr 12, poz. 19). Jeżeli ostatni wpisany adres został wykreślony, jako niezgodny z rzeczywistym stanem rzeczy, i nie zgłoszono wniosku o wpis nowego adresu, adres wykreślony jest uważany za adres podany w rejestrze (art. 133 § 2a k.p.c.). W tym ostatnim przypadku korespondencję sądową, mimo że niezostała doręczona (powróci do sądu z adnotacją poczty „adresat nieznany” lub „adresat zmienił siedzibę”), sędzia powinien zadekretować adnotacją: „pozostawić w aktach ze skutkiem doręczenia - art. 133 § 2a w zw. z art. 136 § 2 k.p.c.”.

Podobny tryb postępowania (pozostawienie pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia) obowiązuje w razie niemożności doręczenia w sposób właściwy lub zastępczy pism dla osób prawnych, organizacji, osób fizycznych podlegających wpisowi do rejestru albo ewidencji działalności gospodarczej na podstawie odrębnych przepisów - z powodu nieujawnienia w rejestrze albo w ewidencji zmiany adresu, a wprzypadku osób fizycznych - miejsca zamieszkania i adresu (art. 139 § 3 k.p.c.).

Stronie, która zgłosiła wniosek o dokonywanie doręczeń na adres oznaczonej skrytki pocztowej, doręczeń dokonuje się na ten adres. W tym wypadku pismo sądowe przesłane pocztą składa się w placówce pocztowej operatora publicznego, umieszczając zawiadomienie o tym w skrytce pocztowej adresata (art. 135 § 2 k.p.c.). Strona ma obowiązek zawiadamiać sąd o każdej zmianie tego adresu. W razie zaniedbania tego obowiązku stosuje się odpowiednio reguły postępowania określone w art. 136 § 2 i 3 k.p.c. (art. 136 § 4 k.p.c.).

I. Doręczanie osobom mającym pełnomocnika procesowego lub osobę upoważnioną do odbioru pism

Jeżeli stronę reprezentuje pełnomocnik (z wyboru lub ustanowiony z urzędu) lub została ustanowiona osoba upoważniona do odbioru pism sądowych, doręczenia należy dokonywać tym osobom. Od tej zasady wyrażonej w art. 133 § 3 k.p.c. jest wyjątek dotyczący Skarbu Państwa. Pisma sądowe dla Skarbu Państwa doręcza się organowi jednostki organizacyjnej, która go reprezentuje, lub do rąk pracownika takiej jednostki upoważnionego do odbioru pism.

Przepisy o doręczeniach mają charakter obligatoryjny, który wyłącza swobodną dyspozycję stron w zakresie sposobu doręczania pism sądowych (por. postanowienie SN z 8 września 1993 r., III CRN 30/93,LexPolonica nr 298720, OSP 1994, nr 10, poz. 180). Oznacza to, że pełnomocnik procesowy (osoba upoważniona do odbioru pism sądowych), który z mocy art. 91 k.p.c. upoważniony jest m.in. do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, nie może skutecznie ograniczać zakresu swojego umocowania. Zdarzające się w praktyce wnioski pełnomocników procesowych, aby niektóre zarządzenia i wezwania (np. zarządzenia wzywające do uiszczenia opłat sądowych) były kierowane bezpośrednio do strony, nie mogą odnieść skutku. Strona może ograniczyć pełnomocnictwo przez wyłączenie upoważnienia do odbioru pism przez pełnomocnika. Jeśli tego nie uczyni, to pisma sądowe, niezależnie od tego, jakich dotyczą czynności, zawsze powinny być doręczane pełnomocnikowi strony.

Jeżeli strona w treści udzielonego pełnomocnictwa procesowego lub w inny jednoznaczny sposób nie wskazała, któremu z ustanowionych przeznią pełnomocników należy dokonywać doręczeń, to wyboru dokonuje przewodniczący lub sąd. Doręczenia pełnomocnikowi należy dokonać także wtedy, gdy strona zgłosi wniosek o doręczenie, chyba że we wniosku takim cofnie pełnomocnictwo. Doręczenie pisma sądowego pełnomocnikowi (adwokatowi lub radcy prawnemu) w prowadzonej przez niego kancelarii powinno być ocenione według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, regulujących doręczenia pism sądowych osobiefizycznej, a dla oceny skuteczności tego doręczenia niezbędne jest ustalenie rzeczywistego odbiorcy pisma sądowego.

Za wadliwą uznać należy praktykę powiadamiania o terminie rozprawy stronę, którą reprezentuje pełnomocnik. Tylko wezwanie strony do osobistego stawiennictwa na posiedzenie, na którym jej obecność sąd uznaje za konieczną (np. w celu informacyjnego wysłuchania - art. 212 k.p.c. lub przeprowadzenia dowodu z przesłuchania - art. 299 k.p.c.), należy doręczyć jej bezpośrednio również w przypadku, gdy ustanowiła ona pełnomocnika. Praktyka odraczania rozpraw z powodu niestawiennictwa strony, którą reprezentuje obecny na rozprawie jej pełnomocnik, jest zupełnie niezrozumiała (por. rozdział XVI, 2, D).

Wezwania i zawiadomienia o terminach posiedzeń powinny być wysyłane w odpowiednim czasie, aby w razie stwierdzenia przeszkód w ich doręczeniu można było wysłać je ponownie albo odwołać posiedzenie i zawiadomić o tym osoby, którym zawiadomienia lub wezwania zostały już doręczone. W zawiadomieniach i wezwaniach należy podawać, w jakiej sprawie, w jakim charakterze, miejscu i czasie ma stawić się wzywana osoba oraz czy jej stawiennictwo jest obowiązkowe, a także uprzedzić o skutkach niestawiennictwa. Jeżeli pismo podlegające doręczeniu zostało złożone tak późno, że jego odpisu nie można doręczyć przed terminem posiedzenia, doręcza się to pismo na posiedzeniu i odnotowuje fakt doręczenia w protokole lub notatce urzędowej (§ 73-74 reg. sąd.).

J. Ocena sądu w zakresie skuteczności doręczenia pism sądowych

Przy wszystkich wymienionych sposobach doręczenia obowiązują następujące reguły:

- pismo sądowe wysyłane jest przesyłką poleconą - za potwierdzeniem odbioru,

- przesyłkę nadaje się w nadawczej placówce pocztowej operatora za pokwitowaniem w wykazie poleconych przesyłek listowych,

- doręczenia dokonuje oddawcza placówka pocztowa operatora.

Dla dokonania przez sąd (sędziego) prawidłowej oceny w zakresie skuteczności doręczenia pisma sądowego niezbędna jest znajomość drogi, jaką przebywa wysłane pismo, oraz zasad obowiązujących przy jego doręczeniu, które zostały określone w przepisach powołanego jużrozporządzenia z 17 czerwca 1999 r. Przedstawiają się one następująco:

1. Przesyłkę nadaje się w pocztowej placówce nadawczej operatora za pokwitowaniem w wykazie poleconych przesyłek listowych. Nadawcza placówka pocztowa potwierdza przyjęcie przesyłki na stronie adresowej przez umieszczenie napisu: „Polecona - za potwierdzeniem odbioru” i odciśnięcie datownika, a następnie przekazuje przesyłkę oddawczej placówce pocztowej - właściwej dla miejsca zamieszkania (siedziby) adresata.

2. Przesyłkę doręcza listonosz zatrudniony w oddawczej placówce pocztowej operatora.

W przypadku doręczenia właściwego lub zastępczego osoby, którym doręczono przesyłkę, potwierdzają jej odbiór na formularzu potwierdzenia odbioru (na tzw. zwrotce) przez wpisanie daty otrzymania przesyłki i umieszczenie czytelnego podpisu zawierającegoimię i nazwisko (art. 142 k.p.c. i § 4 ust. 1 rozporządzenia). Na drugiej stronie formularza potwierdzenia odbioru listonosz wpisuje datę doręczenia przesyłki, imię i nazwisko odbierającego, zaznacza sposób doręczenia, co potwierdza własnoręcznym podpisem, a następnieoddaje formularz potwierdzenia odbioru pocztowej placówce oddawczej,która na pierwszej stronie tego formularza umieszcza odcisk datownika i odsyła je organowi wysyłającemu, tj. sądowi (§ 4 ust. 2 rozporządzenia.). Pomimo umieszczenia przez listonosza daty doręczenia przesyłki, strona może udowadniać, że w rzeczywistości przesyłka została doręczona w innym czasie (uchwała SN z 25 stycznia1968 r., III PZP 46/67, LexPolonica nr 319090, OSNCP 1968, nr 7, poz. 119).

W wypadku doręczenia zawiadomienia (awizo) o nadejściu przesyłki listonosza i pracownika pocztowej placówki oddawczej obciąża wiele czynności, których wykonanie powinno zostać odnotowane na przesyłce,a mianowicie:

1) listonosz po pozostawieniu dla adresata (w skrzynce pocztowej) zawiadomienia (awizo), o którym mowa w art. 139 § 1 k.p.c., zawierającego informację o możliwości odebrania przesyłki w terminiesiedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia zawiadomienia - powinien wpisać na drugiej stronie potwierdzenia odbioru adnotację o niedoręczeniu przesyłki i złożyć podpis, a na jej stronie adresowej adnotację „awizowano dnia…” i złożyć podpis, po czym oddać przesyłkę do pocztowej placówki oddawczej, której adres podał w zawiadomieniu (awizo) pozostawionym adresatowi;

2) pracownik oddawczej placówki pocztowej potwierdza przyjęcie od listonosza awizowanej przesyłki przez umieszczenie na stronie adresowej odcisku datownika i złożenie podpisu; jeżeli adresat nie zgłosi się po odbiór awizowanej przesyłki w terminie siedmiu dni, pracownik tej placówki sporządza powtórne zawiadomienie (awizo) o możliwości odbioru przesyłki w terminie kolejnych siedmiu dni, liczonym od dnia następnego od powtórnie pozostawionego zawiadomienia (awizo);

3) listonosz po dokonaniu powtórnego zawiadomienia zaznacza na adresowej stronie przesyłki „awizowano powtórnie dnia…” i podpisuje;

4) przesyłkę niepodjętą pocztowa placówka oddawcza opatruje na stronie adresowej adnotacją „nie podjęto w terminie” oraz odciskiem datownika i odsyła niezwłocznie organowi wysyłającemu (sądowi).

W związku z przedstawionymi regułami postępowania skutecznie awizowana przesyłka sądowa powinna być zaopatrzona:

1) na stronie adresowej - w dwa odciski datownika, trzy podpisy i trzy adnotacje:

- „awizowano dnia…” z podpisem listonosza oraz odciskiem datownika oddawczej placówki pocztowej i podpisem pracownika tej placówki,

- „awizowano powtórnie dnia…” z podpisem,

- „nie podjęto w terminie” z odciskiem datownika,

2) na drugiej stronie formularza potwierdzenia odbioru - w adnotacjęo niedoręczeniu przesyłki z podpisem listonosza.

Tylko w wypadku, gdy przesyłka spełnia wymienione wymagania, istnieją podstawy do uznania doręczenia per aviso za skuteczne. Należy ponadto zaznaczyć, że zwykle na stronie adresowej przesyłki odciśnięty będzie także datownik (trzeci) nadawczej placówki pocztowej, informujący o dacie nadania przesyłki przez sąd. Istnienie bądź brak odcisku tego datownika jest bez znaczenia dla oceny, czy doręczenie było skuteczne.

K. Doręczenie kuratorowi

Dla strony pozwanej lub wyjątkowo powodowej (np. zachodzi konieczność doręczenia odpowiedzi na pozew połączonej z powództwem wzajemnym), której miejsce pobytu nie jest znane, na wniosek strony przeciwnej może być ustanowiony kurator. Z art. 143 k.p.c. wynika, że organem ustanawiającym kuratora jest „sąd orzekający”, natomiast art. 144 k.p.c. stanowi, że „przewodniczący ustanowi kuratora”. W doktrynie tę - zdawałoby się istniejącą w ustawie - sprzeczność wyjaśniono stwierdzeniem, że wyrażenia „sąd orzekający” ustawodawca użył tylko dlatego, aby przeciwstawić je „sądowi opiekuńczemu”. Uznając tę interpretację za trafną, należy przyjąć, że za „sąd orzekający” poza rozprawą działa przewodniczący, a ustanowienie

kuratora następuje w formie zarządzenia przewodniczącego. Gdy potrzeba ustanowienia kuratora ujawni się na rozprawie i zostały wykazane przesłanki z art. 143 k.p.c., niecelowe byłoby jej odraczanie w celu rozpoznania wniosku przez przewodniczącego. W takiej sytuacji procesowej kuratora ustanowi sąd orzekający, wydającstosowne postanowienie (np. „ustanawia dla pozwanego Jana K., ostatnio zamieszkałego w Łodzi przy ul. Mokrej 20 m. 4, którego miejsce pobytu nie jest znane, kuratora w osobie adwokata Józefa J.”).

Przewodniczący ustanawia kuratora na wniosek osoby zainteresowanej (przeciwnika procesowego, prokuratora, organizację społeczną biorącąudział w sprawie, interwenienta ubocznego). Ustanowienie kuratora z urzędu jest możliwe w sprawach, w których sąd działa z urzędu. Przesłankami ustanowienia kuratora, które muszą być spełnione łącznie, jest:

- uprawdopodobnienie, że miejsce pobytu strony nie jest znane,

- konieczność doręczenia pozwu lub innego pisma procesowego wywołującego potrzebę podjęcia obrony jej praw.

Samo twierdzenie osoby żądającej ustanowienia kuratora, że miejsce pobytu strony nie jest znane, nie spełnia przesłanki uprawdopodobnienia. Niemożność doręczenia pisma pod wskazany adres również nie spełnia tej przesłanki. Jest ona spełniona wtedy, gdy osoba mająca konkretny adres nie jest tam znana i pomimo podjętych działań (np. pytanie sąsiadów, znanych członków rodziny) nie uzyskano żadnych wiadomości o miejscu jej pobytu. Nie jest osobą nieznaną z miejsca pobytu w rozumieniu art. 143 k.p.c. osoba nieobecna w kraju, ale przebywająca w znanym miejscu za granicą. Przy ocenie omawianej przesłanki przewodniczący powinien ze szczególną starannością przeanalizować okoliczności, które miałyby uzasadniać wniosek o ustanowienie kuratora. Uwzględnienie wniosku bez należytego uprawdopodobnienia, że miejsce pobytu strony nie jestznane, powoduje nieważność postępowania wskutek pozbawienia strony

możności obrony jej praw. W sprawach o roszczenia alimentacyjne, jakrównież w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka i o związane z tym roszczenia, przewodniczący przed ustanowieniem kuratora przeprowadzi stosowne dochodzenie w celu ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu pozwanego (art. 144 § 1 k.p.c.).

Kuratorem powinna zostać wyznaczona osoba - jeśli jest to możliwe - obeznana ze stanem spraw strony, członek rodziny lub osoba, która zna środowisko, z którego wywodzi się osoba nieznana z miejsca pobytu. W sprawach większej wagi przewodniczący powinien rozważyć celowość zwrócenia się do organów korporacji adwokatów lub radców prawnych o wskazanie kandydata na kuratora. Stronę wnoszącą o ustanowienie kuratora przewodniczący - na podstawie art. 1304 k.p.c.w zw. z art. 5 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. - powinien wezwać do uiszczeniazaliczki na wydatki związane z jego ustanowieniem (koszty ogłoszeniapublicznego, wynagrodzenie kuratora), uzależniając od tego ustanowienie kuratora.

Kurator ustanowiony jest nie tylko w celu doręczenia mu odpisu pozwulub innego pisma wywołującego potrzebę podjęcia obrony praw strony nieznanej z miejsca pobytu - na co mogłoby wskazywać dosłowne brzmienie art. 143 k.p.c. Kurator ma obowiązek podejmowania wszelkich czynności procesowych niezbędnych do zapewnienia obrony osoby, którą reprezentuje. Sąd doręcza kuratorowi wszelkie pisma procesowe składane przez przeciwnika, zawiadamia o terminach rozprawy oraz doręcza wydane w sprawie zarządzenia i orzeczenia. Kurator uprawniony jest do składania oświadczeń mających wyłącznie charakter procesowy. Czynności procesowe, mające jednocześnie charakter czynności materialnoprawnych (np. zawarcie ugody sądowej),nie zmierzają do ochrony praw osoby reprezentowanej, a tylko do podejmowania takich czynności (chroniących prawa strony nieznanej z miejsca pobytu), dla których kurator został ustanowiony. Czynności kuratora ograniczające prawa osoby reprezentowanej powinny spotkać się ze sprzeciwem sądu.

Kuratorowi przysługuje wynagrodzenie, które powinno być przyznane zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28

sierpnia 1982 r. w sprawie stawek, warunków przyznawania i wypłaty ryczałtu przysługującego sędziom i pracownikom sądowym za dokonanie oględzin oraz stawek należności kuratorów (Dz.U. Nr 27, poz. 197 ze zm.). Według tych przepisów wysokość wynagrodzenia kuratorów ustanowionych w poszczególnych sprawach zależy w każdym przypadku odrodzaju sprawy, stopnia jej zawiłości i nakładu pracy. Wysokość ich wynagrodzenia ustala się według przepisów określających opłaty za czynności adwokatów lub radców prawnych. Wysokość wynagrodzenia kuratorów będących adwokatami nie może przekraczać stawek zasadniczego wynagrodzenia przewidzianego tymi przepisami, a wysokość wynagrodzenia innych kuratorów - 50% tych stawek. Wypłata przyznanego kuratorowi wynagrodzenia następuje na podstawie postanowienia sądu rozpoznającego sprawę z zaliczki złożonej na pokrycie wydatków, a w razie gdy strona, na której wniosek ustanowiono kuratora, jest zwolniona od kosztów sądowych - z funduszów Skarbu Państwa.

O ustanowieniu kuratora przewodniczący ogłosi publicznie w budynku sądowym i lokalu organu gminy, a w sprawach większej wagi także w prasie, jeśli uzna to za potrzebne (art. 144 § 2 k.p.c.). Przewodniczący, wykazując ten obowiązek ustawowy, powinien wydać stosowne zarządzenie zawierające istotną treść ogłoszenia i sposób jego publikacji. Treść ogłoszenia wywiesza się w lokalu urzędu gminywłaściwej ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania lub pobytu osoby nieobecnej (§ 122 reg. sąd.).

Przepisy o doręczeniu stronie, której miejsce pobytu nie jest znane,i ustanowieniu dla niej kuratora stosuje się również do organizacji,które nie mają organów albo których organy są nieznane z miejsca pobytu (art. 146 k.p.c.).

2. Terminy

A. Pojęcie i rodzaje terminów

Terminy w prawie cywilnym dzielimy na:

- terminy prawa materialnego (przemilczenie, zasiedzenie, przedawnienie, prekluzja);

- terminy prawa procesowego (ustawowe, sądowe, umowne, instrukcyjne).

Termin w postępowaniu cywilnym oznacza okres (np. termin przeprowadzenia dowodu - art. 236 k.p.c.) lub datę (np. termin rozprawy - art. 158 § 1 pkt 1 k.p.c.). Przepisy Kodeksu postępowaniacywilnego poświęcone terminom, tj. art. 164-172 k.p.c., dotyczą terminów w znaczeniu czasu przewidzianego do dokonania czynności procesowych. Są to terminy procesowe. Od terminów procesowych należyodróżnić terminy prawa materialnego, choćby one - jak w przypadku terminów prekluzyjnych (zawitych) - dotyczyły dochodzenia roszczeń na drodze sądowej (np. termin przewidziany w art. 534 k.c.).

Nie są terminami procesowymi pewne etapy postępowania nawet wtedy, gdy z ich zakończeniem nie jest dopuszczalne dokonanie określonej czynności procesowej, np. zgłoszenie zarzutu wadliwego obliczenia wartości przedmiotu sporu (art. 25 § 2 k.p.c.), wniesienie interwencji głównej (art. 75 k.p.c.), ubocznej (art. 76 k.p.c.), odpowiedzi na pozew (art. 207 § 1 k.p.c.), powództwa wzajemnego (art. 204 § 1 k.p.c.). Nie są też terminami procesowymi przewidziane- w przepisach adresowanych do stron - ograniczenia czasowe w zakresie możliwości zgłaszania nowych okoliczności faktycznych i wniosków dowodowych, których uchybienie powoduje pominięcie czynności procesowych, chyba że strona wykaże, że nie mogła z nich skorzystać wcześniej lub potrzeba ich powołania wynikła później (np.art. 495 § 3 i art. 5055 § 1 k.p.c.). W literaturze określa się je jako instrukcje.

W przedstawionym podziale terminów procesowych zasadniczego znaczenia nabiera rozróżnienie terminów ustawowych od sądowych. Ustawowymi są terminy ustalone przez ustawę, natomiast sądowe są wyznaczone przez sąd lub przewodniczącego. Różni je także sposób liczenia ich biegu (art. 164 k.p.c.) oraz to, że terminy sądowe w

przeciwieństwie do ustawowych mogą być skracane i przedłużane (art. 166 k.p.c.). Oba terminy mogą być przywrócone. Odmiennie uregulowanajest także kwestia wpływu zawieszenia postępowania na bieg obu rodzajów terminów, zależnie od przyczyny, z której ono nastąpiło (art. 179 k.p.c.). Przykładem terminu ustawowego jest termin: tygodniowy do uzupełnienia lub poprawienia pisma procesowego (art. 130 k.p.c.), tygodniowy do złożenia wniosku o przywrócenie uchybionego terminu (art. 169 k.p.c.), dwutygodniowy do złożenia wniosku o uzupełnienie wyroku (art. 351 k.p.c.), do wnoszenia środków odwoławczych i środków zaskarżenia, natomiast przykładem terminu sądowego jest termin: do usunięcia braku zdolności sądowej lub procesowej albo w składzie właściwych organów (art. 70 k.p.c.), do wskazania osób niebiorących udziału w sprawie w celu ich wezwania(art. 195 § 1 k.p.c.), do złożenia opinii przez biegłego (art. 285 §3 k.p.c.), do uzupełnienia braków apelacji (art. 370 k.p.c.), do wskazania adresu pozwanego (art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c.).

Zgodnie z art. 166 k.p.c. przewodniczący może z ważnej przyczyny przedłużyć lub skrócić termin sądowy na wniosek zgłoszony przed jegoupływem, nawet bez wysłuchania strony przeciwnej. Należy przyjąć, żepostanowienie w tym zakresie może wydać również sąd. Zmiana wydanegowcześniej zarządzenia (postanowienia) o wyznaczeniu terminu może nastąpić jedynie na wniosek; działanie z urzędu nie jest dopuszczalne. We wniosku, który może złożyć każdy uczestnik postępowania sądowego, którego termin dotyczy, należy wskazać przyczynę uzasadniającą skrócenie lub przedłużenie terminu. Wniosek powinien zostać zgłoszony przed upływem terminu - złożony po upływieterminu podlega odrzuceniu jako niedopuszczalny. Jeśli wniosek taki spełnia warunki określone w art. 168 i 169 k.p.c., może być potraktowany jako wniosek o przywrócenie terminu (por. art. 130 § 1 zd. drugie k.p.c.).

W praktyce sądowej nierzadko zdarzają się przypadki składania wniosku o przedłużenie terminu ustawowego, jakim jest termin do uiszczenia opłaty sądowej (art. 1302 § 2 k.p.c.). Jak już podkreślono, termin ustawowy nie może zostać przedłużony. Wniosek taki jako niedopuszczalny powinien zostać odrzucony zarządzeniem przewodniczącego. Zarządzenie takie nie jest zaskarżalne. Jeśli

wniosek o przedłużenie terminu został złożony podczas biegu terminu do uiszczenia opłaty sądowej, a z jego treści wynika, że żądanie przedłużenia terminu jest podyktowane brakiem bieżących środków pieniężnych i oczekiwaniem na wypłatę, np. niskiej renty (emerytury), przewodniczący powinien potraktować to pismo jako wniosek o zwolnienie od żądanej opłaty sądowej.

Mniejsze znaczenie w praktyce sądowej odgrywają terminy umowne (w art. 181 pkt 2 k.p.c. przewidziana jest możliwość oznaczenia przez strony terminu umownego we wniosku o zawieszenie postępowania).

Terminami instrukcyjnymi są terminy do dokonania czynności organów procesowych. Ich adresatem jest sąd lub inny organ procesowy (np. komornik), a celem jest usprawnienie postępowania (np. termin rozprawy w sprawach z zakresu prawa pracy, gdy powództwo wytoczył pracownik - art. 471 i 4777 k.p.c. oraz termin załatwienia sprawy gospodarczej - art. 47916 k.p.c.). Zachowanie terminu instrukcyjnegonie jest warunkiem skuteczności czynności. Czynność sądu dokonana poupływie terminu instrukcyjnego (np. po upływie terminu do sporządzenia uzasadnienia wyroku - art. 329, 387, 39821 k.p.c.) jestskuteczna.

Praktyczne znaczenie ma kwestia, czy tzw. zastrzeżony wyrok zaoczny,o którym mowa w art. 341 k.p.c., jest skuteczny, jeśli został wydanypo upływie dwutygodniowego terminu przewidzianego w tym przepisie. Brak argumentów za udzieleniem odpowiedzi negatywnej. Wyrok taki może być wydany po wskazanym terminie, jednakże warunkiem jego wydania jest nadejście w terminie dwóch tygodni liczonych od rozprawy poświadczenia doręczenia wezwania pozwanemu (por. rozdział XVIII, 2, D).

Za wadliwą należy uznać praktykę powiadamiania o terminie rozprawy strony, którą reprezentuje pełnomocnik. Tylko wezwanie strony do osobistego stawiennictwa na posiedzenie, na którym jej obecność sąd uznał za konieczną (np. w celu informacyjnego wysłuchania - art. 212k.p.c. lub przeprowadzenia dowodu z przesłuchania - art. 299

k.p.c.), należy doręczyć bezpośrednio stronie również w przypadku, gdy ustanowiła pełnomocnika. Praktyka odraczania rozpraw z powodu niestawiennictwa strony, którą reprezentuje obecny na rozprawie jej pełnomocnik, jest zupełnie niezrozumiała (por. rozdział XVI, 2, A i D).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Terminy przewidziane w art. 256 i 264 k.p. są terminami prawa materialnego, do których nie mają zastosowania przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące uchybienia i przywracania terminu [uchwała składu siedmiu sędziów SN (zasada prawna) z 14 marca 1986 r., III PZP 8/86, LexPolonica nr 310330, OSNCP 1986, nr 12, poz. 194].

2. Sąd zobowiązany jest z urzędu czuwać nad dochowaniem przez stronyterminów procesowych. Jeśliby więc nawet uznać, że doręczenie powodom odpisu wyroku z uzasadnieniem celem wniesienia kasacji nastąpiło na skutek przeoczenia przez sąd uchybienia siedmiodniowegoterminu z art. 3934 k.p.c., to z faktu tego nie można wyciągać wniosku, iż w ten sposób doszło do sanowania uchybienia temu terminowi albo do domniemanego jego przywrócenia. Zgodnie z zasadą formalizmu rządzącą terminami procesowymi, wyrażoną w art. 167 k.p.c., czynność procesowa podjęta przez stronę po upływie terminu jest bezskuteczna (postanowienie SN z 28 lutego 2002 r., III CZ 12/02, LexPolonica nr 399795).

B. Rozpoczęcie biegu terminu oraz zasady obliczania terminów

Rozpoczęcie biegu terminów ustawowych określają przepisy ustanawiające te terminy (np. art. 394 § 2, art. 3985 § 1, art. 767 § 4 k.p.c.), natomiast rozpoczęcie biegu terminów sądowych określa art. 164 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem bieg terminu wyznaczonego przez sąd lub przewodniczącego rozpoczyna się od ogłoszenia w tym przedmiocie postanowienia lub zarządzenia, a gdy Kodeks przewiduje doręczenie z urzędu - od jego doręczenia. W sposób szczególny

uregulowany został bieg terminu do wniesienia zażalenia oraz skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego przez adwokata lub radcę prawnego ustanowionego przez sąd na wniosek zgłoszony przed upływem terminu do wniesienia tych środków prawnych (art. 124 § 2-4 k.p.c.).

W celu ustalenia końcowej daty zarówno terminu ustawowego, jak i sądowego należy uwzględnić przepisy określające sposób obliczania terminów. Art. 165 § 1 k.p.c. w tym zakresie odsyła do przepisów prawa cywilnego. Zgodnie z nimi:

- termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia; jeśli początkiem terminu oznaczonego w dniach jest pewne zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło (art. 111 § 1 k.c.); oznacza to, że jeśli w dniu18 marca sąd odroczył rozprawę i udzielił powodowi siedmiodniowego terminu na wskazanie adresu pozwanego pod rygorem zawieszenia postępowania, to termin ten należy liczyć od 19 marca; udzielony powodowi siedmiodniowy termin skończy się z upływem 25 marca;

- termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było - w ostatnim dniu tego miesiąca (art. 112 k.c.); jeśli więc sąd wspomniane postanowienie wydałby we wtorek, wyznaczając powodowi termin tygodniowy, rozpocznie się on w środę i skończy się z upływemśrody w następnym tygodniu; sposób obliczania terminów przewidziany w art. 112 k.c. ma zastosowanie tylko przy terminach ciągłych, a taki charakter mają terminy procesowe; do ich obliczania zatem nie można stosować art. 114 k.c., który określa sposób obliczania terminu oznaczonego w miesiącach i latach, gdy ciągłość terminu nie jest wymagana; w praktyce sądowej omawiane zagadnienie wystąpiło przy obliczaniu terminu miesięcznego do wniesienia kasacji; Sąd Najwyższy wyjaśnił, że miesięczny termin do wniesienia kasacji (art.3934 k.p.c.) jest terminem ciągłym, a więc kończy się z upływem dnia, który datą odpowiada dniowi doręczenia orzeczenia stronie skarżącej (art. 112 k.c.), a nie z upływem trzydziestu dni (art. 114k.c.) (postanowienie z 6 sierpnia 1997 r., II UZ 53/97, LexPolonica

nr 329426, OSNAPiUS 1998, nr 15, poz. 467); w innym orzeczeniu Sąd Najwyższy zauważył, że jeżeli doręczenie wyroku sądu drugiej instancji wraz z uzasadnieniem nastąpi w lutym, termin miesięczny downiesienia kasacji zwykle będzie obejmować tylko 28 lub 29 dni, nigdy zaś 30 dni (postanowienie SN z 21 maja 1997 r., I CZ 54/97, LexPolonica nr 330110, niepubl.);

- jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa dnia następnego (art. 115 k.c.); dniami uznanymi ustawowo za wolne od pracy są dni wymienione w ustawie z 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy(Dz.U. Nr 4, poz. 28 ze zm.), to jest:

- 1 stycznia - Nowy Rok,

- 6 stycznia - Święto Trzech Króli,

- pierwszy i drugi dzień Wielkiej Nocy,

- 1 maja - Święto Państwowe,

- 3 maja - Święto Narodowe Trzeciego Maja,

- pierwszy dzień Zielonych Świątek,

- dzień Bożego Ciała,

- 15 sierpnia - Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny,

- 1 listopada - Wszystkich Świętych,

- 11 listopada - Narodowe Święto Niepodległości,

- 25 grudnia - pierwszy dzień Bożego Narodzenia,

- 26 grudnia - drugi dzień Bożego Narodzenia,

- niedziele.

W judykaturze niejednolicie oceniana była kwestia, czy soboty, którenie są objęte przepisami powołanej ustawy z 18 stycznia 1951 r., mogą być uznane za dni ustawowe wolne od pracy w rozumieniu art. 115k.c. Sąd Najwyższy, rozstrzygając to zagadnienie prawne, podjął w składzie siedmiu sędziów uchwałę, nadając jej moc zasady prawnej, żesobota nie jest dniem uznanym ustawowo za wolny od pracy w rozumieniu art. 115 k.c. w zw. z art. 165 § 1 k.c. (uchwała SN z 25 kwietnia 2003 r., III CZP 8/03, LexPolonica nr 360489, OSNC 2004, nr1, poz. 1).

W świetle przytoczonej uchwały oraz reguły przyjętej w art. 115 k.c., jeśli koniec terminu dokonania czynności procesowej przypada na wolną sobotę, czynność powinna zostać dokonana najpóźniej w sobotę. Dopełnienie tej czynności nie zostaje z mocy prawa przesunięte na następny dzień, niemający charakteru dnia wolnego od pracy, a więc na poniedziałek.

Według art. 165 § 2 i 3 k.p.c. równoznaczne z wniesieniem pisma procesowego do sądu jest złożenie pisma:

- w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego,

- przez żołnierza w dowództwie jednostki wojskowej,

- przez osobę pozbawioną wolności w administracji zakładu karnego,

- przez członka załogi polskiego statku morskiego u kapitana statku.

Z przyjętego uregulowania wynika, że termin ustanowiony dla pisma procesowego jest zachowany, jeśli w tym czasie wpłynie ono do sądu; decydować będzie prezentata sądu. Prezentata jest to zamieszczona napiśmie wpływającym do sądu adnotacja zawierająca nazwę sądu, datę wpływu pisma, liczbę załączników i podpis przyjmującego pismo. Kopertę, w której pismo nadesłano, załącza się do pisma. Pismo adresowane imiennie do prezesa sądu doręcza się prezesowi sądu bez otwierania koperty (§ 14 ust. 4 instr. sąd). W pozostałych przypadkach decyduje data złożenia pisma. Istotne znaczenie ma, zważywszy na powszechną praktykę składania pism w placówkach pocztowych, pierwszy z wymienionych przypadków. O terminie złożenia pisma będzie decydować odcisk datownika placówki pocztowej operatorapublicznego na kopercie, w której zostało nadane pismo, a w przypadkach wątpliwych - dowód nadania przesyłki wydany przez nadawczą placówkę pocztową. Istotne jest zatem zachowanie w aktach sprawy koperty, w której nadesłano pismo. Wynikający z § 14 ust. 3 instr. sąd. obowiązek załączenia do pisma koperty, w której je nadesłano, powinien być spełniony przez wszycie koperty do akt sądowych, co niestety w praktyce jest wyjątkiem (najczęściej kopertyluzem pozostają w aktach). Na żądanie osoby wnoszącej pismo do sądu,biuro podawcze lub pracownik upoważniony do przyjmowania korespondencji poświadcza przyjęcie pisma na jego kopii lub w książce doręczeń. Kierownik sekretariatu przedstawia pismo, które wpłynęło do sądu, przewodniczącemu wydziału (innemu sędziemu), którywydaje zarządzenia co do sposobu jego załatwienia (§ 15 i 16 instr. sąd.).

W celu zapewnienia właściwego obiegu pism akta spraw powinny być ułożone zgodnie z „przeznaczeniem”. Na półce oznaczonej np. hasłem „oczekujące” powinny znajdować się akta spraw, w których sąd oczekuje na korespondencje, np. na odpowiedź na pozew; pod hasłem „do dekretacji” powinny być układane akta spraw, w których sędzia powinien nadać pismu, które wpłynęło, odpowiedni bieg; pod hasłem zaś „na posiedzenie” powinny być odkładane akta spraw wyznaczonych na posiedzenie sądu.

Dla zachowania terminu konieczne jest nadanie pisma do właściwego sądu i na jego właściwy adres. W przypadku wniesienia pisma do sądu niewłaściwego, np. wniesienia apelacji bezpośrednio do sądu drugiej instancji zamiast do sądu pierwszej instancji, datą jej wniesienia jest data nadania apelacji w placówce pocztowej przez sąd niewłaściwy do sądu właściwego (por. orzeczenie SN z 10 lutego 1975 r., II CZ 13/75, LexPolonica nr 326062, OSPiKA 1975, nr 10, poz. 216). W podanym przykładzie, jeśli sąd drugiej instancji nada apelację do sądu właściwego w otwartym terminie do jej złożenia, to termin będzie zachowany, nawet wtedy, gdy apelacja wpłynie do sądu właściwego po terminie. Stanowisko, według którego o terminie dokonanej czynności decyduje dopiero data wpłynięcia do sądu właściwego pisma nadanego przez sąd niewłaściwy, nie jest przekonujące. Środek odwoławczy nadany faksem jest wniesiony z chwilą określoną przez upoważnionego pracownika w adnotacji o wpływie pisma do sądu (postanowienie SN z 29 stycznia 2003 r., I CZ 192/02, LexPolonica nr 362949, OSNC 2004, nr 4, poz. 64).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Żądanie doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem strona może zgłosićpo ogłoszeniu sentencji wyroku (art. 387 § 3 zd. 1 k.p.c.). Wcześniejsze zgłoszenie takiego żądania nie wywołuje skutków prawnych (postanowienie SN z 24 stycznia 1997 r., I PKN 1/97, LexPolonica nr 323826, OSNAPiUS 1997, nr 18, poz. 342).

2. Sąd zobowiązany jest z urzędu czuwać nad dochowaniem przez stronyterminów procesowych. Jeśliby więc nawet uznać, że doręczenie powodom odpisu wyroku z uzasadnienia celem wniesienia kasacji nastąpiło na skutek przeoczenia przez sąd uchybienia siedmiodniowegoterminu z art. 3934 k.p.c., to z faktu tego nie można wyciągać wniosku, iż w ten sposób doszło do sanowania uchybienia temu terminowi albo do domniemanego jego przywrócenia, jak to sugeruje autorka zażalenia. Zgodnie z zasadą formalizmu rządzącą terminami procesowymi, wyrażoną w art. 167 k.p.c., czynność procesowa podjęta przez stronę po upływie terminu jest bezskuteczna (postanowienie SN z 28 lutego 2002 r., III CZ 12/02, LexPolonica nr 399795).

C. Uchybienie terminowi

Czynność procesowa podjęta przez stronę po terminie jest bezskuteczna (art. 167 k.p.c).

Opłacenie środka prawnego nie jest odrębną czynnością procesową, lecz elementem czynności procesowej polegającej na wniesieniu np. apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej. Nie można zatem skutecznie domagać się przywrócenia terminu do wniesienia opłaty od wniesionego, ale nieopłaconego środka prawnego, lecz należy wnosić oprzywrócenie terminu do złożenia środka prawnego (uzasadnienie postanowienia SN z 23 czerwca 2010 r., II CZ 47/10, niepubl.).

Bezskuteczność czynności procesowej z powodu upływu terminu powstajez mocy prawa (ipso iure) i dotyczy zarówno terminów ustawowych, jak i sądowych. Od zasady tej są wyjątki. Można np. złożyć dokument po terminie wyznaczonym przez sąd, jeśli przeprowadzenie dowodu z tego dokumentu jest jeszcze możliwe (art. 248 § 1 k.p.c.). W wielu przypadkach bezskuteczność czynności procesowej stwarza konieczność podjęcia przez sąd stosownej decyzji procesowej, np. w przypadku wniesienia środka zaskarżenia po terminie, sąd postanowieniem - podlegającym zaskarżeniu - odrzuci go; chodzi tu o: sprzeciw od wyroku zaocznego (art. 344 § 3 k.p.c.), apelację (art. 370 i 373 k.p.c.), skargę kasacyjną (art. 3986 § 2 i 3 k.p.c.), zażalenie (art. 370 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c.), skargę o wznowienie

postępowania (art. 410 § 1 k.p.c.), zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym (art. 494 § 1 k.p.c.), sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym (art. 504 § 1 k.p.c.), skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 4246 § 3 i art. 4248 § 1 k.p.c.). Skarga na czynności komornika wniesiona po terminie wskazanym w art. 767 § 4 k.p.c., jak również zarzuty przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z egzekucji (art. 1027 § 2 i 3 k.p.c.) również powinny zostać odrzucone.

Zostanie odrzucony także spóźniony wniosek o przywrócenie terminu (art. 171 k.p.c.) oraz spóźniony wniosek o doręczenie odpisu orzeczenia z uzasadnieniem (art. 328 § 1 k.p.c.).

Uchybienie terminowi do dokonania niektórych czynności procesowych obliguje sąd do zniesienia, pominięcia albo odrzucenia innej czynności. Przypadki zniesienia czynności zostały omówione w rozdziale VII, 1, B, pominięcia czynności - w rozdziale XI. Przypadkiem odrzucenia innej czynności jest odrzucenie pozwu wskutekniezłożenia przez powoda cudzoziemca kaucji w terminie wyznaczonym przez sąd (art. 1124 § 3 k.p.c.).

Wobec tego, że pewne etapy postępowania, np. zgłoszenie zarzutu wadliwego obliczenia wartości przedmiotu sporu (art. 25 § 2 k.p.c.),wniesienie interwencji głównej (art. 75 k.p.c.), ubocznej (art. 76 k.p.c.), odpowiedzi na pozew (art. 207 § 1 k.p.c.), powództwa wzajemnego (art. 204 § 1 k.p.c.), nie są - jak już zaznaczono - terminami procesowymi nawet wtedy, gdy z ich zakończeniem nie jest dopuszczalne dokonanie określonej czynności procesowej, należy przyjąć, że w tych przypadkach - jeśli czynność procesowa została dokonana po określonej fazie postępowania - mamy do czynienia nie tyle z bezskutecznością czynności procesowej, co z niepodjęciem czynności we właściwej fazie.

Skutek procesowy spóźnionego działania strony będzie różny, a mianowicie:

- sąd odmówi sprawdzenia wartości przedmiotu sporu (np. „Wobec tego,że zarzut niewłaściwego oznaczenia wartości przedmiotu sporu nie został złożony w fazie postępowania określonej w art. 25 § 2 k.p.c.,sąd postanowił odmówić sprawdzenia wartości przedmiotu sporu”),

- spóźniony pozew wzajemny powinien zostać wydzielony z akt sprawy iskierowany do rozpoznania w oddzielnym procesie, a jeśli sąd nie jest właściwy, powinien zostać przekazany innemu sądowi według przepisów o właściwości sądu (np. „Wobec tego, że pozew wzajemny niezostał złożony w fazie postępowania określonej w art. 204 § 1 zd. drugie k.p.c., sąd postanowił wydzielić go z akt sprawy i skierować do rozpoznania w oddzielnym procesie”. „Wobec tego, że pozew wzajemny nie został złożony w fazie postępowania określonej w art. 204 § 1 zd. drugie k.p.c., sąd postanowił wydzielić go z akt sprawy oraz stwierdzając swą niewłaściwość przekazać pozew do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Łodzi”),

- odpowiedź na pozew zostanie pozostawiona w aktach jako zwykłe pismo procesowe [np. „Wobec tego, że odpowiedź na pozew nie została złożona w fazie postępowania przewidzianej w art. 207 § 1 k.p.c., sąd postanowił pozostawić ją w aktach sprawy jako pismo przygotowawcze (art. 127 k.p.c.)”],

- interwencję główną sąd powinien potraktować jak zwykłe powództwo, a jeśli ponadto nie jest właściwy, powinien przekazać sprawę innemu sądowi według przepisów o właściwości sądu (np. „Wobec tego, że interwencja główna nie została wniesiona w fazie postępowania przewidzianej w art. 75 k.p.c., sąd postanowił: 1) potraktować ją jak zwykłe powództwo, 2) stwierdzić swą niewłaściwość i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu w Zgierzu, jako rzeczowo i miejscowo właściwemu”),

- interwencja uboczna zostanie odrzucona (np. „Wobec tego, że interwencja uboczna nie została wniesiona w fazie postępowania przewidzianej w art. 76 k.p.c., sąd postanowił ją odrzucić”).

D. Przywrócenie terminu

Zdarza się, że czynność procesowa nie została dokonana z powodu przeszkody niezależnej od strony, gdy uchybienie terminowi nastąpiłobez jej winy. W takich przypadkach strona z reguły wnosi o przywrócenie uchybionego terminu (art. 168 § 1 k.p.c.).

Wniosek o przywrócenie terminu powinien: 1) odpowiadać warunkom formalnym, 2) wskazywać na jego dopuszczalność, 3) spełniać warunki zasadności.

Warunki formalne spełnione są, gdy wniosek:

- odpowiada warunkom pisma procesowego (art. 126 k.p.c.),

- podaje okoliczności (uprawdopodobnione), które uzasadniają go (art. 169 § 2 k.p.c.),

- wskazuje chwilę ustania przyczyny (przeszkody), która uniemożliwiła dokonanie czynności w terminie oraz zostaje dokonana czynność uchybiona, np. do wniosku zostaje dołączona apelacja, której termin złożenia nie został zachowany (art. 169 § 3 k.p.c.).

Nieuiszczenie opłaty sądowej od sprzeciwu od wyroku zaocznego załączonego do wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia sprzeciwu stanowi brak formalny tego wniosku (uchwała SN z 28 kwietnia 2010 r., III CZP 19/10, LexPolonica nr 2238902, OSNC 2010, nr 10, poz. 138).

W razie niezachowania warunków formalnych wniosku o przywrócenie terminu przewodniczący powinien wydać zarządzenie w trybie art. 130 § 1 k.p.c. (np. „wezwać pozwanego do uzupełnienia w terminie tygodniowym braków formalnych wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji przez podanie i uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wniosek oraz wniesienie apelacji - pod rygorem zwrotu wniosku”). Po bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego do uzupełnienia wniosku przewodniczący zarządzeniem, wydanym na podstawie art. 130 § 2 k.p.c., zwraca wniosek.

Wniosek o przywrócenie terminu jest dopuszczalny (warunki dopuszczalności wniosku), gdy:

- uchybiony termin jest przywracalny (z reguły terminy procesowe są przywracalne, ale np. nie jest przywracalny pięcioletni termin do wniesienia skargi o wznowienie postępowania),

- wskutek uchybienia terminowi powstały dla wnioskodawcy ujemne skutki (niemożność skutecznego dokonania czynności),

- wniosek został złożony w przepisanym terminie (tj. w ciągu tygodnia od ustania przyczyny uchybienia terminowi).

Gramatyczna wykładnia art. 168 § 1 i art. 169 § 1 k.p.c. uzasadnia stwierdzenie, że bieg tygodniowego terminu do złożenia wniosku o przywrócenie uchybionego terminu nie może rozpocząć się ani skończyćprzed upływem terminu do dokonania czynności procesowej. Na przykład, jeżeli w okresie biegu dwutygodniowego terminu do wniesienia apelacji wystąpiła przeszkoda, która skończyła się szóstego dnia tego terminu, to nie można przyjmować, że od następnego dnia rozpoczął się bieg tygodniowego terminu do złożenia wniosku o przywrócenie uchybionego terminu. W przykładzie tym strona, chcąc zachować termin z art. 169 § 1 k.p.c., musiałaby

złożyć wniosek w trzynastym dniu otwartego terminu do wniesienia apelacji. Takie założenie byłoby sprzeczne z istotą wniosku o przywrócenie terminu, który składa się dopiero wtedy, gdy „strona nie dokonała czynności w terminie”. Jeśli więc przyczyna (przeszkoda) ustała przed upływem terminu do dokonania czynności, tonależy przyjąć, że tygodniowy termin przewidziany w art. 169 § 1 k.p.c. biegnie od następnego dnia, w którym upłynął termin do dokonania czynności procesowej. Wniosek złożony w otwartym terminie do dokonania czynności - jako niedopuszczalny - sąd powinien odrzucić. Sam wniosek o przywrócenie terminu, jeśli został złożony po tygodniowym terminie do jego wniesienia, może być - na wniosek strony - przywrócony na ogólnych zasadach.

Konsekwentnie należy przyjąć, że przeszkoda stanowiąca przyczynę uchybienia terminowi nie musi istnieć - wbrew temu, jak przyjmują niektórzy autorzy - przez cały bieg terminu do dokonania czynności. Uchybienie terminowi może być spowodowane przeszkodą, która trwała tylko przez pewien okres biegu terminu. Ocena zasadności wniosku o przywrócenie terminu będzie wtedy uzależniona od charakteru tej przyczyny, a także rodzaju uchybionej czynności. Jeżeli jeden z warunków dopuszczalności wniosku o przywrócenie terminu nie jest spełniony, sąd powinien odrzucić wniosek (art. 171 k.p.c.). Por. uwagę w pkt E.

Do warunków zasadności wniosku należy zaliczyć:

- brak winy w uchybieniu terminowi (art. 168 § 1 k.p.c),

- legitymację do złożenia wniosku.

Brak legitymacji lub zawinione uchybienie terminowi uzasadnia oddalenie wniosku.

Badanie wniosku o przywrócenie terminu - zważywszy na stawiane mu wymagania - powinno przebiegać w trzech etapach. W pierwszej kolejności przewodniczący powinien wszcząć postępowanie w trybie art. 130 k.p.c., które może zakończyć się wydaniem zarządzenia o „zwrocie wniosku”, następnie sąd powinien zbadać wniosek pod kątem warunków, których niespełnienie prowadzi do wydania postanowienia o odrzuceniu wniosku. Gdy żadna z tych ewentualności nie wchodzi w rachubę, sąd przystąpi do merytorycznej oceny wniosku, która zakończy się wydaniem postanowienia o przywróceniu terminu (np. „przywraca pozwanemu termin do wniesienia apelacji”) lub o odmowie przywrócenia terminu (np. „oddala wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji”). Po dodaniu § 5 do art. 169 k.p.c. oraz nadaniu nowego brzmienia art. 171 k.p.c. nieaktualne stały się orzeczenia SN z 6 sierpnia 1986 r., II CZ 87/86, LexPolonica nr 311555, OSNCP 1987, nr 11, poz. 178 oraz z 13 lutego 1987 r., III CZP 4/87, LexPolonica nr 311524, OSNCP 1988, nr 2-3, poz. 35; uchwała SN z 16 stycznia 2009 r., III CZP 128/08, LexPolonica nr 1987848, OSNC 2009 nr 12, poz. 156. Skoro chodzi tu o postanowienia „w przedmiocie wniosku o przywrócenie terminu”, to wszystkie z możliwych postanowień w tym przedmiocie sąd może wydać na posiedzeniu niejawnym.

Zgłoszenie wniosku o przywrócenie terminu nie wstrzymuje postępowania w sprawie ani wykonania orzeczenia. Sąd jednak może - stosownie do okoliczności - wstrzymać postępowanie lub wykonanie orzeczenia. Postanowienie w przedmiocie wstrzymania postępowania w sprawie lub wykonania orzeczenia może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 172 k.p.c.).

W praktyce sądowej istotnego znaczenia nabiera kwestia stosunku wniosku o przywrócenie uchybionego terminu do środka odwoławczego. Omówienie tego zagadnienia jest konieczne ze względu na częstą, notabene błędną, praktykę składania przez pełnomocników procesowych w jednym piśmie zażalenia na postanowienie o odrzuceniu środka odwoławczego oraz „przez ostrożność procesową” - wniosku o przywrócenie uchybionego terminu na wypadek, gdyby zażalenie zostałooddalone. Odnosząc się do tej kwestii, należy podnieść, że wniosek oprzywrócenie terminu oraz zażalenie na odrzucenie lub zwrot pisma

procesowego z powodu uchybienia terminowi dokonania czynności wyłączają się wzajemnie. Jeżeli strona twierdzi, że dokonała czynności w terminie, a sąd błędnie uznał, że uchybiła terminowi - strona powinna wnieść zażalenie, natomiast wniosek o przywrócenie uchybionego terminu jest aktualny wtedy, gdy strona nie neguje uchybienia terminowi i wskazuje przyczyny usprawiedliwiające to uchybienie (postanowienie SN z 3 października 2002 r., I CZ 120/02, LexPolonica nr 390921). W tej sytuacji wnoszenie zażalenia jest niecelowe także z ostrożności procesowej, termin bowiem do złożenia wniosku o przywrócenie uchybionego terminu rozpocznie się dla skarżącego dopiero wtedy, gdy zostanie mu doręczony odpis postanowienia sądu drugiej instancji o oddaleniu zażalenia. W razie jednoczesnego złożenia wniosku o przywrócenie terminu i zażalenia naodrzucenie środka odwoławczego sąd powinien nadać bieg zażaleniu, a wniosek o przywrócenie terminu - jako niedopuszczalny, wniesiony bowiem przed rozpoczęciem biegu terminu do jego złożenia - powinien odrzucić.

O niezachowaniu terminu do wniesienia środka zaskarżenia wskutek złożenia go w sądzie niewłaściwym - por. rozdział XIX, 2, A.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Bezskuteczny jest i podlega odrzuceniu jako niedopuszczalny wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia kasacji złożony przed upływem tego terminu (postanowienie SN z 20 marca 1998 r., II CZ 10/98, LexPolonica nr 330286, OSNC 1998, nr 11, poz. 178).

2. Wyłączenie możliwości jednoczesnego uwzględnienia zażalenia i wniosku o przywrócenie terminu wynika nie tylko z konkurencyjności zawartych w nich wniosków, zmierzających do wywołania przeciwstawnych skutków procesowych, ale i sprzeczności wewnętrznej ich podstaw. Zażalenie bowiem oparte jest na twierdzeniu, że termin do uiszczenia opłaty sądowej został zachowany, a wniosek o przywrócenie terminu - na twierdzeniu przeciwnym, że do uchybienia

terminowi doszło (postanowienie SN z 10 stycznia 2002 r., I CZ 198/01, LexPolonica nr 394318).

3. Termin do uiszczenia opłaty od czynności procesowej nie podlega przywróceniu (postanowienie SN z 9 lipca 2008 r., V CZ 44/08, LexPolonica nr 2035134, OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 55).

E. Brak winy w uchybieniu terminowi jako przesłanka zasadności wniosku o przywrócenie terminu

Sąd, badając przesłankę braku winy w uchybieniu terminowi, powinien mieć na względzie wszystkie okoliczności sprawy i oceniać je według obiektywnego miernika staranności, jakiej można wymagać od strony dbającej należycie o swoje interesy. Tak ogólnie sformułowana teza zoczywistych względów może być tylko wskazówką przy ocenie okoliczności konkretnego przypadku uchybienia terminowi.

Okolicznościami uzasadniającymi przywrócenie terminu (przykłady z orzecznictwa) są:

- choroba strony lub jej przedstawiciela, która uniemożliwiła podjęcie działania nie tylko osobiście, ale i skorzystania z pomocy innych osób,

- klęska żywiołowa,

- udzielenie mylnej informacji przez pracownika sądu o terminie zaskarżenia czy wnoszenia opłat,

- zdarzenie nagłe, uniemożliwiające dokonanie czynności, którego strona nie mogła przewidzieć i zabezpieczyć się przed jego skutkami,

- dokonanie wpłaty opłaty sądowej w kwocie nieznacznie niższej od należnej, wynikające z oczywistej omyłki.

Nie usprawiedliwiają uchybienia terminowi następujące okoliczności:

- działanie lub brak działania osób, którymi strona (pełnomocnik) się posługuje,

- inne ważne dla strony sprawy absorbujące ją w okresie biegu terminu do dokonania czynności procesowej,

- niedyspozycja zdrowotna pracownika osoby prawnej, którego mógł zastąpić inny pracownik,

- zaniedbania pracownika kancelarii adwokackiej,

- nieznajomość przepisów prawa procesowego, podeszły wiek strony i krótkotrwałe zaniki pamięci,

- niezrozumienie treści orzeczenia,

- błędne przekonanie o prawidłowości orzeczenia,

- niedosłyszenie treści orzeczenia wskutek wady słuchu,

- wadliwe wykonanie przez pracownika kancelarii adwokackiej czynności koniecznej do zachowania terminu spowodowane chorobą,

- brak porozumienia między stroną i jej pełnomocnikiem oraz brak zdecydowania co do wniesienia środka zaskarżenia,

- posłużenie się pieczęcią kancelarii adwokackiej przez osobę do tego nieuprawnioną,

- zaniedbanie adwokata sprawdzenia ustnej informacji klienta o bieguterminu do zaskarżenia orzeczenia,

- niestawiennictwo pełnomocnika procesowego na rozprawę spowodowane przekonaniem, że przekazany do jego wiadomości wniosek strony przeciwnej o odwołanie rozprawy zostanie uwzględniony.

W judykaturze nie była jednolicie rozstrzygana kwestia liczenia biegu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd. Kwestię tę Sad Najwyższy rozstrzygnął w uchwale składu siedmiu sędziów z 17 lutego 2009 r. (III CZP 117/08, LexPolonica nr 2000669, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 117), stwierdzając, że przyczyna uchybienia terminowi do wniesienia skargi kasacyjnej przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd ustaje w czasie, w którymma on możliwość jej wniesienia, nie później jednak niż z upływem dwóch miesięcy od dnia zawiadomienia go o ustanowieniu pełnomocnikiem. Por. orzecznictwo powołane w uzasadnieniu tej uchwały.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Strona i pełnomocnik będący jej pracownikiem mają obowiązek takiego zorganizowania pracy, która zapewniłaby sprawną obsługę toczącego się postępowania sądowego w razie choroby czy urlopu pełnomocnika. Zaniedbanie w tym zakresie świadczy o winie w uchybieniu terminowi (art. 168 § 1 k.p.c.) (postanowienie SN z 26 lutego 2003 r., II CKN 1487/00, LexPolonica nr 359429).

2. Na stronie zobowiązanej do dokonania czynności procesowej ciąży obowiązek zachowania należytej staranności, której miernikiem jest obiektywnie oceniana staranność, jakiej można wymagać od strony właściwie dbającej o swoje interesy procesowe. Uchybienie w tym względzie, spowodowane nawet lekkim niedbalstwem, narusza obiektywnymiernik staranności i stanowi podstawę do oddalenia wniosku o przywrócenie terminu, skoro nawet lekkie niedbalstwo świadczy o zawinionym niedokonaniu czynności w terminie (art. 168 § 1 k.p.c.) (postanowienie SN z 23 listopada 2005 r., II CZ 103/05, LexPolonica nr 1623548).

3. Brak winy, jako przesłanka przywrócenia terminu (art. 168 § 1 k.p.c.), nie może być oceniany w oderwaniu od ustawowego wymagania co do treści wniosku (art. 169 § 2 k.p.c.) wymagającego tylko „uprawdopodobnienia”, tj. przytoczenia twierdzeń i wskazania okoliczności uzasadniających, z których wynika przekonanie o prawdziwości tych twierdzeń. Uprawdopodobnienie oznacza również złagodzenie rygorów dowodowych w stosunku do okoliczności usprawiedliwiających niedopełnienie czynności procesowej w terminie.Jeżeli przyczyną uchybienia była choroba pełnomocnika uniemożliwiająca w ocenie lekarza wykonywanie obowiązków zawodowych,to dokonanie przez sąd orzekający oceny odmiennej wymagałoby istnienia dowodu pochodzącego od osoby mającej wiedzę specjalną albowykazania fałszu dokumentu - co do treści lub formy, wraz z konsekwencjami wykrycia czynu karalnego (postanowienie SN z 12 maja 2006 r., V CZ 29/06, LexPolonica nr 1630607).

F. Zaskarżalność zarządzenia i postanowienia wydanego w przedmiocie wniosku o przywrócenie terminu

Rozstrzygnięcie wniosku o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej może nastąpić przez:

a) wydanie zarządzenia przewodniczącego o zwrocie wniosku,

b) wydanie postanowienia sądu o:

- przywróceniu uchybionego terminu,

- odrzuceniu wniosku,

- oddaleniu wniosku.

W razie niezachowania warunków formalnych wniosku o przywrócenie terminu przewodniczący wydaje zarządzenie w trybie art. 130 § 1 k.p.c. (np. „wezwać pozwanego do uzupełnienia w terminie tygodniowymbraków formalnych wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji przez podanie i uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wniosek oraz wniesienie apelacji - pod rygorem zwrotu wniosku”). Po bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego do uzupełnienia wniosku przewodniczący zarządzeniem, wydanym na podstawie art. 130 § 2 k.p.c., „zwraca wniosek”. Zarządzenie przewodniczącego o zwrocie wniosku o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej nie jest wymienione w art. 394 § 1 k.p.c., a skoro tylko ten przepis (pomijając przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) określa, które zarządzenia przewodniczącego są zaskarżalne zażaleniem, to należy przyjąć, że zarządzenie przewodniczącego o zwrocie wniosku o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej (jakiejkolwiek) nie podlega zaskarżeniu.

Zasadą jest, że zaskarżalne zażaleniem są postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie oraz wymienione w art. 394 § 1 pkt 1-12 k.p.c. Postanowienie sądu pierwszej instancji o przywróceniu terminu do dokonania czynności procesowej niewątpliwie nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie ani nie zostało wymienione w enumeratywnej części art. 394 k.p.c., nie podlega zatem zaskarżeniu.

Niezaskarżalność postanowienia sądu pierwszej instancji o przywróceniu uchybionego terminu do dokonania czynności procesowej nie oznacza, że nie może być ono przedmiotem kontroli sądu drugiej instancji. Postanowienie takie, jako niekończące postępowania w sprawie, a więc niezaskarżalne w drodze zażalenia, należy do kategorii postanowień, o których mowa w art. 380 k.p.c., w związku zczym, na wniosek strony zgłoszony w apelacji, może być rozpoznane, jeżeli miało wpływ na rozstrzygnięcie zawarte w orzeczeniu zaskarżonym apelacją. Wobec tego, że art. 380 k.p.c. dotyczy wyłącznie postanowień, które poprzedzały wydanie zaskarżonego orzeczenia, przepis ten nie będzie stanowił podstawy do kontroli zasadności postanowienia sądu pierwszej instancji o przywróceniu terminu do dokonania czynności w postępowaniu wywołanym wniesioną apelacją (w tzw. postępowaniu międzyinstancyjnym). Podstawą prawną przeprowadzenia takiej kontroli będzie art. 373 k.p.c. Zwrócił na touwagę Sąd Najwyższy w postanowieniu z 21 maja 1998 r. (III CKN 471/97, LexPolonica nr 333947, OSP 1999, nr 4, poz. 83 z glosą W. Broniewicza), w którym stwierdził, że w granicach kontroli zachowania warunków apelacji, którą sąd drugiej instancji przeprowadza na podstawie art. 373 k.p.c., mieści się również sprawdzenie zasadności przywrócenia uchybionego terminu do wniesienia apelacji. Sąd drugiej instancji, uznając bezzasadność przywrócenia terminu, wyda postanowienie, na podstawie którego „odrzuci apelację”. Nie ma potrzeby, aby w postanowieniu takim sąd uchylał postanowienie o przywróceniu terminu, skoro odrzucenie apelacji „pochłania” wcześniejsze wadliwe przywrócenie terminu do jej wniesienia. Z kolei postanowienie sądu drugiej instancji o przywróceniu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej zostanie objętekontrolą Sądu Najwyższego na podstawie art. 3986 § 3 k.p.c.

Na postanowienie o odrzuceniu lub oddaleniu wniosku o przywrócenie terminu zażalenie przysługuje tylko wtedy, gdy jest to postanowieniekończące postępowanie w sprawie. Nie wdając się w spór doktrynalny dotyczący pojęcia postanowień kończących postępowanie w sprawie orazkryteriów ich definiowania, należy zwrócić uwagę, że Sąd Najwyższy, wypowiadając się w tej kwestii, uznał za postanowienia kończące postępowanie w sprawie takie, które zamykają drogę do wydania wyroku, które kończą sprawę jako pewną całość poddaną pod osąd, po wydaniu których dalsze postępowanie nie może się toczyć, takie, w

wyniku których zostaje wykluczona możliwość przedsiębrania w danej sprawie dalszych czynności (por. uzasadnienie postanowienia SN z 19 listopada 1996 r., III CKN 12/96, LexPolonica nr 315277, OSNC 1997, nr 4, poz. 41, uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z 24 listopada 1998 r., III CZP 44/98, LexPolonica nr 333028, OSNC 1999, nr 5, poz. 87, uzasadnienie postanowienia SN z 11 sierpnia 1999 r., I CKN 367/99, LexPolonica nr 343314, OSNC 2000, nr 3, poz. 48 oraz uzasadnienia: uchwały składu siedmiu sędziów SN z 31 maja 2000 r., III ZP 1/00, LexPolonica nr 345238, OSNC 2001, nr 1, poz. 1 i z 6 października 2000 r., III CZP 31/00, LexPolonica nr 347716, OSNC 2001, nr 2, poz. 22).

Przeciwieństwem postanowień kończących postępowanie w sprawie są postanowienia, które w postępowaniu kończą jedynie zagadnienia incydentalne, uboczne. Innymi słowy sąd, realizując główny cel, jakim jest rozstrzygnięcie sprawy merytorycznie przez wydanie orzeczenia co do istoty sprawy, rozstrzyga wiele kwestii wstępnych zmierzających do uporządkowania postępowania, usuwa pewne przeszkodyuniemożliwiające dalsze prowadzenie procesu, zamyka fragment sprawy - jej boczny nurt, rozstrzyga kwestie wpadkowe. Czynności te podejmuje w formie postanowień, które z podanych przyczyn należy kwalifikować jako postanowienia niekończące postępowania w sprawie. Przy takim rozumieniu pojęcia „postanowienie kończące postępowanie wsprawie” nie jest nim postanowienie sądu pierwszej instancji oddalające wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji, skoro po odmowie przywrócenia terminu do wniesienia apelacji zawsze dochodzi do wydania postanowienia o jej odrzuceniu i właśnie to postanowienie, nie zaś wcześniejsze postanowienie odmawiające przywrócenia terminu, a więc dotyczące kwestii wpadkowej, jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie. Sąd w postanowieniuo oddaleniu wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji powinien także orzec o odrzuceniu apelacji (np. „oddala wniosek i odrzuca apelację”). Praktykę polegającą na zaniechaniu odrzucania środka odwoławczego jako wniesionego po terminie, w razie oddalenia wniosku o przywrócenie terminu do jego wniesienia, należy uznać za nieprawidłową i wymagającą zweryfikowania. Praktyka ta nie znajduje,jak wykazano, jurydycznego usprawiedliwienia, a ponadto „prowokuje” do składania zażalenia na postanowienie odmawiające przywrócenia terminu do wniesienia apelacji. Zażalenie takie - jako

niedopuszczalne - podlega odrzuceniu. Na to ostatnie postanowienie, które jest zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 11 k.p.c.), z reguły składane jest zażalenie, które jednak - jako nieuzasadnione - podlega oddaleniu. Niektóre sądy dopiero po wyczerpaniu tego zupełnie zbędnego postępowania doręczają stronie postanowienie o odrzuceniu apelacji. Składanie zażalenia na postanowienie o odrzuceniu apelacji, które nastąpiło w następstwie bezzasadnej odmowy przywrócenia terminu do jej wniesienia, ma sens tylko wówczas, gdy skarżący w zażaleniu zażąda - na podstawie art. 380 k.p.c. - skontrolowania prawidłowości oddalenia wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji. Podobne uwagi należałoby poczynić w przypadku odmowy przywrócenia przez sąd drugiej instancji terminu do wniesienia skargi kasacyjnej. Sąd Najwyższy uznał, że art. 380 k.p.c. ma zastosowanie w postępowaniu przed Sądem Najwyższym wywołanym wniesieniem zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające kasację (postanowienie SN z 21 listopada 2001 r., I CZ 165/01, LexPolonica nr 354386, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 102). Oznacza to, że Sąd Najwyższy - na podstawie art. 380 w zw. z art. 3941 § 1 i art. 397 §2 k.p.c. - może na wniosek strony, rozpatrując zażalenie na postanowienie o odrzuceniu skargi kasacyjnej, rozpoznać także, mające wpływ na jego wydanie, postanowienie oddalające wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia skargi kasacyjnej.Numer dokumentuLexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XIII

Zawieszenie i umorzenie postępowania

1. Uwagi wstępne

Zawieszenie postępowania przewidziane jest w razie wystąpienia przeszkody, która uniemożliwia kontynuowanie postępowania (np. śmierć strony), ze względów celowościowych (np. prejudycjalność innego orzeczenia), z woli stron (strony zgłaszają zgodny wniosek).

Przyczyny zawieszenia postępowania są wyliczone w Kodeksie postępowania cywilnego w sposób enumeratywny, a zatem inne przyczynynieprzewidziane w tym Kodeksie lub w innym przepisie szczególnym niemogą uzasadniać zawieszenia postępowania, mimo że byłoby ono celowe.Nie ma więc podstaw do zawieszenia postępowania np. w sprawach

jednorodzajowych do czasu rozstrzygnięcia jednej z nich przez sąd wyższej instancji.

Artykuły 173-182 k.p.c. mają zastosowanie nie tylko w postępowaniu zwykłym, ale także w postępowaniach odrębnych, przy czym należy pamiętać, że w postępowaniach tych mają zastosowanie szczególne przepisy odrębnie regulujące zawieszenie postępowania. Art. 173-182 k.p.c. mają odpowiednie zastosowanie - z mocy art. 13 § 2 k.p.c. - wpostępowaniu nieprocesowym, egzekucyjnym oraz w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. Na przykład przepisy o zawieszeniu postępowania egzekucyjnego nie przewidują zawieszenia postępowania z powodu niewykonania przez wierzyciela zarządzenia, bez którego wykonania postępowanie nie może być kontynuowane; komornik będzie mógł w takiej sytuacji zawiesić postępowanie egzekucyjne, odpowiednio stosując art. 177 § 1 pkt 6 w zw. z art. 13§ 2 k.p.c. Przepisy o zawieszeniu odnoszą się do postępowania w obu instancjach, z tym zastrzeżeniem, że niektóre przyczyny mogą wystąpić tylko przed sądem pierwszej instancji (np. art. 177 § 1 pkt2 w zw. z art. 75 k.p.c.), natomiast w postępowaniu przed Sądem Najwyższym tylko niektóre przyczyny uzasadniają zawieszenie (por. art. 39812 k.p.c.).

Ze względu na przyczyny zawieszenia postępowanie podzielić można na:

- zawieszone z mocy prawa,

- zawieszone na podstawie postanowienia sądu, które sąd wydaje: 1) obligatoryjnie (z urzędu, na wniosek), 2) fakultatywnie (z urzędu, na wniosek).

Tylko w przypadku, gdy zawieszenie postępowania następuje z mocy prawa, sąd nie wydaje postanowienia o zawieszeniu (sąd wskutek siły wyższej nie działa, a więc nie ma nawet takiej możliwości), natomiast z chwilą ustania przyczyny zawieszenia wyda postanowienie

o podjęciu zawieszonego postępowania. W pozostałych przypadkach zawieszenie postępowania następuje na podstawie postanowienia sądu. Sąd również na podstawie postanowienia odmawia zawieszenia postępowania, podejmuje zawieszone postępowanie albo odmawia jego podjęcia. Jeżeli sąd stwierdzi, że zawieszone postępowanie nie będzie mogło być podjęte (brak następcy prawnego strony niebędącej osobą fizyczną) albo upłynął czas, po którym podjęcie zawieszonego postępowania nie jest dopuszczalne, wyda postanowienie o umorzeniu postępowania (por. pkt 2, A niniejszego rozdziału). Postanowienia w przedmiocie zawieszenia (lub odmowie zawieszenia), podjęcia zawieszonego postępowania (lub odmowie podjęcia) oraz umorzenia postępowania (lub odmowie umorzenia) mogą być wydane przez sąd na posiedzeniu niejawnym (art. 183 k.p.c.).

Zaskarżalne zażaleniem są postanowienia sądu pierwszej instancji: o umorzeniu postępowania (art. 394 § 1 in principio k.p.c.), o zawieszeniu postępowania i o odmowie podjęcia zawieszonego postępowania (art. 394 § 1 pkt 6 k.p.c.), nie są natomiast zaskarżalne zażaleniem postanowienia: o odmowie zawieszenia, o podjęciu zawieszonego postępowania. Na wydane przez sąd drugiej instancji postanowienie o umorzeniu postępowania przysługuje skarga kasacyjna (art. 3981 k.p.c.), pozostałe z wymienionych postanowień nie są zaskarżalne ani skargą kasacyjną, ani zażaleniem, nie spełniają bowiem wymagań określonych odpowiednio w art. 3981 i 3941 § 1 k.p.c.

Postanowienia wydane przez sąd pierwszej instancji na posiedzeniu niejawnym, jeśli są zaskarżalne, powinny zostać doręczone stronom wraz z uzasadnieniem; stronę występującą bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego należy pouczyć o terminie i sposobie wniesienia zażalenia (art. 357 § 2 k.p.c.), postanowienia niezaskarżalne należy doręczyć stronom bez uzasadnienia - jeśli występują bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego z pouczeniem, że nie przysługuje środek odwoławczy. Postanowienia w przedmiocie zawieszenia, podjęcia i umorzenia postępowania, jeśli zostały wydane przez sąd pierwszej instancji na posiedzeniu jawnym (z reguły na rozprawie), podlegają ogłoszeniu. Stronę występującą bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego

przewodniczący powinien pouczyć, czy ogłoszone postanowienie jest lub nie jest zaskarżalne, w pierwszym przypadku powinien dodatkowo pouczyć o art. 357 § 1 i art. 394 § 2 k.p.c.

2. Zawieszenie postępowania

A. Zawieszenie postępowania z mocy prawa

Postępowanie ulega zawieszeniu z mocy prawa „w razie zaprzestania czynności przez sąd wskutek siły wyższej” (art. 173 k.p.c.). Przez pojęcie siła wyższa rozumie się takie zdarzenia, jak wojna, klęska żywiołowa, katastrofa. Zawieszenie postępowania z mocy prawa nie wymaga wydania postanowienia sądu (sąd wskutek siły wyższej nie działa, a więc nie ma możliwości wydania postanowienia). Następuje ono z chwilą, gdy sąd - z powodu siły wyższej - zaprzestał działać. Należy je podjąć z chwilą ustania przyczyny zawieszenia. Mimo że omawiany przypadek zawieszenia występuje rzadko, wywołany bowiem jest wyjątkowymi okolicznościami, warto podkreślić, że czasami nawetkrótkotrwałe zaprzestanie czynności, np. w okresie kilkudniowej powodzi lub śnieżycy czy też katastrofy budowlanej gmachu sądu, będzie uzasadniało stwierdzenie, że nastąpiło zawieszenie postępowania. Wydanie postanowienia o podjęciu zawieszonego postępowania będzie zasadne wtedy, gdy krótkotrwałe zaprzestanie czynności pociągnęło za sobą upływ terminu procesowego ustawowego lub sądowego (por. art. 173 i 179 § 2 k.p.c.). Celowe wydaje się wskazanie w takim postanowieniu daty, w której zawieszenie nastąpiło(np. „Sąd postanowił podjąć postępowanie, którego zawieszenie nastąpiło w dniu 4 marca 2005 r.”).

B. Obligatoryjne zawieszenie postępowania z urzędu

Przypadki obligatoryjnego zawieszenia postępowania z urzędu zostały wymienione w art. 174 k.p.c. Przyczyny wskazane w tym przepisie powinny zostać wykazane w sposób niebudzący wątpliwości. Sąd nie może opierać się na informacjach niepewnych (np. na informacji listonosza podanej na niedoręczonej przesyłce sądowej, że adresat zmarł). Każda informacja o istnieniu przyczyny zawieszenia powinna być sprawdzona nie tylko w celu zabezpieczenia się przed pochopnym ibezpodstawnym zawieszeniem, ale także w celu uniknięcia zaniechania

zawieszenia, gdy przyczyna zawieszenia rzeczywiście istnieje, niezawieszenie bowiem postępowania, mimo istnienia uzasadnionej przyczyny, może prowadzić do nieważności postępowania (por. art. 379pkt 2 i 5 k.p.c.).

Artykuł 174 § 1 pkt 1 k.p.c. przewiduje następujące przyczyny zawieszenia postępowania: śmierć strony lub jej przedstawiciela ustawowego, utrata przez nich zdolności procesowej, utrata przez stronę zdolności sądowej, utrata przez przedstawiciela ustawowego charakteru takiego przedstawiciela (por. rozdział VII).

Omawiając przyczyny podane w art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., należy wskazać, że:

- w sprawach małżeńskich i w sprawach ze stosunku między rodzicami adziećmi śmierć strony powoduje zawieszenie postępowania tylko w pewnych wypadkach (art. 446, 450, 456 k.p.c.);

- śmierć interwenienta ubocznego powoduje zawieszenie postępowania (por. uchwałę SN z 28 grudnia 1967 r., III CZP 87/67, LexPolonica nr314669, OSNCP 1968, nr 6, poz. 97);

- śmierć współuczestnika koniecznego lub jednolitego powoduje zawieszenie całego postępowania (por. postanowienie SN z 13 listopada 1974 r., II CZ 195/74, LexPolonica nr 325888, OSPiKA 1976,nr 5, poz. 94 oraz uchwałę z 10 października 1964 r., III CO 53/64, LexPolonica nr 314991, OSPiKA 1968, nr 2, poz. 29), podobny skutek następuje w przypadku śmierci współuczestnika, gdy współuczestnictwoto oparte jest na wspólnych prawach i obowiązkach; w przypadku śmierci współuczestnika materialnego, gdy współuczestnictwo materialne oparte jest tylko na tej samej podstawie faktycznej i prawnej oraz w przypadku śmierci współuczestnika formalnego należy zawiesić postępowanie tylko w stosunku do tej osoby;

- śmierć strony uzasadnia zawieszenie postępowania, jeśli nastąpiła w toku postępowania, gdy zaś nastąpiła przed wszczęciem postępowania, należy wydać postanowienie o odrzuceniu pozwu (art. 199 § pkt 3 k.p.c.);

- śmierć strony w sprawie, w której postępowanie - zważywszy na charakter roszczenia - nie może się toczyć z udziałem jej następców prawnych (np. roszczenie dotyczy praw osobistych zmarłego), nie stanowi podstawy do zawieszenia postępowania; w takiej sytuacji sąd powinien wydać postanowienie o umorzeniu postępowania z powodu niedopuszczalności wyrokowania (art. 355 § 1 k.p.c.);

- w postępowaniu nieprocesowym śmierć uczestnika uzasadnia zawieszenie postępowania, gdy jego interesy są sprzeczne z intereseminnego uczestnika; mimo braku takiej sprzeczności należy zawiesić postępowanie, jeżeli udział następców prawnych jest konieczny, np. ustawa określa krąg uczestników, z udziałem których postępowanie ma się toczyć (por. postanowienie SN z 7 lipca 1972 r., III CRN 105/72,LexPolonica nr 2491676, OSPiKA 1974, nr 11, poz. 228);

- śmierć przedstawiciela ustawowego strony (uczestnika postępowania,interwenienta ubocznego), a także utrata przez niego takiego charakteru (stroną jest małoletni, a reprezentujący go jeden z rodziców został pozbawiony władzy rodzicielskiej) powoduje zawieszenie postępowania;

- utrata zdolności sądowej, jako przyczyna zawieszenia postępowania,występuje jedynie w odniesieniu do tych podmiotów postępowania, które nie są osobami fizycznymi; podmioty takie nabywają oraz tracą zdolność sądową wskutek okoliczności i działań przewidzianych przepisami prawa;

- utrata zdolności procesowej, jako przyczyna zawieszenia postępowania, następuje z chwilą ubezwłasnowolnienia strony

(przedstawiciela ustawowego strony, współuczestnika procesowego, uczestnika postępowania nieprocesowego, interwenienta ubocznego); choroba psychiczna osoby pełnoletniej i nieubezwłasnowolnionej nie daje podstaw do zawieszenia postępowania (por. postanowienie SN z 26sierpnia 1970 r., I CZ 84/70, LexPolonica nr 300941, OSNCP 1971, nr 5, poz. 90).

Zawieszenia postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c., a więc z powodu braków w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej stroną, uniemożliwiających jej działanie, nie należy mylić zzawieszeniem postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., a więc dokonanego w razie śmierci strony lub jej przedstawiciela ustawowego, utraty przez nich zdolności procesowej, utraty przez stronę zdolności sądowej lub utraty przez przedstawiciela ustawowegocharakteru takiego przedstawiciela. Przypadki te bowiem dotyczą osóbfizycznych. Sąd nie zawiesza postępowania także w razie stwierdzenia, że toczy się ono z udziałem podmiotu dotkniętego pierwotnym i nieusuwalnym brakiem zdolności sądowej. Po stwierdzeniu(ujawnieniu) tej okoliczności sąd powinien wydać postanowienie o zniesieniu postępowania i odrzuceniu pozwu (art. 71 i 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Z kolei w przypadku pierwotnego i usuwalnego braku zdolności sądowej sąd powinien na podstawie art. 70 k.p.c. wyznaczyćodpowiedni termin do usunięcia tego braku i może tymczasowo dopuścićdo czynności stronę niemającą zdolności sądowej („Sąd postanowił: dopuścić tymczasowo powoda do występowania w sprawie oraz wyznaczyć powodowi czternastodniowy termin do usunięcia braku zdolności sądowej przez przedłożenie wypisu z rejestru sądowego - pod rygorem zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu”). Jeżeli w wyznaczonym terminie brak w zakresie zdolności sądowej nie zostanie usunięty, sąd wyda postanowienie o zniesieniu postępowania i odrzuceniu pozwu.Podobnie powinien postąpić sąd, gdy poweźmie wątpliwość co do zdolności sądowej podmiotu, który przypisuje sobie status strony procesu (uczestnika postępowania) lub status organizacji społecznej uprawnionej do wytoczenia powództwa ewentualnie udziału w sprawie już toczącej się. Będą to najczęściej przypadki zdolności sądowej, wynikającej ze szczególnego przepisu. Sąd powinien zobowiązać taki podmiot, aby w wyznaczonym terminie wykazał swą zdolność sądową, pozwalającą na przeprowadzenie z jego udziałem, jako strony procesowej, ważnego procesu lub umożliwiającą wstąpienie takiego

podmiotu do udziału w sprawie - pod rygorem, w pierwszym przypadku, odrzucenia pozwu, natomiast w drugim (gdy podmiot zgłasza udział w toczącym się postępowaniu) - pod rygorem odmowy dopuszczenia do udziału w sprawie.

Zawieszenie postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. nie wchodzi także w grę w przypadku stwierdzenia, że zachodzi następczy brak zdolności sądowej u strony niebędącej osobą fizyczną. W takim bowiem przypadku sąd zawiesza postępowanie na podstawie art. 174 § 1pkt 1 k.p.c. Wydanie postanowienia o podjęciu zawieszonego postępowania będzie możliwe dopiero po ustaleniu (wskazaniu przez stronę przeciwną) ogólnego następcy prawnego (art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.). Gdy sąd stwierdzi brak następcy prawnego strony, która utraciła zdolność sądową, to powinien wydać postanowienie o umorzeniu zawieszonego postępowania. Takie samo postanowienie powinien wydać, gdy ogólny następca prawny nie zostanie wskazany w ciągu roku od daty postanowienia o zawieszeniu (art. 182 § 1 k.p.c.).

Zawieszenie postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. następuje z powodu braku organu powołanego do reprezentowania strony(osoby prawnej lub innej organizacji). Zachodzi to, gdy taki organ wogóle nie został powołany, jak również wówczas, gdy istnieje, lecz wskładzie nieodpowiadającym wymaganiom ustawy lub statutu. W przypadku stwierdzenia tych okoliczności u podmiotów niebędących osobami fizycznymi nie może występować brak zdolności procesowej dopóty, dopóki istnieją, czyli mają zdolność procesową. Gdy braki takie dotyczą powoda, sąd wyda postanowienie, na podstawie którego wyznaczy powodowi odpowiedni termin do uzupełnienia ich pod rygorem zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu (art. 70, 71 i 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Gdy dotyczą one pozwanego, sąd powinien postanowieniem - wydanym na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. - zawiesić postępowanie, a następnie zwrócić się do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora (art. 42 § 1 k.c.). Po ustanowieniu kuratorapowstaną podstawy do podjęcia zawieszonego postępowania z jego udziałem (art. 180 § 1 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 31 stycznia 2003 r. (IV CKN 1765/00,LexPolonica nr 363221, OSNC 2004, nr 5, poz. 74) uznał, że niewydanie postanowienia o wyznaczeniu terminu do uzupełnienia braków w zakresie zdolności procesowej nie uchyla obowiązku zawieszenia postępowania, natomiast w postanowieniu z 3 października1972 r. (I CZ 55/72, LexPolonica nr 312223, OSNCP 1973, nr 5, poz. 89) stwierdził, że w braku zarządu uprawnionego do reprezentowania spółdzielni (strony pozwanej), gdy brak ten powstał w toku procesu, sąd bądź wyznacza na wniosek strony powodowej kuratora (art. 69 k.p.c.), bądź wyznacza termin do uzupełnienia braku zdolności procesowej (art. 70 k.p.c.). Nieusunięcie w zakreślonym terminie takiego braku lub niemożność jego uzupełnienia uzasadnia - wobec utraty przez spółdzielnię zdolności procesowej - zawieszenie postępowania.

Postępowanie prowadzone z udziałem strony, która nie ma zdolności procesowej, jest dotknięte nieważnością (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Nieważność postępowania jest podstawą środka odwoławczego (zaskarżenia), którą sąd drugiej instancji i Sąd Najwyższy biorą poduwagę z urzędu (art. 378 § 1 k.p.c.); może być także podstawą skargio wznowienie postępowania (art. 401 pkt 1 k.p.c.).

Czynności procesowe podjęte przez podmiot nieistniejący lub podjęte w imieniu takiego podmiotu powinny zostać potraktowane jako niedokonane. Pozew powinien zostać zwrócony zarządzeniem wydanym na podstawie art. 130 § 2 k.p.c., a jeżeli otrzymał bieg i został doręczony pozwanemu, sąd powinien umorzyć postępowanie na podstawie art. 355 § 1 k.p.c.

Na postanowienie o zniesieniu postępowania i odrzuceniu pozwu, zawieszeniu postępowania, a także na zarządzenie o zwrocie pozwu przysługuje zażalenie (art. 394 in principio, art. 394 § 1 pkt 6 i pkt 1 k.p.c.), a zatem przy ich wydaniu sąd powinien mieć na względzie art. 357 § 1 i 2 k.p.c.

Zawieszenie postępowania z tej przyczyny, że „strona lub jej przedstawiciel ustawowy znajduje się w miejscowości pozbawionej wskutek nadzwyczajnych wydarzeń komunikacji z siedzibą sądu” (art. 174 § 1 pkt 3 k.p.c.), jest uzasadnione tylko w sytuacji, gdy wydarzenia te spowodowały długotrwałe zerwanie komunikacji z siedzibą sądu; przeszkoda przemijająca będzie stanowić podstawę do odroczenia rozprawy.

Podstawa zawieszenia postępowania wskazana w art. 174 § 1pkt 4 k.p.c. pozostaje w związku z ogłoszeniem upadłości. Nie każde jednakpostępowanie sądowe dotyczące masy upadłości, gdy ogłoszono upadłość- podlega obligatoryjnemu zawieszeniu z urzędu.

W ustawie z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.) zostały przyjęte następujące konstrukcje upadłości: 1) upadłość likwidacyjnapowoda, 2) upadłość powoda lub pozwanego z możliwością zawarcia układu z jednoczesnym pozbawieniem upadłego prawa zarządu masą upadłości, 3) upadłość z możliwością zawarcia układu i ustanowieniemzarządu własnego upadłego, 4) upadłość likwidacyjna pozwanego.

W zależności od tego, z którą z wymienionych form upadłości mamy do czynienia oraz która ze stron toczącego się postępowania została dotknięta upadłością, skutki procesowe ogłoszenia upadłości są różne.

W przypadku pierwszym i drugim, a więc ogłoszenia upadłości likwidacyjnej powoda albo ogłoszenia upadłości powoda lub pozwanego z możliwością zawarcia układu, przy jednoczesnym pozbawieniu upadłego prawa zarządu masą upadłości, zachodzi konieczność zawieszenia postępowania w celu usunięcia przeszkody w postaci utraty przez upadłego formalnej legitymacji procesowej. Po wydaniu postanowienia o zawieszeniu postępowania sąd jest zobligowany zawiadomić zarządcę albo syndyka o procesie, wyznaczając mu termin na wstąpienie do procesu (art. 174 § 3 k.p.c.). Z chwilą złożenia przez syndyka lub zarządcę oświadczenia o wstąpieniu do procesu, sąd

powinien wydać postanowienie o podjęciu zawieszonego postępowania i prowadzić proces z udziałem zarządcy lub syndyka, natomiast w razie odmowy wstąpienia do procesu bądź bezskutecznym upływie wyznaczonegoterminu do złożenia oświadczenia o wstąpieniu, sąd powinien także wydać postanowienie o podjęciu zawieszonego postępowania i kontynuować proces z udziałem upadłego (art. 180 § 1 pkt 5 k.p.c.).

W przypadku trzecim, tj. ogłoszenia upadłości z możliwością zawarciaukładu z tzw. zarządem własnym upadłego, nie ma przeszkód prawnych do kontynuowania procesu, niezależnie od tego, czy został wszczęty przed, czy też po ogłoszeniu upadłości. Wtedy nadzorca sądowy wstępuje z mocy prawa do toczącego się procesu jako swego rodzaju pomocnik upadłego; ma uprawnienia interwenienta ubocznego, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym (art. 138 pr. up. napr.).

W przypadku czwartym, a mianowicie ogłoszenia upadłości likwidacyjnej pozwanego, dalsze prowadzenie procesu jest niedopuszczalne, skoro po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej wyłącznym trybem dochodzenia wierzytelności upadłościowych jest ich zgłoszenie do masy upadłości i ustalenie przez sędziego komisarza. Proces dotyczący masy upadłości podlega umorzeniu. Postanowienie o umorzeniu postępowania może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 1821 k.p.c.) Skutek ten jest konsekwencją obowiązującej w prawie upadłościowym zasady, zgodnie z którą wierzytelności podlegające zaspokojeniu z masy upadłości nie mogą być dochodzone w procesie cywilnym.

Uwzględniając możliwość dalszego prowadzenia procesu po prawomocnym ukończeniu postępowania upadłościowego (odmowie uznania wierzytelności, uchyleniu, prawomocnym zakończeniu albo umorzeniu postępowania upadłościowego), ustawodawca przewidział prawo wierzyciela (powoda w umorzonym postępowaniu) do ponownego wniesienia powództwa w terminie trzech miesięcy liczonym od wymienionych zdarzeń (art. 1821 § 2 k.p.c.). Zostają wówczas zachowane skutki, jakie ustawa wiąże z poprzednio wytoczonym powództwem, w tym również w zakresie przerwania biegu przedawnienia

dochodzonych roszczeń. Postępowanie dowodowe przeprowadzone w uprzednio umorzonym procesie nie wymaga powtórzenia. Powód może skorzystać z takiej możliwości także w przypadku zmiany postanowienia o ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej pozwanego na postanowienie o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu (art. 1821 § 3 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w uchwale z 28 kwietnia 2010 r., III CZP 2/10, LexPolonica nr 2236190 (OSNC 2010, nr 10, poz. 134) uznał, żeumorzenie postępowania na podstawie art. 1821 § 1 k.p.c. nie powoduje przewidzianego w art. 744 k.p.c. upadku zabezpieczenia polegającego na obciążeniu nieruchomości hipoteką przymusową wpisanądo księgi wieczystej przed ogłoszeniem upadłości. W wyroku z 23 września 2010 r., III CSK 310/09, LexPolonica nr 2443263 (Biul. SN 2010, nr 12, poz. 15), stwierdził, że art. 1821 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania do roszczeń, o których stanowi art. 51 ust. 1 pkt 5 ustawy pr. up. napr. W sprawach wszczętych przeciwko upadłemu, w stosunku do którego ogłoszono upadłość likwidacyjną o roszczenia, które nie podlegają procedurze zgłoszenia wierzytelności do masy upadłości, postępowanie powinno zostać zawieszone na podstawie art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. stosowanego przez analogię. Natomiast w wyroku z 3 listopada 2010 r., V CSK 143/10 (niepubl.) doszedł do wniosku, że jeżeli upadłość pozwanego ogłoszono w toku postępowania kasacyjnego, Sąd Najwyższy może uchylić zaskarżony wyrok oraz wyrok sądu pierwszej instancji i umorzyć postępowanie w sprawie (art. 39819 k.p.c. w zw. z art. 39821 k.p.c. oraz art. 1821 § 1 k.p.c.).

Zgodnie z art. 174 § 2 zd. pierwsze k.p.c., w przypadkach wskazanychw art. 174 § 1 pkt 1 i 4 k.p.c. zawieszenie postępowania następuje zchwilą powstania zdarzenia będącego jego przyczyną, a nie od daty wydania postanowienia (postanowienie działa ex tunc). Według zdania drugiego tego przepisu „Zawieszając postępowanie, sąd z urzędu uchyla orzeczenia wydane po nastąpieniu tych zdarzeń, chyba że nastąpiły one po zamknięciu rozprawy”. Przepis obliguje sąd do uchylenia z urzędu orzeczeń, które zostały wydane po nastąpieniu zdarzeń, o których mowa w art. 174 § 1 pkt 1 i 4 k.p.c., stanowiących podstawę zawieszenia postępowania. Jeśli zatem sąd wydał wyrok przed zamknięciem rozprawy, ale po nastąpieniu zdarzenia

skutkującego zawieszeniem postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt1 i 4 k.p.c., to powinien wydać postanowienie, na podstawie którego zawiesi postępowanie oraz uchyli wydany wyrok („zawiesza postępowanie i uchyla wyrok Sądu Rejonowego w Zgierzu z 15 września 2010 r., sygn. akt I C 389/09”), natomiast jeśli zdarzenie to nastąpiło po zamknięciu rozprawy, to sąd wyda tylko postanowienie o zawieszeniu postępowania.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy (postanowienie z 7 października 1955 r., 4 CZ 185/55, LexPolonica nr 363346, PiP 1957, nr 3, s. 649), utrata zdolności procesowej następuje nie tylko wskutek ubezwłasnowolnienia, ale także przez popadnięcie strony w stan wyłączający świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. W takim stanie osoba fizyczna pozbawiona jest naturalnej zdolności do czynności prawnych i do działania w procesie. Jeżeli sąd poweźmieuzasadnione wątpliwości co do stanu psychicznego strony, powinien przeprowadzić odpowiednie postępowanie dowodowe. Gdyby sąd ustalił, że strona znajduje się w stanie, o którym wyżej mowa, powinien zawiesić postępowanie na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., nie czekając na ewentualne jej ubezwłasnowolnienie (wyrok SN z 8 kwietnia 1970 r., II PR 223/69, LexPolonica nr 322528).

2. Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 12 grudnia 1960r. (I CO 25/60, LexPolonica nr 358150, OSN 1961, nr II, poz. 32) - głosząca, że osoba pełnoletnia nieubezwłasnowolniona ma pełną zdolność procesową, choćby nawet była chora psychicznie - zachowała aktualność pod rządem obowiązującego Kodeksu postępowania cywilnego (postanowienie SN z 26 sierpnia 1970 r., I CZ 84/70, LexPolonica nr 300941, OSNCP 1971, nr 5, poz. 90).

3. Jeżeli osoba, do której powinien mieć w określonych warunkach zastosowanie np. art. 195 k.p.c., zmarła lub z innych przyczyn nie może być stroną w procesie, to wówczas należy zawiesić postępowanie z urzędu (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.). Podjęcie postępowania powinno

nastąpić stosownie do art. 180 pkt 1 k.p.c. (obecnie art. 180 § 1 pkt 1 k.p.c.) i toczyć się już z udziałem następców prawnych osoby, która pierwotnie powinna wziąć udział w procesie w celu uzupełnieniabraków legitymacji biernej łącznej (wyrok SN z 20 października 1971 r., III CRN 266/71, LexPolonica nr 314374, OSNCP 1972, nr 4, poz. 76).

4. W postępowaniu nieprocesowym ma również - jako zasada - zastosowanie art. 174 § 2 k.p.c., a to w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Zawieszenie postępowania z powodu śmierci wnioskodawcy nie wchodzi jednak w grę wówczas, gdy postępowanie nieprocesowe dotyczy prawa ściśle osobistego, związanego z osobą wnioskodawcy, za jakie to prawo należy uznać żądanie ustalenia treści aktu stanu cywilnego (art. 23 ustawy o aktach stanu cywilnego) (postanowienie SN z 7 czerwca 1972 r., III CRN 105/72, LexPolonica nr 2491676, OSPiKA 1974, nr 11, poz. 228).

C. Śmierć pełnomocnika

Śmierć pełnomocnika wywiera różne skutki w zależności od tego, czy zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest czy nie jest obowiązkowe. Takie rozróżnienie jest konieczne w świetle art. 1751 k.p.c.

Śmierć pełnomocnika procesowego powoduje wygaśnięcie pełnomocnictwa.Kodeks postępowania cywilnego przyjmuje jako zasadę, że wygaśnięcie pełnomocnictwa procesowego w toku postępowania nie może stanowić przeszkody do rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy. W art. 174 k.p.c. określone są przyczyny zawieszenia postępowania, lecz do nichnie zalicza się śmierci pełnomocnika. Wychodząc z tego założenia, należy stwierdzić, że w razie śmierci pełnomocnika ustanowionego przez stronę, w sprawie, w której zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych nie jest obowiązkowe, postępowanie toczy się nadal, a sąd na podstawie art. 175 w zw. z art. 214 k.p.c. odroczy posiedzenie, jeżeli śmierć pełnomocnika zostanie ujawniona na tym posiedzeniu pod nieobecność strony procesowej. Odroczenie przez sąd posiedzenia ma na celu wezwanie strony procesowej do wzięcia

osobistego udziału w sprawie i równoczesne zawiadomienie jej o zdarzeniu powodującym w przypadku śmierci pełnomocnika wygaśnięcie pełnomocnictwa. W przypadku wygaśnięcia pełnomocnictwa strona procesowa decyduje, czy będzie działała w dalszym ciągu osobiście, czy też ustanowi nowego pełnomocnika. Jeżeli zaś strona stawiła się na posiedzenie sądowe, to wówczas - mimo ujawnienia faktu śmierci pełnomocnika - odroczenie posiedzenia nie jest konieczne, gdyż, co należy podkreślić, określony w art. 175 k.p.c. obowiązek sądu wezwania strony odnosi się tylko do wezwania strony nieobecnej na posiedzeniu sądowym. Trzeba jednak z całą mocą podkreślić, że jeśli strona złoży wniosek o odroczenie rozprawy, to sąd powinien ten wniosek - jako uzasadniony ważną przyczyną - uwzględnić (art. 156 k.p.c.).

Zupełnie inaczej - ze względu na szczególną regulację przyjętą w art. 1751 k.p.c. - należy określić skutki śmierci pełnomocnika, który zastępował stronę w sprawie, w której zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe. W takiej sytuacji śmierć adwokata lub radcy prawnego stanowi podstawę obligatoryjnego zawieszenia postępowania z urzędu (art. 1751 k.p.c.). Zawieszając postępowanie, sąd powinien wyznaczyć odpowiedni termin do wskazania innego adwokata lub radcy prawnego i po upływie tego terminu podjąć postępowanie (np. „Postanowienie… Sąd postanowił zawiesić postępowanie. Zarządzenie wykonawcze - wobec śmierci adwokata Jana Walczaka wyznaczyć powodowi 2 tygodnie do wskazania innego adwokata,a po upływie wyznaczonego terminu przedstawić akta sprawy w celu podjęcia zawieszonego postępowania”). Jeżeli w sprawie, w której obowiązuje przymus adwokacko-radcowski, zmarł adwokat (radca prawny)ustanowiony z urzędu, sąd powinien także zawiesić postępowanie (art.1751 k.p.c.), powiadomić stronę o śmierci pełnomocnika (art. 175 w zw. z art. 1751 in fine k.p.c.) oraz zwrócić się do właściwego organu samorządu zawodowego, do którego należał zmarły, aby w wyznaczonym terminie wskazany został inny adwokat (radca prawny).

Tak samo powinien postąpić sąd w przypadku skreślenia zastępcy procesowego z listy adwokatów lub radców prawnych, utraty możliwościwykonywania zawodu albo utraty zdolności procesowej (art. 1751 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Śmierć pełnomocnika procesowego (adwokata - członka zespołu adwokackiego) nie wywołuje skutków przewidzianych dla sytuacji związanej z zawieszeniem postępowania, w tym - wobec braku wyraźnegoprzepisu - skutków określonych w art. 179 § 2 i 3 k.p.c. (postanowienie SN z 30 listopada 1999 r., I CZ 105/99, LexPolonica nr 347930, OSP 2000, nr 12, poz. 185).

2. Śmierć pełnomocnika procesowego nie stanowi przyczyny zawieszeniapostępowania cywilnego, może natomiast stanowić ważną przyczynę odroczenia posiedzenia sądowego (wyrok SN z 3 kwietnia 2000 r., I CKN 572/98, LexPolonica nr 346018, OSNC 2000, nr 10, poz. 184).

D. Obligatoryjne zawieszenie postępowania na wniosek

Sąd zawiesi postępowanie na wniosek pozwanego spadkobiercy, gdy zostaną spełnione łącznie następujące przesłanki: 1) powód dochodzi przeciwko niemu wykonania obowiązku należącego do długów spadkowych,2) spadkobierca nie złożył jeszcze oświadczenia o przyjęciu spadku, 3) nie upłynął jeszcze termin do złożenia takiego oświadczenia.

Jeśli dochodzone roszczenie nie należy do długów spadkowych, lecz jest roszczeniem z tytułu osobistych zobowiązań spadkobiercy, ewentualny wniosek o zawieszenie postępowania powinien zostać oddalony. Przy ocenie, czy nie upłynął jeszcze termin do złożenia oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku, należy uwzględnić art. 1015 § 1 k.c., zgodnie z którym „Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania”.

E. Fakultatywne zawieszenie postępowania z urzędu

Przyczyny fakultatywnego zawieszenia postępowania z urzędu zostały podane w art. 177 k.p.c.; mimo że zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 k.p.c. zależy od uznania sądu, nie może ono być dowolne, powinno nastąpić, gdy przemawiają za tym względy celowości.Przyczyny zawieszenia wskazane w art. 177 § 1 pkt 1-4 k.p.c. mają charakter prejudycjalny, a to ze względu na znaczenie wyniku innego postępowania sądowego czy też administracyjnego dla rozstrzygnięcia toczącej się sprawy, natomiast przyczyny podane w art. 177 § 1 pkt 5-6 k.p.c. powstają na skutek niedziałania stron. Omawiając je, należy poczynić kilka uwag, a mianowicie:

- Zawieszenie postępowania w związku z innym postępowaniem cywilnym (art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.) może mieć miejsce tylko wtedy, gdy toczysię inne postępowanie cywilne. To inne równolegle toczące się postępowanie musi być tego rodzaju, że orzeczenie, które w nim zapadnie, osiągnie powagę rzeczy osądzonej i stanowić będzie przedsąd dla rozpoznawanej sprawy. Nie ma też podstaw do zawieszeniapostępowania np. w sprawach jednorodzajowych do czasu rozstrzygnięcia jednej z nich przez sąd wyższej instancji. Względy celowościowe nie uzasadniają zawieszenia postępowania w sprawie do czasu zakończenia postępowania w innej sprawie, gdy sąd może samodzielnie dokonać ustaleń niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy.

- W przypadku interwencji głównej (art. 177 § 1 pkt 2 k.p.c.) nie chodzi o prejudycjalność o tak daleko sięgających wymaganiach, jak wwypadku określonym w art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. Interwencja główna jest powództwem osoby trzeciej (interwenienta głównego) o rzecz lub prawo, wytoczonym przeciwko stronom, które o tę rzecz lub prawo prowadzą już spór sądowy (art. 75 k.p.c.).

Istotę interwencji głównej można wyjaśnić na następującym przykładzie. Prowadzony jest proces, w którym najemca lokalu (N) żąda jego wydania przez podnajemcę (P). Właściciel lokalu (W) dowiedziawszy się o tym procesie (nazwijmy go głównym) wystąpił z interwencją główną przeciwko najemcy (N) i podnajemcy (P) o wydanie spornego lokalu. Właściciel lokalu może oczywiście wystąpić z osobnymi powództwami zarówno przeciwko najemcy, jak i podnajemcy.

Występując jednak z interwencją główną, unika ewentualnych sprzecznych orzeczeń, szybciej osiąga cel wyznaczony zgłoszonym żądaniem, ponosi koszty jednego, a nie dwóch procesów.

Sprawa główna oraz sprawa wszczęta pozwem interwencyjnym są odrębnymi sprawami. Sąd jednak nie powinien prowadzić ich niezależnie od siebie. Wytoczenie interwencji głównej z reguły będzie uzasadniać zawieszenie postępowania w sprawie głównej na podstawie art. 177 § 1 pkt 2 k.p.c. Wprawdzie rozstrzygnięcie w sprawie interwencyjnej nie stanowi prejudykatu dla sprawy głównej, to jednak uwzględnienie interwencji głównej wywoła materialnoprawną bezprzedmiotowość roszczenia w procesie głównym. Jeśli żądanie interwenienta głównego jest wysoce uprawdopodobnione, to sąd powinien zawiesić postępowanie w sprawie głównej, mimo że zawieszenie na podstawie art. 177 § 1 pkt 2 k.p.c. jest fakultatywne. Po uprawomocnieniu się wyroku w sprawie interwencyjnejsąd powinien w sprawie głównej wydać - na podstawie art. 180 § 1 pkt4 k.p.c. - postanowienie o podjęciu zawieszonego postępowania. Uwzględnienie interwencji głównej z reguły spowoduje cofnięcie pozwuw sprawie głównej i umorzenie postępowania (art. 355 k.p.c.). W przypadku popierania powództwa sąd powinien wyrokiem oddalić je z braku czynnej legitymacji procesowej. Przyjąć należy, że skoro popierane przez powoda żądanie było w innej sprawie przedmiotem interwencji głównej i zostało uwzględnione na rzecz interwenienta głównego, to powód utracił uprawnienie do zgłaszania tego żądania przeciwko pozwanemu w sprawie głównej.

- Zawieszenie postępowania może nastąpić także wtedy, gdy rozstrzygnięcie sprawy zależy „od uprzedniej decyzji organu administracji publicznej” (art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c.). Wobec tego, że administracja publiczna dzieli się na rządową i samorządową, nie może budzić wątpliwości, że w art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. chodzi o decyzje organów administracji zarówno rządowej, jak i samorządowej. Administracja rządowa wykonywana jest przez wojewódzką administracjęzespoloną (wojewoda oraz kierownicy zespolonych służb, inspekcji i straży, działający pod zwierzchnictwem wojewody) i niezespoloną, której organy są podporządkowane właściwym ministrom, a także przez powiatową administrację zespoloną (ustawa z 23 stycznia 2009 r. o

wojewodzie i administracji rządowej w województwie, Dz.U. Nr 31, poz. 206), natomiast administrację publiczną samorządową wykonują gminy (ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.), powiaty (ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 ze zm.) i województwa (ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 ze zm.). O zależności rozpoznawanej sprawy od decyzji organu administracji publicznej będzie można mówić tylko wtedy, gdy treść decyzji będzie stanowić konieczny element podstawy rozstrzygnięcia merytorycznego lub formalnego sprawy cywilnej.

- Przyczyna zawieszenia postępowania podana w art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c., tj. ujawnienie się czynu, którego ustalenie w drodze karnej lub dyscyplinarnej mogłoby wywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej, pozostaje w ścisłym związku z art. 11 k.p.c. (por. rozdział IV, 1). Praktyka sądowa dostarcza przykładów wadliwego zawieszania postępowania w sprawie cywilnej z powołaniem się na podstawę z art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. Niekiedy sądy „zadowalają się” - zwłaszcza w sprawach odszkodowawczych - wyłącznie informacją, że przeciwko pozwanemu toczy się postępowanie karne. Wymaga zatem podkreślenia, że Kodeks postępowania cywilnego nie zna zasady pierwszeństwa procesu karnego przed procesem cywilnym w sprawach o odszkodowanie. Sąd w postępowaniu cywilnym obowiązany jest wyjaśnić i rozważyć w każdej sprawie, czy zachodzą przesłanki do zawieszenia postępowania. Ocena, czy istnieją podstawy do zawieszenia postępowania w sprawie cywilnej, powinna być dokonana zwłaszcza po zapoznaniu się sądu z aktami sprawy karnej. Dopiero ten fakt daje podstawę do wniosku, czy ewentualne ustalenia wyroku wydanego w procesie karnym mogłyby mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej. Tak więc wyniki postępowania dowodowego w sprawie cywilnej, po porównaniu ich z materiałem zebranym w sprawie karnej wtym zakresie, nie mogą być pominięte. Sąd powinien zawiesić postępowanie cywilne m.in. w razie dojścia do uzasadnionego wniosku,że w świetle dowodów przeprowadzonych w sprawie cywilnej brak byłobypodstaw do uwzględnienia powództwa o odszkodowanie, a jednocześnie nie można wykluczyć, że postępowanie karne zakończy się wyrokiem skazującym, którego ustaleniami byłby związany sąd w postępowaniu cywilnym na podstawie art. 11 k.p.c.

Możliwość zgromadzenia w sprawie karnej obszernego materiału dowodowego również nie może uzasadniać zawieszenia postępowania cywilnego, nie ma bowiem żadnych przeszkód natury procesowej, aby sąd w postępowaniu cywilnym dopuścił na wniosek stron (wyjątkowo z urzędu) dowody z tych samych środków dowodowych, które zostały przeprowadzone w sprawie karnej.

W okresie zawieszenia postępowania sąd powinien zasięgać informacji,w jakim stadium znajduje się postępowanie w sprawie karnej w celu podjęcia zawieszonego postępowania niezwłocznie po uprawomocnieniu się wyroku karnego.

- Przyczyna zawieszenia postępowania wskazana w art. 177 § 1 pkt 5 k.p.c. pozostaje w związku z bezczynnością stron. Rozróżnić należy dwie sytuacje przewidziane w tym przepisie: 1) niestawiennictwo obu stron, 2) niestawiennictwo powoda.

W pierwszej sytuacji, gdy obie strony nie stawią się na rozprawę, sąd może zawiesić postępowanie tylko wtedy, gdy żadna z nich wcześniej nie zgłosiła wniosku o rozpoznanie sprawy pod jej nieobecność. Zdarza się to niezwykle rzadko, z reguły bowiem powód wpozwie wnosi „o rozpoznanie sprawy także w razie niestawiennictwa powoda”. W praktyce powstała wątpliwość, czy wniosek taki należy potraktować jako odnoszący się tylko do pierwszego terminu posiedzenia wyznaczonego na rozprawę, czy też do wszystkich posiedzeń, innymi słowy, czy brak takiego wniosku uzasadnia zawieszenie postępowania tylko w razie niestawiennictwa obu stron napierwszym terminie rozprawy, czy też należy dopuścić możliwość zawieszenia postępowania także w wypadku niestawiennictwa stron na którymkolwiek terminie rozprawy.

Jeśli rozprawę potraktujemy jako pewną całość (nie ma kilku rozpraw,lecz są kolejne terminy jednej rozprawy), to stawiennictwo strony naposiedzeniu wyznaczonym na rozprawę uniemożliwia zawieszenie

postępowania, mimo niestawiennictwa stron na kolejnych terminach rozprawy. Jeśli natomiast kolejne posiedzenia wyznaczone na rozprawęzostaną potraktowane jako samodzielne stadia postępowania - a przemawia za tym okoliczność, że w postępowaniu cywilnym nie obowiązuje zasada ciągłości rozprawy (upływ czasu między kolejnymi terminami nie jest ustawowo ograniczony, skład orzekający może się zmieniać) - to należałoby przyjąć, że przyczyną zawieszenia postępowania może być każdy kolejny wypadek niestawiennictwa stron, nawet gdy wcześniej brały one udział w rozprawie. Argumenty na rzeczdrugiej ze wskazanych możliwości wydają się bardziej przekonujące (odmienne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z 13 września 1988 r., IV CZ 125/88, LexPolonica nr 310576, OSPiKA 1989, nr 4, poz. 87, stwierdzając, że stawiennictwo powoda chociażby na jednym posiedzeniu wyznaczonym na rozprawę wyłącza zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 5 k.p.c.).

Drugi przypadek przewidziany w art. 177 § 1 pkt 5 k.p.c. zachodzi wtedy, gdy zostaną spełnione łącznie następujące przesłanki: 1) na rozprawę nie stawił się powód, 2) brak jest wniosku powoda o rozpoznanie sprawy pod jego nieobecność, 3) pozwany nie zgłosił wniosku o rozpoznanie sprawy. Jeśli na rozprawie pozwany wprawdzie nie zgłosi formalnego wniosku „wnoszę o rozpoznanie sprawy mimo nieobecności powoda i braku jego wniosku o rozpoznanie sprawy”, ale swoimi oświadczeniami procesowymi ujawnia wolę kontynuowania postępowania, sąd powinien przyjąć, że pozwany w sposób dorozumiany zgłosił wniosek o rozpoznanie sprawy i nie powinien zawiesić postępowania. W celu usunięcia jakichkolwiek wątpliwości w tym zakresie przewodniczący powinien zapytać pozwanego, np. czy podnoszone przez niego zarzuty i zgłaszane wnioski dowodowe oznaczają, że pozwany wnosi o rozpoznanie sprawy mimo niestawiennictwa powoda i braku ze strony powoda żądania rozpoznaniasprawy w jego nieobecności.

Artykuł 177 § 1 pkt 5 k.p.c. nie ma zastosowania w postępowaniu nieprocesowym, w którym niestawiennictwo uczestników nie tamuje rozpoznania sprawy (art. 513 k.p.c.), a także w postępowaniach odrębnych - w sprawach małżeńskich (art. 428 § 1 k.p.c.), w sprawachze stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 455 k.p.c.) oraz w

sprawach gospodarczych (art. 4794 § 3 k.p.c.). Przepis ten nie ma także zastosowania przed sądem drugiej instancji (art. 376 k.p.c.) oraz przed Sądem Najwyższym (art. 39812 k.p.c.).

- Ostatni przypadek fakultatywnego zawieszenia postępowania z urzęduzostał uregulowany w art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. Sąd może zawiesić postępowanie, jeżeli na skutek braku lub wskazania złego adresu powoda albo niewskazania przez powoda w wyznaczonym terminie adresu pozwanego lub niewykonania przez powoda innych zarządzeń nie można nadać sprawie dalszego biegu.

Brak w pozwie adresu pozwanego powinien być usunięty przez wydanie zarządzenia w trybie art. 130 k.p.c. (brak w pozwie adresu powoda nie może być z oczywistych względów usunięty w tym trybie). Niewykonanie zarządzenia przez powoda wywoła skutek w postaci zwrotupozwu. Inaczej należy ocenić sytuację, gdy w pozwie adres pozwanego nie został wskazany, ale powód zażądał ustanowienia kuratora dla pozwanego jako nieznanego z miejsca pobytu. W takim przypadku przewodniczący powinien w pierwszej kolejności rozpoznać ten wniosek(por. rozdział XII, 1). W razie uznania, że wniosek nie został uprawdopodobniony, przewodniczący wyda zarządzenie o oddaleniu wniosku o ustanowienie kuratora dla pozwanego (zarządzenie przewodniczącego o oddaleniu wniosku nie jest zaskarżalne), a następnie powinien wezwać powoda do wskazania w wyznaczonym terminieadresu pozwanego pod rygorem zawieszenia postępowania.

Często powtarzanym błędem w praktyce sądowej jest zawieszanie postępowania ze względu na niewykonanie zarządzeń zmierzających do przeprowadzenia dowodów, np. zarządzenia wyznaczające termin do wskazania dowodów, do wskazania adresów świadków, które okazały się wadliwe, do wpłacenia zaliczki na koszty dowodu, który ma zostać przeprowadzony. Otóż niewykonanie takich zarządzeń nie powoduje niemożności nadania sprawie biegu, nie ma więc podstaw do zawieszenia postępowania. Strona, która mimo udzielonego jej terminunie wskazuje dowodów, nie wpłaca zaliczki na koszty związane z przeprowadzeniem dowodu, nie wskazuje adresu świadka - pozbawia się możliwości wykazania twierdzonych okoliczności, co może skutkować

niekorzystnym dla niej rozstrzygnięciem. Nieuiszczenie zaliczki na koszty dowodu z opinii biegłego nie uzasadnia zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c., jak również na żadnej innej ustawowej podstawie zawieszenia. Przyczyną zawieszenia postępowania nie może być nieprzedstawienie dowodu lub jakakolwiek inna przeszkoda w przeprowadzeniu dowodu, skoro okoliczności te podlegają ocenie sądu, dokonywanej w trybie art. 233 § 2 k.p.c. Zgodnie z art. 1304 § 5 k.p.c. w razie nieuiszczenia zaliczki dowód zostanie pominięty. Według art. 83 u.k.s.c., jeżeli przepisy ustawy przewidują obowiązek działania i dokonywania czynności połączonej z wydatkami z urzędu, sąd zarządzi wykonanie tej czynności, a kwotę potrzebną na ich pokrycie wykłada tymczasowo Skarb Państwa. Dotyczy to także dopuszczenia i przeprowadzenia przez sąd z urzędu dowodu niewskazanego przez stronę. W orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie sąd orzeka o tych wydatkach, stosując odpowiednio art. 113 u.k.s.c.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Zawieszenie postępowania na zasadzie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. może nastąpić jedynie w razie niewykonania przez powoda zarządzeń przewodniczącego o charakterze formalnym, na skutek czego nie można nadać sprawie dalszego biegu. Nie dotyczy to niewykonania przez powoda postanowienia dowodowego wydanego przez sąd. Odmowa wykonaniatakiego postanowienia może być oceniona przez sąd na podstawie art. 233 § 2 k.p.c., natomiast nie może się stać przesłanką zawieszenia postępowania (postanowienie SN z 3 lipca 1969 r., II CZ 69/69, LexPolonica nr 312120, OSNCP 1970, nr 4, poz. 68).

2. Niemożność złożenia dowodów lub pisma przygotowawczego nie uniemożliwia nadania sprawie dalszego biegu i dlatego nie może stanowić przesłanki zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 §1 pkt 6 k.p.c. (postanowienie SN z 4 maja 1973 r., II CZ 53/73, LexPolonica nr 310832, OSNCP 1974, nr 2, poz. 35).

3. Jeżeli postępowanie administracyjne, którego wynik stanowi przedsąd dla sprawy cywilnej, nie zostało wszczęte, sąd może oddalićpowództwo, jako przedwczesne jedynie w razie, gdy w świetle treści zebranego w sprawie materiału i okoliczności niespornych zawieszeniepostępowania cywilnego, przewidziane w art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c., okaże się niecelowe (wyrok SN z 24 lipca 1986 r., I CR 179/86, LexPolonica nr 320774).

4. Jeżeli, mimo istnienia braków formalnych pozwu, przewodniczący nadał mu bieg, powód zaś nie uzupełnił tych braków na wezwanie sądu,wskutek czego niemożliwe jest nadanie sprawie dalszego biegu w celu jej rozpoznania, postępowanie może zostać zawieszone na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. (postanowienie SN z 19 października 1988 r., I CZ 111/88, LexPolonica nr 320672).

5. Niezłożenie w sprawie o zniesienie współwłasności zaliczki na koszty opinii biegłego nie może uzasadniać zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. (uchwała SN z 6 czerwca 1991 r., III CZP 76/91, LexPolonica nr 320569, PS 1994, nr 3, s. 68).

6. Na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. sąd może zawiesić postępowanie w sprawie cywilnej także w przypadku przedstawienia Trybunałowi Konstytucyjnemu przez sąd w innej sprawie pytania prawnego dotyczącego zgodności z Konstytucją ustawy, która ma być zastosowana (wyrok SN z 28 września 1994 r., I PRN 61/94, LexPolonica nr 298289, OSNAPiUS 1995, nr 1, poz. 6).

7. Ustalenie czynu karnego w rozumieniu art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. może mieć wtedy wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej, gdy odpowiedzialność cywilna nie jest oparta na innych podstawach, np. umowa, a materiał dowodowy nie pozwala wydać wyroku uwzględniającegopowództwo (postanowienie SA z 2 marca 1995 r., I ACz 61/95, LexPolonica nr 304271, OSA 1995, nr 7-8, poz. 53).

8. Możliwość zawieszenia sądowego postępowania cywilnego, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od uprzedniej decyzji organu administracji państwowej [art. 177 § 1 pkt 3 ew. w zw. z art. 393 § 1 k.p.c. (obecnie kwestię tę reguluje art. 391 k.p.c.)] powinna być odnoszona do takich sytuacji, w których decyzja administracyjna powinna, jako rozstrzygająca o kwestiach prejudycjalnych, poprzedzaćorzeczenie sądu. Zarówno więc decyzja administracyjna, jak i postępowanie administracyjne, o jakich mowa w art. 177 k.p.c., to elementy załatwienia sprawy przez organ administracji co do jej istoty (art. 104 k.p.a.) (wyrok SN z 8 grudnia 1995 r., III CRN 50/95, LexPolonica nr 325920, Prok. i Pr. 1996, nr 4, poz. 42 - dodatek).

9. Niewykonanie przez stronę wezwania sądu przewidzianego w art. 195§ 1 k.p.c. nie uzasadnia zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. (wyrok SN z 10 czerwca 1997 r., II CKN 326/97, LexPolonica nr 325028, OSNC 1997, nr 11, poz. 183).

10. Zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. ze względu na toczące się postępowanie karne nie jest obligatoryjne i zależy od rozważenia wpływu ustaleń postępowania karnego na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej. Podniesienie w kasacji zarzutu naruszenia tego przepisu wymaga ponadto wykazania istotnego wpływu jego naruszenia na wynik sprawy (wyrok SN z 4 grudnia 1998 r., I PKN486/98, LexPolonica nr 343524, OSNAPiUS 2000, nr 2, poz. 63).

11. Jeżeli toczy się postępowanie karne o popełnienie czynu stanowiącego przyczynę rozwiązania umowy o pracę w trybie art. 52 § 1 pkt 1 k.p., to sąd pracy powinien zawiesić postępowanie, gdy dochodzi do wniosku, iż pracownik nie dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych (art. 177 § 1 pkt 4w zw. z art. 11 k.p.c.) (wyrok SN z 5 marca 1999 r., I PKN 610/98, LexPolonica nr 342565, OSNAPiUS 2000, nr 9, poz. 350).

12. Rozstrzygnięcie sprawy o przywrócenie poprzednich warunków pracyi płacy nie zależy od wyniku toczącego się procesu o przywrócenie do

pracy na skutek późniejszego rozwiązania przez pracodawcę stosunku pracy między tymi samymi stronami w takim stopniu, żeby zobowiązywało sąd do zawieszenia postępowania w pierwszej sprawie (art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.) (wyrok SN z 14 maja 1999 r., I PKN 42/99, LexPolonica nr 345600, OSNAPiUS 2000, nr 14, poz. 547).

13. Ze sformułowania art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. wynika, że nawet zaistnienie wymienionej w nim przesłanki nie obliguje sądu do zawieszenia postępowania; skorzystanie z tej możliwości jest wynikiem oceny przez sąd konkretnych okoliczności sprawy przemawiających za zawieszeniem postępowania lub nieprzekonujących otakiej potrzebie (wyrok SN z 29 listopada 1999 r., III CKN 496/99, niepubl.).

14. Niezłożenie przez uczestnika postępowania o stwierdzenie nabyciaspadku sprostowanego aktu stanu cywilnego może uzasadniać zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 3, przy uwzględnieniu art. 177 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. (uchwała SN z 24 października 2001 r., III CZP 64/01, LexPolonica nr 352770, OSNC 2002, nr 5, poz. 61).

15. Z mocy art. 180 § 1 pkt 4 k.p.c., w przypadku zawieszenia postępowania na podstawie przewidzianej w art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c.,podjęcie powinno nastąpić w razie zakończenia postępowania administracyjnego decyzją ostateczną (wyrok SA z 22 stycznia 2002 r., I ACa 1944/01, LexPolonica nr 360900, OSA 2003, nr 2, poz. 3).

F. Fakultatywne zawieszenie postępowania na wniosek

Zgodnie z art. 178 k.p.c. sąd może również zawiesić postępowanie na zgodny wniosek stron. Wniosek taki może być zgłoszony zarówno na piśmie (wspólnym) lub odrębnych pismach stron, jak i ustnie do protokołu rozprawy - na każdym etapie postępowania sądowego. We wniosku strony powinny wskazać przyczynę, aby sąd mógł ocenić celowość zawieszenia postępowania. Wniosek może zawierać oznaczenie terminu zawieszenia, który jednak nie może być krótszy od trzech

miesięcy (por. art. 181 pkt 2 k.p.c.) ani dłuższy od roku (por. art.182 § 1 k.p.c.). Jeżeli strony we wniosku oznaczą termin krótszy od trzech miesięcy albo w ogóle nie oznaczą terminu zawieszenia, terminzawieszenia wynosić będzie trzy miesiące, gdyż dopiero po upływie tego okresu postępowanie powinno być podjęte (art. 181 pkt 2 k.p.c.). Wniosek o zawieszenie postępowania i samo zawieszenie może dotyczyć tylko niektórych współuczestników procesowych, jednakże w przypadku współuczestników jednolitych wnioskiem oraz postanowieniemo zawieszeniu postępowania muszą być objęci wszyscy współuczestnicy.Najczęściej zgodny wniosek o zawieszenie postępowania uzasadniany jest stwierdzeniem, że strony zamierzają zawrzeć ugodę i potrzebują czasu na przeprowadzenie rokowań ugodowych. Zgodny wniosek nie może stanowić podstawy zawieszenia postępowania, jeśli występuje inna przyczyna zawieszenia, o której mowa w art. 174-177 k.p.c. lub w przepisach szczególnych (por. postanowienie SN z 14 września 1977 r., III CRN 194/77, OSPiKA 1978, nr 4, poz. 80).

Jeśli podstawą zawieszenia postępowania formalnie był zgodny wniosekstron, a w rzeczywistości przyczyna była inna (śmierć strony), sąd rozpoznający zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania, które zostało wydane w związku z upływem trzyletniego terminu od daty postanowienia o zawieszeniu, będzie mógł - na wniosek strony - zbadać, jaka była rzeczywista przyczyna zawieszenia, co może skutkować uchyleniem postanowienia o umorzeniu postępowania jako wydanym przedwcześnie (por. terminy podane w art. 182 k.p.c.). W kwestii tej w orzecznictwie i doktrynie nie ma jednolitych wypowiedzi. W postanowieniu z 17 grudnia 1998 r. (II CKN 713/98, LexPolonica nr 335016, OSP 1999, nr 10, poz. 176), które spotkało się z krytyczną glosą M. Lewandowskiego (PPH 2001, nr 8, s. 46), SądNajwyższy nie podzielił wcześniejszych poglądów (por. orzeczenia powołane niżej oraz w pkt 2, B niniejszego rozdziału) i stwierdził, że umarzając postępowanie zawieszone na zgodny wniosek stron oraz z przyczyn wskazanych w art. 177 § 1 pkt 5 i 6 k.p.c., sąd nie bada, czy przyczyna zawieszenia postępowania rzeczywiście istniała.

Artykuł 178 k.p.c. nie ma zastosowania w sprawach gospodarczych (art. 4794 § 3 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Zawieszenie postępowania na zgodny wniosek stron (art. 178 k.p.c.) jest dopuszczalne również w postępowaniu w sprawach małżeńskich (art. 425-452 k.p.c.) (postanowienie SN z 7 marca 1968 r., III CRN 36/68, LexPolonica nr 319074, OSNCP 1968, nr 11, poz. 195).

2. Sąd, rozpoznając sprawę w ramach art. 182 § 1 k.p.c., nie jest związany podstawą prawną wskazaną w postanowieniu o zawieszeniu postępowania (na zgodny wniosek stron), będącą konsekwencją procesowych oświadczeń stron, jeśli z materiału dowodowego wynika, że inna była rzeczywista przyczyna zawieszenia postępowania, a sąd, opierając się na oświadczeniach procesowych - sprzecznie z materiałem dowodowym w sprawie - powołał zgodny wniosek stron jako podstawę prawną zawieszenia postępowania.

Umorzenie postępowania z mocy art. 182 § 1 k.p.c. może nastąpić tylko wówczas, gdy istniały podstawy do jego zawieszenia (postanowienie SN z 15 kwietnia 1983 r., IV PRN 4/83, LexPolonica nr312523, OSNCP 1983, nr 10, poz. 167).

3. W wypadku zawieszenia przez sąd postępowania mimo nieistnienia podstawy do jego zawieszenia, sąd w każdym czasie, w tym także przy rozważaniu przesłanek umorzenia postępowania (art. 182 § 1 k.p.c.), postanowi podjąć postępowanie (uchwała SN z 25 lutego 1985 r., III CZP 86/84, LexPolonica nr 311681, OSNCP 1985, nr 11, poz. 168).

4. W postępowaniu przewidzianym w art. 436 k.p.c. nie jest wyłączonezawieszenie postępowania na zgodny wniosek stron (art. 178 k.p.c.) (uchwała SN z 13 marca 1985 r., III CZP 1/85, LexPolonica nr 311683,OSNCP 1985, nr 11, poz. 171).

G. Skutki zawieszenia postępowania

Zawieszenie postępowania ma wpływ na bieg terminów procesowych zarówno ustawowych, jak i sądowych oraz w zakresie dopuszczalności podejmowania w czasie zawieszenia czynności procesowych przez sąd i przez strony.

Skutki zawieszenia w zakresie biegu terminów są różne w zależności od tego, czy chodzi o zawieszenie stanowiące tzw. spoczywanie powstałe wskutek zawieszenia postępowania na zgodny wniosek stron (art. 178 k.p.c.) lub bezczynności stron (art. 177 § 1 pkt 5 i 6 k.p.c.), czy też chodzi o zawieszenie właściwe, a więc pozostałe przypadki uregulowane w ustawie.

W sytuacji wynikającej z art. 177 § 1 pkt 5 i 6 oraz art. 178 k.p.c.zawieszenie nie ma wpływu na bieg terminów ustawowych (biegną nadal), natomiast ma wpływ na bieg terminów sądowych, wstrzymując je; terminy te biegną dalej z chwilą podjęcia postępowania, czyli w tej pozostałej części, która nie upłynęła jeszcze przed zawieszeniem. Przykładowo, jeśli w okresie biegu terminu miesięcznego wyznaczonego powodowi do wskazania adresu świadka, który ma być przesłuchany, sąd zawiesił postępowanie na zgodny wniosek stron, to wskutek zawieszenia bieg tego terminu został wstrzymany i będzie dalej biegł z chwilą podjęcia zawieszonego postępowania.

W pozostałych przypadkach wpływ zawieszenia na bieg terminów procesowych sięga o wiele dalej; po pierwsze, skutki zawieszenia dotyczą wszystkich terminów, a więc nie tylko sądowych, lecz także ustawowych, po drugie, w okresie zawieszenia terminy te nie biegną, a ponadto terminy te zaczynają biec od początku z chwilą podjęcia zawieszonego postępowania. Pamiętać jednak należy, że jeśli zawieszenie nastąpiło w okresie biegu terminu ustawowego, to rozpocznie on bieg na nowo automatycznie z chwilą podjęcia zawieszonego postępowania, natomiast w przypadku terminu sądowego,

sąd powinien go - zgodnie z art. 179 § 2 zd. drugie k.p.c. - wyznaczyć na nowo.

Jeśli chodzi o wpływ zawieszenia na dopuszczalność podejmowania w czasie zawieszenia czynności procesowych przez sąd i strony, to jeston jednakowy zarówno w przypadku zawieszenia stanowiącego tzw. spoczywanie (art. 177 § 1 pkt 5 i 6 oraz art. 178 k.p.c.), jak i w przypadku zawieszenia właściwego (pozostałe przypadki). Streszcza się w tym, że sąd w okresie zawieszenia nie podejmuje żadnych czynności z wyjątkiem mających na celu: podjęcie zawieszonego postępowania, zabezpieczenie dowodu, zabezpieczenie powództwa. Przykładowo, bez podejmowania zawieszonego postępowania sąd pierwszej instancji będzie mógł wydać postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia, a sąd drugiej instancji będzie mógł rozpoznać zażalenie na takie postanowienie. W zakresie wspomnianych trzech przedmiotów postępowania w okresie zawieszenia skuteczne są także czynności stron. Inne czynności stron wywołują skutki dopiero z chwilą podjęcia postępowania (art. 179 § 3 k.p.c.). Jeżeli na przykład w czasie zawieszenia postępowania powód we wniesionym piśmie procesowym przedmiotowo zmieni powództwo, to czynność ta wywoła skutek dopiero z chwilą podjęcia zawieszonego postępowania, co jest nie bez znaczenia, chociażby ze względu na materialnoprawny skutek zgłoszenia roszczenia, jakim jest przerwa biegu przedawnienia(por. rozdział XV, 4).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Podczas zawieszenia postępowania dopuszczalne jest uchylenie lub zmiana zabezpieczenia powództwa (z wniosku) (uchwała SN z 16 października 1972 r., III CZP 67/72, LexPolonica nr 308969, OSPiKA 1973, nr 5, poz. 87).

2. Podczas zawieszenia postępowania nie może być dokonane doręczeniestronie odpisu wyroku z uzasadnieniem, nawet jeżeli wniosek o doręczenie został złożony przed zawieszeniem (art. 179 § 3 zd.

pierwsze k.p.c.) (postanowienie SN z 17 sierpnia 2000 r., II CK 895/00, niepubl.).

3. Uprawomocnienie się postanowienia o zawieszeniu postępowania wywołuje skutek od dnia utraty zdolności sądowej i dopuszcza tylko czynności wyraźnie wymienione (art. 179 § 3 k.p.c.). Zawieszone postępowanie zostaje podjęte z chwilą ustalenia ogólnego następcy prawnego (art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.). Sformułowanie to oznacza, że przed wydaniem postanowienia o podjęciu postępowania zawieszonego z omawianej przyczyny, sąd ma obowiązek prowadzić postępowanie w celu ustalenia rzeczywistego następcy ogólnego. Kontynuacja postępowania dotyczącego roszczenia jest możliwa tylko w stosunku do zgłaszającejsię osoby (prawnej) mającej rzeczywisty przymiot następcy (wyrok SN z 23 listopada 2000 r., III CKN 1097/00, LexPolonica nr 388279).

H. Podjęcie zawieszonego postępowania

Podjęcie zawieszonego postępowania zostało uregulowane w art. 180 i 181 k.p.c. Drugi z wymienionych przepisów (art. 181 k.p.c.) przewiduje podjęcie postępowania, które zostało zawieszone na wniosek spadkobiercy (art. 176 k.p.c.) oraz w przypadkach spoczywania postępowania (art. 178 i 177 § 1 pkt 5 i 6 k.p.c.). Podjęcie postępowania na podstawie art. 181 k.p.c. następuje tylko na wniosek którejkolwiek strony (por. pkt 2, D, E i F niniejszego rozdziału).

W art. 180 k.p.c. zostało uregulowane podjęcie postępowania zawieszonego w pozostałych przypadkach (zawieszenie właściwe). Z art. 180 k.p.c., który stanowi, że „sąd postanowi podjąć postępowanie z urzędu, gdy ustanie przyczyna zawieszenia, w szczególności:…”, wynika, że samo ustanie przyczyny zawieszenia nie powoduje podjęcia postępowania, następuje ono dopiero z chwilą, gdy „sąd postanowi”, a więc, gdy wyda postanowienie o podjęciu postępowania.

Wskazany w części wstępnej art. 180 k.p.c. obowiązek sądu podjęcia postępowania nie ogranicza się do przykładowo w dalszych punktach tego przepisu przytoczonych sytuacji procesowych. Dlatego też, jeśliw jakichkolwiek innych okolicznościach sąd dojdzie do przekonania, że przyjęta poprzednio w jego postanowieniu podstawa zawieszenia w rzeczywistości nie istniała, powinien podjąć zawieszone postępowanie. Ocena takiej potrzeby powinna mieć miejsce zwłaszcza przy rozważaniu daleko idącego w skutkach dla strony umorzenia postępowania (art. 182 § 2 k.p.c.). Przyjmowanie w sposób mechaniczny następstw nieprawidłowego zawieszenia postępowania oznaczałoby kierowanie się niesłusznym formalizmem, prowadzącym w istocie do pozbawienia strony wymiaru sprawiedliwości (por. postanowienie SN z 3 marca 1977 r., I CZ 20/77, LexPolonica nr 312895, OSNCP 1977, nr 12, poz. 238).

Chwilą, w której - w odniesieniu do przypadków wskazanych w art. 180§ 1 pkt 1-5 k.p.c. - ustaje przyczyna zawieszenia postępowania, jest:

- w razie śmierci strony - chwila zgłoszenia się lub wskazania następców prawnych zmarłego albo chwila ustanowienia we właściwy sposób kuratora spadku (art. 180 § 1 pkt 1 k.p.c.); wyjaśniając znaczenie wyrażenia: „z chwilą zgłoszenia się lub wskazania następców prawnych”, należy podkreślić, że sąd w każdym wypadku z art. 180 k.p.c. działa z urzędu, a więc podejmuje postępowanie zawieszone wskutek śmierci strony, jeżeli tylko ustali następców prawnych zmarłego, a słowa „zgłoszenie się” i „wskazanie” następców prawnych oznaczają jedynie możliwość podejmowania pewnych czynności przez strony, czynności sugerujących sądowi wydanie postanowienia o podjęciu postępowania; sądowi, aby mógł w zakresie tych czynności działać z urzędu, tak jak mu nakazuje Kodeks postępowania cywilnego,potrzebne są informacje pochodzące przede wszystkim od uczestników postępowania; w tym zakresie nie można pomijać dojścia do wiadomościsądu takich informacji, jakie stanowi „zgłoszenie się lub wskazanie następców prawnych”; jeżeli jednak sąd będzie miał podstawy do ustalenia następców prawnych zmarłej strony niezależnie od tego rodzaju źródeł informacji, to powinien podjąć zawieszone postępowanie z urzędu bez wyczekiwania chwili „zgłoszenia się” lub

„wskazania” następców prawnych, na podstawie faktów znanych mu urzędowo, np. z materiałów toczącej się sprawy lub z akt innej sprawy; do podjęcia postępowania zawieszonego na skutek śmierci strony ustawa nie wymaga, aby przymiot następcy prawnego był udowodniony; jeżeli zatem przejście praw nie następuje na podstawie ustaw szczególnych, to przeciwnik procesowy zmarłej strony we wniosku o podjęcie zawieszonego postępowania czyni zadość wymaganiu przewidzianemu w powołanym przepisie, jeśli wskaże spadkobierców ustawowych zmarłej strony; na sądzie zaś - w razie wątpliwości - ciąży obowiązek sprawdzenia, czy wskazano właściwe osoby; w praktycesądowej podjęcie zawieszonego postępowania następuje po dołączeniu do wniosku o podjęcie postępowania postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku; sąd, który zawiesił postępowanie w związku ze śmiercią strony, może z urzędu zwrócić się do sądu spadku o ustanowienie kuratora spadku, jeżeli w ciągu roku od dnia postanowienia o zawieszeniu postępowania nie zgłoszą się lub nie zostaną wskazani następcy prawni zmarłej strony;

- w razie utraty zdolności sądowej - chwila ustalenia ogólnego następcy prawnego (art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.); ustalenie ogólnego następcy prawnego podmiotu niebędącego osobą fizyczną możliwe jest wprzypadkach przejęcia majątku podmiotu mającego zdolność sądową przez inny podmiot mający zdolność sądową, natomiast w przypadku likwidacji podmiotu, który był stroną postępowania zgodnie z przepisami o likwidacji lub o upadłości, brak jest możliwości ustalenia ogólnego następcy prawnego;

- w razie braku przedstawiciela ustawowego - chwila jego ustanowienia (art. 180 § 1 pkt 3 k.p.c.); chodzi tu np. o postanowienie sądu opiekuńczego o ustanowieniu opiekuna;

- gdy rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego postępowania - chwila uprawomocnienia się orzeczenia kończącego to postępowanie, z tym zastrzeżeniem, że sąd może także, stosownie do okoliczności, przed uprawomocnieniem się takiego orzeczenia podjąć zawieszone postępowanie (art. 180 § 1 pkt 4 k.p.c.); z reguły powinien uczynić to wtedy, gdy mając wgląd do akt sprawy prowadzonej „w innym

postępowaniu”, stwierdzi, że orzeczenie, jakie zapadnie w tym postępowaniu, nie będzie jednak mogło mieć prejudycjalnego charakteru;

- jeżeli postępowanie dotyczy masy upadłości z możliwością zawarcia układu, a strona została pozbawiona prawa zarządu masą upadłości, albo ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku powoda - chwila złożenia przez syndyka lub zarządcę oświadczenia w przedmiocie wstąpienia do postępowania; w razie odmowy wstąpienia przez nich do postępowania sprawa toczy się z udziałem upadłego (art. 180 § 1 pkt 5, zob. też uwagi w pkt B).

3. Umorzenie postępowania

A. Umorzenie postępowania uprzednio zawieszonego

W przypadkach przewidzianych w art. 182 § 1 k.p.c. sąd umarza postępowanie, co oznacza, że musi wydać postanowienie o umorzeniu postępowania, jeśli tylko stwierdzi, że zostały spełnione przesłankiwskazane w tym przepisie. Sąd także umorzy postępowanie w razie śmierci strony po upływie pięciu lat od daty postanowienia o zawieszeniu postępowania z tej przyczyny. Poza tym przypadkiem sąd umarza postępowanie, które zostało zawieszone:

- na zgodny wniosek stron (art. 178 k.p.c.) lub na wniosek spadkobiercy (art. 176 k.p.c.), jak również z przyczyn wskazanych w art. 177 § 1 pkt 5 i 6 k.p.c., jeżeli wniosek o podjęcie postępowania nie został zgłoszony w ciągu trzech lat od daty postanowienia o zawieszeniu;

- w razie stwierdzenia braku następcy prawnego strony, która utraciła zdolność sądową, a w każdym razie po upływie trzech lat od daty postanowienia o zawieszeniu postępowania z tej przyczyny.

Umorzenie postępowania uprzednio zawieszonego następuje, jeżeli w terminie określonym w ustawie nie zostanie zgłoszony wniosek o jego podjęcie. Przewidziane w art. 182 § 1 k.p.c. terminy roczny i pięcioletni biegną od daty wydania postanowienia o jego zawieszeniu,a nie od daty uprawomocnienia się takiego postanowienia. W przepisach szczególnych przewidziane są krótsze terminy (np. art. 428 § 2, art. 440 § 2 i art. 47911 k.p.c.). W orzecznictwie przeważastanowisko, że o umorzeniu postępowania decydują rzeczywiste przyczyny zawieszenia (por. orzeczenia powołane niżej). Jeśli więc sąd stwierdzi, że powołana w postanowieniu o zawieszeniu podstawa jest wadliwa albo w ogóle nie istniała, to wyda postanowienie o umorzeniu w terminie odpowiadającym rzeczywistej przyczynie zawieszenia albo nie wyda postanowienia o umorzeniu. Odmiennie w tejkwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z 17 grudnia 1998 r. (II CKN 713/98, LexPolonica nr 335016, OSP 1999, nr 10, poz.176), w którym stwierdził, że: „Umarzając postępowanie zawieszone nazgodny wniosek stron oraz z przyczyn wskazanych w art. 177 § 1 pkt 5i 6 k.p.c., sąd nie bada, czy przyczyna wskazana w postanowieniu o zawieszeniu postępowania rzeczywiście istniała”.

Artykuł 182 § 2 i 3 k.p.c. reguluje odmiennie skutki umorzenia postępowania uprzednio zawieszonego w zależności od tego, czy postępowanie zostało zawieszone przez sąd pierwszej czy wyższej instancji. Zgodnie z art. 182 § 3 k.p.c. umorzenie zawieszonego postępowania przez sąd wyższej instancji powoduje uprawomocnienie się zaskarżonego orzeczenia. Skutek ten jednak nie dotyczy spraw o unieważnienie małżeństwa lub o rozwód oraz o ustalenie nieistnienia małżeństwa. W sprawach tych postępowanie umarza się wówczas w całości (art. 182 § 3 in fine k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Umorzenie postępowania w pierwszej instancji na podstawie art. 182 k.p.c. powoduje uchylenie wszelkich skutków, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa. Na skutek zatem umorzenia postępowania z tego przepisu w pierwszej instancji bezskuteczne stają się nieprawomocne orzeczenia wydane w umorzonym postępowaniu, a więc

także nakazy zapłaty i wyroki zaoczne (postanowienie SN z 23 września 1969 r., II CZ 94/69, LexPolonica nr 315490, Biul. SN 1970,nr 1, poz. 5).

2. Początkowym terminem trzyletniego okresu, po upływie którego sąd umarza postępowanie, jest - zgodnie z art. 182 § 1 k.p.c. - data postanowienia o zawieszeniu postępowania, a nie dzień uprawomocnienia się tego postanowienia (postanowienie SN z 25 października 1974 r., III PRN 45/74, LexPolonica nr 313452, OSNCP 1975, nr 4, poz. 70).

3. Skuteczność wniosku o podjęcie zawieszonego postępowania (a zwłaszcza, by w sprawie gospodarczej w terminie roku postępowanie zostało przez sąd podjęte) nie jest przesłanką podjęcia postępowania. Podjęcie próby doręczenia odpisu pozwu dla sprawdzeniaprawidłowości wskazanego adresu strony pozwanej nie jest czynnością dopuszczalną podczas zawieszenia. Złożenie wniosku o ustanowienie dla strony pozwanej kuratora procesowego wyłącza dopuszczalność umorzenia zawieszonego postępowania (postanowienie SN z 7 kwietnia 1998 r., III CKN 921/97, LexPolonica nr 331560, „Wokanda” 1998, nr 9, poz. 1).

4. Nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym traci byt prawny z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania zawieszonego na zgodny wniosek stron (postanowienie SN z 6 maja 1998r., II CKN 740/97, LexPolonica nr 1617468, „Wokanda” 1998, nr 11, poz. 4).

B. Umorzenie postępowania z mocy prawa oraz postanowienia sądu

W pkt 2, A niniejszego rozdziału zostało omówione umorzenie postępowania, którego przyczyną było zawieszenie postępowania i niemożność jego podjęcia lub długotrwałość zawieszenia. Poza tymi przypadkami postępowanie ulega umorzeniu z mocy prawa, a także z mocy postanowienia sądu ze względu na zbędność albo niedopuszczalność wydania wyroku.

Przypadki umorzenia postępowania z mocy prawa zostały przedstawione w art. 445 § 2 i 3 i art. 451 k.p.c. W takim przypadku (umorzenia z mocy prawa) sąd powinien wydać postanowienie stwierdzające to umorzenie (np. „Sąd postanowił: stwierdzić, że postępowanie uległo umorzeniu z mocy prawa”).

Zbędność wydania wyroku zachodzi w razie m.in.:

- skutecznego cofnięcia pozwu,

- zawarcia ugody ze skutkiem prawnym,

- skutecznego cofnięcia przez pozwanego sprzeciwu od wyroku zaocznego,

- skutecznego cofnięcia apelacji,

- skutecznego cofnięcia zażalenia,

- cofnięcia skargi kasacyjnej,

- cofnięcia skargi o stwierdzenie niezgodności prawomocnego orzeczenia z prawem,

- skutecznego cofnięcia skargi o wznowienie postępowania,

- śmierci jednego z małżonków w procesie o rozwód (art. 446 k.p.c.),

- śmierci dziecka w procesie o zaprzeczenie ojcostwa albo o unieważnienie uznania dziecka (art. 456 § 3 k.p.c., art. 71, 83 k.r.o.),

- śmierci jednej ze stron, a jeżeli w charakterze tej samej strony występuje kilka osób, śmierci ich wszystkich w sprawach ze stosunku między rodzicami a dziećmi, z tym zastrzeżeniem, że nie dotyczy to śmierci mężczyzny pozwanego w sprawie o ustalenie ojcostwa, męża matki pozwanego przez dziecko w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa, mężczyzny, który dziecko uznał, pozwanego przez dziecko o unieważnienie uznania, a także przysposabiającego w procesie o rozwiązanie przysposobienia (art. 456 § 1 i 2 k.p.c. oraz art. 125 k.r.o.).

Niedopuszczalność wydania wyroku zachodzi w okolicznościach powodujących niedający się usunąć brak jednej z bezwzględnych przesłanek procesowych, wskazanych w art. 199 § 1 pkt 1 i 2 i częściowo pkt 3 k.p.c. oraz w art. 1099 i 1113 k.p.c. w sytuacjach, gdy postępowanie w chwili wszczęcia było dopuszczalne, a stało się niedopuszczalne dopiero w toku sprawy. W takich wypadkach sąd nie odrzuca pozwu, lecz umarza postępowanie (por. rozdział XV, 6).

Postępowanie może być umorzone zarówno przez sąd pierwszej instancji, jak i sąd wyższej instancji. Umorzenie może dotyczyć całego postępowania, pewnego fragmentu lub postępowania w danej instancji - w zależności od rodzaju i czasu powstania przyczyny umorzenia. Można wskazać następujące przykłady:

- gdy strony zawrą ugodę przed sądem pierwszej instancji, na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. nastąpi umorzenie postępowania w całości (np. „Sąd postanowił umorzyć postępowanie”),

- gdy strony zawrą ugodę przed sądem drugiej instancji, na podstawieart. 386 § 3 k.p.c. nastąpi umorzenie postępowania w całości (np. „Sąd postanowił uchylić wyrok Sądu Rejonowego w Pabianicach z 16 kwietnia 2007 r., sygn. akt I C 232/07 i umorzyć postępowanie”),

- gdy powód (pozwany) cofnie wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. nastąpi umorzenie tylko fragmentu postępowania (np. „Sąd postanowił umorzyć postępowanie wywołane wnioskiem powoda o zwolnienie od kosztów sądowych”),

- gdy skarżący cofnie apelację przed sądem drugiej instancji, na podstawie art. 391 § 2 k.p.c. nastąpi umorzenie postępowania drugoinstancyjnego (np. „Sąd postanowił umorzyć postępowanie apelacyjne”).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Na postanowienie o umorzeniu postępowania przysługuje zażalenie, choćby postanowienie to zostało zamieszczone w sentencji wyroku (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 26 lutego 1968 r., III PZP 44/67, LexPolonica nr 319080, OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 130).

2. W razie zawarcia przez strony - w sprawie z zakresu prawa pracy -ugody na posiedzeniu wyznaczonym dla przeprowadzenia czynności wyjaśniających, sędzia przeprowadzający te czynności bez udziału ławników władny jest - uznając zawarcie ugody ze względu na jej treść za dopuszczalne - wydać na tym posiedzeniu postanowienie o umorzeniu postępowania (postanowienie SN z 27 stycznia 1987 r., I PRN 66/86, LexPolonica nr 311517, OSNCP 1988, nr 4, poz. 50).

3. W razie cofnięcia pozwu w postępowaniu w zw. z art. 203 § 3 i art. 355 k.p.c.) (postanowienie SN z 28 stycznia 1988 r., II CR 1/88, LexPolonica nr 310536, OSPiKA 1989, nr 1, poz. 5).

4. W sprawie o rozwód sędzia wyznaczony jest uprawniony do wydania na posiedzeniu pojednawczym postanowienia o umorzeniu postępowania wprzypadku cofnięcia pozwu w wyniku pojednania się stron (art. 436 k.p.c.) (uchwała SN z 16 kwietnia 1993 r., III CZP 35/93, LexPolonica nr 300573, OSNCP 1993, nr 11, poz. 197).

5. Śmierć uczestnika postępowania, przeciwko któremu skierowano wniosek o jego częściowe ubezwłasnowolnienie, wywołuje niemożliwość wydania orzeczenia w sprawie. Skutkuje to obowiązkiem umorzenia całego postępowania w sprawie, wobec utraty przez stronę zdolności sądowej (postanowienie SN z 16 marca 2000 r., I CKN 1566/99, LexPolonica nr 347956, Prok i Pr. 2000, nr 10, poz. 43 - dodatek).

6. Jeżeli wydanie orzeczenia co do istoty sprawy stało się bezprzedmiotowe lub niedopuszczalne, Sąd Najwyższy władny jest, uchylając merytoryczne orzeczenia, rozstrzygnąć w tym przedmiocie (art. 386 § 3 k.p.c. w zw. z art. 39319 k.p.c.). Art. 39316 k.p.c. ani art. 386 § 3 k.p.c. nie określają formy, w jakiej powinno zapaśćw tym przypadku orzeczenie. Niewątpliwie nie jest to rozstrzygnięcieco do istoty sprawy (art. 316 § 1 k.p.c.), lecz orzeczenie dotyczącetoku postępowania (art. 354 kp.c). Z tego powodu orzeczenia te zapadają w formie postanowienia (postanowienie SN z 29 sierpnia 2001r., IV CKN 1153/00, LexPolonica nr 384110).

7. Roszczenie rolnika o rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy jest prawem ściśle związanym z jego osobą i jako takie nie podlega dziedziczeniu (art. 922 § 2 k.c.). Z braku ustawowego uregulowania nie jest to także prawo, które przechodzi „na oznaczone osoby” w rozumieniu powołanego przepisu. Prawo to zatem gaśnie z chwilą śmierci rolnika. Jeżeli śmierć przypada na okres po wszczęciu postępowania o rozwiązanie umowy, postępowanie jako bezprzedmiotowe podlega umorzeniu, z uwzględnieniem stanu zaawansowania go (art. 355 § 1 k.p.c.) (postanowienie SN z 13 września 2001 r., II CKN 642/99, LexPolonica nr 375482).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XIV

Mediacja. Postępowanie pojednawcze. Ugoda sądowa

1. Mediacja

Instytucja mediacji stanowi w swym założeniu alternatywny do sądowego postępowania cywilnego sposób załatwienia sprawy cywilnej. Mediacja ma ułatwić dochodzenie roszczeń w sprawach cywilnych, a jednocześnie skutecznie udzielać ochrony prawnej podmiotom, które wybrały ten tryb ich dochodzenia. Przyjęto, że w drodze mediacji można zakończyć spór cywilnoprawny przez zawarcie ugody przed mediatorem. Ugoda taka ma moc prawną ugody sądowej po zatwierdzeniu jej przez sąd (art. 18315 k.p.c.). Takie rozwiązanie powinno sprzyjać kierowaniu przez strony spraw do mediacji. Od tej zasady przewidziany jest wyjątek; sąd odmówi zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem (wyda postanowienie, np. „Sąd Rejonowy w Pabianicach, po rozpoznaniu wniosku o zatwierdzenie ugody zawartej wdniu … między X a Y przed mediatorem Z - odmawia zatwierdzenia ugody”), jeżeli ugoda jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa, a także gdy jest niezrozumiała lub zawiera sprzeczności (art. 18314 § 3 k.p.c.).Jeżeli ugoda podlega wykonaniu w drodze egzekucji, zatwierdzenie następuje w postępowaniu o nadaniu klauzuli wykonalności, natomiast ugoda, która nie podlega wykonaniu w drodze egzekucji, zatwierdzana jest na posiedzeniu niejawnym (art. 18314 § 2 k.p.c.). Postanowienieo zatwierdzeniu ugody, jak i postanowienie o odmowie jej zatwierdzenia, bez względu na to, czy zostało wydane w następstwie ugody zawartej w ramach mediacji prowadzonej na podstawie umowy stron, czy też skierowania stron do mediacji przez sąd, jako niekończące postępowania w sprawie, jest zaskarżalne zażaleniem na podstawie art. 394 § 1 pkt 101 k.p.c. Postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na takie postanowienie nie jest zaskarżalne zażaleniem do Sądu Najwyższego (por. rozdział XIX, 4, B).

Skutkiem procesowym zatwierdzenia przez sąd ugody zawartej przed mediatorem jest postanowienie o umorzeniu postępowania wcześniej wszczętego pozwem lub wnioskiem (art. 355 § 2 k.p.c.). Na postanowienie takie, jako kończące postępowanie w sprawie,

przysługuje zażalenie na podstawie art. 394 § 1 in principio k.p.c. Na takie postanowienie przysługuje - na podstawie art. 3981 § 1 k.p.c. - skarga kasacyjna, oczywiście w sprawach tzw. kasacyjnych (por. rozdział XIX, 3).

W celu umożliwienia stronom stosunku cywilnoprawnego jak najszerszego korzystania z mediacji, art. 10 k.p.c. przewiduje, że przedmiotem mediacji są wszelkie sprawy cywilne, w których zawarcie ugody sądowej jest dopuszczalne. Przedmiotem ugody mogą być wszystkie stosunki prawne, niezależnie od ich źródła, jeżeli tylko pozostają w swobodnej dyspozycji stron. Mogą to zatem być roszczeniawynikające: 1) z zobowiązań powstałych z czynów niedozwolonych, z niewykonania umów, z faktu bezpodstawnego wzbogacenia; 2) ze stosunków prawnorzeczowych; 3) z prawa spadkowego; 4) z prawa rodzinnego (np. sposób wykonywania władzy rodzicielskiej - art. 5702k.p.c.). Nie mogą być przedmiotem ugody: 1) prawa niepodlegające swobodnej dyspozycji stron, tj. a) roszczenia z prawa rodzinnego wynikające ze stosunku prawnego, który może być uregulowany tylko orzeczeniem sądowym (np. rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, ustalenie nieważności małżeństwa, roszczenia ze stosunków między rodzicami i dziećmi - art. 579 i nast. k.p.c.), b) roszczenia ze stosunków z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 47712 k.p.c.); 2) prawa niemajątkowe, a także prawa majątkowe niezbywalne (np. użytkowanie). Por. także pkt 2 i 3, B niniejszego rozdziału.

Wprowadzono dodatkowo - oprócz takiej ogólnej regulacji prawnej określającej zakres spraw, które mogą być skierowane do mediacji - szczególne przepisy dotyczące mediacji w sprawach rodzinnych oraz opiekuńczych.

W sprawach o rozwód i separację zostały uchylone dotychczasowe przepisy regulujące postępowanie pojednawcze (art. 437 i 438 k.p.c.), które okazały się nieskuteczne i prowadziły jedynie do przewlekłości postępowania. Nadano nowe brzmienie art. 436 k.p.c., zgodnie z którym, jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa, sąd może skierować strony do mediacji także wtedy, gdy postępowanie

zostało zawieszone. Przedmiotem mediacji może być również pojednaniemałżonków.

W każdym stanie sprawy o rozwód lub separację sąd może skierować strony do mediacji w celu ugodowego załatwienia spornych kwestii dotyczących zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi oraz spraw majątkowych podlegających rozstrzygnięciu w wyroku orzekającym rozwód lub separację. W takiej sytuacji - zgodnie z art. 4452 zd. drugie k.p.c. - stosuje się odpowiednio przepis art. 436 § 4, zgodnie z którym, jeżeli strony nie uzgodniły osoby mediatora, sąd kieruje je do stałego mediatora posiadającego wiedzę teoretyczną, w szczególności posiadającego wykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych.

W sprawach opiekuńczych, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne,sąd może skierować uczestników do mediacji; przedmiotem mediacji może być także sposób wykonywania władzy rodzicielskiej (art. 5702 k.p.c.). W sprawach tych, gdy strony nie uzgodnią osoby mediatora, sąd kieruje ich do mediacji prowadzonej przez stałego mediatora posiadającego wiedzę teoretyczną, w szczególności posiadającego wykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji wsprawach rodzinnych (art. 436 § 4 i art. 5702 k.p.c.).

W przepisach o mediacji, uwzględniając konstytucyjne prawo do sądu (art. 45 Konstytucji RP), a także istotę mediacji, przyjęto, że wybór sposobu dochodzenia roszczeń w drodze mediacji należy do stron, przy czym zasadą jest, że skierowanie sprawy na drogę mediacji następuje na podstawie umowy stron. Przepisy - w celu ułatwienia stronom rozstrzygnięcia spornej sprawy w drodze mediacji - przewidują, że taka umowa może być zawarta w dowolnej formie (art.1831 k.p.c.), ponadto zawarcie umowy o mediację może być dokonane przez czynności dorozumiane (per facta concludentia), tj. faktyczne podjęcie mediacji (art. 1831 § 2, art. 1836 § 2 pkt 4 k.p.c.). Takierozwiązanie niewątpliwie ułatwia skierowanie sprawy na drogę

mediacji. Ze względu jednak na dobrowolny charakter mediacji, a także na wspomniane już prawo do sądu, przyjęto, że zawarcie umowy omediację nie stanowi przeszkody do rozpoznania sprawy przez sąd w postępowaniu cywilnym. Jeżeli jednak pozwany podniesie zarzut zawarcia umowy o mediację, sąd skieruje sprawę do postępowania mediacyjnego (art. 2021 k.p.c.). Gdyby mimo takiego skierowania strona odmówiła udziału w mediacji, wówczas może zostać obciążona kosztami procesu (art. 103 § 2 k.p.c.).

W celu jak najszerszego stosowania mediacji w sprawach cywilnych przepisy przewidują możliwość skierowania stron do mediacji także wtedy, gdy strony nie zawarły umowy o mediację. Postanowienie o skierowaniu stron do mediacji może być wydane aż do zamknięcia pierwszego posiedzenia wyznaczonego na rozprawę. Jeżeli postanowienie zostało wydane na posiedzeniu niejawnym, doręcza się je obu stronom. Mediacji nie prowadzi się, jeżeli strona w terminie tygodnia od dnia doręczenia takiego postanowienia (albo od dnia ogłoszenia postanowienia wydanego na rozprawie) nie wyraziła zgody na mediację. Po zamknięciu tego posiedzenia (tzw. pierwszej rozprawy- por. rozdział XVI) sąd może skierować strony do mediacji tylko na ich zgodny wniosek (art. 1838 § 1 k.p.c.). Sąd może skierować stronydo mediacji tylko raz w toku postępowania (art. 1838 § 2 k.p.c.). Postanowienie takie powinno wskazywać mediatora i zawierać oznaczenie czasu trwania mediacji na okres do miesiąca, chyba że strony wniosły o wyznaczenie dłuższego terminu. Na zgodny wniosek stron sąd może upoważnić mediatora do zapoznania się z aktami sprawy(np. „Sąd postanawia: 1) skierować strony do mediacji, którą przeprowadzi mediator Stefan Spolegliwy wpisany na listę stałych mediatorów, prowadzoną przez Okręgową Radę Adwokacką w Łodzi, 2) czas trwania mediacji określić na 2 tygodnie, 3) upoważnić mediatorado zapoznania się z aktami sprawy”).

Wybór osoby mediatora został pozostawiony stronom. Wyjątek wprowadzono tylko w tych przypadkach, gdy do mediacji strony będą kierowane przez sąd. W tych sprawach sąd, dla przyspieszenia postępowania, może wyznaczyć osobę mediatora. Ze względu na istotę postępowania mediacyjnego przyjęto rozwiązanie, że mediatorem może być każdy mający pełną zdolność do czynności prawnych, korzystający

w pełni z praw publicznych (art. 1832 k.p.c.). Mediatorem nie może być sędzia; nie dotyczy to jednak sędziów, którzy przeszli w stan spoczynku. Umiejętność prowadzenia mediacji jest w dużej mierze kwestią osobowości mediatora. Dlatego też, aby ułatwić stronom możliwość prowadzenia mediacji, przepisy nie przewidują żadnych wymagań co do wykształcenia mediatora. Mediator, ze względu na charakter mediacji, nie ma żadnych uprawnień władczych, nie rozstrzyga sporu. Jego zadanie polega na doprowadzeniu stron do zawarcia ugody. Dlatego brak jest ograniczeń co do wyboru mediatora z uwagi na pokrewieństwo z jedną ze stron, nie ma też instytucji wyłączenia mediatora. Sam wybór osoby mediatora został pozostawiony zasadniczo stronom. Dla ułatwienia tego wyboru organizacje społecznei zawodowe mogą tworzyć ośrodki mediacyjne oraz listy stałych mediatorów, a podmioty tworzące takie listy będą tylko informowały oich utworzeniu prezesa sądu okręgowego (art. 1832 § 3 k.p.c.). Tworzenie list stałych mediatorów ma na celu ułatwienie stronom pragnącym korzystać z mediacji wyboru osoby mediatora, umożliwia ponadto popularyzację idei mediacji w tych środowiskach, w których alternatywne rozstrzyganie sporów cywilnych jest szczególnie pożądane.

W celu zwiększenia atrakcyjności instytucji mediacji jako alternatywnego sposobu rozstrzygania sporów cywilnych przyjęto, że postępowanie mediacyjne nie jest jawne (art. 1834 § 1 k.p.c.), mediator obowiązany jest zachować bezstronność w toku prowadzenia mediacji (art. 1833 k.p.c.), ponadto zobligowany jest do zachowania w tajemnicy faktów, o których dowiedział się w toku mediacji (art. 1834 § 2 k.p.c.). Na tę okoliczność nie będzie mógł być przesłuchanyjako świadek w postępowaniu cywilnym, chyba że obie strony go z tegozwolnią (art. 2591 k.p.c.). Strony w postępowaniu cywilnym nie mogą też powoływać się na okoliczności ujawnione w toku mediacji, a w szczególności na propozycje wzajemnych ustępstw zgłoszonych podczas mediacji. Takie powoływanie się w postępowaniu sądowym czy przed sądem polubownym jest prawnie bezskuteczne (art. 1834 § 3 k.p.c.).

W celu ułatwienia mediacji przepisy przewidują, że może być ona prowadzona bądź na posiedzeniu mediacyjnym, bądź też bez posiedzenia, jeżeli strony wyrażą zgodę na to drugie rozwiązanie. W

tym drugim przypadku mediator będzie przekazywał wzajemnie stronom stanowiska strony przeciwnej (art. 18311 k.p.c.). Z prowadzenia mediacji sporządzany jest protokół, w którym zamieszcza się wynik mediacji (art. 18312 k.p.c.). Odpisy protokołu po zakończeniu mediacji mediator obowiązany jest doręczyć stronom (art. 18312 § 3 k.p.c.). Jeżeli zostanie zawarta przed mediatorem ugoda, podpisują ją obie strony (art. 18312 § 2 k.p.c.).

Po przeprowadzeniu mediacji na podstawie umowy stron zakończonej ugodą mediator niezwłocznie składa protokół z mediacji w sądzie, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy według właściwości ogólnej lub wyłącznej. W razie skierowania przez sąd sprawy do mediacji mediator składa protokół w sądzie rozpoznającym sprawę (art. 18313 k.p.c.).

Wszczęcie postępowania mediacyjnego przerywa bieg przedawnienia (por. art. 123 § 1, art. 124 § 2 i art. 125 § 1 k.c. - w brzmieniu nadanym ustawą z 28 lipca 2005 r. powołaną na wstępie rozdziału).

Koszty mediacji, zarówno prowadzonej na podstawie umowy stron, jak ipostanowienia sądu o skierowaniu stron do mediacji, obejmujące wynagrodzenie mediatora i poniesione przez niego wydatki, obciążają strony (art. 1835 k.p.c.), nie stanowią więc kosztów sądowych i nie podlegają regulacji ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.Oznacza to, że zwolnienie strony (stron) postępowania sądowego od kosztów sądowych nie powoduje przejęcia przez Skarb Państwa obowiązku pokrycia kosztów związanych z prowadzeniem mediacji. Wysokość wynagrodzenia mediatora za prowadzenie postępowania mediacyjnego wszczętego na podstawie skierowania sądu i wydatki mediatora podlegające zwrotowi określa Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia (art. 981 § 4 k.p.c.) (zob. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 30 listopada 2005 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym, Dz.U. Nr 239, poz. 2018).

Koszty mediacji zalicza się do niezbędnych kosztów procesu, w przypadku gdy: 1) mediacja została przeprowadzona na skutek skierowania przez sąd, 2) w razie wszczęcia postępowania cywilnego wciągu trzech miesięcy od dnia zakończenia mediacji, która nie została zakończona ugodą, albo w ciągu trzech miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia o odmowie zatwierdzenia ugody przez sąd; w tym wypadku koszty mediacji zalicza się do kosztów procesu w wysokości nieprzekraczającej czwartej części opłaty. Do określenia kosztów mediacji stosuje się odpowiednio art. 98 § 2 i 3 k.p.c. (art. 981 § 1-3 k.p.c.). Z takiego uregulowania wynika, że wewszystkich pozostałych sytuacjach koszty przeprowadzonego postępowania mediacyjnego nie będą mogły być włączone do kosztów późniejszego postępowania sądowego.

Koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd i zakończonej ugodą znosi się wzajemnie, jeżeli strony nie postanowiłyinaczej (art. 1041 k.p.c.). Sąd z urzędu zwraca stronie trzy czwarteuiszczonej opłaty od pisma wszczynającego postępowanie, jeżeli w toku postępowania sądowego zawarto ugodę przed mediatorem (art. 79 u.k.s.c.).

2. Postępowanie pojednawcze

Sprawy cywilne, których charakter na to zezwala, mogą być uregulowane w drodze ugody sądowej zawartej nie tylko w toku postępowania wszczętego wskutek wniesienia pozwu, ale także w postępowaniu pojednawczym, uregulowanym w art. 184-186 k.p.c., którewszczyna się przed wniesieniem pozwu. Jest to postępowanie w pełni fakultatywne, a więc jego wszczęcie uzależnione jest od złożenia wniosku przez osobę zainteresowaną, a przeciwnik nie może zostać zmuszony do wzięcia w nim udziału. Postępowanie pojednawcze dopuszczalne jest w sprawach cywilnych, a więc w sprawach należącychdo drogi sądowej. Przedmiotem ugody mogą być wyłącznie sprawy, których charakter zezwala na jej zawarcie, a więc mogą to być wszystkie stosunki prawne, niezależnie od ich źródła, jeżeli tylko pozostają w swobodnej dyspozycji stron. Mogą to być zatem roszczeniawynikające: 1) z zobowiązań powstałych z czynów niedozwolonych, z niewykonania umów, z faktu bezpodstawnego wzbogacenia, 2) ze

stosunków prawnorzeczowych, 3) z prawa spadkowego, 4) z prawa rodzinnego.

Sądem właściwym do przeprowadzenia postępowania pojednawczego zawszejest sąd rejonowy, choćby sprawa, w której został złożony wniosek, należała do właściwości rzeczowej sądu okręgowego. Sądem miejscowo właściwym jest sąd ogólnej właściwości miejscowej dla przeciwnika.

Stronami postępowania pojednawczego są wnioskodawca (wzywający do zawarcia ugody) oraz przeciwnik. Osoby te muszą być podmiotami stosunku prawnego, będącego podstawą roszczenia wskazanego jako przedmiot ugody. Wnioskodawcą może być zarówno ten, komu przysługujeroszczenie, jak i ten, przeciwko komu roszczenie jest skierowane.

Wniosek o zawezwanie do próby ugodowej powinien być złożony na piśmie i odpowiadać ogólnym warunkom pisma procesowego (art. 125-126k.p.c.), a ponadto zawierać zwięzłe oznaczenie sprawy (art. 185 § 1 zd. drugie k.p.c.). Braki formalne wniosku usuwane są w trybie art. 130 k.p.c. Na zarządzenie o zwrocie wniosku, którego braki nie zostały uzupełnione, nie przysługuje zażalenie. Pogląd ten znalazł potwierdzenie w uchwale SN z 28 kwietnia 2010 r., III CZP 10/10, LexPolonica nr 2238899 (OSNC 2010, nr 10, poz. 137). Od wniosku pobiera się opłatę w kwocie 40 zł (art. 23 pkt 3 u.k.s.c.). Przewodniczący nadaje bieg wnioskowi przez doręczenie jego odpisu przeciwnikowi.

Postępowanie pojednawcze przeprowadza sąd w składzie jednoosobowym na posiedzeniu jawnym. Z przebiegu posiedzenia sporządza się protokół. Celem posiedzenia jest ugodowe załatwienie sporu. Sąd nie przeprowadza żadnego postępowania dowodowego.

W razie zawarcia ugody, jej osnowę - niezależnie, czy sąd uznał ją za dopuszczalną czy za niedopuszczalną - wciąga się do protokołu. Ugoda sądowa pozostaje pod kontrolą sądu co do przesłanek wskazanych

w art. 184 k.p.c. Ugoda zawarta w postępowaniu pojednawczym podlega kontroli sądu w płaszczyźnie takich samych przesłanek jak ugoda zawarta w toku postępowania sądowego oraz według takich samym przesłanek jak inne czynności dyspozytywne stron (art. 203 § 4 w zw.z art. 223 § 2 k.p.c.). Jeśli ugoda jest niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa, sąd zakończy postępowanie pojednawcze wydaniem postanowienia o uznaniu ugody za niedopuszczalną (np. „Sąd Rejonowy … po rozpoznaniu w dniu … na posiedzeniu jawnym wniosku Jana Kowalskiego przeciwko Kazimierzowi Stasiakowi o zawezwanie do próby ugodowej, postanawia uznać ugodę za niedopuszczalną”). Na postanowienie takie przysługujezażalenie (por. uchwałę SN z 18 czerwca 1985 r., III CZP 28/85, LexPolonica nr 310234, OSNCP 1986, nr 4, poz. 48).

W doktrynie nie ma jednolitego poglądu w kwestii, czy w razie uznania ugody za dopuszczalną sąd wydaje odrębne postanowienie o stwierdzeniu dopuszczalności ugody. Wydaje się, że więcej argumentówprzemawia za stanowiskiem, według którego sąd powinien wydać postanowienie o uznaniu ugody za dopuszczalną (np. „Sąd Rejonowy … po rozpoznaniu w dniu … na posiedzeniu jawnym wniosku Jana Kowalskiego przeciwko Kazimierzowi Stasiakowi o zawezwanie do próby ugodowej postanawia uznać ugodę za dopuszczalną”). Postanowienie takie, jako kończące postępowanie pojednawcze, będzie procesowym wyrazem zakończenia postępowania decyzją sądu, stworzy ponadto możliwość jego zaskarżenia, a więc przeprowadzenia instancyjnej kontroli w zakresie przyjętej przez sąd oceny co do dopuszczalności ugody.

Jeżeli na posiedzenie nie stawi się bez usprawiedliwienia chociażby jedna ze stron albo ugoda nie zostanie zawarta, postępowanie pojednawcze zostanie zakończone - wpisanym do protokołu posiedzenia - stwierdzeniem sądu, że do ugody nie doszło (np. „Sąd stwierdza, żenie doszło do zawarcia ugody”).

Zwrot kosztów postępowania pojednawczego jest różnie unormowany, a mianowicie:

1) w przypadku zawarcia ugody koszty postępowania pojednawczego ulegną wzajemnemu zniesieniu (art. 104 k.p.c.); strony oczywiście mogą inaczej w tym zakresie postanowić w ugodzie;

2) jeżeli wnioskodawca nie stawi się na posiedzenie, sąd na wniosek przeciwnika zasądzi na jego rzecz od wnioskodawcy - według reguły przewidzianej w art. 98 § 2 i 3 k.p.c. - koszty wywołane próbą ugodową;

3) przeciwnik, mimo że nie stawi się bez usprawiedliwienia na posiedzenie, nie poniesie w postępowaniu pojednawczym konsekwencji wzakresie kosztów, jednakże kosztami, jakie poniósł wnioskodawca w tym postępowaniu, przeciwnik może zostać obciążony, jeżeli wnioskodawca wytoczy powództwo w sprawie, której miała dotyczyć ugoda, i składając wniosek o zwrot kosztów procesu wskaże także koszty postępowania pojednawczego; innymi słowy, w przedstawionym przypadku koszty postępowania pojednawczego będą stanowiły składnik kosztów powoda w przyszłym procesie.

3. Ugoda sądowa

A. Rola sędziego (sądu) w dążeniu do zawarcia ugody sądowej

Ugoda może być zawarta także w postępowaniu sądowym, wszczętym na skutek wniesionego pozwu w postępowaniu procesowym lub wniosku w postępowaniu nieprocesowym.

Zgodnie z art. 10 k.p.c. w sprawach, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne, sąd powinien w każdym stanie postępowania dążyć do ichugodowego załatwienia. Artykuł 223 § 1 k.p.c. stanowi z kolei, że przewodniczący powinien we właściwej chwili skłaniać strony do pojednania, zwłaszcza na pierwszym posiedzeniu, po wstępnym wyjaśnieniu stanowiska stron. Zgodnie z § 115 reg. sąd. w sprawach, których charakter zezwala na zawarcie ugody, protokół posiedzenia

powinien zawierać wzmiankę o tym, czy strony były nakłaniane do ugody oraz z jakiej przyczyny do niej nie doszło.

Obowiązek dążenia przez sąd do ugodowego załatwienia rozpoznawanej sprawy oraz obciążający przewodniczącego obowiązek skłaniania stron do pojednania, powinien być realizowany w sposób umiejętny, przy zachowaniu pozycji bezstronnego arbitra. Wszelkie propozycje i sugestie sędziego powinny być przedstawiane w trybie warunkowym, z podkreśleniem, że proponowane ugodowe rozwiązanie sporu oparte jest na pewnych tylko założeniach i wstępnej ocenie. Sędzia nie może ujawniać swojego stanowiska w zakresie zasadności roszczenia, będącego przedmiotem postępowania. Dążenie sądu do ugodowego załatwienia sprawy oznacza zwiększoną aktywność sędziego. Sędzia jednak swym zachowaniem i przedstawianą argumentacją przemawiającą za celowością zawarcia przez strony ugody sądowej nie może sprawiać wrażenia, że jest osobą najbardziej zainteresowaną takim zakończeniem sprawy. Natarczywe powracanie przez sędziego do koncepcji ugodowego zakończenia sprawy w sytuacji, gdy strony definitywnie odrzuciły takie rozwiązanie, bardzo źle jest odbierane przez strony. Sędzia powinien ograniczyć się do przedstawienia korzyści płynących dla obu stron z ewentualnego zawarcia ugody, możewskazać na różne możliwe rozwiązania w przyszłym orzeczeniu sądowym,wspomnieć o występujących w doktrynie i judykaturze rozbieżnościach ocen prawnych w podobnych sprawach. Powinien wskazać na skomplikowany stan faktyczny wynikający m.in. ze skrajnie odmiennychtwierdzeń stron, co - przy jednocześnie ubogim materiale dowodowym oferowanym przez strony - stwarza szeroki margines niepewności, które z twierdzeń obu stron zostaną przyjęte za podstawę rozstrzygnięcia sądowego. Przewodniczący może zwrócić uwagę stron napodstawowy walor ugody, jakim jest sprawne zakończenie sporu, wyjaśnić, że ugoda sądowa jest, tak samo jak wyrok, tytułem egzekucyjnym (art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.), powinien przytoczyć uregulowania zawarte w art. 104 k.p.c. i w art. 79 ust. 1 pkt 3 lit.c u.k.s.c.), które dotyczą sposobu rozliczenia kosztów w sprawie zakończonej ugodą sądową. Sędzia natomiast nie powinien używać argumentów, które mogłyby zostać odczytane przez strony jako próba uniknięcia przez niego trudu rozpoznania sprawy, która - jak mogą sądzić w takiej sytuacji - przerasta możliwości jej rozstrzygnięcia przez sąd.

Nie jest potrzebne do zakończenia sporu ugodą poprzedzenie jej postępowaniem dowodowym, skoro jednym z celów ugody jest skrócenie izakończenie postępowania sądowego z chwilą jej zawarcia przed sądem.Nie wyłącza to oczywiście obowiązku sądu dokładnego wyjaśnienia okoliczności sprawy i związanych z nimi przesłanek ugody (art. 212 i213 k.p.c.), w granicach niezbędnych do prawidłowej oceny dopuszczalności jej zawarcia. Również w takich granicach, w jakich twierdzenia stron nie budzą uzasadnionych wątpliwości, sąd przyjmie za prawdziwe ich oświadczenie o okolicznościach faktycznych sprawy. Sędzia nie powinien wychodzić z inicjatywą zawarcia przez strony ugody bez wysłuchania stron. Często „właściwą chwilą”, w rozumieniu art. 223 § 1 k.p.c., do skłonienia stron do zawarcia ugody będzie zakończenie informacyjnego przesłuchania stron w trybie art. 212 k.p.c. Zgłoszenie propozycji zawarcia ugody bez wysłuchania stron godzi w powagę sądu. Sąd, nie znając racji obu stron, które nie zawsze zostają przedstawione w całości w pozwie i odpowiedzi na pozew, nie jest w stanie ocenić, jakiej treści ugoda nie naruszałabyprzesłanek wskazanych w art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 k.p.c. Niepowinien więc - przed wysłuchaniem stron, zwłaszcza w sytuacji gdy pozwany nie złożył odpowiedzi na pozew - proponować stronom zawarciaugody. Innymi słowy, sędzia, realizując obowiązek procesowy wynikający z art. 10 i 223 k.p.c., nie powinien przekroczyć granicy wyznaczonej pozycją bezstronnego i sprawiedliwego sądu.

B. Istota ugody sądowej

Przedstawiając istotę ugody sądowej, należy stwierdzić, że jest ona aktem prawnym złożonym, w którym występują zarówno elementy materialnoprawne, jak i procesowe. Z jednej strony składane przez strony zgodne oświadczenia są czynnościami materialnoprawnymi, zmierzającymi do wywołania skutków w dziedzinie prawa materialnego, zawarte porozumienie jest ugodą (umową) w rozumieniu art. 917 k.c., będzie więc oceniane według przepisów prawa materialnego. Z drugiej zaś strony ugoda sądowa jest czynnością procesową, składane bowiem przez strony oświadczenia są oświadczeniami procesowymi zmierzającymi do zakończenia procesu przez umorzenie postępowania. Ugoda zatem będzie oceniana także według przepisów procesowych, w tym więc przejawia się jej element procesowy. Innymi słowy, ugoda

sądowa jest czynnością procesową stron podjętą w celu osiągnięcia skutków materialnoprawnych przewidzianych w art. 917 k.c., w szczególności dla uchylenia sporu w zakresie istniejącego między stronami stosunku prawnego i w drodze wzajemnego porozumienia oraz wcelu osiągnięcia skutków procesowych w postaci wyłączenia sporu spodrozstrzygnięcia sądowego przez umorzenie postępowania.

Przedmiotem ugody - jak już wspomniano - mogą być wszystkie stosunkiprawne, niezależnie od ich źródła, jeżeli tylko pozostają w swobodnej dyspozycji stron. Co do tej kwestii oraz roszczeń, które nie mogą być przedmiotem ugody - por. pkt 1 niniejszego rozdziału.

W judykaturze rozważana była kwestia, czy przedmiotem ugody może byćprawo do renty odszkodowawczej. Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 3 października 1966 r. (III CZP 17/66, LexPolonicanr 298991, OSNCP 1968, nr 1, poz. 1) wyraził pogląd, że umowa, na podstawie której poszkodowany otrzymuje zamiast renty z tytułu czynuniedozwolonego jednorazowe odszkodowanie, jest dopuszczalna, jeżeli jej zawarcie usprawiedliwiają ważne powody. Umową taką jednak nie można objąć ewentualnej szkody, jaka może powstać w przyszłości.

Badając warunki ważności i dopuszczalności ugody sądowej, sąd powinien pamiętać o jej podwójnej naturze prawnej. Oceniając ugodę sądową jako umowę cywilnoprawną, powinien mieć na względzie art. 58 i 917 k.c., natomiast badając ugodę sądową jako czynność procesową, sąd powinien uwzględnić regulacje procesowe.

Ugoda sądowa, będąc umową cywilnoprawną, powinna spełniać przesłankę„wzajemnych ustępstw”, o jakich stanowi art. 917 k.c. Pojęcie „ustępstwa” ujmować należy subiektywnie, a więc według oceny ustępującego. W pojęciu tym mieści się zapewne ograniczenie roszczenia, czy też zrzeczenie się przez stronę zarzutów materialnych lub procesowych. W ugodzie, jako umowie wzajemnej, ustępstwo jednej strony musi być zrównoważone ustępstwem drugiej strony (to odróżnia ugodę od uznania). Ugoda musi zawierać oświadczenia woli obu stron. Ważność ugody podlega ocenie według

przesłanek z art. 58 k.c., a więc nie może być sprzeczna z ustawą, zzasadami współżycia społecznego ani nie może zmierzać do obejścia ustawy.

Badając ugodę jako czynność procesową, sąd powinien zwrócić uwagę przede wszystkim na jej treść. Ugoda powinna uchylać ostatecznie spór co do całości stosunku prawnego lub ściśle określonego roszczenia, powinna zawierać sformułowania jasne, niebudzące wątpliwości i umożliwiające jej realizację w drodze egzekucji. Treśćugody powinna określać dokładnie rozmiar świadczeń, sposób i termin ich wykonania oraz wskazywać, jakie roszczenia objęte procesem mają te świadczenia zaspokajać.

Osnowa ugody zawartej przed sądem powinna być wciągnięta do protokołu rozprawy i stwierdzona podpisami stron. W razie niemożności podpisania przez stronę, sąd stwierdza tę niemożność w protokole (art. 158 § 1 i art. 223 § 1 k.p.c.). Do treści ugody sądowej wchodzi tylko to, co zostało wciągnięte do protokołu sądowego.

Ugoda sądowa jako czynność procesowa podlega ocenie w płaszczyźnie przesłanek z art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 k.p.c.; nie może więcbyć sprzeczna z prawem, z zasadami współżycia społecznego ani też zmierzać do obejścia prawa. W sprawach z zakresu prawa pracy dodatkowo nie może naruszać słusznego interesu pracownika. W razie uznania ugody za niedopuszczalną, sąd wydaje postanowienie (§ 130 reg. sąd.).

Zawarcie ugody przed sądem w toku procesu oznacza w świetle przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dorozumianą wolę odstąpienia od zgłoszonego w pozwie żądania udzielenia ochrony sądowej, ponieważ celem ugody sądowej jest niedopuszczenie do dalszego postępowania sądowego, a tym samym wyłączenie rozstrzygnięcia merytorycznego przez sąd. Jak wykazuje praktyka wielu sądów, sędziowie żądają od stron - oprócz zgłoszenia do protokołu treści ugody - również oświadczenia o cofnięciu powództwa

czy też zgodnego wniosku o umorzenie postępowania. Wnioski tej treści - wobec podkreślonego już znaczenia procesowego zawarcia ugody przed sądem - nie są konieczne. Brak takich oświadczeń bowiem nie stanowi przeszkody do podjęcia przez sąd właściwego postanowienia, zwłaszcza że ze sformułowania ugody powinno wynikać, iż stronom chodzi o zakończenie sporu również w sądzie. Odbierane przez sądy oświadczenia powoda, że w związku z zawarciem ugody cofa pozew, a ponadto od obu stron oświadczenia, że wnoszą o umorzenie postępowania - nie jest jednak praktyką błędną. Można bowiem bronić poglądu, notabene prezentowanego w doktrynie, że bardziej przejrzysta procesowo jest sytuacja, gdy powód cofa pozew, powodującbezprzedmiotowość procesu, a w konsekwencji niedopuszczalność wyrokowania, niż sytuacja, gdy oświadczenia takie wynikają konkludentnie z samego faktu zawarcia przez strony ugody sądowej.

Wzór protokołu rozprawy, podczas której strony zawarły ugodę, jest następujący:

„Stawił się powód oraz pozwany i jego pełnomocnik adwokat Adam Nowak.

Powód popiera powództwo, podtrzymuje wszystkie twierdzenia podane w pozwie na uzasadnienie żądania zasądzenia kwoty 11 000 zł. Oświadcza, że nie jest w posiadaniu wszystkich przedmiotów, które uległy zniszczeniu, niektóre z nich ze względu na duży stopień zniszczenia zostały wyrzucone.

Pełnomocnik pozwanego wnosi o oddalenie powództwa. Podtrzymuje zarzuty zgłoszone w odpowiedzi na pozew. Przyznaje, że tylko niektóre z przedmiotów podanych w pozwie uległy zniszczeniu wskutek przelania się wody z mieszkania pozwanego do mieszkania powoda, jednakże wartość tych rzeczy została w pozwie zawyżona.

Przewodniczący zarządził - na podstawie art. 212 k.p.c. - informacyjne przesłuchanie stron:

Powód wyjaśnia:

Pozwany wyjaśnia:

Przewodniczący zwraca się do stron z zapytaniem, czy skłonne są zawrzeć ugodę. Wskazuje na ujawnione w toku wyjaśnień rozbieżności wzakresie twierdzeń obu stron co do okoliczności mających istotne znaczenie w sprawie, na które powód i pozwany - jak wyjaśnili - nie zgłoszą żadnych dowodów. Przewodniczący ponadto wyjaśnił stronom istotę, znaczenie i skutki zawarcia ugody. Wskazał na art. 777 § 1 pkt 1 i art. 104 k.p.c. oraz 79 ust. 1 pkt 3 lit. c u.k.s.c.

Powód oświadcza, że gotów jest zawrzeć ugodę, jeśli pozwany zobowiąże się zapłacić 9000 zł. Pozwany oświadcza, że skłonny jest zapłacić powodowi 5000 zł.

Przewodniczący, uwzględniając wniosek pełnomocnika powoda, zarządził10-minutową przerwę w rozprawie w celu umożliwienia stronom ustalenia warunków ewentualnej ugody.

Po przerwie strony zgodnie oświadczają, że chcą zawrzeć ugodę. Pełnomocnik pozwanego wyjaśnia, że strony uzgodniły, że pozwany zapłaci powodowi 7500 zł w 6 miesięcznych ratach.

Strony zawierają ugodę następującej treści:

Ugoda sądowa

Pozwany Jerzy Walczak zobowiązuje się zapłacić powodowi Janowi Kowalskiemu kwotę 7500 (siedem tysięcy pięćset) zł w ratach miesięcznych - pierwsza rata w kwocie 1500 zł płatna do 20 września 2010 r., a następne raty - każda po 1000 (jeden tysiąc) zł - płatne są do dnia 20 każdego następnego miesiąca z ustawowymi odsetkami od każdej raty w razie uchybienia terminowi ich zapłaty. Powód Jan Kowalski wyraża zgodę na to zobowiązanie pozwanego. Strony zgodnie oświadczają, że niniejsza ugoda wyczerpuje wszelkie roszczenia powoda w stosunku do pozwanego z tytułu szkody wyrządzonej przelaniem się wody z mieszkania pozwanego do mieszkania powoda w dniu 1 stycznia 2010 r., a ponadto, że ugoda ta kończy spór wywołanywniesieniem przez powoda przeciwko pozwanemu powództwa o zapłatę z tego tytułu kwoty 11 000 zł.

Podpisy stron

Jan Kowalski Jerzy Walczak

Przewodniczący zamknął rozprawę, a następnie po naradzie ogłosił postanowienie Sądu o umorzeniu postępowania. Pouczył powoda występującego bez adwokata o sposobie i terminie zaskarżenia ogłoszonego postanowienia.

Protokolant Przewodniczący

……………….. …………………….”

Sąd nie jest uprawniony do sprostowania, uzupełniania ani dokonywania wykładni ugody sądowej, a jedynie wyroku, ponieważ sam go wydał. Nie może natomiast prostować, uzupełniać ani rozstrzygać wątpliwości co do treści zgodnych oświadczeń woli złożonych przez strony, chociaż patronował ich rokowaniom. Byłaby to niedopuszczalna

ingerencja sądu w treść umowy zawartej przez strony. Wniosek o uzupełnienie ugody, jej sprostowanie, czy też dokonanie wykładni należy odrzucić, jako nieprzewidziany przez ustawę i przez to niedopuszczalny.

C. Skutki prawne zawarcia ugody sądowej i możliwość uchylenia się odnich

Z chwilą zawarcia przez strony ugody sądowej ze skutkiem prawnym, tzn. jeżeli sąd nie sprzeciwi się jej zawarciu, powinno zapaść postanowienie o umorzeniu postępowania w sprawie.

W razie uznania ugody za niedopuszczalną sąd przeprowadza dalsze postępowanie, niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy. Jakkolwiek sprzeciw sądu nie może być odrębnie zaskarżony, to jednak wobec konieczności zamieszczenia w protokole zarówno wniosków stron, jak iorzeczeń sądu dotyczących tych wniosków (art. 158 § 1 i art. 356 k.p.c.), stanowisko sądu wyrażające sprzeciw powinno być zamieszczone w protokole (np. „Sąd postanowił stwierdzić niedopuszczalność ugody według zaproponowanej treści”), natomiast uzasadnienie sprzeciwu nawiązujące do projektu uznanej za niedopuszczalną ugody powinno się znaleźć w motywach orzeczenia rozstrzygającego spór. Jest to konieczne do umożliwienia stronie właściwego sformułowania zarzutu, a sądowi drugiej instancji (w razie zaskarżenia orzeczenia) - do dokonania kontroli prawidłowości sprzeciwu sądu.

W razie zakończenia sprawy ugodą, sąd na podstawie art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. c u.k.s.c. z urzędu zwraca powodowi połowę uiszczonej opłaty od pozwu. Stosownie do art. 117 u.k.s.c. sąd - jeśli postanowienia ugody nie stanowią inaczej - obciąża strony w równych częściach nieuiszczoną opłatą od pozwu, przy czym w przypadkach szczególnie uzasadnionych może skorzystać z art. 113 ust. 4 u.k.s.c.Koszty zastępstwa procesowego, jeśli ugoda nie stanowi inaczej, znosi się wzajemnie (art. 104 k.p.c.).

Wzór postanowienia: „Sąd Rejonowy […] postanawia: 1) umorzyć postępowanie, 2) znieść pomiędzy stronami koszty procesu, 3) zwrócićpowodowi kwotę 300 zł tytułem połowy opłaty uiszczonej w znakach opłaty sądowej.”

Ugoda sądowa nie jest wyposażona w taką samą moc prawną jak wyrok, mimo że jest - tak jak prawomocny wyrok - tytułem egzekucyjnym (art.777 § 1 pkt 1 k.p.c.). Nie korzysta również, tak jak wyrok, z powagirzeczy osądzonej; korzysta natomiast z powagi rzeczy ugodzonej (res transacta). Oznacza to, że gdyby powód ponownie wystąpił z roszczeniem, które było przedmiotem postępowania zakończonego ugodą,to zarzut powagi rzeczy ugodzonej skutkowałby oddaleniem powództwa.

Ugoda może zostać podważona, podobnie jak wyrok, przez skuteczne wniesienie środka odwoławczego. W przypadku ugody sądowej będzie to zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania. W odróżnieniu od prawomocnego wyroku ugoda może zostać wzruszona w odrębnym postępowaniu o ustalenie jej nieważności (art. 189 k.p.c.).

Wobec tego, że ugoda sądowa składa się z dwóch czynności prawnych, mianowicie umowy cywilnoprawnej i czynności procesowej, rozważenia wymaga kwestia uchylenia się zarówno od jednej, jak i od drugiej czynności.

Uchylenie się od skutków procesowych może nastąpić w toku postępowania, w którym zawarto ugodę. Za ugruntowane należy uznać stanowisko, że oświadczenie zgody na zawarcie ugody i w konsekwencjina zakończenie procesu przez umorzenie postępowania może być - jako czynność procesowa - odwołane z przyczyn uzasadnionych aż do chwili uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania (np. możebyć odwołane w zażaleniu na postanowienie o umorzeniu). Inaczej ujmując tę kwestię, należałoby stwierdzić, że strona zawartej ugody,składając zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania, nie uchyla się, jak ma to miejsce w przypadku czynności prawnych, od złożonego oświadczenia będącego składnikiem ugody, lecz odwołuje je.Odwołalność czynności procesowych jednak nie może być dowolna.

Odwołujący musi wykazać następczą przyczynę odwołania swego oświadczenia procesowego. Odwołanie czynności procesowych ma także swoje granice czasowe. W odniesieniu do oświadczenia wyrażającego zgodę na zawarcie ugody i umorzenie postępowania tą granicą czasową jest uprawomocnienie się postanowienia o umorzeniu postępowania. Jeżeli postanowienie o umorzeniu postępowania w sprawie uprawomocniło się, wzruszenie skutków procesowych ugody sądowej w drodze odwołania czynności procesowej nie jest możliwe.

Uchylenie się od skutków materialnoprawnych ugody sądowej może nastąpić

1) w postępowaniu, w którym oświadczenie woli zostało złożone,

2) po prawomocnym zakończeniu postępowania, w którym została zawartaugoda sądowa.

Ad 1. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 16 lutego 1968 r. (II CZ 129/67, LexPolonica nr 296245, OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 158), podkreślił, że „Jeśli chodzi o sporne w doktrynie zagadnienie, czy uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli zawartego w ugodzie sądowej i badanie wad tego oświadczenia powinno nastąpić w odrębnym procesie, czy też może ono być dokonane w dotychczasowym postępowaniu, to przychylić należy się do tego drugiego poglądu. Względy bowiem ekonomii procesowej przemawiają stanowczo za tym, abyw przypadku gdy uchylenie się od skutków prawnych ugody nastąpiło przed prawomocnym zakończeniem dotychczasowego postępowania, jeszczew tym postępowaniu wyjaśnić kwestię skuteczności bądź bezskuteczności ugody. Jeżeli więc strona w zażaleniu na postanowienie umarzające postępowanie na skutek zawarcia ugody sądowej powołała się na materialnoprawne wady oświadczenia woli, to kwestia ta wymagać będzie zbadania w dotychczasowym procesie przez sąd rozpoznający zażalenie albo też - w razie konieczności prowadzenia skomplikowanego postępowania dowodowego - przez sąd pierwszej instancji po uchyleniu postanowienia umarzającego postępowanie. Nie oznacza to jednak, żeby samo złożenie oświadczenia

o uchyleniu się od skutków prawnych ugody wystarczało do uwzględnienia zażalenia na postanowienie umarzające postępowanie. Strona bowiem musi wyraźnie podać przyczyny wadliwości oświadczenia,do sądu zaś należy ocena, czy przyczyny te są dostateczne do skutecznego uchylenia się od oświadczenia woli zawartego w ugodzie. Sąd Najwyższy podniósł, że w sprawie, którą rozpoznawał, nie zostaływskazane takie przyczyny, które w myśl przepisów prawa cywilnego powodowałyby nieważność ugody lub inne jej wady. W szczególności ogólnikowe powoływanie się na chorobę wnioskodawczyni oraz na nakłanianie jej do zawarcia ugody przez przewodniczącego rozprawy nie jest równoznaczne z przytoczeniem podstawy przewidzianej w art. 82 lub art. 87 k.c. Jeśli zaś chodzi o powoływany przez wnioskodawczynię >>błąd co do realności i skuteczności ugody<<, to przeocza ona, że zgodnie z art. 918 § 1 k.c. uchylenie się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treściugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność niepowstałyby, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy. Wnioskodawczyni nie przytacza żadnych okoliczności, które by wskazywały, że w sprawie chodzi o taki właśnie błąd w rozumieniu art. 918 § 1 k.c.”.

Z przytoczonych fragmentów uzasadnienia powołanego orzeczenia wynika, że Sąd Najwyższy dopuszcza możliwość uchylenia się od złożonego oświadczenia woli przez złożenie zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania. Skuteczność takiego uchylenia uzależniona jest od wykazania wady oświadczenia woli (art.82, 83, 87, 388, 918 k.c.).

Ad 2. Właściwą drogą będzie powództwo o ustalenie nieważności ugody sądowej, oparte na art. 189 k.p.c. Okoliczność, że postanowienie o umorzeniu postępowania stało się prawomocne w wyniku oddalenia zażalenia powołującego zarzuty naruszenia art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 k.p.c., także nie stoi na przeszkodzie w dochodzeniu w odrębnym procesie ustalenia nieważności lub bezskuteczności zawartejugody sądowej.

Sąd Najwyższy w uchwale z 20 października 2005 r. (III CZP 75/05, LexPolonica nr 389806, OSNC 2006, nr 9, poz. 142) stwierdził, że postępowanie o uregulowanie osobistych kontaktów rodziców, będących małżonkami, z ich małoletnim dzieckiem ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwiązanie przez rozwód małżeństwa jego rodziców. Dopuszczalne jest zawarcie ugody w sprawie o uregulowanie osobistych kontaktów rodziców z ich małoletnim dzieckiem.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Badanie dopuszczalności uchylenia się od skutków oświadczenia woli zawartego w ugodzie sądowej może być dokonane także w postępowaniu, w którym to oświadczenie zostało złożone (postanowienie SN z 16 lutego 1968 r., II CZ 129/67, LexPolonica nr 296245, OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 158).

2. Skutki niewykonania przez dłużnika zobowiązania wynikającego z ugody sądowej określają - w braku odmiennych dopuszczalnych postanowień umownych - art. 471 i nast. k.c. Jeżeli zatem dłużnik opóźnia się ze spełnieniem ugodzonego świadczenia, wierzyciel może żądać od niego zapłaty odsetek ustawowych (art. 481 § 1 i 2 k.c.), choćby w ugodzie nie umówiono obowiązku ich zapłaty. Roszczenie o teodsetki bowiem jest w stosunku do roszczenia będącego przedmiotem sporu i ugody roszczeniem nowym, którego podstawę stanowi art. 481 §1 i 2 k.c. oraz wskazane w nim okoliczności faktyczne - zaszłe już po zawarciu ugody. Skoro zaś w zawartej w dniu 8 listopada 1960 r. ugodzie sądowej strony nie wyłączyły stosowania do umówionych świadczeń pieniężnych art. 481 § 1 i 2 k.c., zarzut naruszenia tego przepisu oraz art. 917 k.c. i art. 223 § 1 k.p.c. jest nieuzasadniony (wyrok SN z 2 października 1969 r., II CR 508/69, LexPolonica nr 296030, OSPiKA 1971, nr 5, poz. 88).

3. Co do charakteru prawnego ugody sądowej - por. uchwałę pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego z 20 grudnia 1969 r. (III PZP 43/69, LexPolonica nr 309010, OSNCP 1970,

nr 3, poz. 40), określającą wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w przedmiocie ugodowego załatwiania spraw pracowniczych przed sądem.

4. W razie zawarcia ugody zbędne jest żądanie od powoda cofnięcia pozwu. Należy bowiem pamiętać, że w myśl art. 203 § 2 k.p.c. pozew cofnięty nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa, a to może mieć znaczenie - z uwagi na upływ czasu - w razie późniejszego dochodzenia roszczeń pominiętych ugodą (postanowienie SN z 10 maja 1972 r., III PRN 23/72, LexPolonica nr 317493).

5. Artykuł 352 k.p.c. nie dotyczy rozstrzygania przez sąd wątpliwości co do treści zgodnych oświadczeń woli złożonych przez strony w formie ugody zawartej przed sądem. Wniosek o uzupełnienie ugody, jako nieprzewidziany przez ustawę, jest także niedopuszczalny, przez co podlega w postępowaniu sądowym odrzuceniu (postanowienie SN z 21 lutego 1973 r., III CRN 415/72, LexPolonica nr 296231, OSNCP 1974, nr 1, poz. 10).

6. Jeżeli ugoda rażąco narusza usprawiedliwiony interes osób uprawnionych, to art. 223 § 2 w zw. z art. 203 § 4 k.p.c. rozciąga skutki powziętego przez sąd sprzeciwu co do zawarcia ugody również na ugodę zawartą poza sądem, i to niezależnie od tego, czy moment jej zawarcia przypada na okres toczącego się już postępowania sądowego, czy też okres ten poprzedza. Rażące naruszenie usprawiedliwionego interesu osób uprawnionych ma miejsce wówczas, gdy zawarcie ugody postawiło obiektywnie jej stronę w zdecydowanie gorszej sytuacji, niż gdyby ugody nie zawierała, zwróciła się do sądu o rozstrzygnięcie sporu i rozstrzygnięcie to uzyskała (wyrok SNz 21 lutego 1974 r., II CR 840/73, LexPolonica nr 296557, OSNCP 1974, nr 12, poz. 216).

7. W myśl art. 223 k.p.c. do zawieranych przed sądem ugód stosuje się odpowiednio art. 203 § 4 k.p.c. Zawartą ugodę sąd powinien poddać kontroli i rozważyć, czy można ją uznać za dopuszczalną.

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego - ograniczające zasadę dyspozycji stron w procesie - odnoszą się do wszystkich spraw, a przede wszystkim jednak mają one zastosowanie w sprawach niemajątkowych oraz majątkowych, znajdujących się pod szczególną ochroną organów państwowych. Do tych spraw należą sprawy o alimenty i o renty z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, kalectwa itp.(postanowienie SN z 30 listopada 1978 r., III CRN 228/78, LexPolonica nr 321539).

8. Samo złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych ugody nie wystarcza do uwzględnienia zażalenia na postanowienie umarzające postępowanie. Do obowiązków strony bowiem należy wskazanie przyczyny wadliwości oświadczenia, do sądu zaś należy ocena, czy przyczyny te są dostateczne dla skutecznego uchylenia sięod skutków oświadczenia woli w myśl przepisów prawa cywilnego (postanowienie SN z 26 kwietnia 1982 r., IV CZ 62/82, LexPolonica nr320311).

9. W razie zawarcia przez strony w sprawie z zakresu prawa pracy ugody na posiedzeniu wyznaczonym dla przeprowadzenia czynności wyjaśniających, sędzia przeprowadzający te czynności bez udziału ławników władny jest - uznając zawarcie ugody ze względu na jej treść za dopuszczalne - wydać na tym posiedzeniu postanowienie o umorzeniu postępowania (postanowienie SN z 27 stycznia 1987 r., I PRN 66/86, LexPolonica nr 311517, OSNCP 1988, nr 4, poz. 50).

10. Samo „odwołanie ugody”, bez wykazania przyczyn wadliwości zawartego w niej oświadczenia woli, nie uzasadnia zażalenia na umorzenie postępowania (postanowienie SN z 26 października 1998 r., III CKN 824/98, LexPolonica nr 334403, OSNC 1999, nr 4, poz. 78).

11. Ugoda sądowa, której zawarcie doprowadziło do umorzenia postępowania na podstawie art. 355 § 1 k.p.c., może być zaskarżona przez wierzyciela w drodze skargi pauliańskiej (art. 527 i nast. k.c.) (wyrok SN z 15 października 1999 r., III CKN 388/98, LexPolonica nr 343321, OSNC 2000, nr 4, poz. 75).

12. Ocena, czy zawarte w treści ugody sądowej oświadczenie pracownika dotyczące „zrzeczenia się wszelkich roszczeń finansowych”w stosunku do pracodawcy, narusza bezwzględnie obowiązujący art. 84 k.p., a w związku z tym, czy cała ugoda sądowa (lub tylko jej część - zgodnie z art. 58 § 3 k.c.) jest dotknięta nieważnością, musi być poprzedzona ustaleniem rzeczywistej treści ugody (wyrok SN z 1 lutego 2000 r., I PKN 503/99, LexPolonica nr 346117, OSNAPiUS 2001, nr 12, poz. 411).

13. Brak w ugodzie sądowej, znoszącej współwłasność nieruchomości, postanowienia o odsetkach za opóźnienie w spełnieniu świadczenia należnego współwłaścicielowi (art. 481 § 1 k.c.), nie wyłącza możliwości dochodzenia ich w odrębnym procesie (uchwała SN z 13 października 2004 r., III CZP 55/04, LexPolonica nr 369596, Prok. i Pr. 2005, nr 4, poz. 35 - dodatek).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XV

Pozew. Powództwo

1. Relacje między pozwem i powództwem. Rodzaje powództw. Składniki pozwu

A. Uwagi wstępne

Pozew jest pismem procesowym (por. rozdział XI, 1). Jego szczególne znaczenie polega na tym, że jest pierwszym pismem procesowym, w którym powód określa żądanie i na uzasadnienie tego żądania przytacza okoliczności faktyczne. Przez wniesienie pozwu powód wytacza powództwo, tzn. zgłasza do sądu żądanie wydania określonej treści wyroku, oparte na przytoczonych okolicznościach faktycznych. Wobec tego, że pozew uzewnętrznia powództwo, stosunek pozwu i powództwa można określić jako stosunek formy do treści. Rozróżnienieobu pojęć jednak nie zawsze jest przestrzegane, niekiedy są one używane zamiennie. Czyni to nawet ustawodawca, na co wskazuje chociażby dawne i obecne brzmienie art. 213 § 2 k.p.c. (dawne: „Sąd nie jest związany uznaniem pozwu…”, obecne: „Sąd nie jest związany uznaniem powództwa…”).

Pozew, będąc szczególnym, kwalifikowanym rodzajem pisma procesowego,powinien spełniać ogólne warunki pisma procesowego, które zostały określone w art. 126 i nast. k.p.c., a ponadto powinien czynić zadość wymaganiom wskazanym w art. 187 § 1 k.p.c. Jeżeli powód, będący usługodawcą lub sprzedawcą, dochodzi roszczeń wynikających z umów o: 1) świadczenie usług pocztowych i telekomunikacyjnych, 2) przewóz osób i bagażu w komunikacji masowej, 3) dostarczanie energiielektrycznej, gazu i oleju opałowego, 4) dostarczanie wody i odprowadzanie ścieków, 5) wywóz nieczystości, 6) dostarczanie energii cieplnej - jest obowiązany wnieść pozew na urzędowym formularzu. Roszczenia te z reguły są dochodzone w postępowaniu odrębnym uproszczonym (por. art. 1871 k.p.c. oraz rozdział XX, 6, B). Według art. 1872 k.p.c. w sprawach tych pozew wnosi się na informatycznych nośnikach danych, jeżeli przepis szczególny tak stanowi (por. rozdział XX, 9).

W wypadku zgłoszenia powództwa ustnie do protokołu (art. 466 k.p.c.,por. rozdział XX, 1), należy w nim - poza wskazaniem czasu i miejscasporządzenia oraz osób uczestniczących w jego spisaniu - zamieścić oznaczenie stron, dokładnie określone żądanie, istotne okoliczności faktyczne sprawy i zawnioskowane dowody na poparcie poszczególnych twierdzeń, a przy roszczeniach majątkowych niepieniężnych również wartość przedmiotu sprawy. Protokół podpisuje osoba zgłaszająca żądanie oraz pracownik sporządzający protokół. Protokół należy sporządzić w miarę potrzeby z odpowiednią liczbą odpisów dla osób uczestniczących w sprawie (§ 25 instr. sąd.).

Treść pozwu można podzielić na część obligatoryjną i fakultatywną. Treść obligatoryjna pozwu została wskazana w art. 187 § 1 k.p.c. i obejmuje: 1) dokładnie określone żądanie; 2) przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie; 3) oznaczenie wartości przedmiotu sporu w sprawach o prawa majątkowe, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna; 4) przytoczenie wmiarę potrzeby okoliczności uzasadniających właściwość sądu.

Pierwszy i drugi z wymienionych elementów obligatoryjnych pozwu tworzą tzw. roszczenie procesowe, które stanowi przedmiot procesu (por. rozdział II, 1).

Należy podkreślić, że ciążący na powodzie obowiązek dokładnego określenia żądania oraz wskazania uzasadniających je okoliczności faktycznych ma dla przebiegu procesu znaczenie podstawowe. W ten bowiem sposób konkretyzuje się zakres prawa podmiotowego poddanego przez powoda ochronie sądowej, a także zostają wytyczone granice rozpoznania sprawy oraz - w konsekwencji - granice orzekania, poza które sąd meriti nie może wychodzić (por. rozdział XVIII, 2, B).

Powód, aby spełnić wymaganie dokładnego określenia żądania, powinienw pozwie precyzyjnie wskazać, jakiej treści rozstrzygnięcia domaga się. Ze względu na treść żądania powództwa dzielą się na:

- o zasądzenie świadczenia,

- o ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa,

- o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa.

B. Określenie żądania w pozwie o zasądzenie świadczenia

W pozwie zawierającym żądanie zasądzenia świadczenia powód powinien określić dokładnie, jakie świadczenie mu przysługuje, którego zaspokojenia odmawia pozwany. Będą to świadczenia dotyczące zarówno działania, jak i zaniechania. Do najbardziej typowych pozwów, zawierających żądanie zasądzenia świadczenia, należą pozwy o: zasądzenie określonej kwoty pieniężnej, o wydanie rzeczy, o opróżnienie pomieszczenia, o zobowiązanie pozwanego do dokonania określonej czynności bądź zaniechanie określonej czynności.

Gdy żądanie obejmuje odsetki, stosowane powszechnie określenie „z ustawowymi odsetkami od dnia wymagalności wynikającej z załączonej faktury” - jest niewystarczające. Jeśli bowiem sąd, uwzględniając powództwo w całości, zasądzi odsetki od daty późniejszej niż oczekiwał powód, to taki wyrok ani nie będzie mógł być skutecznie zaskarżony przez powoda (brak substratu zaskarżenia w postaci „oddalenia powództwa w pozostałej części”), ani też nie będzie podlegał uzupełnieniu (sąd orzekł o całości żądania). Żądanie zasądzenia kwoty, „która wyniknie z rozrachunku”, nie spełnia wymagania „dokładnego określenia żądania”. Taki pozew powinien zostać poddany postępowaniu przewidzianemu w art. 130 k.p.c.

Pozew, w którym powód pozywając kilku pozwanych, pozostających z nimw różnych stosunkach prawnych, „pozostawił sądowi rozstrzygnięcie w zależności od wyników postępowania, który z nich jest w rzeczywistości odpowiedzialny”, nie tyle nie spełnia wymagania „dokładnego określenia żądania”, lecz niezbędne jest dokonanie oceny, czy twierdzone przez powoda okoliczności uzasadniają wystąpienie z żądaniem przeciwko kilku osobom łącznie. Jeśli z samych twierdzeń zawartych w pozwie wynika - jak w podanym przykładzie - że pozwanych nie łączy żaden rodzaj współuczestnictwa,to przewodniczący powinien wydać zarządzenie zmierzające do wyłączenia przypadkowo połączonych spraw do oddzielnego rozpoznania w tymże sądzie, albo - gdy sąd nie jest właściwy dla jednego ze wskazanych pozwanych - powinien wydać zarządzenia zmierzające do przekazania (na podstawie postanowienia sądu) poszczególnych spraw (sprawy) sądom (sądowi) właściwym. Przykładowo będzie to, wydane na podstawie art. 130 § 1 k.p.c., zarządzenie: „wydzielić do oddzielnych trzech postępowań sprawę wniesioną przeciwko pozwanym X,Y, Z i wezwać powoda do złożenia dodatkowych trzech odpisów pozwu, atakże uiszczenia od każdego z nich po 1000 zł opłaty w terminie tygodniowym - pod rygorem zwrotu pozwu” (por. uchwałę SN z 6 września 1991 r., III CZP 77/91, LexPolonica nr 325664, OSNCP 1992, nr 5, poz. 68).

Żądanie zasądzenia świadczenia może być sformułowane alternatywnie. Ma to miejsce wtedy, gdy zachodzi wypadek zobowiązania przemiennego,przy którym prawo wyboru świadczenia przysługuje dłużnikowi (art. 365 k.c.). W pozwie takim powód wymienia dwa świadczenia, żądając ich zasądzenia (np. „wnoszę o nakazanie pozwanemu Janowi Walczakowi,aby wydał powodowi Stefanowi Nowakowi 6 m3 tarcicy sosnowej albo zapłacił mu kwotę 3000 zł”). W przypadku uwzględnienia takiego powództwa pozwany jako dłużnik będzie zobowiązany do spełnienia jednego z obu zasądzonych świadczeń, przy czym wyboru świadczenia dokona przy egzekucji.

Po stronie dłużnika może istnieć uprawnienie do zwolnienia się od świadczenia przez spełnienie innego świadczenia. Uprawnienie takie może wynikać: 1) z ustawy, np. art. 533, 897 k.c., 2) z umowy, 3) z odpowiedniego sformułowania pozwu (por. orzeczenie SN z 19 stycznia 1957 r., 3 CR 198/56, OSPiKA 1957, poz. 36). W przypadku istnienia po stronie pozwanego takiego uprawnienia (facultas alternativa) żądanie pozwu powinno zostać sformułowane następująco: „wnoszę o zobowiązanie pozwanego Jana Walczaka do wydania powodowi Stefanowi Nowakowi 6 m3 tarcicy sosnowej, z tym zastrzeżeniem, że pozwany możezwolnić się od spełnienia tego świadczenia przez zapłatę kwoty 3000 zł […]”. Egzekucja wszczęta na podstawie takiego wyroku będzie dotyczyła wyłącznie świadczenia podstawowego (wydanie tarcicy).

Inną dopuszczalną formą zgłoszenia powództwa o zasądzenie świadczenia jest zgłoszenie roszczenia ewentualnego. Jest to żądaniezgłoszone w pozwie na wypadek nieuwzględnienia przez sąd żądania wskazanego na pierwszym miejscu (np. „wnoszę o nakazanie pozwanemu Janowi Walczakowi, aby wydał powodowi Stefanowi Nowakowi 6 m3 tarcicy sosnowej, a na wypadek nieuwzględnienia tego żądania - zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 3000 zł”). Sformułowanie żądania ewentualnego różni się zarówno od żądania alternatywnego, jak i od żądania facultas alternativa. Sąd orzeknie o żądaniu ewentualnym tylko wtedy, gdy oddali żądanie zgłoszone na pierwszym miejscu, jeśli natomiast uwzględni żądanie wymienione w pierwszej kolejności, to o żądaniu ewentualnym nie będzie orzekał. Jest to szczególny wypadek kumulacji roszczeń, a zatem sąd powinien być właściwy dla obu roszczeń, a ponadto oba roszczenia powinny

nadawać się do tego samego trybu (art. 191 k.p.c., por. pkt 7 niniejszego rozdziału). W przypadku żądania ewentualnego dla oznaczenia wartości przedmiotu sporu nie sumuje się wartości obu roszczeń, skoro sąd nie orzeka o obu roszczeniach jednocześnie. Przyjąć należy wartość żądania wyższego (orzeczenie SN z 20 kwietnia1966 r., 1 CZ 29/66, LexPolonica nr 2522561, OSPiKA 1967, poz. 361).

C. Określenie żądania w pozwie o ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa

Podstawę prawną powództwa o ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa stanowi - mający charakter przepisu materialnoprawnego - art. 189 k.p.c., zgodnie z którym każdy, kto mainteres prawny, może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Można więc na podstawie tego artykułu żądać np. ustalenia nieważności ugody sądowej lub ustalenia prawa własności nieruchomości. Przykładami szczególnych powództw o ustalenie, przewidzianych w przepisach prawa, są powództwa o: ustalenie istnienia umowy (art. 34 k.p.c.), ustalenie istnienia stosunku pracy (art. 631 k.p.c.). Jako przykład powództwa o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego należy wskazać powództwo o ustalenie nieważności czynności prawnej (np. nieważności umowy, nieważności testamentu).

Uprawnienie, o którym mowa w art. 189 k.p.c., przysługuje również, wtoku prowadzonego postępowania, organowi podatkowemu lub organowi kontroli skarbowej, jeżeli ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa jest niezbędne dla oceny skutków podatkowych (art. 1891 k.p.c.). Szerzej zob. rozdział VII, 1, AF.

Pozew o ustalenie będzie spełniać wymaganie „dokładnego określenia żądania”, jeśli zostanie w nim określony stosunek prawny lub prawo, którego istnienie bądź nieistnienie sąd ma ustalić. Warunek ten nie będzie spełniony, jeśli podlegający ustaleniu (istnienia lub nieistnienia) stosunek prawny nie został precyzyjnie opisany w pozwie. Usunięcie braków we wskazanym zakresie (wezwanie do

sprecyzowania pozwu przez wskazanie stosunku prawnego lub prawa) nastąpi w trybie art. 130 k.p.c.

Pozwu, w którym powód żąda np. ustalenia faktu, właściwości jakiejś rzeczy lub ustalenia istnienia związku przyczynowego pomiędzy dwoma faktami wskazanymi w pozwie, nie należy kwalifikować jako dotkniętego brakami w zakresie wymagania „dokładnego określenia żądania”, lecz trzeba ocenić jako zawierający żądanie niemieszczące się w pojęciu powództwa o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Powództwo takie podlega oddaleniu. W judykaturze dopuszcza się możliwość żądania na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenia faktu mającego charakter prawotwórczy, tzn. takiego, który zmierza do ustalenia prawa lub stosunku prawnego. Stanowisko to nie wydaje się przekonujące. Skłaniać należy się do tezy, że fakt prawotwórczy, jeśli zachodzi konieczność jego ustalenia, powinien być badany jako przesłanka powództwa o zasądzenie świadczenia lub też powództwa o ustalenie.

Niewykazanie w pozwie interesu prawnego, stanowiącego przesłankę merytoryczną powództwa o ustalenie, nie stanowi braku formalnego pozwu podlegającego uzupełnieniu w tzw. postępowaniu naprawczym, które przeprowadza przewodniczący na podstawie art. 130 w zw. z art.187 § 1 pkt 1 k.p.c. Przesłankę tę powód może wykazywać w toku postępowania, a sąd ma obowiązek badać ją w każdym stanie sprawy. W razie gdy nie zostanie wykazana, sąd wyrokiem oddali powództwo. W pozwie natomiast muszą zostać powołane okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie (art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c.), a więc w istocie fakty wskazujące na istnienie interesu prawnego w ustaleniu. Nieprzytoczenie takich okoliczności uzasadnia wszczęcie postępowaniaw trybie art. 130 k.p.c.

Wobec tego, że pojęcie interesu prawnego należy do zagadnień związanych z oceną zasadności powództwa opartego na art. 189 k.p.c.,a nie oceną z punktu widzenia przepisów prawa formalnego, należy ograniczyć się do następujących uwag:

- z reguły interes prawny istnieje, gdy została zagrożona sfera prawna powoda ze strony pozwanego, gdy istnieje niepewność stanu prawnego lub prawa (niepewność obiektywna, a nie subiektywna wynikająca z odczuć powoda);

- stosunek prawny podlegający ustaleniu nie musi zachodzić między stronami procesu, powód więc może żądać ustalenia stosunku prawnego,nie będąc jego podmiotem;

- interes prawny nie zachodzi, gdy możliwe jest wniesienie powództwao zasądzenie świadczenia (np. brak jest interesu prawnego w żądaniu ustalenia, że pozwany jest dłużnikiem powoda z tytułu udzielonej pożyczki, w sytuacji gdy powód może żądać zwrotu pożyczki); podobnienależy ocenić powództwo o ustalenie, że powód jest właścicielem nieruchomości, gdy jego prawo własności zostało naruszone i może wystąpić przeciwko pozwanemu z roszczeniem, którego źródłem jest naruszenie prawa własności (orzeczenie SN z 13 kwietnia 1965 r., II CR 266/64, LexPolonica nr 325924, OSPiKA 1966, nr 7-8, poz. 166); reguła ta jednak nie zawsze będzie miała zastosowanie, mimo bowiem możliwości żądania zasądzenia świadczenia z określonego stosunku prawnego powód może skutecznie żądać ustalenia takiego stosunku prawnego, gdy wynikają z niego dalsze skutki, których dochodzenie w drodze powództwa o zasądzenie świadczenia nie jest możliwe lub na razie nie jest aktualne (por. orzeczenia SN z 11 września 1953 r., IC. 581/53, LexPolonica nr 366854, OSN 1954, nr III, poz. 65; z 9 marca 1960 r., I CR 642/59, LexPolonica nr 365307, OSN 1961, nr IV, poz. 110);

- w sprawie o naprawienie szkody wynikłej z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia zasądzenie świadczenia nie wyłącza jednoczesnego ustalenia w sentencji wyroku odpowiedzialności pozwanego za szkody mogące powstać w przyszłości; sentencja wyroku w takiej sprawie możeprzybrać następującą treść: „1) zasądza od pozwanego na rzecz powodatytułem zadośćuczynienia kwotę 80 000 zł z ustawowymi odsetkami od 1kwietnia 2010 r. do dnia zapłaty oraz rentę w kwocie 600 zł miesięcznie płatną do dnia 15 każdego miesiąca, począwszy od miesiąca stycznia 2010 r. z ustawowymi odsetkami w razie uchybienia

terminu płatności, a ponadto kwotę 6000 zł tytułem zwrotu kosztów procesu, 2) oddala powództwo w pozostałej części, 3) ustala, że pozwany odpowiada wobec powoda za szkody mogące powstać w przyszłości ze zdarzenia będącego przedmiotem rozpoznania w niniejszej sprawie”.

Szerszego omówienia wymaga powództwo o ustalenie stanu prawnego księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 u.k.w.h.), ze względu na brak jednomyślności w jego ocenie. Celem powództwa wytoczonego na podstawie art. 10 u.k.w.h. jest uzyskanie w formie wyroku nakazu dokonania odpowiednich wpisów w księdze wieczystej. W sentencji wyroku więc nie następuje ustalenie istnienia lub nieistnienia określonego prawa lub stosunku prawnego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednak dominował pogląd, że jest to sui generis powództwo o ustalenie prawa (por. uchwałę z 27 kwietnia 1994 r., III CZP 54/94, LexPolonica nr 298739, OSNCP 1994, nr 11, poz. 215; wyrok z 27 stycznia 1999 r., II CKN 408/98, LexPolonica nr334809, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 136; wyrok z 27 lutego 2002 r., III CKN 38/01, LexPolonica nr 356408, OSNC 2003, nr 2, poz. 27). W doktrynie (por. krytyczne glosy do wyroków SN, OSP 2003, nr 5, poz. 58 oraz „Rejent” 1995, nr 10) i w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok z 19 lutego 2003 r., V CKN 1614/00, LexPolonica nr 376888) prezentowany jest pogląd, że powództwo z art. 10 u.k.w.h. nie jest szczególnym rodzajem powództwa o ustalenie, ale powództwem służącym zaspokojeniu roszczenia typu rzeczowego (actio in rem), za pomocą którego powód domaga się nie tylko ustalenia prawa lub stosunku prawnego, lecz także wydania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli osoby błędnie wpisanej do księgi wieczystej. Do stanowiska tego należy się przychylić, nie ulega bowiem wątpliwości,że inne są funkcje i podstawa prawna procesu o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego (art. 189 k.p.c.) i procesu o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomościujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym. Inaczej będą sformułowane żądania pozwów oraz sentencje wyroków (por. rozdział XVIII, 2, G). Prawidłowo sformułowany pozew powinien zawierać żądanie, aby zamiast osoby figurującej jako właściciel - niezgodnie z rzeczywistym stanem prawnym - wpisać powoda, dopiero bowiem wskutek takiego wpisu nastąpi uzgodnienie stanu prawnego księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Żądanie wykreślenia

wpisu właściciela bez wpisania innej osoby jest niedopuszczalne (wyrok SN z 11 kwietnia 1963 r., II CR 933/62, LexPolonica nr 315345, OSNCP 1964, nr 3, poz. 58). W razie ustalenia, że właścicielem jest kto inny (niebiorący udziału w sprawie) niż powód,sąd powinien powództwo oddalić, nie może bowiem nakazywać dokonanie wpisu na rzecz osoby niebędącej stroną procesu (por. wyrok SN z 21 marca 2001 r., III CKN 1214/98, LexPolonica nr 352524, OSNC 2001, nr11, poz. 165). Pogląd przeciwny (por. wyrok SN z 7 stycznia 1998 r.,III CKU 97/97, LexPolonica nr 352037, Prok. i Pr. 1998, nr 6, poz. 27 - dodatek) nie zasługuje na aprobatę.

Omówienia wymaga również kwestia związania sądu żądaniem opartym na podstawie art. 10 u.k.w.h. (art. 321 § 1 k.p.c.). Istota powództwa przewidzianego w tym przepisie, którego celem jest zapewnienie wpisom ujawnionych praw w księdze wieczystej gwarancji zgodności z rzeczywistym stanem prawnym, mogłaby przemawiać za poglądem, że jeżeli rzeczywisty stan prawny nieruchomości okaże się inny, aniżeliwynika to z żądania pozwu (np. co do osób podlegających wpisowi, alebiorących udział w sprawie, albo co do rodzajów lub rozmiarów praw podlegających wpisowi na miejsce wpisów istniejących), to sąd powinien orzec zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym, który może okazać się inny niż przytoczony w pozwie. W tym ostatnim przypadku, można bronić poglądu, że w sytuacji, gdy w sporze uczestniczą osoby,których wpis dotyczy, sąd - orzekając zgodnie z ustalonym prawem, które ma treść inną od oczekiwanego przez powoda - „nie orzeka wtedyniezgodnie z żądaniem ani ponad żądanie; dopóty, dopóki strona obstaje za orzeczeniem określonym w art. 10 u.k.w.h., musi liczyć się z konsekwencjami ustalenia rzeczywistego stanu prawnego” (tak uzasadnienie wyroku SN z 6 listopada 2003 r., II CK 192/02, LexPolonica nr 370712, M. Prawn. 2004, nr 20).

Silniej umotywowany jest pogląd o związaniu sądu żądaniem pozwu wniesionym na podstawie art. 10 u.k.w.h. Istotne argumenty za takim poglądem przedstawione zostały w uzasadnieniach uchwał Sądu Najwyższego z 28 sierpnia 2008 r., III CZP 76/08, LexPolonica nr 1942188 (OSNC 2009, nr 7-8, poz. 113) oraz z 18 maja 2010 r., III CZP 134/09, LexPolonica nr 2252572 (OSNC 2010, nr 10, poz. 131). W uzasadnieniu tej drugiej uchwały, podjętej w składzie siedmiu

sędziów, Sąd Najwyższy podkreślił, że za stosowaniem art. 321 § 1 k.p.c. przemawia przede wszystkim dokonany przez ustawodawcę wybór drogi procesowej, bez wprowadzenia jakichkolwiek wyjątków w stosowaniu tego trybu postępowania. Przyjęty kształt powództwa narzuca kierunek wykładni respektujący podstawową dla procesu cywilnego zasadę dyspozycyjności. Odstąpienie od niej byłoby dopuszczalne jedynie wówczas, gdyby w regulacjach wyznaczających zadania ksiąg wieczystych znajdowały się wyraźne wskazówki nadające powództwu przewidzianemu w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. cechy skargi mającej gwarantować realizację funkcji publicznej ksiąg wieczystych.Takich unormowań ustawa o księgach wieczystych i hipotece nie zawiera; przeciwnie, art. 10 ust. 1 zamiast rozszerzać krąg uprawnionych do złożenia pozwu, co zwiększałoby szansę poddania kontroli aktualności wpisów w księdze wieczystej, ogranicza grono osób legitymowanych do skorzystania z przewidzianego w nim powództwa. W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 15 marca 2006 r., III CZP 106/05, LexPolonica nr 402604 (OSNC 2006, nr 10, poz. 160), stwierdzającej, że powództwo o usunięcie niezgodnościmiędzy stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym może wytoczyć tylko osoba uprawniona do złożenia wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej (art. 6262 § 5 k.p.c.), Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że powództwo przewidziane w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. jest szczególną postacią powództwa o ustalenie i musi być odczytywane w powiązaniu z przepisami normującymi uprawnienie do składania wniosków o wpis w księgach wieczystych, ponieważ inaczej dochodziłoby do sytuacji, że stan prawny ustalony w wyniku postępowania przewidzianego w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. nie mógłby zostać skutecznie przeniesiony do księgi.W rezultacie akceptację znalazł pogląd opowiadający się za przyznaniem legitymacji do wniesienia powództwa osobom wymienionym wart. 10 ust. 1 u.k.w.h., a nie każdemu zainteresowanemu.

Stanowisko o ograniczonym kręgu osób legitymowanych do wytoczenia powództwa z art. 10 ust. 1 u.k.w.h. koresponduje z poglądem o związaniu sądu w omawianym postępowaniu art. 321 § 1 k.p.c., tworzącspójną koncepcję powództwa przewidzianego w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. jako drogi zapewniającej ochronę praw podmiotowych. Osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie, albo jest dotkniętewpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może w tym

postępowaniu domagać się usunięcia dostrzeganej niezgodności i doprowadzenia wpisów w księdze do pożądanego stanu. Jeżeli zgłoszoneprzez nią żądanie okaże się uzasadnione, wyrok uwzględniający powództwo stanie się podstawą zmiany wpisów w księdze wieczystej. Jeżeli jednak sąd stwierdzi, że postulowana przez powoda treść wpisunie odpowiada rzeczywistemu stanowi prawnemu, powództwo ulegnie oddaleniu, nawet wówczas, gdy rzeczywistemu stanowi nie będzie odpowiadał także stan jawny z księgi wieczystej. W ten sposób chronione są prawa powoda, który - bez odpowiedniej podstawy ustawowej - nie może być narażony na ryzyko, że jego inicjatywa procesowa doprowadzić może nie tylko do skutków przez niego niepostulowanych, ale nawet sprzecznych z jego interesem, co mogłobywystąpić w wypadku przyjęcia obowiązku określenia przez sąd w wyrokurzeczywistego stanu prawnego niezależnie od tego, jakiej ochrony domagał się powód, jeżeli tylko w toku postępowania ujawni się niezgodność pomiędzy stanem prawnym nieruchomości jawnym z księgi wieczystej a stanem prawnym ustalonym przez sąd w toku sprawy, o której mowa w art. 10 ust. 1 u.k.w.h.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Powództwo o ustalenie (art. 189 k.p.c.) nie może skutecznie zmierzać do ustalenia faktów niemających prawotwórczego charakteru (wyrok SN z 17 grudnia 1997 r., I PKN 434/97, LexPolonica nr 331839,OSNAPiUS 1998, nr 21, poz. 627).

2. Powództwo o ustalenie lub sprostowanie treści protokołu powypadkowego jest dopuszczalne na podstawie art. 189 k.p.c. (postanowienie SN z 27 stycznia 1998 r., II UKN 471/97, LexPolonica nr 332894, OSNAPiUS 1999, nr 2, poz. 75).

3. W razie istnienia sporu co do wysokości świadczenia - przy bezspornej zasadzie tego świadczenia - niedopuszczalne jest powództwo o ustalenie (art. 189 k.p.c.), chyba że powód wykaże, że zzarzucanego naruszenia prawa mogą wyniknąć dla niego dalsze skutki

prawne w przyszłości (postanowienie SN z 8 czerwca 1998 r., I CKN 636/97, LexPolonica nr 333023, OSNC 1999, nr 1, poz. 14).

4. Nie jest prawidłowe formułowanie przez sąd wyroku ustalającego nieważność czynności prawnej jako wyroku „uznającego czynność prawnąza nieważną” albo „unieważniającego czynność prawną”. Wyrok uwzględniający powództwo o ustalenie ma charakter deklaratoryjny. Jeżeli powód powołuje się na nieważność umowy z mocy samego prawa (art. 58 k.c.), żądanie takie, choćby zostało nazwane żądaniem „o unieważnienie umowy”, w rzeczywistości jest żądaniem ustalenia (stwierdzenia) nieważności tej umowy na podstawie art. 189 k.p.c. (wyrok SA z 9 lutego 1999 r., I ACa 1105/98, LexPolonica nr 344485, Prok. i Pr. 2002, nr 2, poz. 35 - dodatek).

5. Roszczenie o ustalenie, że zdarzenie było wypadkiem przy pracy (art. 189 k.p.c.), nie przedawnia się na podstawie art. 291 § 1 k.p.(wyrok SN z 16 marca 1999 r., II UKN 510/98, LexPolonica nr 335020, OSNAPiUS 2000, nr 9, poz. 366).

6. Na podstawie art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia, że pozwany ponosi odpowiedzialność za mogące nastąpić w przyszłości skutki wypadku przy pracy. Interes prawny może polegać na przerwaniuwyrokiem sądowym biegu przedawnienia określonego w art. 442 § 1 zd. drugie k.c. (wyrok SN z 29 października 1999 r., II UKN 176/99, LexPolonica nr 344568, OSNAPiUS 2001, nr 3, poz. 80).

7. Nie można skutecznie wytoczyć przeciwko notariuszowi powództwa o stwierdzenie nieważności aktu notarialnego (wyrok SN z 30 maja 2000 r., IV CKN 36/00, LexPolonica nr 347721, OSNC 2000, nr 12, poz. 223).

8. Artykuł 189 k.p.c., aczkolwiek zamieszczony w Kodeksie postępowania cywilnego, ma charakter materialnoprawny, stanowi bowiem podstawę dochodzenia roszczeń. Powództwo o ustalenie stosunku

prawnego lub prawa może być uwzględnione wtedy, gdy spełnione są dwie przesłanki merytoryczne: interes prawny oraz wykazanie prawdziwości twierdzeń powoda o tym, że dany stosunek prawny lub prawo rzeczywiście istnieje. Pierwsza z tych przesłanek warunkuje określony skutek tego powództwa, decydując o dopuszczalności badaniai ustalania prawdziwości twierdzeń powoda. Wykazanie zaś istnienia drugiej z tych przesłanek decyduje o kwestii zasadności powództwa (wyrok SN z 27 czerwca 2001 r., II CKN 898/00, LexPolonica nr 388302).

9. Jeżeli właściciel lokalu odmawia osobie ubiegającej się o zameldowanie potwierdzenia uprawnienia do przebywania w tym lokalu, osoba ta może domagać się ustalenia istnienia takiego uprawnienia także przed wszczęciem administracyjnego postępowania o zameldowanie(art. 189 k.p.c.) (wyrok SN z 5 września 2001 r., I CKN 416/00, LexPolonica nr 353334, OSNC 2002, nr 5, poz. 66).

10. Żądanie ustalenia wstąpienia w stosunek najmu lokalu mieszkalnego nie ulega przedawnieniu (wyrok SN z 12 lutego 2002 r., I CKN 527/00, LexPolonica nr 355490, OSNC 2002, nr 12, poz. 159).

11. Oświadczenie woli o wypowiedzeniu umowy najmu lokalu mieszkalnego sprzeczne z zasadami współżycia społecznego jest nieważne z mocy art. 58 § 2 k.c., a materialnoprawną podstawę ustalenia, że oświadczenie to, wobec nieważności, nie spowodowało wygaśnięcia umowy i w tym sensie było bezskuteczne, może stanowić art. 189 k.p.c. (wyrok SN z 6 marca 2002 r., V CKN 852/00, LexPolonica nr 379779).

12. Skuteczne powołanie się na interes prawny wymaga wykazania, że oczekiwane rozstrzygnięcie wywoła takie skutki w stosunkach między stronami, w następstwie których ich sytuacja prawna zostanie określona jednoznacznie i tym samym zostanie wyeliminowane, wynikające z błędnego przekonania co do przysługiwania powodowi określonych uprawnień, ryzyko naruszenia w przyszłości jego praw. W przypadku gdy dojdzie już do naruszenia prawa, w związku z którym

powodowi przysługuje roszczenie o świadczenie (danie, czynienie, zaniechanie, znoszenie), wyłączona jest możliwość skutecznego wystąpienia z powództwem o ustalenie, skoro sfera podlegająca ochronie jest w takiej sytuacji szersza, a rozstrzygnięcie o różnicyzdań w stanowiskach stron nabiera charakteru przesłankowego.

Powództwo z art. 413 k.h. może być oparte zarówno na przyczynach, które prowadzą do braku skuteczności w stosunkach między spółką i akcjonariuszami, jak i do tzw. nieważności bezwzględnej. Wobec tego,że interes powoda jako członka rady nadzorczej występującego w imię praworządności działań spółki mógłby znaleźć ochronę w przypadku wytoczenia powództwa z art. 413 k.h., brak było podstaw do przyjęcia, że powód mógł skutecznie domagać się ustalenia nieważności uchwały w trybie art. 189 k.p.c. (wyrok SN z 15 marca 2002 r., II CKN 919/99, LexPolonica nr 358613, Prok. i Pr. 2002, nr 11, poz. 40 - dodatek).

13. Uchylenie się od skutków materialnoprawnych ugody sądowej po prawomocnym zakończeniu procesu następuje na drodze powództwa o ustalenie nieważności ugody (art. 189 k.p.c.). W procesie takim strona może wskazywać na wady oświadczenia woli (art. 82 i nast. k.c.) bądź wykazywać - z powołaniem się na przepisy prawa materialnego - że ugoda jako czynność prawna jest nieważna z przyczyn wskazanych w art. 58 k.c. (wyrok SN z 16 kwietnia 2002 r., V CKN 953/00, LexPolonica nr 379790).

14. Nie jest wykluczone powództwo w trybie art. 189 k.p.c. o ustalenie, że warunkowa umowa sprzedaży przeniosła to prawo w sytuacji, gdy wykonane przez gminę prawo pierwokupu w rzeczywistościnie istniało (wyrok SN z 7 listopada 2002 r., II CKN 1393/00, LexPolonica nr 377438).

15. Interes prawny nie zachodzi z reguły, gdy zainteresowany może nainnej drodze osiągnąć w pełni ochronę swoich praw (wyrok SN z 22 listopada 2002 r., IV CKN 1519/00, LexPolonica nr 377910).

16. Interes prawny, o którym mowa w art. 189 k.p.c., nie może być rozumiany subiektywnie, tj. według odczucia powoda, ale obiektywnie,tj. na podstawie rozumnej oceny sytuacji, w której powód występuje ztego rodzaju powództwem. Interes prawny powoda musi być ponadto zgodny z prawem i zasadami współżycia społecznego, jak również z celem, któremu służy art. 189 k.p.c. (wyrok SN z 28 listopada 2002 r., II CKN 1047/00, LexPolonica nr 376142).

17. Na podstawie art. 189 k.p.c. pracownik ma interes prawny w ustaleniu rzeczywistej treści realizowanego stosunku pracy, jeżeli dochodzone ustalenie ma charakter niemajątkowy lub oparte na nim potencjalne roszczenia majątkowe mogą się zaktualizować dopiero w przyszłości (wyrok SN z 5 grudnia 2002 r., I PKN 629/01, LexPolonicanr 364296, „Wokanda” 2003, nr 9, poz. 24).

18. Ustawodawca w art. 1891 k.p.c. w sposób wyraźny przyznał zdolność sądową organowi podatkowemu lub organowi kontroli skarbowejprzez stwierdzenie expressis verbis, że tym organom przysługuje uprawnienie do wytoczenia określonego powództwa. Organ kontroli skarbowej, wytaczając powództwo, pozostaje ze stroną pozwaną wyłącznie w administracyjnym stosunku prawa podatkowego, wynikającymz publicznej, a nie cywilnej natury zobowiązania. Działanie organu kontroli w sferze imperium stanowi uzasadnienie dla jego samodzielnej pozycji w procesie cywilnym, w tym bowiem przypadku Skarb Państwa nie jest stroną zakwestionowanej umowy cywilnoprawnej,ale ma status „władzy” podatkowej (wyrok SN z 28 stycznia 2010 r., IV CSK 261/09, LexPolonica nr 2132065, OSP 2010, nr 9, poz. 95).

D. Określenie żądania w pozwie o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa

Powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa zmierzają do przekształcenia istniejącego stanu prawnego przez:

- utworzenie stosunku prawnego lub prawa (np. powództwo o zawarcie umowy przyrzeczonej - art. 390 § 2 k.c., powództwo o ustalenie ojcostwa - art. 84 k.r.o.),

- zmianę istniejącego stosunku prawnego lub prawa (np. powództwo o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do powoda - art. 59 k.c., powództwa oparte na klauzuli rebus sic stantibus - art. 3571 i 3581 § 3 k.c.),

- zniesienie stosunku prawnego lub prawa (np. powództwo o rozwód - art. 56 k.r.o., o zaprzeczenie ojcostwa - art. 63-71 k.r.o., o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności - art. 840 k.p.c.).

Powództw o ukształtowanie jest tyle, ile przewidzianych jest w przepisach prawa. Innymi słowy, powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa musi być przewidziane w konkretnym przepisie. Jest to cecha odróżniająca je od powództw o zasądzenie świadczenia lub o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, w ramach których można dochodzić zasądzenia różnych świadczeńlub domagać się ustalenia wszelkiego rodzaju stosunków prawnych i praw.

W pozwie zawierającym żądanie ukształtowania stosunku prawnego lub prawa powód - w celu spełnienia wymagania „dokładnego określenia żądania” - powinien wskazać, jakiego rodzaju ukształtowania (utworzenia, zmiany, zniesienia) żąda oraz jakiego stosunku prawnegolub jakiego prawa orzeczenie kształtujące ma dotyczyć. Jeśli pozew nie spełnia tego warunku, przewodniczący powinien wezwać powoda do uzupełnienia tego braku w terminie tygodniowym pod rygorem zwrotu pozwu (art. 130 k.p.c.), np. „udzielić powodowi tygodniowego terminudo sprecyzowania powództwa przez wskazanie, jakiej treści oświadczenie woli pozwanego ma być zastąpione wyrokiem sądowym (art.64 k.c.) - pod rygorem zwrotu pozwu”.

E. Przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie oraz właściwość sądu

Obligatoryjnym i niezwykle istotnym elementem każdego pozwu, niezależnie od rodzaju zgłoszonego w nim powództwa, jest przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie (art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c.). Wymaganie to niestety nie jest doceniane w praktyce sądowej. Nierzadko sądy nadają bieg pozwom, w których - poza ogólnie sformułowanym żądaniem - brak okoliczności faktycznych uzasadniających to żądanie. Taka wadliwa praktyka sprawia, że zobowiązywanie pozwanego do złożenia odpowiedzi na pozew traci sens,to z kolei uniemożliwia ustalenie na samym początku procesu okoliczności istotnych i spornych w sprawie oraz oddzielenie ich od okoliczności bezspornych, niewymagających dowodzenia, co w konsekwencji prowadzi do przedłużenia procesu i zbędnego nakładu pracy sądu na rozprawie. Badając pozew pod kątem zachowania warunkówformalnych, przewodniczący - w razie stwierdzenia braku formalnego pozwu polegającego na niewskazaniu okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie - powinien na podstawie art. 130 w zw. z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. wydać zarządzenie, np. o treści: „wezwać powoda do uzupełnienia w terminie tygodniowym braku formalnego pozwuprzez przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających zgłoszone żądanie - pod rygorem zwrotu pozwu” (por. także rozdział XI, 2).

Nie można wymagać od powoda - ani w ramach postępowania wszczętego na podstawie art. 130 k.p.c., ani w jego późniejszym etapie - wskazania podstawy prawnej powództwa (przepisów prawnych usprawiedliwiających żądanie). Powód ma obowiązek przytoczyć fakty uzasadniające zgłoszone roszczenie, natomiast kwalifikacja prawna stanu faktycznego należy do sądu (da mihi factum, dabo tibi ius - udowodnij fakt, a przyznam ci prawo). Reguła ta nie pozbawia sądu, zwłaszcza w sprawach nietypowych, o złożonym charakterze prawnym, w których występują zawodowi, profesjonalni pełnomocnicy, możliwości rozpytania stron o podstawę prawną zgłoszonego żądania czy też podjętej obrony. Odmowa wskazania przez strony przepisów prawa nie może pociągać za sobą żadnych niekorzystnych skutków procesowych.

Obligatoryjnymi elementami pozwu jest także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna (art. 187 § 1 pkt 1 in fine k.p.c.) oraz wskazanie w miarępotrzeby okoliczności uzasadniających właściwość sądu. Co do wymagania oznaczenia wartości przedmiotu sporu - por. rozdział V, 2.

Potrzeba podania okoliczności uzasadniających właściwość sądu zachodzi wtedy, gdy z treści pozwu nie wynika, że został on skierowany do sądu właściwego. Przytoczenie tych okoliczności jest niezbędne w razie wniesienia pozwu do sądu, który jest właściwy na podstawie umowy prorogacyjnej, która powinna być dołączana do pozwu.W razie zaniedbania tych obowiązków sąd stwierdzi swą niewłaściwość i przekaże sprawę sądowi właściwemu (por. rozdział V, 1, 3). Nieprzytoczenie w pozwie okoliczności uzasadniających właściwość przemienną sądu nie uzasadnia zastosowania art. 130 § 1 k.p.c. (uchwała SN z 21 listopada 2006 r., III CZP 101/06, LexPolonica nr 1009860, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 103).

F. Fakultatywne składniki pozwu

Fakultatywne składniki pozwu zostały wskazane w art. 187 § 2 k.p.c. Nie wyczerpują one wszystkich wniosków, jakie powód może zgłosić w pozwie. Niezgłoszenie, wymienionego w art. 187 § 2 in principio k.p.c., wniosku o przeprowadzenie rozprawy także w nieobecności powoda może spowodować - przy spełnieniu przesłanek przewidzianych wart. 177 § 1 pkt 5 in fine k.p.c. - zawieszenie postępowania, natomiast brak wniosku o nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności nie zwalnia sądu od obowiązku jego zastosowania w przypadkach przewidzianych w art. 333 § 1 k.p.c. Przy rozpoznaniu wniosku o zabezpieczenie powództwa sąd powinien mieć na względzie reguły postępowania określone w art. 730-746 k.p.c. Oprócz tych trzech wniosków przykładowo wskazanych w art. 187 § 2 k.p.c. pozew może zawierać wiele innych przewidzianych w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego, które będą wymagały, ze względu na ich charakter, niezwłocznego rozpoznania przez sąd lub przewodniczącego - w zależności od tego, który z tych organów jest właściwy, np. wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych - art. 105 u.k.s.c. (por. rozdział X, 4), wniosek o ustanowienie adwokata (radcy prawnego) dla

powoda w sprawie, w której korzysta ze zwolnienia od kosztów sądowych z mocy ustawy - art. 117 k.p.c. (por. rozdział IX, 5), wniosek o ustanowienie kuratora dla pozwanego, który nie ma zdolności procesowej i nie ma przedstawiciela ustawowego - art. 69 k.p.c. (por. rozdział VII, 2), wniosek o ustanowienie kuratora dla pozwanego, którego miejsce pobytu nie jest znane - art. 143 k.p.c. (por. rozdział XII, 1, J), wniosek o tymczasowe dopuszczenie do czynności powoda niemającego zdolności sądowej lub procesowej albo osobę niemającą należytego umocowania - art. 70 § 2 k.p.c. (por. rozdział VII, 1, 2).

Z reguły autorzy pozwów żądają także wydania wyroku zaocznego na wypadek, gdyby pozwany nie stawił się na rozprawę albo mimo stawienia się nie brał w niej udziału. Wniosek taki nie jest konieczny, albowiem, gdy zostaną spełnione przesłanki z art. 339 § 1i 2 k.p.c., sąd powinien wydać wyrok zaoczny, a w sytuacji przewidzianej w art. 47918 § 2 k.p.c. może wydać wyrok zaoczny - bezwzględu na to, czy wniosek w tym przedmiocie został złożony przez powoda.

Wnioski wymienione (również przykładowo) w art. 187 § 2 pkt 1-4 k.p.c. służą właściwemu przygotowaniu rozprawy. Przewodniczący powinien mieć je na względzie, wydając - na podstawie art. 208 § 1 i2 k.p.c. - zarządzenie o wyznaczeniu rozprawy (por. rozdział XVI, 2,A).

2. Dekretacja pozwu

Pozew po wpłynięciu do wydziału sądu powinien bez zbędnej zwłoki zostać przedstawiony przewodniczącemu wydziału do dekretacji. Zarządzenie dotyczące pisma wszczynającego postępowanie (pozew, wniosek) zamieszcza się na oddzielnej karcie dołączonej do akt bezpośrednio przed tym pismem. Akta sprawy powinny być umieszczone woddzielnej okładce sporządzonej według ustalonego wzoru, oznaczonej sygnaturą; powinny być zszyte, a karty w nich ponumerowane. O zmianie numeracji kart należy uczynić wzmiankę z podaniem przyczyny.Wzmiankę tę zamieszcza się na karcie, której numerację zmieniono, a

gdy zmiana dotyczy numeracji kilku kolejnych kart - na pierwszej z nich (§ 27-28 instr. sąd.). Niestety o tych oczywistych zdawałoby się obowiązkach pracownicy sekretariatów i nadzorujący ich pracę sędziowie nie pamiętają, z reguły zmiana numeracji kart nie jest omówiona w sposób wynikający z powołanych przepisów instrukcji sądowej.

Jeśli wydział nie jest - zgodnie z wewnętrznym podziałem czynności wsądzie - wydziałem właściwym, przewodniczący powinien wydać zarządzenie o przekazaniu pozwu do właściwego wydziału (np. „na podstawie § 55 ust. 1 reg. sąd. zarządzam - zgodnie z wewnętrznym podziałem czynności w tutejszym Sądzie - przekazanie pozwu do III Wydziału Cywilnego”). O przekazaniu pisma do innego wydziału kierownik sekretariatu informuje biuro podawcze sądu (§ 55 ust. 1 zd. drugie reg. sąd). Jeśli wydział jest właściwy, jego przewodniczący dokonuje czynności procesowych, szczegółowo opisanychw rozdziale III, 2, A i B oraz w rozdziale XI, 2 i 3, które zmierzają do nadania pozwowi dalszego biegu. Czynnościami tymi - przypomnijmy - objęte jest tzw. postępowanie naprawcze, zmierzające do usunięcia braków formalnych pozwu, oraz postępowanie zmierzające do uzupełnienia braków fiskalnych pozwu (art. 130 i nast. k.p.c.). Jeśli w wyznaczonym terminie (tygodniowym, mającym charakter ustawowy) powód nie uzupełnił stwierdzonych braków formalnych, przewodniczący (referendarz sądowy) na podstawie art. 130 § 2 k.p.c.(art. 1305 k.p.c.) wydaje zarządzenie o zwrocie pozwu. Taki sam skutek nastąpi w razie nieuiszczenia przez powoda opłaty od pozwu (por. rozdział X, 3). Zarządzenie dotyczące zwrotu pozwu (wniosku nieprocesowego) doręcza się wraz z uzasadnieniem (zarządzenie jest zaskarżalne - art. 394 § 1 oraz art. 39822 § 1 k.p.c.) tylko powodowi (art. 130 § 4 k.p.c.). Przy doręczeniu odpisu zarządzenia ozwrocie pozwu (wniosku nieprocesowego) nie zwraca się tych pism. Podlegają one zwrotowi dopiero po uprawomocnieniu się zarządzenia o zwrocie. Jeżeli nie zostało wykonane zarządzenie wzywające do opłacenia, poprawienia lub uzupełnienia pozwu w części dotyczącej tylko niektórych żądań, zwrot pozwu (wniosku) dotyczy tylko tej części (np. „zwraca pozew w części dotyczącej żądania zasądzenia kwoty 10 000 zł”). Jest to więc zwrot symboliczny, pozew bowiem pozostaje w aktach sprawy i otrzyma bieg w części niedotkniętej

brakami formalnymi. Zwrotu pozostałej części pozwu dokonuje się przez doręczenie stronie odpisu zarządzenia (§ 109 reg. sąd.).

Jeżeli w następstwie czynności procesowych przewodniczącego (referendarza sądowego) nie nastąpił zwrot pozwu ani też sąd nie przekazał sprawy innemu sądowi, jako rzeczowo lub miejscowo właściwemu, ani też nie odrzucił pozwu, to przewodniczący lub sędziasprawozdawca (co jest regułą) podejmie czynności mające na celu przygotowanie rozprawy (art. 206-208 k.p.c.), w ramach których zarządzi doręczenie odpisu pozwu pozwanemu (por. rozdział XVI, 2, A).

Szerzej na temat postępowania w przedmiocie usuwania braków formalnych i fiskalnych pism procesowych, a więc także pozwu - por. rozdział XI, 2.

3. Skutki doręczenia pozwu

Doręczenie pozwu jest ważnym momentem procesu, powoduje bowiem wieleskutków. Można je podzielić na materialnoprawne i procesowe.

Do najbardziej istotnych skutków materialnoprawnych doręczenia pozwunależy zaliczyć skutki oświadczeń woli powoda złożonych w pozwie, których adresatem jest pozwany (art. 61 k.c.). Jednym z najistotniejszych oświadczeń, które niekoniecznie musi przybrać formułę o określonej treści, jest wezwanie do spełnienia świadczeniaz zobowiązania bezterminowego (art. 455 k.c.). Na przykład, gdy powód żąda zasądzenia kwoty 2000 zł z tytułu pożyczki, której terminzwrotu nie był w umowie pożyczki ustalony ani też nie został wyznaczony przed wytoczeniem powództwa, doręczenie pozwu pozwanemu będzie wezwaniem do spełnienia świadczenia. Od tej chwili świadczenie staje się wymagalne; jeśli nie zostanie spełnione niezwłocznie, pozwany popadnie w opóźnienie, a zatem od daty doręczenia pozwu pozwanemu powodowi należą się odsetki od dochodzonej kwoty 2000 zł. Wymagalność roszczenia określana jest jako stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania

zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Jest to stan potencjalny, o charakterze obiektywnym, którego początek zbiega się z chwilą uaktywnienia się wierzytelności (por. uzasadnienie wyroku składu siedmiu sędziów SN z 12 lutego 1991 r., III CRN 500/90, LexPolonica nr 312294, OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 137). Początku wymagalności nie można ująć w jedną regułę obowiązującą dla wszystkich stosunków prawnych, zależy on bowiem od charakteru zobowiązań i ich właściwości. Jednolicie ujęta jest tylko wymagalność w odniesieniu do zobowiązań o charakterze terminowym. Przyjmuje się wtedy, że wierzytelność jest wymagalna, jeśli nadszedłjuż termin świadczenia, od tej bowiem daty wierzyciel może domagać się, a dłużnik musi już spełnić świadczenie. Inaczej przedstawia sięzagadnienie wymagalności w odniesieniu do zobowiązań bezterminowych.W tym przypadku termin wymagalności i spełnienia świadczenia z reguły będą się pokrywać, gdyż art. 455 k.c., określający termin spełnienia świadczenia, wyznacza go jako niezwłoczny po wezwaniu przez wierzyciela. Warto zwrócić uwagę także na skutki dowiedzenia się samoistnego posiadacza rzeczy o wytoczeniu powództwa o jej wydanie, wskazane w art. 224 § 2, art. 225, 226 § 1, art. 227 § 2, art. 228 k.c.

Procesowym skutkiem doręczenia pozwu jest powstanie zawisłości sporu(lis pendens). Oznacza to, że:

- nie można skutecznie wszcząć pomiędzy tymi samymi stronami nowego postępowania o to samo roszczenie (art. 192 pkt 1 k.p.c.); wytoczenie powództwa o to samo roszczenie spowoduje, że sąd na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 odrzuci pozew (por. pkt 5 niniejszego rozdziału);

- pozwany może z tą chwilą (art. 192 pkt 2 k.p.c.) wytoczyć przeciwko powodowi powództwo wzajemne (por. pkt 8 i 10 niniejszego rozdziału);

- zbycie w toku sprawy prawa lub rzeczy objętych sporem nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy w tym znaczeniu, że zbywca jest nadal

legitymowany do występowania w sprawie (art. 192 pkt 3 k.p.c.; co dopojęcia legitymacji procesowej - por. rozdział VII, 5); nabywca jednak może wstąpić na miejsce zbywcy za zgodą przeciwnika procesowego; zgłoszenie się nabywcy może nastąpić w piśmie procesowym lub na rozprawie przez ustne oświadczenie do protokołu (np. „stawił się Jan Kowalski i oświadcza, że jako nabywca spornego zegara chce wstąpić do sprawy na miejsce pozwanego Jana Walczaka”); sąd powinien odebrać od obu stron oświadczenia wyrażające zgodę na przekształcenie podmiotowe po stronie pozwanej (np. „Powód i pozwanywyrażają zgodę, aby na miejsce pozwanego wstąpił Jan Kowalski”), a następnie wydać postanowienie o dopuszczeniu do udziału w sprawie nabywcy spornego przedmiotu i zwolnieniu od dalszego udziału w sprawie zbywcy (np. „Sąd postanowił: 1) stwierdzić, że Jan Kowalski wstąpił do sprawy w charakterze pozwanego na miejsce Jana Walczaka, 2) zwolnić pozwanego Jana Walczaka od dalszego udziału w sprawie”); wprawdzie przepisy regulaminu sądowego nie przewidują w omawianym przypadku wydania postanowienia, jednakże jego celowość nie powinna być kwestionowana; postanowienie takie stwierdza dokonaną - wskutek zgodnych oświadczeń procesowych stron oraz nabywcy spornego prawa lub przedmiotu - zmianę podmiotową po jednej ze stron procesu, ma więc walor czysto praktyczny służący przejrzystości procesowej; jeżeli pomimo zbycia w toku sprawy prawa lub rzeczy nie doszło do zmiany strony, wyrok będzie opiewał na zbywcę, z tym zastrzeżeniem, że będzie skuteczny także w stosunku do nabywcy; przejście praw powoda lub obowiązków pozwanego może zostać uwidocznione w klauzuli wykonalności (art. 788 § 1 k.p.c.). Sąd Najwyższy w uchwale z 17 czerwca 2010 r., III CZP 38/10, LexPolonica nr 2296320 (Biul. SN 2010, nr 6, poz. 9) uznał, że przepis art. 192 pkt 3 k.p.c. ma zastosowanie w wypadku zbycia nieruchomości przez dłużnika w toku sprawy o zobowiązanie go do złożenia oświadczenia woli o zawarciu przyrzeczonej umowy sprzedaży tej nieruchomości;

- wygasa możliwość sprawdzenia z urzędu wartości przedmiotu sporu (art. 25 § 2 k.p.c.);

- utrwala się jurysdykcja krajowa, gdy oparta jest wyłącznie na przesłance zamieszkania, zwykłego pobytu albo siedziby lub przebywania na terenie Polski (art. 1103 k.p.c.).

4. Skutki wytoczenia powództwa. Częściowe dochodzenie świadczenia

Wytoczenie powództwa, podobnie jak doręczenie pozwu, wywołuje zarówno skutki materialnoprawne, jak i procesowe.

Do materialnoprawnych skutków wytoczenia powództwa należy zaliczyć przykładowo:

- przerwanie biegu przedawnienia roszczenia (art. 123 k.c.),

- przerwanie biegu zasiedzenia (art. 175 k.c.),

- przerwanie biegu innych terminów prawa materialnego, np. zawitych (np. art. 568 § 1, art. 576 § 1 k.c.),

- możność liczenia odsetek za opóźnienie od darowanej sumy pieniężnej (art. 891 § 2 k.c.),

- możność przejścia na spadkobierców pewnych praw o charakterze ściśle osobistym (np. prawa do zadośćuczynienia - art. 445 k.c.),

- możność stosowania anatocyzmu, tj. liczenia odsetek za opóźnienie od zaległych odsetek (art. 482 § 1 k.c.), np. powód, wytaczając powództwo 1 lutego 2009 r. o zapłatę kwoty 2000 zł z tytułu pożyczki, której termin zwrotu został ustalony na dzień 3 stycznia 2010 r., może żądać odsetek ustawowych za opóźnienie od kwoty 2000 zł od 4 stycznia 2010 r., a ponadto może żądać od 1 lutego 2009 r. (chwila wytoczenia powództwa) odsetek ustawowych od odsetek zaległych, a więc powstałych za okres od 4 stycznia 2010 r. do 31 stycznia 2010 r.

Przy dochodzeniu w postępowaniu cywilnym odsetek występują następujące możliwości sformułowania żądania pozwu (sentencji wyroku):

1) żądanie zasądzenia świadczenia głównego (kapitału) z odsetkami określonymi procentowo od świadczenia głównego od konkretnej daty (np. od daty opóźnienia w spełnieniu świadczenia - art. 481 § 1 k.c.),

2) żądanie zasądzenia samych odsetek za zamknięty okres - wyliczonych kwotowo lub niewyliczonych (np. w przypadku zapłaty świadczenia głównego po terminie bez odsetek lub w przypadku przeniesienia wierzytelności z tytułu odsetek na inną osobę),

3) żądanie zasądzenia świadczenia głównego i obok niego odsetek wyliczonych kwotowo za pewien zamknięty okres (np. do daty wniesienia pozwu); świadczenie główne może być w takim przypadku wymagane z odsetkami lub bez odsetek, ale nie żąda się odsetek od odsetek wyliczonych kwotowo,

4) żądanie zasądzenia świadczenia głównego i obok niego odsetek wyliczonych kwotowo za określony, zamknięty okres (np. do czasu wytoczenia powództwa); od odsetek wyliczonych kwotowo żąda się odsetek,

5) żądanie zasądzenia świadczenia głównego, z którym zostały zsumowane odsetki za określony, zamknięty okres (np. do czasu wytoczenia powództwa) wraz z odsetkami od tak powiększonego świadczenia głównego (anatocyzm).

W przypadkach opisanych w pkt 4 i 5 następuje doliczenie skapitalizowanych odsetek do świadczenia głównego rozumiane w ten

sposób, że nie muszą one być z nim zsumowane; istotne jest, aby zostały poddane oprocentowaniu, gdyż wówczas przestają być odsetkami, a stają się kapitałem (por. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 21 października 1997 r., III ZP 16/97, LexPolonica nr 332395, OSNAPiUS 1998, nr 7, poz. 204).

Ze wskazanych przykładów krótkiego omówienia wymaga także - ze względu na praktyczne znaczenie - pierwszy z nich. Zgodnie z art. 130 § 2 i 3 k.p.c. pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego (a więc także pozwu) do sądu, natomiast pismo poprawione lub uzupełnione w terminie wywołuje skutki od chwili jego wniesienia. Przykładowo, pozew wniesiony 1 lutego wywoła w tej dacie skutki materialnoprawne,jeśli braki formalne pozwu zostaną uzupełnione 20 lutego, który był ostatnim dniem biegu tygodniowego terminu wyznaczonego na podstawie art. 130 § 1 k.p.c. Jeśli powód uzupełnił braki formalne pozwu po terminie (np. 21 lutego) i zażądał, aby nadać pozwowi dalszy bieg, to przewodniczący - po uprawomocnieniu się zarządzenia o zwrocie pozwu - powinien zarządzić zakreślenie numeru sprawy oraz wpisanie jej pod nowy numer z zaznaczeniem na pozwie, że datą jego wniesieniajest data uzupełnienia braków. Jeśli w podanym przykładzie dochodzone roszczenie przedawniało się 5 lutego, to pozew wniesiony 1 lutego spowoduje przerwę biegu przedawnienia, jeżeli jego braki zostaną uzupełnione w wyznaczonym terminie tygodniowym, który skończy się 20 lutego, natomiast pozew uzupełniony po tym terminie (np. 21 lutego) skutku tego nie wywoła.

Procesowymi skutkami wytoczenia powództwa są:

- utrwalenie właściwości sądu - art. 15 k.p.c. (por. rozdział V, 1 oraz rozdział XV, 7, B),

- utrwalenie jurysdykcji krajowej (art. 1097 k.p.c.), z wyjątkami przewidzianymi w art. 1103 oraz w art. 1113 k.p.c.

Powód może dochodzić części przysługującego mu od pozwanego świadczenia bez obawy utraty prawa dochodzenia pozostałej części w odrębnym powództwie. Uprawnienie do częściowego dochodzenia świadczenia jest konsekwencją podzielności świadczenia wynikającej zprawa materialnego (np. art. 379 § 2, art. 450, 456 k.c.). W przypadku gdy powód w równolegle toczącym się procesie, w którym dochodzi części świadczenia, wystąpił z powództwem o pozostałą część, na sądzie ciąży obowiązek zbadania granic zawisłości sporu. Sąd powinien także rozważyć celowość połączenia tych spraw do łącznego ich rozpoznania - art. 219 k.p.c. (por. rozdział XVI, 2, F). Gdy powód dochodzi pozostałej części świadczenia po prawomocnym wyroku, w którym inna część świadczenia została osądzona, sąd - podobnie jak w przypadku stanu sprawy w toku (lis pendens) - powinien zbadać podmiotowe i przedmiotowe przesłanki powagi rzeczy osądzonej (res iudicata). Jeśli okazałoby się, że powód dochodzi w obu równolegle toczących się sprawach tej samej części świadczenia lub dochodzona część świadczenia została już osądzona we wcześniejszym prawomocnym wyroku, sąd powinien w tej części pozew odrzucić. Szerzej na temat odrzucenia pozwu - por. pkt 5 niniejszegorozdziału.

5. Odrzucenie pozwu

A. Uwagi wstępne

Wypadki odrzucenia pozwu wymienione są w sposób wyczerpujący w art. 199, 1099 (brak jurysdykcji krajowej), art. 1124 § 3 k.p.c. (niezłożenie kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu przez powoda -cudzoziemca) i w art. 1165 § 1 k.p.c. (zarzut zapisu na sąd polubowny). Poza Kodeksem postępowania cywilnego przypadek odrzucenia pozwu został przewidziany w art. 295 § 2 i art. 486 § 2 k.s.h. - sąd odrzuci pozew ze względu na niezłożenie przez wspólnikaspółki z o.o. albo spółki akcyjnej, który wytoczył powództwo o odszkodowanie należne spółce, kaucji na zabezpieczenie grożącej pozwanemu szkody.

Odrzucenie pozwu wskutek stwierdzenia niedopuszczalności drogi sądowej (art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.) zostało szczegółowo omówione w rozdziale II, 2, z kolei odrzucenie pozwu z powodu braku zdolności

sądowej jednej ze stron albo braku zdolności procesowej powoda, albostwierdzenia, że w składzie organów jednostki organizacyjnej będącejpowodem zachodzą braki uniemożliwiające jej działanie (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.), zostało przedstawione w rozdziale VII, 1, B, 2 i 3. Zapis na sąd polubowny jako podstawę odrzucenia pozwu (art. 1165 § 1k.p.c.) sąd bierze pod uwagę tylko na zarzut pozwanego (wnioskodawcy, uczestnika postępowania nieprocesowego) zgłoszony i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 1165 § 1 k.p.c.). Pozew podlega odrzuceniu także w razie zawiśnięcia sporu (stanu sprawy w toku) oraz gdy nastąpi powaga rzeczy osądzonej (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.). Te dwie przyczyny odrzucenia pozwu (dotychczas nieomówione), zważywszy na ich ważne znaczenie praktyczne, wymagają bliższego wyjaśnienia.

B. Stan sprawy w toku

Stan sprawy w toku (zawiśnięcie sporu, lis pendens) zachodzi wtedy, gdy po wytoczeniu powództwa zostaje wszczęte nowe postępowanie między tymi samymi stronami o to samo roszczenie. Zarzut stanu sprawy w toku może zostać zgłoszony w każdym stanie sprawy, również w każdym stanie sprawy sąd bierze tę okoliczność pod rozwagę z urzędu. Przesłankami stanu sprawy w toku jest identyczność stron procesowych oraz identyczność roszczeń. Z pierwszą z wymienionych przesłanek mamy do czynienia także wtedy, gdy strony biorą udział w obu sprawach w odwrotnych rolach procesowych, a nawet gdy występują następcy prawni stron. Tożsamość roszczenia zachodzi wówczas, gdy identyczny jest nie tylko przedmiot, ale i podstawa sporu (postanowienie SN z 9 czerwca 1971 r., II CZ 59/71, LexPolonica nr 354601, OSNCP 1971, nr 12, poz. 226). Dla tożsamości orzeczeń potrzeba tożsamości podstawy faktycznej i prawnej, czyli normy prawnej roszczenia (postanowienie SN z 22 kwietnia 1967 r., I CR 570/66, LexPolonica nr 325449, OSPiKA 1968, nr 7-8, poz. 158). Gdy wprawdzie żądania w obu sprawach nie są identyczne, ale zmierzają dotego samego celu, to istnieje podstawa do uwzględnienia zarzutu zawisłości sporu. Przyjąć należy, że do tego samego celu zmierzają, mimo że różnią się rodzajowo, powództwo o zasądzenie świadczenia i powództwo o ustalenie stosunku prawnego, jeśli tylko w powództwie o świadczenie będzie mieścić się żądanie ustalenia stosunku prawnego lub prawa, z którego powód wywiódł obowiązek świadczenia.

C. Powaga rzeczy osądzonej

Powaga rzeczy osądzonej (res iudicata) zachodzi, jeśli w sprawie uprzednio już osądzonej prawomocnym wyrokiem oraz w sprawie później wniesionej występuje tożsamość stron oraz identyczność przedmiotów rozstrzygnięcia w związku z podstawami obu powództw. Tożsamość podmiotową i przedmiotową rozumieć należy w taki sam sposób jak w przypadku stanu sprawy w toku (lis pendens), z tym uzupełnieniem, żezakres powagi rzeczy osądzonej pod względem przedmiotowym wyznaczonyjest zakresem rozstrzygnięcia, nie zaś żądania zgłoszonego przez powoda. Sąd, badając zarzut powagi rzeczy osądzonej, powinien ustalić, czy po uprawomocnieniu się poprzedniego orzeczenia zaszła tego rodzaju zmiana okoliczności faktycznych sprawy, która - mimo tożsamości żądania nowego pozwu z żądaniem zgłoszonym w poprzednim procesie - uzasadnia rozpatrzenie tej samej sprawy w nowym procesie.Na przykład okoliczność, że powództwo o eksmisję pozwanego zostało oddalone z tego względu, że jego niewłaściwe zachowanie nie wyczerpywało przesłanki rażącego lub uporczywego wykraczania przeciwko porządkowi domowemu, a więc nie uzasadniało wypowiedzenia najmu lokalu (art. 685 k.c.) - nie przesądza o tożsamości nowego powództwa także opartego na wypowiedzeniu najmu, którego podstawą było niewłaściwe zachowanie pozwanego stanowiące przedmiot oceny we wcześniejszym procesie zakończonym oddaleniem powództwa, jeśli ponowne żądanie eksmisji dodatkowo oparte jest na nowych okolicznościach, które łącznie z okolicznościami zbadanymi poprzednio mogą prowadzić tym razem do oceny, że zachowanie pozwanego wyczerpuje przesłankę rażącego lub uporczywego wykraczaniaprzeciwko porządkowi domowemu.

Z powagi rzeczy osądzonej korzystają tylko orzeczenia rozstrzygającesprawę co do istoty (merytoryczne). W postępowaniu procesowym będą to wyroki (zarówno uwzględniające, jak i oddalające powództwo) oraz nakazy zapłaty wydawane w postępowaniu nakazowym i upominawczym. Żadne postanowienie wydane w procesie nie ma powagi rzeczy osądzonej, nawet jeśli kończy postępowanie w sprawie (np. postanowienie o odrzuceniu pozwu lub o umorzeniu postępowania). Oznacza to, że mimo zakończenia sprawy postanowieniem odrzucającym pozew, np. z powodu niedopuszczalności drogi sądowej, pozew ponownie

wniesiony nie może zostać odrzucony ze względu na powagę rzeczy osądzonej. Jeśli droga sądowa nadal nie jest dopuszczalna, sąd ponownie odrzuci pozew z tej właśnie przyczyny. Postanowienie o umorzeniu postępowania również nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej (por. postanowienie SN z 12 marca 1966 r., I CZ 9/66, LexPolonica nr 366287, OSPiKA 1967, nr 9, poz. 221). Wyroki sądów zagranicznych korzystają z powagi rzeczy osądzonej, jeśli zostały uznane (art. 1146 k.p.c.), chyba że nie wymagają uznania (art. 1145 k.p.c.). Nie ma powagi rzeczy osądzonej ugoda sądowa (sprawa nie została osądzona, lecz „ugodzona”). Ugoda sądowa jednak korzysta z wykonalności na równi z wyrokiem (art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.). W razie ponownego wytoczenia powództwa sąd oddali powództwo ze względuna powagę sprawy ugodzonej (res transacta) - por. rozdział XIV, 3, Bi C.

Z powagi rzeczy osądzonej korzysta jedynie sentencja wyroku, a jego motywy tylko w takich granicach, w jakich stanowią konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia, niezbędne dla wyjaśnienia jego zakresu. W przypadku braku uzasadnienia wyroku oddalającego powództwo, sąd w sprawie nowej - ustalając granice powagi rzeczy osądzonej - musi odtworzyć rozumowanie, które doprowadziło do takiego rozstrzygnięcia (por. orzeczenie SN z 18 czerwca 1955 r., III CR 119/54, OSN 1956, nr IV, poz. 100).

Przyjęta przez sąd w uzasadnieniu wyroku ocena w zakresie zgłoszonego zarzutu potrącenia nie ma skutków powagi rzeczy osądzonej. Abstrahując od prezentowanych w doktrynie postulatów de lege ferenda dotyczących kwalifikacji zarzutu potrącenia, zawierających sugestie wprowadzenia takich regulacji, aby zgłoszeniezarzutu potrącenia w procesie można było traktować jako równoznacznez dochodzeniem roszczenia, należy podkreślić, że w obowiązujących uregulowaniach przyjęta przez sąd w uzasadnieniu wyroku ocena zgłoszonego zarzutu potrącenia nie może mieć skutków rei iudicatae. O zgłoszonym zarzucie potrącenia sąd nie rozstrzyga, „nie osądza go”, jak w przypadku powództwa zwykłego, czy też powództwa wzajemnego. Ocena co do zasadności zarzutu potrącenia nie znajduje żadnego wyrazu w sentencji wyroku, lecz tylko w jego uzasadnieniu. Nie może być przedmiotem zaskarżenia (brak substratu zaskarżenia).

Można ją zakwestionować tylko w ramach formułowanych w apelacji lub skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa materialnego czy też procesowego. Uznać trzeba, że stanowisko sądu w kwestii zarzutu potrącenia - ze względu na skutek potrącenia, jakim jest umorzenie wierzytelności - należy do kategorii twierdzeń o faktach, skoro sąd nie rozstrzyga o skutku umorzenia, a jedynie podaje w uzasadnieniu wyroku fakty, na których oparł swą ocenę co do zgłoszonego zarzutu potrącenia. Nie może budzić wątpliwości, że z ustaleniami faktycznymi nie można wiązać skutków powagi rzeczy osądzonej. Zgłoszenie zarzutu potrącenia więc jest w istocie tylko środkiem obrony pozwanego i nie może być traktowane jako równoznaczne z dochodzeniem roszczenia. Na takim też stanowisku stanął Sąd Najwyższy w uchwale z 20 listopada 1987 r. (III CZP 69/87, LexPolonica nr 310532, OSNCP 1989, nr 4, poz. 64), stwierdzając, że nieuwzględnienie przez sąd zarzutu potrącenia nie stoi na przeszkodzie w późniejszym dochodzeniu pozwem roszczenia objętego tym zarzutem. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy odwołał się do wcześniej wyrażonego stanowiska, że powagę rzeczy osądzonej ma tylko rozstrzygnięcie o żądaniu pozwu, nie rozciąga się zaś ona na przesłanki rozstrzygnięcia (wyrok SN z 6 lipca 1971 r., II CR 287/71, LexPolonica nr 300981, OSNCP 1972, nr 2, poz. 34), a także na utrwalony w judykaturze pogląd, że motywy rozstrzygnięcia, zawarte w uzasadnieniu wyroku (ustalenia faktyczne), nie wiążą sądu przy rozstrzyganiu innej sprawy, co wyłącza możliwość zgłoszenia - zpowołaniem się na uzasadnienie wyroku - zarzutu sprawy prawomocnie osądzonej (wyrok SN z 6 września 1983 r., IV CR 260/83, LexPolonica nr 296179, OSNCP 1984, nr 4, poz. 59).

Nie ma powagi rzeczy osądzonej także wyrok oddalający powództwo jakoprzedwczesne, jeżeli w chwili wniesienia nowego powództwa roszczeniejest już wymagalne (por. orzeczenie SN z 5 czerwca 1954 r., 2 CO 26/54, LexPolonica nr 355792, OSN 1955, nr II, poz. 30).

Oddalenie powództwa przeciwko Skarbowi Państwa, reprezentowanemu przez określoną jednostkę organizacyjną, powoduje skutek powagi rzeczy osądzonej w stosunku do jakiejkolwiek innej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa. Skarb Państwa bowiem jest jedną osobąprawną wykonującą swe funkcje przez rozmaite jednostki

organizacyjne. Nie istnieje więc możliwość ubiegania się o odszkodowanie od innych jednostek, w sytuacji gdy zostało oddalone powództwo przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez określone statio fisci.

W postępowaniu nieprocesowym związanie prawomocnym postanowieniem macharakter bezwzględny w przypadku postanowień pozytywnych (uwzględniających żądanie), natomiast w przypadku postanowień negatywnych związanie to ma charakter względny, skoro postanowienia oddalające wniosek mogą być zmienione w razie zmiany okoliczności sprawy (art. 523 zd. drugie k.p.c.). Powaga rzeczy osądzonej postanowień negatywnych ustaje więc z chwilą zmiany okoliczności faktycznych, które stanowiły podstawę oddalenia wniosku.

Sąd Najwyższy w uchwale z 27 listopada 2003 r. (III CZP 80/03, LexPolonica nr 365042, OSNC 2005, nr 2, poz. 20) uznał, że brak rozstrzygnięcia w prawomocnym postanowieniu o dziale spadku o wysokości i terminie uiszczenia odsetek od zasądzonej spłaty nie uzasadnia zarzutu powagi rzeczy osądzonej w procesie o zapłatę odsetek za opóźnienie w dokonaniu spłaty, natomiast w uchwale z 23 września 2009 r. (III CZP 50/09, LexPolonica nr 2084238, OSNC 2010, nr 3, poz. 41), uznał, że powaga rzeczy osądzonej wyroku oddalającego powództwo o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego wyłącza możliwość ponownego wytoczenia takiego powództwa, jeżeli jego podstawę stanowi zarzut, który był już przytoczony w pozwie we wcześniejszej sprawie.

D. Postanowienie o odrzuceniu pozwu

Odrzucenie pozwu z przyczyn wskazanych w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 199, 1099 i 1124 § 3 k.p.c.), a także ze względu na niezłożenie przez wspólnika spółki z o.o. albo spółki akcyjnej, który wytoczył powództwo o odszkodowanie należne spółce, kaucji aktorycznej na zabezpieczenie grożącej pozwanemu szkody (art. 295 § 2 i art. 486 § 2 k.s.h.) - następuje na podstawie postanowienia, które może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 199 § 3 k.p.c.).

Sąd odrzuca pozew z urzędu w każdym stanie sprawy (przed doręczeniempozwu pozwanemu lub w toku postępowania - także apelacyjnego i kasacyjnego - art. 386 § 3 i art. 39819 k.p.c.), gdy podstawą odrzucenia jest niedopuszczalność drogi sądowej, zawisłość sporu, powaga rzeczy osądzonej, brak zdolności sądowej jednej ze stron, brak zdolności procesowej powoda, nienależyty skład organów powoda niebędącego osobą fizyczną, uniemożliwiający jego działanie. W wymienionych przypadkach odrzucenie pozwu może nastąpić także na wniosek.

Sąd odrzuca pozew tylko na wniosek (zarzut) pozwanego zgłoszony w odpowiednim czasie (art. 202, 1105 § 3, art. 1124 § 3 k.p.c.), gdy podstawą odrzucenia jest zapis na sąd polubowny, brak jurysdykcji krajowej, niezłożenie kaucji aktorycznej przez powoda cudzoziemca. Jeżeli sąd nie podziela zarzutu, którego uwzględnienie uzasadniałobyodrzucenie pozwu, powinien - zgodnie z art. 222 k.p.c. - wydać oddzielne postanowienie (np. „oddala zarzut niedopuszczalności drogisądowej”, „odmawia odrzucenia pozwu”, albo „oddala wniosek o odrzucenie pozwu”). Sądy nie zawsze pamiętają o tym obowiązku i mimopodniesionego zarzutu nie rozstrzygają o nim w formie przewidzianej w art. 222 k.p.c., co niekiedy prowadzi do odrzucenia pozwu dopiero w następstwie uwzględnienia apelacji (art. 386 § 2 k.p.c.).

Odrzucenie pozwu z powodu braku zdolności sądowej jednej ze stron, braku zdolności procesowej powoda oraz nienależytego składu organów powoda niebędącego osobą fizyczną, uniemożliwiającego jego działanie, następuje dopiero po bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego przez sąd do usunięcia przyczyn odrzucenia pozwu (por. rozdział VII, 1, B oraz 2).

Postanowienie o odrzuceniu pozwu jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie, niezależnie od tego, czy zostało wydane z urzędu, czy w następstwie uwzględnienia zarzutu, jest więc zaskarżalne (art. 394 § 1 in principio k.p.c.). Zaskarżalne jest także postanowienie o odmowie odrzucenia pozwu (art. 394 § 1 pkt 1

k.p.c.). Przy wydaniu postanowienia o odrzuceniu pozwu lub o odmowieodrzucenia pozwu należy więc uwzględnić art. 357 k.p.c., który stanowi o obowiązkach sądu w zakresie uzasadniania i doręczania postanowień sądowych.

Od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie o odrzuceniu pozwu, jako mającego charakter postanowienia kończącego postępowanie w sprawie, przysługuje skarga kasacyjna, nie przysługuje natomiast od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie o odmowie odrzucenia pozwu, to ostatnie postanowienie bowiem nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie (art. 3981 k.p.c.).

Postanowienie o przekazaniu sprawy innemu organowi podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia jako kończące postępowanie w sprawie (art. 394 § 1 k.p.c.), od postanowienia sądu drugiej instancji jednak skarga kasacyjna nie będzie przysługiwała, skoro nie jest to postanowienie „w przedmiocie odrzucenia pozwu”.

E. Zakaz odrzucenia pozwu

Z powodu niedopuszczalności drogi sądowej w sprawach o roszczenia pracownika z zakresu prawa pracy lub ubezpieczonego z zakresu ubezpieczeń społecznych sąd nie odrzuci pozwu, lecz przekaże sprawę właściwemu organowi, a jeżeli organ ten uznał się uprzednio za niewłaściwy, sąd rozpozna sprawę (art. 464 § 1 i art. 4777 k.p.c.). Podstawą przekazania sprawy właściwemu organowi jest art. 464 k.p.c., a nie art. 200 k.p.c. Sąd zatem nie stwierdza swej niewłaściwości, lecz przekazuje sprawę właściwemu organowi (np. „przekazać sprawę Powiatowemu Inspektorowi Pracy w Skierniewicach”).

Sąd nie może odrzucić pozwu także z tego powodu, że do rozpoznania sprawy właściwy jest organ administracji publicznej lub sąd administracyjny, jeżeli organ administracji publicznej lub sąd administracyjny uznały się w tej sprawie za niewłaściwe (art. 1991 k.p.c.).

Pojęcie „sprawy” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji ma charakter autonomiczny i obejmuje również sprawy, które nie są sprawami cywilnymi, sądowoadministracyjnymi lub karnymi; sprawy te rozpoznaje sąd powszechny w postępowaniu cywilnym (postanowienie SN z 19 grudnia 2003 r., III CK 319/03, LexPolonica nr 367109, OSNC 2005, nr 2, poz. 31).

6. Cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia

Cofnięcie pozwu jest czynnością procesową, którą powód odwołuje wytoczone powództwo. Odwołanie następuje przez złożenie sądowi oświadczenia woli. Cofając pozew, powód rezygnuje z procesu, natomiast nie rezygnuje z roszczenia przysługującego mu w stosunku do pozwanego. Samo cofnięcie pozwu może wywołać skutek w postaci umorzenia postępowania (o czym niżej). Cofnięcie pozwu, jako że jestczynnością procesową, może być odwołane, nie można natomiast uchylićsię od skutków procesowych cofnięcia pozwu. Inaczej ujmując tę kwestię, należałoby stwierdzić, że powód, składając zażalenie na - wydane w następstwie cofnięcia pozwu - postanowienie o umorzeniu postępowania, nie uchyla się, jak ma to miejsce w przypadku czynności prawnych, od złożonego oświadczenia o cofnięciu pozwu, lecz odwołuje je. Odwołalność czynności procesowych jednak nie może być dowolna. Odwołujący musi wykazać następczą przyczynę odwołania. Odwołanie czynności procesowych ma także swoje granice czasowe. W odniesieniu do cofnięcia pozwu zostały one oznaczone w art. 203 § 1 k.p.c., według którego pozew może być cofnięty bez zezwolenia pozwanego aż do rozpoczęcia rozprawy, a jeżeli z cofnięciem połączone jest zrzeczenie się roszczenia - aż do wydania wyroku, co oznacza, że do wydania prawomocnego wyroku, a więc do chwili jego uprawomocnienia się. Pozew więc może być cofnięty przed sądem pierwszej instancji, drugiej instancji, a także przed Sądem Najwyższym. Cofnięcie pozwu przed uprawomocnieniem się wyroku i przed jego zaskarżeniem zostało uregulowane w art. 332 § 2 k.p.c. Skuteczne cofnięcie pozwu w okresie po wydaniu wyroku i przed jego zaskarżeniem (skuteczność cofnięcia sąd zbada według przesłanek z art. 203 § 4 k.p.c.) będzie uzasadniać wydanie przez sąd pierwszej instancji postanowienia, na podstawie którego wyrok zostanie uchylony i postępowanie zostanie umorzone (np. „uchyla wyrok Sądu

Rejonowego w Pabianicach z 1 września 2006 r., sygn. akt I C 212/06 i umarza postępowanie w sprawie”). Jeśli cofnięcie pozwu nastąpi po zaskarżeniu wyroku, podstawę prawną jego uchylenia i umorzenia postępowania postanowieniem wydanym przez sąd drugiej instancji będzie stanowić art. 386 § 3 k.p.c. Jeżeli cofnięcie pozwu nastąpi po zaskarżeniu wyroku sądu drugiej instancji, Sąd Najwyższy - postanowieniem wydanym na podstawie art. 39819 k.p.c. - uchyli wydane w sprawie wyroki i umorzy postępowanie. Od cofnięcia pozwu należy odróżnić zrzeczenie się roszczenia.

Zrzeczenie się roszczenia jest to oświadczenie powoda złożone sądowio rezygnacji z przysługującego mu roszczenia w stosunku do pozwanego. Nie jest to zatem - w odróżnieniu od cofnięcia pozwu - czynność procesowa, lecz materialnoprawna, powodująca bezzasadność powództwa. Innymi słowy, zrzekając się roszczenia powód zamyka sobiedrogę do skutecznego wytoczenia powództwa w przyszłości o to samo roszczenie. Zrzeczenie się roszczenia, będące czynnością prawa materialnego, podlega ocenie z punktu widzenia tego prawa, a ściślejprzepisów o czynnościach prawnych i oświadczeniach woli. Powód, aby skutecznie uchylić się od oświadczenia o zrzeczeniu się roszczenia, musiałby powołać się np. na wadę oświadczenia woli. Samo zrzeczenie się roszczenia, nie będąc czynnością procesową, nie wywołuje skutkówprocesowych. Jeśli powód oświadcza, że zrzeka się roszczenia, to należy przyjąć, że w tym oświadczeniu implicite zawarte jest cofnięcie pozwu. Precyzji wymaga także oświadczenie powoda o ograniczeniu roszczenia. Jeśli np. powództwo o zasądzenie kwoty 10 000 zł powód ograniczył do kwoty 6000 zł, to należy uznać, że w zakresie kwoty 4000 zł cofnął pozew. Wyjaśnienia wymaga kwestia, czyw tym zakresie powód również zrzeka się roszczenia. Gdyby powód zastrzegł, że zrzeka się roszczenia bez cofnięcia pozwu, oświadczenie takie nie mogłoby odnieść żadnego skutku. Pamiętając o tym oraz o różnych skutkach obu oświadczeń, sądy powinny zadbać o odbieranie od powodów precyzyjnych oświadczeń w zakresie cofnięcia pozwu i zrzeczenia się roszczenia, np. „Powód cofa pozew bez zrzeczenia się roszczenia”, „Powód cofa pozew ze zrzeczeniem się roszczenia”, „Powód zrzeka się roszczenia, zastrzegając, że nie cofapozwu”. Precyzja oświadczeń konieczna jest zwłaszcza, gdy składane są w pismach procesowych, jej brak powinien skutkować wydaniem zarządzenia wzywającego do takiego sprecyzowania oświadczenia, aby

można było takiemu pismu nadać bieg i podjąć czynności, o których mowa w art. 203 § 3 k.p.c. (np. „udzielić powodowi 7-dniowego terminu na wypowiedzenie się, czy w związku ze zrzeczeniem się roszczenia również cofa pozew - pod rygorem uznania, że oświadczenieo zrzeczeniu się roszczenia pozbawione jest prawnego znaczenia”).

Z powołanego art. 203 § 1 k.p.c. wynika, że do chwili rozpoczęcia rozprawy, tj. do chwili zabrania głosu przez powoda, a pod jego nieobecność, do chwili zabrania głosu przez sędziego, który przystąpił do zreferowania stanowiska procesowego powoda (art. 211 k.p.c.), powód może cofnąć pozew bez zezwolenia pozwanego. Po rozpoczęciu rozprawy powód może cofnąć pozew albo za zezwoleniem pozwanego, albo z jednoczesnym zrzeczeniem się roszczenia. Wydaje się, że dla skuteczności cofnięcia pozwu nie jest potrzebna ani zgoda pozwanego, ani oświadczenie o zrzeczeniu się roszczenia, jeśliprzyczyną cofnięcia pozwu jest zaspokojenie roszczenia, nie można bowiem zrzekać się roszczenia, które według twierdzeń samego powoda już nie istnieje. Zgoda pozwanego na cofnięcie pozwu może być wyrażona ustnie do protokołu rozprawy lub pisemnie w terminie dwóch tygodni od powiadomienia go o cofnięciu pozwu dokonanym poza rozprawą (art. 203 § 3 k.p.c.). Takie uregulowanie jest konsekwencjąróżnych skutków, jakie ustawa wiąże tylko z samym cofnięciem pozwu oraz z cofnięciem pozwu połączonym ze zrzeczeniem się roszczenia.

Cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia pozostają pod kontrolą sądu. Zakres tej kontroli wyznaczają przesłanki wskazane w art. 203 § 4 k.p.c., w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń - dodatkowo art. 469 k.p.c., natomiast w sprawach gospodarczych wyłącznie art. 47913 § 1 k.p.c. Powód powinien podać przyczyny cofnięcia pozwu i zrzeczenia się roszczenia. W przeciwnym razie sąd pozbawiony byłby możliwości dokonania oceny, czy wymienione czynności nie są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo czy nie zmierzają do obejścia prawa.

Zasadą jest, że w przypadku cofnięcia pozwu obowiązkiem zwrotu kosztów procesu obciążony jest powód (art. 203 § 2 i 3 k.p.c.). Wniosek zawierający żądanie zasądzenia kosztów pozwany powinien

złożyć najpóźniej przed zamknięciem rozprawy bezpośrednio poprzedzającej wydanie postanowienia o umorzeniu postępowania (art. 203 § 2 w zw. z art. 109 k.p.c.). Jeżeli cofnięcie pozwu nastąpiło poza rozprawą, sąd, doręczając pozwanemu odpis pisma zawierającego cofnięcie pozwu, powinien - jeśli pozwany nie jest zastąpiony przez adwokata lub radcę prawnego - pouczyć go, że w terminie dwutygodniowym przewidzianym na wyrażenie zgody na cofnięcie pozwu może złożyć także wniosek o zasądzenie kosztów procesu. Po tym terminie roszczenie o zasądzenie kosztów wygasa.

Taka zasada rozliczania kosztów procesu nie będzie miała zastosowania w sytuacji, gdy przyczyną cofnięcia pozwu jest zaspokojenie roszczenia powoda dopiero po wytoczeniu powództwa. W takim przypadku, przy dodatkowym ustaleniu, że pozwany dał powód do wytoczenia powództwa, pozwanego należy potraktować za przegrywającego sprawę, od niego zatem powodowi należy się zwrot kosztów procesu (por. orzeczenie SN z 21 lipca 1951 r., C 593/51, LexPolonica nr 402774, OSN 1952, nr 2, poz. 49). W takiej sytuacji podstawą prawną zasądzenia kosztów będzie art. 98 k.p.c. Odwoływaniesię do zasady wynikającej z art. 101 k.p.c. (tak SA w postanowieniu z 30 listopada 1995 r., I ACz 366/95, LexPolonica nr 324213, OSA 1996, nr 7-8, poz. 34) nie jest trafne. Reguła wynikająca z art. 101k.p.c. ma zastosowanie w zupełnie innej sytuacji procesowej (por. rozdział X, 6).

Jeśli powód, mimo zaspokojenia roszczenia, nie cofnął pozwu, sąd wyrokiem oddali powództwo. Przy takim rozstrzygnięciu pozwanemu, jako wygrywającemu sprawę, należy się od powoda zwrot kosztów procesu. Przy rozpoznaniu wniosku pozwanego, złożonego w trybie art.203 § 3 k.p.c. o przyznanie kosztów procesu, nie jest wyłączone zastosowanie przez sąd art. 102 k.p.c. (postanowienie SA z 22 sierpnia 1997 r., I ACz 323/97, LexPolonica nr 327059, OSP 1998, nr 1, poz. 9).

Sąd z urzędu orzeka na podstawie art. 79 u.k.s.c. o zwrocie powodowi:

- całej wpłaconej opłaty sądowej, gdy cofnął on pozew przed wysłaniem odpisu pozwu pozwanemu,

- połowy wpłaconej opłaty sądowej, gdy cofnięcie pozwu nastąpiło przed rozpoczęciem rozprawy, tj. jej wywołaniem (por. postanowienie SN z 3 maja 1984 r., IV PZ 37/84, LexPolonica nr 311740, OSNCP 1985,nr 2-3, poz. 32).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Pozwany, będący jednym z dłużników solidarnych, nie może zaskarżyć wyroku w części oddalającej powództwo w stosunku do pozostałych dłużników ani też nie może kwestionować cofnięcia wobec nich pozwu i umorzenia w tej części postępowania. Naruszenie art. 203 § 4 k.p.c. może być podstawą rewizji powoda, a nie pozwanego będącego jednym z dłużników solidarnych.

Odpowiedzialność solidarna dłużników istnieje w interesie wierzyciela, nie może więc on być zmuszony do prowadzenia procesu przeciwko wszystkim dłużnikom, jeżeli jest to sprzeczne z jego interesem, a zwłaszcza jeżeli powoduje zbędną zwłokę postępowania (wyrok SN z 5 listopada 1966 r., II CR 387/66, LexPolonica nr 319281, OSNCP 1967, nr 7-8, poz. 133).

2. Odwołanie cofnięcia pozwu jest dopuszczalne w razie istnienia uzasadnionych przyczyn dopóty, dopóki postępowanie, w którym czynność ta została dokonana, nie zostało jeszcze w następstwie tej czynności prawomocnie umorzone. Jeżeli powódka, składając oświadczenie o cofnięciu pozwu, działała pod wpływem błędu, stanowi to uzasadnioną przyczynę odwołania wspomnianego oświadczenia procesowego (postanowienie SN z 26 listopada 1975 r., I CZ 186/75, LexPolonica nr 318788).

3. Artykuł 203 § 4 k.p.c. stosuje się na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. odpowiednio do cofnięcia lub ograniczenia wniosku w postępowaniu nieprocesowym, choćby czynności te nie naruszały warunków przewidzianych w art. 512 k.p.c. (postanowienie SN z 25 czerwca 1981 r., I PR 94/80, LexPolonica nr 312700, OSNCP 1981, nr 12, poz. 247).

4. Dyspozycyjną czynność procesową - nie wyłączając cofnięcia pozwu - może strona odwołać jedynie z przyczyn uznanych przez sąd za uzasadnione. Do takich przyczyn należą tak wady oświadczenia woli, jak i okoliczności powstałe następczo, umożliwiające cofnięcie czynności dokonanych pod każdym względem prawidłowo (postanowienie SN z 27 lutego 1985 r., II CZ 11/85, LexPolonica nr 321032).

5. Zgodnie z art. 203 § 4 k.p.c. sąd powinien cofnięcie pozwu uznać za niedopuszczalne, gdy stwierdzi przede wszystkim, że strona pod wpływem błędu, podstępu lub przymusu działa na swoją niekorzyść lub nie zdaje sobie sprawy z następstw swej czynności przez co czynność ta może grozić stratą roszczenia (postanowienie SN z 22 kwietnia 1985 r., II CZ 51/85, LexPolonica nr 318794).

6. Odwołalność czynności procesowych nie może być dowolna. Oznacza to, że strona powinna wykazać następczą przyczynę odwołania czynności procesowej, jakkolwiek nie musi przyczyny tej udowadniać. Umożliwia to sądowi kontrolę odwołania we właściwym zakresie. Odwołanie czynności procesowych ma także swoje czasowe granice. Strona mianowicie może odwołać czynność procesową do chwili uprawomocnienia się orzeczenia zapadłego w następstwie tej czynności(postanowienie SA z 29 września 1992 r., I ACz 335/92, LexPolonica nr 307663, OSA 1993, nr 1, poz. 6).

7. Dokonane w trybie art. 4799 k.p.c. doręczenie pozwanemu pisma procesowego zawierającego oświadczenie powoda o cofnięciu pozwu nie zastępuje zawiadomienia o cofnięciu, jakiego dokonuje przewodniczący

w trybie art. 203 § 3 k.p.c. Zawiadomienie dokonane zgodnie z tym przepisem (art. 203 § 3 k.p.c.) zabezpiecza uprawnienie procesowe pozwanego związane z cofnięciem pozwu. Gwarancje te nie mogą być uchylone unormowaniem przyjętym w art. 4799 § 1 k.p.c., którego jedynym i praktycznym celem jest przyśpieszenie postępowania (postanowienie SA z 12 października 1992 r., I ACz 361/92, LexPolonica nr 307743, OSA 1993, nr 6, poz. 40).

8. Ocena skuteczności odwołania cofnięcia pozwu z powołaniem się na złożenie oświadczenia w stanie wyłączającym świadome oraz swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli wymaga wiadomości specjalnych - art. 278 § 1 k.p.c. (postanowienie SN z 12 marca 1999 r., I PKN 40/99, LexPolonica nr 344663, OSNAPiUS 2000, nr 10, poz. 390).

9. W postępowaniu apelacyjnym strona procesu rozwodowego może cofnąćwyrażone przed sądem pierwszej instancji żądanie zaniechania orzekania o winie rozkładu pożycia (art. 57 § 2 k.r.o.); (uchwała SNz 24 listopada 2006 r., III CZP 105/06, LexPolonica nr 1013743, Biul. SN 2006, nr 11).

7. Kumulacja roszczeń. Zmiana powództwa

A. Kumulacja roszczeń

Łączenie roszczeń w jednym pozwie jest dopuszczalne pod warunkiem spełnienia wymagań przewidzianych w art. 191 k.p.c. Roszczenia kumulowane nie muszą pozostawać ze sobą w związku i nie muszą być oparte na tej samej lub podobnej podstawie faktycznej i prawnej; np.powód może w jednym pozwie żądać zwrotu pożyczki oraz wydania roweru.

Jeżeli roszczenia są tego samego rodzaju powód może zgłosić je w jednym pozwie przeciwko temu samemu pozwanemu (tym samym pozwanym), pod warunkiem że:

- roszczenia nadają się do tego samego trybu postępowania (nie możnawięc łączyć roszczenia, które rozpoznawane jest w procesie z roszczeniem będącym przedmiotem postępowania nieprocesowego); warunek ten nie musi być spełniony, gdy ustawa zezwala na łączenie roszczeń rozpoznawanych w różnych trybach (np. art. 618 k.p.c.);

- zostanie zachowana właściwość sądu ze względu na ogólną wartość dochodzonych roszczeń; warunek ten dotyczy tylko jednej kategorii spraw, mianowicie wymienionych w art. 17 pkt 4 k.p.c.; nie można zatem w jednym pozwie skierowanym do sądu rejonowego dochodzić roszczeń, których ogólna wartość przekroczy kwotę wskazaną w art. 17pkt 4 k.p.c. (75 000 zł); takie powództwo należy wytoczyć przed sądem okręgowym;

- sąd musi być właściwy miejscowo dla poszczególnych roszczeń; wprawdzie wymaganie to nie jest przewidziane w art. 191 k.p.c., ale nie wydaje się, aby można było łączyć w jednym pozwie roszczeń, gdy dla jednego z nich jest przewidziana właściwość wyłączna innego sądu.

Gdy roszczenia są różnego rodzaju muszą zostać spełnione dodatkowo następujące warunki:

- dla żadnego ze skumulowanych roszczeń nie jest przewidziane postępowanie odrębne (nie można łączyć roszczenia rozpoznawanego w zwykłym postępowaniu procesowym z roszczeniem, dla którego przewidziane jest obligatoryjne postępowanie odrębne procesowe, np. nie można łączyć roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, dla którego właściwe jest postępowanie procesowe zwykłe, z roszczeniem o zapłatę czynszu najmu lokalu mieszkalnego, które wprawdzie też dochodzone jest w procesie, ale według przepisówo postępowaniu odrębnym uproszczonym - art. 5051 pkt 2 k.p.c.); zakaz taki nie dotyczy roszczeń, dla których postępowanie odrębne jest fakultatywne; powód może dochodzić w jednym pozwie - skumulowanego razem z innym roszczeniem - roszczenia, które może, lecz nie musi być dochodzone w postępowaniu nakazowym;

- sąd jest właściwy dla każdego z połączonych roszczeń według przepisów o właściwości bez względu na wartość przedmiotu sporu (niemożna więc łączyć roszczenia o zapłatę 10 000 zł z tytułu pożyczki, do rozpoznania którego właściwy jest sąd rejonowy, z roszczeniem wynikającym z prawa prasowego lub z przysługującym powodowi w związku z naruszeniem jego dóbr osobistych, dla których właściwy jest sąd okręgowy - art. 17 pkt 1 i 3 k.p.c.).

O tym, czy roszczenia przedstawione przez powoda w jednym pozwie mogą być łącznie rozpoznane, decyduje sąd, do którego wpłynął pozew.Czynności przewodniczącego, o których mowa w art. 201 k.p.c. (por. rozdział III, 2, B) wprawdzie obejmują badanie, w jakim trybie sprawa powinna być rozpoznana oraz czy podlega rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu odrębnym, to jednak oceny w zakresie istnienia przesłanek kumulacji roszczeń dokona sąd. Jeśli według przewodniczącego dla skumulowanych roszczeń przewidziane są różne tryby postępowania lub właściwe są różne sądy bądź dla jednego ze skumulowanych roszczeń przewidziane jest postępowanie odrębne, powinien wyznaczyć posiedzenie niejawne, na którym sąd, jeśli podzieli wstępną ocenę przewodniczącego, wyda:

- postanowienie, na podstawie którego podejmie sprawę w zakresie jednego ze skumulowanych roszczeń w innym trybie (np. „podjąć sprawęw zakresie roszczenia o podział nieruchomości do użytkowania w trybie postępowania nieprocesowego”); postanowienie takie po uprawomocnieniu się stanowić będzie podstawę do wydania zarządzenia przez przewodniczącego o wydzieleniu sprawy w zakresie roszczenia o podział nieruchomości do użytkowania (tzw. podział ąuoad usum) do oddzielnego rozpoznania [np. „1) wydzielić z akt sprawy roszczenie opodział nieruchomości do użytkowania do oddzielnego rozpoznania, 2) pozwowi w części obejmującej to roszczenie nadać bieg jako wnioskowiwszczynającemu postępowanie nieprocesowe, dołączając do akt założonych do tej sprawy odpis prawomocnego postanowienia o podjęciujej w trybie postępowania nieprocesowego”],

- postanowienie o stwierdzeniu swej niewłaściwości w zakresie jednego ze skumulowanych roszczeń (np. „stwierdzić swą niewłaściwośćw zakresie roszczenia wynikającego z naruszenia dóbr osobistych powoda i w tym zakresie przekazać sprawę Sądowi Okręgowemu w Łodzi jako rzeczowo i miejscowo właściwemu”),

- postanowienie o przekazaniu sprawy w części dotyczącej jednego ze skumulowanych roszczeń innemu wydziałowi danego sądu, który - zgodnie z wewnętrznym podziałem czynności - rozpoznaje sprawy wedługprzepisów o postępowaniu uproszczonym (np. „przekazać sprawę w części dotyczącej roszczenia o zapłatę kwoty 1000 zł - zgodnie z wewnętrznym podziałem czynności w tutejszym Sądzie - Wydziałowi Grodzkiemu”); wprawdzie można bronić stanowiska, że nie ma przeszkódformalnych, aby w tym przypadku przekazanie sprawy w tym zakresie nastąpiło zarządzeniem przewodniczącego (por. rozdział III, 2, B i powołane tam orzecznictwo), ale skoro w decyzji tej - podejmowanej wramach czynności przewidzianych w art. 201 § 1 k.p.c. - zawarta jestnie tylko ocena charakteru sprawy, lecz także ocena w zakresie istnienia przesłanek kumulacji roszczeń, to powinien dokonać tego sąd (por. rozdział III, 2, C).

Następstwem kumulacji roszczeń jest rozpoznanie ich w jednym postępowaniu i rozstrzygnięcie w jednym orzeczeniu. Może okazać się celowe zarządzenie na podstawie art. 218 k.p.c. oddzielnej rozprawy co do poszczególnych roszczeń (por. rozdział XVI, 2, F). Względy celowości mogą zadecydować o wydaniu co do jednego z roszczeń wyrokuczęściowego (por. rozdział XVIII, 2, C).

B. Zmiana powództwa

Zmiana powództwa unormowana została w art. 193 k.p.c. W nauce określana jest - w odróżnieniu od podmiotowej zmiany powództwa (art.194-198 k.p.c.) - jako przedmiotowa zmiana powództwa. Jej istota polega na zmianie żądania lub podstawy faktycznej powództwa albo obutych elementów równocześnie.

Nie dochodzi do zmiany powództwa na skutek czynności procesowych powoda podjętych w celu sprostowania, czy też bliższego określenia żądania albo uzupełnienia podstawy faktycznej lub też powołania się na inny przepis prawny (tak wyrok SN z 13 września 1960 r., 2 CR 212/60, LexPolonica nr 317152, OSPiKA 1961, nr 7-8, poz. 210). Tę trafną tezę należy uzupełnić przypomnieniem, że roszczenie, którego powód dochodzi (roszczenie procesowe), może mieć wiele podstaw prawnych. Jeśli więc powód powołuje w ramach tych samych okoliczności faktycznych, które przytoczył na uzasadnienie swojego roszczenia, inny przepis prawny, to nie zmienia powództwa. Wskazuje jedynie na dwie kwalifikacje prawne swego roszczenia procesowego. Jedną z nich sąd powoła, uzasadniając rozstrzygnięcie, jakie przyjmie w wyroku. Rozróżnienie to miał zapewne na względzie Sąd Najwyższy, stwierdzając w wyroku z 19 listopada 1998 r. (III CKN 32/98, LexPolonica nr 333710, OSNC 1999, nr 5, poz. 96), że przytoczenie w apelacji przepisów prawa materialnego wskazujących nainny stan faktyczny niż ten, na którym zostało oparte żądanie pozwu,stanowi - niedopuszczalną w postępowaniu apelacyjnym - zmianę powództwa. Zmiana powództwa może polegać na:

- wystąpieniu z nowym roszczeniem zamiast pierwotnego (np. „zmieniampierwotne żądanie pozwu w ten sposób, że zamiast wydania samochodu marki Opel wnoszę o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 20000 zł z odsetkami od daty niniejszego pisma”); tego rodzaju zmiana powództwa zawiera w sobie dorozumiane cofnięcie żądania pierwotnego;w takiej sytuacji zmiana powództwa - wyjątkowo - uzależniona jest odzgody pozwanego (por. art. 203 § 1 k.p.c. oraz pkt 6 niniejszego rozdziału);

- wystąpieniu z nowym roszczeniem obok dotychczasowego (np. „zmieniam powództwo w ten sposób, że oprócz zgłoszonego w pozwie roszczenia o zasądzenie kwoty 12 000 zł z ustawowymi odsetkami tytułem odszkodowania za szkodę, którą pozwany wyrządził, zajmując bez tytułu prawnego mieszkanie stanowiące własność powoda, ponadto wnoszę o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwotę 8000 zł z ustawowymi odsetkami od daty niniejszego pisma - tytułem odszkodowania za szkodę wyrządzoną zalaniem lokalu użytkowego w Łodzi przy ul. Poznańskiej 24, którego właścicielem jest powód”);

- rozszerzeniu pierwotnego powództwa [np. „1) zmieniam powództwo w ten sposób, że zamiast dochodzonej pozwem kwoty 25 000 zł z odsetkami żądam zasądzenia od pozwanego na rzecz powoda kwoty 85 000zł z ustawowymi odsetkami od 15 maja 2005 r. tytułem zadośćuczynienia, 2) wnoszę o przekazanie sprawy do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Łodzi, jako rzeczowo i miejscowo właściwemu”].

Zmiana powództwa polegająca na wystąpieniu z nowym roszczeniem obok pierwotnego jest przedmiotową kumulacją roszczeń, tyle tylko, że dokonaną po wszczęciu procesu. Według art. 191 k.p.c., który dotyczykumulacji roszczeń, łączenie roszczeń procesowych w jednym pozwie przeciwko temu samemu pozwanemu jest możliwe, ale przy zachowaniu określonych warunków. W przypadku roszczeń tego samego rodzaju konieczne jest zachowanie tego samego trybu postępowania oraz właściwości tego samego sądu ze względu na ogólną wartość roszczeń. W przypadku natomiast roszczeń różnego rodzaju konieczne jest zachowanie tego samego trybu postępowania, ponadto sąd musi być właściwy dla każdego z roszczeń z osobna według przepisów o właściwości, bez względu na wartość przedmiotu sporu, a dodatkowym warunkiem jest to, aby łączone żądania rozpatrywane były w tym samymrodzaju postępowania, a więc w postępowaniu zwykłym lub jednym z postępowań odrębnych (por. uwagi dotyczące kumulacji roszczeń).

Zmiana powództwa jest dopuszczalna, jeżeli nie wpływa na właściwość sądu. Zmiana powództwa w sądzie rejonowym mająca wpływ na jego właściwość rzeczową (art. 193 § 2 zd. drugie k.p.c.) uchyla dyspozycję art. 15 § 1 k.p.c., statuującego zasadę, że sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, choćby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy(por. postanowienie SN z 2 czerwca 1966 r., II PZ 25/66, LexPolonicanr 2552430, OSPiKA 1967, nr 11, poz. 259). Gdyby w podanym przykładzie (dotyczącym rozszerzenia pierwotnego powództwa) powód nie wnosił o przekazanie sprawy sądowi okręgowemu, który wskutek zmiany powództwa stał się właściwy (art. 17 pkt 4 k.p.c.), to sąd rejonowy powinien z urzędu stwierdzić swą niewłaściwość i przekazać

sprawę właściwemu miejscowo sądowi okręgowemu, który stał się sądem rzeczowo właściwym (por. rozdział V, 1).

Obie instytucje (kumulacja roszczeń oraz zmiana powództwa) mają - jak podkreślono - wspólną przesłankę dopuszczalności, a mianowicie właściwość sądu. Zgodnie z art. 191 k.p.c. kumulacja roszczeń może nastąpić tylko w ramach właściwości sądu, natomiast stosownie do art. 193 § 2 k.p.c. przez zmianę powództwa właściwości tej nie możnazmienić. Jeżeli zaś zmiana powództwa miałaby prowadzić do naruszeniaprzepisów o właściwości sądu, to - zgodnie z art. 193 § 2 zd. pierwsze k.p.c. - sąd rozpozna nowe roszczenie jako sprawę oddzielną, jeżeli jest dla niej rzeczowo i miejscowo właściwy, w przeciwnym razie przekaże sprawę sądowi właściwemu. Art. 193 § 2 zd.drugie k.p.c. wyłącza zastosowanie tej normy do postępowania przed sądem rejonowym, czyli że norma ta (art. 193 § 2 zd. pierwsze k.p.c.) odnosi się tylko do rozszerzenia powództwa w sprawie wszczętej w sądzie okręgowym jako sądzie pierwszej instancji. To oczywiste na pozór stwierdzenie - jak trafnie zauważył W. Berutowiczw glosie do powołanego postanowienia Sądu Najwyższego z 2 czerwca 1966 r. - okazuje się jednak wątpliwe przy bliższej analizie wzajemnego stosunku art. 191 i 193 k.p.c. Analiza obu przepisów prowadzi do wniosku, że w toku procesu kumulacja roszczeń, jakiej zabrania art. 191 k.p.c., nie jest dopuszczalna nie tylko przed sądem okręgowym, ale także przed sądem rejonowym. Gdyby bowiem przyjąć, że według zdania drugiego art. 193 § 2 k.p.c. dopuszczalna jest kumulacja roszczeń w toku procesu przed sądem rejonowym, jaka zabroniona jest przy wytoczeniu powództwa przewidzianego w art. 191 k.p.c., to ten ostatni przepis okazałby się zupełnie fikcyjny, ponieważ mógłby być obchodzony przez późniejszą zmianę powództwa, polegającą na rozszerzeniu żądania o to nowe roszczenie. Należy więcuznać, że art. 193 § 2 k.p.c. może znaleźć zastosowanie tylko przy rozszerzeniu powództwa, które nie przekroczy zakazu przedmiotowej kumulacji roszczeń w myśl art. 191 k.p.c. Jeżeli więc zmiana powództwa przed sądem rejonowym przekroczy zakaz przedmiotowej kumulacji roszczeń, o jakim mowa w art. 191 k.p.c., sąd ten powinien- jak to wynika z art. 193 § 2 zd. pierwsze k.p.c. - potraktować nowe roszczenie jako sprawę oddzielną i albo rozpoznać ją sam, jeżeli jest do tego właściwy, albo przekazać sądowi właściwemu (por.uwagi dotyczące kumulacji roszczeń).

Zmiana powództwa musi być dokonana w piśmie procesowym. Wyjątek stanowią sprawy o roszczenia alimentacyjne. Do pisma zawierającego zmianę powództwa ma odpowiednie zastosowanie art. 187 k.p.c., określający wymagania dla pozwu (art. 193 § 21 k.p.c.). Jeżeli pismonie spełnia wymagań formalnych, podlega uzupełnieniu w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 130 § 1 k.p.c. W tym wypadku przewodniczący (sąd, gdy zmiana nastąpiła na rozprawie) wzywa wnoszącego pismo, aby uzupełnił braki formalne pisma w terminie tygodnia od doręczenia wezwania, a w razie bezskutecznego upływu tego terminu zwraca pismo (art. 130 § 2 k.p.c.). Inny jest natomiasttryb usuwania braku polegającego na tym, że pismo zawierające zmianężądania nie zostało opłacone. Zgodnie z art. 1303 § 2 k.p.c., gdy obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty powstał na skutek rozszerzenia lub innej zmiany żądania, przewodniczący (sąd) wzywa zobowiązanego do uiszczenia należnej opłaty w terminie tygodnia, a jeżeli mieszka on lub ma siedzibę za granicą i nie ma w kraju przedstawiciela - w terminie nie krótszym od miesiąca. W razie bezskutecznego upływu terminu sąd prowadzi bez wstrzymania biegu postępowanie, a o obowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu. Odrębność uregulowań zawartych w art. 130 § 1 k.p.c. i w art. 1303 § 2 k.p.c. powoduje, że zarządzenie przewodniczącego będzie miało następującą treść: „wezwać powoda w terminie tygodniowym do przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie zgłoszone w piśmie z 1 kwietnia 2009 r. - pod rygorem zwrotu tego pisma - oraz do uiszczenia kwoty 300 zł tytułem opłaty od rozszerzonej tym pismem części powództwa - pod rygorem rozliczenia brakującej opłaty w końcowym orzeczeniu”.

Jeżeli powód zmienia powództwo na rozprawie w nieobecności pozwanego, sąd powinien odroczyć rozprawę w celu doręczenia pozwanemu pisma powoda zawierającego zmianę powództwa. Nieodroczenierozprawy, lecz jej zamknięcie i wydanie wyroku, będzie uzasadniało zarzut pozbawienia pozwanego obrony jego praw i w konsekwencji nieważność postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.).

Zmiana powództwa na rozprawie w obecności pozwanego uzasadnia wniosek pozwanego o odroczenie rozprawy w celu umożliwienia mu zajęcia stanowiska wobec zmienionego powództwa. Nieuwzględnienie takiego wniosku wprawdzie nie pozbawia pozwanego możności obrony jego praw, nie może zatem stanowić podstawy zarzutu nieważności postępowania, stanowi jednak uchybienie procesowe, które w konkretnych okolicznościach sprawy mogło mieć wpływ na jej wynik. Pozwany zatem może podnieść ten zarzut w apelacji. Postanowienie sądu przybierze taką treść: „W związku ze złożonym przez powoda pod nieobecność pozwanego pismem zawierającym zmianę powództwa, Sąd postanowił: 1) odroczyć rozprawę, 2) wezwać powoda do uiszczenia kwoty 300 zł tytułem opłaty od rozszerzonej części powództwa w terminie tygodniowym - pod rygorem rozliczenia brakującej opłaty w końcowym orzeczeniu”.

Zmiana powództwa może nastąpić w zasadzie tylko w postępowaniu przedsądem pierwszej instancji. Jednakże w postępowaniu apelacyjnym możnaw razie zmiany okoliczności zamiast pierwotnego przedmiotu sporu żądać jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach o świadczenia powtarzające się można ponadto rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy (art. 383 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Zmiana powództwa w sądzie powiatowym mająca wpływ na jego właściwość rzeczową (art. 193 § 2 zd. drugie k.p.c.) uchyla zasadę, że sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, choćby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy (postanowienie SN z 2 czerwca 1966 r., II PZ 25/66, LexPolonica nr 2552430, OSP 1967, nr 11, poz. 259).

2. W świetle art. 204 § 3 i art. 193 § 1 i 3 k.p.c. dopuszczalne jest rozszerzenie żądań powództwa wzajemnego i po pierwszej rozprawie. Nawet gdyby zgłoszone dodatkowo roszczenia powoda wzajemnego nie odpowiadały wymaganiom art. 204 § 1 k.p.c., to w świetle przepisów procesowych zapewniających szczególną ochronę

roszczeń pracowników (art. 460 § 1 zd. pierwsze i art. 467 § 1 in fine k.p.c.) takie nieodpowiadające wymaganiom art. 204 § 1 k.p.c. roszczenia wzajemne pracownika ze stosunku pracy sąd orzekający powinien przekazać do odrębnego procesu, i to bez zbędnej zwłoki (wyrok SN z 1 lutego 1967 r., III PR 95/66, Lex nr 13920).

3. Artykuł 193 § 3 k.p.c. wymaga zgłoszenia zmiany powództwa na rozprawie w obecności pozwanego, a w razie jego nieobecności - doręczenia mu pisma procesowego zawierającego zmianę; taka sytuacja zabezpiecza interesy pozwanego w ten sposób, że umożliwia mu podjęcie obrony w zakresie zmienionego powództwa. Przepis ten stosuje się odpowiednio w postępowaniu nieprocesowym (postanowienie SN z 18 lipca 1974 r., III CRN 343/73, LexPolonica nr 2535990, OSPiKA 1975, nr 6, poz. 139).

4. Wystąpienie z wnioskiem o orzeczenie rozwodu z winy pozwanego, zamiast pierwotnego żądania rozwiązania małżeństwa bez orzekania o winie stron, stanowi zmianę powództwa w rozumieniu art. 193 k.p.c. Jeżeli przeto takie zmienione żądanie zostało zgłoszone na rozprawiepod nieobecność pozwanego, konieczne jest powiadomienie go o dokonanej zmianie (wyrok SN z 12 listopada 1982 r., III CRN 271/82, LexPolonica nr 309532, OSNCP 1983, nr 8, poz. 118).

5. Jakościowe przekształcenie powództwa niweczy przerwę biegu przedawnienia poprzednio dochodzonego roszczenia, jeżeli powód cofnął dotychczasowe żądanie przy zachowaniu wymagań przewidzianych przy cofnięciu pozwu (art. 203 k.p.c.), a sąd umorzył postępowanie wtym zakresie (uchwała SN z 13 kwietnia 1988 r., III CZP 24/88, LexPolonica nr 302167, OSNCP 1989, nr 9, poz. 138).

6. W świetle art. 193 k.p.c. dopuszczalna jest przedmiotowa zmiana powództwa posesoryjnego na powództwo petytoryjne, a jej skutkiem jest wejście roszczenia objętego nowym powództwem na miejsce dawnego. W razie kolejnego przekształcenia powództwa petytoryjnego na powództwo posesoryjne o przywrócenie utraconego posiadania będzieono mogło odnieść skutek, jeżeli nastąpi w ciągu roku od chwili

naruszenia posiadania (uchwała SN z 7 kwietnia 1992 r., III CZP 29/92, LexPolonica nr 296622, OSNCP 1992, nr 11, poz. 192).

7. Zmiana powództwa w sądzie rejonowym polegająca nie tylko na wystąpieniu z nowym, odrębnym roszczeniem, ale także na rozszerzeniupierwotnego żądania w ramach tego samego roszczenia materialnoprawnego i mająca wpływ na właściwość rzeczową tego sądu, wyłącza stosowanie art. 15 § 1 k.p.c. (art. 193 § 2 zd. drugie k.p.c.) (postanowienie SA z 10 września 1992 r., I ACz 504/92, LexPolonica nr 307662, OSA 1993, nr 1, poz. 5).

8. Zmianą powództwa wpływającą na właściwość rzeczową sądu jest także zmiana polegająca tylko na podwyższaniu wysokości dochodzonegoroszczenia (art. 193 § 1 k.p.c.) (uchwała SN z 23 kwietnia 1993 r., III CZP 44/93, LexPolonica nr 327412, „Prawo Gospodarcze” 1993, nr 2, s. 44).

9. Rozszerzenie powództwa po wydaniu wyroku zaocznego, od którego pozwany złożył sprzeciw, nie jest wyłączone (uchwała SN z 12 lipca 1998 r., III CZP 50/98, LexPolonica nr 333609, OSNC 1998, nr 10, poz. 158).

10. Nie jest zmianą powództwa w rozumieniu art. 193 k.p.c. zmiana żądania obniżenia alimentów (art. 138 k.r.o.) na żądanie częściowegopozbawienia wykonalności wyroku zasądzającego alimenty i wskazanie -jako podstawy nowego żądania - tylko art. 840 § 1 k.p.c., jeżeli w przytoczonym stanie faktycznym nie ma elementów mogących uzasadniać powództwo opozycyjne (postanowienie SN z 19 października 1999 r., IICZ 108/99, LexPolonica nr 343322, OSNC 2000, nr 4, poz. 77).

11. W wypadku gdy zmiana powództwa dotyczy żądania i powoduje zmianęwartości przedmiotu sporu, to obowiązkiem powoda jest wskazanie aktualnej wartości przedmiotu sporu. Powyższy obowiązek ściśle wiążesię z obowiązkiem uiszczenia lub uzupełnienia opłaty, który powstaje

na skutek rozszerzenia lub innej zmiany żądania (art. 1303 § 2 k.p.c.) (postanowienie SN z 2 października 2008 r., II CZ 72/08, LexPolonica nr 2032056.).

12. W wypadku przedmiotowej zmiany powództwa w sprawie gospodarczej,polegającej na wystąpieniu z nowym roszczeniem zamiast dotychczasowego, nie pobiera się opłaty od nowego roszczenia, jeżelijego wysokość jest niższa od dotychczasowego (uchwała SN z 8 marca 2007 r., III CZP 165/06, LexPolonica nr 1243485).

13. W postępowaniu apelacyjnym strona procesu rozwodowego może cofnąć wyrażone przed sądem pierwszej instancji żądanie zaniechania orzekania o winie rozkładu pożycia (art. 57 § 2 k.r.o.) (uchwała SN z 24 listopada 2006 r., III CZP 106/06, LexPolonica nr 1013739, OSNC2007, nr 9, poz. 130).

8. Zarzuty pozwanego

Pozwany może podjąć obronę przeciwko powództwu, może uznać powództwoalbo zachować się biernie.

Bierne zachowanie się pozwanego, przejawiające się w niestawiennictwie na rozprawie bądź - pomimo stawienia się - niebranie w niej udziału - będzie uzasadniać wydanie wyroku zaocznego (por. rozdział XVIII, 2, D). W sprawach małżeńskich oraz wsprawach między rodzicami i dziećmi niestawiennictwo strony, a więc także pozwanego, na posiedzenie może spowodować skazanie na grzywnę (art. 429 k.p.c.). W sprawach gospodarczych bierna postawa pozwanego, polegająca na zaniechaniu wniesienia odpowiedzi na pozew,może skutkować nie tylko wydaniem wyroku zaocznego, ale także obciążeniem kosztami postępowania bez względu na wynik procesu (art.47918 § 2 w zw. z art. 47914 § 1 i art. 47912 § 4 k.p.c.).

Obrona pozwanego może przejawiać się w zaprzeczeniu twierdzeniom powoda lub w zgłoszeniu zarzutów. Pozwany może podjąć obronę w

odpowiedzi na pozew albo w toku postępowania, składając ustnie na rozprawie lub w pismach procesowych oświadczenia i zarzuty.

Zaprzeczenie może przybrać formę prostej negacji, gdy pozwany twierdzi, że fakty powołane przez powoda są nieprawdziwe, lub zaprzeczenia umotywowanego, gdy pozwany przedstawia własną wersję okoliczności faktycznych - odmienną od przedstawionej przez powoda. W obu przypadkach oświadczenia pozwanego, jeśli składane są ustnie na rozprawie, powinny zostać precyzyjnie wpisane do protokołu rozprawy. Mogą one stanowić cenny materiał przy ustalaniu przez sąd zakresu postępowania dowodowego, a także przy przeprowadzaniu i ocenie dowodu końcowego z przesłuchania stron (art. 299 k.p.c.). Oświadczenia pozwanego, które dotyczą okoliczności faktycznych stanowiących podstawę żądania powoda, często przedstawiane są w tokutzw. informacyjnego wysłuchania stron (art. 212 k.p.c.), które służyustaleniu na samym początku procesu, jakie z istotnych okoliczności sprawy są między stronami sporne (więcej w tym zakresie - por. rozdział XVI, 2, C).

Zarzuty są to oświadczenia pozwanego, w których wskazuje na istnienie okoliczności lub przeszkód, które podważają zasadność powództwa (zarzuty merytoryczne) lub uniemożliwiają prowadzenie procesu (zarzuty procesowe).

Zarzuty procesowe oparte są na przepisach prawa procesowego i wymierzone przeciwko biegowi postępowania. Są nimi przykładowo:

- zarzut braku zdolności sądowej lub procesowej pozwanego,

- zarzut niedopuszczalności drogi sądowej,

- zarzut niewłaściwości sądu,

- zarzut niewłaściwego określenia przez powoda wartości przedmiotu sporu,

- zarzut istnienia zapisu na sąd polubowny,

- zarzut zawarcia umowy o mediację,

- zarzut niewłaściwego trybu postępowania. Sąd powinien odnieść się do każdego zgłoszonego zarzutu procesowego.

Oddalając zarzuty, których uwzględnienie uzasadniałoby odrzucenie pozwu, sąd wyda oddzielne postanowienie i może wstrzymać dalsze rozpoznanie sprawy aż do uprawomocnienia się tego postanowienia - art. 222 zd. pierwsze k.p.c. (por. rozdział II, 2, a także rozdział III, 2, C). Oddalenie innych zarzutów formalnych sąd stwierdza w uzasadnieniu orzeczenia kończącego postępowanie, przytaczając powodyrozstrzygnięcia (art. 222 zd. drugie k.p.c.). Ze względów praktycznych byłoby celowe, aby w zakresie także tych ostatnich zarzutów sąd podejmował formalną decyzję procesową, dając temu wyrazprzez wpisanie do protokołu rozprawy postanowienia, np. „Sąd postanowił nie uwzględnić zarzutu rozpoznawania sprawy według niewłaściwych przepisów, tj. według przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych”. Brak reakcji procesowej sądu na zarzuty formalne, o których mowa w art. 222 zd. drugim k.p.c., może sprawiać wrażenie, że sąd, z niewiadomych przyczyn, unika dokonania oceny zgłoszonych zarzutów, które z kolei w ocenie stron są istotne i mają znaczenie dla dalszego przebiegu postępowania. Do dyspozycji stron pozostaje uprawnienie przewidziane w art. 162 k.p.c.

Zarzuty merytoryczne mogą być podnoszone w toku całego postępowania.Do najczęściej zgłaszanych należą:

- zarzut przedwczesności powództwa,

- zarzut przedawnienia,

- zarzut upływu terminu zawitego,

- zarzut potrącenia.

Skuteczne podniesienie zarzutów merytorycznych prowadzi do oddaleniapowództwa w części lub w całości. Uwzględnienie albo nieuwzględnienie zarzutu merytorycznego sąd stwierdza w uzasadnieniuwyroku.

W wyroku z 19 lipca 2001 r. (II UKN 475/00, LexPolonica nr 360689, OSNP 2003, nr 8, poz. 210) Sąd Najwyższy, akceptując stanowisko SąduNajwyższego wyrażone w latach trzydziestych XX w. (orzeczenie z 20 maja 1936 r., C.I.2534/35, Zb. Orz. 1937, poz. 134), stwierdził, że zarzut przedawnienia roszczenia majątkowego pozwany może zgłosić także w postępowaniu apelacyjnym. Komentując to stanowisko, zasługujące na aprobatę, należy mieć na względzie ograniczenia w zakresie możliwości zgłaszania na etapie postępowania apelacyjnego nowych faktów i dowodów (art. 381 k.p.c.). Przyjąć zatem należy, że zarzut przedawnienia roszczenia można skutecznie zgłosić w postępowaniu apelacyjnym w ramach ustaleń dokonanych przez sąd pierwszej instancji, bądź tych okoliczności, które wynikają z nowychfaktów i dowodów, których strona nie mogła powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji lub gdy potrzeba powołania się na nie wynikła później (por. rozdział XIX, 2, C), natomiast nieskuteczny byłby, gdyby został powołany w ramach okoliczności, które nie mieszczą się w dyspozycji art. 381 k.p.c.

Zgłoszenie zarzutu potrącenia jest środkiem obrony pozwanego i nie może być traktowane jako równoznaczne z dochodzeniem roszczenia (por. wyrok SN z 27 lutego 2004 r., V CK 190/03, LexPolonica nr 368192, Biul. SN 2004, nr 7). Na takim też stanowisku stanął Sąd

Najwyższy w uchwale z 20 listopada 1987 r. (III CZP 69/87, LexPolonica nr 310532, OSNCP 1989, nr 4, poz. 64), stwierdzając, że nieuwzględnienie przez sąd zarzutu potrącenia nie stoi na przeszkodzie w późniejszym dochodzeniu pozwem roszczenia objętego tym zarzutem. O zgłoszonym zarzucie potrącenia sąd nie rozstrzyga, „nie osądza go”, jak w wypadku powództwa zwykłego czy też powództwa wzajemnego. Ocena co do zasadności zarzutu potrącenia nie znajduje żadnego wyrazu w sentencji wyroku, lecz tylko w jego uzasadnieniu; nie może być przedmiotem zaskarżenia (brak substratu zaskarżenia). Można ją (ocenę sądu) zakwestionować tylko w ramach formułowanych w apelacji lub skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa materialnego lub też procesowego. Stanowisko sądu w kwestii zarzutu potrącenia - ze względu na skutek potrącenia, jakim jest umorzenie wierzytelności - należy do kategorii twierdzeń o faktach, sąd bowiemnie rozstrzyga o skutku umorzenia, a jedynie podaje w uzasadnieniu wyroku fakty, na których oparł swą ocenę co do zgłoszonego zarzutu potrącenia (por. rozdział XV, 5, C).

WYBRANE ORZECZENIA

1. W świetle art. 202 k.p.c. niewłaściwość miejscową, jeżeli nie jest ona wynikiem właściwości wyłącznej innego sądu, sąd bierze pod uwagę tylko na zarzut pozwanego, zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (postanowienie SN z 15 stycznia 1974 r., I CZ 5/74, LexPolonica nr 322140).

2. Zarzut zapisu na sąd polubowny, dotyczącego stosunku prawnego pomiędzy wystawcą weksla a remitentem, jest skuteczny w stosunku do wystawcy weksla także wtedy, gdy pozwanym, obok tegoż wystawcy weksla, jest poręczyciel wekslowy, który nie był stroną umowy poddającej spór pod rozstrzygnięcie sądu polubownego (uchwała SN z 24 lutego 2004 r., III CZP 86/04, LexPolonica nr 374239, Biul. SN 2005, nr 2, poz. 12).

3. Artykuł 47914 k.p.c. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 202 k.p.c. (wyrok SN z 16 lipca 2004 r., I CK 41/04, LexPolonica nr 372466, Biul. SN 2004, nr 12, poz. 11).

4. W postępowaniu w sprawach gospodarczych niepowołanie w odpowiedzina pozew zarzutów i twierdzeń mających znaczenie dla oceny legitymacji czynnej pozbawia pozwanego prawa zgłaszania w tym zakresie zarzutów w toku postępowania (wyrok SN z 19 stycznia 2005 r., I CK 410/04, LexPolonica nr 378877, OSNC 2006, nr 1, poz. 7).

5. Zarzut zapisu na sąd polubowny, dotyczącego stosunku prawnego pomiędzy wystawcą weksla a remitentem, jest skuteczny w stosunku do wystawcy weksla także wtedy, gdy pozwanym, obok tego wystawcy weksla, jest poręczyciel wekslowy, który nie był stroną umowy poddającej spór pod rozstrzygnięcie sądu polubownego (uchwała SN z 24 lutego 2005 r., III CZP 86/04, LexPolonica nr 374239, OSNC 2006, nr 2, poz. 18).

6. Przewidziane w art. 493 § 3 k.p.c. wymaganie udowodnienia wierzytelności przedstawionej do potrącenia dokumentami wskazanymi wart. 485 k.p.c. nie dotyczy sytuacji, w której do potrącenia doszło przed doręczeniem pozwanemu nakazu zapłaty i pozwu (uchwała SN z 13 października 2005 r., III CZP 56/05, LexPolonica nr 389365, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 119).

9. Uznanie powództwa

Uznanie powództwa jest to oświadczenie pozwanego potwierdzające zasadność powództwa w całości lub w części. Składając oświadczenie ouznaniu powództwa, pozwany wyraża zgodę na wydanie wyroku zgodnego zżądaniem powoda. Przez uznanie powództwa pozwany potwierdza także okoliczności faktyczne powołane przez powoda na uzasadnienie zgłoszonego żądania. Uznanie powództwa jest czynnością wywołującą daleko idące skutki nie tylko procesowe, ale także materialnoprawne (np. zrzeczenie się korzystania z zarzutu przedawnienia). Już z tychwzględów sąd, odbierając oświadczenie pozwanego o uznaniu powództwa,

powinien mieć pewność, że pozwany rozumie istotę tego oświadczenia. Pozwanego, który występuje bez adwokata (radcy prawnego), przewodniczący powinien pouczyć w trybie art. 5 k.p.c. o skutkach prawnych oświadczenia o uznaniu powództwa. Fakt pouczenia powinien zostać odnotowany w protokole rozprawy (np. „Pozwany uznaje powództwo. Przewodniczący w trybie art. 5 k.p.c. pouczył pozwanego oskutkach prawnych uznania powództwa. Pozwany oświadcza, że zrozumiałpouczenie. Podtrzymuje oświadczenie o uznaniu powództwa, przyznaje okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie i wyraża zgodę na wydanie wyroku uwzględniającego żądanie powoda”). Prawidłowe pouczenie pozwanego o skutkach prawnych uznania powództwa może mieć również znaczenie przy ocenie skuteczności odwołania oświadczenia o uznaniu powództwa.

Uznanie powództwa powoduje następujące skutki procesowe:

- sąd związany jest uznaniem powództwa, chyba że uznanie sprzeczne jest z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa (art. 213 § 2 k.p.c.); związanie uznaniem powództwa obliguje sąd do zaniechania przeprowadzania postępowania dowodowego i wydania wyroku na skutek uznania powództwa; reguła ta ze względu na odrębne uregulowania nie ma zastosowania w sprawach małżeńskich (art. 431 k.p.c.), między rodzicami a dziećmi (art. 458 k.p.c.), o uznanie postanowień wzorca za niedozwolone (art. 47941 k.p.c.),

- sąd z urzędu nadaje wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności (art. 333 § 1 pkt 2 k.p.c.),

- pozwany może żądać zwrotu kosztów procesu, jeżeli nie dał powodu do wytoczenia powództwa i uznał powództwo przy pierwszej czynności procesowej (art. 101 k.p.c.),

- sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron wsprawie o rozwód lub o separację, gdy małżonkowie nie mają wspólnychmałoletnich dzieci (art. 442 k.p.c.).

Oświadczenie o uznaniu powództwa złożone przez niektórych tylko współuczestników jednolitych jest bezskuteczne, zgodnie bowiem z art. 73 § 2 k.p.c. dla swej skuteczności powinno zostać złożone przez wszystkich współuczestników jednolitych. W przypadku współuczestników zwykłych uznanie powództwa jest skuteczne wobec tych, którzy złożyli oświadczenie o uznaniu.

Bezskuteczność uznania powództwa powinna być stwierdzona przez wydanie postanowienia (np. „Sąd postanowił stwierdzić, że złożone przez pozwanego oświadczenie o uznaniu powództwa jest bezskuteczne”). Postanowienie takie, jako niepodlegające zaskarżeniu, nie musi być sporządzone na odrębnym druku, wystarczy, gdy wpisane zostanie do protokołu rozprawy. W uzasadnieniu wyroku należy wskazać przyczyny, dla których sąd odmówił uznaniu powództwa skuteczności prawnej.

Uznanie, jako czynność procesowa, może zostać odwołane. Sąd, oceniając skuteczność odwołania, powinien pamiętać, że odwołalność czynności procesowych nie może być dowolna. Oznacza to, że strona powinna wykazać następczą przyczynę odwołania czynności procesowej, jakkolwiek nie musi przyczyny tej udowadniać. Odwołanie czynności procesowych ma także swoje czasowe granice. Strona może odwołać czynność procesową do chwili uprawomocnienia się orzeczenia zapadłego w następstwie uznania powództwa. W apelacji od wyroku opartego na uznaniu powództwa strona może wykazywać, że uznanie sprzeczne jest z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzado obejścia prawa (art. 213 § 2 k.p.c.). Wobec tego, że uznanie jestnie tylko czynnością procesową, ale także jest oświadczeniem wywołującym skutki w prawie materialnym, podlega także ocenie z punktu widzenia przepisów tego prawa. Pozwany może wykazywać, że uznanie powództwa jest dotknięte wadą oświadczenia woli (art. 82-88 k.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Wyrok nie może być oparty na uznaniu, które uzależnia spełnienie dochodzonego pozwem żądania od warunku (wyrok SN z 1 czerwca 1973 r., II CR 167/73, LexPolonica nr 296246, OSNCP 1974, nr 5, poz. 94).

2. Cofnięcie uznania powództwa po wydaniu wyroku przez sąd pierwszejinstancji nie może być pozostawione swobodnej decyzji strony pozwanej. Przyczynę takiego cofnięcia mogą stanowić jedynie przytoczone w rewizji okoliczności, wywołujące tzw. wady procesowychoświadczeń woli, np. błąd, podstęp czy przymus psychiczny (wyrok SA z 30 listopada 1995 r., I ACr 576/95, LexPolonica nr 309855, OSA 1995, nr 11-12, poz. 73).

10. Powództwo wzajemne

Powództwo wzajemne jest to powództwo wytoczone przeciwko powodowi (pozwanemu wzajemnemu) przez pozwanego (powoda wzajemnego) w ramach tego samego procesu. Jest więc żądaniem wydania określonej treści wyroku, zgłoszonym przez pozwanego w pozwie wzajemnym.

Powództwo wzajemne wytacza się przed sądem powództwa głównego. Jeżeli jednak pozew wzajemny podlega rozpoznaniu przez sąd okręgowy,a sprawa wszczęta była w sądzie rejonowym, sąd ten przekazuje całą sprawę sądowi właściwemu do rozpoznania powództwa wzajemnego (art. 204 § 2 k.p.c.).

Po wniesieniu pozwu wzajemnego sąd powinien zbadać, czy odpowiada onwarunkom formalnym przewidzianym dla pozwu zwykłego, tj. wskazanym wart. 126 i 187 k.p.c., oraz czy został wniesiony we właściwej fazie postępowania. Zgodnie z art. 204 k.p.c. pozew wzajemny powinien zostać wniesiony:

- nie wcześniej niż przed doręczeniem pozwanemu odpisu pozwu (art. 192 pkt 2 k.p.c.);

- w odpowiedzi na pozew (art. 204 k.p.c.);

- w oddzielnym piśmie, nie później jednak niż na pierwszej rozprawie(art. 204 k.p.c.); przez pierwszą rozprawę w rozumieniu art. 204 § 1zd. drugie k.p.c. należy rozumieć pierwszą rozprawę przed sądem rzeczowo i miejscowo właściwym; jeżeli więc powództwo zostało wytoczone przed sądem niewłaściwym, który wyznaczył rozprawę (choć mógł przekazać sprawę sądowi właściwemu na posiedzeniu niejawnym zgodnie z art. 200 § 1 zd. drugie k.p.c.), ograniczającą się do przekazania sprawy sądowi właściwemu, wniesienie pozwu wzajemnego napierwszej rozprawie przed sądem właściwym czyni zadość wymaganiu art. 204 § 1 k.p.c.;

- w sprzeciwie od wyroku zaocznego (art. 204 k.p.c.).

Wobec tego, że pewne etapy (fazy) postępowania, np. zgłoszenie zarzutu wadliwego obliczenia wartości przedmiotu sporu (art. 25 § 2 k.p.c.), wniesienie interwencji głównej (art. 75 k.p.c.), ubocznej (art. 76), odpowiedzi na pozew (art. 207 § 1 k.p.c.), powództwa wzajemnego (art. 204 § 1 k.p.c.) nie są terminami procesowymi nawet wtedy, gdy z ich zakończeniem nie jest dopuszczalne dokonanie określonej czynności procesowej, przyjąć należy, że w tych przypadkach - jeśli czynność procesowa została dokonana po określonej fazie postępowania - mamy do czynienia nie tyle z bezskutecznością czynności procesowej, co z niepodjęciem czynności we właściwej fazie. Niepodjęcie czynności procesowej we właściwej fazie postępowania wywołuje różne skutki procesowe w zależności od rodzaju czynności (por. rozdział XII, 2, A). W przypadku pozwu wzajemnego sąd powinien wydzielić go z akt sprawy i skierować do rozpoznania w oddzielnym procesie, a jeśli sąd nie jest właściwy dlatak wydzielonego pozwu, powinien przekazać go innemu sądowi według przepisów o właściwości sądu (np. „Wobec tego, że pozew wzajemny niezostał złożony w fazie postępowania określonej w art. 204 § 1 zd.

drugie k.p.c., sąd postanowił wydzielić go z akt sprawy i skierować do rozpoznania w oddzielnym procesie”, albo „Wobec tego, że pozew wzajemny nie został złożony w fazie postępowania określonej w art. 204 § 1 zd. drugie k.p.c., sąd postanowił wydzielić go z akt sprawy oraz stwierdzając swą niewłaściwość przekazać pozew do rozpoznania Sądowi Rejonowemu dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi”). Pierwsze z wymienionych postanowień nie jest zaskarżalne, natomiast drugie postanowienie, jeśli przekazanie nastąpiło sądowi równorzędnemu lub niższemu, podlega zaskarżeniu (art. 394 § 1 pkt 1 w zw. z art. 200 k.p.c.). Nie będzie natomiast zaskarżalne postanowienie sądu rejonowego o wydzieleniu pozwu wzajemnego i przekazaniu go według właściwości do sądu okręgowego (por. rozdział V, 1).

Taką samą decyzję (wydzielenie pozwu wzajemnego w celu rozpoznania go w oddzielnym postępowaniu z ewentualnym przekazaniem innemu sądowi) podejmie sąd w przypadku stwierdzenia, że nie zostały spełnione warunki dopuszczalności powództwa wzajemnego.

Powództwo wzajemne jest dopuszczalne w dwóch przypadkach:

- roszczenie wzajemne pozwanego jest w związku z roszczeniem powoda,

- roszczenie wzajemne nadaje się do potrącenia z roszczeniem powoda.

Związek obu roszczeń może, lecz nie musi wynikać z umowy wzajemnej (art. 487 § 2 k.c.), może być związkiem prawnym (roszczenia wynikająz tego samego stosunku prawnego), może być związkiem wyłącznie faktycznym.

Potrącenie, jako podstawę powództwa wzajemnego, oceniać należy według prawa materialnego (art. 498 i nast. k.c.). Aby pozwany (powód wzajemny) mógł oprzeć powództwo wzajemne na potrąceniu, muszązostać spełnione następujące przesłanki: 1) potrącający musi być

jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem, a obie wierzytelności istnieją między powodem i pozwanym, 2) przedmiot obu wierzytelności musi być jednorodzajowy (pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku), 3) obie wierzytelności muszą być wymagalne, 4) obie wierzytelności muszą być zaskarżalne, tzn. mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym. Gdy podstawą powództwa wzajemnego jest potrącenie, przesłanka związku faktycznego lub prawnego żądania z pozwu głównego oraz żądania z pozwu wzajemnego nie musi być spełniona.

Pozwany, aby skorzystać z instytucji potrącenia, nie musi wytaczać powództwa wzajemnego, może bowiem dokonać potrącenia w drodze zarzutu. Wobec tego, że zakres ochrony praw majątkowych w drodze powództwa jest szerszy, pozwany, działając racjonalnie, wniesie pozew wzajemny, gdy wartość przysługującego mu roszczenia jest wyższa od wartości roszczenia dochodzonego pozwem głównym (oddaleniepowództwa głównego nie stoi na przeszkodzie w uwzględnieniu powództwa wzajemnego, a więc uzyskaniu przez pozwanego tytułu egzekucyjnego), natomiast, gdy wartość jego roszczenia jest niższa, zgłosi zarzut potrącenia, unikając obowiązku uiszczenia wpisu sądowego.

Zgłoszenie zarzutu potrącenia jest środkiem obrony pozwanego i nie może być traktowane jako równoznaczne z dochodzeniem roszczenia (por. wyrok SN z 27 lutego 2004 r., V CK 190/03, LexPolonica nr 368192, Biul. SN 2004, nr 7). Na takim też stanowisku stanął Sąd Najwyższy w uchwale z 20 listopada 1987 r. (III CZP 69/87, LexPolonica nr 310532, OSNCP 1989, nr 4, poz. 64), stwierdzając, że nieuwzględnienie przez sąd zarzutu potrącenia nie stoi na przeszkodzie w późniejszym dochodzeniu pozwem roszczenia objętego tym zarzutem. O zgłoszonym zarzucie potrącenia sąd nie rozstrzyga, „nie osądza go”, jak w przypadku powództwa zwykłego czy też powództwa wzajemnego. Ocena co do zasadności zarzutu potrącenia nie znajduje żadnego wyrazu w sentencji wyroku, lecz tylko w jego uzasadnieniu. Nie może być przedmiotem zaskarżenia (brak substratu zaskarżenia). Można ją (ocenę sądu) zakwestionować tylko w ramach formułowanych w apelacji lub skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa materialnego czy też procesowego. Stanowisko sądu w kwestii

zarzutu potrącenia - ze względu na skutek potrącenia, jakim jest umorzenie wierzytelności - należy do kategorii twierdzeń o faktach, sąd bowiem nie rozstrzyga o skutku umorzenia, a jedynie podaje w uzasadnieniu wyroku fakty, na których oparł swą ocenę co do zgłoszonego zarzutu potrącenia.

W przypadku wytoczenia skutecznie powództwa wzajemnego w istocie rzeczy ma miejsce połączenie dwóch samodzielnych, odrębnych procesów, które łączy pewna więź materialnoprawna wyrażająca się w tym, że „roszczenie wzajemne jest w związku z roszczeniem powoda lubnadaje się do potrącenia”.

Powództwo główne i wzajemne - jeśli ich podstawą nie jest potrącenie- powinny być rozpoznane łącznie i rozstrzygnięte w jednym wyroku - w osobnych jego punktach, np.:

„Sąd Rejonowy w Zgierzu […] po rozpoznaniu na rozprawie w dniu […] sprawy z powództwa głównego Jana Kowala przeciwko Stefanowi Cyganowio zapłatę 10 000 zł oraz z powództwa wzajemnego Stefana Cygana przeciwko Janowi Kowalowi o zapłatę 12 000 zł:

- z powództwa głównego

1) zasądza od Stefana Cygana na rzecz Jana Kowala kwotę 7000 (siedmiu tysięcy) zł z ustawowymi odsetkami od dnia […] do dnia zapłaty oraz kwotę […] tytułem zwrotu kosztów procesu,

2) umarza postępowanie w zakresie kwoty 1000 (jednego tysiąca) zł,

3) oddala powództwo w pozostałej części,

- z powództwa wzajemnego

1) zasądza od Jana Kowala na rzecz Stefana Cygana kwotę 8000 (ośmiu tysięcy) zł z ustawowymi odsetkami od dnia […] do dnia zapłaty oraz kwotę […] tytułem zwrotu kosztów procesu,

2) oddala powództwo w pozostałej części”.

Jeżeli podstawą powództwa wzajemnego było potrącenie (nie mylić z zarzutem potrącenia), oba powództwa powinny być także rozpoznane łącznie i rozstrzygnięte w jednym wyroku - w osobnych jego punktach,np.:

„Sąd Rejonowy w Zgierzu […] po rozpoznaniu na rozprawie w dniu […] sprawy z powództwa głównego Jana Kowala przeciwko Stefanowi Cyganowio zapłatę 10 000 zł oraz z powództwa wzajemnego Stefana Cygana przeciwko Janowi Kowalowi o zapłatę 12 000 zł:

I) oddala powództwo główne,

II) z powództwa wzajemnego:

1) zasądza od Jana Kowala na rzecz Stefana Cygana kwotę 1500 (tysiącpięćset) zł z ustawowymi odsetkami od dnia […] do dnia zapłaty,

2) oddala powództwo w pozostałej części;

III) zasądza od Jana Kowala na rzecz Stefana Cygana kwotę […] tytułem zwrotu kosztów procesu wywołanych powództwem głównym i powództwem wzajemnym”.

Jeżeli pozwany zgłosił zarzut potrącenia, wyrok sądu - zważywszy na skutek umarzający potrącenia (art. 498 § 2 k.p.c.) - przybierze różną postać, w zależności od tego, w jakiej części nastąpiło umorzenie, np.:

- gdy wskutek potrącenia wierzytelność powoda uległa umorzeniu w całości, sąd oddali powództwo [np. „Sąd Rejonowy w Zgierzu (…) po rozpoznaniu na rozprawie w dniu (…) sprawy z powództwa Jana Kowala przeciwko Stefanowi Cyganowi o zapłatę 10 000 zł - oddala powództwo i zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę (…) tytułem zwrotu kosztów procesu”],

- gdy wierzytelność powoda uległa umorzeniu tylko w części, sąd zasądzi na rzecz powoda od pozwanego świadczenie odpowiadające nieumorzonej części tej wierzytelności i oddali powództwo w pozostałej części [np. „Sąd Rejonowy w Zgierzu (…) po rozpoznaniu narozprawie w dniu (…) sprawy z powództwa Jana Kowala przeciwko Stefanowi Cyganowi o zapłatę 10 000 zł: 1) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 6000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia (…) do dnia zapłaty oraz kwotę (…) tytułem zwrotu kosztów procesu, 2) oddala powództwo w pozostałej części”],

- gdy wierzytelność pozwanego przewyższa wierzytelność powoda, sąd -po wzajemnym umorzeniu obu wierzytelności do wysokości wierzytelności powoda - tylko oddali powództwo [np. „Sąd Rejonowy w Zgierzu (…) po rozpoznaniu na rozprawie w dniu (…) sprawy z powództwa Jana Kowala przeciwko Stefanowi Cyganowi o zapłatę 10 000 zł - oddala powództwo i zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę (…) tytułem zwrotu kosztów procesu”]. O nieumorzonej części wierzytelności pozwanego sąd nie może orzekać. Pozwany będzie mógł jej dochodzić w odrębnym procesie. Jak już podkreślono, w takiej sytuacji pozwany, działając racjonalnie, powinien zamiast zarzutu potrącenia zgłosić powództwo wzajemne, przez co zapewniłby sobie zasądzenie całego przysługującego mu świadczenia.

Sąd może według swego uznania zarządzić oddzielną rozprawę co do pozwu głównego i pozwu wzajemnego (art. 218 k.p.c.), może także wydać wyrok częściowy co do pozwu głównego i pozwu wzajemnego (art. 317 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. W świetle art. 204 § 3 i art. 193 § 1 i 3 k.p.c. dopuszczalne jest rozszerzenie żądań powództwa wzajemnego i po pierwszej rozprawie. Nawet gdyby zgłoszone dodatkowo roszczenia powoda wzajemnego nie odpowiadały wymaganiom art. 204 § 1 k.p.c., to - w świetle przepisów procesowych zapewniających szczególną ochronę dla roszczeń pracowników (art. 460 § 1 zd. pierwsze i art. 467 § 1 in fine k.p.c.) - takie nieodpowiadające wymaganiom art. 204 § 1 k.p.c.roszczenia wzajemne pracownika ze stosunku pracy sąd orzekający powinien przekazać do odrębnego procesu, i to bez zbędnej zwłoki (wyrok SN z 1 lutego 1967 r., III PR 95/66, niepubl.).

2. Sąd pozwu głównego jest właściwy do rozpoznania pozwu wzajemnego wtedy, gdy jest rzeczowo właściwy dla obu powództw bądź gdy sądem pozwu głównego jest sąd wojewódzki. Natomiast w sytuacji przewidzianej w art. 204 § 2 zd. drugie k.p.c. sądem wojewódzkim, któremu sąd powiatowy powinien przekazać całą sprawę do rozpoznania,jest sąd wojewódzki właściwy do rozpoznania powództwa wzajemnego stosownie do ogólnych reguł Kodeksu postępowania cywilnego o właściwości miejscowej sądów (postanowienie SN z 21 czerwca 1967 r.,II CZ 51/67, LexPolonica nr 314712, OSNCP 1968, nr 1, poz. 11).

3. Jeżeli sąd stwierdzi brak przesłanek dopuszczalności powództwa wzajemnego, powinien postąpić z pozwem wzajemnym jak w wypadku pozwuzwykłego. Z reguły będzie to prowadzić do konieczności potraktowaniapozwu, który dla braku przesłanek z art. 204 k.p.c. nie może być uznany za wzajemny, jako pozwu zwykłego, a więc do wyłączenia go z akt sprawy i nadania biegu w celu rozpoznania go w odrębnym procesie(postanowienie SN z 21 lutego 1973 r., I CZ 173/72, LexPolonica nr 366804, OSP 1974, nr 1, poz. 229).

4. Między powództwem głównym spadkobiercy testamentowego o wydanie gospodarstwa spadkowego a powództwem wzajemnym zapisobiorcy o zachowek i o świadczenia majątkowe objęte zapisem istnieje związek wrozumieniu art. 204 § 1 k.p.c. Istotne bowiem okoliczności faktyczne, w szczególności zdarzenie stanowiące źródło wzajemnych roszczeń stron, są wspólne obu powództwom (wyrok SN z 25 maja 1979 r., III CRN 86/79, LexPolonica nr 301329, OSNCP 1979, nr 11, poz. 226).

5. W sprawie o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego niedopuszczalne jest powództwo wzajemne o naruszenie posiadania także w wypadku, gdy zarówno powództwo główne, jak i wzajemne dotyczą tego samego przedmiotu (postanowienie SN z 22 listopada 1982r., II CZ 137/82, LexPolonica nr 312506, OSNCP 1983, nr 9, poz. 133).

6. Nieuwzględnienie przez sąd zarzutu potrącenia nie stoi na przeszkodzie późniejszemu dochodzeniu pozwem roszczenia objętego tymzarzutem (uchwała SN z 20 listopada 1987 r., III CZP 69/87, LexPolonica nr 310532, OSNCP 1989, nr 4, poz. 64).

7. W sprawie z powództwa zakładu pracy (obecnie pracodawcy) o roszczenie z zakresu pracowniczej odpowiedzialności materialnej dopuszczalne jest powództwo wzajemne pracownika o roszczenie z zakresu prawa pracy, jeżeli spełnione są warunki przewidziane w art.204 k.p.c. (uchwała SN z 27 maja 1988 r., III PZP 16/88, LexPolonicanr 310556, OSNCP 1989, nr 11, poz. 177).

8. Podstawą powództwa z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. może być potrącenie, pomimo że powód zarzut potrącenia mógł zgłosić w postępowaniu rozpoznawczym w sprawie, w której został wydany tytuł wykonawczy; ocena charakteru sprawy z powództwa przeciwegzekucyjnegojako sprawy gospodarczej dokonywana jest na podstawie działu IVa Kodeksu postępowania cywilnego, normującego postępowanie w sprawach

gospodarczych oraz ustaw związkowych traktujących o podmiotach gospodarczych i prowadzeniu działalności gospodarczej (uchwała SN z 14 października 1993 r., III CZP 141/93, LexPolonica nr 298606, OSNCP 1994, nr 5, poz. 102).

9. Żądanie, o którym mowa w art. 3571 k.c., pozwany może zawrzeć jedynie w pozwie wzajemnym (uchwała SN z 27 marca 2001 r., III CZP 54/00, LexPolonica nr 350685, OSNC 2001, nr 10, poz. 145).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XVI

Posiedzenia sądowe. Rozprawa

1. Posiedzenia sądowe

W przepisach Kodeksu postępowania cywilnego nie ma konsekwencji i spójności terminologicznej w odniesieniu do posiedzeń i rozprawy. Mimo że rozprawa jest rodzajem posiedzenia, a przepisy dotyczące rozprawy pozostają w ścisłym związku z przepisami o posiedzeniach, nie są one zamieszczone w jednym, lecz w dwóch różnych działach tytułu VI księgi pierwszej, oddzielonych od siebie przepisami regulującymi kilka instytucji procesowych. Względy praktyczne przemawiają za omówieniem tych przepisów w jednym miejscu. W dziale I znajdują się przepisy poświęcone posiedzeniom sądowym (art. 148-163 k.p.c.), natomiast w dziale II mamy przepisy dotyczące rozprawy (art. 206-226 k.p.c.).

Kwestie związane z przygotowaniem posiedzenia regulują też przepisy regulaminu sądowego. Zgodnie z tymi przepisami, w pomieszczeniu, w którym ma się odbyć posiedzenie, powinien być przygotowany stół sędziowski i zawieszone godło państwowe, poza wypadkiem, gdy posiedzenie zostało wyznaczone w celu przeprowadzenia dowodu z oględzin lub przesłuchania osoby (§ 64 reg. sąd.). Dla każdej sprawywyznaczonej na posiedzenie należy oznaczyć godzinę rozpoczęcia, z uwzględnieniem przypuszczalnego czasu trwania spraw ją poprzedzających oraz warunków komunikacji, z której korzystają osobyzamieszkałe poza siedzibą sądu. Sprawy z udziałem prokuratora oraz sprawy, w których występują te same osoby, należy w miarę możliwościwyznaczyć na ten sam dzień i w następującej po sobie kolejności.

Ławników zawiadamia się o terminie posiedzenia co najmniej na 7 dni wcześniej, a tylko wyjątkowo w terminie krótszym; jednocześnie zawiadamia się pracodawcę zatrudniającego ławnika. O każdym wypadku nieusprawiedliwionego nieprzybycia ławnika na posiedzenie przewodniczący składu orzekającego zawiadamia w terminie trzech dni prezesa sądu, a ponadto może zawiadomić radę ławniczą. W razie przewidywania masowego przybycia publiczności, prezes sądu może zarządzić wydanie kart wstępu na salę rozpraw. Może również wyznaczyć odpowiednie miejsce dla przedstawicieli prasy i innych środków masowego przekazu (§ 64-67 reg. sąd.).

Według podstawowego podziału posiedzenia dzielą się na jawne i niejawne. Te dwa rodzaje posiedzeń sądowych występują nie tylko w procesie (art. 148 k.p.c.), ale w każdym postępowaniu sądowym uregulowanym przepisami Kodeksu postępowania cywilnego (art. 13 § 2 k.p.c.).

W postępowaniu procesowym zasadą jest rozpoznawanie spraw na posiedzeniu jawnym, wyjątkiem są posiedzenia niejawne.

Posiedzenia jawne dzielą się na:

1) rozprawę - jej przedmiotem jest merytoryczne rozstrzyganie sprawy,

2) inne posiedzenia - wyznaczone są w celu dokonania określonych czynności procesowych, np. przeprowadzenia dowodu przed sądem wezwanym (art. 238 k.p.c.).

Na posiedzenia jawne wstęp na salę sądową mają: strony, osoby wezwane oraz publiczność (tylko osoby pełnoletnie). Jawność posiedzeń sądowych może być ograniczona przez zarządzenie odbycia całego posiedzenia lub jego części przy drzwiach zamkniętych (por.

art. 153-154, art. 427, art. 47910, art. 5751 k.p.c.). Decyzje w tymprzedmiocie podejmuje sąd przez wydanie postanowienia, które ogłaszapublicznie (np. „Sąd postanowił zarządzić odbycie rozprawy przy drzwiach zamkniętych na czas składania zeznań przez świadka Annę Wasiak”). Podczas posiedzenia odbywającego się przy drzwiach zamkniętych na sali mogą być obecni: strony, interwenienci uboczni, ich przedstawiciele ustawowi i pełnomocnicy, prokurator oraz osoby zaufania po dwie z każdej strony (art. 154 k.p.c.). Ogłoszenie orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie rozpoznanej przy drzwiach zamkniętych odbywa się publicznie. Po ogłoszeniu sentencji przewodniczący może zaniechać podania ustnie zasadniczych powodów rozstrzygnięcia (art. 154 § 2 i art. 326 § 3 k.p.c.). W sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłuchanie małoletniego odbywa się poza salą posiedzeń sądowych (art. 2161 k.p.c.).

Posiedzenia niejawne zostają wyznaczone w celu rozstrzygnięcia:

1) kwestii formalnych, np. odrzucenie pozwu (art. 199 § 3 k.p.c.),

2) kwestii wpadkowych, np. ustanowienie adwokata lub radcy prawnego (art. 123 k.p.c.).

Na posiedzeniu niejawnym sąd może rozpoznać sprawę tylko w przypadkach wskazanych w przepisach szczególnych (por. art. 148 § 1 k.p.c.). Brak przepisu szczególnego oznacza, że sprawę (podlegającą załatwieniu kwestię formalną lub wpadkową) sąd zobowiązany jest rozpoznać na posiedzeniu jawnym. Sprawę, która z mocy przepisu szczególnego może zostać rozpoznana na posiedzeniu niejawnym, sąd może skierować na posiedzenie jawne, w tym także na rozprawę. Na posiedzenia niejawne mają wstęp tylko osoby wezwane.

Z posiedzenia niejawnego sporządza się notatkę urzędową, jeżeli nie wydano orzeczenia. W notatce takiej, którą powinien podpisać przewodniczący składu sądu, należy wskazać datę posiedzenia, jego

przedmiot oraz zawrzeć stwierdzenie, że sąd nie wydał orzeczenia. Nie należy podawać przyczyny niewydania orzeczenia, mogłoby to bowiem stanowić ujawnienie przyszłego rozstrzygnięcia (np. „na posiedzeniu niejawnym w dniu 12 września 2010 r., wyznaczonym w celurozpoznania wniosku powoda o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji, Sąd nie wydał orzeczenia”). Po sporządzeniu takiej notatkiprzewodniczący wydziału lub sędzia referent wyda stosowne zarządzenia mające na celu przygotowanie kolejnego posiedzenia niejawnego lub rozprawy. Jeżeli na posiedzeniu niejawnym zostały wysłuchane określone osoby (np. zostało odebrane oświadczenie sędziego, którego dotyczy wniosek o wyłączenie) lub dokonano innych czynności sądowych, należy sporządzić protokół, choćby na posiedzeniu tym zostało wydane orzeczenie.

W razie nieprzybycia sędziego na posiedzenie, przewodniczący wydziału, kierując się względami celowości, zarządza wykonanie tej czynności przez innego sędziego albo odwołuje posiedzenie w sprawie.Jeżeli zachodzi potrzeba wyznaczenia sędziego z innego wydziału, przewodniczący zwraca się w tej sprawie do prezesa sądu. Tak samo należy postąpić w razie nieprzybycia na posiedzenie ławnika (§ 60 reg. sąd.). Przewodniczący posiedzenia obciążony jest m.in. obowiązkiem dbałości o punktualne rozpoczęcie posiedzenia oraz o to,aby protokół z posiedzenia został podpisany, a akta zwrócone do sekretariatu sądu bezpośrednio po zakończeniu posiedzenia, w wyjątkowych wypadkach zaś najpóźniej w ciągu trzech dni po zakończeniu posiedzenia (§ 61 ust. 1 pkt 3 i 4 reg. sąd.).

W postępowaniu nieprocesowym sąd pierwszej instancji rozpoznaje sprawę na posiedzeniu jawnym, które wyznacza jako posiedzenie jawne zwykłe (np. w celu wysłuchania określonej osoby - art. 514, 533, 548§ 2, art. 556 i in. k.p.c.) albo celem przeprowadzenia rozprawy (por. pkt 2 tego rozdziału). Sąd może, nawet w sprawach, w których ustawa wymaga przeprowadzenia rozprawy, na posiedzeniu niejawnym oddalić wniosek, jeżeli z jego treści wynika oczywisty brak uprawnienia wnioskodawcy (art. 514 § 2 k.p.c.).

2. Rozprawa

A. Przygotowanie rozprawy, odpowiedź na pozew

Właściwe przygotowanie rozprawy jest ważnym, jednak - jak się wydaje- niedocenianym przez sądy, etapem postępowania sądowego. Efektywność pracy sądów w dużej mierze zależy od właściwego poziomu rozpraw, a ten może być zapewniony przez ścisłe przestrzeganie - ustanowionych przez ustawy oraz regulamin sądowy - przepisów dotyczących czynności procesowych poprzedzających rozprawę. Chodzi tu nie tylko o czynności przewodniczącego i sądu, ale także uczestników postępowania. Przepisy o postępowaniu cywilnym nakładająnie tylko na przewodniczącego (sąd), lecz także na uczestników wieleobowiązków procesowych, których prawidłowe wykonanie w fazie postępowania poprzedzającej rozprawę może przyczynić się do podniesienia sprawności postępowania. Konsekwentne egzekwowanie tychobowiązków na tym etapie postępowania, przy uwzględnieniu postanowień regulaminu sądowego (§ 57-61 reg. sąd.), jest więc ważnym elementem pracy przewodniczącego, a także sędziego sprawozdawcy.

Nakaz ustawowy, aby rozstrzygnięcie każdej sprawy następowało w miarę możności na pierwszym wyznaczonym w tym celu posiedzeniu lub rozprawie (art. 6 k.p.c.), zobowiązuje do przykładania znacznie większej niż dotychczas wagi do należytego przygotowania posiedzeń sądowych. Sprawności postępowania niewątpliwie sprzyja właściwy podział czynności i obciążenie sędziów orzekających nie tylko w danym wydziale, za co w zasadzie odpowiada przewodniczący wydziału, ale także w danym sądzie. Podział czynności w sądzie - na wniosek prezesa sądu okręgowego - ustala kolegium sądu okręgowego dla tego sądu oraz podległych sądów rejonowych, natomiast w sądzie apelacyjnym - kolegium tego sądu na wniosek prezesa sądu apelacyjnego. Podział czynności powinien określać zasady zastępstw sędziów oraz zasady przydziału spraw poszczególnym sędziom i referendarzom (art. 29 § 1 pkt 1, art. 31 § 1 pkt 1 i art. 45 u.s.p.). Według zasad ustalonych przez kolegium sądu przewodniczący wydziału przydziela sprawy sędziom i referendarzom, przestrzegając zasady niezmienności składu sądu orzekającego w toku załatwienia sprawy, a w szczególności, aby zmiana sędziego sprawozdawcy zachodziła tylko wyjątkowo. Wyznaczanie sprawozdawcy w kolejnych sprawach wniesionych do sądu powinno następować według alfabetycznej

listy sędziów wydziału i przy uwzględnieniu rodzaju i ciężaru gatunkowego poszczególnych spraw. Przestrzeganie tych zasad przez przewodniczącego wydziału sprzyja właściwej atmosferze pracy w kierowanym przez niego wydziale, pozwala na równomierne obciążenie sędziów, co niewątpliwie ma wpływ na zachowanie odpowiedniej sprawności rozpoznawania poszczególnych spraw (§ 48-50 reg. sąd.).

Jak stanowi § 48 reg. sąd., sprawy są rozpoznawane według kolejnościich wpływu do sądu, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Poza kolejnością na terminy rozpraw mogą być kierowane sprawy w szczególnie uzasadnionych wypadkach.

Przygotowanie sprawy do rozpoznania powinno obejmować w szczególności:

1) badanie, czy sąd jest właściwy miejscowo i rzeczowo do rozpoznania sprawy, czy w sprawie dopuszczalna jest droga sądowa, czy została ona wszczęta we właściwym trybie, czy nie powinna być rozpoznana według przepisów o postępowaniu odrębnym, oraz czy skład sądu jest zgodny z obowiązującymi w tej mierze przepisami;

2) kontrolę zachowania wymagań formalnych pism procesowych, np. pozwu i wniosku (art. 130, 187, 511 k.p.c.);

3) wstępną kontrolę merytoryczną pism procesowych, np. pozwów, czy nie istnieją przeszkody do kontynuowania postępowania;

4) należyte przygotowanie sprawy pod względem dowodowym polegające na: zażądaniu zgłoszenia przed rozprawą wniosków dowodowych, jeżeli jest to możliwe w tej fazie postępowania; dokonaniu przed rozprawą wstępnej oceny celowości i zasadności zgłoszonych wniosków dowodowych; rozważeniu, które z osób należy wezwać na rozprawę lub

powiadomić o niej, jeżeli ich udział w niej jest niezbędny (dotyczy to w szczególności świadków i biegłych);

5) należyte rozplanowanie (w dniach i godzinach) czynności, które mają być dokonane na wyznaczonej rozprawie (posiedzeniu), w celu ograniczenia do niezbędnych granic czasu uczestnictwa świadków, biegłych itp.,

6) sprawdzenie odpowiednio wcześniej przed terminem posiedzenia, czyw sprawie wyznaczonej na posiedzenie zostały doręczone wezwania i zawiadomienia (§ 9 ust. 1 pkt 9 instr. sąd.).

W sądzie okręgowym (także apelacyjnym) przewodniczący posiedzenia powinien rozważyć, czy nie zachodzi konieczność odbycia narady wstępnej (§ 61 ust. 2 reg. sąd.). W sprawie, w której występuje skomplikowane zagadnienie faktyczne lub prawne, przewodniczący posiedzenia sądu drugiej instancji zarządza jej odbycie (§ 61 ust. 2reg. sąd.).

Termin rozprawy wyznacza przewodniczący wydziału lub przewodniczący posiedzenia albo sędzia sprawozdawca (art. 206 k.p.c., § 57 pkt 3 i § 61 reg. sąd.). Przed skierowaniem sprawy na rozprawę przewodniczący lub sędzia sprawozdawca powinien rozważyć, czy nie zachodzą podstawy do rozpoznania jej na posiedzeniu niejawnym w związku ze stwierdzeniem przyczyn, które na przykład uzasadniają odrzucenie pozwu lub wydanie upominawczego nakazu zapłaty (por. rozdział III, 2, B).

Do najbardziej skutecznych środków umożliwiających prawidłowe przygotowanie rozprawy należy zaliczyć odpowiedź na pozew. Pozwany może, po doręczeniu mu odpisu pozwu, bez wezwania sądowego złożyć odpowiedź na pozew (art. 207 § 1 k.p.c.). Może też być zobowiązany do jej złożenia. Zobowiązywanie pozwanego do złożenia odpowiedzi na pozew ma sens tylko wtedy, gdy sam pozew spełnia warunki określone w

art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. Ważne jest zatem, aby we wcześniejszejfazie postępowania, tj. w ramach postępowania naprawczego (art. 130 k.p.c.), przewodniczący (sędzia sprawozdawca) - przez wydanie zarządzenia - skłonił powoda do uzupełnienia pozwu w zakresie obowiązku dokładnego określenia żądania oraz przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających je (por. rozdział XV, 1 i 2oraz rozdział XI, 2). W zarządzeniu, w którym przewodniczący udzielapozwanemu terminu do złożenia odpowiedzi na pozew, wskazane jest pouczenie pozwanego, według jakiego schematu odpowiedź powinna być sporządzona (np. „udzielić pozwanemu 7-dniowego terminu na złożenie odpowiedzi na pozew, w której powinien odnieść się do żądania powoda, oraz wypowiedzieć się co do jego twierdzeń, powołanych przezniego okoliczności faktycznych i dowodów oraz przedstawić własne twierdzenia, zarzuty i wnioski, a także wskazać dowody, które mają być przeprowadzone na rozprawie lub załączyć dowody w postaci dokumentów”). Stosowane w praktyce wezwanie „do złożenia odpowiedzi na pozew”, bez wskazania, na czym miałaby ona polegać, spotyka się -zwłaszcza gdy jej autorami nie są profesjonalni pełnomocnicy - z udzieleniem odpowiedzi lakonicznej, uniemożliwiającej skonfrontowanie stanowisk obu stron oraz ich twierdzeń.

Prawidłowo sporządzony pozew oraz odpowiadająca mu treść odpowiedzi na pozew powinny umożliwić sędziemu ustalenie, które z żądań oraz okoliczności faktycznych są istotne i sporne między stronami, a więcwymagają przeprowadzenia postępowania dowodowego, a które z nich niesą istotne, są bezsporne lub mogą być potraktowane jako przyznane przez pozwanego. Wiedza sędziego we wskazanym zakresie już we wstępnej fazie postępowania ma kapitalne znaczenie dla dalszego postępowania, a zwłaszcza przebiegu pierwszej rozprawy (por. następne uwagi).

W postępowaniu w sprawach gospodarczych, jeżeli sąd nie wydał nakazuzapłaty w postępowaniu nakazowym lub upominawczym, pozwany jest obowiązany do wniesienia odpowiedzi na pozew w terminie dwutygodniowym od otrzymania pozwu. Powinien w niej powołać wszystkie zarzuty i dowody pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że wykaże, iż ich powołanie nie było możliwe. Niewypełnienie tego ustawowego obowiązku grozi pozwanemu

obciążeniem kosztami procesu niezależnie od wyniku sprawy (art. 47912 § 4 i art. 47914 k.p.c.).

W postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych przewodniczący (sędzia sprawozdawca) dokonuje wstępnego badania sprawy, którego celem jest właściwe przygotowanie rozprawy. Jeśli jego wyniki przemawiają za tym, sąd podejmie czynności wyjaśniające, których celem jest takie przygotowanie sprawy, aby jejzakończenie mogło nastąpić na pierwszej rozprawie (art. 467 i 468 k.p.c.).

Stronę reprezentowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa przewodniczący(sędzia sprawozdawca) może zobowiązać do złożenia w wyznaczonym terminie pisma przygotowawczego, w którym strona jest obowiązana do powołania wszystkich twierdzeń, zarzutów i dowodów pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku dalszego postępowania (art. 207 § 3 k.p.c.). Uregulowanie to sprzyja dyscyplinowaniu stron i powinnobyć w najszerszym zakresie wykorzystywane przez sędziów na etapie przygotowania rozprawy. W razie niewykonania zarządzenia wydanego napodstawie art. 207 § 3 k.p.c. lub niepowołania w złożonym piśmie przygotowawczym wszystkich twierdzeń, zarzutów i dowodów, strona pozbawia się w toku dalszego postępowania - przysługującej jej na podstawie art. 217 k.p.c. - możliwości przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów na uzasadnienie swych wniosków. Sąd, nie korzystając z przewidzianego w art. 207 § 3 k.p.c. procesowego instrumentu dyscyplinowania stron, otwiera stronom drogę do przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów „aż do zamknięcia rozprawy” (art. 217 § 1 k.p.c.) (por. rozdział XVIII, 3 oraz XX, 3, B).

Na podstawie pozwu, odpowiedzi na pozew oraz pism przygotowawczych, zwłaszcza tych, które zostały złożone w odpowiedzi na zarządzenie wydane w trybie art. 207 k.p.c., przewodniczący lub sędzia sprawozdawca (§ 57 reg. sąd.) wyda zarządzenie o wyznaczeniu rozprawy. Termin rozprawy powinien zostać wyznaczony z odpowiednim wyprzedzeniem w taki sposób, aby i osobom zainteresowanym mogły

zostać doręczone wezwania co najmniej na tydzień przed tym posiedzeniem, a w pilnych wypadkach stronom - w terminie 3 dni (art.149 § 2 k.p.c.). Według § 73 reg. sąd. wezwania i zawiadomienia o terminach posiedzeń powinny być wysyłane w odpowiednim czasie, aby wrazie stwierdzenia przeszkód w ich doręczeniu można było wysłać je ponownie albo odwołać posiedzenie i zawiadomić o tym osoby, którym zawiadomienia lub wezwania zostały już doręczone. Ze względu na zasady i terminy doręczenia przez awizo (por. rozdział XII, 1, D) zarządzenie o wyznaczeniu rozprawy powinno nastąpić co najmniej z miesięcznym wyprzedzeniem.

W sprawach z zakresu prawa pracy z powództwa pracownika oraz z zakresu ubezpieczeń społecznych termin rozprawy powinien być wyznaczony tak, aby od daty zakończenia czynności wyjaśniających, a jeżeli nie podjęto tych czynności - od daty wniesienia pozwu lub odwołania do rozprawy nie upłynęło więcej niż dwa tygodnie, chyba żezachodzą niedające się usunąć przeszkody (art. 471 i 4777 k.p.c.).

W sprawach gospodarczych przy wyznaczaniu terminu rozprawy sąd powinien pamiętać o wynikającym z art. 47916 k.p.c. postulacie rozpoznania sprawy w terminie trzech miesięcy od daty złożenia pozwuoraz zaleceniu rozpoznania w pierwszej kolejności spraw o zawarcie, zmianę i rozwiązanie umowy oraz ustalenie jej treści.

O tym, jakiego rodzaju wezwania i żądania może zawierać zarządzenie o wyznaczeniu rozprawy, stanowi art. 208 k.p.c. Przepis ten podaje tylko przykładowo zarządzenia, które mogą być objęte treścią wezwania adresowanego do strony. Podkreślić należy, że szeroko stosowana w sądach praktyka powiadamiania o rozprawie strony, którą w postępowaniu reprezentuje pełnomocnik, nie jest prawidłowa. Tylko w sytuacji, gdy sąd uzna obecność strony na rozprawie za konieczną (np. w celu informacyjnego wysłuchania - art. 212 k.p.c. lub przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron - art. 299 k.p.c.), doręczanie stronie wezwania na rozprawę jest uzasadnione również w wypadku, gdy ustanowiła ona pełnomocnika. Gdy nie zachodzi taka konieczność, powiadamianie o rozprawie strony, którą reprezentuje pełnomocnik, jest zbędne, wystarczy powiadomić o rozprawie tylko

pełnomocnika. Zupełnie niezrozumiała i wręcz sprzeczna z zasadą ekonomii postępowania oraz postulatem sprawności działania jest praktyka odraczania rozpraw z powodu niestawiennictwa strony lub braku dowodu powiadomienia jej o terminie rozprawy w sytuacji, gdy stronę reprezentuje, powiadomiony o rozprawie, pełnomocnik procesowy. Prawo strony do osobistego uczestnictwa w rozprawie zostaje zapewnione przez powiadomienie jej pełnomocnika o wyznaczonym terminie rozprawy sądowej.

Wezwanie na rozprawę powinno zawierać oznaczenie sądu wzywającego, miejsce i czas rozprawy, strony i przedmiot sprawy, a ponadto skutkiniestawiennictwa, zależne od tego, kogo wezwanie dotyczy (np. rygor grzywny wobec świadka, rygor wydania wyroku zaocznego wobec pozwanego; § 73 ust. 2 reg. sąd.).

Ważne z punktu widzenia właściwego przygotowania rozprawy oraz skutków ewentualnego wydania na pierwszym jej posiedzeniu orzeczeniarozstrzygającego istotę sprawy są uregulowania zawarte w art. 206 k.p.c., ich celem bowiem jest zapewnienie minimalnych standardów proceduralnych warunkujących opatrzenie pewnych rodzajów orzeczeń (określonych w art. 12 ust. 1 rozporządzenia nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych - Dz.Urz. UE L 143 z 30.04.2004 r., s. 15, Polskie wydanie specjalne rozdz. 19, t. 7, s. 38-62) zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego (por. art. 7951-7955 k.p.c.). Artykuł 206 k.p.c. przewiduje, że równocześnie z doręczeniem pozwu i wezwaniem na pierwszą rozprawę poucza się pozwanego o czynnościach procesowych, które może lub powinien podjąć, jeśli nie uznaje żądania pozwu w całości lub w części. Wskazane w tych przepisach czynności procesowemają charakter przykładowy i nie wyczerpują katalogu czynności, które mogą być podjęte dla skutecznej obrony. Obowiązki sądu wynikające z jego funkcji informacyjnej zostały określone w dwóch grupach przepisów. Przepisy pierwszej grupy zawierają regulacje ogólne, nieodnoszące się do konkretnych czynności procesowych (art. 5, 206 § 2, art. 212 k.p.c.), natomiast przepisy drugiej grupy nakazują udzielanie pouczeń w stosunku do konkretnych czynności

procesowych (art. 327, 343, 357 § 2 k.p.c.). Niektóre z pouczeń mającharakter obligatoryjny, inne zaś fakultatywny (por. rozdział I, 4).

Istotne znaczenie dla przebiegu posiedzenia, na którym wyznaczono rozprawy w kilku sprawach (tzw. sesja), ma ustalona przez sędziego kolejność oraz zaplanowany czas ich trwania. Właściwemu zaplanowaniuposiedzenia sprzyja dobra znajomość przez sędziego poszczególnych spraw wyznaczanych na sesję w danym dniu, a nawet posiadanie wstępnej koncepcji ich przyszłego rozstrzygnięcia. Jest oczywiste, że wstępna koncepcja ulega modyfikacji pod wpływem gromadzonych w sprawie dowodów, jest potrzebna tylko po to, aby przeprowadzane czynności procesowe nie były przypadkowe, a wręcz odwrotnie - miały swoją kolejność. Powiedzenie „to nie sędzia prowadzi sprawę, tylko sprawa prowadzi sędziego i nie wiadomo, w jakim kierunku” odnosi siędo przypadków, gdy znajomość akt sprawy przez sędziego nie jest wystarczająca lub gdy sędzia nie ma obmyślonego planu działania w sprawie. Nawet dobra znajomość akt sprawy okaże się niewystarczającadla zapewnienia sprawnego jej rozpoznania, jeśli sędzia nie ustali inie oddzieli okoliczności spornych od bezspornych między stronami, nieistotnych od istotnych, tzn. niemających znaczenia bądź mających znaczenie z punktu widzenia prawa materialnego, mającego zastosowanie przy ocenie roszczenia będącego przedmiotem postępowania sądowego.

Sędzia zobowiązany jest do nadzorowania prawidłowego biegu przydzielonych mu spraw, w tym kontrolowania, czy wydane w sprawach zarządzenia są terminowo wykonywane przez sekretariat (§ 62 reg. sąd.).

Wyznaczanie sesji sądowych w okresie od 1 lipca do 31 sierpnia może być czasowo ograniczone do rozpoznawania spraw pilnych. Za sprawy pilne uważa się w szczególności wnioski o wydanie zarządzeń tymczasowych oraz wnioski o nadanie klauzuli wykonalności, sprawy o ustalenie kontaktów z dziećmi, odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, zarządzenia wydawane w trybie art. 109 § 1 k.r.o., z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, dotyczące umieszczenia nieletniego w schronisku dla

nieletnich, pilne czynności z zakresu postępowania wykonawczego w sprawach rodzinnych i nieletnich oraz z zakresu postępowania wyjaśniającego w sprawach nieletnich, z zakresu prawa pracy z powództwa pracownika oraz z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych, skargi na czynności komornika, o naruszenie posiadania, sprawy z powództwa i przeciwko syndykowi masy upadłości (§ 46 ust. 4 reg. sąd.). W przypadku wystąpienia znacznych zaległości w rozpoznawaniu spraw w danym sądzie prezes sądu apelacyjnego może nie wyrazić zgodyna ograniczenie wyznaczania sesji sądowych (§ 46 ust. 5 reg. sąd.).

W postępowaniu nieprocesowym rozprawa jest obligatoryjna w wypadkachwskazanych w ustawie (np. w sprawie o ubezwłasnowolnienie), w innychzaś jest fakultatywna (zależy od uznania sądu - art. 514 § 1 k.p.c.). Niestawiennictwo uczestników na rozprawę nie tamuje rozpoznania sprawy, nie stosuje się przepisów o wyroku zaocznym (art. 513 k.p.c.).

B. Przebieg posiedzenia, jego otwarcie, wywołanie sprawy

Przed posiedzeniem z udziałem stron sekretariat sporządza wokandę, która zawiera imiona i nazwiska sędziów i ławników, sygnatury akt spraw wyznaczonych na posiedzenie, określenie godzin, na które sprawy wyznaczono, przedmiot sprawy oraz imiona i nazwiska stron i innych wezwanych osób (§ 23 ust. 1 i 2 instr. sąd.). Po jednym egzemplarzu wokandy otrzymują: przewodniczący posiedzenia, protokolant i woźny obecny na sali posiedzeń. Jeden egzemplarz wokandy wywiesza się na drzwiach sali, w której odbywa się posiedzenie; na egzemplarzu tym protokolant powinien odnotowywać zmiany planowanego czasu rozpoznania sprawy oraz zakreślać numery spraw rozpoznanych w danym dniu, niezwłocznie po zakończeniu każdej z nich. Osobom oczekującym na wywołanie sprawy pozwala to zorientować się co do przebiegu sesji. Po zakończeniu sesji na jednym egzemplarzu wokandy protokolant powinien wpisać godzinę faktycznego rozpoczęcia i ukończenia posiedzenia, przyczynę ewentualnej zmiany planowanego czasu rozpoczęcia go, liczbę przesłuchanych osób oraz wyniki rozpoznania spraw wymienionych na wokandzie. Egzemplarz ten podpisują przewodniczący posiedzenia i protokolant, a następnie przekazuje się go kierownikowi

sekretariatu. Wokandy składane są do zbioru wokand (§ 24 ust. 4 instr. sąd.). Wokandy, a także akta spraw rozpoznanych na danej sesji, powinny być przedmiotem analizy przeprowadzanej przez przewodniczącego wydziału w celu zorientowania się co do przebiegu posiedzeń sądowych w kierowanym przez niego wydziale (§ 57 pkt 3, 6 reg. sąd).

Przewodniczący posiedzenia zajmuje miejsce środkowe za stołem sędziowskim, a pozostali członkowie składu orzekającego zajmują miejsca obok przewodniczącego, przy czym drugi sędzia po lewej stronie przewodniczącego. Protokolant zajmuje miejsce przy stole sędziowskim po lewej stronie sądu. Prokurator, powód lub wnioskodawca zajmują miejsce przed stołem sędziowskim po prawej stronie, a pozwany i inni uczestnicy postępowania - po lewej stroniesądu. Interwenient uboczny zajmuje miejsce obok strony, do której przystąpił (§ 80 ust. 1, 4, 5 reg. sąd.).

Wszyscy obecni na sali rozpraw, nie wyłączając uczestniczących w posiedzeniu prokuratora i protokolanta, powstają z miejsc w czasie wejścia sądu na salę, odbierania przez sąd przyrzeczenia, ogłaszaniawyroku oraz w czasie opuszczania sali przez sąd. Sędziowie powstają z miejsc podczas odbierania przyrzeczenia. W czasie posiedzenia każda osoba powstaje z miejsca, gdy przemawia do sądu lub gdy sąd doniej się zwraca. W uzasadnionych przypadkach, a zwłaszcza gdy przemawiają za tym względy zdrowotne, przewodniczący posiedzenia może zezwolić na pozostanie w pozycji siedzącej (§ 81 reg. sąd.).

Sąd zwykle rozpoznaje kilka spraw wyznaczonych w ramach jednego posiedzenia. Rozprawę w pierwszej sprawie poprzedza otwarcie posiedzenia. Rozprawa w pierwszej i kolejnych sprawach poprzedzona jest ponadto wywołaniem sprawy.

Otwarcie posiedzenia przez przewodniczącego składu orzekającego powinno nastąpić punktualnie o wyznaczonej godzinie (§ 61 ust. 1 pkt3 reg. sąd.), po uprzednim sprawdzeniu, czy wokanda informująca o kolejności i godzinie rozpoczęcia poszczególnych spraw została

prawidłowo sporządzona i wywieszona na drzwiach sali rozpraw. Występujące przypadki rozpoczynania posiedzeń z opóźnieniem nie powinny być tolerowane przez przewodniczących wydziałów, prezesów sądów i osoby pełniące funkcje związane z administracyjnym nadzorem sądowym (np. sędziowie wizytatorzy).

Sprawdzanie punktualności rozpoczynania jawnych posiedzeń sądowych powinno należeć do rutynowych czynności nadzorczych przewodniczącegowydziału, sędziego wizytatora, a także prezesa sądu (§ 57 pkt 8, § 32 ust. 1 pkt 2 reg. sąd.). Sąd rozpoczynający posiedzenie z opóźnieniem jawi się dla osób oczekujących jako niesprawny i niebudzący szacunku organ państwa. Strony, ich pełnomocnicy, wezwaniświadkowie i inne osoby, dla których często jest to pierwszy kontaktz sądem, oczekując na „spóźniony sąd” czują się zlekceważeni i nierzadko z tego tylko powodu okazują sądowi niechęć. W razie przedłużającego się opóźnienia woźny, protokolant lub inny pracowniksądu powinien powiadomić osoby oczekujące o przyczynach opóźnienia iprzypuszczalnej godzinie rozpoczęcia posiedzenia. Informacja taka powinna także zostać wpisana na wokandę.

Posiedzenie otwiera przewodniczący składu sądu (np. „otwieram posiedzenie Sądu Rejonowego w Pabianicach, sprawy rozpoznawane będą według kolejności podanej na wokandzie. Jako pierwszą proszę wywołaćsprawę z powództwa Jana Walczaka przeciwko Stefanowi Nowakowi o odszkodowanie”).

Wywołanie sprawy następuje przez głośne powiadomienie osób oczekujących o tym, że sąd przystąpi do rozpoznania konkretnej sprawy. Sprawę wywołuje woźny sądowy lub protokolant. Samo wywoływanie spraw niekiedy budzi zastrzeżenia z punktu widzenia kultury urzędowania sądu, dokonywane bowiem jest w pośpiechu, w sposób niedbały, a zdarza się, że nawet lekceważący - z pominięciem pełnych imion i nazwisk stron (np. „Sprawa Kowalskiego przeciwko Nowakowi”). Przewodniczący posiedzeń sądowych nie zawsze reagują na taki niekulturalny sposób wywoływania spraw, przez co sami kreślą nie najlepszy obraz sądu. Bardziej zgodnie z właściwą kulturą urzędowania sądu byłoby wywołanie sprawy słowami: „będzie rozpoznana

sprawa z powództwa Jana Kowalskiego przeciwko Stefanowi Nowakowi. Wszystkie oczekujące osoby proszone są na salę rozpraw”.

Powaga sądu nie ucierpi ani też sąd nie utraci autorytetu, a wręcz go zyska, jeśli za opóźnienie w rozpoczęciu pierwszej rozprawy przewodniczący - przed przystąpieniem do sprawdzenia listy osób obecnych - skieruje do nich słowa „sąd przeprasza za opóźnienie”. Wyczerpując temat opóźnień na posiedzeniach sądowych, które niestetynie należą do zdarzeń wyjątkowych, należy zaznaczyć, że jeśli występują one w toku posiedzenia - przy rozpoznawaniu kolejnych spraw stosowna informacja o rozmiarach opóźnienia powinna zostać wpisana na wokandę wiszącą na drzwiach sali rozpraw. Czasem warto również poinformować strony o przyczynach występujących opóźnień, które w toku posiedzeń powstają z przyczyn niezależnych od sądu (np.uzasadnione wnioski stron lub ich pełnomocników o wstrzymanie wywołania sprawy do czasu ich spóźnionego przybycia, przedłużające się wypowiedzi pełnomocników).

Przed rozpoczęciem rozprawy przewodniczący składu sądu sprawdza obecność stron, ich pełnomocników i innych wezwanych osób. Obecność osób, które się stawiły, a także osób nieobecnych, z zaznaczeniem o prawidłowym bądź nieprawidłowym doręczeniu im wezwania sądowego, zostaje odnotowana w protokole rozprawy. Dowody doręczenia wezwań świadkom, biegłym i tłumaczom, którzy stawili się na rozprawę lub posiedzenie, podlegają zniszczeniu, jeżeli przewodniczący rozprawy lub posiedzenia nie zarządzi inaczej. Zniszczeniu podlegają również koperty w wypadku, gdy data stempla pocztowego nie stanowi podstawy ustalenia terminu, z którego upływem wiążą się skutki procesowe (§ 37 ust. 3 instr. sąd.). Pisma nadsyłane w toku postępowania w sprawie dołącza się do akt według kolejności wpływu, natomiast złożone na rozprawie lub posiedzeniu sądu oraz dowody doręczenia wezwań i zawiadomień zamieszcza się przed protokołem rozprawy lub posiedzenia, którego dotyczą (§ 37 ust. 1 i 3 instr. sąd.).

Po sprawdzeniu obecności osób wezwanych przewodniczący składu sądu powinien umożliwić stronom złożenie ewentualnych wniosków formalnychdopuszczalnych w tej fazie postępowania, tj. przed rozpoczęciem

rozprawy, np. cofnięcie pozwu bez zezwolenia pozwanego - art. 203 § 1 k.p.c. W tym celu przewodniczący najczęściej wygłasza formułę: „czy strony chcą, przed rozpoczęciem rozprawy, zgłosić wnioski formalne”. Nie chodzi tu o wnioski formalne (np. wniosek o odroczenie rozprawy), które strony mogą zgłaszać po rozpoczęciu rozprawy (w jej toku), lecz o takie, które dla swej skuteczności muszą być złożone przed rozpoczęciem rozprawy, zgłoszone bowiem później nie odniosą skutku.

O tym, czy rozprawa będzie przebiegać w atmosferze powagi i zapewnienia stronom gwarancji procesowych, decyduje nie tylko profesjonalizm sędziego przewodniczącego, ale także jego osobista kultura oraz takie cechy osobowe, jak spokój, cierpliwość, opanowanie, stanowczość. Niedopuszczalne jest zwracanie się do stronoraz innych osób uczestniczących w rozprawie podniesionym głosem, okazywanie zniecierpliwienia czy też wręcz ich lekceważenie. Prowadząc rozprawę, sędzia powinien pamiętać o podstawowej zasadzie,którą wyraża łacińska paremia audiatur et altera pars (niechaj będzie wysłuchana i druga strona), powinien zatem umożliwić stronie przeciwnej wypowiedzenie się co do twierdzeń, zarzutów, wniosków i oświadczeń procesowych zgłaszanych przez drugą stronę, a swój stosunek do tych czynności i ich ocenę powinien wyrażać wyłącznie w formie decyzji procesowych (zarządzeń i postanowień). Wszelkiego rodzaju komentarze, opinie i sugestie wyrażane przez sędziego w tokuprowadzonej rozprawy uznać należy za niedopuszczalne, mogą bowiem w sposób niezamierzony przez sędziego ujawnić jego stosunek do zgłoszonego przez powoda roszczenia czy też obrony podjętej przez pozwanego. Sędzia przewodniczący nie powinien przejawiać zbytniej aktywności. Sędzia nieprzestrzegający tych reguł zachowania i postępowania postrzegany jest jako nieobiektywny czy wręcz niesprawiedliwy. Późniejszy wyrok wydany przez niego, nawet gdy jesttrafny i słuszny, odbierany będzie przez stronę, która przegrała sprawę, jako wyrok niesprawiedliwy. Emocjom, które nierzadko towarzyszą stronom w toku rozprawy, sędzia przewodniczący nie powinien się poddawać, niekiedy dobrym sposobem na ich rozładowanie jest zarządzenie przerwy w rozprawie („Przewodniczący zarządza 5-minutową przerwę w rozprawie”). Przewodniczący posiedzenia w celu przywrócenia porządku na sali rozpraw może używać młotka i krążka rezonansowego, jeżeli stanowią wyposażenie sądu (§ 82 reg. sąd.).

Przewodniczący powinien dbać, aby wnioski złożone na rozprawie zostały niezwłocznie rozstrzygnięte (§ 61 ust. 1 pkt 3 reg. sąd.). Coraz częściej spotykane w protokołach rozpraw postanowienia o treści: „Decyzje w przedmiocie zgłoszonego wniosku podjąć na posiedzeniu niejawnym”, naruszają niekiedy przepisy postępowania, które nie przewidują rozstrzygania określonych kwestii na posiedzeniu niejawnym, a ponadto sprawiają wrażenie, że sąd nie wie,jaką decyzję procesową należy podjąć, co oczywiście nie przysparza mu szacunku. W toku rozprawy przewodniczący wydaje zarządzenia, które dotyczą kierowania rozprawą. Mogą one mieć charakter formalny (art. 155 § 1 i 2 k.p.c.) lub materialny (art. 160 k.p.c.). Od zarządzeń przewodniczącego wydanych w toku rozprawy strony mogą odwołać się do sądu (art. 226 k.p.c.). Odwołanie powinno nastąpić niezwłocznie, najpóźniej przed zamknięciem rozprawy. Przyjąć należy,że późniejsze (np. w apelacji) żalenie się strony na zarządzenia przewodniczącego jest niedopuszczalne (argument wynikający także z uregulowania przyjętego w art. 162 k.p.c.). Z przysługującego przewodniczącemu uprawnienia odebrania głosu osobie przemawiającej (art. 155 § 2 k.p.c.) należy korzystać z rozwagą i w sytuacjach wyjątkowych, gdy przemawiający - mimo wcześniej zwróconej mu uwagi -nadużywa głosu przez na przykład podnoszenie kwestii niezwiązanych ze sprawą, mających na celu wyłącznie ośmieszenie innych osób, czy też wygłaszanie danej kwestii po raz kolejny. Odebranie głosu, a także uchylenie pytań uznanych przez przewodniczącego za niewłaściwe(np. dotyczące sfery życia prywatnego strony, niemającego z przedmiotem sprawy nic wspólnego) lub zbyteczne (np. dotyczące okoliczności przyznanej przez stronę przeciwną) - powinno zostać odnotowane w protokole rozprawy.

W razie naruszenia przez adwokata lub radcę prawnego, jako pełnomocników procesowych w danej sprawie, obowiązków wynikających zprzepisów postępowania sądowego, a w szczególności w razie nieusprawiedliwionego niestawienia się na posiedzenie sądu lub niewykonania postanowień i zarządzeń sądu w wyznaczonym terminie, jeżeli spowodowało to przewlekłość postępowania, przewodniczący posiedzenia powinien - za pośrednictwem przewodniczącego wydziału - powiadomić o tym prezesa sądu, który o takich zdarzeniach ma

obowiązek (wynikający z § 83 reg. sąd.) powiadomić dziekana okręgowej rady adwokackiej lub dziekana okręgowej izby radców prawnych. Por. także § 12„Zbioru zasad etyki zawodowej sędziów” (przytoczonego we Wprowadzeniu do książki).

C. Etapy rozprawy

W rozprawie można wyróżnić kilka etapów. Są nimi:

- rozpoczęcie rozprawy,

- postępowanie dowodowe,

- roztrząsanie jego wyników,

- zamknięcie rozprawy.

Rozpoczęcie rozprawy następuje w momencie zabrania głosu przez powoda, któremu przewodniczący składu sądu udziela głosu jako pierwszemu. Powód, zabierając głos, najczęściej oświadcza, że popiera powództwo, przedstawia dodatkowe twierdzenia, ewentualnie zgłasza nowe żądania i na ich poparcie wskazuje dowody. Następnie przewodniczący udziela głosu pozwanemu, który z reguły podtrzymuje stanowisko procesowe zajęte w odpowiedzi na pozew (np. żądał oddalenia powództwa lub odrzucenia pozwu), albo wyraża je po raz pierwszy, wdając się w ten sposób w spór co do istoty sprawy. Ten moment rozprawy jest istotny z punktu widzenia uregulowań przyjętychw art. 25 § 1, art. 221 i 1105 § 3 k.p.c. Podobnie jak powód, pozwany może składać wnioski i wskazywać dowody. W razie nieobecności którejkolwiek ze stron jej wnioski, twierdzenia i dowody przedstawia przewodniczący albo sędzia sprawozdawca. Sprawozdanie powinno być zwięzłe, może polegać na przytoczeniu najistotniejszych fragmentów pism procesowych strony nieobecnej bądź

zreferowaniu ich treści, bez ich komentowania (por. art. 211 k.p.c.).

Każda ze stron obowiązana jest do wypowiedzenia się co do twierdzeń przeciwnika, dotyczących okoliczności faktycznych (art. 210 § 2 k.p.c.). Stronom występującym bez adwokata (radcy prawnego) przewodniczący może - w razie uzasadnionej potrzeby - udzielić pouczeń co do czynności procesowych (art. 5 k.p.c.). Już na tym etapie postępowania strony występujące bez adwokata (radcy prawnego)powinny zostać pouczone o obowiązku wynikającym z art. 210 § 2 k.p.c. i skutku przewidzianym w art. 230 k.p.c. (gdy strona nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd, mając na względzie wyniki całej rozprawy, może fakty te uznać za przyznane).

W tym stadium postępowania powinno być przeprowadzone przez przewodniczącego informacyjne przesłuchanie stron, chyba że wcześniej w pozwie i w odpowiedzi na pozew strony przedstawiły wszystkie istotne okoliczności sprawy i sąd na podstawie lektury tych pism jest w stanie ustalić, które z twierdzeń i okoliczności powołanych przez strony są sporne, a które nie wymagają dowodów. Decydując się na przeprowadzenie w trybie art. 212 k.p.c. informacyjnego przesłuchania stron, przewodniczący powinien wydać stosowne zarządzenie, które należy odnotować w protokole rozprawy, aby nie było wątpliwości, że nie jest to dowód z przesłuchania stron, o dopuszczeniu którego decyduje sąd, wydając postanowienie dowodowe na podstawie art. 299 k.p.c. („Przewodniczący zarządził informacyjne przesłuchanie stron. Powód wyjaśnia: … Pozwany wyjaśnia: …”). Przewodniczący powinien pouczyć strony, że zgodnie z art. 3 k.p.c. „obowiązane są składać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek”.

Informacyjne przesłuchanie stron polega na tym, że przewodniczący zadaje pytania stronom w celu ustalenia, jakie z istotnych okoliczności sprawy są między nimi sporne i dąży do ich wyjaśnienia.Wyjaśnienia powinny dotyczyć istotnych oraz spornych okoliczności sprawy. Istotne są te okoliczności, które decydują o sposobie

rozstrzygnięcia; innymi słowy, których ustalenie jest konieczne, abymogło być zastosowane prawo materialne. Wyjaśnienie, które z tych okoliczności są sporne, pozwoli z kolei na precyzyjne ustalenie zakresu postępowania dowodowego. Nie ma żadnych przeszkód, aby informacyjnym przesłuchaniem stron nie mogły być objęte okolicznościnieistotne czy nawet bezsporne. Przy rozpoznawaniu niektórych spraw informacyjne przesłuchanie stron także na okoliczności nieistotne i bezsporne jest czasem wręcz wskazane. Przykładowo, w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu ustnego przesłuchanie stron powinno nastąpić nie tylko na okoliczności istotne, a więc dotyczące treści testamentu oraz warunków złożenia ostatniej woli przez testatora, ale także na okoliczności nieistotne, zwłaszcza gdy na tej samej rozprawie będą w dalszej kolejności zeznawali świadkowie testamentu ustnego - a więc dotyczące miejsca i pory dnia złożenia testamentu, koloru ścian i rodzaju mebli w mieszkaniu, w którym spadkodawca w obecności świadków składał swą ostatnią wolę i tym podobnych szczegółów. Wyjaśnienie tych okoliczności może mieć istotne znaczenie dla oceny później przeprowadzonych dowodów. Sąd Najwyższy w wyroku z 15 czerwca 1973 r. (II CR 257/73, LexPolonica nr 310857, OSNCP 1974, nr4, poz. 76) trafnie podkreślił, że chociaż wyjaśnienia informacyjne strony procesowej w zasadzie nie mają mocy dowodowej z punktu widzenia art. 233 § 1 k.p.c., to jednak - zgodnie z art. 3 k.p.c. - strony są obowiązane składać wyjaśnienia zgodne z prawdą i bez zatajenia czegokolwiek. Dlatego zbieżność lub sprzeczność wyjaśnień informacyjnych z wypowiedzią dowodową tej samej strony procesowej nie może być obojętna dla oceny jej wiarygodności. Oznacza to, że sąd, ustalając podstawę faktyczną rozstrzygnięcia (dokonując ustaleńw uzasadnieniu wyroku), wprawdzie nie będzie mógł się powołać na wyjaśnienia złożone przez strony w ramach informacyjnego przesłuchania, nie jest to bowiem dowód w sprawie, ale sprzeczność występującą pomiędzy tym, co strona wyjaśniła, będąc informacyjnie przesłuchana, a tym, co zeznała w ramach dowodu z przesłuchania, będzie miała istotne znaczenie dla oceny wiarygodności zeznań strony(por. także rozdział XVII, 6). Wyjaśnienie istotnych okoliczności sprawy w ramach informacyjnego przesłuchania stron stwarza dodatkowąpodstawę do skłonienia stron do zawarcia ugody (por. rozdział XIV, 3, A). Sądy zatem powinny w szerokim zakresie korzystać z instytucjiinformacyjnego przesłuchania stron. Czas poświęcony mu oraz wyjaśnienie wielu kwestii na początku rozprawy zaowocują w toku

dalszego postępowania. Nie ma przeszkód, aby w ramach tego przesłuchania same strony również mogły zadawać pytania.

Sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych. Sądstosownie do okoliczności, rozwoju umysłowego, stanu zdrowia i stopnia dojrzałości dziecka uwzględni jego zdanie i rozsądne życzenia (art. 2161 k.p.c.).

Przed zmianą art. 212 k.p.c., przewodniczący „w razie potrzeby udzielał stronom odpowiednich pouczeń i wskazówek, a stosownie do okoliczności zwracał im uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego”, a więc jeśli tylko powstała taka potrzeba, przewodniczącego obciążał procesowy obowiązek obejmujący nie tylko pouczenia, ale także „udzielanie wskazówek”. Zgodnie z obecnym brzmieniem art. 212 k.p.c., przewodniczący w razie uzasadnionej potrzeby może udzielić stronom niezbędnych pouczeń, a stosownie do okoliczności zwraca im uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego (por. rozdział I, 4).

Przed zmianą art. 5 k.p.c. „sąd powinien”, a więc miał obowiązek „udzielać stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego potrzebnych wskazówek co do czynności procesowych oraz pouczać ich o skutkach prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań”. Po zmianie tego przepisu sąd nie majuż takiego obowiązku; został wyposażony jedynie w uprawnienie („sądmoże”) do udzielania - w razie uzasadnionej potrzeby - stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego jedynie „niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych” (por. rozdział I, 4).

Następnym etapem rozprawy jest postępowanie dowodowe. Sąd po wysłuchaniu strony składającej wniosek dowodowy oraz strony przeciwnej, która ma prawo wypowiedzenia się co do celowości i zasadności zgłoszonych dowodów, wszczyna postępowanie dowodowe przez

wydanie postanowienia dowodowego, w którym wskazuje środek dowodowy i określa tezę dowodową. W toku postępowania dowodowego sąd nie powinien okazywać swojego stosunku do wartości zgłaszanych i przeprowadzanych dowodów. Każdą z przesłuchiwanych osób powinien traktować w sposób zapewniający swobodę wypowiedzi (por. rozdział XVII, 6). Przed przesłuchaniem sprawdza się dane osobowe przesłuchiwanego na podstawie dowodu osobistego lub innego dokumentustwierdzającego tożsamość, czyniąc o tym stosowną wzmiankę w protokole. Brak dokumentu stwierdzającego tożsamość należy również odnotować w protokole (§ 84 reg. sąd.).

Po wyczerpaniu wszystkich środków dowodowych, a więc etapu postępowania, który kończy się zwykle oświadczeniami procesowymi stron, odnotowanymi w protokole rozprawy stwierdzeniem, że „strony nie zgłaszają dalszych wniosków dowodowych”, następuje kolejny etap rozprawy, jakim jest - zgodnie z art. 210 § 3 k.p.c. - roztrząsanie wyników postępowania dowodowego. Ta faza postępowania rozpoczyna sięprzez oświadczenie przewodniczącego o udzieleniu głosu powodowi. Przewodniczący powinien oznajmić: „udzielam głosu pełnomocnikowi powoda (wnioskodawcy) celem przedstawienia końcowych wywodów”. Gdy powód zakończy swój wywód, przewodniczący powinien udzielić głosu pozwanemu (uczestnikowi postępowania). W wywodach końcowych strony odnoszą się do przeprowadzonych dowodów oraz przedstawiają ocenę prawną sprawy. Sąd nie powinien przerywać wypowiedzi stron, okazywaćzniecierpliwienia ani też wdawać się w polemikę z tezami prezentowanymi przez strony. W tej fazie postępowania sąd powinien ograniczyć się wyłącznie do wysłuchania stron. Wszelkie reakcje członków składu orzekającego, zarówno słowne, jak okazywane gestykulacją w toku wypowiedzi stron nie powinny mieć miejsca. Przewodniczący może jedynie zwrócić uwagę na występujące w wypowiedziach stron (ich pełnomocników) zbędne powtórzenia, powodujące niepotrzebne wydłużenie przemówień końcowych.

Po końcowych wypowiedziach stron przewodniczący zamyka rozprawę (art. 224 k.p.c.) i oznajmia stronom o miejscu i terminie ogłoszeniaorzeczenia (np. „Zamykam rozprawę oraz informuję, że orzeczenie w tej sprawie Sąd ogłosi po naradzie, na którą się udaje” albo „Zamykam rozprawę, Sąd udaje się na naradę, po której nastąpi

ogłoszenie wyroku” albo „Zamykam rozprawę i informuję, że orzeczeniew tej sprawie zostanie ogłoszone w dniu … o godz. … w sali rozpraw nr …”).

Zgodnie z art. 224 § 1 k.p.c., przewodniczący zamyka rozprawę po przeprowadzeniu dowodów i udzieleniu głosu stronom, co oznacza, że „uznanie przez sąd, że sprawa została dostatecznie wyjaśniona” nie stanowi już warunku, od spełnienia którego uzależnione było zamknięcie rozprawy. Stosowanie art. 224 § 1 k.p.c. wymaga uwzględnienia treści art. 3 i 6 k.p.c. (wyrok SN z 7 lutego 2000 r.,I CKN 321/98, LexPolonica nr 346008, OSNC 2000, nr 10, poz. 178).

Rozprawa może zostać zamknięta również w wypadku, gdy ma być przeprowadzony jeszcze dowód przez sędziego wyznaczonego lub przez sąd wezwany albo gdy ma być przeprowadzony dowód z akt (co do pojęcia „dowodu z akt” - por. rozdział XVII, 6) lub wyjaśnień organów administracji publicznej, a rozprawę co do tych dowodów sąd uzna za zbyteczną (art. 224 § 2 k.p.c.). Sąd, decydując się na takierozwiązanie, które jest dopuszczalne, ale jednak wyjątkowe, powinienumożliwić stronom wypowiedzenie się co do dowodu, który zamierzają przeprowadzić po zamknięciu rozprawy, a następnie powinien wydać postanowienie dowodowe, w którym zostanie zaznaczone, że dowód zostanie przeprowadzony po zamknięciu rozprawy [np. „Sąd postanowił:1) dopuścić dowód z pisma Urzędu Skarbowego w Sieradzu z … załączonego do akt sprawy I K 13/10 i dowód z tego dokumentu przeprowadzić po zamknięciu rozprawy, 2) zwrócić się do Sądu Rejonowego w Sieradzu o pilne nadesłanie - najpóźniej w terminie 3 dni - akt sprawy I K 13/10”]. Decyzja o przeprowadzeniu dowodu po zamknięciu rozprawy z reguły będzie się wiązać z koniecznością odroczenia publikacji orzeczenia końcowego.

Po zamknięciu rozprawy następuje wydanie przez sąd orzeczenia końcowego, którym może być zarówno orzeczenie merytoryczne (rozstrzygające istotę sprawy, tzn. wyrok w procesie oraz postanowienie w postępowaniu nieprocesowym), jak również inne orzeczenie (np. postanowienie o umorzeniu postępowania). Na temat ogłoszenia orzeczenia - por. rozdział XVIII, 2, A.

D. Odroczenie rozprawy

Sąd z urzędu powinien odroczyć rozprawę:

1) jeżeli nieobecność strony (pełnomocnika strony) spowodowana jest:

- nieprawidłowością w doręczeniu wezwania na rozprawę; zachodzi ona nie tylko wtedy, gdy sąd stwierdzi naruszenie zasad obowiązujących przy doręczaniu pism sądowych (por. rozdział XII, 1), ale także wtedy, gdy wezwanie zostanie doręczone stronie zamiast pełnomocnikowi; w takiej sytuacji tylko wyraźna zgoda obecnej na rozprawie strony na występowanie bez pełnomocnika może zapobiec odroczeniu rozprawy; wzór postanowienia: „Wobec tego, że nieobecny pełnomocnik powoda nie został powiadomiony o rozprawie, a ponadto brak jest dowodu doręczenia wezwania nieobecnemu pozwanemu, który został wezwany do osobistego stawiennictwa celem przesłuchania, Sąd postanowił: 1) odroczyć rozprawę na dzień 15 września 2010 r., godz.16, s. II, 2) o terminie rozprawy powiadomić pełnomocnika powoda, 3)wezwać na rozprawę pozwanego do osobistego stawiennictwa w celu przesłuchania w charakterze strony, 4) obecnych powoda i jego pełnomocnika przewodniczący ustnie powiadomił o terminie i celu wyznaczonej rozprawy”. Zgodnie z § 85 reg. sąd., w razie odroczenia posiedzenia należy ogłosić osobom zainteresowanym obecnym na posiedzeniu termin następnego posiedzenia, chyba że ze względu na przyczynę odroczenia posiedzenia niezwłoczne wyznaczenie następnego terminu nie jest możliwe; w razie ogłoszenia terminu następnego posiedzenia należy pouczyć osoby zainteresowane o tym, które z nich mają obowiązek stawić się na następne posiedzenie bez osobnego wezwania, oraz o skutkach niestawiennictwa; na żądanie osoby zainteresowanej należy wydać jej pismo wskazujące termin stawienia się w sądzie; osoby nieobecne na posiedzeniu wzywa się na następne posiedzenie lub zawiadamia o nim na zasadach ogólnych;

- nadzwyczajnym wydarzeniem, np. katastrofą kolejową, wypadkiem drogowym, zamiecią;

- inną znaną sądowi przeszkodą, której nie można przezwyciężyć (art.214 k.p.c.); wzór postanowienia: „W związku z usprawiedliwioną nieobecnością pozwanego spowodowaną chorobą, potwierdzoną zaświadczeniem lekarskim o pobycie pozwanego w szpitalu, zawierającym stwierdzenie, że leczenie pozwanego potrwa przypuszczalnie 10 dni, Sąd postanowił: 1) odroczyć rozprawę, 2) czynności zmierzające do wyznaczenia następnego terminu rozprawy podjąć po upływie 2 tygodni”;

2) jeżeli sąd postanowi wezwać do udziału w sprawie lub zawiadomić otoczącym się procesie osoby, które dotychczas w postępowaniu nie występowały w charakterze powodów lub pozwanych (art. 215 k.p.c.); wzór postanowienia: „W związku z wezwaniem Jana Kowalskiego do udziału w sprawie Sąd postanowił: 1) odroczyć rozprawę na dzień 16 czerwca 2010 r., godz. 8.30, s. XI, 2) o terminie rozprawy powiadomić pozwanego Jana Kowalskiego, doręczając mu odpis postanowienia o wezwaniu do udziału w sprawie oraz odpis pozwu z załącznikami, zobowiązując do złożenia w terminie 7 dni odpowiedzi na pozew, 3) powiadomić o terminie rozprawy pełnomocnika powoda, 4) pozwany Stefan Walczak powiadomiony został ustnie przez przewodniczącego o wyznaczonym terminie rozprawy”.

Oprócz podanych ustawowych przyczyn odroczenia rozprawy, należy wskazać na najczęściej powoływaną przez sąd przyczynę jej odroczenia- „konieczność uzupełnienia materiału dowodowego”. Jest to oczywiście przyczyna usprawiedliwiona. Powstaje najczęściej w sytuacji, gdy sąd w toku rozprawy uwzględnił wnioski dowodowe albo wniosek strony o udzielenie terminu na wskazanie dowodów. W celu ograniczenia konieczności odraczania rozprawy z tego powodu sąd powinien korzystać z uprawnienia przewidzianego w art. 207 § 3 k.p.c. (por. rozdział XVII, 5). Według art. 214 § 2 i 3 k.p.c. sąd może skazać na grzywnę stronę, a także pełnomocnika strony, jeżeli strona (pełnomocnik strony) powoła się w złej wierze na nieprawdziweokoliczności, które skutkowały odroczeniem rozprawy.

Przyczyną odroczenia rozprawy może być także usprawiedliwione chorobą niestawiennictwo stron, ich przedstawicieli ustawowych, pełnomocników, świadków i innych uczestników postępowania. Zgodnie zart. 2141 k.p.c. usprawiedliwienie niestawiennictwa z powodu chorobystron, ich przedstawicieli ustawowych, pełnomocników, świadków i innych uczestników postępowania wymaga przedstawienia zaświadczenia potwierdzającego niemożność stawienia się na wezwanie lub zawiadomienie sądu wystawionego przez lekarza sądowego. Przepisu tego nie stosuje się do osób pozbawionych wolności, których usprawiedliwianie niestawiennictwa z powodu choroby regulują odrębneprzepisy (art. 21 ustawy z 15 czerwca 2007 r. o lekarzu sądowym, Dz.U. Nr 123, poz. 849 ze zm.).

W tym miejscu należy podkreślić, że przewodniczący wydziału ma obowiązek kontrolowania zasadności odraczania rozpraw i posiedzeń oraz biegu spraw (§ 57 pkt 6 reg. sąd.). To regulaminowe postanowienie nie pozostaje w sprzeczności - wbrew niekiedy podnoszonym przez sędziów wątpliwościom - z niezawisłością sędziowską. Przeprowadzając taką kontrolę, przewodniczący nie ingeruje w sferę niezawisłego orzekania. Działa zgodnie z ustawowym uregulowaniem przyjętym w art. 37 § 1 u.s.p., zgodnie z którym osobypowołane do kierowania sądami i nadzoru nad działalnością administracyjną sądów mają prawo wglądu w czynności sądów, mogą żądać wyjaśnień oraz usunięcia uchybień. Jeśli rozprawa została odroczona tylko z tego powodu, że sędzia sprawozdawca - wyznaczając posiedzenie - nie wezwał wszystkich zgłoszonych świadków, to popełnił uchybienie w zakresie sprawności postępowania sądowego, na które - zgodnie z art. 37 § 4 u.s.p. - Minister Sprawiedliwości orazprezes sądu mogą zwrócić sędziemu uwagę na piśmie. Natomiast ingerencją ze strony przewodniczącego wydziału w niezawisłe orzekanie przez sąd byłoby kwestionowanie decyzji o odroczeniu rozprawy, podjętej w celu przeprowadzenia dowodu dopuszczonego na rozprawie (por. T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, red. J. Gudowski, Warszawa 2002, s. 99-104).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Środki procesowe mające na celu zagwarantowanie stronom ich praw,powinny być wykorzystane w sposób służący ich realizacji. Gdy wymagają tego okoliczności sprawy, sąd może zobowiązać strony do usprawiedliwiania nieobecności na rozprawie w sposób, który uzna za właściwy (wyrok SN z 1 czerwca 2000 r., I CKN 64/00, LexPolonica nr 347814, OSNC 2000, nr 12, poz. 227).

2. Wydanie postanowienia uwzględniającego opozycję przeciwko wstąpieniu do sprawy interwenienta ubocznego nie stanowi samoistnej przyczyny odroczenia rozprawy (postanowienie SN z 15 listopada 2000 r., IV CKN 1328/00, LexPolonica nr 349097, OSNC 2001, nr 5, poz. 73).

3. Okoliczność, że sąd rozpoznał sprawę i wydał wyrok pomimo opuszczenia sali rozpraw przez pełnomocnika, którego wniosek o odroczenie rozprawy, rozpoczętej ze znacznym opóźnieniem, nie zostałuwzględniony, nie uzasadnia zarzutu nieważności postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.; wyrok SN z 27 lutego 2002 r., III CKN 875/99, LexPolonica nr 356971, OSNC 2003, nr 2, poz. 25).

4. Leczenie uzdrowiskowe, którego termin z natury jest znany wcześniej, nie może być uznane za przeszkodę niemożliwą do przezwyciężenia, a więc nie stanowi podstawy do odroczenia rozprawy (art. 214 k.p.c.). W konsekwencji, nieuwzględnienie wniosku strony oodroczenie rozprawy ze względu na pobyt jej pełnomocnika w szpitalu uzdrowiskowym nie powoduje nieważności postępowania wskutek pozbawienia możności obrony jej praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.; wyrok SN z 19 marca 2003 r., II UK 172/02, LexPolonica nr 360676, Prok. i Pr. - dodatek 2003, nr 9, poz. 38).

E. Protokół rozprawy

Jeżeli względy techniczne w danym sądzie pozwalają, to protokół sporządzony jest przez utrwalenie przebiegu posiedzenia za pomocą

urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk, pod kierunkiemprzewodniczącego. Protokół sporządzony za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk protokolant podpisuje podpisem elektronicznym gwarantującym identyfikację osoby protokolanta oraz rozpoznawalność jakiejkolwiek późniejszej zmiany protokołu (art. 157-158 k.p.c.). Jeżeli jest to niezbędne dla zapewnienia prawidłowego orzekania w sprawie, prezes sądu na wniosekprzewodniczącego może zarządzić sporządzenie transkrypcji odpowiedniej części protokołu sporządzonego za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk. Transkrypcja stanowi załącznik do protokołu. Zgodnie z art. 158 § 5 k.p.c. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, rodzaje urządzeń iśrodków technicznych służących do utrwalania dźwięku albo obrazu i dźwięku, sposób sporządzania zapisów dźwięku albo obrazu i dźwięku oraz sposób identyfikacji osób je sporządzających, jak również sposób udostępniania oraz przechowywania takich zapisów, mając na uwadze:

1) konieczność właściwego zabezpieczenia zapisu dźwięku albo obrazu i dźwięku przed ich utratą, zniekształceniem, nieuprawnionym dostępem, usunięciem lub inną nieuprawnioną zmianą, a także rozpoznawalność dokonania uprawnionej zmiany lub usunięcia i identyfikacji osoby dokonującej tych czynności;

2) minimalne wymagania dla systemów teleinformatycznych używanych dorealizacji zadań publicznych, określone w odrębnych przepisach;

3) konieczność zmiany formatu zapisu dźwięku albo obrazu i dźwięku lub przeniesienia na inny informatyczny nośnik danych w celu ponownego odtworzenia zapisu;

4) konieczność zapewnienia możliwości zapoznania się z zapisem dźwięku albo obrazu i dźwięku oraz uzyskania z akt sprawy zapisu dźwięku.

Wobec tego, że wspomniane rozporządzenie nie zostało dotychczas wydane, a ponadto w znakomitej większości sądów ze względów technicznych utrwalenie przebiegu posiedzenia za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk nie jest możliwe, protokółjest sporządzany wyłącznie pisemnie, pod kierunkiem przewodniczącego.

Warunki, jakim powinien odpowiadać protokół, zostały określone w art. 158 k.p.c. Do warunków formalnych należy zaliczyć: oznaczenie sądu, miejsca i daty rozprawy, nazwiska sędziów, protokolanta, prokuratora, stron i interwenientów, a także obecnych przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, oznaczenie sprawy. Warunki materialne protokołu odnoszą się do przebiegu rozprawy. Powinny zostać zaprotokołowane wnioski i twierdzenia stron; jeżeli zostały one wyrażone wcześniej w pismach przygotowawczych, zamiast ich przytaczania można w protokole powołać się na te pisma (np. „Pełnomocnik pozwanego podtrzymuje twierdzenia oraz wnioski dowodowezłożone w piśmie przygotowawczym z 15 września 2010 r., załączonym do akt na kartach 57-60”). Czynności stron wpływające na rozstrzygnięcie sądu (ugoda, zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa, cofnięcie pozwu, zmiana, rozszerzenie lub ograniczenie żądania pozwu), nawet gdy objęte są treścią wcześniej złożonych pismprzygotowawczych, powinny zostać zaprotokołowane. Obowiązek ten dotyczy także czynności pochodzących od sądu, tj. wyników postępowania dowodowego (zeznania świadków, opinie biegłych, oględziny przedmiotu itp.), a także wydanych na rozprawie zarządzeń i orzeczeń ze stwierdzeniem, czy zostały ogłoszone. Jeżeli sporządzenie orzeczenia na odrębnym druku nie jest wymagane (np. postanowienia niezaskarżalne - art. 356 k.p.c.), należy w protokole odnotować treść wydanego orzeczenia (np. „Sąd postanowił podjąć zawieszone postępowanie”), natomiast jeśli sąd wydał postanowienie niekończące postępowania w sprawie, ale podlegające zaskarżeniu (np.postanowienie o podjęciu postępowania w innym trybie - art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.), to powinna zostać sporządzona odrębna sentencja, w protokole zaś należy odnotować, że postanowienie takie zostało ogłoszone (np. „Przewodniczący ogłosił postanowienie o podjęciu postępowania w trybie nieprocesowym”).

Przy wydawaniu wyroków zaocznych sporządza się wzmiankę (§ 116 reg. sąd.), zaznaczając w aktach, że pozwany nie stawił się na posiedzenie, nie żądał przeprowadzenia rozprawy w swej nieobecności i nie złożył żadnych wyjaśnień, oraz wzmiankę co do ogłoszenia wyroku. Wzmiankę podpisują przewodniczący posiedzenia i protokolant (§ 116 reg. sąd.). Nie sporządza się wzmianki, lecz protokół, gdy wyrok zaoczny dotyczy tylko niektórych z kilku pozwanych, a inni niestawili się, powód złożył oświadczenie istotne dla sprawy lub gdy naposiedzeniu były dokonane czynności wchodzące w zakres postępowania dowodowego (§ 117 reg. sąd.).

Z posiedzenia niejawnego sporządza się protokół, jeżeli podczas posiedzenia dokonano czynności sądowych, w szczególności gdy wysłuchano osoby wezwane lub składały one wyjaśnienia (art. 152 zd. drugie k.p.c.). Jeżeli na posiedzeniu niejawnym nie wydano orzeczenia, przewodniczący sporządza notatkę urzędową (art. 157 § 3 k.p.c.). Szerzej na temat notatki urzędowej zob. rozdział XVI, 1.

Protokolantem może być: pracownik sekretariatu sądowego, aplikant, referendarz sądowy, asystent sędziego, kierownik sekretariatu, a przy czynnościach poza siedzibą sądu - osoba wiarygodna, pełnoletniai niezainteresowana w sprawie. Protokolant jest z mocy samego prawa wyłączony od czynności urzędowych w sprawie, w której bądź sam jest stroną, bądź też jest kuratorem strony nieznanej z miejsca pobytu (wyrok SN z 8 listopada 1979 r., III CRN 199/79, LexPolonica nr 303447, OSNCP 1980, nr 3, poz. 62).

Kodeks postępowania cywilnego nie określa sposobu sporządzania protokołu. W praktyce sądowej w sprawach cywilnych z reguły protokółsporządzany jest w ten sposób, że przewodniczący dyktuje protokolantowi treść złożonych wniosków, oświadczeń, zeznań, ujętą we własnym sformułowaniu. Przy tym sposobie protokołowania ryzyko pominięcia przez protokolanta istotnych okoliczności jest niewielkie, ponadto treść dyktowana do protokołu pozostaje pod kontrolą stron. Wadą tego sposobu jest to, że sformułowania przewodniczącego mogą odbiegać od wyrażeń dosłownych, które zostały użyte przez składającego oświadczenia lub zeznania. Gdyby dyktowane

były w sposób zniekształcający ich sens i znaczenie, strony powinny żądać dosłownego zaprotokołowania użytych wyrażeń i sformułowań.

Protokół sporządzany samodzielnie przez protokolanta powinien zostaćodczytany w obecności stron i osób, których oświadczenia i zeznania zostały zaprotokołowane (§ 115 ust. 2 reg. sąd.). Protokół rozprawy podpisują protokolant i przewodniczący. Uregulowania dotyczące protokołów zawierają § 115-119 reg. sąd.

Niezależnie od przyjętego sposobu protokołowania, protokół powinien wiernie odzwierciedlać przebieg rozprawy. Podkreślając znaczenie protokołu w części dotyczącej przebiegu postępowania dowodowego, przede wszystkim należy zwrócić uwagę na konieczność odnotowania w protokole okoliczności mogących mieć wpływ na ocenę dowodów (np. sposób składania zeznań - spontaniczne czy też złożone dopiero wskutek ponawianych pytań, niezdecydowanie osoby przesłuchiwanej, nietypowe reakcje - płacz, agresja, niechęć świadka demonstracyjnie okazywana jednej ze stron). Protokół spełniający te wymagania pozwoli sądowi na rozstrzygnięcie sprawy zgodnie z zebranym materiałem, sądowi odwoławczemu zaś umożliwi przeprowadzenie właściwej kontroli oceny dowodów - dokonanej przez sąd pierwszej instancji - oraz rozstrzygnięcia przyjętego w kontrolowanym orzeczeniu.

Strony mogą żądać sprostowania lub uzupełnienia protokołu, nie później jednak niż na następnym posiedzeniu, a jeśli chodzi o protokół rozprawy, po której zamknięciu nastąpiło wydanie wyroku - dopóki akta sprawy znajdują się w sądzie. W przedmiocie żądania sprostowania lub uzupełnienia protokołu rozstrzyga przewodniczący przez wydanie zarządzenia o sprostowaniu (uzupełnieniu) protokołu albo o odmowie sprostowania (uzupełnienia) protokołu. W terminie tygodniowym od doręczenia zarządzenia strony mogą odwołać się do sądu. Jeśli odwołanie zostało złożone po upływie terminu przewidzianego w art. 160 k.p.c., sąd powinien wydać postanowienie oodrzuceniu odwołania, natomiast odwołanie złożone w terminie powinien rozpoznać merytorycznie, wydając postanowienie bądź o sprostowaniu protokołu, bądź o nieuwzględnieniu odwołania (np.

„sprostować protokół rozprawy z dnia w ten sposób, że oświadczenia pełnomocnika powoda o treści >>…<< zastąpić oświadczeniem o treści >>…<<” albo „nie uwzględnić odwołania powoda od zarządzenia przewodniczącego z … odmawiającego sprostowania protokołu rozprawy”). Na postanowienia sądu wydane w przedmiocie złożonego odwołania od zarządzenia przewodniczącego nie przysługuje zażalenie,nie są to bowiem postanowienia kończące postępowanie w sprawie ani nie zostały wymienione w enumeratywnej części art. 394 k.p.c. Postanowienia takie na wniosek strony mogą być objęte kontrolą sądu drugiej instancji w ramach zaskarżenia orzeczenia kończącego postępowanie w pierwszej instancji (art. 380 k.p.c.).

Wobec tego, że protokołem rozprawy objęte są także wyniki postępowania dowodowego (art. 158 § 2 k.p.c.), żądanie sprostowania (uzupełnienia) protokołu może dotyczyć także zaprotokołowanych zeznań świadka. Wydaje się, że uprawnienia strony do żądania sprostowania (uzupełnienia) protokołu rozprawy w części dotyczącej zeznań świadka nie wyłącza regulacja przyjęta w art. 273 § 1 k.p.c.,według której zeznanie świadka, po zapisaniu do protokołu, będzie muodczytane i stosownie do okoliczności na podstawie jego uwag uzupełnione lub sprostowane. Sąd Najwyższy w kwestii tej wyraził odmienne stanowisko, stwierdzając, że zaprotokołowane zeznanie świadka, biegłego lub strony może być sprostowane lub uzupełnione wyłącznie na podstawie własnych uwag zeznającego, zgłoszonych sądowibezpośrednio po odczytaniu mu protokołu (wyrok SN z 18 października 1962 r., 2 CR 996/61, LexPolonica nr 315864, OSNCP 1963, nr 11, poz.245). Gdyby sprostowanie miało dotyczyć istotnej kwestii, mającej wpływ na rozstrzygnięcie sprawy lub ocenę wiarygodności zeznań, ponowne przesłuchanie świadka (biegłego) stanie się konieczne.

Wszelkie poprawki i uzupełnienia treści protokołu powinny zostać omówione w końcowej części protokołu przed jego podpisaniem albo w osobnej uwadze podpisanej przez protokolanta i przewodniczącego posiedzenia. Protokoły posiedzeń powinny być sporządzone pismem maszynowym bądź w formie wydruku komputerowego. W wyjątkowych sytuacjach protokół można sporządzić odręcznie (§ 86 reg. sąd.). Protokół sporządzony pismem ręcznym powinien być czytelny. Akta sprawy przedstawione sądowi wyższej instancji w związku ze złożonym

środkiem odwoławczym, w których znajdują się nieczytelne protokoły, powinny być zwracane sądom niższej instancji celem sporządzenia czytelnych protokołów (§ 97 ust. 2 reg. sąd.).

Szczególny przypadek sprostowania protokołu rozprawy zachodzi w sytuacji, gdy strona żądała na podstawie art. 162 k.p.c. wpisania zastrzeżenia do protokołu w związku z popełnionym przez sąd uchybieniem przepisom postępowania. Jeśli sąd nie wpisze zgłoszonegozastrzeżenia do protokołu, co nie powinno zdarzać się w praktyce sądowej, stronie pozostaje do wykorzystania uprawnienie zgłoszenia wniosku o sprostowanie protokołu. Zob. też: rozdział I, 5.

F. Postanowienie zarządzające oddzielną rozprawę oraz postanowienie zarządzające połączenie kilku spraw

W art. 218 i 219 k.p.c. ustawodawca użył następujących sformułowań: „sąd może zarządzić oddzielną rozprawę…” oraz „sąd może zarządzić połączenie kilku oddzielnych spraw…”. Mogłyby one sugerować, że decyzje sądu, o których mowa w powołanych przepisach, sąd podejmuje w postaci zarządzeń. Nie jest to interpretacja prawidłowa, należy bowiem pamiętać, że zarządzenie - jako postać czynności decyzyjnych sądu - nie jest znane. Zarządzenie stanowi postać czynności decyzyjnych przewodniczącego, jako organu procesowego. Za trafny należy uznać - prezentowany w doktrynie i judykaturze - pogląd, według którego „ilekroć w ustawie mowa jest o zarządzeniu czegoś przez sąd, trzeba przez to rozumieć, że sąd wydaje postanowienie, mocą którego coś zarządza” (por. wyrok SN z 12 grudnia 2000 r., V CKN 175/00, LexPolonica nr 351508, OSP 2001, nr 7-8, poz. 116 z krytyczną glosą W. Broniewicza). Decyzja sądu o zarządzeniu oddzielnej rozprawy (art. 218 k.p.c.), a także decyzja sądu o zarządzeniu połączenia kilku oddzielnych spraw w celu ich łącznego rozpoznania (art. 219 k.p.c.) powinny zostać podjęte w postaci postanowienia. Na te postanowienia sądu nie przysługuje zażalenie.

Wzór postanowienia podjętego na podstawie art. 218 k.p.c.: „Sąd … porozpoznaniu w dniu … na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa głównego … przeciwko … o … oraz z powództwa wzajemnego … przeciwko …

o … postanawia: zarządzić oddzielną rozprawę co do pozwu wzajemnego”.

Sąd może zarządzić oddzielną rozprawę co do pozwu głównego i wzajemnego, jako też co do jednego z kilku roszczeń połączonych w jednym pozwie, bądź to głównym, bądź wzajemnym, albo w stosunku do poszczególnych współuczestników.

Postanowienie przewidziane w art. 218 k.p.c. ma charakter techniczny, sąd nie jest nim związany, może je w toku sprawy zmienić, jego następstwem może być wydanie w sprawie wyroku częściowego. Wydanie postanowienia na tej podstawie należy odróżnić od sytuacji, w której z powodu niedopuszczalności kumulacji roszczeńlub zmiany powództwa (art. 191 i 193 k.p.c.) zachodzi obowiązek rozpoznania zgłoszonego roszczenia jako oddzielnej sprawy, z czym może się łączyć obowiązek przekazania sprawy - stosownie do dyspozycji art. 200 § 1 k.p.c. - innemu sądowi jako właściwemu (por.rozdział XV, 7).

Przewidziana w art. 218 k.p.c. możliwość zarządzenia oddzielnej rozprawy w stosunku do poszczególnych współuczestników nie może dotyczyć współuczestników koniecznych i jednolitych, zważywszy na istotę i charakter współuczestnictwa koniecznego i jednolitego (por.rozdział VII, 6, B, C). Zarządzenie oddzielnej rozprawy może być celowe w wypadkach współuczestnictwa formalnego, skoro współuczestnicy formalni nie są związani więzią materialną (wewnętrzną) i w sprawie występuje tyle przedmiotów sporu, ilu jest współuczestników (por. rozdział VII, 6, A).

Wzór postanowienia podjętego na podstawie art. 219 k.p.c.: „zarządzić połączenie niniejszej sprawy ze sprawą sygn. akt I C 222/07 z powództwa … przeciwko … do łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia”.

Artykuł 219 k.p.c. zezwala na łączne rozpoznanie lub także rozstrzygnięcie tylko spraw, które toczą się przed tym samym sądem. Połączenie kilku spraw może nastąpić, jeżeli sprawy są ze sobą w związku lub mogły być objęte jednym pozwem. Sprawy mogą być ze sobą w związku faktycznym lub prawnym. O tym, kiedy kilka spraw może być objętych jednym pozwem, stanowi art. 191 k.p.c. (por. rozdział XV, 7). Połączenie w trybie art. 219 k.p.c. kilku oddzielnych spraw w celu ich łącznego rozpoznania lub także rozstrzygnięcia ma charaktertechniczny i nie wpływa na właściwość sądu, także i wówczas, gdy mogły być objęte jednym pozwem. Połączenie dwu oddzielnych spraw w celu ich łącznego rozpoznania lub także rozstrzygnięcia na podstawieart. 219 k.p.c. nie oznacza, że takie połączenie tworzy z tych sprawjedną nową sprawę. Połączenie podyktowane względami technicznymi i ekonomią procesową nie pozbawia połączonych spraw ich odrębności i nie zmienia faktu, że łącznie rozpoznawane i rozstrzygane sprawy są nadal dwiema samodzielnymi sprawami. Dlatego też wyrok powinien zawierać osobne rozstrzygnięcia co do każdej z połączonych spraw.

Dla spraw rozpoznawanych łącznie prowadzi się jedne akta pod jedną sygnaturą. Jeżeli dla poszczególnych spraw rozpoznawanych łącznie były założone osobne akta, należy je połączyć i prowadzić pod sygnaturą najwcześniej założonych. Sygnatury spraw dołączonych należy zaznaczyć na okładce w nawiasie (§ 32 instr. sąd.). W razie rozłączenia spraw zakłada się osobne akta dla sprawy wyłączonej, stosując § 64 instr. sąd. Na okładce założonych akt należy zaznaczyćw nawiasie sygnaturę akt sprawy, która uległa rozłączeniu (§ 33 instr. sąd.). Jeżeli sprawa wyłączona ma być przekazana innemu sądowi, wydziałowi lub innemu organowi albo ma być rozpoznana w innypostępowaniu, należy w miarę potrzeby wyłączyć poszczególne karty niezbędne do założenia osobnych akt lub sporządzić w tym celu uwierzytelnione odpisy lub fotokopie (§ 34 instr. sąd.).

G. Otwarcie zamkniętej rozprawy na nowo

Sąd może zamkniętą rozprawę otworzyć na nowo (art. 225 k.p.c.). Jednakże przepis ten nie wyjaśnia, kiedy może to nastąpić. Sąd nie tylko może, ale powinien otworzyć rozprawę na nowo, jeżeli istotne okoliczności ujawniły się dopiero po zamknięciu rozprawy (art. 316 §

2 k.p.c.), a więc gdy po zamknięciu rozprawy zostały ujawnione nowe fakty czy dowody istotne ze względu na przedmiot sprawy. Do takiego ujawnienia może dojść w wyniku przeprowadzenia dowodów w trybie art.224 § 2 k.p.c. Sąd powinien otworzyć rozprawę na nowo także wtedy, gdy w czasie narady sędziowskiej stwierdzi popełnienie uchybień procesowych, które mogłyby skutkować - w razie zaskarżenia wyroku - uchyleniem wyroku i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania, a są to uchybienia, które mogą być usunięte we własnym zakresie przez ten sąd. Przykładowo, jeśli sąd w czasie narady doszedł do wniosku, że bezzasadnie oddalił wniosek dowodowy, powinien wydać postanowienie o otwarciu rozprawy na nowo [np. „Sąd postanawia: 1) otworzyć zamkniętą rozprawę na nowo, 2) odroczyć otwartą rozprawę, 3) dopuścić dowód z opinii biegłego lekarza ortopedy, któremu zlecićwydanie w terminie 20 dni opinii na okoliczność, czy uraz kolana, jakiego doznał powód w wypadku w dniu 20 lutego 2011 r., uniemożliwia wykonywanie przez niego zawodu kierowcy”].

Otwarcie rozprawy na nowo następuje z urzędu, jednakże sąd orzekający uwzględni wnioski stron, jeżeli zabezpieczy to ochronę ich praw. Strony mogą w tej sprawie składać wnioski do chwili wydania orzeczenia.

W praktyce niektórych sądów otwarcie zamkniętej rozprawy następuje na podstawie postanowienia wydanego przez sąd na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego (przewodniczącego), mimo że sprawę rozpoznawał i rozprawę zamknął sąd w składzie jednego sędziego zawodowego (przewodniczącego) oraz dwóch ławników. Powstajepytanie, czy sąd otworzył rozprawę na właściwym posiedzeniu i we właściwym składzie. Rozważając tę kwestię, przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że z reguły po zamknięciu rozprawy przewodniczący oznajmia osobom obecnym na sali rozpraw, że sąd udaje się na naradę,po której ogłosi orzeczenie („Zamykam rozprawę, sąd udaje się na naradę, po której ogłosi wyrok”). W takim przypadku ogłoszenie wyroku następuje na posiedzeniu, na którym zamknięto rozprawę (art. 326 § 2 zd. pierwsze k.p.c.). Jednakże w sprawie zawiłej sąd może odroczyć ogłoszenie wyroku na czas do dwóch tygodni. W tym przypadku- zgodnie z art. 326 § 2 zd. drugie i trzecie k.p.c. - sąd powinien,po zamknięciu rozprawy, wydać postanowienie o odroczeniu ogłoszenia

wyroku, wskazując w tym postanowieniu termin ogłoszenia („Sąd postanowił odroczyć ogłoszenie wyroku na dzień …, godz. … sala rozpraw nr …”). Nie może budzić wątpliwości, że posiedzenie wyznaczone na ogłoszenie wyroku jest posiedzeniem jawnym, ale nie rozprawą. Na tym posiedzeniu sąd w składzie, w którym rozpoznawał sprawę i zamknął rozprawę, powinien - jeśli został zgłoszony wnioseko otwarcie rozprawy, albo sąd z urzędu zamierza ją otworzyć - podjąćstosowne decyzje procesowe, tj. wydać, po wysłuchaniu obecnych stron, postanowienie o odmowie otwarcia zamkniętej rozprawy lub postanowienie o otwarciu zamkniętej rozprawy i jej odroczeniu. Stanowisko, według którego przewodniczący - zważywszy na uregulowanie przyjęte w art. 47 § 2 k.p.c. - może sam wydać postanowienie o otwarciu zamkniętej rozprawy, nie zasługuje na obronę, skoro po otwarciu rozprawy kolejna decyzja w postaci postanowienia o jej odroczeniu podejmowana jest w ramach otwartej rozprawy, a więc posiedzenia, którego przewodniczący nie powinien prowadzić bez udziału pozostałych członków składu orzekającego. Gdyby jednak postanowienie o otwarciu rozprawy na nowo i jej odroczeniu wydał sam przewodniczący, to nie jest to uchybienie skutkujące nieważnością postępowania. Nieważność postępowania ze względu na niewłaściwy skład sądu zachodzi wtedy, gdy skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.). Jeśli więc przed otwarciem zamkniętej rozprawy i po jej otwarciu skład sądu orzekającego nie był sprzeczny z przepisami prawa, to okoliczność, że sama czynność otwarcia rozprawy została podjęta w składzie niewłaściwym, nie może skutkować nieważnością postępowania. Jest to tylko uchybienie procesowe, które jeśli zostanie wykazane, że mogło mieć wpływ na wynik sprawy, może stanowić skuteczną podstawę środka odwoławczego. Takie stanowisko wyraził także Sąd Najwyższy w uchwale z 21 grudnia 2004 r. (I PZP 10/04, LexPolonica nr 371562, OSNP 2005, nr 13, poz. 184), stwierdzając, że w sprawie z zakresu prawa pracy wydanie przez przewodniczącego na posiedzeniu niejawnym postanowienia o otwarciu na nowo zamkniętej rozprawy i jej odroczeniu stanowi naruszenie przepisów postępowania, lecz nie powoduje jego nieważności ze względu na skład sądu orzekającego sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.).

Podobnie należy ocenić sytuację, gdy postanowienie o otwarciu zamkniętej rozprawy i jej odroczeniu przewodniczący wydał na posiedzeniu niejawnym. Rozstrzyganie tej kwestii na posiedzeniu niejawnym niewątpliwie jest uchybieniem procesowym, skoro art. 225 k.p.c. nie zawiera szczególnego uregulowania pozwalającego na wydanie orzeczenia o otwarciu rozprawy na posiedzeniu niejawnym (por. art. 148 § 1 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Przeprowadzenie dowodu z dodatkowej opinii biegłych nie mieści się w granicach art. 224 § 2 k.p.c. i - jako niedopuszczalne bez otwarcia rozprawy na nowo (art. 316 § 2 k.p.c.) - prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.) (wyrok SN z 10 września 1999 r., II UKN 101/99, LexPolonica nr 343111, OSNAPiUS 2000, nr 23, poz. 871).

2. Kontradyktoryjność procesu oraz obowiązek zapewnienia stronom możliwości obrony swoich praw pozwala przewodniczącemu zamknąć rozprawę, gdy wskazane istotne dla rozstrzygnięcia dowody zostały przeprowadzone, a strony miały sposobność wyrażenia swojego stanowiska (wyrok SN z 22 lipca 2004 r., II CK 423/03, LexPolonica nr 1610783).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XVII

Postępowanie dowodowe

1. Przedmiot dowodu

We wstępnej fazie postępowania sądowego strony przedstawiają sądowi twierdzenia o faktach, z których wywodzą skutki prawne. Powód w pozwie i pismach przygotowawczych twierdzi o faktach i wskazuje dowody (art. 232 zd. pierwsze k.p.c.), które mają uzasadniać jego żądanie, zgodnie bowiem z art. 6 k.c. ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. W procesie cywilnym strony mają obowiązek twierdzenia i dowodzenia tych wszystkich okoliczności (faktów), które stosownie do art. 227

k.p.c. mogą być przedmiotem dowodu. Tak zwane fakty negatywne mogą być dowodzone za pomocą dowodów co do faktów pozytywnych przeciwnych, których istnienie wyłącza stwierdzoną okoliczność negatywną. W związku z tym, po pierwsze: faktów, z których wywodzonejest dochodzone roszczenie (tworzących prawo podmiotowe), powinien wzasadzie dowieść powód; dowodzi on również faktów uzasadniających jego odpowiedź na zarzuty pozwanego; pozwany dowodzi faktów uzasadniających jego zarzuty przeciwko roszczeniu powoda; po drugie:faktów tamujących oraz niweczących powinien dowieść przeciwnik tej strony, która występuje z roszczeniem, czyli z zasady - pozwany (por. uzasadnienie wyroku SN z 29 września 2005 r., III CK 11/05, LexPolonica nr 1625342, Lex nr 187030). Pozwany w odpowiedzi na pozew i w innych pismach procesowych wypowiada się co do tych faktów, a ponadto przedstawia własne twierdzenia i dowody na uzasadnienie podniesionych przez niego zarzutów. Informacyjne wysłuchanie stron (por. rozdział XVI, 2, C) także służy ustaleniu, na jakich twierdzeniach powód opiera swe żądanie, a pozwany podjętą obronę.

Sąd, dokonując weryfikacji twierdzeń stron, powinien w pierwszej kolejności ustalić, które z przytoczonych faktów mają dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.). Twierdzony przez stronę fakt jest istotny w rozumieniu art. 227 k.p.c., jeśli dotyczy przedmiotu procesu (przedmiotem procesu jest roszczenie procesowe - por. rozdział II, 1) oraz ma znaczenie prawnew tym sensie, że jego ustalenie jest konieczne z punktu widzenia normy prawnej, która miałaby zastosowanie do stanu faktycznego przedstawianego przez strony. Jeżeli powoływane fakty nie mają takiego znaczenia, nie powinny być przedmiotem badania w toku postępowania dowodowego. Nieprzeprowadzenie przez sąd - według wskazanego kryterium - weryfikacji twierdzeń stron o faktach, powoduje, że nierzadko zakresem długotrwałego i czasochłonnego postępowania dowodowego niepotrzebnie objęte są fakty niemające znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że art. 227 k.p.c. często powoływany jest w zarzutach apelacyjnych bądź w podstawie skargi kasacyjnej z art. 3983 § 1 pkt 2 k.p.c. w sytuacji, gdy niewątpliwie nie został przez sąd naruszony. Zarzut naruszenia tego przepisu ma rację bytu tylko w sytuacji, gdy zostanie wykazane, że sąd przeprowadził dowód na

okoliczności niemające istotnego znaczenia w sprawie i ta wadliwość postępowania dowodowego mogła mieć wpływ na wynik sprawy, bądź gdy sąd odmówił przeprowadzenia dowodu na fakty mające istotne znaczeniew sprawie, wadliwie oceniając, iż nie mają one takiego charakteru. Innymi słowy, samo twierdzenie, iż nastąpiło naruszenie art. 227 k.p.c., bez równoczesnego wskazania na uchybienie innym przepisom regulującym postępowanie dowodowe (np. art. 217 § 2, art. 278 § 1 k.p.c.), nie jest uzasadnionym zarzutem apelacyjnym ani nie stanowi uzasadnionej podstawy skargi kasacyjnej naruszenia przepisów postępowania (art. 3983 § 1 pkt 2 k.p.c.).

Jeśli sąd przeprowadza na wniosek lub z urzędu dowody na okoliczności, które nie wchodzą w zakres podstawy faktycznej żądania, to narusza przepisy dotyczące postępowania dowodowego, a nie przepisy określające zasady wyrokowania, przy czym dla oceny takiego działania nie bez znaczenia jest okoliczność, czy strona powodowa wskazała, na jakiej podstawie materialnoprawnej dochodzi przysługującego jej roszczenia. W judykaturze prezentowany jest pogląd, według którego wskazanie przez powoda przepisów prawa materialnego, mających stanowić podstawę prawną orzeczenia, jakkolwiek niewymagane, nie pozostaje bez znaczenia dla przebiegu i wyniku sprawy, albowiem pośrednio określa także okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie pozwu (wyrok SN z 23 lutego 1999 r.,I CKN 252/98, LexPolonica nr 335107, OSNC 1999, nr 9, poz. 152). Skoro więc strona powodowa wskazuje, na podstawie którego przepisu prawa materialnego dochodzi roszczenia, to przepis ten staje się w rozpoznawanej sprawie nośnikiem konkretnych treści faktycznych, a one niewątpliwie wyznaczają zakres postępowania dowodowego.

Twierdzenia stron o faktach, które sąd uznał za istotne w znaczeniu wyżej wskazanym, nie zawsze będą wymagały zweryfikowania za pomocą dowodów. Nie wymagają udowodnienia fakty przyznane przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości (art. 229 k.p.c.), a także fakty znane powszechnie i znane sądowi urzędowo (art. 228 k.p.c.) oraz fakty, które sąd może ustalić w drodze domniemania faktycznego (art. 231 k.p.c.).

Ustalenie faktu na podstawie przyznania będzie możliwe zarówno wtedy, gdy strona złożyła oświadczenie, że twierdzenie przeciwnika co do określonego faktu jest prawdziwe (przyznanie wyraźne), jak i wtedy, gdy strona - wbrew obowiązkowi wynikającemu z art. 210 § 2 k.p.c. - nie wypowiedziała się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach (przyznanie dorozumiane). Według art. 229 k.p.c. przyznanie faktu, aby mogło odnieść skutek, nie powinno budzić wątpliwości. Przyznanie nie tylko wyraźne, ale także dorozumiane powoduje skutki przewidziane w art. 229 k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 230 k.p.c., gdystrona nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd, mając na względzie wyniki całej rozprawy, może fakty te uznać za przyznane. Gdy strona występuje w sprawie bez pełnomocnika (adwokata lub radcy prawnego), może zajść uzasadniona potrzeba - zgodnie z art. 5 k.p.c. - udzielenia jej przez sąd pouczenia o treści art. 210 § 2, art. 229 i 230 k.p.c. Pouczenie na przykład o następującej treści powinno zostać zaprotokołowane w protokole rozprawy: „Przewodniczący pouczył pozwanego, że zgodnie z art. 210 §2 k.p.c. obowiązany jest do składania w toku procesu oświadczeń co do twierdzeń powoda, dotyczących okoliczności faktycznych. Zaniechanie tego obowiązku może skutkować uznaniem przez sąd, że powołane przez powoda fakty zostały przyznane przez pozwanego. Przewodniczący pouczył ponadto pozwanego, że fakty przyznane nie wymagają dowodu” (por. też rozdział I, 4).

Ustalenie faktów na podstawie notoryjności powszechnej nie wymaga uprzedzenia stron, natomiast gdy sąd zamierza dokonać ustaleń na podstawie notoryjności sądowej, a więc znajomości faktu wynikającej z działalności urzędowej (np. fakt znany z innej sprawy), to przewodniczący powinien na rozprawie zwrócić na ten fakt uwagę stron, umożliwiając wypowiedzenie się co do niego, a nawet przeprowadzenia dowodu przeciwnego.

Dokonywanie ustaleń w drodze domniemania faktycznego polega na tym, że sąd wyprowadza wniosek o istnieniu określonego faktu na podstawieinnych lub innego udowodnionego faktu. W istocie oparte jest ono na swobodnym wnioskowaniu, powinno zatem odpowiadać zasadom logicznego rozumowania oraz doświadczenia życiowego. Ciężar obalenia faktu wynikającego z domniemania faktycznego spoczywa na osobie, która

twierdzi, że fakt taki nie zaistniał. Domniemany fakt zostanie obalony, jeśli strona wykaże, że wnioskowanie sądu sprzeczne jest z zasadami logicznego rozumowania lub doświadczenia życiowego. Fakt domniemany nie wymaga ani twierdzenia, ani dowodzenia, natomiast twierdzenia i dowodzenia wymagają fakty składające się na podstawę faktyczną domniemania. Generalnie przyjmuje się, że przy konstruowaniu domniemania faktycznego, obok zasad logiki, istotną rolę odgrywają zasady doświadczenia życiowego. W szczególności domniemanie faktyczne nie powinno być sprzeczne z tymi zasadami. Domniemanie faktyczne, będące rozumowaniem sędziego opartym na wiedzy i doświadczeniu, może być wzruszone przez wykazanie nieprawidłowości tego rozumowania. Ta nieprawidłowość może polegać na tym, że fakt przyjęty przez sąd za podstawę wnioskowania o innym fakcie nie został ustalony, albo też na tym, że fakty składające sięna podstawę domniemania faktycznego nie uzasadniają w świetle wiedzyi doświadczenia życiowego wyprowadzonego wniosku.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Domniemanie przewidziane w art. 7 k.c. jest wiążące dla sądu orzekającego (art. 234 k.p.c.) aż do czasu, gdy strona związana ciężarem dowodu (art. 6 k.c.) udowodni złą wiarę (wyrok SN z 20 kwietnia 1994 r., I CRN 44/94, LexPolonica nr 300791, OSNCP 1994, nr12, poz. 245).

2. Domniemanie faktyczne określone w art. 231 k.p.c. może znaleźć zastosowanie także przy ustalaniu okoliczności i terminu nadania pisma procesowego do sądu (postanowienie SN z 22 maja 1997 r., III CKN 36/97, LexPolonica nr 324327, OSNC 1997, nr 10, poz. 159).

3. Ocena, czy określone fakty mają dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie, zależy nie tylko od tego, jakie to są fakty, lecztakże - a nawet w pierwszej kolejności - od tego, jak sformułowana irozumiana jest norma prawna, która w rozstrzyganej sprawie została zastosowana. Każdy bowiem stan faktyczny jest oceniany w aspekcie określonego przepisu prawa materialnego, które to prawo wyznacza,

oraz zakresów koniecznych ustaleń faktycznych, jakie powinny być w sprawie poczynione; jednocześnie przepisy prawa materialnego mają rozstrzygające znaczenie dla oceny, czy określone fakty, jako ewentualny przedmiot dowodu, mają wpływ na treść orzeczenia (wyrok SN z 26 lipca 2000 r., I CKN 975/98, LexPolonica nr 384982).

4. W procesie cywilnym strony mają obowiązek twierdzenia i dowodzenia tych wszystkich okoliczności (faktów), które - stosownie do art. 227 k.p.c. - mogą być przedmiotem dowodu. Tak zwane fakty negatywne mogą być dowodzone za pomocą dowodów faktów pozytywnych przeciwnych, których istnienie wyłącza twierdzoną okoliczność negatywną (wyrok SN z 9 stycznia 2001 r., II CKN 1194/00, LexPolonica nr 388285).

5. Ustalenie treści zarządzenia doręczonego stronie przez sąd może być oparte na domniemaniu faktycznym (postanowienie SN z 21 czerwca 2001 r., IV CZ 58/01, LexPolonica nr 352919, OSNC 2002, nr 2, poz. 24).

6. Artykuł 231 k.p.c. wchodzi w rachubę tylko w braku bezpośrednich środków dowodowych, domniemanie to bowiem pozwala na oparcie ustaleńfaktycznych na uznaniu faktów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów (wyrok SN z 19 lutego 2002 r., IV CKN 718/00, LexPolonica nr 389919, Lex nr 54362).

2. Dowód prima facie

Środkiem służącym do dokonywania ustaleń faktycznych, zbliżonym do domniemania faktycznego, jest dowód prima facie. Dowód ten został wykształcony przez praktykę sądową i ma zastosowanie szczególnie w sprawach, w których udowodnienie okoliczności faktycznych jest niezwykle trudne (szkody mankowe, komunikacyjne, lekarskie). Dowód prima facie dotyczy okoliczności wskazujących na istnienie związku przyczynowo-skutkowego między określonymi zdarzeniami. Podstawę ustalenia takiego związku stanowi przekonanie sądu, oparte na

doświadczeniu życiowym oraz wiedzy, że w typowym przebiegu zdarzeń, które po sobie nastąpiły, związek taki zwykle występuje. Dowód primafacie często wykorzystywany jest w tzw. procesach żółtaczkowych, w których udowodnienie faktu zakażenia powoda wirusem żółtaczki w czasie pobytu w szpitalu jest niezmiernie trudne. Przykładem wykorzystania dowodu prima facie w praktyce sądowej jest wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 29 listopada 2000 r. (I ACa 896/00, niepubl.), w którym Sąd ten stwierdził, że wymaganie od osoby poszkodowanej, aby fakt zakażenia jej żółtaczką w czasie pobytu w szpitalu wykazała „z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością”, łączyłoby się dla osoby poszkodowanej z trudnościami niedającymi siępraktycznie przezwyciężyć. W konsekwencji niezbędne jest osłabienie wymagań dowodowych i ograniczenie ich do ciężaru wykazania, iż wskutek zaniedbań w zakresie warunków sanitarnych i higienicznych zakładu leczniczego powstało lub zwiększyło się ryzyko infekcji.

Jeśli strona, przeciwko której dowód prima facie działa (np. pracownik ponoszący odpowiedzialność z tytułu niedoboru w powierzonym mu mieniu), przeprowadzi dowód, że w konkretnych okolicznościach sprawy założony związek przyczynowo-skutkowy nie zachodzi (mienie nie zostało pracownikowi powierzone w sposób prawidłowy) lub że skutek został spowodowany inną przyczyną (np. pracownik wykaże, że do powierzonego mu mienia na skutek zaniedbań organizacyjnych pracodawcy miały dostęp osoby trzecie), to na założonej przez sąd więzi przyczynowo-skutkowej nie będzie można konstruować podstawy faktycznej rozstrzygnięcia.

3. Ciężar udowodnienia. Dopuszczenie przez sąd dowodu niewskazanego przez stronę

Kwestia ciężaru dowodu zaliczana jest do problematyki prawa materialnego. Artykuł 6 k.c. stanowi, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która wywodzi z niego skutki prawne. W postępowaniu cywilnym reguła ta została powtórzona w art. 232 k.p.c., zgodnie z którym strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Przytoczone regulacje oznaczają, że ciężar udowodnienia twierdzenia o istnieniu określonego faktu spoczywa na twierdzącym, a nie na przeczącym.

Tylko wyjątkowo - gdy wynika to z przepisów ustanawiających domniemania prawne wzruszalne - ciężar udowodnienia stanu przeciwnego niż przyjęty w domniemaniu obciąża przeczącego.

Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego wprowadzona w latach 1996- 2007 doprowadziła do zerwania z modelem procesu opartym na dogmacie prawdy tzw. obiektywnej. W ślad za tym wzmocniono elementy kontradyktoryjności oraz zredukowano instrukcyjne (śledcze) kompetencje sądu. Wprowadzone zmiany określają zasady współdziałaniasądu ze stronami, aby nie dochodziło do naruszenia konstytucyjnej i kodeksowej zasady równości (równouprawnienia) stron.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego z ostatnich lat unaoczniło, że stosowanie przepisów, które nakładały na sądy obowiązek działania z urzędu, prowadzi do naruszenia prawa do bezstronnego sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady równego traktowania stron (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Mimo tak jednoznacznego kierunku zmian ustawodawca nie zdecydował się na wyeliminowanie, zawartego w art. 232 zd. drugie k.p.c., uprawnienia sądu do dopuszczania dowodu niewskazanego przez stronę. Właściwa interpretacja tego przepisu - przedstawiana zwłaszcza w orzeczeniach Sądu Najwyższego, który wielokrotnie, odpowiadając na zarzuty powoływane w kasacjach, wyjaśniał, że dopuszczenie dowodu z urzędu jest co do zasady prawem, a nie obowiązkiem sądu - pozwalała na zachowanie tego przepisu. Praktyka sądowa dostarcza dowodów na to, że w sytuacjach wyjątkowych uprawnienie sądu do przeprowadzenia dowodu z urzędu powinno zostać zachowane. Chodzi tylko o to, aby sądy z uprawnienia tego korzystały wyjątkowo, a strony postępowania sądowego nie doszukiwały się w omawianym uregulowaniu obowiązku działania sądu z urzędu. Warto zatem przypomnieć, że kontradyktoryjność procesu cywilnego wymaga, aby strony wskazywały dowody dla wykazania swoich twierdzeń. Bierność strony w tym zakresie nie zobowiązuje sądu - poza wyjątkowymi przypadkami - do prowadzenia dowodów z urzędu. Wskutek dokonanych zmian w Kodeksie postępowania cywilnego nastąpiło zniesienie zasady odpowiedzialnościsądu za wynik postępowania dowodowego. Skoro art. 232 k.p.c. nakładana strony obowiązek wskazywania dowodów dla stwierdzenia faktów, z których strony wywodzą skutki prawne, to w konsekwencji strona, a

nie sąd, może naruszyć ten przepis. Jeśli zaś strona nie przedstawiadowodów, to uznać należy, iż dany fakt nie został wykazany (udowodniony). Trzeba ponadto pamiętać, że powołanie dowodu przez sąd z urzędu może być korzystne dla jednej ze stron, niekorzystne natomiast dla strony przeciwnej.

Przestrzegając zasady równości stron, sąd jednak musi, jeżeli chodzio powoływanie dowodów, przestrzegać również zasady kontradyktoryjności, stosownie do której strona może m.in. powoływaćdowody i wypowiadać się co do powołania dowodów przez przeciwnika (art. 210 § 1 k.p.c.). Sąd zatem powinien dbać o to, aby każda ze stron z możności tej skorzystała. Jest to lepszy sposób wykrycia prawdy w procesie niż powoływanie dowodów z urzędu. Działanie sądu zurzędu może prowadzić do naruszenia prawa do bezstronnego sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady równego traktowania stron. W razie gdy sąd z prawa wynikającego z art. 232 zd. drugie k.p.c. nie skorzysta, strona nie może konstruować uzasadnionego zarzutu apelacyjnego, a zwłaszcza kasacyjnego. Przyjąćnależy, że sąd może dopuścić dowód z urzędu wyjątkowo, gdy zachodzi potrzeba ochrony szczególnego interesu publicznego, np. w sprawach oprawa niemajątkowe z zakresu prawa rodzinnego, o roszczenia alimentacyjne lub w sprawach, w których istnieje uzasadnione podejrzenie fikcyjności procesu bądź próba obejścia prawa przez strony.

Sąd Najwyższy w wyroku z 4 stycznia 2007 r. (V CSK 377/06, LexPolonica nr 1787662, OSP 2008, nr 1, poz. 8) uznał, że dopuszczenie dowodu z urzędu należy do dyskrecjonalnej władzy sędziego, niekiedy jednak - zważywszy na interes publiczny - przeradza się w obowiązek, natomiast w sprawach, w których mają zastosowanie zasady prekluzji dowodowej, podjęcie przez sąd inicjatywy dowodowej powinno być usprawiedliwione szczególnymi okolicznościami (por. rozdział I, 2). Co do możliwości dopuszczenia dowodu z urzędu w sprawach, w których obowiązuje zasada prekluzji dowodowej - por. rozdział I, 1, B i C.

Inaczej kwestię możliwości dopuszczenia przez sąd dowodu z urzędu należy ocenić w postępowaniu nieprocesowym, w którymzasada kontradyktoryjności ma o wiele mniejsze znaczenie niż w procesie. W postępowaniu nieprocesowym z reguły brak sporu o prawo. Sąd, rozpoznając sprawę według przepisów o postępowaniu nieprocesowym - ze względu na odmienne funkcję, jakie spełnia - działa w szerszym zakresie z urzędu, co wynika z wielu przepisów (np. art. 567 § 1, art. 681, 684, 618 § 1, art. 619 § 1 i 2, art. 506, 510 § 2, art. 534, 541 § 2, art. 559, art. 5651, 5675, 570, 5701, 574, 5751 , 5791, 586 § 4, art. 600 k.p.c.). Przepisy te nakładają na sąd obowiązki mające na celu np. ustalenie kręgu uczestników postępowania, przeprowadzenie określonych dowodów, dokonanie ustaleńniezbędnych do rozstrzygnięcia istoty sprawy. W praktyce sądowej powstało na tle tych regulacji oraz przepisu art. 207 § 3 k.p.c. zagadnienie, czy w sprawie o podział majątku wspólnego sąd może nie uwzględnić nakładów z majątku wspólnego na osobisty majątek jednego z byłych małżonków wyłącznie wskutek nieudowodnienia wysokości nakładów, z powodu uchybienia terminowi wyznaczonemu na podstawie art. 207 § 3 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., czy też powinien wysokość tę ustalić z urzędu bez względu na inicjatywę dowodową uczestników? Odpowiadając na to pytanie, Sąd Najwyższy w uzasadnieniu podjętej uchwały - analizując przepisy art. 45 k.r.o. iart. 567 k.p.c., które różnicują obowiązki sądu w zakresie rozliczenia nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty i odwrotnie - uznał, że w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania (uchwała SN z 21 lutego 2008 r., III CZP 148/07, LexPolonica nr 1836119, OSNC 2009, nr 2, poz. 23).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Obowiązek wskazania dowodów potrzebnych dla rozstrzygnięcia sprawy obciąża strony. Sąd został wyposażony w uprawnienie (a nie obowiązek) dopuszczenia dalszych jeszcze, niewskazanych przez żadną ze stron, dowodów, kierując się przy tym własną oceną, czy zebrany wsprawie materiał jest - czy też nie jest - dostateczny do jej

rozstrzygnięcia (art. 316 § 1 in principio k.p.c.) (wyrok SN z 24 października 1996 r., III CKN 6/96, LexPolonica nr 313408, OSNCP 1997, nr 3, poz. 29).

2. Rzeczą sądu nie jest zarządzenie dochodzenia w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie ani też sąd nie jest zobowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 232 k.p.c.).Obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa na stronach (art. 3 k.p.c.), a ciężar udowodnienia faktów mających dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.) spoczywa na stronie, która z faktów tych wywodzi skutki prawne (art. 6 k.c.) (wyrok SN z 17 grudnia 1996 r., I CKU 45/96, LexPolonica nr 318214, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 76).

3. Naruszenie przez sąd art. 232 zd. drugie k.p.c. może mieć miejscetylko wyjątkowo, jeżeli z materiałów sprawy wynika, że dopuszczenie z urzędu dowodów było szczególnie uzasadnione lub oczywiste (wyrok SN z 24 czerwca 1998 r., I PKN 194/98, LexPolonica nr 334697, OSNAPiUS 1999, nr 13, poz. 425).

4. Działanie sądu z urzędu i przeprowadzenie dowodu niewskazanego przez stronę jest po uchyleniu art. 3 § 2 k.p.c. dopuszczalne tylko w wyjątkowych sytuacjach procesowych oraz musi wypływać z opartego na zobiektywizowanej ocenie przekonania o konieczności jego przeprowadzenia (wyrok SN z 9 września 1998 r., II UKN 182/98, LexPolonica nr 335157, OSNAPiUS 1999, nr 17, poz. 556).

5. Od 1 lipca 1996 r. wskutek zmiany art. 232 k.p.c. oraz uchylenia art. 3 § 2 k.p.c. nastąpiło zniesienie zasady odpowiedzialności sąduza wynik postępowania dowodowego (wyrok SN z 7 października 1998 r.,II UKN 244/98, LexPolonica nr 342592, OSNAPiUS 1999, nr 20, poz. 662).

6. Niedopuszczenie przez sąd z urzędu dowodu z opinii biegłego, który był niezbędny do oceny zasadności roszczenia o rentę inwalidzką, stanowi istotne naruszenie art. 232 k.p.c. (wyrok SN z 7października 1998 r., II UKN 246/98, LexPolonica nr 342594, OSNAPiUS1999, nr 20, poz. 664).

7. Tylko ustalenie, że osoba chora psychicznie sama nie radzi sobie ze sprawami dotyczącymi jej interesów, oraz że w związku z tym potrzebna jest jej pomoc, może uzasadniać zastosowanie przepisu art.16 § 1 k.c. Zgodnie z art. 5 k.p.c. stronie działającej bez adwokatanależy udzielić wskazówek co do czynności procesowych oraz pouczać ją o skutkach prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań. Inicjatywa dowodowa, stosownie do art. 6 k.c. i art. 232 k.p.c., spoczywa w rękach strony, nie zaś sądu i pouczenia w zakresie konkretnych dowodów nie są obowiązkiem sądu (postanowienie SN z 28 września 1999 r., II CKN 269/99, LexPolonica nr 344484, Prok i Pr. 2000, nr 2, poz. 27 - dodatek).

8. Dowód z opinii biegłego ze względu na składnik w postaci wiadomości specjalnych jest dowodem tego rodzaju, iż nie może być zastąpiony inną czynnością dowodową, np. przesłuchaniem świadka. Jeżeli więc - zgodnie z art. 278 § 1 k.p.c. - sąd może otrzymać wiadomości specjalne wyłącznie na skutek skorzystania z pomocy biegłego, to sąd dopuszcza się naruszenia art. 232 zd. drugie k.p.c., skoro z urzędu nie przeprowadza dowodu z opinii biegłego, natomiast dowód ten jest niezbędny dla właściwej oceny zasadności wytoczonego powództwa (wyrok SN z 24 listopada 1999 r., I CKN 223/98, LexPolonica nr 344422, „Wokanda” 2000, nr 3, s. 7).

9. W sprawach o ustalenie ojcostwa, ze względu na interes publiczny,nie jest wyłączone - także po uchyleniu art. 3 § 2 k.p.c. z dniem 1 lipca 1996 r. - uzupełnienie przez sąd postępowania dowodowego z urzędu (por. art. 232 k.p.c.). Nie oznacza to jednak, że w każdej tego rodzaju sprawie badania genetyczne krwi polimorfizmu DNA, których wyniki pozwoliły na wykluczenie ojcostwa pozwanego, muszą być przez sąd przeprowadzone ponownie. W sytuacji, gdy przeprowadzone uprzednio grupowe badania krwi wykluczyły ojcostwo

pozwanego, a badania DNA miały charakter kontrolny, nie jest konieczne ich ponawianie wyłącznie w celu sprawdzenia, czy nie zaszła pomyłka (wyrok SN z 25 lipca 2000 r., III CKN 1034/00, LexPolonica nr 388730).

10. Udzielanie przez sąd stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego potrzebnych wskazówek co do czynności procesowych oraz pouczanie ich o skutkach prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań (art. 5 k.p.c.) nie może być rozumiane jako obowiązek zastępowania inicjatywy dowodowej stron (art. 6 k.c i art. 232 k.p.c.) (wyrok SN z 11 października 2000 r., II UKN 33/00, LexPolonica nr 355168, OSNAPiUS 2002, nr 10, poz. 251).

11. W wyjątkowych okolicznościach, gdy bez przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego niemożliwe jest prawidłowe rozstrzygnięcie sprawy, sąd orzekający może dopuścić taki dowód z urzędu (art. 232 zd. drugie k.p.c.), także wtedy gdy obie strony reprezentowane są w sprawie przez pełnomocników procesowych będących profesjonalistami (wyrok SA z 22 listopada 2000 r., I ACa 763/00, LexPolonica nr 356211, OSA 2002, nr 7, poz. 45).

12. Powzięcie przez sąd wątpliwości co do wiarygodności przedstawionych przez wnioskodawcę dowodów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy uzasadnia dopuszczenie z urzędu dowodów (art.232 k.p.c. zd. ostatnie), które umożliwiłyby sprawdzenie prawdziwości faktów przedstawionych przez wnioskodawcę, w tym także wynikających z dowodów z dokumentów (art. 248-250 k.p.c.) (wyrok SN z 6 grudnia 2000 r., II UKN 118/00, LexPolonica nr 349123, OSNAPiUS 2002, nr 15, poz. 363).

4. Wniosek dowodowy. Postanowienie dowodowe

Brak w Kodeksie postępowania cywilnego przepisu, który określałby formę oraz wymagania wniosku dowodowego, sprawia, że ani strony, anisądy nie przywiązują należytej wagi do sposobu przedstawiania

(zgłaszania) dowodów przez strony. Często są to wnioski, w których strony zgłaszają zbiorczo różne dowody „na okoliczności pozwu” lub „uzasadniające żądanie pozwu”. Jest to praktyka nieprawidłowa, niestety tolerowana przez sądy, powodująca wiele komplikacji w toku późniejszego postępowania dowodowego. Nie ma potrzeby przekonywać, że wniosek dowodowy oraz postanowienie dowodowe mają istotne znaczenie dla określenia kierunku postępowania dowodowego, a także dla czynności stron podejmowanych w celu obrony ich praw. Prawidłowoopracowane w znacznym stopniu mogą przyczynić się do usprawnienia postępowania dowodowego.

Wobec tego, że w postanowieniu o przeprowadzeniu dowodu sąd - zgodnie z art. 236 k.p.c. - zobowiązany jest do oznaczenia faktów podlegających stwierdzeniu oraz określenia środka dowodowego, przyjąć należy, że prawidłowo sformułowany wniosek dowodowy powinienwskazywać fakty podlegające stwierdzeniu (teza dowodowa) oraz środekdowodowy mający służyć wykazaniu tych faktów. Wniosek niespełniającytych elementów praktycznie uniemożliwia stronie przeciwnej zajęcie stanowiska co do potrzeby przeprowadzenia zgłoszonych dowodów, a sądowi uniemożliwia wydanie postanowienia dowodowego, które spełniałoby wymagania określone w art. 236 k.p.c. Brak określenia w Kodeksie postępowania cywilnego formy wniosku dowodowego oznacza, żemoże zostać wniesiony na piśmie, jak również zgłoszony ustnie do protokołu rozprawy.

Przed podjęciem decyzji co do zgłoszonego wniosku dowodowego sąd powinien ocenić:

- czy wskazany środek dowodowy (np. zeznanie świadka) będzie służyć wykazaniu faktu, który ma dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.),

- czy teza dowodowa dotyczy faktu spornego, czy wnioskowany środek dowodowy nie jest w konkretnych okolicznościach sprawy wyłączony przez przepisy prawa (np. art. 246 i 247 k.p.c.),

- czy nie został zgłoszony wyłącznie w celu spowodowania zwłoki w postępowaniu (art. 217 § 2 k.p.c.),

- czy jest środkiem adekwatnym do sformułowanej tezy dowodowej (np. dowód z opinii biegłego z reguły nie może służyć ustaleniu faktów, lecz ich ocenie),

- czy zachodzi potrzeba przeprowadzenia zgłoszonego dowodu, skoro okoliczności, na które został zgłoszony, wprawdzie są istotne i sporne, ale zostały już dostatecznie wyjaśnione za pomocą innych środków dowodowych (art. 217 § 2 k.p.c.).

Dokonanie właściwej oceny wniosku dowodowego według przytoczonych kryteriów będzie możliwe, gdy wcześniej sąd wykorzystał swe uprawnienia procesowe w zakresie kontroli pozwu, przygotowania rozprawy oraz informacyjnego przesłuchania stron (por. rozdział XV, 1, E i F oraz rozdział XVI, 2, C).

Gdy wniosek dowodowy nie spełnia wskazanych warunków, sąd powinien -mimo braku przepisu określającego wymagania wniosku dowodowego - zobowiązać stronę składającą wniosek, aby uzupełniła go w zakresie umożliwiającym wydanie postanowienia dowodowego spełniającego wymagania określone w art. 236 k.p.c. - pod rygorem oddalenia wniosku dowodowego. U podstaw proponowanego rozwiązania leży założenie, że wydanie postanowienia o przeprowadzeniu dowodu, które spełniałoby wymagania określone przez ustawodawcę w art. 236 k.p.c.,możliwe jest, gdy strona zgłaszająca wniosek dowodowy oznaczy w nim fakty podlegające stwierdzeniu i wskaże środek dowodowy.

Jeśli wniosek dowodowy spełnia wspomniane warunki, sąd - w zależności od wyników przeprowadzonej oceny co do jego dopuszczalności i zasadności - wyda pozytywne lub negatywne postanowienie dowodowe („Sąd postanowił dopuścić dowód z zeznań

świadka Jana Kowalskiego na okoliczność wręczenia pozwanemu przez powoda w dniu 12 maja 2010 r. o godz. 15.00 kluczyków do samochodu, którym spowodowany został wypadek drogowy, oraz dowodu z zeznań świadka Jerzego Walczaka na okoliczność, że w tym czasie pozwany uczestniczył w spotkaniu towarzyskim” albo „Sąd postanowił odmówić dopuszczenia dowodu z opinii biegłego sądowego lekarza celem ustalenia przebiegu leczenia powoda w szpitalu w dniach 10-15 lipca 2010 r.”).

Dokonanie przez sąd ustaleń faktycznych na podstawie wskazanych przez stronę (a także dopuszczonych z urzędu) dowodów, które nie zostały w formalny sposób dopuszczone i przeprowadzone na rozprawie,narusza ogólne reguły postępowania w zakresie bezpośredniości, jawności, równości stron i kontradyktoryjności (por. wyrok SN z 4 kwietnia 2001 r., I PKN 571/00, LexPolonica nr 351379, OSNP 2003, nr14, poz. 330). Podstawą ustaleń faktycznych mogą być - jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 9 marca 2005 r., III CK 271/04, LexPolonica nr 1825266 - tylko dowody prawidłowo przeprowadzone. Sądpowinien wypowiedzieć się w przedmiocie wniosku dowodowego; jeśli zamierza wykorzystać stanowiący przedmiot wniosku dowodowego, np. dokument, to powinien zgodnie z przepisami regulującymi postępowaniedowodowe (art. 217, 236 k.p.c.) wskazać sposób jego potraktowania (por. wyrok SN z 23 stycznia 2008 r., II PK 125/07, LexPolonica nr 2015316, OSNP 2009, nr 5-6, poz. 66).

Postanowienie dowodowe sąd wydaje na rozprawie (jego treść powinna zostać odnotowana w protokole rozprawy), a tylko w przypadku postanowienia dotyczącego dowodu z opinii biegłego (biegłych) może to uczynić na posiedzeniu niejawnym, po wysłuchaniu wniosków stron co do liczby biegłych i ich wyboru (art. 279 k.p.c.). Wprawdzie postanowienie dowodowe nie wymaga uzasadnienia, ale wskazane byłoby,aby przewodniczący podał motywy, jakimi kierował się sąd, nie uwzględniając zgłoszonych wniosków dowodowych. Motywy te bezwzględnie powinny zostać przytoczone w uzasadnieniu orzeczenia rozstrzygającego istotę sprawy (por. rozdział XVIII, 2, H). Postanowienie dowodowe, zarówno pozytywne, jak i negatywne, nie podlega odrębnemu zaskarżeniu; może być objęte kontrolą instancyjną tylko w ramach zarzutów zgłoszonych w apelacji, tj. naruszenia

przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć wpływ na wynik sprawy.

Postanowienie dowodowe stosownie do okoliczności sąd orzekający może- na wniosek stron lub z urzędu - zmienić, uzupełnić, a nawet uchylić. Może też postanowieniem zarządzić powtórzenie lub uzupełnienie postępowania dowodowego. Decyzja w tym przedmiocie możezostać podjęta także na posiedzeniu niejawnym (art. 240 § 1 i art. 241 k.p.c.), np. „Sąd postanowił uchylić postanowienie dowodowe z 12kwietnia 2010 r. (k. 16) w części zarządzającej dopuszczenie dowodu z zeznań świadka Jana Nowaka, ponownie przesłuchać świadka Jana Walczaka na okoliczności wskazane w tezie dowodowej tego postanowienia oraz uzupełnić to postanowienie przez rozszerzenie tezy dowodowej także na okoliczność treści rozmowy, którą strony przeprowadziły w dniu 13 maja 2009 r.” Sąd Najwyższy w uchwale z 27 października 2005 r. (III CZP 55/05, LexPolonica nr 391412, OSNC 2006, nr 9, poz. 144) uznał, że strona nie może skutecznie zarzucać w apelacji uchybienia przez sąd pierwszej instancji przepisom postępowania, polegającego na wydaniu postanowienia, które może być zmienione lub uchylone stosownie do okoliczności, jeżeli nie zwróciła uwagi sądu na to uchybienie w toku posiedzenia, a w razie nieobecności - na najbliższym posiedzeniu, chyba że niezgłoszenie zastrzeżenia nastąpiło bez jej winy (art. 162 k.p.c.). Podzielając stanowisko Sądu Najwyższego, należy dodać, że „niezgłoszenie zastrzeżenia bez winy” nastąpi, gdy strona występująca bez zawodowego pełnomocnika procesowego nie została pouczona o obowiązkuwynikającym z art. 162 k.p.c.

Jeżeli ze względu na charakter dowodu albo poważne niedogodności lubniewspółmierność kosztów w stosunku do przedmiotu sporu dowodu nie będzie przeprowadzał sąd orzekający, lecz sędzia wyznaczony albo sądwezwany, to w postanowieniu dowodowym należy wskazać, któremu z tychorganów jurysdykcyjnych sąd zleca przeprowadzenie dowodu, a jeśli jest to możliwe - także termin i miejsce przeprowadzenia go. Przeprowadzenie dowodu przez sędziego wyznaczonego lub sąd wezwany stanowi odstępstwo od zasady bezpośredności postępowania. Wyjątki podane w art. 235 k.p.c. nie mogą podlegać wykładni rozszerzającej; zaliczyć do nich można np. dowód z oględzin nieruchomości położonej

w znacznej odległości od siedziby sądu orzekającego, obłożną chorobęlub kalectwo albo pozbawienie wolności strony lub świadka, którzy mają być przesłuchani.

Przeprowadzenie dowodu z reguły wiąże się z wydatkami (por. rozdziałX), sąd zatem powinien w postanowieniu dowodowym zobowiązać stronę, która zgłosiła dowód, do uiszczenia zaliczki na koszty związane z jego przeprowadzeniem [„Sąd postanowił: 1) dopuścić dowód z opinii biegłego z zakresu mechaniki pojazdowej na okoliczność przyczyn stuków dobiegających spod maski samochodu powoda, 2) udzielić powodowi 7-dniowego terminu na wpłacenie zaliczki na wynagrodzenie biegłego w kwocie 1000 zł, pod rygorem nieprzeprowadzenia dowodu z opinii biegłego”]. Gdy dowód ma być przeprowadzony na wniosek obu stron lub został dopuszczony przez sąd z urzędu, do złożenia zaliczki w częściach równych lub w innym stosunku - według uznania sądu - powinny zostać zobowiązane obie strony (art. 1304 § 1 k.p.c.). Przeprowadzenie dowodu zależne będzie od uiszczenia zaliczki, chyba że sąd pomimo nieuiszczenia zaliczki uzna przeprowadzenie dowodu za konieczne do rozstrzygnięcia sprawy i dopuści go z urzędu (art. 1304 § 4 i 5 k.p.c. oraz art. 83 u.k.s.c.). Wydatkowanie tymczasowo przez Skarb Państwa kwot niezbędnych do przeprowadzenia dowodu, mimo bierności strony wezwanej do złożenia zaliczki, może mieć charakter wyjątkowy, usprawiedliwiony interesem publicznym postępowania (np. w sprawie o ustalenie ojcostwa).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Wprawdzie dowód z grupowego badania krwi wykluczający ojcostwo męża matki musi mieć w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa decydujące znaczenie, jednakże materiał dowodowy zebrany w sprawie powinien służyć sądowi do oceny, czy wynik tego dowodu nie nasuwa wątpliwościi czy z tego względu nie zachodzi potrzeba ponowienia tego dowodu z urzędu bądź też na wniosek strony. Takimi okolicznościami, mającymi istotne znaczenie w sprawie, jest np. ustalenie, kiedy małżonkowie rozpoczęli współżycie oraz czy poród nastąpił w okresie wskazującym na możność pochodzenia dziecka z tego obcowania (wyrok SN z 18

grudnia 1973 r., II CR 715/73, LexPolonica nr 325872, Biul. SN 1974,nr 2, poz. 23).

2. Jeżeli w sprawie o ustalenie ojcostwa dowód z przesłuchania stronwskazuje na to, że pozwany w okresie koncepcyjnym obcował cieleśnie z matką dziecka i jeżeli z pozostałego materiału procesowego nie wynika, aby matka dziecka obcowała cieleśnie w tymże okresie z innymmężczyzną, a dowód z grupowego badania krwi wykluczał ojcostwo pozwanego, należy w zasadzie uwzględnić wniosek strony powodowej o powtórzenie dowodu z grupowego badania krwi, nie uzależniając powtórzenia od zgłoszenia konkretnych zarzutów, kwestionujących prawidłowość przeprowadzenia tego dowodu (wyrok SN z 17 grudnia 1973r., III CRN 303/73, LexPolonica nr 322132).

3. Jeżeli w procesie o zaprzeczenie ojcostwa dowód z grupowego badania krwi wykluczył ojcostwo męża matki w stosunku do jej dziecka, sąd nie może odmówić ponownego przeprowadzenia tego dowodu w razie wykazania przez matkę, że w krótkim okresie przed pobraniem od niej krwi celem badania dokonano jej przetoczenia różnej grupowo krwi (wyrok SN z 7 kwietnia 1975 r., II CR 82/75, niepubl.).

4. Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. W sprawach o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika zakładowi pracy (obecnie pracodawcy), na zakładzie pracy spoczywa ciężar udowodnienia wysokości szkody. Dlatego też jego obciąża obowiązek uiszczenia zaliczki, potrzebnej na przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego mającej na celu wyliczenie powstałej szkody, bez względu na to, czy dowód ten został dopuszczony z urzędu, czy na wniosek którejkolwiek ze stron (postanowienie SN z 14 kwietnia 1981 r., IV PZ 21/81, niepubl.).

5. Powódka, dochodząca ustalenia ojcostwa i roszczeń z tym związanych, nie miała obowiązku uiszczenia kosztów sądowych z mocy art. 111 § 1 pkt 1 k.p.c., a więc zwolniona była m.in. z obowiązku ponoszenia wydatków. Okoliczność, iż nie złożyła ona zaliczki na poczet kosztów ponownego przeprowadzenia dowodu z badań kodu

genetycznego, nie uzasadniała więc odmowy uwzględnienia jej wniosku dowodowego w sytuacji, w której sąd pierwszej instancji dostrzegał uprzednio konieczność ponownego przeprowadzenia tego dowodu, skoro zobowiązał powódkę do wpłacenia zaliczki na ten cel. Oddalając z takiej przyczyny wniosek dowodowy, sąd pierwszej instancji naruszył art. 41 ust. 3 d.u.k.s.c, który to przepis nie uzależnia przeprowadzenia dowodu uznanego przez sąd za konieczny od uprzedniego złożenia zaliczki przez stronę (wyrok SN z 16 stycznia 1998 r., I CKU 198/97, LexPolonica nr 352040, Prok. i Pr. 1998, nr 6, poz. 31 - dodatek).

6. W procesie cywilnym strony mają obowiązek twierdzenia i dowodzenia tych wszystkich okoliczności (faktów) - które stosownie do art. 227 k.p.c. - mogą być przedmiotem dowodu; tzw. fakty negatywne mogą być dowodzone za pomocą dowodów faktów pozytywnych przeciwnych, których istnienie wyłącza twierdzoną okoliczność negatywną (wyrok SN z 9 stycznia 2001 r., II CKN 1194/00, LexPolonica nr 388285).

7. Dokonanie przez sąd ustaleń faktycznych na podstawie dowodów, które nie zostały w formalny sposób dopuszczone i przeprowadzone na rozprawie, narusza ogólne reguły postępowania dowodowego w zakresie bezpośredniości, jawności, równości stron i kontradyktoryjności (wyrok SN z 4 kwietnia 2001 r., I PKN 571/00, LexPolonica nr 351379,OSNP 2003, nr 14, poz. 330).

5. Odmowa dopuszczenia dowodu

Z punktu widzenia praktyki sądowej, a zwłaszcza przebiegu postępowania dowodowego, które w istotny sposób rzutuje na sprawnośćpostępowania, ważne znaczenie ma właściwa interpretacja art. 207 § 3i art. 217 § 1 i 2 k.p.c. Znaczenie art. 207 § 3 k.p.c. zostało omówione w rozdziale XVI, 2, poświęconym przygotowaniu rozprawy. Uregulowanie zawarte w tym przepisie realizuje zasadę dyskrecjonalnej władzy sędziego. Zasada ta łącznie z zasadą prekluzji dowodowej (por. rozdział XX, 3, B) wyznaczają granice czasowe zgłoszenia twierdzeń i dowodów. Warto także w tym miejscu

powtórzyć, że zgodnie z art. 207 § 3 k.p.c. stronę reprezentowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa przewodniczący (sędzia sprawozdawca) może zobowiązać do złożenia w wyznaczonym terminie pisma przygotowawczego, w którym strona obowiązana jest do powołaniawszystkich twierdzeń, zarzutów i dowodów pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku dalszego postępowania. Takie uregulowanie sprzyja dyscyplinowaniu stron i powinno być w najszerszym zakresie wykorzystywane przez sędziów na etapie przygotowania rozprawy. W razie niewykonania zarządzenia wydanego na podstawie art. 207 § 3 k.p.c. lub niepowołania w złożonym piśmie przygotowawczym wszystkichtwierdzeń, zarzutów i dowodów, strona pozbawia się w toku dalszego postępowania przysługującej jej na podstawie art. 217 § 1 k.p.c. możliwości przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów na uzasadnienie swych wniosków, chyba że wykaże, iż w momencie składania pisma przygotowawczego o okolicznościach tych oraz dowodach nie wiedziała lub nie zachodziła wtedy potrzeba ich powołania. Sąd, nie korzystając z przewidzianego w art. 207 § 3 k.p.c. procesowego instrumentu dyscyplinowania stron, otwiera stronom drogę do przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów „ażdo zamknięcia rozprawy” (art. 217 § 1 k.p.c.). Zgodnie bowiem z tym przepisem strona może aż do zamknięcia rozprawy przytaczać okoliczności faktyczne i dowody na uzasadnienie swych wniosków lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej, z zastrzeżeniemniekorzystnych skutków, jakie według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego mogą dla niej wyniknąć z działania na zwłokę lub niezastosowania się do zarządzeń przewodniczącego i postanowień sądu.

Artykuł 217 § 1 k.p.c. jest wprawdzie adresowany do stron, ale wynika z niego obowiązek sądu przeprowadzenia dowodu powołanego przez stronę dla udowodnienia jej twierdzeń (chyba że zachodzą okoliczności wymienione w art. 217 § 2 k.p.c.). Jeżeli sąd odmówi przeprowadzenia takiego dowodu, błędnie uznając, że dowód ten zostałpowołany dla udowodnienia faktów niemających istotnego znaczenia dlarozstrzygnięcia sprawy, to prawidłowo postawionym zarzutem może być zarzut naruszenia art. 217 § 1 w zw. z art. 227 k.p.c. Można uznać, że strona jedynie dla zwłoki zgłasza dowód, jeśli jest to dowód nieprzydatny do ustalenia podanych okoliczności faktycznych. W

judykaturze zgodnie przyjmuje się, że pominięcie dowodu z powodu dostatecznego wyjaśnienia okoliczności spornych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy okoliczności, na które dalszy dowód został powołany, są - zdaniem sądu - wyjaśnione z wynikiem zgodnym z twierdzeniem strony powołującej dowód, w takim bowiem wypadku dalszedowody są zbędne, skoro zmierzają do tego samego rezultatu, który został już osiągnięty. Wobec tego, że oceny w tym zakresie sąd musi dokonywać w toku przeprowadzanego postępowania dowodowego, ocena ta musi być wyważona i podjęta z dużą ostrożnością. Odmowy dopuszczeniakolejnego dowodu zgłaszanego przez stronę na okoliczność, którą sąd uznał za wyjaśnioną z wynikiem zgodnym z twierdzeniem tej strony, sąd nie może uzasadnić stwierdzeniem, że okoliczność twierdzona przez stronę została już udowodniona, gdyż byłoby to ujawnienie sędziowskiej oceny okoliczności, co do której toczy się spór. Nie można także wykluczyć, że prowadzone postępowanie dowodowe spowodujezmianę tej oceny. W analizowanej sytuacji procesowej odmowa dopuszczenia dowodu powinna zostać wyrażona w formie postanowienia wpisanego do protokołu rozprawy bez wskazania przyczyn odmowy, z ewentualnym zaznaczeniem, że okoliczności, na które dowód został zgłoszony, były już przedmiotem postępowania dowodowego („Sąd postanowił oddalić wniosek powoda o dopuszczenie dowodu z zeznań świadków X, Y, Z zgłoszonych na okoliczności, które były już przedmiotem przeprowadzonego postępowania dowodowego”). Jeśli wynikidalej prowadzonego postępowania dowodowego podważyłyby wstępną ocenędowodów, która uzasadniała wydanie postanowienia o oddaleniu wnioskuo przeprowadzenie kolejnych dowodów, sąd powinien - zważywszy na treść art. 240 k.p.c. - zmienić to postanowienie i zgłoszone dowody dopuścić („Sąd postanowił zmienić postanowienie dowodowe wydane na rozprawie w dniu 12 września 2010 r. i dopuścić dowód z zeznań świadków X, Y, Z na okoliczność…”).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Przez ujawnienie spornych okoliczności (art. 217 § 2 k.p.c.) ustawodawca rozumie taki stan rzeczy, przy którym albo nastąpiło uzgodnienie między stronami spornych dotychczas okoliczności, albo też zostały one wyjaśnione na korzyść strony powołującej dalsze dowody. Niedopuszczalne jest natomiast pominięcie zaofiarowanych

środków dowodowych z powołaniem się na „wyjaśnienie sprawy”, jeżeli ocena dotychczasowych dowodów prowadzi - w przekonaniu sądu - do wniosków niekorzystnych dla strony powołującej dalsze dowody. Takie pominięcie bowiem jest równoznaczne z pozbawieniem jednej ze stron możności udowodnienia jej twierdzeń (wyrok SN z 26 września 1966 r.,II CR 314/66, LexPolonica nr 314769, OSNCP 1967, nr 2, poz. 26).

2. Złożenie przez uczestnika postępowania przed zamknięciem rozprawyoświadczenia, że nie zgłasza żadnych wniosków dowodowych i nieprzypisanie sądowi pierwszej instancji w złożonej przez tegoż uczestnika rewizji naruszenia art. 217 § 2 k.p.c., wskutek pominięcia dowodu z zeznań świadka zgłoszonego w odpowiedzi na wniosek, czyni nieskutecznym powoływanie się na takie naruszenie postępowania w kasacji (postanowienie SN z 29 stycznia 1997 r., I CKN 58/96, LexPolonica nr 330042, Prok. i Pr. 1998, nr 2, poz. 38 - dodatek).

3. Okoliczności sporne w rozumieniu art. 217 § 2 k.p.c. dotyczą faktów „mających dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie” (art.227 k.p.c.), a nie wszelkich okoliczności podnoszonych przez strony (wyrok SN z 19 maja 1997 r., I PKN 179/97, LexPolonica nr 327164, „Wokanda” 1998, nr 3, s. 18).

4. Odmowa dopuszczenia dowodu nie pozbawia strony możności obrony jej praw (wyrok SN z 19 listopada 1997 r., I PKN 377/97, LexPolonicanr 330381, OSNAPiUS 1998, nr 17, poz. 509).

5. Wyjaśnienie okoliczności spornych jako przyczyna pominięcia dowodu (art. 217 § 2 k.p.c.) ma miejsce, gdy zostały one już udowodnione zgodnie z twierdzeniem strony zgłaszającej wniosek. Zgłaszanie dowodów natomiast może być ocenione jako zmierzające do zwłoki wówczas, gdy teza dowodowa jest nieistotna dla rozstrzygnięcia lub proponowany środek jest nieprzydatny do jej udowodnienia (wyrok SN z 15 października 1999 r., I PKN 316/99, LexPolonica nr 349067, OSNAPiUS 2001, nr 5, poz. 151).

6. Skuteczność zarzutu naruszenia przez sąd drugiej instancji art. 217 § 2 w zw. z art. 381 k.p.c. uzależniona jest od wykazania, że strona zachowała w postępowaniu apelacyjnym uprawnienie do przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów (wyrok SN z 29 stycznia 2002 r., V CKN 721/00, LexPolonica nr 355486, OSNC 2002, nr12, poz. 153).

7. Sąd drugiej instancji rozpoznaje apelację, pomija dowód przeprowadzony przez sąd pierwszej instancji z naruszeniem art. 47912 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 23 marca 2006 r., IV CSK 123/05, LexPolonica nr 412531, OSP 2007, nr 4, poz. 48).

6. Zabezpieczenie dowodów i środki dowodowe

A. Zabezpieczenie dowodów

Gdy zachodzi obawa, że przeprowadzenie dowodu stanie się niewykonalne (świadek jest śmiertelnie chory) albo zbyt utrudnione (świadek po krótkim pobycie w Polsce wraca do odległego kraju) oraz gdy z innych przyczyn zachodzi potrzeba stwierdzenia istniejącego stanu rzeczy (np. w odniesieniu do robót na budowie), sąd na wniosekzłożony przed wszczęciem procesu, a w jego toku także z urzędu, możezabezpieczyć dowód. Wniosek o zabezpieczenie dowodu powinien odpowiadać warunkom określonym w art. 312 k.p.c. (oznaczenie wnioskodawcy, przeciwnika, innych osób zainteresowanych, wskazanie faktów oraz dowodów oraz przyczyny uzasadniające potrzebę zabezpieczenia dowodu). Sądem właściwym do jego rozpoznania jest sądwłaściwy do rozpoznania sprawy, chyba że postępowanie nie zostało jeszcze wszczęte lub zachodzi wypadek niecierpiący zwłoki, w wypadkach tych właściwy jest sąd rejonowy, w którego okręgu dowód mabyć przeprowadzony. Wniosek o zabezpieczenie dowodu powinien zostać rozpoznany na posiedzeniu sądowym, na które sąd powinien wezwać wnioskodawcę i przeciwnika. W razie uwzględnienia wniosku sąd powinien wydać postanowienie o dopuszczeniu dowodu, a następnie go przeprowadzić, natomiast gdy wniosku nie uwzględni, powinien wydać postanowienie o odmowie zabezpieczenia dowodu. Postanowienie o odmowie zabezpieczenia dowodu nie jest postanowieniem kończącym

postępowanie w sprawie, nie podlega więc zaskarżeniu (art. 394 k.p.c.). W postanowieniu z 26 lutego 1969 r. (II CZ 6/69, LexPolonica nr 325792, OSNCP 1969, nr 12, poz. 227) Sąd Najwyższy podniósł, że instytucja zabezpieczania dowodów, o której mowa w art.310 i nast. k.p.c., nie może służyć temu, żeby przyszły powód miał wten sposób upewnić się co do szans mającego się toczyć procesu. W szczególności nie można żądać w trybie art. 310 k.p.c. przeprowadzenia ekspertyzy sądowo-lekarskiej celem ustalenia szans ewentualnego przyszłego procesu.

B. Środki dowodowe

BA. Podział środków dowodowych

W Kodeksie postępowania cywilnego zostały wymienione następujące środki dowodowe: 1) dokumenty, 2) zeznania świadków, 3) opinie biegłych, 4) oględziny, 5) przesłuchanie stron, 6) grupowe badanie krwi, 7) przyrządy utrwalające albo przenoszące obrazy lub dźwięki, jak film, telewizja, fotokopia, fotografia, rysunek, płyty, taśmy itp., 8) środki dowodowe nienazwane. Środki dowodowe wymienione w pkt 1-7 nie tworzą zamkniętego katalogu środków dowodowych. Za tym, że jest to katalog otwarty, przemawia art. 309 k.p.c., zgodnie z którym sąd może przeprowadzić inne, niewymienione w ustawie dowody, przy czym zobowiązany jest określić sposób przeprowadzenia tego dowodu przy odpowiednim wykorzystaniu przepisów dotyczących środków dowodowych uregulowanych w Kodeksie postępowania cywilnego, są to więc środki dowodowe nienazwane.

BB. Dowód z dokumentów

Według Kodeksu postępowania cywilnego dokumenty dzielą się na dokumenty urzędowe (art. 244 k.p.c.) i dokumenty prywatne (art. 245 k.p.c.). Dokumentami urzędowymi są dokumenty sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy władzy publicznej iinne organy państwowe w zakresie ich działania oraz przez organizacje zawodowe, samorządowe, spółdzielcze i inne organizacje społeczne w zakresie zleconych im przez ustawę spraw z dziedziny administracji publicznej. Dokumenty urzędowe stanowią dowód tego, cozostało w nich urzędowo zaświadczone. Jeśli zatem urząd skarbowy w

wystawionym przez siebie dokumencie stwierdził, że Jan Kowalski w danym roku podatkowym uzyskał dochód w określonej kwocie, to dokument ten - jako wystawiony przez organ państwowy w zakresie jegodziałania - jest dowodem tego, że dochody Jana Kowalskiego w danym roku wyniosły kwotę wskazaną w tym dokumencie. Jeśliby natomiast dokument urzędu skarbowego stwierdzał obywatelstwo Jana Kowalskiego oraz poświadczał miejsce jego zamieszkania, to nie mógłby być kwalifikowany jako dokument urzędowy, sprawy obywatelstwa i miejsca zamieszkania bowiem nie są objęte zakresem działania tego urzędu.

Dokumenty niemające charakteru dokumentów urzędowych są dokumentami prywatnymi i stanowią tylko dowód tego, że osoba, która je podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie (art. 245 k.p.c.). Jeśli zatem powód jest w posiadaniu listu, w którym jego autor oświadcza, że wiadomo mu od pozwanego, że powód pożyczył pozwanemu 1000 zł, to list ten nie stanowi dowodu zawarcia przez powoda i pozwanego umowy pożyczki. Stanowi tylko dowód tego, że autor listu złożył oświadczenie o treści zawartej w liście. Nie możebyć podstawą ustalenia przez sąd, że między stronami doszło do zawarcia umowy pożyczki. Jeśli autor listu złoży w sądzie jako świadek zeznania, w których stwierdzi, że pozwany mówił mu, że pożyczył od powoda pieniądze, to jego zeznanie - jeśli zostanie uznane za wiarygodne - może stanowić samodzielną lub łącznie z innymi dowodami podstawę ustalenia przez sąd, że strony zawarły umowę pożyczki. Podany przykład ilustruje różnicę między obu dokumentami, istotne zatem jest, aby sąd właściwie ocenił charakter dokumentu przedstawianego jako dowód. W literaturze trafnie podkreśla się, że nie mogą być dowodem dokumenty prywatne, listy, notatki, taśmy, które zostały zabrane bez wiedzy lub zgody osoby zainteresowanej, a nawet wbrew jej woli (skradzione), jeżeli zawierają informacje, które są ustawowo chronione, a osoba ta korzysta z prawa odmowy ich przedstawienia (art. 248 § 2, art. 293, 308 § 2, art. 309 k.p.c.). Niedopuszczalne jest przesłuchanie osób nienależących do personelu medycznego, ale będących świadkami prowadzenia przez lekarza na wieloosobowej sali lub korytarzu wywiadu o stanie zdrowia chorego lub udzielania na ten temat informacji choremu albo osobom bliskim. Nie powinny być wykorzystywane zeznania osób, które podsłuchały rozmowę telefonicznąo stanie zdrowia innej osoby lub uzyskały takie informacje w

rozmowie prywatnej z lekarzem (np. jego kolega, członek rodziny). Sąd powinien wykluczyć z postępowania dowodowego także karty choroby, wyniki badań, które zostały przedstawione przez podmiot nieupoważniony bez zgody zainteresowanego.

Oba dokumenty korzystają z domniemania prawdziwości. Osoba zainteresowana może obalić to domniemanie, wykazując, że dokument nie pochodzi od podmiotu oznaczonego jako wystawca dokumentu, że zaświadczenie zawarte w dokumencie urzędowym jest niezgodne z prawdą, że oświadczenie zawarte w dokumencie prywatnym nie pochodzi od osoby, która dokument podpisała (art. 252 i 253 k.p.c.). Gdy jednak spór dotyczy dokumentu prywatnego, który pochodzi od innej osoby niż osoba zaprzeczająca, a więc niebędącej wystawcą dokumentu,prawdziwość dokumentu powinna udowodnić strona, która chce z niego skorzystać (art. 253 zd. drugie k.p.c.). Badanie prawdziwości dokumentu oraz skutki zgłoszenia w złej wierze lub lekkomyślnie zarzutów przeciwko prawdziwości pisma zostały określone w art. 254 i255 k.p.c. Według art. 250 k.p.c., „jeżeli dokument znajdzie się w aktach organu, o którym mowa w art. 244 § 1 k.p.c., wystarczy przedstawić urzędowo poświadczony przez ten organ odpis lub wyciąg zdokumentu. Sąd zażąda udzielenia odpisu lub wyciągu, jeżeli strona sama uzyskać go nie może”.

W związku z przyjętymi w Kodeksie cywilnym uregulowaniami dotyczącymi formy czynności prawnych (art. 73 i nast. k.c.) dla praktyki sądowej szczególnego znaczenia nabierają relacje zachodzącemiędzy art. 74 k.c. a art. 246 i 247 k.p.c. Omawiając tę kwestię, należy rozpocząć od stwierdzenia, że forma pisemna może być przewidziana dla ważności danej czynności prawnej (forma ad solemnitatem, np. szczególna forma aktu notarialnego dla umowy zobowiązującej i przenoszącej własność nieruchomości - art. 73 § 1 i2 oraz art. 158 k.c.), dla wywołania określonych skutków czynności (forma ad eventum - art. 74 § 3 i art. 660 k.c.) oraz dla celów dowodowych (forma ad probationem - art. 74 k.c.).

Z przyjętym w prawie cywilnym uregulowaniem dotyczącym formy czynności prawnej pozostają w związku art. 246 i 247 k.p.c. Zgodnie

z art. 246 k.p.c., jeżeli ustawa lub umowa stron wymaga dla czynności prawnej zachowania formy pisemnej, to niezależnie od tego,czy była to forma ad solemnitatem, ad eventum, czy ad probationem, dowód ze świadków lub z przesłuchania stron w sprawie między uczestnikami tej czynności na fakt jej dokonania jest dopuszczalny wwypadkach, gdy dokument obejmujący czynność został: po pierwsze - zgubiony, po drugie - zniszczony, po trzecie - zabrany przez osobę trzecią. Jeśli zatem w sporze sądowym zostanie wykazane, że dokumentzostał zniszczony albo zgubiony albo zabrany przez osobę trzecią, nie ma przeszkód do przeprowadzenia dowodu osobowego (zeznania świadków, przesłuchanie stron) w celu stwierdzenia, że czynność prawna została dokonana w formie pisemnej.

Jeżeli dla danej czynności prawnej forma pisemna była zastrzeżona tylko dla celów dowodowych (ad probationem), dowód z zeznań świadkówlub z przesłuchania stron - zgodnie z art. 246 in fine k.p.c. - możebyć dopuszczony ponadto w wypadkach określonych w Kodeksie cywilnym,a więc w art. 74 § 2 k.c.

Omawiając znaczenie uregulowania przyjętego w art. 74 § 2 k.c., warto przypomnieć, że niektóre czynności prawne - zgodnie z wolą ustawodawcy - powinny być dokonane na piśmie, tj. w formie dokumentu. Są nimi: czynności następcze (art. 77 k.c.), uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli (art. 88 § 1 k.c.), umowa przelewu wierzytelności stwierdzonej pismem (art. 511 k.c.), umowa dostawy (art. 606 k.c.), umowa kontraktacji (art. 616 k.c.), umowa oroboty budowlane (art. 648 k.c.), umowa pożyczki, której wartość przenosi 500 zł (art. 720 § 2 k.c.), umowa spółki cywilnej (art. 860k.c.), oświadczenie o odwołaniu darowizny (art. 900 k.c.), umowa renty (art. 9031 k.c.), umowa rachunku bankowego (art. 54 pr. bank.), umowa kredytu (art. 69 ust. 2 pr. bank.). Niezachowanie formy pisemnej przy dokonywaniu wymienionych czynności prawnych nie powoduje skutku nieważności, zastrzeżenie formy pisemnej bowiem w powołanych przepisach nie zawiera rygoru nieważności. W przepisach tych więc forma pisemna została zastrzeżona tylko dla celów dowodowych (ad probationem). Strony, które nie zachowały formy pisemnej przy dokonywaniu tych czynności prawnych, w razie sporu sądowego muszą liczyć się z ograniczeniami dowodowymi. Zgodnie

bowiem z art. 74 § 1 k.c. niezachowanie formy pisemnej ad probationem ma ten skutek, że w sporze nie jest dopuszczalny dowód ze świadków ani z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Od zasady tej ustawa przewiduje wyjątki, stanowiąc, że mimo niezachowania formy pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych, dowód z zeznań świadków lub z przesłuchania stron jest dopuszczalny,jeżeli - po pierwsze - obie strony wyrażą na to zgodę, po drugie - żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą po trzecie - fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma(art. 74 § 2 k.c.), np. strona jest w posiadaniu korespondencji, której treść wskazuje, że strony łączyła umowa.

Należy dodać, że przepisów o formie pisemnej przewidzianej dla celówdowodowych nie stosuje się do czynności prawnych w stosunkach międzyprzedsiębiorcami (art. 74 § 3 k.c.). Oznacza to, że przedsiębiorcy (por. art. 431 i nast. k.c.) w stosunkach między sobą, mimo że dla określonych czynności ustawa przewiduje formę pisemną dla celów dowodowych, mogą dokonywać tych czynności prawnych w formie dowolnej, bez ryzyka, że w razie sporu sądowego zostaną zastosowane ograniczenia dowodowe, o których stanowi art. 74 k.c. Innymi słowy, w sporze między przedsiębiorcami dowód z zeznań świadków oraz z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności prawnej sąd może przeprowadzić, mimo że dla danej czynności prawnej przewidziana została forma pisemna dla celów dowodowych. Warto w tym miejscu wspomnieć, że w obrocie handlowym między przedsiębiorcami należy sięspodziewać coraz szerszego wykorzystania instytucji pisma poświadczającego (art. 771 k.c.). Wobec tego, że rygor dowodowy w razie niezachowania formy ad probationem został wyłączony w stosunkach między przedsiębiorcami, to należy przyjąć, że pismo poświadczające spełnia funkcję dowodową jedynie wtedy, gdy dla czynności prawnej nie zastrzeżono formy ad solemnitatem i ad eventum.

Drugim przepisem procesowym, który sąd musi mieć na względzie, przeprowadzając - w celu stwierdzenia określonego faktu - dowód z dokumentu, dowód z zeznań świadków i dowód z przesłuchania stron, jest art. 247 k.p.c. Należy z niego wyprowadzić wniosek, że w zasadzie przeciwko treści (osnowie) lub ponad treść (ponad osnowę)

dokumentu może być przeprowadzony dowód za pomocą wszelkich środków dowodowych. Jednakże między uczestnikami czynności prawnej, która została stwierdzona dokumentem, możność ta jest ograniczona, dowód zzeznań świadków i z przesłuchania stron bowiem jest dopuszczalny tylko w wypadkach, gdy nie doprowadzi to do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności i gdy ze względu na szczególne okoliczności sprawy sąd uzna to za konieczne. Ograniczeń tych nie stosuje się przy rozpoznawaniu spraw o roszczenia pracowników z zakresu prawa pracy oraz z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 473 w zw. z art. 4771 k.p.c). Wydaje się, że pod ochroną przewidzianą w art. 247 k.p.c. pozostanie osnowa pisma poświadczającego, o którym mowa w art. 771 k.c.

W toku postępowania stronie można wydać złożony przez nią dokument tylko na zarządzenie przewodniczącego posiedzenia lub sędziego sprawozdawcy. Po zakończeniu postępowania w sprawie wydanie stronie dokumentu następuje na zarządzenie przewodniczącego wydziału, chyba że są to dokumenty, na podstawie których dopuszczalne jest wydanie nakazu zapłaty, takie jak: weksel, czek, warrant i rewers. Po zakończeniu postępowania dokumenty te - na zarządzenie przewodniczącego wydziału po skasowaniu przez przekreślenie - podlegają włączeniu do akt sprawy po uprzednim umieszczeniu w zalakowanej kopercie, oznaczonej informacją o jej zawartości i kolejnym numerem strony. Wydanie stronie dokumentu następuje dopieropo złożeniu przez nią do akt uwierzytelnionego odpisu lub wypisu z dokumentu albo jego kserokopii, z tym zastrzeżeniem, że w przypadku dokumentów, na podstawie których dopuszczalne jest wydanie nakazu zapłaty, przewodniczący wydziału może zwolnić stronę od tego obowiązku (§ 90-91 reg. sąd.). O wydaniu z akt dokumentów należy w odpowiednim miejscu akt uczynić wzmiankę, podając imię i nazwisko odbiorcy. Na pokwitowaniu odbioru dokumentu należy odnotować numer dowodu tożsamości osoby otrzymującej taki dokument z akt. Dokumenty w postaci weksli, czeków, warrantów, rewersów i bankowych umów kredytowych powinny być przechowywane ze szczególną starannością, w miejscu wyznaczonym przez prezesa sądu, mającym odpowiednie zabezpieczenia techniczne. Do akt sprawy dołącza się sporządzone przez kierownika sekretariatu odpisy dokumentów, o których mowa w ust. 1 § 79 reg. sąd., z adnotacją o miejscu przechowywania oryginału dokumentu (§ 79 reg. sąd.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Uchwała całej Izby Cywilnej SN z 21 lipca 1954 r. (I CO 22/54, LexPolonica nr 358192, OSN 1955, nr I, poz. 1), według której „pozorność czynności prawnej stwierdzonej dokumentem może być udowodniona za pomocą zeznań świadków i przesłuchania stron również między uczestnikami tej czynności”, jest aktualna również pod rządemnowego Kodeksu postępowania cywilnego (wyrok SN z 18 marca 1966 r., II CR 123/66, LexPolonica nr 356507, OSNCP 1967, nr 2, poz. 22).

2. Do sytuacji z art. 74 § 2 zd. drugie k.c. ma zastosowanie art. 246 k.p.c., według którego dowód ze świadków lub z przesłuchania stron jest dopuszczalny, gdy dokument obejmujący czynność prawną został zagubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią. Okoliczności te są okolicznościami szczególnymi w rozumieniu art. 74§ 2 zd. drugie k.c. i mogą być uznane przez sąd za usprawiedliwiające konieczność dopuszczenia dowodu ze świadków oraz dalszego postępowania dowodowego bez żadnych ograniczeń (wyrok SN z 12 grudnia 1973 r., II CR 668/73, LexPolonica nr 318772).

3. Dokument prywatny nie korzysta z domniemania prawdziwości zawartych w nim oświadczeń, każda osoba zaś mająca w tym interes prawny może twierdzić i dowodzić, że treść złożonych oświadczeń nie odpowiada stanowi rzeczywistemu (postanowienie SN z 15 kwietnia 1982r., III CRN 65/82, LexPolonica nr 321180).

4. Regulacje Kodeksu cywilnego co do formy pisemnej czynności prawnej (art. 74-79 k.c.) mają zastosowanie dowodowe, lecz jedynie wstosunkach między uczestnikami czynności (wniosek z art. 246 k.p.c.). Organy podatkowe - reprezentujące interesy fiskalne Państwa- są osobą trzecią w rozumieniu przepisów prawa cywilnego i na potrzeby zobowiązań podatkowych nie mogą posługiwać się przepisami regulującymi wyłącznie stosunki między stronami czynności prawnej

(wyrok NSA z 11 kwietnia 1997 r., SA/Gd 3537/95, LexPolonica nr 333666, „Serwis Podatkowy” 1999, nr 4, s. 51).

5. W sprawie toczącej się między stronami umowy sprzedaży udziału wewspółużytkowaniu wieczystym gruntu i współwłasności budynku niedopuszczalne jest prowadzenie dowodu ze świadków na okoliczność, że został nabyty inny udział niż określony w akcie notarialnym (postanowienie SN z 7 stycznia 1998 r., III CKN 307/97, LexPolonica nr 330277, OSNC 1998, nr 11, poz. 123).

6. Zniesienie w art. 473 k.p.c. ograniczeń dopuszczalności przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron, ustanowionego w art. 246 i 247 k.p.c. oraz w art. 74 § 1, art. 75 § 4 i nast. k.c., nie oznacza, że w postępowaniu z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych zaniechanie jego przeprowadzenia stanowi naruszenie art.299 k.p.c. (wyrok SN z 26 czerwca 1998 r., I PKN 94/98, LexPolonica nr 334738, OSNAPiUS 1999, nr 14, poz. 451).

7. Zakaz prowadzenia dowodu z zeznań świadków lub przesłuchania stron (art. 247 k.p.c.) nie dotyczy okoliczności, które zdarzyły siępo spisaniu dokumentu (wyrok SN z 14 stycznia 2000 r., I CKN 351/98,LexPolonica nr 345203, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 138).

8. Strona, która zgłaszała wniosek dowodowy, nie może w wypadku jegouwzględnienia powoływać się na ograniczenie dopuszczalności tego dowodu przewidziane w art. 74 k.c. (wyrok SN z 29 marca 2000 r., I CKN 562/98, LexPolonica nr 345262, OSNC 2000, nr 9, poz. 174).

9. Skoro jedną z kumulatywnych przesłanek wyłączających dopuszczalność prowadzenia dowodów osobowych z mocy art. 247 k.p.c. jest doprowadzenie w ten sposób do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności, oznacza to, że przepis ten może znajdować zastosowanie jedynie przy badaniu treści takich czynności prawnych, dla dokonania których wymagane jest z mocy

konkretnego przepisu prawa materialnego zachowanie formy pisemnej, ito zastrzeżonej pod rygorem nieważności (wyrok SN z 22 marca 2001 r., V CKN 260/00, LexPolonica nr 389726).

10. Przy zastrzeżeniu formy pisemnej ad probationem art. 246 k.p.c.,w kwestii dopuszczalności dowodu z zeznań świadków lub przesłuchaniastron, odsyła (poza przypadkiem zagubienia lub zniszczenia dokumentu) do Kodeksu cywilnego. Artykuł 246 k.p.c. zatem nie stanowi samodzielnej, wystarczającej podstawy do oceny, czy dopuszczalne było w danej sprawie przeprowadzenie dowodu ze świadkówlub przesłuchania stron na fakt dokonania czynności, dla której przewidziana jest forma pisemna dla celów dowodowych, gdyż ocenę tę można prawidłowo przeprowadzić jedynie przy uwzględnieniu przesłanekokreślonych w art. 74 k.c. (wyrok SN z 7 lutego 2001 r., V CKN 204/00, LexPolonica nr 377895).

11. Sąd drugiej instancji, rozpoznając apelację, pomija dowód przeprowadzony przez sąd pierwszej instancji z naruszeniem art. 74 k.p.c. (wyrok SN z 8 maja 2001 r., IV CKN 290/00, LexPolonica nr 353261, OSNC 2002, nr 1, poz. 9).

12. Na tle art. 65 k.c. należy przyjąć kombinowaną metodę wykładni, opartą na kryterium subiektywnym i obiektywnym. Realizując tę zasadę, należy brać pod uwagę nie tylko kontrowersyjny fragment tekstu, lecz także inne postanowienia umowy, a zarazem uwzględnić pozatekstowe okoliczności, np. rokowania poprzedzające zawarcie umowy, cele umowy, rozumienie tekstu, zachowanie stron. Dla ustalenia pozatekstowego kontekstu umowy sąd może prowadzić także dowód z zeznań świadków i z przesłuchania stron i nie sprzeciwia siętemu art. 247 k.p.c. (wyrok SN z 29 stycznia 2002 r., V CKN 679/00, LexPolonica nr 385503).

13. Artykuł 247 k.p.c. nie wyłącza dowodu z zeznań świadków lub z przesłuchania stron, zmierzającego do wykładni oświadczenia woli zawartego w dokumencie obejmującym czynność prawną (wyrok SN z 19 lutego 2003 r., V CKN 1843/00, LexPolonica nr 359025).

BC. Dowód z zeznań świadków

Dowód z zeznań świadków, mimo że jest najmniej pewnym dowodem (różnyu ludzi poziom zmysłów postrzegania i pamięci, niekiedy zła wola świadka, zainteresowanie wynikiem procesu), należy do środka dowodowego najczęściej wykorzystywanego w praktyce sądowej. Wskazanewady tego dowodu powodują, że przeprowadzenie go, a następnie dokonanie prawidłowej jego oceny, nie należy do zadań łatwych. Przeprowadzenie tego dowodu polega na przesłuchaniu świadków (świadka) przez sąd. Po odnotowaniu obecności świadków przewodniczący powinien ustalić, w jakiej kolejności będą oni zeznawać, oraz zadbać, aby osoby, które jeszcze nie złożyły zeznań, nie były obecne przy przesłuchaniu innych (art. 264 k.p.c.). Przed przesłuchaniem świadka uprzedza się go o odpowiedzialności karnej zazłożenie fałszywych zeznań oraz o prawie odmowy zeznań lub odpowiedzi na zadane mu pytanie („Przewodniczący uprzedził świadków,że za składanie fałszywych zeznań grozi kara pozbawienia wolności dolat 5, a ponadto pouczył świadków o treści art. 261 § 1 i 2 k.p.c.”). Do protokołu należy wpisać: „Przewodniczący zarządził przesłuchanie świadka Jana Kowalskiego, polecając pozostałym świadkom opuszczenie sali rozpraw”. Przesłuchanie rozpoczyna się od zadania świadkowi pytań dotyczących jego imienia, nazwiska, wieku, stosunku do stron (krewny, powinowaty, obcy), zawodu oraz zapytania,czy świadek był karany za składanie fałszywych zeznań. Uzyskanie informacji co do wieku oraz karalności za składanie fałszywych zeznań pozwoli na stwierdzenie, czy od świadka może być odebrane przyrzeczenie, zgodnie bowiem z art. 267 k.p.c. nie składają przyrzeczenia świadkowie małoletni, którzy nie ukończyli lat 17, oraz osoby skazane wyrokiem prawomocnym za fałszywe zeznania. Informacja świadka dotycząca stosunku do stron oraz jego zawodu pozwoli z kolei na ocenę, czy świadek należy do kręgu osób wymienionych w art. 261 k.p.c., którym przysługuje prawo odmowy zeznań, oraz czy dana osoba może być świadkiem (art. 259 pkt 2 k.p.c.). Por. również uwagi przedstawione w części omawiającej dowódz przyrządów utrwalających albo przenoszących obrazy lub dźwięki.

Świadkami nie mogą być osoby wymienione w art. 259-2591 k.p.c., a zatem m.in. współuczestnicy jednolici, a więc współuczestnicy, o

których mowa w art. 73 § 2 k.p.c. Współuczestnicy jednolici mogą byćprzesłuchani w danym sporze tylko w charakterze stron (art. 260 k.p.c.). Jednakże w świetle tych przepisów współuczestnik materialny(art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.) może być przesłuchany co do kwestii spornych dotyczących stosunku prawnego między stroną przeciwną a drugim współuczestnikiem, tylko jako świadek. W tym bowiem odniesieniu nie jest on stroną w rozumieniu art. 299 i nast. k.p.c. Następnie przewodniczący powinien zwrócić się do stron (pełnomocników) z zapytaniem, czy wyrażają zgodę na zwolnienie świadka od składania przyrzeczenia. Zapytanie takie jest zbędne, jeśli sąd postanowił przesłuchać świadka po złożeniu przez niego przyrzeczenia. W protokołach rozpraw można spotkać błędny zapis o treści: „pełnomocnicy stron nie wnoszą o odebranie od świadka przyrzeczenia”, który sugeruje, że sąd odbiera przyrzeczenie na wniosek stron, albo: „pełnomocnicy zwalniają świadka od składania przyrzeczenia”, sugerujący, że to nie sąd, lecz strony zwalniają świadka od składania przyrzeczenia. W związku z tym należy podkreślić, że zasadą jest, że świadek składa zeznania po odebraniu od niego przyrzeczenia i pouczeniu go o znaczeniu tego aktu (art. 266 § 3 k.p.c.). Świadek może zostać zwolniony od składania przyrzeczenia tylko przez sąd, jeśli wyrażą na to zgodę strony; brakzgody stron powoduje, że od świadka należy odebrać przyrzeczenie („Przewodniczący odebrał od świadka przyrzeczenie, po pouczeniu go oznaczeniu tego aktu” albo „Za zgodą stron sąd postanowił zwolnić świadka od złożenia przyrzeczenia”, albo „Powód nie wyraził zgody nazwolnienie świadka od złożenia przyrzeczenia i sąd odebrał od świadka przyrzeczenie, po pouczeniu go o znaczeniu tego aktu”). W czasie składania przez świadka przyrzeczenia według roty przytoczonej w art. 268 k.p.c. wszyscy obecni na sali sądowej - nie wyłączając sędziów - stoją (§ 81 ust. 1 reg. sąd.). Po dokonaniu tych czynności do protokołu rozprawy należy wpisać: „Świadek Jan Kowalski, lat 77, lekarz, obcy w stosunku do stron, niekarany za fałszywe zeznania, po złożeniu przyrzeczenia zeznaje”. Zeznania świadka powinny zostać zaprotokołowane w pierwszej osobie: „Powoda znam od 20 lat, jestem jego sąsiadem, w dniu 13 maja 2010 r. pojechaliśmy razem na umówione spotkanie z pozwanym…”.

Sędziowie stosują różne metody przesłuchania, jedni - metodę spontanicznej wypowiedzi, która następuje po zapytaniu świadka „co

świadkowi wiadomo w sprawie”, drudzy stosują metodę pytań kierunkowych przewodniczącego, po wyczerpaniu których przewodniczącyumożliwia stronom zadawanie pytań przesłuchiwanemu świadkowi, inni zkolei preferują tzw. przesłuchanie krzyżowe, polegające na tym, że co do określonego faktu świadek odpowiada na pytania zadawane na przemian przez przewodniczącego (członków składu orzekającego) oraz strony (ich pełnomocników). Według art. 271 § 1 k.p.c. świadek składa zeznanie ustnie, zaczynając od odpowiedzi na pytania przewodniczącego, co i z jakiego źródła wiadomo mu w sprawie, po czym sędziowie i strony mogą w tej sprawie zadawać pytania. W świetle tego przepisu prawidłowo przeprowadzone przesłuchanie powinno składać się z etapu swobodnej wypowiedzi, po którym następuje etap pytań kierunkowych zadawanych w pierwszej kolejności przez przewodniczącego, następnie przez pozostałych członków składu orzekającego, których przewodniczący powinien zapytać, czy zgłaszająpytania do świadka, a na końcu przez strony. Wobec tego, że przewodniczący kieruje rozprawą, a zatem także postępowaniem dowodowym, członkowie składu orzekającego (sędziowie, ławnicy) nie powinni, z pominięciem przewodniczącego posiedzenia, włączać się do przesłuchania. Sędzia (ławnik) w toku przesłuchania powinien zgłosićprzewodniczącemu, że ma pytania do osoby przesłuchiwanej. Przewodniczący powinien pamiętać o umożliwieniu członkom składu orzekającego zadawania pytań osobom przesłuchiwanym przez zwrócenie się do nich - po wyczerpaniu własnych pytań - czy mają pytania do osoby przesłuchiwanej.

W pojęciu pytań kierunkowych mieszczą się pytania zmierzające do uzyskania od świadka dodatkowych informacji, pominiętych w wypowiedzi spontanicznej, a także pytania kontrolne, za pomocą których sprawdza się wiarygodność zeznania. Przesłuchując świadka, sąd przede wszystkim powinien ustalić źródło jego wiedzy o faktach, w celu rozgraniczenia faktów, o których świadkowi wiadomo z własnychspostrzeżeń, od tych, o których wiadomo mu ze słyszenia. Świadkowi nie należy zadawać pytań sugerujących odpowiedź ani też przedstawiaćmu kilku z możliwych wersji zdarzeń celem potwierdzenia lub zaprzeczenia jednej z nich. Dowód z zeznań świadków ma służyć ustaleniu faktów, a zatem należy mu stawiać pytania: co mu wiadomo, z jakiego źródła, co widział, co słyszał itp. Nie należy natomiast pytać świadka „co sądzi o danym zachowaniu określonej osoby”, „jak

ocenia dane zdarzenie”, „jaki jest jego pogląd” itp. W czasie składania zeznań przewodniczący ani żadna z osób przesłuchujących nie może ich komentować ani też przedstawiać własnej oceny składanych zeznań. Przewodniczący powinien zapewnić świadkowi warunki do swobodnej wypowiedzi, a jeśli zajdzie potrzeba ochronić przed udzielaniem odpowiedzi na zadawane przez strony pytania niestosowne, dotyczące jego życia prywatnego, a niemające znaczenia w sprawie, stawiane niekiedy tylko po to, aby świadka speszyć lub ośmieszyć. Pytania takie powinny być uchylane przez przewodniczącego.

W przypadku prawidłowo przeprowadzonego dowodu z zeznań świadków, w ich treści nie powinny być zawarte opinie i poglądy świadków. Jeśli nawet w zeznaniach świadków znajdą się ich opinie i poglądy, to oceną tych zeznań mogą być objęte wyłącznie twierdzenia co do okoliczności faktycznych, nie wchodzą natomiast w zakres tej oceny opinie i poglądy świadków wyrażone w toku składania zeznań. W protokole rozprawy należy odnotować odczytanie zeznań świadka (§ 115reg. sąd.).

Świadkowi przysługuje zwrot kosztów podróży, kosztów noclegu i utraconych zarobków lub dochodów związanych ze stawiennictwem w sądzie. Należności te przyznaje i ustala sąd lub referendarz sądowy,wydając stosowne postanowienie. Przyznaną należność należy wypłacić niezwłocznie. W wypadku niemożności niezwłocznej wypłaty należność przekazuje się przekazem pocztowym lub przelewem bankowym bez obciążania świadka opłatą pocztową lub kosztami przelewu. Należnościte przyznaje się na wniosek świadka, złożony na piśmie lub ustnie doprotokołu rozprawy. Wniosek powinien zostać złożony niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu trzech dni po wykonaniu czynności, a jeżeli czynności były podejmowane na rozprawie - najpóźniej w ciągu trzech dni po rozprawie. Osoby, które nie zgłosiły żądania w tym terminie, tracą prawo do przyznania im tych należności. Świadek powinien być pouczony o prawie i sposobie zgłoszenia wniosku o zwrotnależności oraz o skutkach niezachowania terminu do złożenia wniosku. Szczegółowe uregulowania w zakresie przysługujących świadkowi należności w związku ze stawiennictwem w sądzie zawarte sąw art. 85-93 u.k.s.c.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Współuczestnik materialny niebędący współuczestnikiem jednolitym (art. 72 § 1 pkt 1 i art. 73 § 2 k.p.c.) może być przesłuchany co dokwestii spornych dotyczących stosunku prawnego między stroną przeciwną a drugim współuczestnikiem tylko jako świadek (wyrok SN z 30 stycznia 1970 r., I PR 116/69, LexPolonica nr 325820, „Biuletyn Informacyjny SN” 1970, nr 10, poz. 178).

2. Kodeks postępowania cywilnego nie wyłącza możliwości konfrontowania świadków ze stronami. Wprawdzie w myśl art. 272 k.p.c. tylko świadkowie mogą być konfrontowani, jednakże do przesłuchania stron stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące świadków, z wyjątkiem przepisów o środkach przymusowych (art. 304 k.p.c.). Skoro zatem można konfrontować świadków, można również konfrontować świadków ze stronami (wyrok SN z 26 lutego 1970 r., II CR 10/70, LexPolonica nr 325822, „Biuletyn Informacyjny SN” 1970, nr8-9, poz. 153).

3. Świadkowi przysługuje zażalenie na postanowienie sądu odmawiająceprzyznania należności związanych ze stawiennictwem na wezwanie sądu (uchwała SN z 6 grudnia 1988 r., III CZP 95/88, LexPolonica nr 311410, OSNCP 1989, nr 12, poz. 203).

4. Mając jasność co do oceny dowodów, sąd nie musi dokonywać konfrontacji świadków. Zgodnie przy tym z art. 272 k.p.c., zarządzenie takiej konfrontacji jest prawem, a nie obowiązkiem sądu (wyrok SN z 10 stycznia 2002 r., II CKN 473/99, LexPolonica nr 376133).

5. Przepisy karnomaterialne różnicują znaczenie uprzedzenia o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań oraz pouczenia o prawie odmowy złożenia zeznania lub odpowiedzi na

pytania. W pierwszym przypadku, stosownie do dyspozycji art. 233 § 2k.k., prawidłowe uprzedzenie świadka przez organ procesowy jest warunkiem odpowiedzialności karnej. Natomiast niedopełnienie obowiązku pouczenia świadka o przysługujących mu uprawnieniach odmowy składania zeznań lub udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania, zgodnie z art. 233 § 3 k.k. i w przewidzianych tam sytuacjach, uchyla karalność fałszywych zeznań (wyrok SN z 3 czerwca2002 r., III KKN 342/99, LexPolonica nr 365107, Prok. i Pr. 2003, nr5, poz. 2 - dodatek).

BD. Dowód z opinii biegłych

W wypadkach, w których dla wyjaśnienia okoliczności faktycznych sprawy potrzebne są wiadomości specjalne, sąd - po wysłuchaniu wniosków stron - może powołać jednego lub kilku biegłych w celu zasięgnięcia ich opinii. Biegli, w odróżnieniu od świadków, nie komunikują sądowi swej wiedzy i spostrzeżeń o faktach istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, lecz - wykorzystując posiadane wiadomości specjalne, a więc wiedzę zawodową lub naukową, wykraczającą poza zasób wiadomości posiadanych przez przeciętnie inteligentnego i wykształconego człowieka - przedstawiają opinię w celu ułatwienia sądowi oceny faktów objętych treścią zebranego materiału. Używając pewnego uproszczenia i skrótu, można stwierdzić, że o ile świadkowiezeznają o faktach, o tyle biegli fakty te oceniają z punktu widzeniaposiadanej wiedzy specjalistycznej. Nierzadko jednak samo ustalenie faktu wymaga wiedzy specjalistycznej, np. u poszkodowanego w wypadkudrogowym stan zdrowia, będący przecież określonym stanem faktycznym,stwierdzić (ustalić) może tylko osoba mająca specjalistyczną wiedzę medyczną, a więc biegły lekarz. W podanym przykładzie zwykle opinia biegłego składa się z części stanowiącej opis faktów, których ustalenie nie wymaga wiadomości specjalnych (np. przebieg leczenia wszpitalu, wyniki badań, liczba przeprowadzonych operacji i zabiegów), oraz z części, w której biegły - odwołując się do zebranego w sprawie materiału oraz własnych badań - formułuje opinięi wskazuje na fakty, które mógł ustalić tylko dlatego, że ma wiadomości specjalne (diagnoza lekarska). Podstawą ustalenia przez sąd faktów wskazanych przez biegłego w pierwszej części opinii nie może być dowód z tej opinii, lecz inne dowody, np. dokumenty (zaświadczenia szpitalne), zeznania świadków i poszkodowanego,

natomiast podstawę ustaleń, którymi objęte będą fakty wskazane w drugiej części opinii, stanowić będzie dowód z tej opinii, są to bowiem fakty, które mógł stwierdzić tylko biegły na podstawie posiadanej wiedzy specjalistycznej. Oddzielenie przez sąd - przy konstruowaniu podstawy faktycznej rozstrzygnięcia - obu rodzajów faktów, ustalanych przy wykorzystaniu środków dowodowych o zupełnie odmiennym charakterze, jest niezwykle istotne. Nieprzestrzeganie tejpodstawowej reguły postępowania dowodowego uzasadnia sformułowanie wapelacji zarzutu dokonania ustaleń za pomocą niewłaściwych środków dowodowych.

W judykaturze należy uznać za utrwalone - przy uwzględnieniu przedstawionych uwag - stanowisko, że biegły nie może wyręczać sądu w wyjaśnieniu rzeczywistej treści stosunków faktycznych oraz, że niejest dopuszczalne powoływanie biegłego dla ustalenia jego własnych spostrzeżeń o faktach. Fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy sąd ustala na podstawie innych dowodów (z dokumentów, z zeznań świadków,z przesłuchania stron). Opinia biegłego ma na celu ułatwienie sądowinależytej oceny zebranego w sprawie materiału wtedy, gdy potrzebne są do tego wiadomości specjalne, nie może natomiast sama być źródłemmateriału faktycznego sprawy ani tym bardziej stanowić podstawy ustalenia okoliczności będących przedmiotem oceny biegłego (wyrok SNz 11 lipca 1969 r., I CR 140/69, LexPolonica nr 312128, OSNCP 1970, nr 5, poz. 85). Nie mogą zatem być uznane za dowód w sprawie wypowiedzi biegłego wykraczające zarówno poza zakres udzielonego mu przez sąd zlecenia, jak i poza ustawowo określone jego zadania. Sąd więc nie jest związany opinią biegłego w zakresie jego wypowiedzi codo zastrzeżonych do wyłącznej kompetencji sądu kwestii ustalenia i oceny faktów oraz sposobu rozstrzygnięcia sprawy.

Dowód z opinii biegłego sąd może dopuścić także na posiedzeniu niejawnym, po „wysłuchaniu wniosków stron co do liczby biegłych i ich wyboru” (art. 279 k.p.c.). „Wysłuchanie” należy interpretować jako umożliwienie stronom zgłoszenia stosownych wniosków nie tylko ustnie na rozprawie, ale także w pismach procesowych. W postanowieniu o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego sąd powinien sformułować tezę dowodową na tyle precyzyjną, aby nie było wątpliwości, w jakim zakresie sąd oczekuje przedstawienia przez

biegłego oceny wcześniej zebranego materiału. Najczęściej teza dowodowa przybiera formę pytań, na które biegły ma obowiązek udzielić odpowiedzi, odpowiednio je uzasadniając. Brak precyzji w tezie dowodowej powoduje, że biegli wykraczają poza zakres swych kompetencji i wypowiadają się co do rozstrzygnięcia sprawy, a więc kwestii zastrzeżonej wyłącznie dla sądu. Może to również być podstawą kwestionowania przydatności takiej opinii jako dowodu w sprawie. Jeżeli przed wydaniem opinii zachodzi potrzeba obejrzenia przez biegłego rzeczy znajdującej się w posiadaniu strony, należy w postanowieniu o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego zobowiązać jednocześnie stronę do udostępnienia biegłemu rzeczy w czasie przez niego określonym (§ 76 reg. sąd.). Jeżeli biegły jest zobowiązany dozłożenia opinii na piśmie, powinien złożyć tę opinię wraz z odpisamidla stron, chyba że przewodniczący lub sędzia sprawozdawca zarządzi inaczej (§ 77 reg. sąd.). Przewodniczący wydziału (sędzia sprawozdawca) zarządza niezwłocznie doręczenie stronom odpisów opinii biegłego złożonej przed rozprawą lub zawiadomienie stron w sposób określony w art. 472 k.p.c. o możliwości zapoznania się z treścią opinii złożonej do akt sprawy, z pouczeniem o uprawnieniu dozgłoszenia ewentualnych uwag jeszcze przed rozprawą (§ 111 reg. sąd.).

Wydanie opinii z reguły jest zlecane biegłemu z listy prowadzonej przez prezesa sądu okręgowego, który ustanawia biegłych sądowych oraz tłumaczy przysięgłych i prowadzi ich listy (art. 157 u.s.p., dekret z 26 października 1950 r. o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym, Dz.U. Nr 49, poz. 445 ze zm., ustawaz 25 listopada 2004 r. o zawodzie tłumacza przysięgłego, Dz.U. Nr 273, poz. 2702 ze zm., oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych, Dz.U. Nr 15, poz.133). Biegłym może być osoba wyznaczona także spoza takiej listy. W obu sytuacjach osoba wyznaczona na biegłego może nie przyjąć nałożonego na nią obowiązku z przyczyn, jakie uprawniają świadka do odmowy zeznań, a ponadto z powodu przeszkody (np. choroba, długotrwały wyjazd), która uniemożliwia jej wydanie opinii (art. 261i 380 k.p.c.). Za nieuzasadnioną odmowę złożenia opinii - podobnie jak za nieusprawiedliwione niestawiennictwo, za nieuzasadnioną odmowę złożenia przyrzeczenia albo za nieusprawiedliwione opóźnienie

złożenia opinii - sąd skazuje biegłego na grzywnę do pięciu tysięcy złotych (art. 287 w zw. z art. 163 § 1 k.p.c.).

Biegły sądowy z listy prowadzonej przez prezesa sądu okręgowego składa przyrzeczenie tylko przy objęciu stanowiska, w poszczególnychzaś sprawach powołuje się na nie. Biegły spoza listy sądowej składa przyrzeczenie - przed rozpoczęciem czynności - według roty określonej w art. 283 k.p.c. Sąd może zwolnić biegłego od składania przyrzeczenia tylko wtedy, gdy obie strony wyrażą na to zgodę (art. 283 § 1 k.p.c.), natomiast w postępowaniu nieprocesowym sąd może przesłuchać biegłego bez przyrzeczenia bez względu na stanowisko uczestników postępowania, wyrażone w tym zakresie (art. 515 k.p.c.).O tych uregulowaniach sąd powinien pamiętać zwłaszcza w sytuacji, gdy zlecił wydanie opinii biegłemu spoza listy sądowej (tzw. biegły ad hoc), oznaczając, że opinia ma być wydana na piśmie. W takim przypadku - gdy strony nie wyraziły zgody na zwolnienie od składaniaprzyrzeczenia - złożenie przez biegłego przyrzeczenia „przed rozpoczęciem czynności” (art. 282 k.p.c.) będzie możliwe na rozprawie, na którą należy wezwać biegłego w celu „ustnego wyjaśnienia opinii złożonej na piśmie” (art. 286 k.p.c.). W orzecznictwie art. 286 k.p.c. został zinterpretowany w ten sposób, że sąd ma obowiązek wezwać biegłego na posiedzenie sądu nawet wtedy,gdy - zdaniem sądu - sprawa nie wymaga ustnego wyjaśnienia ani też nie nasuwa się potrzeba żądania opinii dodatkowej. Zaniedbanie tego obowiązku jest istotnym uchybieniem procesowym, naruszającym zasadę bezpośredniości i ustności postępowania (orzeczenia SN z 17 grudnia 1954 r., II C 953/53, niepubl., z 5 kwietnia 1956 r., 3 Cr 178/55, niepubl., z 24 maja 1963 r., II CR 532/62, LexPolonica nr 323086, i orzeczenia z 15 lutego 1958 r., 1 Cr 392/57, niepubl.).

Sąd Najwyższy w wyroku z 29 września 2010 r., V CSK 29/10 (LexPolonica nr 2456013) uznał, że złożenie przez biegłego przyrzeczenia dopiero po złożeniu opinii na piśmie, ale przed zakończeniem czynności biegłego w danej sprawie, nie dyskwalifikuje złożonej opinii, chyba że po akcie przyrzeczenia biegły odstąpi od zawartych w niej wniosków (art. 282 § 1 k.p.c.).

W odróżnieniu od oceny dowodu z zeznań świadka, ocena dowodu z opinii biegłego nie jest dokonywana według kryterium wiarygodności wtym znaczeniu, że nie można „nie dać wiary biegłemu”, odwołując się do wewnętrznego przekonania sędziego czy też zasad doświadczenia życiowego. Wprawdzie opinia biegłego podlega - jak inne dowody - ocenie według art. 233 § 1 k.p.c., lecz co odróżnia ją pod tym względem, to szczególne dla tego dowodu kryteria oceny, które stanowią: poziom wiedzy biegłego, podstawy teoretyczne opinii, sposób motywowania sformułowanego w niej stanowiska oraz stopień stanowczości wyrażonych w niej ocen, a także zgodność z zasadami logiki i wiedzy powszechnej. Sąd może oceniać opinię biegłego także pod względem fachowości, wskazując na duży stopień zaufania do biegłego, wynikający np. z faktu wieloletniego rzetelnego wykonywania obowiązków biegłego sądowego. Sąd nie może nie podzielaćpoglądów biegłego czy na ich miejsce wprowadzać własne stwierdzenia.Jeśli sąd za pomocą wskazanych kryteriów dyskwalifikuje - z urzędu bądź wskutek zarzutów stron - opinię biegłego, zajdzie konieczność powołania innego biegłego. Należy jednak podkreślić, że sąd nie jestobowiązany dopuścić dowodu z opinii kolejnego biegłego w każdym wypadku, gdy złożona opinia jest niekorzystna dla strony składającejwniosek. W szczególności nie ma takiego obowiązku, gdy - powołany przez stronę dla uzasadnienia wniosku - zarzut niekompetencji biegłego jest wywodzony z faktu, że stanowisko biegłego jest inne niż stanowisko eksperta powołanego przez stronę dla wydania opinii pozasądowej, a pozostałe zarzuty nie znajdują potwierdzenia lub dotyczą okoliczności nieistotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Potrzeba powołania innego biegłego powinna wynikać z okoliczności sprawy, a nie z samego niezadowolenia strony z dotychczas złożonej opinii.

Jeśli opinie biegłych są rozbieżne, a materiał dowodowy nie daje podstawy do oparcia się wyłącznie na opinii jednego z nich, to sąd powinien - przez łączne przesłuchanie biegłych - wyjaśnić zachodzącew ich opiniach sprzeczności. Gdy wyjaśnienia te nie usuną rozbieżności, ale spowodują, że sąd będzie miał podstawy do zdyskwalifikowania jednej z nich, nie zajdzie konieczność dopuszczenia dowodu z opinii kolejnego biegłego. Przyznanie przewagijednej opinii nad drugą musi być oparte na szczegółowej analizie treści uzasadnienia każdej z tych opinii i zastosowaniu wskazanych

wyżej kryteriów oceny dowodu z opinii biegłych. Gdyby sąd nie był zdecydowany co do uznania mocy dowodowej jednej z opinii, powinien rozważyć, czy w takiej sytuacji nie zachodzi konieczność dopuszczenia dowodu z opinii odpowiedniego instytutu naukowego lub naukowo-badawczego (art. 290 k.p.c.).

Opinia instytutu naukowego lub naukowo-badawczego ma przewagę nad opinią biegłego, nie jest to bowiem opinia osób, które przeprowadziły badania i wydały opinię, lecz jest to opinia firmowana autorytetem instytutu, której znaczenie z reguły przewyższa wagę, jaką można przypisać opiniom wydanym przez biegłych. Aby opinia instytutu mogła stanowić dowód, o jakim mowa w art. 290 k.p.c., powinna zostać podpisana przez osoby, które uprawnione są do występowania w charakterze organów instytutu. Opinia instytutu może być wydana wyłącznie na piśmie; osoby, które udzielają ustnie dodatkowych wyjaśnień na rozprawie, działają nie w imieniu własnym, lecz w imieniu instytutu. Stanowisko takie potwierdzają orzeczenia, w których Sąd Najwyższy stwierdził, że opinia instytutu powinna być wydana kolektywnie oraz powinna wyrażaćpogląd nie poszczególnych osób, lecz instytutu, które te osoby reprezentują. W opinii powinny być wskazane nie tylko „osoby, które przeprowadziły badania i wydały opinie” (art. 290 § 2 k.p.c.), lecz również ich stopnie naukowe i stanowiska służbowe, ze wskazaniem dziedziny wiedzy, w której są specjalistami (por. orzeczenia SN z 28września 1965 r., II PR 321/65, LexPolonica nr 314864, OSNCP 1966, nr 5, poz. 84 oraz z 13 kwietnia 1965 r., II CR 8/65, LexPolonica nr325925, NP 1966, nr 2, s. 260).

Biegłemu powołanemu przez sąd przysługuje zwrot kosztów podróży, innych wydatków koniecznych związanych ze stawiennictwem w sądzie oraz wynagrodzenie za wykonaną pracę. Wysokość wynagrodzenia biegłego za wykonaną pracę określa się, uwzględniając wymagane kwalifikacje, potrzebny do wydania opinii czas i nakład pracy, a wysokość wydatków niezbędnych do wykonania czynności - na podstawie złożonego rachunku. Należności te przyznaje i ustala sąd lub referendarz sądowy, wydając stosowne postanowienie. Przyznaną należność należy wypłacić niezwłocznie. W wypadku niemożności niezwłocznej wypłaty - należność przekazuje się przekazem pocztowym

lub przelewem bankowym bez obciążania biegłego opłatą pocztową lub kosztami przelewu. Należności te przyznaje się na wniosek biegłego, złożony na piśmie lub ustnie do protokołu rozprawy. Wniosek powinienzostać złożony niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu trzech dni po wykonaniu czynności, a jeżeli czynności były podejmowane na rozprawie - najpóźniej w ciągu trzech dni po rozprawie. Osoby, którenie zgłosiły żądania w tym terminie, tracą prawo do przyznania im tych należności. Biegły powinien być pouczony o prawie i sposobie zgłoszenia wniosku o zwrot należności oraz o skutkach niezachowania terminu do złożenia wniosku. Szczegółowe uregulowania w zakresie przysługujących biegłemu należności w związku ze stawiennictwem w sądzie oraz wydaniem opinii zawarte są w art. 89-93 u.k.s.c. oraz w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 18 grudnia 1975 r. w sprawie kosztów przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych w postępowaniu sądowym (Dz.U. Nr 46, poz. 254 ze zm.). Wynagrodzenie biegłego, będącego podatnikiem podatku od towarów i usług, podwyższasię o stawkę podatku od towarów i usług, obowiązującą w dniu orzekania o tym wynagrodzeniu (art. 10 ust. 2a dekretu z 26 października 1950 r. o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym, Dz.U. Nr 49, poz. 445 ze zm.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Zasada równości stron, która wymaga, żeby każda strona miała możność twierdzenia oraz replikowania na twierdzenia i wnioski drugiej strony, dotyczy tylko stron procesowych, a nie biegłych. Sądmoże przerwać polemikę między biegłymi, gdy uzna, że jedna z opinii jest zupełnie przekonująca (wyrok SN z 14 września 1964 r., I CR 93/64, LexPolonica nr 314947, OSNCP 1965, nr 9, poz. 144).

2. Do dokonywania wszelkich ustaleń w procesie powołany jest sąd, a nie biegły. Sąd może przy tym korzystać z pomocy biegłego w zakresiewymagającym wiadomości specjalnych, lecz biegły nie może wyręczać sądu w dokonywaniu ustaleń (a zwłaszcza ocen prawnych potrzebnych dostwierdzenia prekluzji), do czego nie jest ani powołany, ani może nie mieć kwalifikacji (wyrok SN z 20 stycznia 1970 r., II PR 18/69, LexPolonica nr 322686).

3. Zadaniem opinii biegłego jest dostarczenie sądowi wiadomości specjalnych (art. 278 § 1 k.p.c.). Sąd natomiast nie jest związany konkluzjami tej opinii dotyczącymi winy lub braku winy osób, uczestniczących w wypadku komunikacyjnym, ocena ta - jako wchodząca w zakres oceny prawnej - należy wyłącznie do sądu (wyrok SN z 18 sierpnia 1971 r., II CR 256/71, LexPolonica nr 322502).

4. Jeżeli strona zgłasza zastrzeżenia co do pisemnej opinii biegłegoi w związku z tym wnosi o wezwanie biegłego na rozprawę celem uzyskania od niego ustnych wyjaśnień w zakresie zgłoszonych zastrzeżeń, nieuwzględnienie tego wniosku stanowi uchybienie procesowe uzasadniające zaskarżenie wyroku na podstawie wymienionej w art. 368 pkt 3 k.p.c. Uchybienie to bowiem może prowadzić do sprzeczności pomiędzy zebranym w sprawie materiałem a stanem rzeczywistym. Nie można przecież wyłączyć, że dopiero ustne wyjaśnienie biegłego pozwoli na pełne zebranie materiału dowodowego (wyrok SN z 14 marca 1975 r., II CR 34/75, Lex nr 7673).

5. Osoba, która z racji posiadanych wiadomości specjalnych ma spostrzeżenia niedostępne dla innych osób (np. lekarz leczący chorego), powinna z reguły być słuchana w charakterze świadka, a funkcję biegłego należy powierzyć innej osobie, która z faktami istotnymi dla rozstrzygnięcia sprawy poprzednio się nie zetknęła (wyrok SN z 8 sierpnia 1976 r., I CR 374/76, LexPolonica nr 312931, OSNCP 1977, nr 10, poz. 187).

6. Brak w opinii biegłych fachowego uzasadnienia wniosków końcowych uniemożliwia prawidłową ocenę jej mocy dowodowej, powodując, że wydanie orzeczenia na podstawie takiej opinii następuje z naruszeniem granic swobodnej oceny dowodów z art. 233 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 7 grudnia 1994 r., II URN 43/94, LexPolonica nr 298384, OSNAPiUS 1995, nr 8, poz. 102).

7. Zadaniem biegłego jest udzielenie sądowi, na podstawie posiadanych wiadomości fachowych i doświadczenia zawodowego, informacji i wiadomości niezbędnych do ustalenia i oceny okoliczności sprawy. Nie mogą być uznane za dowód w sprawie wypowiedzi biegłego wykraczające zarówno poza zakres udzielonego mu przez sąd zlecenia, jak i poza ustawowo określone jego zadania. Sąd więc nie jest związany opinią biegłego w zakresie jego wypowiedzi codo - zastrzeżonych do wyłącznej kompetencji sądu - kwestii ustaleniai oceny faktów oraz sposobu rozstrzygnięcia sprawy (wyrok SN z 6 lutego 2003 r., IV CKN 1763/00, LexPolonica nr 378999).

8. Wydana w postępowaniu sądowym opinia określająca wartość nieruchomości (operat szacunkowy) wymaga potwierdzenia aktualności przez biegłego rzeczoznawcę majątkowego, jeżeli upłynął ustawowy termin do jej wykorzystania w sprawie lub zaistniały okoliczności wymagające potwierdzenia aktualności, niezależnie od upływu terminu do wykorzystania opinii w sprawie (art. 156 ust. 3 i 4 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.) (postanowienie SN z 20 maja 2010 r., V CSK 13/10, LexPolonica nr 2418980, OSNC 2011, nr 1, poz. 9).

BE. Dowód z oględzin

Przedmiotem oględzin może być osoba, rzecz ruchoma lub nieruchoma, atakże „miejsce”, np. miejsce wypadku. Oględziny osoby mogą się odbyćtylko za jej zgodą (art. 298 k.p.c.). Dowód z oględzin powinien zostać przeprowadzony tak jak każdy inny dowód, po wydaniu przez sądpostanowienia o jego dopuszczeniu (art. 236 k.p.c.), w którym sąd „zarządzi oględziny bez udziału lub z udziałem biegłych”, a jeśli zachodzi taka potrzeba, to także „w połączeniu z przesłuchaniem świadków”. Przesłuchując świadka, sąd powinien stosować przepisy o dowodzie z zeznań świadka [„Sąd postanowił: 1) dopuścić dowód z oględzin miejsca, w którym powód został potrącony podczas wypadku samochodowego spowodowanego przez pozwanego, 2) zarządzić oględziny z udziałem biegłego do spraw ruchu drogowego, 3) dopuścić dowód z zeznań świadka Stefana Prawdomównego na okoliczność sposobu poruszania się powoda bezpośrednio przed wypadkiem i przesłuchać świadka w czasie przeprowadzania dowodu z oględzin”]. Według art.

208 pkt 5 przewodniczący w ramach zarządzenia mającego na celu przygotowanie rozprawy może zażądać przedstawienia przedmiotu oględzin, natomiast art. 208 § 2 k.p.c. stanowi, że „w razie koniecznej potrzeby może zarządzić oględziny jeszcze przed rozprawą”. „Konieczna potrzeba” może wynikać z niebezpieczeństwa niemożności lub bezskuteczności późniejszego ich przeprowadzenia. Przewodniczący wydaje zarządzenie przed rozprawą na podstawie twierdzeń pozwu oraz innych pism procesowych, oceniając potrzebę ichwydania ze względu na okoliczności sprawy (por. postanowienie SN z 16 września 1971 r., II CZ 114/71, LexPolonica nr 314400, OSNCP 1972, nr 2, poz. 39). Jednakże samo przeprowadzenie oględzin powinnoodbyć się zgodnie z art. 292-298 k.p.c. Oględziny są jedynym dowodem, który może być przeprowadzony przed rozprawą bez korzystania z przepisów regulujących postępowanie o zabezpieczenie dowodów (por. pkt 5 niniejszego rozdziału).

W praktyce sądowej dowód z oględzin nieruchomości jest najczęściej wykorzystywany w rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym sprawach o ustanowienie drogi koniecznej. Zgodnie z art. 626 § 2 k.p.c. przed wydaniem postanowienia o ustanowieniu drogi koniecznej sąd powinien przeprowadzić dowód z oględzin nieruchomości. Od zasadytej może odstąpić tylko wtedy, gdy okoliczności istotne dla wytyczenia drogi koniecznej są niesporne i niewątpliwe albo że przeprowadzenie dowodu z innych przyczyn nie jest potrzebne (np. z wniosku wynika brak uprawnienia wnioskodawcy - art. 514 § 2 k.p.c. albo z przedstawionych dokumentów wynika, że żądanie jest oczywiściebezzasadne). Z przeprowadzenia oględzin sporządza się protokół. Do sposobu przechowywania dostarczonego do sądu przedmiotu oględzin stosuje się odpowiednio § 352-356 reg. sąd.

BF. Dowód z przesłuchania stron

Dowód z przesłuchania stron jest dowodem posiłkowym (subsydiarnym, uzupełniającym). Jego wartość, zważywszy na zainteresowanie stron rozstrzygnięciem sprawy na ich korzyść, jest wątpliwa. Dlatego też dowód ten powinien być przeprowadzany tylko wtedy, gdy nie można istotnych dla sprawy okoliczności wyjaśnić innymi dowodami. Jeżeli okoliczności te zostały wyjaśnione innymi dowodami, prowadzenie

przez sąd dowodu z przesłuchania stron jest nie tylko zbędne, ale wręcz niedopuszczalne. Sądy stosują niestety inną praktykę, przeprowadzając ten dowód w większości spraw, chyba tylko w celu „wyczerpania wszelkich dostępnych środków dowodowych”. Obowiązek przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron zachodzi w sprawach o rozwód lub o separację, w innych zaś sprawach małżeńskich sąd nie może odmówić dopuszczenia tego dowodu, jeżeli strona go powołała (art. 432 k.p.c.). W sprawach gospodarczych - zgodnie z art. 47914b k.p.c. - dowód z przesłuchania stron sąd może dopuścić jedynie na wniosek. Dowód taki powinien zostać zgłoszony w pozwie i w odpowiedzi na pozew (więcej por. rozdział XX, 3, B).

Dowód z przesłuchania stron należy odróżnić od informacyjnego przesłuchania (wysłuchania) stron, jakie przeprowadza przewodniczącyna podstawie art. 212 k.p.c. (por. rozdział XVI, 2, C). Celem informacyjnego wysłuchania jest ustalenie w drodze zadawania pytań, jakie z istotnych okoliczności sprawy są między stronami sporne orazdążenie do ich wyjaśnienia, pozwalającego w sposób prawidłowy określić kierunek postępowania dowodowego. Decydując się na przesłuchanie stron w trybie art. 299 k.p.c., sąd będzie w posiadaniu kolejnego dowodu podlegającego ocenie według kryteriów przewidzianych w art. 233 § 1 k.p.c. (por. pkt 7 niniejszego rozdziału). W praktyce sądowej nierzadko występuje wyraźna sprzeczność między wyjaśnieniami strony, złożonymi w ramach informacyjnego wysłuchania, a zeznaniami mającymi charakter dowodu wsprawie. Sąd Najwyższy w wyroku z 15 czerwca 1973 r. (II CR 257/73, LexPolonica nr 310857, OSNCP 1974, nr 4, poz. 76) trafnie podkreślił, że chociaż wyjaśnienia informacyjne strony procesowej w zasadzie nie mają mocy dowodowej z punktu widzenia art. 233 § 1 k.p.c., to jednak - zgodnie z art. 3 k.p.c. - strony są obowiązane dawać wyjaśnienia zgodne z prawdą i bez zatajenia czegokolwiek. Dlatego zbieżność lub sprzeczność wyjaśnień informacyjnych z wypowiedzią dowodową tej samej strony procesowej nie może być obojętna dla oceny wiarygodności tej wypowiedzi dowodowej. Oznacza to, że sąd, ustalając podstawę faktyczną rozstrzygnięcia (dokonując ustaleń w uzasadnieniu wyroku), wprawdzie nie będzie mógł się powołać na wyjaśnienia złożone przez strony w ramach informacyjnego przesłuchania, nie jest to bowiem dowód w sprawie, ale sprzeczność występująca pomiędzy tym, co strona wyjaśniła, będąc informacyjnie

przesłuchana, a tym, co zeznała w ramach dowodu z przesłuchania, będzie miała istotne znaczenie dla oceny wiarygodności zeznań strony.

Jeżeli ma być przeprowadzony dowód z przesłuchania strony, którą jest osoba prawna, jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331§ 1 k.c., lub Skarb Państwa, sąd w charakterze strony przesłuchuje -w przypadku dwóch pierwszych podmiotów - osoby wchodzące w skład organu uprawnionego do ich reprezentowania, przy czym sąd decyduje, czy przesłuchać wszystkie te osoby, czy też niektóre z nich, natomiast w przypadku strony będącej Skarbem Państwa - osoby powołane do reprezentowania państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub inne wskazane osoby (art. 300 k.p.c.).

Artykuł 302 § 1 k.p.c. zezwala na przesłuchanie jednej tylko strony,ale treść tego przepisu i jego usytuowanie wskazują, że wprowadza onwyjątek od zasady i zezwala na odstępstwo wyłącznie ze względu na szczególne okoliczności. Zasada prawdy, która w tym zakresie krzyżuje się z zasadą równości stron, może niekiedy przemawiać za potrzebą przesłuchania tylko jednej strony. Podmiotowe ograniczenie w przesłuchaniu stron jednak musi być uzasadnione szczególną sytuacją. Z przyczyn natury faktycznej (art. 302 § 1 k.p.c.) można więc ograniczyć przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron do przesłuchania tylko jednej z nich, wyłącznie wtedy, gdy przesłuchanie drugiej strony jest niemożliwe (np. z powodu odmowy zeznań) albo bardzo utrudnione (np. ze względu na dłuższy pobyt za granicą) lub niecelowe (np. co do pewnej okoliczności tylko jedna zestron deklaruje posiadanie wiedzy). Do przyczyn tych jednak nie można zakwalifikować odbywania przez stronę kary pozbawienia wolności. Nie ma bowiem istotnych przeszkód w sprowadzeniu tej osobyna rozprawę lub w jej przesłuchaniu w drodze pośredniej (art. 235 k.p.c.).

Do przesłuchania stron i składania przyrzeczenia stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące świadków, z wyjątkiem przepisów o środkach przymusu (art. 304 k.p.c.). Sąd w postanowieniu dowodowym

powinien precyzyjnie określić okoliczności, na które strony będą przesłuchiwane (teza dowodowa). Powinny to być wyłącznie takie okoliczności, które po wyczerpaniu dowodów już przeprowadzonych lub z braku takich dowodów nie zostały wyjaśnione, a mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron ma swą specyfikę; może przebiegać w jednym lub wdwóch etapach. W pierwszym etapie sąd przesłuchuje obie strony bez odbierania przyrzeczenia, uprzedzając strony przed przystąpieniem doprzesłuchania, że obowiązane są zeznawać prawdę oraz że mogą być przesłuchane ponownie po odebraniu przyrzeczenia („Sąd postanowił dopuścić dowód z przesłuchania stron na okoliczność wizyty, jaką powód złożył pozwanemu w dniu 12 października 2006 r., oraz rozmowy poprzedzającej zawarcie umowy sprzedaży samochodu. Przewodniczący uprzedził strony o obowiązku mówienia prawdy i możliwości ponownego przesłuchania po uprzednim odebraniu przyrzeczenia, wyjaśniając znaczenie przyrzeczenia.”). Jeżeli na tym etapie przesłuchania faktynie zostaną dostatecznie wyjaśnione, sąd może przesłuchać - według swego wyboru - jedną ze stron ponownie, po uprzednim odebraniu od niej przyrzeczenia. Przed odebraniem przyrzeczenia przewodniczący powinien uprzedzić stronę o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań i ponownie pouczyć o znaczeniu przyrzeczenia („Sądpostanowił ponownie przesłuchać pozwanego na okoliczność miejsca, w którym odbyła się rozmowa poprzedzająca zawarcie umowy sprzedaży samochodu, po odebraniu od pozwanego przyrzeczenia. Przewodniczący uprzedził pozwanego, że za składanie fałszywych zeznań grozi kara pozbawienia wolności do lat pięciu oraz pouczył pozwanego o znaczeniu przyrzeczenia. Pozwany po odebraniu od niego przyrzeczeniazeznaje”). Przesłuchanie jednej ze stron co do pewnego faktu z odebraniem od niej przyrzeczenia nie wyłącza przesłuchania drugiej strony co do innego faktu także po złożeniu przez nią przyrzeczenia (art. 303 i 304 k.p.c.). Takie uregulowanie oznacza, że co do danegofaktu sąd może przesłuchać pod przyrzeczeniem tylko jedną ze stron.

Jeżeli przesłuchanie stron nie wyjaśniło dostatecznie faktów i sąd przesłuchał ponownie jedną ze stron po uprzednim odebraniu od niej przyrzeczenia, a strona potwierdziła w całości swe poprzednie zeznania, ponowne zaprotokołowanie złożonych zeznań nie jest konieczne. Jeżeli ponowne zeznanie strony zawiera tylko niewielkie zmiany w stosunku do poprzedniego zeznania, można ograniczyć się do

zaprotokołowania tylko zmienionej części zeznań, z zaznaczeniem, że w pozostałej części strona powtórzyła zeznanie poprzednie (§ 118 ust. 1 i 2 reg. sąd.). Za wadliwą i sprzeczną z przytoczonym uregulowaniem należy uznać praktykę odczytywania stronie jej zeznań lub wyjaśnień informacyjnych złożonych wcześniej, a po ich potwierdzeniu - przepisywania ich do protokołu rozprawy. Sąd powinien, po odebraniu przyrzeczenia, przesłuchać stronę ponownie i w zależności od treści złożonych zeznań dokonać w protokole odpowiednich zapisów, o których mowa w § 118 ust. 1 i 2 reg. sąd.

WYBRANE ORZECZENIA

1. W myśl art. 259 pkt 4 k.p.c. świadkami nie mogą być współuczestnicy jednolici, a więc współuczestnicy, o których jest mowa w art. 73 § 2 k.p.c. Współuczestnicy jednolici mogą być przesłuchani w danym sporze tylko w charakterze stron (art. 260 k.p.c.). W świetle tych przepisów współuczestnik materialny (art. 72§ 1 pkt 1 k.p.c.) może być przesłuchany co do kwestii spornych dotyczących stosunku prawnego między stroną przeciwną a drugim współuczestnikiem, tylko jako świadek. W tym bowiem odniesieniu nie jest on stroną w rozumieniu art. 299 i nast. k.p.c.

Współuczestnik materialny niebędący współuczestnikiem jednolitym (art. 72 § 1 pkt 1 i art. 73 § 2 k.p.c.) może być przesłuchany co dokwestii spornych dotyczących stosunku prawnego między stroną przeciwną a drugim współuczestnikiem tylko jako świadek (wyrok SN z 30 stycznia 1970 r., I PR 116/69, LexPolonica nr 325820, Biul. SN 1970, nr 10, poz. 178).

2. Sąd drugiej instancji może pominąć dowód z przesłuchania strony (art. 381 k.p.c.), jeżeli został on dopuszczony w pierwszej instancji, a strona przez własne niestawiennictwo uniemożliwiła jegoprzeprowadzenie (art. 302 § 1 k.p.c; wyrok SN z 9 grudnia 1998 r., IPKN 505/98, LexPolonica nr 334834, OSNAPiUS 2000, nr 3, poz. 110).

3. W wypadku współuczestnictwa jednolitego przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron nie wymaga przesłuchania wszystkich osób występujących w sprawie jako strona (wyrok SN z 23 lutego 1999 r., ICKN 1017/97, LexPolonica nr 344748).

4. Obowiązek sądu wynikający z art. 299 in fine k.p.c. nie ma charakteru bezwzględnego, a aktualizuje się on jedynie wówczas, gdy sąd uzna, że dotychczasowe rezultaty przeprowadzonego postępowania dowodowego nie świadczą o wyjaśnieniu faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Zaniechanie więc przez sąd drugiej instancjizarządzenia przeprowadzenia uzupełniającego dowodu z przesłuchania stron nie dowodzi naruszenia art. 299 k.p.c., jeśli w ocenie tego sądu fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy zostały już wyjaśnione(wyrok SN z 8 grudnia 2000 r., I CKN 1129/99, LexPolonica nr 381361).

5. Sąd może wprawdzie przeprowadzić dowód z przesłuchania tylko jednej strony, jednakże warunkiem jest, aby przesłuchanie drugiej było niemożliwe. Ograniczenie dowodu do przesłuchania jednej strony w sytuacji, gdy przesłuchanie drugiej było możliwe, stanowi naruszenie zasady równouprawnienia stron (wyrok SN z 8 lutego 2002 r., II CKN 672/00, LexPolonica nr 381363).

BG. Dowód z grupowego badania krwi

Dowód z grupowego badania krwi ma zastosowanie przede wszystkim w sprawach o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa oraz o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa. Celem tego dowodu jest wykazanie, że dany mężczyzna nie jest ojcem, lub że dana kobieta nie jest matką danej osoby. Dowód ten nie pozwala na pozytywne ustalenie, że dana osoba pochodzi od danego mężczyzny lub danej kobiety. Przeprowadzając dowód z grupowego badania krwi, sąd stosuje art. 307k.p.c. oraz odpowiednio przepisy o dowodzie z opinii biegłego. Zastosowanie będą miały art. 289-291 k.p.c.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Wprawdzie dowód z grupowego badania krwi wykluczający ojcostwo męża matki musi mieć w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa decydujące znaczenie, jednakże materiał dowodowy zebrany w sprawie powinien służyć sądowi do oceny, czy wynik tego dowodu nie nasuwa wątpliwościi czy z tego względu nie zachodzi potrzeba ponowienia go z urzędu bądź też na wniosek strony. Takimi okolicznościami mającymi istotne znaczenie w sprawie jest np. ustalenie, kiedy małżonkowie rozpoczęliwspółżycie oraz czy poród nastąpił w okresie wskazującym na możność pochodzenia dziecka z tego obcowania (wyrok SN z 18 grudnia 1973 r.,II CR 715/73, LexPolonica nr 325872, Biul. SN 1974, nr 2, poz. 23).

2. Jeżeli w sprawie o ustalenie ojcostwa dowód z przesłuchania stronwskazuje na to, że pozwany w okresie koncepcyjnym obcował cieleśnie z matką dziecka i jeżeli z pozostałego materiału procesowego nie wynika, aby matka dziecka obcowała cieleśnie w tym okresie z innym mężczyzną, a dowód z grupowego badania krwi wykluczył ojcostwo pozwanego, należy w zasadzie uwzględnić wniosek strony powodowej o powtórzenie dowodu z grupowego badania krwi, nie uzależniając powtórzenia od zgłoszenia konkretnych zarzutów kwestionujących prawidłowość przeprowadzenia tego dowodu (wyrok SN z 17 grudnia 1973r., III CRN 303/73, LexPolonica nr 322132).

3. Jeżeli w procesie o zaprzeczenie ojcostwa dowód z grupowego badania krwi wykluczył ojcostwo męża matki w stosunku do jej dziecka, sąd nie może odmówić ponownego przeprowadzenia tego dowodu w razie wykazania przez matkę, że w krótkim okresie przed pobraniem od niej krwi celem badania dokonano jej przetoczenia różnej grupowo krwi (wyrok SN z 7 kwietnia 1975 r., II CR 82/75, niepubl.).

4. Wyniki badań antropologicznych nie dostarczają dowodu pozwalającego na wykluczenie ojcostwa i sprowadzają się do określenia przypuszczalnego stopnia prawdopodobieństwa ojcostwa, co może być przydatne w procesie o ustalenie ojcostwa, ale nie wywiera żadnego wpływu na wynik sprawy o zaprzeczenie ojcostwa (wyrok SN z 23 maja 1975 r., I CR 264/75, niepubl.).

5. Por. także uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 9 czerwca 1976 r. (II CZP 46/75, OSNCP 1976, nr 9, poz. 184) stanowiącą zalecenia kierunkowe w sprawie wzmożenia ochrony rodziny.

6. Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem, opartym na wynikach badań naukowych z zakresu biologii i medycyny, dowód z antropologicznego badania nie daje całkowitej pewności co do pochodzenia dziecka od określonego mężczyzny, a pewność w celu uwzględnienia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa jest bezwzględnie wymagana. Zgodnie bowiem z art. 67 k.r.o. tylko oczywiste niepodobieństwo ojcostwa może stanowić podstawę do obalenia domniemania, iż mąż matki jest ojcem jej dziecka (art. 62 k.r.o.; wyrok SN z 3 marca 1978 r., I CR 51/78, LexPolonica nr 321716).

7. Wdrożenie do praktyki sądowej w sprawach o ustalenie ojcostwa - wmiarę rozwoju nauk biologicznych - środków dowodowych o charakterze przyrodniczym (badanie kodu genetycznego DNA) nie może prowadzić do naruszenia zasad procesowych przez ograniczenie zakresu postępowaniadowodowego i sędziowskiej oceny dowodów. Rozstrzygające znaczenie nowego środka dowodowego nie zwalnia sądu od obowiązku oceny całokształtu materiału dowodowego w ramach art. 233 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 16 lutego 1994 r., II CRN 176/93, LexPolonica nr 300765,OSNC 1994, nr 10, poz. 197).

8. Wprawdzie Kodeks postępowania cywilnego nie ustanawia hierarchii dowodów (art. 244-309 k.p.c.), ponieważ żaden dowód nie wiąże sądu ipodlega swobodnej ocenie sędziowskiej (art. 233 § 1 k.p.c.), jednakże dowód przyrodniczy z badania kodu genetycznego DNA (art. 309 k.p.c.), którego wyniki wykluczają ojcostwo domniemanego ojca, ma szczególny walor dowodowy w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka i zwykle należy go uważać za bardziej pewny od dowodów osobowych (zeznań świadków, zeznań stron; wyrok SN z 14 stycznia 1998 r., I CKN 412/97, LexPolonica nr 346228).

9. Dowód z badania DNA pozwala nie tylko wykluczyć ojcostwo, ale może być także pozytywnym dowodem okoliczności stwarzających domniemanie ojcostwa z art. 85 § 1 k.r.o. (wyrok SN z 10 listopada 1999 r., I CKN 885/99, LexPolonica nr 344315, OSNC 2000, nr 5, poz. 96).

10. Na wynik badania kodu genetycznego DNA miałoby wpływ jedynie przetoczenie krwi w ostatnich trzech miesiącach lub przeszczepienie szpiku, co w sprawie nie miało miejsca. Natomiast dowód z badania antropologicznego mógłby być przeprowadzony w sytuacji, gdyby chodziło o ocenę niejednolitego materiału dowodowego (postanowienie SN z 10 stycznia 2000 r., III CKN 1025/99, LexPolonica nr 401989).

BH. Dowód z przyrządów utrwalających albo przenoszących obrazy lub dźwięki

Sąd może dopuścić dowód z filmu, telewizji, fotokopii, fotografii, planów, rysunków oraz płyt lub taśm dźwiękowych i innych przyrządów utrwalających albo przenoszących obrazy i dźwięki (art. 308 § 1 k.p.c.). W zależności od natury dowodu sąd, przeprowadzając go, stosuje odpowiednio przepisy o dowodzie z oględzin (dotyczących planów, rysunków, filmów, telewizji) oraz o dowodzie z dokumentów.

Kodeks postępowania cywilnego reguluje bezpośrednio tylko niektóre kwestie związane z dowodem z taśmy magnetofonowej (taśmy dźwiękowej). Poza dopuszczalnością tego środka dowodowego, w art. 308 k.p.c. normuje reguły mające zastosowanie do sposobu przeprowadzenia tego dowodu. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnegoodnoszące się do oględzin należy mieć na względzie, gdy chodzi o kontrolę i ocenę stanu taśmy magnetofonowej w celu ustalenia, czy nie była preparowana, tzn. czy nie jest przecinana i łączona, czy stanowi ona taśmę, na której nastąpiło nagranie, czy chodzi o taśmę,na którą dźwięki zarejestrowane nagrano pierwotnie. Natomiast do samej treści taśmy, tj. zapisu zarejestrowanego na niej, mają odpowiednie zastosowanie przepisy o dokumentach, stosownie do ich charakteru. Walor dowodowy treści taśmy magnetofonowej zależy od stanu taśmy (oceny jej w wyniku oględzin) i od treści zapisu,

okoliczności i celów nagrania osoby, która dokonała zapisu. W każdymrazie powinny być wyjaśnione okoliczności - przy pomocy dowodu z zeznań świadków lub z przesłuchania stron - w jakich nagranie zostało dokonane i celu tego nagrania, jeżeli jedna ze stron przedstawia taśmę dźwiękową jako dowód na niekorzyść strony przeciwnej. Dowód z taśmy magnetofonowej wymaga, jak każdy zresztą inny dowód, wnikliwej i krytycznej oceny (por. wyrok SN z 10 stycznia 1975 r., II CR 752/74, LexPolonica nr 322088).

Sąd cywilny powinien zwrócić uwagę na to, czy zgodę na przedstawienie w sądzie taśmy, filmu, zdjęcia wyraziła osoba, którejpostać lub głos został w taki sposób utrwalony (art. 14 ust. 1 pr. pras.). Kolizja interesów autora materiału i osoby, której on dotyczy, w sytuacji gdy jeden z podmiotów zgłasza sprzeciw, może uzasadniać wykluczenie dowodu. Zgoda sądu na odsłuchanie taśmy, płyty, odczytanie oryginału publikacji prasowej nie może być substytutem zgody osób, o których była mowa. Nie mogą być dowodami uzyskane podstępnie zeznania, nagranie na taśmie, dokument czy przedmiot oględzin wydany w błędnym przekonaniu, że czyni się to w innym celu niż przedstawienie jako dowód. Działania podstępne nie tylko naruszają nietykalność psychiczną człowieka, ale mogą też prowadzić do pogwałcenia prawa do tajemnicy korespondencji, np. podanie się za adresata listu kierowanego do innej osoby, nietykalności mieszkania, np. zainstalowanie podsłuchu, dóbr osobistych, np. ujawnienie ośmieszających zdjęć, nagrań.

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby lub podstępu powoduje, że oświadczenie takie traktujesię jako niebyłe, a dokument, w którym było zawarte, traci moc dowodową (z wyjątkiem spraw, w których sąd rozstrzyga spory dotyczące wad oświadczenia woli - art. 87, 88 k.c.).

Sąd powinien odrzucić dowody uzyskane za pomocą obietnicy, której spełnienie stanowiłoby naruszenie prawa, np. udzielenie korzyści majątkowej w zamian za zainstalowanie podsłuchu, za wydanie dokumentu urzędowego o pożądanej treści, sporządzenie opinii. Sprzeczne z prawem jest podsłuchiwanie i utrwalanie rozmów przez

osoby prywatne, niezależnie od środka ich przekazu. Sąd nie powiniendopuścić dowodu ze świadków, którzy informacje o spornych faktach uzyskali dzięki podsłuchiwaniu prywatnych konwersacji osób (także w miejscu pracy), chyba że ich głosy, zachowanie można było usłyszeć lub dostrzec poza mieszkaniem albo w miejscu dostępnym dla osób z zewnątrz, np. na ulicy, przed domem. Z prawem do prywatności nie licuje zdobywanie środków dowodowych przy pomocy prywatnych detektywów, konfidentów (A. Laskowska, Dowody w postępowaniu cywilnym uzyskane w sposób sprzeczny z prawem, PiP 2003, nr 12, s. 88).

BI. Dowód z innych środków

Z art. 309 k.p.c. wynika, że podany w Kodeksie postępowania cywilnego katalog środków dowodowych nie jest zamknięty. Do innych środków dowodowych należy zaliczyć dowody przyrodnicze: z badania antropologicznego, z badania stopnia dojrzałości płodu, z badania zdolności zapłodnienia, dowód związany z użyciem środków zapobiegających ciąży, z badania śliny, z badania linii papilarnych,badania właściwości smakowych człowieka oraz - coraz szerzej stosowany w praktyce sądowej - dowód z badania kodu genetycznego DNA. Sposób przeprowadzenia tych dowodów określa sąd, stosując odpowiednio przepisy o dowodach.

C. Środki niebędące dowodem

CA. Prywatne ekspertyzy

Prywatne ekspertyzy opracowane na zlecenie stron, czy to w toku procesu, czy jeszcze przed jego wszczęciem, należy traktować w razieprzyjęcia ich przez sąd orzekający jako wyjaśnienie stanowisk stron.Oparcie rozstrzygnięcia na prywatnych ekspertyzach jest naruszeniem przepisów Kodeksu, które regulują zasady przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego.

Nie może być traktowana jako dowód w procesie także opinia biegłego sądowego sporządzona na piśmie na zlecenie strony i złożona do akt sądowych, gdy sąd nie wydał uprzednio postanowienia w przedmiocie

dopuszczenia tego dowodu, nie wyznaczył biegłego i nie zakreślił mu przedmiotu i granic, w jakich ma się on wypowiedzieć. Nie ma charakteru dowodu z opinii biegłego także pisemna opinia biegłego złożona do akt innej sprawy. Opinię taką należy traktować jako dowódz dokumentu prywatnego, chyba że sąd dopuści dowód z opinii tego biegłego i zażąda złożenia jej do akt rozpoznawanej sprawy, a ponadto biegły ustnie ją potwierdzi. Po spełnieniu tych warunków opinia wydana w innej sprawie będzie jednocześnie dowodem z opinii biegłego w rozpoznawanej sprawie.

CB. Dowód z akt

Prawu procesowemu nie jest znany „dowód z akt”. Zawarte w art. 224 §2 k.p.c. sformułowanie „gdy ma być przeprowadzony dowód z akt” oznacza możliwość dopuszczenia dowodu z dokumentów znajdujących się w aktach. Strona, która chce skorzystać z tego środka dowodowego (dowodu z dokumentu), powinna go oznaczyć i wskazać jego miejsce w aktach. Nie czyniąc tego, powołuje środek dowodowy nieznany polskiemu prawu procesowemu. Wniosek „o dopuszczenie dowodu z akt innej sprawy” zatem powinien zostać oddalony („Sąd postanowił oddalić wniosek powoda o dopuszczenie >>dowodu z akt sprawy sygn. akt II K.17/06 Sądu Rejonowego w Kaliszu<< jako że prawu procesowemunie jest znany >>dowód z akt<<”). Jeśli dowód w postaci dokumentów załączonych w innych aktach zostanie przeprowadzony, w protokole rozprawy należy odnotować ten fakt przez ujawnienie treści dokumentów i zapisów lub określenie kart akt, na których one się znajdują (§ 115 ust. 2 reg. sąd.) („Sąd postanowił dopuścić dowód z dokumentów załączonych na kartach 9-12 akt I C 212/06 Sądu Rejonowego dla Łodzi-Widzewa w Łodzi. Przewodniczący ujawnił ich treść przez odczytanie”).

W praktyce sądowej zdarzają się przypadki dokonywania przez sądy ustaleń na podstawie dowodów osobowych (zeznań stron, świadków, opinii biegłych) przeprowadzonych w innej sprawie. Praktyka ta jest błędna i wręcz niedopuszczalna, dopóki bowiem sąd rozpoznający sprawę nie dopuści tych dowodów i nie przeprowadzi ich we własnym zakresie, dopóty stanowią one tylko dowód z dokumentów prywatnych

załączonych w aktach innej sprawy, a więc tylko dowód tego, że osobaw innej sprawie złożyła oświadczenie o określonej treści.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego zwrócono uwagę, że dokonywanie ustaleń faktycznych na podstawie akt innej sprawy stanowi uchybienieprocesowe, a dokonanie przez sąd cywilny ustaleń wyłącznie na podstawie zeznań świadków zawartych w aktach dochodzenia pozostaje wjaskrawej sprzeczności z zasadą bezpośredniości i dlatego jest niedopuszczalne (wyrok SN z 29 marca 1973 r., II CR 75/73, LexPolonica nr 322246), oraz że ograniczenie sądowego postępowania dowodowego do przeprowadzenia dowodu wyłącznie z akt śledztwa toczącego się bez udziału stron procesu cywilnego przed innym organem niż sąd i nieuwzględnienie wniosków dowodowych zgłoszonych przez strony w trakcie cywilnego postępowania sądowego na okoliczności wyjaśniane w śledztwie stanowi istotne naruszenie obowiązującej w postępowaniu cywilnym zasady bezpośredniości (wyrok SN z 12 października 1972 r., II CR 388/72, LexPolonica nr 322187).

Akta sprawy powstają pod szczególnym nadzorem pracowników sądu. Udostępnianie akt sądowych i dokumentów z akt i przesyłanie akt zostało uregulowane w § 90-98 reg. sąd.

7. Ocena dowodów

W pierwszej fazie postępowania sądowego strony przedstawiają twierdzenia o faktach, z których wywodzą skutki prawne, w drugiej fazie zaś twierdzenia stron weryfikowane są przeprowadzanymi dowodami, w następnym etapie postępowania sąd ocenia zgromadzony materiał dowodowy i na podstawie wyników tej oceny dokonuje ustaleń,które stanowią podstawę faktyczną rozstrzygnięcia. Na etapie wyrokowania sąd dokonuje subsumcji, czyli podstawienia ustalonego stanu faktycznego pod abstrakcyjny stan faktyczny zawarty w normie prawnej.

Ocena dowodów (trzeci etap) należy do najtrudniejszych zadań sędziego. Nawet najbardziej prawidłowo przeprowadzone postępowanie

dowodowe bowiem nie daje gwarancji wydania przez sąd trafnego wyroku, jeśli jego wyniki nie zostaną właściwie ocenione. Wadliwa ocena dowodów z reguły skutkuje dokonaniem ustaleń sprzecznych z treścią zebranego w sprawie materiału, z kolei wadliwa podstawa faktyczna powoduje zastosowanie niewłaściwego prawa, co w konsekwencji prowadzi do rozstrzygnięcia sprawy niezgodnego z prawem. Od właściwej zatem oceny dowodów zależy końcowy efekt pracy sędziego. Warto więc, omawiając metodykę pracy sędziego, omówić to zagadnienie nie tylko w aspekcie praktycznym.

W nauce prawa wskazuje się na dwie zasady oceny dowodów, tj. zasadę legalnej (ustawowej, formalnej) oceny dowodów oraz zasadę swobodnej oceny dowodów. Według pierwszej z nich dowody należy oceniać zgodniez regułami przewidzianymi w ustawie. Sąd, dokonując tej oceny, jest związany regułami ustawowymi, które z góry określają znaczenie poszczególnych środków dowodowych oraz wartość i moc poszczególnych dowodów. Sędzia pozbawiony jest swobody przy ich ocenie.

We współczesnych procedurach sądowych obowiązuje zasada swobodnej oceny dowodów, zakładająca, że wewnętrzne przekonanie sędziego jest najlepszym kryterium tej oceny. W Kodeksie postępowania cywilnego zasada swobodnej oceny dowodów została wyrażona w art. 233 § 1 k.p.c., zgodnie z którym sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważeniazebranego materiału.

Zasada swobodnej oceny dowodów:

- po pierwsze, zawiera jednoznaczny - bez wyjątku - nakaz, aby ocenawyrażona w aspekcie wiarygodności została dokonana na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału; pojęcie „zebrany materiał” należy rozumieć szeroko; nie chodzi tylko o materiał dowodowy, należy bowiem uwzględnić także fakty notoryjnie znane (art. 228 § 1 k.p.c.), fakty znane sądowi z urzędu (art. 228 §2 k.p.c.), fakty przyznane (art. 229 k.p.c.), fakty niezaprzeczone (art. 230 k.p.c.) oraz domniemania prawne (art. 234 k.p.c.);

- pod drugie, nakazuje uwzględnienie wszystkich dowodów przeprowadzonych w sprawie; w przedstawianej ocenie dowodów zatem należy wskazać nie tylko przyczyny, dla których sąd odmówił wiarygodności konkretnym dowodom, ale należy wyjaśnić, dlaczego określone dowody, mimo że zostały przeprowadzone, sąd pominął;

- po trzecie, wymaga skonkretyzowania okoliczności towarzyszących przeprowadzeniu poszczególnych dowodów, mających znaczenie dla ocenyich mocy i wiarygodności, nie wyłączając odpowiednio utrwalonych okoliczności związanych z postawą, sposobem zachowania się i reakcjąosoby przesłuchiwanej;

- po czwarte, wymaga przytoczenia jednoznacznego kryterium oraz merytorycznych i rzeczowych argumentów mających w sposób przekonujący potwierdzić trafność dokonanej oceny w przedmiocie uznania zeznań za wiarygodne bądź ich zdyskwalifikowania; ważnym kryterium jest doświadczenie życiowe; przy ocenie dowodów osobowych,a zwłaszcza zeznań świadków, sędzia powinien uwzględnić takie czynniki, jak: wiek, stan zdrowia, poziom wykształcenia, zdolność precyzowania wypowiedzi, upływ czasu od zdarzenia, którego zeznanie dotyczy, sposób składania zeznań (zeznanie spontaniczne lub odczytywane z kartki);

- po piąte, eliminuje schematyzm, automatyzm, ogólnikowość i inne pozaustawowe kryteria oceny dowodów;

- po szóste, zawiera nakaz zachowania samodzielności i niezależnościw toku badania, ustalania, rozumowania oraz wyciągania końcowych wniosków rozstrzygających o ocenie dowodów.

Zasada swobodnej oceny dowodów nie oznacza oceny dowolnej. Granice swobodnej oceny dowodów wyznaczają czynniki:

- logiczny, który oznacza, że sąd ma obowiązek wyprowadzenia z zebranego materiału dowodowego wniosków prawidłowych pod względem logicznym;

- ustawowy, przez co należy rozumieć, że swobodna ocena jest ujęta wramy proceduralne;

- ideologiczny, w tym znaczeniu, że granice swobodnej oceny dowodów warunkuje także poziom świadomości prawnej sędziego oraz dominujące poglądy na sądowe stosowanie prawa.

W świetle wskazanych reguł ocena wiarygodności i mocy dowodów jest podstawowym zadaniem sądu orzekającego, wyrażającym istotę sądzenia,a więc rozstrzygania kwestii spornych w warunkach niezawisłości, na podstawie własnego przekonania sędziego przy uwzględnieniu całokształtu zebranego materiału. Jeżeli przeprowadzone przez siebiedowody sąd oceni przy zachowaniu wskazanych wymagań, dając temu wyraz w uzasadnieniu orzeczenia (por. art. 328 § 2 k.p.c.), jej podważenie jest prawie niemożliwe. Należy w tym miejscu podkreślić rolę uzasadnienia orzeczenia, którego treść powinna umożliwiać sprawdzenie w toku instancji prawidłowości doboru, jak i stosowania kryteriów oceny (por. rozdział XVIII, 2, H).

Strona, która chce podważyć sędziowską ocenę dowodów, nie może ograniczyć się do przedstawienia własnej oceny, nawet jeśli jej ocena jest przekonująca. Nie wystarczą stwierdzenia, że ustalenia faktyczne są wadliwe ani też wskazanie stanu faktycznego, który - zdaniem skarżącego - odpowiada rzeczywistości. Taki sposób podważania sędziowskiej oceny, nawet jeśli może ona budzić zastrzeżenia, z reguły spotyka się z trafnym stwierdzeniem sądu wyższej instancji, że jest to zwykła polemika, która nie może odnieść skutku. Sędziowskiej ocenie dowodów nie można przeciwstawiaćwłasnej oceny, przeciwnie - konieczne jest wskazanie, umiejscowionych w realiach danej sprawy, przyczyn, dla których ocena

dowodów nie spełnia kryteriów określonych w art. 233 § 1 k.p.c. Należy wykazać, że sąd przekroczył granice swobodnej oceny dowodów. Dopóki skarżący nie wykaże istotnych błędów logicznego rozumowania, sprzeczności oceny z doświadczeniem życiowym, braku wszechstronnościczy też bezzasadnego pominięcia dowodów, które prowadzą do wniosków odmiennych, dopóty nie można uznać, że sąd naruszył art. 233 § 1 k.p.c. Należy pamiętać, że sąd drugiej instancji, dokonując - w ramach zarzutów apelacyjnych - kontroli w zakresie oceny dowodów przeprowadzonej przez sąd pierwszej instancji, nie ustala prawdziwości faktów, lecz sprawdza, czy granice swobodnej oceny nie zostały przekroczone. Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziówz 23 marca 1999 r. (III CZP 59/98, LexPolonica nr 334141, OSNC 1999,nr 7-8, poz. 124) podkreślił, że same nawet bardzo poważne wątpliwości co do trafności oceny dokonanej przez sąd pierwszej instancji, jeżeli tylko nie wykroczyła ona poza granice zakreślone wart. 233 § 1 k.p.c., nie powinny stwarzać podstawy do zajęcia przez sąd drugiej instancji odmiennego stanowiska.

Wyłączenie w art. 3983 § 3 k.p.c. z podstaw skargi kasacyjnej zarzutów dotyczących oceny dowodów pozbawia skarżącego możliwości powoływania się na zarzut naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów przewidzianej w art. 233 k.p.c. (wyrok SN z 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, LexPolonica nr 1916099).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Ramy swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.) wyznaczone są wymaganiami prawa procesowego, doświadczenia życiowego oraz regułamilogicznego myślenia, według których sąd w sposób bezstronny, racjonalny i wszechstronny rozważa materiał dowodowy jako całość, dokonuje wyboru określonych środków dowodowych i - ważąc ich moc oraz wiarygodność - odnosi je do pozostałego materiału dowodowego (wyrok SN z 10 czerwca 1999 r., II UKN 685/98, LexPolonica nr 346095, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 655).

2. Uwzględnienie przez sąd w ocenie materiału dowodowego powszechnych i obiektywnych zasad doświadczenia życiowego nie usprawiedliwia zarzutu przekroczenia granic swobodnej oceny dowodów na tej tylko podstawie, że indywidualne i subiektywne doświadczenia strony są od tych zasad odmienne (wyrok SN z 5 sierpnia 1999 r., II UKN 76/99, LexPolonica nr 346462, OSNAPiUS 2000, nr 19, poz. 732).

3. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. jest skuteczny, gdy uzasadnienie orzeczenia pozbawione jest elementów określonych w tym przepisie, którymi są: wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięciai wyjaśnienie jego podstawy prawnej z przytoczeniem przepisów prawa.W odniesieniu do orzeczenia sądu drugiej instancji przepis ten, odpowiednio stosowany (art. 391 k.p.c.), obejmuje - w ramach wskazania jego podstawy faktycznej i wyjaśnienia podstawy prawnej - także ustosunkowanie się do zarzutów apelacji.

Dla skuteczności zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. nie wystarcza stwierdzenie o wadliwości dokonanych ustaleń faktycznych, odwołujące się do stanu faktycznego, który w przekonaniu skarżącego odpowiada rzeczywistości. Konieczne jest tu wskazanie przyczyn dyskwalifikujących postępowanie sądu w tym zakresie. W szczególnościskarżący powinien wskazać, jakie kryteria oceny naruszył sąd przy ocenie konkretnych dowodów, uznając brak ich wiarygodności i mocy dowodowej lub niesłusznie im je przyznając (postanowienie SN z 23 stycznia 2001 r., IV CKN 970/00, LexPolonica nr 388025).

4. Jeżeli z określonego materiału dowodowego sąd wyprowadza wnioski logicznie poprawne i zgodne z doświadczeniem życiowym, to ocena sądunie narusza reguł swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.) i musi się ostać, choćby w równym stopniu - na podstawie tego materiału dowodowego - można było wysnuć wnioski odmienne. Tylko w przypadku, gdy brak jest logiki w wiązaniu wniosków z zebranymi dowodami lub gdy wnioskowanie sądu wykracza poza schematy logiki formalnej albo - wbrew zasadom doświadczenia życiowego - nie uwzględnia jednoznacznych praktycznych związków przyczynowo-skutkowych, to przeprowadzona przez sąd ocena dowodów może być

skutecznie podważona (wyrok SN z 27 września 2002 r., II CKN 817/00,LexPolonica nr 376152).

8. Postępowanie dowodowe przed sądem drugiej instancji

Przedmiot dowodzenia w sądzie drugiej instancji pozostaje w ścisłym związku z granicami rozpoznania sprawy przez ten sąd. Artykuł 378 § 1 k.p.c. stanowi, że: „Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania”. Przepis ten od 1 lipca 1996 r. do 1 lipca 2000 r., ze względu na użyte w nim w tym okresie sformułowanie „sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach wniosków apelacji”, budził wiele kontrowersji i nieporozumień co do jego znaczenia. Obecnie jego brzmienie pozwala na stwierdzenie, że sąd drugiej instancji, rozpoznając sprawę w granicach zaskarżenia, które nie są wyznaczone ani wnioskami, ani zarzutami apelacyjnymi, rozpoznaje sprawę merytorycznie, mając na względzie cały jej wywód itreść (por. rozdział XIX, 2, C).

W judykaturze utrwalony został pogląd, że postępowanie apelacyjne, wprzeciwieństwie do dawnego postępowania rewizyjnego, jest zawsze kontynuacją postępowania merytorycznego w sprawie. A zatem w postępowaniu tym ani sam apelujący, ani sąd odwoławczy nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych o charakterze materialnoprawnym. Sąd drugiej instancji jest związany zarzutami procesowymi (por. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, LexPolonica nr 1811245, OSNC 2008, nr 6, poz. 55). Skarżący więc może zmienić zarzuty podniesione w apelacji,a także sformułować nowe, pod warunkiem że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego. Sąd odwoławczy, jako instancja nie tylko kontrolna, ale przede wszystkim merytoryczna, powinien zbadać sprawęniezależnie od podniesionych w apelacji zarzutów materialnoprawnych;postępowanie apelacyjne więc powinno zmierzać do ponownego rozpoznania całokształtu sprawy, a nie tylko badania, czy zaskarżoneorzeczenie jest trafne. Tak określona istota i funkcja postępowania apelacyjnego sprawia, że sąd drugiej instancji może prowadzić własnepostępowanie dowodowe i dokonywać oceny dowodów przeprowadzonych zarówno przez siebie, jak i przez sąd pierwszej instancji.

Realizując nie tylko uprawnienie, ale wręcz obowiązek rozważenia na nowo całego zebranego w sprawie materiału, oraz dokonania własnej, samodzielnej i swobodnej oceny, w tym oceny zgromadzonych w postępowaniu przed sądami obu instancji dowodów, sąd ten powinien harmonizować ogólne (wynikające z art. 227-315 k.p.c.) i szczególne (wynikające z art. 381-382 k.p.c.) reguły postępowania dowodowego, jest to bowiem nieodzowne dla respektowania zasad bezpośredniości i instancyjności postępowania. Sąd odwoławczy, wydając wyrok reformatoryjny, po dokonaniu własnych ustaleń na podstawie materiałuzebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym, jest zobowiązany wskazać w uzasadnieniu, na których dowodach je oparł, a także umotywować, którym dowodom odmówił wiarygodności.

Przeprowadzając postępowanie dowodowe, sąd drugiej instancji stosujeprzepisy obowiązujące przed sądem pierwszej instancji (art. 391 § 1 k.p.c.). Zakresem tego postępowania są objęte zarówno dowody przeprowadzone przez sąd pierwszej instancji, jak i dowody nowe, zgłoszone dopiero w apelacji. Przyczyną ponownego przeprowadzenia dowodu będą najczęściej wytknięte w apelacji uchybienia popełnione przez sąd pierwszej instancji przy jego przeprowadzeniu lub potrzebabezpośredniego „zetknięcia się” z tym dowodem w związku z odmienną jego oceną, natomiast możliwość przeprowadzenia nowych dowodów została ograniczona przesłanką wykazania przez stronę, że nie mogła powołanego w apelacji dowodu zgłosić przed sądem pierwszej instancjialbo że potrzeba powołania nowych faktów i dowodów wynikła po zamknięciu rozprawy przez sąd pierwszej instancji (art. 381 k.p.c.).Skuteczność powołania nowych dowodów przed sądem drugiej instancji jest obwarowana nie tylko przesłankami z art. 381 k.p.c., lecz takżeprzesłankami z art. 217 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Sąd drugiej instancji więc może oddalić wniosek dowodowy także wówczas, gdy nie ma on związku z przedmiotem apelacji lub został powołany jedynie dla zwłoki.

W związku z tym, że zarzut naruszenia art. 217 § 2 k.p.c. przez sąd drugiej instancji często jest powoływany w skargach kasacyjnych w sposób wadliwy, z pominięciem bowiem uregulowań przyjętych w art. 381 i 382 k.p.c., wyjaśnienia wymaga kwestia, w jakich sytuacjach

procesowych sąd drugiej instancji może naruszyć art. 217 § 2 k.p.c. Odpowiadając na tak postawione pytanie, należy stwierdzić, że skuteczność zarzutu naruszenia przez sąd drugiej instancji art. 217 § 2 k.p.c., mającego odpowiednie zastosowanie w postępowaniu przed tym sądem (art. 391 k.p.c.), jest uzależniona od wykazania, że skarżący zachował na tym etapie postępowania uprawnienie do przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów. Uprawnienie to więcprzysługuje w sytuacji, gdy środki dowodowe zgłoszone przed sądem pierwszej instancji zostały bezzasadnie oddalone oraz gdy strona zmierza do odparcia wniosków i twierdzeń zgłoszonych w apelacji strony przeciwnej, której wnioski dowodowe zostały dopuszczone przezsąd drugiej instancji (por. wyrok SN z 29 stycznia 2002 r., V CKN 721/00, LexPolonica nr 355486, OSNC 2002, nr 12, poz. 153).

Przedstawione uprawnienia sądu drugiej instancji w zakresie przeprowadzania postępowania dowodowego oraz dyrektywa orzekania na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym (art. 382 k.p.c.) zrodziły w praktyce sądowej wątpliwość, czy sąd drugiej instancji może bez przeprowadzenia dowodów we własnym zakresie (tzn. ograniczając się do analizy akt sprawy) dokonać odmiennej oceny dowodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji i w konsekwencji zmienić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji. Zagadnienie to zostało rozstrzygnięte w uchwaleskładu siedmiu sędziów SN z 23 marca 1999 r. (III CZP 59/98, LexPolonica nr 334141, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124), w której wyrażono pogląd, że sąd drugiej instancji może zmienić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia, chyba że szczególne okolicznościwymagają ponowienia lub uzupełnienia tego postępowania.

Należy przyjąć, że „szczególne okoliczności” zachodzą wtedy, gdy w sprawie sąd dysponuje wyłącznie dowodami osobowymi w postaci zeznań świadków, którzy na te same sporne i istotne okoliczności złożyli sprzeczne zeznania. Jeśli sąd drugiej instancji odmawia wiary tej grupie świadków, którym sąd pierwszej instancji dał wiarę, i odwrotnie daje wiarę tym świadkom, których zeznania sąd pierwszej

instancji ocenił jako niewiarygodne, a zatem dokonuje zupełnie odmiennej oceny zeznań wszystkich świadków, to zachodzi konieczność ponowienia tych dowodów przed sądem drugiej instancji, chyba że ocena dokonana przez sąd pierwszej instancji jest rażąco wadliwa, naruszająca w sposób oczywisty zasady doświadczenia życiowego czy też logicznego wnioskowania. Sąd drugiej instancji, dokonując odmiennej oceny tych dowodów, powinien wskazać, w czym tkwi wadliwość stanowiska sądu pierwszoinstancyjnego, dlaczego określone dowody dostarczają odmiennych wniosków, które z dowodów nie zasługują na wiarę, co sprawia, że wyłania się inny obraz stanu faktycznego sprawy. W sytuacji natomiast braku jakiejkolwiek oceny dowodów ze strony sądu pierwszej instancji, sąd drugiej instancji powinien rozważyć, czy bez naruszenia zasady bezpośredniości może oceny takiej dokonać samodzielnie, nie przeprowadzając ponownie postępowania dowodowego w całości lub części. Należy bowiem pamiętać, że chociaż zasada bezpośredniości nie ma charakteru bezwzględnego, to dopuszczalne odstępstwa od niej muszą uwzględniać przede wszystkim charakter i rodzaj dowodu. Pozostaje kwestią otwartą, czy uchwała ta zachowała aktualność po zmianie postępowaniakasacyjnego, polegającej na tym, że podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983 § 3 k.p.c.). Postępowanie przed sądem drugiej instancji - przeprowadzane zgodnie z powołaną uchwałą Sądu Najwyższego - obecnienie może być przedmiotem kontroli instancyjnej sądu kasacyjnego w ramach zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c. Sąd Najwyższy, odnosząc się do tej kwestii, stwierdził, że sprzeczność między ustaleniami przyjętymi przez sąd pierwszej i drugiej instancji powstała w następstwie dokonanej przez sąd drugiej instancji odmiennej oceny dowodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji, nie może uzasadniać zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c., chyba że w skardze kasacyjnej zostanie wykazane, że ze względu na szczególne okoliczności zachodziła konieczność ponowienia lub uzupełnienia postępowania dowodowego (postanowienie SN z 22 sierpnia 2007 r., IIICSK 61/07, LexPolonica nr 1797495, OSNC 2008, nr 10, poz. 119).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Strona nie może skutecznie żądać ponowienia czy uzupełnienia dowodu w postępowaniu apelacyjnym, tylko dlatego, że spodziewała siękorzystnej dla siebie oceny tego dowodu przez sąd pierwszej instancji (wyrok SN z 7 listopada 1997 r., II CK 446/97, OSNC 1998, nr 4, poz. 67).

2. Naruszenie art. 382 k.p.c. ma miejsce wtedy, gdy sąd drugiej instancji - mimo przeprowadzonego przez siebie postępowania dowodowego - orzekł wyłącznie na podstawie materiału zgromadzonego przed sądem pierwszej instancji albo oparł swe merytoryczne orzeczenie na własnym materiale, z pominięciem wyników postępowania dowodowego sądu pierwszej instancji (postanowienie SN z 26 marca 1998 r., II CKN 815/97, LexPolonica nr 333103, „Wokanda” 1999, nr 1,s. 6).

3. Nie jest usprawiedliwione zgłoszenie dowodu z zeznań świadka dopiero w skardze apelacyjnej, jeżeli strona nie powołała tego dowodu przed sądem pierwszej instancji z tej przyczyny, że przypuszczała, iż do wykazania spornej okoliczności wystarczą inne dowody (wyrok SN z 27 listopada 1998 r., III CKN 52/98, niepubl.).

4. Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę i orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z jego prekluzji (wyrok SN z 22 lutego 2006 r., III CSK 128/05, LexPolonica nr 410551, OSNC 2006, nr 11, poz. 191).

9. Pomoc sądowa

Postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem orzekającym, chyba że sprzeciwia się temu charakter dowodu albo wzgląd na poważne niedogodności lub niewspółmierność kosztów w stosunku do przedmiotu sporu. W takich wypadkach sąd orzekający zleci przeprowadzenie dowodu jednemu ze swych członków (sędzia wyznaczony) albo innemu sądowi (sąd wezwany). Jeżeli charakter dowodu się temu nie sprzeciwia, sąd orzekający może postanowić, że jego przeprowadzenie

nastąpi przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających dokonanie tej czynności na odległość. Sąd orzekający przeprowadza dowód w obecności sądu wezwanego lub referendarza sądowego w tym sądzie. Minister Sprawiedliwości w rozporządzeniu z 24 lutego 2010 r. (Dz.U.Nr 34, poz. 185) określił rodzaje urządzeń i środków technicznych umożliwiających przeprowadzenie dowodu na odległość, sposób korzystania z tego rodzaju urządzeń i środków, jak również sposób przechowywania, odtwarzania i kopiowania zapisów dokonanych podczas jego przeprowadzenia, mając na względzie konieczność właściwego zabezpieczenia utrwalonego obrazu lub dźwięku przed utratą dowodu, jego zniekształceniem lub nieuprawnionym ujawnieniem (art. 235 § 1-3k.p.c.).

Instytucja pomocy sądowej, zwanej też rekwizycją, została uregulowana w art. 44 u.s.p. Zgodnie z art. 44 § 1 i 2 u.s.p. w przypadkach przewidzianych w ustawach sądy są obowiązane wykonywać poszczególne czynności sądowe na żądanie innych sądów oraz innych organów, a także na żądanie sądów zagranicznych, jeżeli wzajemność jest zapewniona; żądanie pomocy sądowej, skierowane przez Ministra Sprawiedliwości, jest wiążące dla sądu wezwanego.

Sądy są również obowiązane wykonywać czynności dowodowe, w zakresie przewidzianym w przepisach o postępowaniu cywilnym, na wniosek organów orzekających w przypadkach innych niż wymienione w powołanymart. 44 § 1 i 2 u.s.p., jeżeli wniosek został skierowany przez Ministra Sprawiedliwości (art. 44 § 3 u.s.p.). O wykonywanie czynności wymienionych w art. 44 § 3 u.s.p. należy zwrócić się do sądu rejonowego, w którego obszarze właściwości czynność ma być wykonana (art. 44 § 4 u.s.p.). Szerzej na temat regulacji przyjętej w art. 44 u.s.p. - por. T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, red. J. Gudowski, Warszawa 2002, s. 119-122.

Według postanowień regulaminu urzędowania sądów powszechnych w zleceniu przeprowadzenia dowodu lub dokonania innej czynności przez sąd wezwany należy dokładnie określić, jakie czynności mają być dokonane, oznaczyć wyczerpująco fakty i okoliczności podlegające

stwierdzeniu przez poszczególne osoby, a w razie potrzeby - przytoczyć fakty i okoliczności, na które należy zwrócić szczególną uwagę. Należy również wskazać adresy osób, które mają być przesłuchane lub zawiadomione o terminie, i podać, które z nich mająbyć przesłuchane po odebraniu przyrzeczenia.

Pismo o udzielenie pomocy sądowej podpisuje przewodniczący posiedzenia. Do pisma należy dołączyć w razie potrzeby odpisy z akt sprawy; akta w całości lub w części dołącza się tylko w razie konieczności i jeżeli nie wstrzyma to biegu postępowania. Jeżeli wykonanie czynności zależne jest od uiszczenia zaliczki, sąd wzywający powinien zażądać od strony złożenia zaliczki i przekazać ją sądowi wezwanemu równocześnie z pismem o udzielenie pomocy (w piśmie należy podać wysokość przekazanej zaliczki), chyba że względyekonomii postępowania przemawiają za tym, aby do złożenia zaliczki wezwał stronę bezpośrednio sąd wezwany (§ 99 reg. sąd.). Jeżeli pomoc sądowa jest wykonywana na wezwanie sądu prowadzącego elektroniczne postępowanie upominawcze, prośba o jej udzielenie jestprzesyłana właściwemu sądowi drogą elektroniczną (art. 99a u.s.p.). Jeżeli odległość od miejsca zamieszkania świadka (stron, biegłych) jest mniejsza do siedziby sądu orzekającego niż do siedziby sądu, w którego okręgu świadek mieszka, zlecenie przeprowadzenia dowodu temusądowi nie jest dopuszczalne, chyba że uzasadniają to szczególne warunki komunikacyjne. Nie należy także zwracać się o przesłuchanie świadka (stron, biegłych) do innego sądu, jeżeli odległość między miejscem ich zamieszkania a siedzibą sądu orzekającego nie przekracza 50 km, chyba że równocześnie osoby te mają być obecne w czasie oględzin lub też nie mogą stawić się w siedzibie sądu orzekającego z powodu przeszkód trudnych do usunięcia (por. § 100 reg. sąd.). Zlecenie przeprowadzenia dowodu wiąże sąd wezwany, a zatem sąd wezwany nie może odmówić przeprowadzenia dowodu, nawet jeśli sąd wzywający naruszył - określone w § 99 reg. sąd. - reguły postępowania obowiązujące przy korzystaniu z pomocy sądowej. W takiej jednak sytuacji sąd wezwany, przesyłając swoje akta sądowi wzywającemu po wykonaniu zlecenia, zawiadamia prezesa tego sądu o stwierdzonym uchybieniu. Jeżeli pismo rekwizycyjne nie czyni zadość warunkom przewidzianym w § 97 reg. sąd. i gdy wskutek tego udzielenie pomocy sądowej nie jest możliwe, sąd wezwany powinien

zwrócić pismo o udzielenie pomocy sądowej sądowi wzywającemu w celu uzupełnienia (§ 101 ust. 1 i 2 reg. sąd.).

Jeżeli sąd wezwany przyznał wynagrodzenie (np. biegłemu) lub zwrot kosztów podróży (np. świadkowi), to powinien wpłacić je z zaliczki na wydatki, a w braku zaliczki - z budżetu Skarbu Państwa (§ 101 ust. 4 reg. sąd). W takiej sytuacji sąd wezwany dołącza do akt sprawy wezwanie o zwrot tych wydatków przez sąd wzywający. Sąd wezwany powinien stosować się do wymagań dotyczących określenia wydatków zawartych w odrębnych przepisach.

W sprawach o roszczenia alimentacyjne, o ustalenie pochodzenia dziecka i roszczenia z tym związane, a także w sprawach rodzinnych iw sprawach o ochronę zdrowia psychicznego, w których postępowanie może być wszczęte z urzędu, w sprawach nieletnich, w sprawach w stosunku do osób uzależnionych od alkoholu, środków odurzających i psychotropowych, w sprawach o roszczenia pracowników z zakresu prawapracy oraz w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych - sąd wezwany w razie otrzymania wiadomości, że osoba, która ma być przesłuchana, nie mieszka pod wskazanym adresem, powinien zwrócić się do właściwego organu ewidencji ludności lub innego organu o podanie aktualnego adresu. W razie stwierdzenia, że osoba ta mieszkaw okręgu innego sądu, pismo rekwizycyjne przesyła się sądowi właściwemu według miejsca zamieszkania tej osoby, zawiadamiając o tym sąd wzywający (§ 104 reg. sąd.).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XVIII

Wyroki i postanowienia

1. Uwagi wstępne

W toku postępowania sądowego organy procesowe (przewodniczący, sąd) podejmują czynności o charakterze decyzyjnym. Czynności procesowe przewodniczącego przybierają postać zarządzeń, natomiast czynności sądu podejmowane są w postaci orzeczeń, które mogą mieć postać wyroków, postanowień oraz nakazów zapłaty, a w Sądzie Najwyższym także uchwał. Istotę sprawy (meritum) sąd rozstrzyga w procesie wyrokiem lub nakazem zapłaty (w postępowaniu nakazowym lub

upominawczym), natomiast w postępowaniu nieprocesowym - postanowieniem. Jeśli sąd nie rozstrzyga o istocie sprawy, a tylko okwestiach proceduralnych, to wydaje - zarówno w postępowaniu procesowym, jak i nieprocesowym - postanowienia, nawet w przypadkach, gdy ustawa używa sformułowania „sąd zarządza”, np. sąd wyda postanowienie, na podstawie którego zarządzi oddzielną rozprawę(art. 218 k.p.c.), zarządzi połączenie kilku oddzielnych spraw w celu ich łącznego rozpoznania (art. 219 k.p.c.), zarządzi zobowiązanie strony do złożenia dokumentu (art. 248 § 1 k.p.c.). Uchwały podejmuje tylko Sąd Najwyższy, gdy rozstrzyga zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości (art. 61 ustawy o SN).

W zależności od przyjętego kryterium można rozróżnić wiele rodzajów wyroków (np. uwzględniające i oddalające powództwo, deklaratywne i konstytutywne). W dalszej części rozdziału zostaną omówione (z podaniem wzorów) wyroki: zasądzające świadczenie, ustalające istnienie albo nieistnienie stosunku prawnego lub prawa, kształtujące stosunek prawny lub prawo, a ponadto wyroki zwykłe, częściowe, wstępne, końcowe, łączne, uzupełniające, a także kontradyktoryjne, zaoczne i z uznania.

Uwagi te można zilustrować schematem 4.

Schemat 4.

Decyzje sądu i przewodniczącego

Pobierz rysunek [53,02 kB] W niniejszym rozdziale zostaną omówione wyroki i postanowienia, natomiast problematyka dotycząca nakazów zapłaty zostanie przedstawiona w rozdziale XX, 4, 5, 8 i 9 (w częścipoświęconej postępowaniu nakazowemu i postępowaniu upominawczemu). Zagadnienia dotyczące uchwał podejmowanych przez Sąd Najwyższy zostały pominięte.

2. Wyroki

A. Wydanie wyroku

AA. Narada nad wyrokiem

Wyrok (postanowienie rozstrzygające istotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym) powinien zostać wydany na posiedzeniu, na którym zamknięto rozprawę (art. 326 § 1 zd. pierwsze k.p.c.). Po zamknięciurozprawy przewodniczący powinien oznajmić stronom, że sąd udaje się na naradę, po której ogłosi wyrok („Zamykam rozprawę, sąd udaje się na naradę, po której ogłosi wyrok”).

Narada nad wyrokiem jest niejawna. Jeśli sąd orzeka w składzie kolegialnym, w pierwszej części narady powinna odbyć się dyskusja. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, a także regulaminu sądowegonie regulują, według jakiego porządku powinna przebiegać dyskusja, ale wydaje się, że podobnie jak przy głosowaniu (art. 324 § 2 k.p.c.) dyskusja powinna rozpocząć się od zabrania głosu przez sędziego sprawozdawcę, po którym przewodniczący, jako kierujący przebiegiem dyskusji, powinien udzielić głosu drugiemu członkowi trzyosobowego składu orzekającego, a jeśli jest to skład szerszy (np. 7-osobowy w Sądzie Najwyższym), powinien udzielić głosu sędziomwedług ich starszeństwa służbowego, poczynając od najmłodszego stażem, a sam wypowiedzieć się na końcu. Jeśli przewodniczący jest sprawozdawcą, zabiera głos w dyskusji jako pierwszy. Dyskusja z udziałem ławników powinna przebiegać w nieco inny sposób. Przewodniczący, otwierając dyskusję, powinien pierwszy - jako że zawsze jest sprawozdawcą - przedstawić propozycję rozstrzygnięcia oraz wyjaśnić ławnikom problematykę prawną występującą w sprawie, a następnie powinien udzielić głosu ławnikom według ich wieku, poczynając od najmłodszego. W razie rozbieżności zdań przeważa głos przewodniczącego.

Drugim etapem narady jest głosowanie. Narada oraz głosowanie dotycząnie tylko orzeczenia, które ma zapaść, lecz także zasadniczych powodów rozstrzygnięcia (por. art. 324 § 1 zd. drugie k.p.c.). Przebieg głosowania został określony w art. 324 § 2 k.p.c. i

odpowiada zaproponowanemu wyżej przebiegowi dyskusji. Wyrok zapada większością głosów.

Ostatnim etapem narady jest spisanie sentencji wyroku. Sporządza ją przewodniczący lub sędzia sprawozdawca (§ 88 ust. 1 reg. sąd.). Sentencja wyroku powinna spełniać wymagania określone w art. 325 k.p.c., a więc zawierać wymienienie sądu, sędziów, protokolanta orazprokuratora, jeżeli brał udział w sprawie, datę i miejsce rozpoznania sprawy i wydania wyroku, wymienienie stron i oznaczenie przedmiotu sprawy oraz rozstrzygnięcie sądu o żądaniach stron. Zgodnie z § 87 ust. 1 reg. sąd. na wstępie wyroku zamieszcza się wyrazy: „W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej”, poprzedzone wizerunkiem godła. Każde orzeczenie powinno być sporządzone pismem maszynowym, na druku bądź w formie wydruku komputerowego (§ 87 ust. 2 reg. sąd.). W braku takich możliwości orzeczenie sporządza się odręcznie. Sentencję wyroku podpisuje cały skład sądu, a zatem takżesędzia (ławnik), który przy głosowaniu nie zgodził się z większością. Podpisanie sentencji wyroku przez cały skład orzekającyjest wymaganiem bezwzględnym. Cały skład orzekający obowiązany jest podpisać sentencję wyroku przed jej ogłoszeniem (art. 324 § 3 k.p.c.). W konsekwencji nie jest dopuszczalne uzupełnienie brakujących podpisów członków składu orzekającego po ogłoszeniu wyroku przez odczytanie jego sentencji. Podpisanie sentencji wyroku po jego ogłoszeniu nie usuwa wadliwości polegającej na braku podpisów całego składu orzekającego w chwili ogłoszenia wyroku.

Zagadnienie braku podpisów pod sentencją orzeczeń stało się przedmiotem kilku ważnych rozstrzygnięć Sądu Najwyższego. W uchwale z 26 września 2000 r. (III CZP 29/00, LexPolonica nr 347703, OSNC 2001, nr 2, poz. 25), zawierającej przegląd całego dorobku orzeczniczego w tym względzie, Sąd Najwyższy stwierdził, że wyrok, którego sentencji skład sądu nie podpisał, nie istnieje w znaczeniu prawnoprocesowym także wówczas, gdy został ogłoszony. Wskazując na atrybuty dokumentu związane z podpisem, takie jak autentyczność dokumentu, dopełnienie stawianych przez prawo wymagań formalnych, zgodność osnowy z wolą osoby podpisującej, a także - w wielu wypadkach - moc prawną dokumentu, jak też podkreślając powagę i funkcję wyroku, Sąd Najwyższy uznał, że podpis pod sentencją wyroku

jest jednym z jego konstytutywnych elementów, sprawiających m.in., iż podjęta w procesie czynność sądowa uzyskuje walor aktu jurysdykcyjnego. A contario, brak podpisu sędziego, niezależnie od ugodzenia w powagę władzy sądowej, pozbawia „wyrok” mocy jurysdykcyjnej i powoduje, że nie istnieje on w sensie prawnoprocesowym.

Stanowisko zajęte w przytoczonej uchwale Sąd Najwyższy podzielił w postanowieniu z 25 stycznia 2001 r. (III CKN 1382/00, LexPolonica nr351454, OSNC 2001, nr 9, poz. 132), a następnie rozwinął w uchwale z13 marca 2002 r. (III CZP 12/02, LexPolonica nr 354843, OSNC 2003, nr 2, poz. 17), stwierdzając, że jeżeli wydane na posiedzeniu niejawnym w trybie nieprocesowym postanowienie rozstrzygające co do istoty sprawy zostało sformułowane w ten sposób, że wraz z uzasadnieniem stanowi jeden dokument, to podpisanie przez sędziego samego uzasadnienia, przy braku podpisu sentencji, pociąga za sobą ten skutek, że takie postanowienie w znaczeniu prawnoprocesowym nie istnieje.

AB. Zdanie odrębne

Sędzia przegłosowany może zgłosić zdanie odrębne (votum separatum). Zgłoszenie zdania odrębnego sędzia zaznacza przy podpisie złożonym na orzeczeniu przez zamieszczenie odpowiedniej wzmianki (§ 89 ust. 1reg. sąd.). Treść wzmianki będzie zależała od tego, czego zdanie odrębne dotyczy. Można wskazać następujące przykłady: 1) „Zdanie odrębne - głosowałem za oddaleniem powództwa w części dotyczącej zadośćuczynienia ponad 50 000 zł”, 2) „Zdanie odrębne - głosowałem za uwzględnieniem apelacji powoda w szerszym zakresie i zmianę zaskarżonego wyroku także w części oddalającej powództwo o nakazaniewydania lokalu”, 3) „Zdanie odrębne - głosowałem za zasądzeniem alimentów w kwocie po 800 zł miesięcznie”, 4) „Zdanie odrębne - głosowałem przeciwko rozłożeniu zasądzonej kwoty na raty”, 5) „Zdanie odrębne - głosowałem przeciwko uznaniu, że termin przedawnienia odsetek wynosi 2 lata”.

Uzasadnienie pisemne zdania odrębnego powinno zostać przedstawione przez sędziego przed podpisaniem uzasadnienia wyroku. W sprawach, w których nie było potrzeby sporządzenia uzasadnienia wyroku, sędzia nie sporządza uzasadnienia zdania odrębnego. Uzasadnienie wyroku sporządza przewodniczący posiedzenia lub sędzia sprawozdawca. Sędzianie ma obowiązku sporządzenia uzasadnienia orzeczenia, do którego zgłosił zdanie odrębne (§ 89 ust. 2 zd. pierwsze reg. sąd.). Jeśli zatem zdanie odrębne zgłosił sędzia sprawozdawca, to uzasadnienie wyroku sporządzi przewodniczący, natomiast w przypadku zgłoszenia zdania odrębnego przez przewodniczącego, który jednocześnie był sprawozdawcą, uzasadnienie powinno zostać sporządzone - jak się wydaje - przez sędziego starszego służbą. Jeżeli przewodniczący zgłosił zdanie odrębne w sprawie rozpoznawanej w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, a żaden z ławników nie podjął się sporządzenia uzasadnienia, sporządza je przewodniczący na podstawie motywów ustalonych w czasie narady (§ 89 ust. 2 reg. sąd.). Sąd Najwyższy w wyroku z 31 października 1973 r. (III CRN 249/73, LexPolonica nr 325701, OSNCP 1974, nr 7-8, poz. 140) trafnie podkreślił, że w braku jednomyślności w składzie orzekającym co do sposobu rozstrzygnięcia sprawy uzasadnienie wyroku powinno przytaczać tylko te elementy w zakresie ustalenia stanu faktycznego,oceny wiarygodności i mocy dowodów oraz wyjaśnienia podstawy prawnejwyroku, które odpowiadają przekonaniu większości składu orzekającego. Natomiast odmienne zapatrywania sędziego przegłosowanego co do tego, jak należało ocenić zebrany materiał dowodowy, ustalić stan faktyczny i rozstrzygnąć sprawę, mogą znaleźćwyraz jedynie w uzasadnieniu zgłoszonego przez niego zdania odrębnego. Wobec tego, że - zgodnie z art. 326 § 3 k.p.c. - ogłoszenia wyroku dokonuje się przez odczytanie sentencji, a z art. 324 § 2 k.p.c. wynika, że zgłoszenie zdania odrębnego powinno zostaćzaznaczone w sentencji wyroku, należy przyjąć, że zaznaczona w sentencji wzmianka o zgłoszeniu zdania odrębnego podlega ujawnieniu przy ogłoszeniu wyroku. Dołączonego do akt sprawy zdania odrębnego nie doręcza się stronom. Na fakt zgłoszenia zdania odrębnego oraz jego motywy strony mogą powoływać się w toku postępowania. Do sprostowania i uzupełnienia uzasadnienia stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące sprostowania i uzupełnienia orzeczenia (§ 88 ust.4 reg. sąd.).

AC. Ogłoszenie wyroku

Po naradzie sąd ogłasza wyrok. Ogłoszenia wyroku dokonuje przewodniczący przez odczytanie sentencji, a następnie przewodniczący lub sędzia sprawozdawca podaje ustnie zasadnicze powody rozstrzygnięcia, może jednak tego zaniechać, jeżeli sprawa była rozpoznawana przy drzwiach zamkniętych (art. 326 § 3 k.p.c.). Wrazie ogłoszenia wyroku przez sędziego, który nie brał udziału w jego wydaniu, zachodzi nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.; uchwała SN z 22 lutego 2007 r., III CZP 160/06, LexPolonica nr 1206311, Biul. SN 2007, nr 2). Uzgodnienie, który z sędziów (przewodniczący czy sprawozdawca) ustnie uzasadni ogłoszone orzeczenie, powinno nastąpić w czasie narady. Zasadnicze powody rozstrzygnięcia są zarówno częścią narady nad wyrokiem, jak i częścią ogłoszenia wyroku. Związek treściowy art. 323-324 oraz art. 326 k.p.c. powoduje konieczność postawienia pytania, jakie czynnościskładają się na „wydanie wyroku”. Ogłoszenie wyroku wprawdzie nie jest czynnością składającą się na wydanie wyroku w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale skoro - jak trafnie podkreśla się w literaturzeprawniczej oraz orzecznictwie - wyrok podlegający ogłoszeniu, a nieogłoszony, jest wyrokiem nieistniejącym w znaczeniu prawnoprocesowym (por. postanowienie SN z 17 listopada 2005 r., I CK298/05, LexPolonica nr 405299, OSNC 2006, nr 9, poz. 152), to przez wydanie wyroku sensu largo należy rozumieć także jego ogłoszenie. Ścisły związek ogłoszenia wyroku z naradą nad wyrokiem, będącą elementem „wydania wyroku”, wynika z faktu, że zakresem obu tych czynności są objęte „zasadnicze powody rozstrzygnięcia”. W ustnych motywach, które przedstawia przewodniczący lub sędzia sprawozdawca (art. 326 § 3 k.p.c.), z reguły eksponowane są te zagadnienia, którebyły najbardziej sporne, i te, które przesądziły o rozstrzygnięciu sprawy, a więc odzwierciedlające wynik narady nad wyrokiem. Przy takim rozumieniu aktu procesowego, jakim jest wydanie wyroku, wszystkie czynności wchodzące w zakres tego pojęcia (sensu largo) powinny być dokonane przez sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio wydanie wyroku, z możliwością odstępstwa od tej reguły tylko w wypadkach określonych w ustawie. Takim wyjątkiem jest ogłoszenie „odroczonego” wyroku przez samego przewodniczącego lub sędziego sprawozdawcę, bez udziału pozostałych członków składu sądu orzekającego (art. 326 § 2 zd. trzecie k.p.c.).Ustawa wymaga „podania zasadniczych powodów rozstrzygnięcia”, co oznacza, że sędzia powinien ustnie podać najistotniejsze motywy,

którymi kierował się sąd przy rozstrzyganiu sprawy. Powinny być wyeksponowane te zagadnienia, które były najbardziej sporne lub przesądziły o rozstrzygnięciu sprawy. Jeśli w sprawie sporne były okoliczności faktyczne, a dokonane przez sąd ustalenia musiały być poprzedzone szczegółową analizą dowodów, sędzia w ustnym uzasadnieniu przede wszystkim powinien przedstawić ocenę dowodów i wyjaśnić, z jakich powodów sąd odmówił wiary określonym dowodom lub je pominął, natomiast w sprawie, w której rozstrzygnięcie zależało od dokonanej przez sąd wykładni prawa, sędzia powinien przede wszystkim przedstawić wykładnię określonego przepisu. Chodzi o to, aby ustnymi motywami przekonać, zwłaszcza stronę przegrywającą, że orzeczenie jest zgodne z prawem, słuszne i sprawiedliwe, a inne rozstrzygnięcie - oczekiwane przez stronę, która sprawę przegrała - nie było możliwe. Prawidłowo przedstawione ustne uzasadnienie wyrokumoże zapobiec wnoszeniu niezasadnych apelacji lub skarg kasacyjnych.O ile pisemne uzasadnienie wyroku - jako że stanowi dokument urzędowy - powinno zostać sporządzone językiem urzędowym i prawniczym, który niekoniecznie we wszystkich jego fragmentach będzie zrozumiały dla osób niemających przygotowania prawniczego (por. pkt 2, H niniejszego rozdziału), o tyle ustne motywy, jeśli adresowane są do obecnych na sali stron, powinny zostać wygłoszone językiem zrozumiałym dla przeciętnego odbiorcy bez wnikania w zawiłekonstrukcje prawne. Niekiedy należy stronie prostymi słowami wyjaśnić, dlaczego żądanie zostało uwzględnione lub nie mogło być zasądzone. Znane są przypadki, że strona po wysłuchaniu ustnych motywów wyroku, przedstawionych w niezrozumiałym dla niej języku prawniczym, zwraca się do sędziego z pytaniem, czy wygrała, czy też przegrała sprawę.

Nieobecność stron nie wstrzymuje ogłoszenia wyroku. Stronie obecnej przy ogłoszeniu wyroku, która w sprawie działała bez adwokata, radcyprawnego lub rzecznika patentowego, przewodniczący ma obowiązek udzielenia pouczeń co do sposobu i terminów wniesienia środka zaskarżenia (art. 327 § 1 zd. pierwsze k.p.c.). Zgodnie z art. 327 §1 zd. drugie k.p.c., jeżeli zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe, należy ponadto pouczyć stronę o treści przepisów o obowiązkowym zastępstwie oraz o skutkach niezastosowania się do tych przepisów.

Za niewłaściwą należy uznać praktykę ogłaszania wyroków „po rozpoznaniu wszystkich spraw” wyznaczonych na posiedzenie w danym dniu (po zakończeniu tzw. sesji). Jest to w istocie odroczenie ogłoszenia wyroku, z którego sąd może korzystać tylko w sytuacjach wyjątkowych, tj. w sprawach zawiłych (art. 326 k.p.c.), ponadto jestto termin niewystarczająco precyzyjnie określony, zmuszający strony i ich pełnomocników do oczekiwania na zakończenie posiedzenia sądowego, które z reguły nie wiadomo - zważywszy na opóźnienia wynikające z przebiegu rozpraw - kiedy nastąpi. W efekcie takiej praktyki strony z reguły nie są obecne przy ogłoszeniu wyroku, sąd zatem „pozbawia się” możliwości - jakie dają ustne motywy - przekonania stron o zasadności wydanego wyroku.

Jak już zaznaczono, regułą powinno być ogłaszanie wyroku na posiedzeniu, na którym zamknięto rozprawę (art. 326 § 1 zd. pierwszek.p.c.). Jednakże w sprawie zawiłej sąd może odroczyć ogłoszenie wyroku na czas do dwóch tygodni. W tym przypadku - zgodnie z art. 326 § 1 zd. drugie i trzecie k.p.c. - sąd powinien, po zamknięciu rozprawy, wydać postanowienie o odroczeniu ogłoszenia wyroku, wskazując w tym postanowieniu termin ogłoszenia („Sąd postanowił odroczyć ogłoszenie wyroku na dzień…, godz… sala rozpraw nr…”). Posiedzenie wyznaczone na ogłoszenie wyroku jest posiedzeniem jawnym(art. 326 § 2 k.p.c.). Ogłoszenie odroczone może być dokonane zarówno przez sąd w składzie, w którym rozpoznawał sprawę, jak i przez samego przewodniczącego lub sędziego sprawozdawcę (art. 326 § 2 zd. drugie k.p.c.). Z ogłoszenia wyroku powinien zostać sporządzony protokół, który podpisują przewodniczący i protokolant („Protokół ogłoszenia wyroku: W dniu 15 września 2010 r. przewodniczący ogłosił wyrok i podał ustne motywy rozstrzygnięcia. Obecną przy ogłoszeniu powódkę pouczył o sposobie i terminie zaskarżenia wyroku”). Zdarza się, że do akt sprawy nie zostaje dołączony protokół z ogłoszenia wyroku i brak ten zostaje zauważony dopiero przez sąd drugiej instancji, któremu akta zostały przedstawione wraz z wniesioną apelacją. Sąd Najwyższy, rozstrzygając zagadnienie prawne: „Jakie skutki procesowe w zakresiedopuszczalności zaskarżenia wyroku wywołuje brak protokołu jego ogłoszenia, w szczególności, czy wyrok ten uważać należy za

istniejący, ale dotknięty nieważnością, którą sąd rewizyjny bierze pod rozwagę z urzędu”, podjął uchwałę o treści: „Brak protokołu ogłoszenia wyroku nie wyłącza ustalenia, że w rzeczywistości wyrok był ogłoszony. Nieogłoszenie wyroku nie stanowi przeszkody do jego zaskarżenia. Wadliwość polegająca na braku ogłoszenia powoduje uchylenie zaskarżonego wyroku” (uchwała SN z 17 października 1978 r., III CZP 62/78, LexPolonica nr 303333, OSNCP 1979, nr 5, poz. 88).

Z ważnych powodów możliwe jest dalsze przesunięcie terminu ogłoszenia wyroku (np. na kolejne dwa tygodnie), jednakże zawiadomienie o tym musi zostać ogłoszone na posiedzeniu sądu, na którym miało nastąpić ogłoszenie wyroku („Protokół: W dniu 15 września 2010 r. Przewodniczący nie ogłosił wyroku. Obecnym na posiedzeniu stronom oznajmił, że orzeczenie zostanie ogłoszone w dniu 29 września 2010 r. w sali nr II o godz. 1500 ”). Kilkakrotne przesuwanie terminu ogłoszenia wyroku jednak nie powinno mieć miejsca. Każdy taki przypadek powinien zostać zbadany w ramach czynności nadzoru sądowego. Termin dwutygodniowy jest terminem instrukcyjnym, uchybienie temu terminowi przez ogłoszenie wyroku po jego upływie nie powoduje nieważności postępowania ani nie pozbawia wyroku znaczenia prawnego.

WYBRANE ORZECZENIA

1. W wypadku odroczenia terminu ogłoszenia wyroku (art. 326 § 1 k.p.c.) lub postanowienia rozstrzygającego co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym (art. 516 i 13 § 2 w zw. z art. 326 § 1 k.p.c.) sąd nie ma obowiązku zawiadomienia przez wezwanie (art. 149 § 2 k.p.c.) o tym terminie strony (uczestnika) nieobecnej(ego) na rozprawie (posiedzeniu) także wtedy, gdy termin ogłoszenia orzeczenia został ponownie odroczony (uchwała SN z 25 czerwca 1968 r., III CZP 62/68, LexPolonica nr 325654, OSNCP 1969, nr 3, poz. 41).

2. Nieobecność strony działającej bez adwokata lub radcy prawnego podczas ogłoszenia sentencji orzeczenia spowodowana inną przyczyną, aniżeli pozbawienie jej wolności, nie uzasadnia obowiązku sądu odwoławczego doręczenia stronie orzeczenia z uzasadnieniem z urzędu (postanowienie SN z 17 października 1997 r., III CZ 67/97, LexPolonica nr 327020, OSNC 1998, nr 3, poz. 49).

3. Wyrok, którego sentencji skład sądu nie podpisał, nie istnieje w znaczeniu prawnoprocesowym także wówczas, gdy został ogłoszony (uchwała SN z 26 września 2000 r., III CZP 29/00, LexPolonica nr 347703, OSNC 2001, nr 2, poz. 25).

4. Brak w pisemnej sentencji wyroku rozstrzygnięcia o całości żądania powoduje, że w tej części wyrok nie istnieje także wtedy, gdy ogłoszono o całości żądania (postanowienie SN z 25 stycznia 2001r., III CKN 1382/00, LexPolonica nr 351454, OSNC 2001, nr 9, poz. 132).

5. W razie ogłoszenia wyroku przez sędziego, który nie orzekał na rozprawie poprzedzającej bezpośrednio wydanie wyroku, zachodzi nieważność postępowania z tego względu, że skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.) (uchwała SNz 22 lutego 2007 r., III CZP 160/06, LexPolonica nr 1206311, Biul. SN 2007, nr 2).

B. Podstawowe zasady wyrokowania

BA. Stan rzeczy istniejący w chwili wyrokowania. Reguły intertemporalne

Po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy; w szczególności zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że stałosię ono wymagalne dopiero w toku rozprawy (art. 316 § 1 k.p.c.). Po uwzględnieniu art. 316 § 2 k.p.c. („Rozprawa powinna być otwarta na nowo, jeżeli istotne okoliczności ujawniły się dopiero po jej

zamknięciu”), a także art. 326 § 1 i art. 224 § 2 k.p.c., który pozwala na zamknięcie rozprawy przed ukończeniem postępowania dowodowego, należy przyjąć, że chwilą rozstrzygającą dla dokonania oceny stanu faktycznego sprawy i zastosowania przepisów prawa jest nie tyle chwila zamknięcia rozprawy, ile chwila wyrokowania. Reguła ta odnosi się do dokonywanej przez sąd oceny sprawy pod względem zarówno faktycznym, jak i prawnym.

Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 16 grudnia 2009 r.,III CZP 80/09, LexPolonica nr 2110707 (OSNC 2010, nr 6, poz. 84) uznał - mając na względzie, że ochrona wierzycieli hipotecznych możebyć zapewniona jedynie przez jak najszybszy wpis hipoteki - że sąd rozpoznający wniosek o wpis w księdze wieczystej związany jest stanem istniejącym w chwili złożenia wniosku i kolejnością jego wpływu, natomiast w postanowieniu z 23 czerwca 2010 r., II CSK 661/09, LexPolonica nr 2438697 (OSNC 2011, nr 1, poz. 12) stwierdził, że w sprawie wieczystoksięgowej, w której nie występuje konkurencja wniosków złożonych w różnym czasie, sąd w chwili ich rozpoznania może - w celu zapewnienia w księdze wieczystej prawdziwości wpisów - uwzględnić okoliczności znane mu urzędowo. To ostatnie orzeczenie, nawiązujące do powołanej uchwały składu siedmiusędziów Sądu Najwyższego z 16 grudnia 2009 r., III CZP 80/09, LexPolonica nr 2110707, eliminuje ewentualne wątpliwości co do rozumienia zawartego w niej stwierdzenia, że Sąd rozpoznając wnioseko wpis w księdze wieczystej, związany jest stanem rzeczy istniejącymw chwili złożenia wniosku i kolejnością jego wpływu.

Oceny w zakresie stanu prawnego sąd dokonuje, biorąc pod uwagę prawomaterialne i procesowe. O tym, czy ocena określonego zdarzenia prawnego (procesowego) powinna być dokonana według normy obowiązującej w chwili dokonywania tej oceny, czy według normy prawnej, która w chwili dokonywania oceny już nie obowiązuje, ale obowiązywała w chwili zdarzenia - rozstrzyga prawo międzyczasowe. Prawem tym jest zespół norm prawnych rozstrzygających o zakresie obowiązywania dawnej normy ze względu na wejście w życie nowej normyprawnej.

W wypadku zmiany prawa materialnego obowiązuje zasada niedziałania prawa wstecz (lex retro non agit), chyba że wyjątkowo ustawodawca odniej odstąpi (art. 3 k.c.). Nie zawsze jednak wystarczy posłużenie się podstawową zasadą międzyczasowego prawa prywatnego wyrażoną w art. 3 k.c. Zasada nieretroakcji oznacza, że nowego prawa nie stosuje się do oceny zdarzeń prawnych i ich skutków, jeżeli miały one miejsce i skończyły się przed jego wejściem w życie. Zasada ta natomiast nie zawiera wskazówki, jakie prawo należy stosować do zdarzeń i sytuacji prawnych powstałych po wejściu w życie nowego prawa, gdyż dotyczy tylko okresu poprzedniego. Gdy stan faktyczny sprawy składa się nie z jednego zdarzenia, lecz z kilku, spośród których jedne nastąpiły w okresie obowiązywania dawnego prawa, a inne po wejściu w życie nowego prawa, lub jeśli zdarzenie prawne ma charakter ciągły obejmujący okres działania starego i nowego prawa, to zasada lex retro non agit nie daje wskazówki, jakie prawo należy stosować do oceny zdarzeń lub ich skutków powstałych w czasie obowiązywania już nowego prawa. Istnieje zatem konieczność odwołaniasię do ogólnych zasad międzyczasowego prawa prywatnego, stanowiącychbliższe sformułowanie oraz rozwinięcie podstawowej zasady wyrażonej w art. 3 k.c.

W nauce prawa, na potrzeby rozwiązań intertemporalnych, normy prawa cywilnego dzieli się na dwie grupy. Pierwszą grupę tworzą przepisy regulujące stosunki prawne, których treść wynika z samego prawa, niezależnie od zdarzeń prawnych powodujących ich powstanie, zmianę lub zakończenie. Do grupy tej należą przepisy prawa rzeczowego i rodzinnego regulujące treść stosunku prawnego i praw podmiotowych, niezależnie od sposobu ich powstania lub nabycia (np. istota własności, małżeństwo). Normy te poddane są zasadzie bezpośredniego działania nowej ustawy. Drugą grupę tworzą przepisy regulujące stosunki prawne, których treść jest wynikiem pewnych zdarzeń powołujących je do życia (powodujących ich zmianę lub zakończenie). Należą do nich przepisy prawa zobowiązaniowego oraz przepisy prawa rzeczowego i rodzinnego regulujące skutki prawne tworzące lub kończące (albo zmieniające) stosunki prawne lub powodujące nabycie albo utratę praw podmiotowych, natomiast nieustalające treści stosunków prawnych (np. nabycie własności, zawarcie małżeństwa). Normy te poddane są zasadzie dalszego działania dawnej ustawy. Jeślizatem zdarzenie prawne miało miejsce w czasie obowiązywania dawnej

ustawy, do jego skutków realizujących się po wejściu w życie nowej ustawy powinna mieć zastosowanie w dalszym ciągu ustawa dawna.

Jeżeli w sprawie, w której treść stosunku prawnego wyznaczona jest przez zdarzenie prawne o złożonym stanie faktycznym, na który składają się np. dwa zasadnicze człony, a tylko drugi człon stanu faktycznego nastąpił po wejściu w życie nowej ustawy (stosunek prawny powstał przed wejściem w życie nowej ustawy), to skutki zdarzenia prawnego o takim złożonym stanie faktycznym należy oceniaćpod każdym względem według starej ustawy.

Odpowiedzi na pytanie, czy należy zastosować zasadę bezpośredniego działania ustawy nowej, czy zasadę dalszego działania ustawy dawnej,trzeba poszukiwać w przepisach przejściowych zawartych w ustawach oraz w przepisach wprowadzających Kodeks cywilny, mając na względziezasadę ogólną wyrażoną w art. 3 k.c.

Na gruncie prawa procesowego zagadnienie czasowego zasięgu mocy obowiązującej tego prawa powstaje w razie zmiany ustawy procesowej wtoku toczącego się postępowania. Kwestia, czy w takiej sytuacji postępowanie powinno przebiegać według przepisów dotychczasowych czyzgodnie z nowymi przepisami, rozwiązywana jest przez ustawodawcę w przepisach przejściowych nowej ustawy procesowej. W przepisach tych ustawodawca stosuje - podobnie jak przyjęte zostało w przepisach wprowadzających Kodeks postępowania cywilnego - albo zasadę jednolitości postępowania (postępowanie toczy się aż do jego zakończenia według przepisów, które obowiązywały w chwili jego wszczęcia - art. XVI § 1 zd. pierwsze, art. XVII p.w.k.p.c.), albo zasadę stadiów postępowania (postępowanie toczy się według przepisów, pod rządem których zostało wszczęte, aż do zakończenia określonego stadium, którym z reguły jest dana instancja - art. XVI § 1 zd. drugie i § 2 p.w. k.p.c.), albo zasadę czynności postępowania (od najbliższej czynności postępowania toczy się ono według przepisów nowych - art. XV p.w. k.p.c.). Z reguły w przepisach przejściowych nowych ustaw procesowych stosowana jest zasada czynności postępowania (zasada bezpośredniego działania nowejustawy); ma ona zastosowanie także wtedy, gdy nowe ustawy

nowelizujące prawo postępowania cywilnego nie zawierają przepisów międzyczasowych.

Sąd Najwyższy w swych orzeczeniach wielokrotnie wyjaśniał, że - występujące w ustawach nowelizujących prawo procesowe - pojęcie „zakończenie postępowania w danej instancji” definiować należy jako wydanie wyroku (postanowienia rozstrzygającego istotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym) albo innego orzeczenia trwale zamykającego drogę do wydania wyroku, np. postanowienia odrzucającego pozew lub umarzającego postępowanie (postanowienie SN z 28 czerwca 2006 r., III CZ 36/06, LexPolonica nr 2120663, OSNC 2007, nr 1, poz. 19, postanowienie SN z 25 października 2006 r., IIICZP 73/06, LexPolonica nr 419207, Biul. SN 2006, nr 10, uchwała SN z24 stycznia 2007 r., III CZP 124/06, LexPolonica nr 1152323, OSNC 2007, nr 6, poz. 91).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Odpowiednie stosowanie w postępowaniu apelacyjnym art. 316 § 1 k.p.c. oznacza, że sąd drugiej instancji obowiązany jest - przy uwzględnieniu unormowań zawartych w art. 381 i 382 k.p.c. - brać poduwagę zmiany w stanie faktycznym i prawnym sprawy, wpływające na treść orzeczenia (postanowienie SN z 10 listopada 1998 r., III CKN 259/98, LexPolonica nr 333152, OSNC 1999, nr 4, poz. 82).

2. Sąd rozpoznający apelację bierze przy orzekaniu pod uwagę z urzędu stan prawny, bez względu na stanowiska stron (wyrok SN z 5 września 2001 r., I CKN 179/99, LexPolonica nr 354040, OSNC 2002, nr4, poz. 54).

3. Jeżeli sąd drugiej instancji uwzględnia powstałą w toku postępowania apelacyjnego - ze względu na upływ czasu - zmianę wartości składników majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego, dokonuje ponownego ustalenia - na dzień zamknięcia

rozprawy przed sądem drugiej instancji - wartości wszystkich składników majątku wspólnego (postanowienie SN z 27 lutego 2002 r., III CKN 449/00, LexPolonica nr 356409, OSNC 2003, nr 2, poz. 28).

4. Sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę w każdym stanie sprawy nieważność czynności prawnej (art. 58 § 1 k.c.), jednakże tylko na podstawie materiału zgromadzonego zgodnie z regułami wskazanymi w art. 47912 § 1 i art. 381 k.p.c. (uchwała SN z 17 czerwca 2005 r., III CZP 26/05, LexPolonica nr 380182, OSNC 2006, nr 4, poz. 63).

BB. Przedmiot orzekania

Przedmiot orzekania pozostaje w ścisłym związku z przedmiotem procesu (por. rozdział II, 1). Związek ten polega na tym, że przedmiot orzekania nie może być różny od przedmiotu procesu. W art.321 § 1 k.p.c, zgodnie z którym sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie, została wyrażona podstawowa zasada wyrokowania, w myśl której sąd jest związany w procesie żądaniami stron (ne eat iudex ultra petita partium). Nie oznacza to, że sąd jest związany słownym sformułowaniem żądania. Zmieniając w sentencji wyroku tylko brzmienie tego żądania, sąd nie narusza art. 321 § 1 k.p.c. Procedura cywilna bowiem nie zna przepisu zakazującego sądowi odstąpienie od stylizacji żądania zgłoszonego w pozwie, jeżeli sąd stylizację tę uważa za wadliwą (por. orzeczenie SN z 13 października1933 r., C. II. Rw. 1638/33, LexPolonica nr 2344211, Zb.Orz. 1934, nr 5, poz. 290). Niedopuszczalna jest zmiana prowadząca do zmiany charakteru żądania. Jeśli na przykład powód żądał w pozwie: „nakazania eksmisji pozwanego z lokalu użytkowego położonego w…”, a sąd orzekł: „nakazuje pozwanemu, aby wydał powodowi lokal użytkowy położony w…”, to w sentencji wyroku - zważywszy że powodowi w istocie chodziło o wydanie lokalu - nastąpiła jedynie zmiana słownego sformułowania żądania, natomiast w sprawie, w której powód żądał ustalenia nieważności czynności prawnej, a sąd orzekł w wyroku, że czynność ta była bezskuteczna, to naruszył zasadę związania żądaniem pozwu, mamy tu bowiem do czynienia z dwoma żądaniami, które mają samoistny charakter, zmierzają do ochrony innych wartości, a ponadto oparte są na odmiennych przesłankach

faktycznych i prawnych (por. wyrok SN z 11 grudnia 1998 r., II CKN 96/98, LexPolonica nr 334406, OSNC 1999, nr 5, poz. 98).

W sprawach o alimenty i o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym - według art. 212 in fine k.p.c. przewodniczący - ma obowiązek pouczania powoda występującego w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego o roszczeniach wynikających z przytoczonych przez niego faktów (por. rozdział I, 4). Zaniechanie przez przewodniczącego tego obowiązku może skutkować uzasadnionym zarzutemapelacyjnym naruszenia tego przepisu, mogącym mieć wpływ na wynik sprawy. Podnoszenie takiego zarzutu możliwe jest jednak tylko wtedy,gdy sąd pierwszej instancji oddali w całości lub w części powództwo,którym zostało objęte roszczenie zgłoszone przez powoda. Jeśli powództwo zostanie w całości uwzględnione, powód nie będzie mógł żądać skutecznie uzupełnienia wyroku. Z kolei wniesioną apelację, jako skierowaną do nieistniejącego orzeczenia (brak substratu zaskarżenia), sąd powinien odrzucić.

Zgodnie z art. 477 zd. drugie k.p.c., sąd nie ma też obowiązku orzekania o roszczeniach, które wynikają z faktów przytoczonych przez pracownika także wówczas, gdy roszczenie nie było objęte żądaniem pracownika lub gdy było zgłoszone w rozmiarze mniejszym niżusprawiedliwiony wynikiem postępowania. Przewodniczący ma obowiązek „pouczania pracownika o roszczeniach wynikających z przytoczonych przez niego faktów”. W art. 4771 k.p.c. została zachowana odrębność w stosunku do art. 321 § 1 k.p.c., polegająca na tym, że jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, sąd może z urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne (por. także rozdział XX, 1).

Kwestia związania sądu żądaniem uzgodnienia stanu prawnego księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 u.k.w.h.) omówionazostała w rozdziale XV, 1, C.

W uchwale z 13 października 2010 r., III CZP 64/10, LexPolonica nr 2396758 (OSNC 2011, nr 3, poz. 26) Sąd Najwyższy stwierdził, że apelacja dotycząca braku w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku wzmianki, iż przyjęcie spadku nastąpiło z dobrodziejstwem inwentarza, jest niedopuszczalna. Sąd Najwyższy wyjaśnił - kwestionując dotychczasową, powszechną i funkcjonującą od wielu dziesięcioleci, praktykę sądową - że w postanowieniach o stwierdzeniu nabycia spadku zbędne jest orzekanie o sposobie jego nabycia. Walorem uzasadnienia uchwały jest także objaśnienie znaczenia przepisów reg. sąd., w którym - w § 145 ust. 2 - zobowiązano sądy do zaznaczania w postanowieniu, w przypadku nabyciaspadku z dobrodziejstwem inwentarza, że nabycie spadku nastąpiło w ten właśnie sposób. Sąd Najwyższy stwierdził, że zakres stosowania §145 ust. 2 regulaminu jest ograniczony tylko do wypadków, w których niejako przy okazji ujawniono fakt nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, nie dotyczy to natomiast wypadku, w którym do takiego ujawnienia nie doszło lub gdy nabycie spadku nastąpiło wprost.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Ogólna zasada wyrokowania, w myśl której sąd jest związany żądaniem pozwu i nie może wyjść ponad faktyczną podstawę powództwa, nie powinna być stosowana formalistycznie w tym rozumieniu, iż zmieniając brzmienie tego żądania w sentencji wyroku, sąd nie narusza art. 321 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 14 grudnia 1976 r., IV CR 525/76, LexPolonica nr 321759).

2. Skoro w sprawie ustalone zostało, że umowa zawarta przez strony jest nieważna ex lege, rzeczywista treść żądania pozwu uzasadniała jego uwzględnienie przez stwierdzenie nieważności umowy (wyrok SN z 24 maja 1995 r., I CRN 61/95, Lex nr 82289).

3. Zasądzenie na rzecz powoda kwoty wyrażonej w innej walucie niż określona w żądaniu pozwu stanowi naruszenie art. 321 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 28 kwietnia 1998 r., II CKN 712/97, LexPolonica nr 332348, OSNC 1998, nr 11, poz. 187).

4. W sprawie, w której powód żąda ustalenia nieważności czynności prawnej, sąd nie może orzec w wyroku, że czynność ta była bezskuteczna - art. 189 w zw. z art. 321 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 11 grudnia 1998 r., II CKN 96/98, LexPolonica nr 334406, OSNC 1999, nr 5, poz. 98).

5. Kwalifikacja prawna dochodzonego roszczenia należy do sądu, ale nie można wykluczyć, że powołanie przez stronę określonej normy prawa materialnego, jako mającej stanowić podstawę rozstrzygania o tym roszczeniu, wiąże sąd w tym sensie, że stanowi uzupełnienie okoliczności faktycznych określających żądania pozwu (art. 321 § 1 wzw. z art. 187 § 1 k.p.c.); jednakże w tym zakresie musi istnieć jawność, której gwarancją w zasadzie jest występowanie w charakterzestrony powodowej osoby mającej profesjonalne przygotowanie prawnicze(wyrok SN z 27 października 1999 r., III CKN 407/98, LexPolonica nr 402137).

6. Przedmiotem roszczenia wydobywczego mogą być rzeczy. Dlatego powództwo o wydanie apteki „jako przedsiębiorstwa przemysłowego” podlegało oddaleniu, ponieważ orzeczenie tylko o składnikach rzeczowych naruszałoby art. 321 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 27 marca 2000r., III CKN 633/98, LexPolonica nr 402159).

7. Orzeczenie o obowiązku zwrotu świadczeń spełnionych w wykonaniu umowy uznanej za nieważną nie stanowi naruszenia zakazu określonego w art. 321 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 5 września 2002 r., II CKN 829/00,LexPolonica nr 376854).

8. Wskazanie przez powoda przepisów prawa materialnego, mających stanowić podstawę prawną orzeczenia, jakkolwiek niewymagane, nie pozostaje bez znaczenia dla przebiegu i wyniku sprawy, albowiem pośrednio określa także okoliczności faktyczne uzasadniające żądaniepozwu (wyrok SN z 23 lutego 1999 r., I CKN 252/98, LexPolonica nr 335107, OSNC 1999, nr 9, poz. 152).

9. Aczkolwiek zgodnie z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. powód ma obowiązekwskazania tylko okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie pozwu i nie musi przytaczać jego podstawy prawnej, to jednakże podanie tej podstawy przez profesjonalnego pełnomocnika niewątpliwieukierunkowuje całe postępowanie w sprawie. To ukierunkowanie nie może jednak oznaczać formalnego związania sądu wskazaną podstawą żądania (wyrok SN z 28 lutego 2002 r., III CKN 182/01, LexPolonica nr 388008).

10. Niedopuszczalny jest zbieg roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniem o zapłatę za wykonane roboty budowlane w ramach zawartej przez strony ważnej umowy. Roszczenie o zwrot wartości materiałów wbudowanych w budynek zamawiającego w wykonaniu umowy o roboty budowlane nieważnej ze względu na naruszenie ustawy ozamówieniach publicznych jest roszczeniem o zwrot wartości nienależnego świadczenia (art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c.) (wyrok SN z 14 marca 2008 r., IV CSK 460/07, LexPolonica nr 2038667).

11. Sąd nie jest związany podaną w pozwie kwalifikacją prawną dochodzonego roszczenia. Przyjęcie przez sąd innej, niż podana przezpowoda, kwalifikacji prawnej jego roszczenia nie narusza art. 321 k.p.c. Sąd nie może natomiast wyjść poza faktyczną podstawę pozwu, nie jest bowiem uprawniony do zamiany podstawy faktycznej powództwa.Roszczenie przysługujące ubezpieczonemu przeciwko sprawcy szkody przechodzi w granicach wypłaconego odszkodowania na ubezpieczyciela (art. 828 § 1 k.c.). Strony mogą umówić się w ten sposób, że ubezpieczyciel nie będzie zobowiązany do przejęcia roszczenia odszkodowawczego ubezpieczającego przeciwko sprawcy szkody. Także wówczas ubezpieczający nie może jednak dochodzić roszczenia co do tej części szkody, która została pokryta przez odszkodowanie ubezpieczeniowe, a jedynie co do jej części nie pokrytej oraz roszczeń nie objętych odpowiedzialnością ubezpieczyciela (wyrok SN z27 marca 2008 r., II CSK 524/07, LexPolonica nr 1875499.).

12. Związanie sądu granicami żądania obejmuje nie tylko wysokość i rodzaj dochodzonego świadczenia, ale także elementy motywacyjne uzasadniające żądanie (art. 321 § 1 k.p.c.). Zastosowanie właściwej podstawy prawnej, i to niezależnie od stanowiska powoda, mogą usprawiedliwiać jedynie okoliczności faktyczne, na których powód opierał swoje roszczenie (wyrok SN z 24 listopada 2009 r., V CSK 169/09, LexPolonica nr 2109714).

13. Nawet w razie niewyraźnego lub wręcz niewłaściwie sformułowanegożądania sąd może je odpowiednio zmodyfikować, jednakże tylko zgodniez wolą powoda. Związanie sądu granicami żądania obejmuje nie tylko związanie co do samej treści (wysokości) żądania zasadniczego, ale także co do uzasadniających je elementów motywacyjnych. Podstawą wyrokowania w granicach przekraczających żądanie powoda nie mogą byćokoliczności faktyczne, nawet jeżeli zostały one przytoczone w toku procesu przez stronę pozwaną, jeżeli tylko powód nie objął ich następnie swoimi twierdzeniami (wyrok SN z 9 maja 2008 r., III CSK 17/08, LexPolonica nr 2019491).

14. Zbieg roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniami z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania jest wyłączony (wyrok SN z 7 maja 2009 r., IV CSK 523/08, LexPolonica nr 2096921, OSNC-ZD 2010, nr A, poz. 12).

15. Jeżeli powód domaga się zasądzenia określonej kwoty pieniężnej na podstawie umowy zawartej z pozwanym, sąd - stwierdziwszy nieważność tej umowy - może uwzględnić powództwo na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, bez potrzeby dokonywania przedmiotowej zmiany powództwa (wyrok SN z 11 marca 2010 r., IV CSK 401/09, niepubl.).

16. Jeżeli powód domaga się zasądzenia określonej kwoty tytułem zwrotu pożyczki, art. 321 § 1 k.p.c. nie stoi na przeszkodzie uwzględnieniu powództwa na podstawie przepisów o nienależytym świadczeniu (wyrok SN z 24 maja 2007 r., V CSK 25/07, LexPolonica nr1765134, OSNC-ZD 2008, nr B, poz. 32).

17. Podstawą wyrokowania w granicach przekraczających żądanie powodanie mogą być okoliczności faktyczne, nawet jeżeli zostały przytoczone w toku procesu przez stronę pozwaną, jeżeli tylko powód nie objął ich następnie swoimi twierdzeniami. Sąd nie może dostosowywać podstawy faktycznej do roszczenia określonego kwotowo wpozwie. Podstawa faktyczna powództwa musi być jednoznacznie określona przez stronę dochodzącą roszczenia. Nie może opierać się na domniemanej woli powoda. Spełnienie tych warunków jest niezbędne do podjęcia skutecznej obrony przez stronę pozwaną. Zasądzenie sumy pieniężnej, która mieści się wprawdzie w kwotowych granicach powództwa, lecz z innej podstawy faktycznej, stanowi orzeczenie ponad żądanie i narusza art. 321 k.p.c. (wyrok SN z 11 grudnia 2008 r., II CSK 364/08, LexPolonica nr 2423348).

BC. Podstawa faktyczna i prawna wyroku. Zbieg podstaw prawnych odpowiedzialności

Istota wyrokowania polega na tym, że sąd po zweryfikowaniu - w ramach postępowania dowodowego - twierdzeń stron i dokonaniu własnych ustaleń, które stanowią podstawę faktyczną wyroku, stosuje konkretną normę prawną do tych ustaleń (subsumcja). Czynność ta, wynikająca z obowiązku wyjaśnienia przez sąd podstawy prawnej wyrokui przytoczenia przepisów prawa (art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 187§ 1 k.p.c.), jeśli nie zostanie przeprowadzona w sposób prawidłowy, z reguły skutkuje naruszeniem prawa materialnego przez niewłaściwe jego zastosowanie (por. rozdział XIX, 2 i 3). Może także prowadzić -w sprawach, w których zachodzi zbieg podstaw odpowiedzialności - do naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. Jeśli bowiem sąd - kierując się zasadą, że kwalifikacja prawna roszczenia zgłoszonego przez powoda należy ostatecznie do sądu rozpoznającego sprawę (paremie: da mihi facto, dabo tibi ius oraz iura novit curia) - uwzględni powództwo napodstawie przepisów o czynach niedozwolonych i zasądzi solidarnie oddwóch pozwanych kwotę dochodzoną w pozwie, mimo że powód żądanie swoje opierał na twierdzeniu, że obaj pozwani wyrządzili mu szkodę wskutek nienależytego wykonania umowy, to niewątpliwie sąd zasądził ponad żądanie (zamiast zasądzenia dochodzonej kwoty, zgodnie z żądaniem pozwu od obu pozwanych w częściach równych, sąd zasądził odnich tę kwotę solidarnie). Z przykładu tego płynie wniosek, że w

sprawach, w których zachodzi zbieg odpowiedzialności ex contractu i ex delicto, powód powinien - z przysługującego mu roszczenia o odmiennych podstawach prawnych - dokonać wyboru przez wskazanie faktów, na których oparte zostało żądanie odszkodowawcze. Fakty te, w przypadku ich potwierdzenia w postępowaniu dowodowym, tworzą podstawę faktyczną zaskarżonego wyroku. Innymi słowy, jeśli z niekwestionowanego stanu faktycznego sprawy wynika, że szkoda powstała z zachowań pozwanych, które - jak w przytoczonym przykładzie - naruszały obowiązki wynikające z łączącej ich z powodem umowy, a jednocześnie stanowiły czyny niedozwolone, to w takiej sytuacji zachodzi zbieg odpowiedzialności ex contractu i ex delicto, wymagający rozstrzygnięcia, na której z tych podstaw: kontraktowej czy deliktowej powód opiera roszczenie o naprawienie szkody. Abstrahując od rozwiązań, które uwzględniają prymat odpowiedzialności deliktowej (art. 437 w zw. z art. 435 i 436 k.c.) lub odpowiedzialności kontraktowej (art. 443 in fine k.c. i art. 473§ 2 k.c.), należy pamiętać, że w takich sytuacjach decydujące w tym zakresie będzie stanowisko powoda. Innymi słowy, jeśli w sprawie przeciwko dwóm pozwanym, z zebranego materiału będzie wynikało, że niewykonanie przez nich umowy stanowiło jednocześnie czyn niedozwolony, to sąd musi dowiedzieć się od powoda, czy żąda od nich- tytułem odszkodowania - zasądzenia dochodzonej kwoty w częściach równych (pro parte rata) na podstawie odpowiedzialności kontraktowej(art. 471 k.c.), czy solidarnie na podstawie odpowiedzialności deliktowej (art. 415 k.c.). Stawianie takiego wymagania powodowi nieznajduje natomiast usprawiedliwienia w sprawie przeciwko jednemu pozwanemu w sytuacji, gdy sąd na wniosek powoda zebrał materiał dowodowy wskazujący na nienależyte wykonanie umowy, stanowiące jednocześnie popełnienie czynu niedozwolonego. W takiej sytuacji żądanie powoda ma usprawiedliwienie w obu podstawach faktycznych.

Istotne zatem jest, na jakiej podstawie faktycznej powód opiera żądanie. Sąd nie może uwzględnić roszczenia, opierając się na innej podstawie faktycznej niż podana w pozwie, gdyż byłoby to dokonaniem przez sąd zmiany powództwa, do czego sąd nie jest uprawniony. W wyroku z 18 marca 2005 r. (II CK 556/04, LexPolonica nr 375731, OSNC2006, nr 2, poz. 38) Sąd Najwyższy uznał, że oparcie wyroku na podstawie faktycznej niepowołanej przez powoda jest orzeczeniem ponad żądanie w rozumieniu art. 321 § 1 k.p.c., natomiast w wyroku z

28 lutego 2002 r. (III CKN 182/01, LexPolonica nr 388008) Sąd Najwyższy stwierdził, że aczkolwiek zgodnie z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. powód ma obowiązek wskazania tylko okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie pozwu i nie musi przytaczać jego podstawy prawnej, to jednak podanie tej podstawy przez profesjonalnego pełnomocnika niewątpliwie ukierunkowuje całe postępowanie w sprawie.To ukierunkowanie jednak nie może oznaczać formalnego związania sąduwskazaną podstawą prawną żądania. Należy zatem uznać, że przyjęcie przez sąd innej kwalifikacji prawnej dochodzonego roszczenia niż podana w pozwie nie narusza art. 321 § 1 k.p.c. (por. wyrok SN z 19 stycznia 2000 r., II CKN 686/98, niepubl.). Por. też orzeczenia powołane w części dotyczącej przedmiotu orzekania.

BD. Rozłożenie zasądzonego świadczenia na raty

Na podstawie art. 320 k.p.c. sąd może, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, wydając wyrok, rozłożyć na raty zasądzone świadczenie lubwyznaczyć odpowiedni termin do wydania nieruchomości lub opróżnieniapomieszczenia.

Sąd Najwyższy, dokonując wykładni art. 320 k.p.c. w uchwale składu siedmiu sędziów z 22 września 1970 r. (III PZP 11/70, LexPolonica nr296060, OSNCP 1971, nr 4, poz. 61), której nadał moc zasady prawnej,podniósł, że w chwili decydowania o rozłożeniu na raty sąd ma za przedmiot swej decyzji całe należne świadczenie wraz z należnymi od niego odsetkami. Prawidłowa sentencja wyroku zasądzającego, wydanegona podstawie art. 316 k.p.c. i z zastosowaniem art. 320 k.p.c., powinna - dla uniknięcia niejasności - zawierać dwa człony: jeden zawierający zasądzenie świadczenia i drugi zawierający rozłożenie naraty zasądzonego świadczenia [„1) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1145 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 lutego 2008 r., 2) należność zasądzoną w pkt 1 rozkłada na 6 rat miesięcznych, wtym pierwsza rata w kwocie 145 zł, a kolejne w kwocie po 200 zł, płatne do dnia 10 każdego miesiąca, poczynając od miesiąca następnego od tego, w którym wyrok się uprawomocnił - z ustawowymi odsetkami od każdego uchybionego terminu płatności poszczególnych rat”]. W podanym przykładzie powodowi należą się odsetki ustawowe odkwoty 1145 zł za okres od 1 lutego 2008 r. (data opóźnienia) do daty

wyroku (np. 13 września 2009 r.), a ponadto odsetki za opóźnienie w zapłacie poszczególnych rat. Jeśli pozwany będzie spłacał raty w terminach ustalonych przez sąd, zapłaci tylko odsetki od należności głównej za okres od daty opóźnienia do wydania wyroku.

Z podanego przykładu wynika, że część wyroku, która ma za przedmiot rozłożenie na raty zasądzonego roszczenia, ma charakter konstytutywny i wkraczający w dziedzinę prawa materialnego. Wskutek bowiem rozłożenia na raty następuje z mocy konstytutywnego wyroku inne oznaczenie sposobu i terminu spłaty świadczenia należnego wierzycielowi. Dłużnik na podstawie takiego wyroku zostaje zobowiązany do regulowania swojego długu w sposób ratalny zamiast w sposób wynikający z łączącego strony stosunku zobowiązaniowego. Wskutek rozłożenia zasądzonego świadczenia na raty terminy spłaty ratalnych świadczeń są od tej chwili inne, późniejsze. Leżące zatem u podstaw odsetek zdarzenia w postaci opóźnienia lub zwłoki przestają z mocy konstytutywnego wyroku istnieć co do ratalnych świadczeń w okresie od daty wyroku do daty płatności poszczególnych rat.

Ten materialny skutek w dziedzinie odsetek następuje ex lege w razierozłożenia świadczenia na raty na podstawie art. 320 k.p.c. Trwa on jednak tylko do daty płatności poszczególnych rat, od tej bowiem chwili mają zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące odsetek w razie opóźnienia lub zwłoki. Konkludując, należy podkreślić, że rozłożenie na raty zasądzonej kwoty pieniężnej powoduje, że powodowi należą się tylko odsetki w wypadku zwłoki w płatności poszczególnych rat, nie przysługują mu natomiast odsetki od ratalnych świadczeń za okres od daty wyroku do daty płatności poszczególnych rat, co powinno wprost wynikać z prawidłowo sformułowanej sentencji wyroku. Już z tych względów uprawnienie przyznane sądowi na podstawie art. 320 k.p.c. nie może być nadużywane. O tym, czy w sprawie występuje szczególnie uzasadniony wypadek, decydują okoliczności leżące po stronie pozwanego, takie jak: sytuacja majątkowa i rodzinna, możliwości zarobkowe, fakt uznania powództwa.

Rozłożenie zasądzonego świadczenia na raty, a także wyznaczenie - w sprawach o wydanie nieruchomości lub o opróżnienie pomieszczenia - odpowiedniego terminu do spełnienia tego świadczenia z reguły następuje na wniosek pozwanego. Nie ma przeszkód, aby sąd z uprawnienia przewidzianego w art. 320 k.p.c. skorzystał z urzędu. Nieustosunkowanie się sądu do wniosku strony o zastosowanie art. 320k.p.c. będzie uzasadniać złożenie wniosku o uzupełnienie wyroku. Rozstrzygnięcie oparte na podstawie tego artykułu, zarówno pozytywne, jak i negatywne, podlega zaskarżeniu apelacją lub skargą kasacyjną.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Przewidziana w art. 212 § 3 k.c. możliwość rozkładania na raty tylko dopłat i spłat nie wyłącza możliwości rozkładania na raty na zasadach ogólnych (art. 320 k.p.c.) innych należności zasądzanych w orzeczeniach działowych (art. 618 § 1 i art. 686 k.p.c.; wyrok SN z 24 kwietnia 1969 r., III CRN 61/69, LexPolonica nr 296428, OSNCP 1970, nr 1, poz. 13).

2. Rozkładając z mocy art. 320 k.p.c. zasądzone świadczenia pieniężne na raty, sąd nie może - na podstawie tego przepisu - odmówić przyznania wierzycielowi żądanych odsetek za okres do dnia wydania wyroku zasądzającego świadczenie; rozłożenie zasądzonego świadczenia na raty jednak ma ten skutek, że wierzycielowi nie przysługują odsetki od ratalnych świadczeń za okres od daty wyroku do daty płatności poszczególnych rat [uchwała składu siedmiu sędziówSN (zasada prawna) z 22 września 1970 r., III PZP 11/70, LexPolonicanr 296060, OSNCP 1971, nr 4, poz. 61].

3. Według art. 320 k.p.c. w sprawie o opróżnienie pomieszczenia sąd może - w wypadkach szczególnie uzasadnionych - wyznaczyć odpowiedni termin do spełnienia świadczenia, jednakże oznaczenie tego terminu nie może polegać na uzależnieniu wykonania wyroku od innego zdarzenia, w szczególności od otrzymania przez zobowiązanego innego mieszkania. Wykładnia art. 320 k.p.c. uwzględniająca jego ratio

legis, uzasadnia zapatrywanie, że oznaczenie odpowiedniego terminu do opróżnienia pomieszczenia nie może być połączone z nałożeniem na wierzyciela obowiązku zapewnienia dłużnikowi mieszkania spółdzielczego (wyrok SN z 3 czerwca 1982 r., III CRN 110/82, LexPolonica nr 296271, OSNCP 1983, nr 1, poz. 15).

4. Artykuł 320 k.p.c. umocowujący sąd do wyznaczenia dłużnikowi odpowiedniego, ściśle oznaczonego, terminu do wydania nieruchomości lub opuszczenia pomieszczenia, nie wyłącza możliwości oddalenia powództwa w powołaniu się na - dający pozwanemu silniejszą ochronę -art. 5 k.c. (wyrok SN z 11 grudnia 1986 r., III CRN 332/86, LexPolonica nr 318390).

5. Wykonując tytuł nakazujący byłym najemcom opuszczenie lokalu mieszkalnego i opróżnienie go z rzeczy i osób reprezentujących ich prawa, komornik ma obowiązek usunąć także członków rodziny i domowników dłużników oraz rzeczy należące do tych osób i wydać lokalwierzycielowi (uchwała SN z 24 października 1996 r., III CZP 109/96,LexPolonica nr 313398, OSNC 1997, nr 2, poz. 18).

6. Artykuł 320 k.p.c. ma zastosowanie także w postępowaniu nakazowym, w jego fazie wywołanej wniesieniem zarzutów (wyrok SN z 25 czerwca 1997 r., II CKN 175/97, LexPolonica nr 327002, OSNC 1997,nr 12, poz. 207).

7. Zasady współżycia społecznego, na które powołuje się osoba zajmująca bez tytułu prawnego nieruchomość budynkową, nie mogą uzasadniać trwałego pozbawienia właściciela uprawnienia do wyłącznego korzystania z budynku. Sąd Najwyższy może, stosownie do art. 39315 k.p.c., orzec odroczenie eksmisji pozwanego również wtedy, gdy skarżący domagał się tylko oddalenia powództwa i podstawykasacji nie stanowi naruszenie art. 320 k.p.c. (wyrok SN z 27 maja 1999 r., II CKN 337/98, LexPolonica nr 342803, OSNC 1999, nr 12, poz. 214).

BE. Zasądzenie odpowiedniej sumy według oceny sądu

W sprawach wymienionych w art. 322 k.p.c., tj.:

- o naprawienie szkody m.in. wyrządzonej czynem niedozwolonym, w sprawach roszczeń odszkodowawczych dochodzonych na podstawie ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.),

- o dochody, m.in. o pożytki i inne przychody (art. 53 i 54, 207 i 224 § 2 k.c.),

- o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 i nast. k.c.),

- o świadczenie z umowy dożywocia (art. 908 i nast. k.c.), jeśli sąduzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy.

W sprawach tych stosowanie art. 322 k.p.c. wchodzi w grę tylko wtedy, gdy sama podstawa odpowiedzialności jest niewątpliwa i została wykazana. Niemożność ścisłego udowodnienia wysokości dochodzonego roszczenia musi być skutkiem braku dostatecznej liczby dowodów lub niedających się pokonać przeszkód w przeprowadzeniu dowodów. Wobec tego, że w art. 322 k.p.c. zawarty jest wyjątek od reguły, że nie tylko zasada roszczenia, ale także jego wysokość powinna być wykazana, przepis ten nie powinien być wykładany w sposób rozszerzający. Sąd powinien go stosować z dużą rozwagą i ostrożnością.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Zasadę przewidzianą w art. 322 k.p.c. - według której w sprawie m.in. o naprawienie szkody sąd może, gdy ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny - należy stosować również przy ustalaniu wysokości wierzytelności wzajemnej (z tytułu naprawienia szkody), zgłoszonej przez pozwanego do potrącenia w drodze zarzutu. Art. 322 k.p.c. jednak nie zwalnia sądu od obowiązku ustalenia zarówno wysokości pieniężnego żądania pozwu, jak i wierzytelności pieniężnej zgłoszonej do potrącenia, w konkretnie oznaczonej kwocie.Stosowanie przy ustalaniu wysokości takiej wierzytelności tych samych reguł, jakie obowiązują przy ustalaniu wierzytelności dochodzonej pozwem, wynika zarówno z zasady równości procesowej stron, jak i z zasady ekonomii procesowej (wyrok SN z 18 grudnia 1973 r., III CRN 272/73, LexPolonica nr 296112, OSNCP 1974, nr 10, poz. 177).

2. Artykuł 322 k.p.c. stanowi normę szczególną i jako taki może być stosowany tylko w sprawach w nim wymienionych. Gdy w sprawie o zniesienie współwłasności, poczynione przez uczestniczkę postępowania, nakłady na nieruchomość (budynek) zostały ściśle ustalone, art. 322 k.p.c. nie może mieć zastosowania (postanowienie SN z 23 maja 1980 r., III CRN 51/80, LexPolonica nr 309209).

3. Nie ma podstaw, aby przy rozstrzyganiu roszczeń o odszkodowanie izadośćuczynienie w trybie przewidzianym ustawą z 23 lutego 1991 r. ouznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych zadziałalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.) posługiwać się regułą in dubio pro reo, wyrażoną w art. 3 § 3 k.p.k., i opierać się na faktach jedynie uprawdopodobnionych. Jeżeli ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, można zasądzić odpowiednią sumę według swego przekonania i oceny opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy, z uwzględnieniem wskazań wiedzy orazdoświadczenia życiowego, odpowiednio do art. 322 k.p.c. (postanowienie SN z 17 lutego 1995 r., WZ 14/95, LexPolonica nr 304798, OSNKW 1995, nr 7-8, poz. 51).

4. Artykuł 322 k.p.c., pozwalający zasądzić odpowiednią sumę według oceny sądu, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy, jeżeli ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, nie ma zastosowania w sprawach o jednorazowe odszkodowanie, o którym mowa w art. 9 ustawy z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.) wyrok SN z 21 września 1999 r., II UKN 104/99, LexPolonica nr 343233, OSNAPiUS 2000, nr 23, poz. 872).

5. Artykuł 322 k.p.c. pozwala na odstąpienie od ogólnej zasady potrzeby udowodnienia w sposób ścisły i dokładny elementów żądania wyrażających się w kategorii wysokości. Przepis ten natomiast nie może mieć zastosowania do ustalania samej podstawy odpowiedzialności, w tym także - związku przyczynowego. Warunkiem zastosowania art. 322 k.p.c. w sprawach o odszkodowanie jest ustalenie na podstawie ogólnych reguł dowodowych i przepisów prawa materialnego zasady odpowiedzialności, powstania szkody i związku przyczynowego między szkodą a zdarzeniem stanowiącym podstawę odpowiedzialności (wyrok SN z 30 maja 2000 r., IV CKN 919/00, LexPolonica nr 388024).

6. Artykuł 322 k.p.c. nie ma zastosowania do zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 445 § 1 k.c. (wyrok SN z 29 września 2000 r., V CKN 527/00, LexPolonica nr 348280, OSNC 2001, nr 3, poz. 42).

7. Art. 322 k.p.c. nie ma zastosowania w sytuacjach, w których wysokości żądania nie można dokładnie ustalić tylko dlatego, że dowody zgłoszone w sprawie gospodarczej uległy sprekludowaniu na podstawie art. 47912 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 16 kwietnia 2008 r., V CSK 563/07, LexPolonica nr 1936346, OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 42).

BF. Zastrzeżenie na rzecz pozwanego prawa do powołania się w toku egzekucji na ograniczenie odpowiedzialności

Ograniczenie odpowiedzialności pozwanego dłużnika wynika z prawa materialnego i może polegać na tym, że:

- odpowiada za swoje zobowiązania jedynie z określonych przedmiotów majątkowych (art. 41 k.r.o.),

- odpowiada wprawdzie całym swoim majątkiem za powstałe zobowiązania, ale do określonej wysokości (np. art. 554, 1031 § 2 k.c.).

Wobec tego, że możliwość powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności dopuszczalna jest jedynie w wypadkach, w których zostało ono zastrzeżone w tytule egzekucyjnym (art. 319 w zw. z art. 837 k.p.c.), albo w klauzuli wykonalności (art. 787 i 792 k.p.c.) sąd - uwzględniając powództwo -powinien w wyroku zastrzec pozwanemu prawo powoływania się na to ograniczenie [„1) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę … zł z ustawowymi odsetkami od dnia … do dnia zapłaty oraz kwotę … zł tytułem zwrotu kosztów procesu, 2) zastrzega pozwanemu prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności do wysokości nabytego majątku spadkowego po Janie Kowalskim”]. Zastrzeżenie nie jest konieczne, jeżeli świadczenie zostało zasądzone od nabywcy majątku, od zarządcy ustanowionego przez sąd, kuratora spadku lub wykonawcy testamentu - z powierzonegoim majątku - albo od Skarbu Państwa jako spadkobiercy (art. 837 zd. drugie k.p.c.), co oznacza, że podmioty te mogą powoływać się przed organem egzekucyjnym na ograniczenie odpowiedzialności, mimo braku wspomnianego zastrzeżenia.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Wynikająca z art. 319 k.p.c. obligatoryjność zamieszczenia w wyroku zastrzeżenia, że pozwanemu przysługuje prawo do powołania sięw toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności,

jest uzasadniona obowiązującą z mocy art. 837 k.p.c. kodeksową zasadą ograniczenia egzekucji, według której dłużnik może powoływać się na ograniczenie odpowiedzialności tylko wówczas, gdy ograniczenie to zostało zastrzeżone w tytule wykonawczym (wyrok SN z7 maja 1971 r., I PR 426/70, LexPolonica nr 308232, OSNCP 1972, nr 4, poz. 67).

2. Artykuł 319 k.p.c., uprawniający sąd do ograniczenia w sentencji wyroku zakresu odpowiedzialności dłużnika za dług spadkowy do wartości czynnego spadku (przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza z art. 1031 § 2 k.c.), nie uzasadnia oddalenia powództwa na tej podstawie, że zmarły nie pozostawił spadku. Ustalenie, czy istnieje spadek (majątek) pozwalający na zaspokojenie przypadającej od dłużnika należności, należy do postępowania egzekucyjnego (wyrok SN z 9 września 1976 r., IV PR 135/76, LexPolonica nr 301155, OSNCP 1977, nr 4, poz. 80).

3. Przewidziane w art. 319 k.p.c. zastrzeżenie, że pozwanemu przysługuje prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnegona ograniczoną odpowiedzialność, odnosi się również do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Sąd jest obowiązany zamieścić wwyroku to zastrzeżenie z urzędu, przy czym uzupełnienie w tym zakresie może nastąpić również w postępowaniu rewizyjnym (wyrok SN z22 października 1977 r., II CR 335/77, LexPolonica nr 301242, OSNCP 1978, nr 9, poz. 159).

4. W wypadku gdy hipoteka przymusowa została ustanowiona na podstawie tytułu egzekucyjnego zawierającego ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy do wartości spadku, spadkobierca dłużnika w toku egzekucji z nieruchomości obciążonej tak powstałą hipoteką przymusową może skutecznie powołać się na ograniczenie swejodpowiedzialności za długi spadkowe (uchwała SN z 2 września 1983 r., III CZP 40/83, LexPolonica nr 311938, OSNCP 1984, nr 4, poz. 46).

5. Zastrzeżenie pozwanemu w wyroku prawa do powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności (art. 319 k.p.c.) nie może stanowić podstawy powództwa opozycyjnego z art.840 § 1 pkt 2 k.p.c. Natomiast dłużnik może w toku postępowania egzekucyjnego powołać się na istniejące ograniczenia prowadzące do umorzenia postępowania (art. 837 k.p.c.; wyrok SN z 15 listopada 1996 r., II CKN 7/96, LexPolonica nr 315275, OSNC 1997, nr 4, poz. 39).

C. Wyrok częściowy i wstępny

Sąd, zarówno pierwszej, jak i drugiej instancji, może wydać wyrok częściowy, uwzględniając wniosek strony (stron), a także z urzędu. Wkomparycji po słowie „wyrok” należy zaznaczyć, że jest to wyrok częściowy, przez dodanie słowa „częściowy”. Jedynym ustawowym warunkiem wydania wyroku częściowego jest stwierdzenie, że nadaje się do rozstrzygnięcia tylko część żądania albo niektóre z żądań pozwu głównego lub wzajemnego (art. 317 § 1 k.p.c.). Dodać należy, że część „nadająca się do rozstrzygnięcia” powinna być na tyle samodzielna, aby związek z pozostałymi częściami żądania nie przeszkadzał takiemu rozstrzyganiu z punktu widzenia zarówno prawa materialnego (przy świadczeniu niepodzielnym wyłączona jest możliwość wydania wyroku częściowego), jak i prawa procesowego (np. nie można wydać wyroku częściowego w stosunku do niektórych współuczestników jednolitych). Przyjąć należy, że część żądania „nadaje się do rozstrzygnięcia”, gdy w zakresie tej części zostały wyczerpane środki dowodowe przedstawione przez strony.

Wyrok częściowy jest wyrokiem samoistnym. Podlega zaskarżeniu na ogólnych zasadach, podlega egzekucji i korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie w instancji, a zatem w wyroku częściowym sąd nie zamieszcza orzeczenia o kosztach(por. art. 108 § 1 k.p.c.). Wydanie wyroku częściowego oparte jest na założeniu, że nastąpi kontynuacja postępowania w pozostałej nierozstrzygniętej części i wydanie wyroku końcowego. W postępowaniutym, dotyczącym dalszej części świadczenia wynikającego z tego samego stosunku prawnego, z którego wynika część świadczenia uwzględniona w prawomocnym wyroku częściowym, sąd nie może w

niezmienionych okolicznościach orzec odmiennie o zasadzie odpowiedzialności pozwanego.

Decydując się na wydanie wyroku częściowego, sąd powinien rozważyć, jakie skutki będzie miała ta decyzja z punktu widzenia ekonomii procesowej. Celowe wydaje się wydanie wyroku częściowego w sytuacji,gdy część żądania nie jest sporna, natomiast gdyby wyrok częściowy miał być poddany długotrwałej procedurze odwoławczej, korzyści z wydania wyroku częściowego byłyby bardzo wątpliwe. W tej drugiej sytuacji kontynuowanie procesu mogłoby być niemożliwe chociażby z przyczyn techniczno-organizacyjnych związanych z koniecznością podejmowania czynności z zakresu tzw. postępowania międzyinstancyjnego.

Co do możliwości wydawania postanowień częściowych w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym - por. „Wybrane orzeczenia” nr 5, 7, 8, 12.

W art. 318 k.p.c. została przewidziana możliwość wydania wyroku wstępnego. Może to nastąpić tylko wtedy, gdy w sprawach o świadczenie pieniężne albo dotyczące innych rzeczy zamiennych spornajest zasada, na jakiej oparte jest roszczenie. Nie ma więc podstaw do wydania takiego wyroku, gdy zasada odpowiedzialności (czy się należy) nie jest kwestionowana przez pozwanego. Gdy wątpliwa jest zasada roszczenia (sporna), natomiast wysokość roszczenia nie budzi wątpliwości, brak jest podstaw do wydania wyroku wstępnego; sąd w takiej sytuacji powinien wydać wyrok rozstrzygający o całości żądania (zasądzający w całości lub w części), przesądzając tym samymwątpliwą zasadę odpowiedzialności. Niektórzy autorzy dopuszczają możliwość wydania wyroku wstępnego także w sytuacji, gdy sama zasadanie jest wątpliwa. Nie wydaje się, aby w praktyce sądowej zachodziłapotrzeba wydania wyroku wstępnego w sprawie, w której pozwany nie kwestionuje swej odpowiedzialności, a ma jedynie zastrzeżenia co do wysokości żądania. Wyrok wstępny może przybrać jedynie formę wyroku uznającego roszczenie powoda za usprawiedliwione co do zasady.

Jeśli sąd stwierdzi, że brak jest podstaw do uwzględnienia powództwa, powinien wydać wyrok końcowy oddalający je. W sprawie, w której wydanie wyroku jest pożądane i celowe - a będzie to miało miejsce wtedy, gdy przesądzenie spornej zasady odpowiedzialności otworzy drogę do czasochłonnego i połączonego z niemałymi kosztami postępowania dowodowego w zakresie wysokości - sąd na podstawie art.220 k.p.c. powinien z urzędu (tym bardziej na wniosek) ograniczyć rozprawę do zagadnienia wstępnego, tj. zbadania samej zasady odpowiedzialności. Sąd powinien dać temu wyraz przez wydanie stosownego postanowienia, które nie jest zaskarżalne („Wobec tego, że sporna jest zasada odpowiedzialności, a ewentualne postępowanie co do wysokości roszczenia może okazać się długotrwałe i kosztowne, Sąd postanowił ograniczyć rozprawę do zagadnienia wstępnego, jakim jest zbadanie samej zasady odpowiedzialności pozwanego”). Po zbadaniu tego zagadnienia i stwierdzeniu, że roszczenie powoda jest usprawiedliwione w zasadzie, sąd wyda wyrok wstępny, którego tenor będzie miał brzmienie: „Uznaje roszczenie za usprawiedliwione co do zasady”. Wyrok wstępny jest wyrokiem samoistnym i podlega zaskarżeniu na zasadach ogólnych. W wyroku tym, jako że nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie w instancji, sąd nie orzeka o kosztach procesu, w tym zakresie orzeknie w wyroku końcowym (art. 108 § 1 k.p.c.). Po wydaniu wyroku wstępnego sąd, kierując się względami celowości oraz ekonomii procesowej, powinien wydać postanowienie, na podstawie którego zarządzi dalszą rozprawę albo jąodroczy („Sąd postanowił zarządzić dalszą rozprawę” albo „Sąd postanowił odroczyć rozprawę do czasu uprawomocnienia się wyroku wstępnego”). Decydując się na drugie z możliwych rozwiązań, sąd powinien pamiętać, że wyrok co do wysokości żądania (końcowy), jak również rozstrzygnięcie co do kosztów może zapaść dopiero po uprawomocnieniu się wyroku wstępnego (art. 318 § 2 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w uchwale z 28 marca 2010 r., III CZP 9/10, LexPolonica nr 2238882 (OSNC 2010, nr 10, poz. 136) stwierdził, że od postanowienia wstępnego wydanego na podstawie art. 685 k.p.c., w którym nie rozstrzygnięto zgłoszonego w sprawie o dział spadku wniosku o zasiedzenie, uczestnikowi wnoszącemu o oddalenie tego wniosku przysługuje apelacja. Uchwała mieści się w dominującym nurcie orzecznictwa, zgodnie z którym, jeżeli sąd w postanowieniu działowym nie zaliczył do dzielonej masy majątkowej jednego ze

spornych składników oraz nie rozstrzygnął, czy wchodzi on do dzielonego majątku, czy też jest elementem majątku jednego z uczestników, a zajął w tym zakresie stanowisko w uzasadnieniu orzeczenia, to uczestnikowi żądającemu zaliczenia tego składnika do dzielonego majątku przysługuje apelacja, a nie wniosek o uzupełnienie postanowienia.

WYBRANE ORZECZENIA

1. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd, rozstrzygając spór o ustalenie ważności lub nieważności testamentu, może wydać w tym przedmiocie postanowienie wstępne (uchwała SN z 9 maja 1967 r., III CZP 37/67, LexPolonica nr 315502, OSNCP 1967, nr 11, poz. 198).

2. Żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego (art. 928 § 1 i art. 929 k.c.) sąd rozpoznaje w procesie. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wydanie postanowienia wstępnego jest niedopuszczalne (uchwała SN z 26 lutego 1968 r., III CZP 101/67, LexPolonica nr 299053, OSNCP 1968, nr 12, poz. 203).

3. Wartością przedmiotu zaskarżenia wyroku wstępnego jest wartość przedmiotu sporu (uchwała SN z 25 kwietnia 1974 r., III CZP 11/74, LexPolonica nr 325384, OSNCP 1974, nr 12, poz. 211).

4. W wyroku wstępnym sąd powinien przesądzić o konkretnym prawie lubstosunku prawnym. Natomiast nie można w nim rozstrzygać tylko o kwestii legitymacji procesowej czynnej lub biernej. Pojęcie „zasada”bowiem w rozumieniu art. 318 § 1 k.p.c. odnosi się do strony przedmiotowej, a nie podmiotowej procesu (wyrok SN z 28 czerwca 1982r., IV CR 230/82, LexPolonica nr 296272, OSNCP 1983, nr 2-3, poz. 42).

5. W sprawie o podział majątku wspólnego dopuszczalne jest, przy odpowiednim stosowaniu art. 317 § 1 k.p.c. (art. 13 § 2 k.p.c.), wydanie postanowienia częściowego obejmującego tylko niektóre składniki tego majątku. Orzeczenie takie jednak musi zawierać rozstrzygnięcie zarówno o przyznaniu tych składników, jak i o koniecznych rozliczeniach z tego tytułu (uchwała SN z 16 stycznia 1984 r., III CZP 72/83, LexPolonica nr 301730, OSNCP 1984, nr 7, poz. 115).

6. Kwestia przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody nie może być w ogóle rozstrzygana w wyroku wstępnym. Wyrok wstępny bowiem rozstrzyga tylko o zasadzie roszczenia, przyczynienie zaś należy do stanu faktycznego i jest kwestią wysokości żądania (wyrok SN z 6 września 1984 r., II CR 286/84, LexPolonica nr 319362).

7. Postanowienie częściowe wydane w sprawie o podział majątku wspólnego nie może ulec zmianie w postanowieniu końcowym orzekającymco do istoty z tej przyczyny, że w toku dalszego postępowania co do podziału pozostałych składników majątkowych uległy zmianie okoliczności stanowiące podstawę jego wydania (uchwała SN z 19 lutego 1992 r., III CZP 1/92, LexPolonica nr 312301, OSNCP 1992, nr 9, poz. 154).

8. Odpowiednie zastosowanie art. 317 k.p.c. o wyrokach częściowych do postępowania o zniesienie współwłasności - przez art. 13 § 2 k.p.c. - nie pozwala na wydanie postanowienia częściowego rozstrzygającego o podziale nieruchomości w naturze, bez jednoczesnego ustanowienia odrębnej własności lokalu i wyrównania wartości udziałów współwłaścicieli spłatami lub dopłatami (postanowienie SN z 25 maja 1994 r., I CRN 49/94, LexPolonica nr 357870, PS 1995, nr 1, s. 93).

9. Nie jest możliwe i dopuszczalne wydanie wyroku wstępnego w odniesieniu do roszczenia nieobjętego powództwem, lecz zarzutem potrącenia (wyrok SN z 29 października 1997 r., II CKN 365/97, LexPolonica nr 327726, OSNC 1998, nr 4, poz. 66).

10. Postanowienie wstępne wydane w postępowaniu nieprocesowym na podstawie art. 318 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., rozstrzygające o samej zasadzie żądania, wywołuje skutki orzeczenia formalnie prawomocnego (art. 365 § 1 k.p.c.), wiąże zatem sąd orzekający w sprawie (postanowienie SN z 21 października 1999 r., I CKN 169/98, LexPolonica nr 344312, OSNC 2000, nr 5, poz. 86).

11. Moc wiążąca wyroku wstępnego oznacza, że po jego uprawomocnieniusię nie można podważać zasadności dochodzonego roszczenia (wyrok SN z 1 grudnia 1999 r., I PKN 401/99, LexPolonica nr 350773, OSNAPiUS 2001, nr 8, poz. 259).

12. Dział spadku obejmujący jego część (podział majątku wspólnego obejmujący jego część), orzeczony postanowieniem częściowym wydanym na podstawie art. 317 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., nie jest częściowym działem spadku (częściowym podziałem majątku wspólnego) wrozumieniu art. 1038 § 1 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o. (postanowienie SN z 6 stycznia 2000 r., I CKN 283/99, LexPolonica nr 345198, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 132).

13. W sprawie o złożenie oświadczenia woli wyłączone jest wydanie wyroku wstępnego (wyrok SN z 4 lutego 2000 r., II CKN 738/98, LexPolonica nr 345249, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 146).

14. Niedopuszczalne jest wydanie wyroku wstępnego po wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty (art. 496 k.p.c.; wyrok SN z 3 listopada 2000 r., IV CKN 151/00, LexPolonica nr 350686, OSNC 2001, nr 5, poz.71).

15. W postępowaniu o dział spadku, w którym jeden ze spadkobierców jest jednocześnie zapisobiorcą, sąd może na podstawie art. 318 § 1 wzw. z art. 13 § 2 k.p.c. wydać postanowienie wstępne co do istnienia

zapisu (uchwała SN z 16 marca 2007 r., III CZP 17/07, LexPolonica nr1275458, OSNC 2008, nr 2, poz. 20).

16. W sprawie o dział spadku nie jest dopuszczalne wydanie postanowienia wstępnego określającego sposób dokonania działu spadku(postanowienie SN z 22 października 2009 r., III CSK 21/09, LexPolonica nr 2129004, OSNC 2010, nr 4, poz. 61).

D. Wyrok zaoczny

DA. Przesłanki wydania wyroku zaocznego

Przesłankami wydania wyroku zaocznego są:

- niestawiennictwo pozwanego na posiedzenie wyznaczone na rozprawę; chodzi tu o pierwsze posiedzenie; obecność w pierwszym terminie i wzięcie udziału w rozprawie uniemożliwia wydanie wyroku zaocznego, choćby na kolejne rozprawy pozwany nie stawiał się;

- niebranie przez pozwanego udziału w rozprawie mimo stawienia się.

Pozwany „nie bierze udziału w rozprawie”, mimo że się stawił, jeżeliodmawia wyjaśnień, nie chce ustosunkować się do żądania powoda. Takie nietypowe zachowanie może zmierzać do przewlekania procesu, a zatem „aktywność” pozwanego polegająca tylko na składaniu wniosków oodroczenie rozprawy w celu ustanowienia pełnomocnika, złożenia odpowiedzi na pozew, zobowiązania powoda do sprecyzowania jego żądańitp. nie powinna być kwalifikowana jako „branie udziału w sprawie”. Przewodniczący powinien pouczyć pozwanego, że składane przez niego wnioski zmierzające do odroczenia rozprawy będą mogły być rozpoznanepo uprzednim wdaniu się przez pozwanego w spór co do istoty sprawy, w przeciwnym razie sąd może, mimo obecności pozwanego, wydać wyrok zaoczny. Jeżeli po udzieleniu takiego pouczenia pozwany nie chce odnieść się do żądań powoda i odmawia odpowiedzi, zasłaniając się

nieobecnością pełnomocnika, którego zamierza ustanowić, sąd powinienzamknąć rozprawę i wydać wyrok zaoczny.

Wydanie wyroku zaocznego oparte jest na założeniu, że prawdziwe są twierdzenia powoda o okolicznościach faktycznych przytoczonych w pozwie lub w pismach procesowych doręczonych pozwanemu, chyba że - jak stanowi art. 339 § 2 in fine k.p.c. - budzą one uzasadnione wątpliwości albo zostały przytoczone w celu obejścia prawa.

Stosowanie art. 339 § 2 k.p.c. wyłączone jest przy wydawaniu wyrokówzaocznych w sprawach małżeńskich (art. 431 k.p.c.) oraz w sprawach między rodzicami a dziećmi (art. 458 § 1 k.p.c.), co oznacza, że w tych sprawach sąd nie może poprzestać na twierdzeniach powoda i przed wydaniem wyroku zaocznego zawsze musi przeprowadzić postępowanie dowodowe.

Mimo wystąpienia przesłanek do wydania wyroku zaocznego (nieobecnośćpozwanego albo niebranie udziału w rozprawie), sąd nie powinien wydać wyroku, lecz jedno z niżej wymienionych orzeczeń, jeśli stwierdzi istnienie podstaw do wydania:

- postanowienia o odrzuceniu pozwu a limine (art. 199 § 1-3 oraz art. 1099 k.p.c.) lub o przekazaniu sprawy innemu organowi (art. 464§ 1 k.p.c.; por. rozdział XV, 5),

- postanowienia o stwierdzeniu swej niewłaściwości i przekazaniu sprawy innemu sądowi w związku z ustaleniem niewłaściwości nieusuwalnej (art. 200 i 202 k.p.c.; por. rozdział V, 1),

- postanowienia o podjęciu sprawy w innym trybie lub przekazaniu sprawy do rozpoznania według przepisów o postępowaniu odrębnym (art.201 k.p.c.; por. rozdział III, 2, A i C),

- postanowienia o odroczeniu rozprawy (art. 193 § 3, art. 214, 215 k.p.c.; por. rozdział XVI, 2, D),

- postanowienia o zawieszeniu postępowania (art. 174, 176, 428 § 1, art. 450 § 1, art. 456 § 2; por. rozdział XIII, 2, A, B, D),

- postanowienia o umorzeniu postępowania (art. 355, 446, 456 § 1 i 3k.p.c.; por. rozdział XIII, 3, B).

Nie można wydać wyroku zaocznego także wtedy, gdy chociażby jeden zewspółuczestników jednolitych, stanowiących stronę pozwaną (por. rozdział VII, 6, C) lub interwenient uboczny występujący po stronie pozwanej stawi się i bierze udział w rozprawie. Sąd także nie wyda wyroku zaocznego mimo niestawiennictwa pozwanego, jeżeli składał on wcześniej wyjaśnienia na piśmie (np. złożył odpowiedź na pozew) lub zgłosił wniosek o przeprowadzenie rozprawy w swej nieobecności (art.340 k.p.c.).

Wyrok zaoczny z reguły jest wyrokiem uwzględniającym powództwo, nie ma jednak żadnych przeszkód do wydania wyroku zaocznego oddalającegopowództwo.

Wyrok zaoczny może być wydany w razie stwierdzenia, że pozwanemu w sposób prawidłowy zostało doręczone wezwanie na rozprawę. W praktycesądowej wyroki zaoczne często zapadają w sprawach, w których pozwanym zostało doręczone wezwanie na rozprawę w trybie art. 139 § 1 k.p.c. (doręczenie przez awizo). Przypomnieć więc należy, że datą doręczenia pisma sądowego w wypadkach przewidzianych w art. 139 § 1 k.p.c. jest: a) data odebrania pisma przez adresata w oddawczej placówce pocztowej, jeżeli odbiór nastąpił w terminie oznaczonym w pierwszym lub drugim zawiadomieniu (awizo), b) data, w której upłynął termin do odbioru złożonego pisma w oddawczej placówce pocztowej, jeżeli przed upływem tego terminu adresat nie zgłosił siępo odbiór. W przypadku wydania pisma sądowego adresatowi po upływie

7 dni, licząc od dnia następnego po złożeniu powtórnego awizo, datą doręczenia pisma sądowego jest data, w której upłynął termin jej odebrania, a nie faktyczna data odbioru. Przesyłkę sądową, która została doręczona w trybie art. 139 § 1 k.p.c., po odbiór której adresat nie zgłosił się, sędzia powinien opatrzyć adnotacją wskazującą na datę doręczenia („uznać, że doręczenie dokonane zostało w dniu”). Taka praktyka ułatwi obliczanie terminów czynnościprocesowych, które zostaną podjęte po tym doręczeniu. W protokole rozprawy nieobecność pozwanego powinna zostać odnotowana ze wzmianką, że doręczenie wezwania nastąpiło „przez awizo”. Na temat doręczeń w trybie art. 139 § 1 k.p.c. - por. rozdział XII, 1, D, F, I.

Jeśli rozprawa nie została wyznaczona z odpowiednim wyprzedzeniem (por. rozdział XVI, 2, A), to może się zdarzyć, że potwierdzenie prawidłowego powiadomienia pozwanego o rozprawie, zwłaszcza w sytuacji gdy wezwanie było awizowane, nie nadejdzie do sądu do dnia rozprawy. W takiej sytuacji ustawodawca przewidział możliwość wydania tzw. zastrzeżonego wyroku zaocznego (art. 341 k.p.c.). Wyroktaki zostanie wydany na posiedzeniu niejawnym (nie jest ogłaszany, wiąże sąd od chwili podpisania) w tym samym składzie, który rozpoznawał sprawę na rozprawie, jeśli w ciągu dwóch tygodni, liczącod dnia rozprawy, do sądu nadejdzie dowód powiadomienia pozwanego o rozprawie. Nadejście tzw. zwrotki (dowodu doręczenia) po tym terminie uniemożliwia wydanie wyroku zaocznego. Na rozprawie, stwierdzając nieobecność pozwanego oraz brak dowodu doręczenia mu wezwania na rozprawę, sąd powinien wydać postanowienie: „W związku znieobecnością pozwanego oraz brakiem dowodu doręczenia mu wezwania na dzisiejszą rozprawę Sąd postanowił: 1) wydać wyrok zaoczny w trybie art. 341 k.p.c., jeżeli w terminie 2 tygodni nadejdzie dowód doręczenia pozwanemu wezwania na rozprawę, 2) w przeciwnym razie odroczyć rozprawę i na kolejny jej termin, który wyznaczyć z odpowiednio dłuższym wyprzedzeniem, wezwać pozwanego i powiadomić stronę powodową”.

Wzmiankę zastępującą protokół przy wydaniu wyroku zaocznego na rozprawie umieszcza się nad sentencją wyroku. Wzmianka obejmuje: datę rozprawy, dane co do obecności powoda, stwierdzenie, że pozwany

nie stawił się mimo należytego powiadomienia go o terminie posiedzenia, nie żądał przeprowadzenia rozprawy w swej nieobecności i nie składał wyjaśnień albo że mimo stawienia się nie brał udziału w sprawie, oraz dane dotyczące ogłoszenia wyroku. Wzmiankę podpisująprzewodniczący posiedzenia i protokolant (§ 116 reg. sąd.). Protokół, mimo wydania wyroku zaocznego, powinien zostać sporządzonywtedy, gdy wyrok zaoczny dotyczy tylko niektórych z kilku pozwanych,inni zaś pozwani stawili się, powód złożył oświadczenie istotne dla sprawy oraz gdy na posiedzeniu były dokonane czynności wchodzące w zakres postępowania dowodowego (§ 117 reg. sąd.).

Wyrok zaoczny doręczany jest z urzędu bez uzasadnienia obu stronom zpouczeniem, że pozwanemu - w przypadku wyroku uwzględniającego powództwo - przysługuje sprzeciw, który należy wnieść w ciągu tygodnia od doręczenia wyroku, natomiast powodowi przysługuje - w przypadku wyroku zaocznego oddalającego powództwo w całości lub w części - apelacja; w celu jej wniesienia powód powinien w terminie tygodniowym od doręczenia wyroku zażądać sporządzenia uzasadnienia ijego doręczenia, a następnie w terminie 2 tygodni od doręczenia uzasadnienia wyroku powinien wnieść apelację. Może również wnieść apelację w terminie 3 tygodni od doręczenia wyroku zaocznego, nie żądając doręczenia uzasadnienia wyroku. W tym drugim przypadku sąd sporządzi uzasadnienie i załączy je do akt (art. 342 k.p.c.). Sporządzenie uzasadnienia wyroku zaocznego zatem zostało ograniczonetylko do dwóch przypadków, tj. gdy powód po doręczeniu mu wyroku zaocznego, którym w całości lub w części zostało oddalone jego powództwo, zapowiada wniesienie apelacji lub gdy ją składa (co do wymagań apelacji - por. rozdział XIX, 2, A). W uchwale z 14 grudnia 1995 r. (III CZP 173/95, LexPolonica nr 324812, M. Prawn. 1996, nr 3, poz. 105) Sąd Najwyższy uznał, że powód może skutecznie złożyć wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku zaocznego oddalającego powództwo po ogłoszeniu tego wyroku, a przed jego doręczeniem. Przykład tenoru wyroku zaocznego, wydanego w stosunku do jednego z kilku pozwanych, został podany w pkt G niniejszego rozdziału.

DB. Uchylenie wyroku zaocznego z urzędu

Zgodnie z art. 3431 k.p.c., jeżeli po wydaniu wyroku zaocznego okażesię, że pozwany w chwili wniesienia pozwu nie miał zdolności sądowej, zdolności procesowej albo organu powołanego do jego reprezentowania, a braki te nie zostały usunięte w wyznaczonym terminie zgodnie z przepisami Kodeksu, sąd z urzędu uchyla wyrok zaoczny i wydaje odpowiednie postanowienie. Uregulowaniem tym ustawodawca chciał zapobiec pozostawieniu w obrocie wyroków zaocznych, do wydania których nie doszłoby, gdyby braki w zakresie bezwzględnych przesłanek procesowych nie zostały w toku postępowaniausunięte w trybie art. 70 k.p.c. Gdyby bowiem sąd orzekał nie w warunkach zaoczności, braki te zostałyby ujawnione i sąd podjąłby czynności, o których mowa we wspomnianym art. 70 k.p.c. W przypadku ujawnienia, po wydaniu wyroku zaocznego, braków bezwzględnych przesłanek procesowych w chwili wniesienia pozwu, sąd podejmie czynności w celu ich uzupełnienia (por. rozdział VII, 2). Jeżeli braki te nie zostaną usunięte, sąd z urzędu wyda postanowienie, którym uchyli wyrok zaoczny i zawrze w nim odpowiednie rozstrzygnięcie, czyli:

- odrzuci pozew (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.) w przypadku, gdy zachodzi pierwotny usuwalny brak zdolności sądowej (np. jako strona występuje jednostka niemająca zdolności sądowej, którą może jednak uzyskać dzięki wpisowi do odpowiedniego rejestru konstytuującego ją jako osobę prawną), a w wyznaczonym przez sąd odpowiednim terminie brak ten nie został usunięty,

- zniesie postępowanie i odrzuci pozew - jeśli postępowanie toczyło się z udziałem podmiotu dotkniętego pierwotnym i nieusuwalnym brakiem zdolności sądowej (art. 71 i 199 § 1 pkt 3 k.p.c.),

- zawiesi postępowanie wobec stwierdzenia, że pozwany nie ma zdolności procesowej i nie zostało wykonane wcześniej wydane postanowienie, na podstawie którego sąd wyznaczył powodowi, pod rygorem zawieszenia postępowania, odpowiedni termin do wskazania osoby i adresu przedstawiciela ustawowego pozwanego lub zawiadomienia o potrzebie ustanowienia dla pozwanego przedstawicielaustawowego (art. 177 § 1 pkt 6 w zw. z art. 199 § 2 k.p.c.); jeżeli

postanowienie takie zostałoby wykonane, to - w zależności od sposobujego wykonania - sąd albo wezwie przedstawiciela ustawowego pozwanego i będzie z jego udziałem prowadził dalsze postępowanie, albo zwróci się do sądu opiekuńczego o ustanowienie dla pozwanego przedstawiciela ustawowego.

Braki bezwzględnych przesłanek procesowych, powstałe po wniesieniu pozwu (następczy brak zdolności sądowej i następczy brak zdolności procesowej) nie będą uzasadniały zastosowania art. 3431 k.p.c.

DC. Sprzeciw od wyroku zaocznego

Sprzeciw od wyroku zaocznego nie jest środkiem dewolutywnym, a więc nie przenosi sprawy do sądu odwoławczego. Sprzeciw rozpoznaje ten sąd, który wydał wyrok zaoczny. Sprzeciw powinien spełniać warunki pisma procesowego (art. 126 k.p.c., por. rozdział XI, 1) oraz zawierać zarzuty przeciwko żądaniu pozwu, a także fakty i dowody na ich uzasadnienie, ponadto powinien wskazywać granice zaskarżenia (skierowany przeciwko całemu wyrokowi zaocznemu lub tylko jego części). Wobec tego, że sprzeciw jest pierwszym oświadczeniem procesowym składanym przez pozwanego, to mogą nim być objęte zarzutyformalne, które pod rygorem utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy, tj. zarzut niewłaściwości miejscowej ogólnej lub przemiennej (art. 202 k.p.c.), zarzut nieprawidłowego określenia wartości przedmiotu sporu (art. 25 § 2 k.p.c.), zarzut zapisu na sąd polubowny (art. 1105 § 3 k.p.c.).

Po wpłynięciu sprzeciwu przewodniczący powinien zbadać, czy zachowany został termin do jego złożenia, czy sprzeciw spełnia warunki pisma procesowego oraz warunki szczególne wskazane w art. 344 § 2 k.p.c. Jeżeli sprzeciw został złożony po terminie, sąd powinien wydać na posiedzeniu niejawnym postanowienie o odrzuceniu go. Na postanowienie takie pozwanemu przysługuje zażalenie, a zatem należy je doręczyć obu stronom wraz z uzasadnieniem (art. 357 § 2 k.p.c.). Jeżeli termin wniesienia sprzeciwu został zachowany, natomiast dotknięty jest wskazanymi brakami, przewodniczący powinienzarządzeniem wezwać pozwanego do uzupełnienia tych braków oraz do

uiszczenia połowy opłaty (art. 19 ust. 1 u.k.s.c.) - w wyznaczonym terminie (tj. w terminie sądowym, który zwykle jest określany jako tygodniowy), pod rygorem odrzucenia sprzeciwu. Braki sprzeciwu składanego na urzędowym formularzu podlegają usunięciu w trybie określonym w art. 1301 § 11 i 2 k.p.c. Zgodnie z tymi przepisami, jeżeli pismo procesowe zawierające sprzeciw od wyroku zaocznego, które powinno być wniesione na urzędowym formularzu, nie zostało wniesione na takim formularzu lub nie może otrzymać prawidłowego biegu na skutek niezachowania innych warunków formalnych, przewodniczący zarządzeniem wzywa stronę do jego poprawienia lub uzupełnienia w terminie tygodniowym (to jest już termin ustawowy), przesyłając złożone pismo. Wezwanie powinno wskazywać wszystkie braki pisma oraz zawierać pouczenie o treści art. 1301 § 2, a zatem powinno zawierać stwierdzenie, że po bezskutecznym upływie terminu sprzeciw zostanie odrzucony („Zarządzenie. Na podstawie art. 1301 § 11 k.p.c.: 1) wezwać pozwanego, aby w terminie tygodniowym od daty doręczenia wezwania złożył sprzeciw na urzędowym formularzu - pod rygorem odrzucenia sprzeciwu, 2) przesłać pozwanemu złożony sprzeciworaz pouczyć, że w razie bezskutecznego upływu terminu sprzeciw zostanie odrzucony”) - por. rozdział XI, 2.

W sprzeciwie pozwany może wytoczyć powództwo wzajemne (art. 204 § 1 k.p.c.), a także zgłosić zarzut potrącenia. W postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych powództwo wzajemne jest niedopuszczalne (art. 47914 § 3 k.p.c.), natomiast do potrącenia mogą być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami (art. art. 47914 § 4 k.p.c.). W przypadku zgłoszenia powództwa wzajemnego przewodniczący powinien podjąć czynności zmierzające do nadania mu biegu (por. rozdział XV, 10). W sprzeciwie od wyroku zaocznego wniesionym w sprawie rozpoznanej według przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych oraz w postępowaniu odrębnym uproszczonym pozwany powinien podać wszystkie swoje twierdzenia i zarzuty oraz dowody na ich poparcie, pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że wykaże, że w czasie wnoszenia sprzeciwu nie mógł się na nie powołać, albo że dopiero później powstała potrzeba ich powołania (art. 47918 § 3 i art. 5053 § 1 k.p.c., por. też rozdział XX, 3 i 6).

Po stwierdzeniu, że sprzeciw został złożony w terminie, nie jest dotknięty brakami lub zostały one usunięte, a ponadto został opłacony, przewodniczący powinien zarządzić doręczenie sprzeciwu powodowi i wyznaczyć termin rozprawy. Skuteczne wniesienie sprzeciwunie pozbawia mocy zaskarżonego wyroku, co oznacza, że w zakresie, w jakim został zaopatrzony w rygor natychmiastowej wykonalności (art. 333 § 1 pkt 3 k.p.c., na podstawie którego sąd z urzędu nadaje wyrokowi zaocznemu uwzględniającemu powództwo rygor natychmiastowej wykonalności), może być wykonany. Wyrok zaoczny traci moc dopiero, gdy zostanie uchylony.

Skutki cofnięcia sprzeciwu zostały unormowane w art. 349 k.p.c. Cofnięcie sprzeciwu będzie skuteczne (sąd uzna je za dopuszczalne), jeżeli - podobnie jak w przypadku innych czynności dyspozytywnych - nie będzie sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo nie zmierza do obejścia prawa (art. 203 § 4 w zw. z art. 349 § 2 k.p.c.). Sąd wyda postanowienie o umorzeniu postępowania wywołanego sprzeciwem i orzeknie o kosztach jak przy cofnięciu pozwu(por. rozdział XV, 6); tenor takiego postanowienia brzmi: „umarza postępowanie wywołane wniesieniem sprzeciwu od wyroku zaocznego z 15września 2010 r., sygn. akt I C 1436/10 i zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 500 (pięćset) zł tytułem zwrotu kosztów tego postępowania”.

DD. Zawieszenie rygoru natychmiastowej wykonalności

Pozwany w celu uniknięcia wykonania wyroku zaocznego do czasu jego ewentualnego uchylenia może złożyć - w sprzeciwie od wyroku zaocznego lub w odrębnym piśmie procesowym, a także ustnie na rozprawie - wniosek o zawieszenie rygoru natychmiastowej wykonalności nadanego temu wyrokowi. Sąd ma obowiązek zawiesić („sądzawiesi”) rygor natychmiastowej wykonalności, jeśli pozwany w złożonym wniosku wykaże co najmniej jedną z dwóch przesłanek wymienionych w art. 346 § 1 k.p.c.:

- wyrok został wydany z naruszeniem przepisów o dopuszczalności jegowydania, tj. art. 339-341 k.p.c., np. sąd przeoczył, że przed

rozprawą pozwany złożył pisemne wyjaśnienia (art. 340 in fine k.p.c.),

- pozwany uprawdopodobni, że jego niestawiennictwo było niezawinione, a przedstawione w sprzeciwie okoliczności wywołują wątpliwości co do zasadności wyroku zaocznego, np. pozwany wykaże, że niestawiennictwo zostało spowodowane nadzwyczajnym wydarzeniem w drodze do sądu (wypadek drogowy), a ponadto przedstawione w sprzeciwie zarzuty oraz wskazane dowody wywołują wątpliwości co do podstawy faktycznej, na której oparty był wyrok zaoczny (twierdzeniapowoda).

Sąd może rozstrzygnąć wniosek na posiedzeniu niejawnym (art. 346 § 2k.p.c.). Zarówno postanowienie o zawieszeniu rygoru natychmiastowej wykonalności („zawiesza rygor natychmiastowej wykonalności nadany wyrokowi zaocznemu Sądu Rejonowego w Brzezinach z 15 września 2010 r., sygn. akt 1 C 208/10”), jak i postanowienie o oddaleniu wniosku („Sąd Rejonowy w… w składzie… po rozpoznaniu w dniu… na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa… przeciwko… o zapłatę… w przedmiocie wniosku o zawieszenie rygoru natychmiastowej wykonalności postanawia: oddalić wniosek”) są zaskarżalne, są bowiem postanowieniami, „których przedmiotem jest rygor natychmiastowej wykonalności” (art. 394 § 1 pkt 4 k.p.c.). Postanowienia takie, jeśli zostały wydane na posiedzeniu niejawnym, należy doręczyć obu stronom wraz z uzasadnieniem (art. 357 § 2 k.p.c.). Jeśli zostaną wydane na rozprawie, należy je ogłosić (po uprzednim sporządzeniu naodrębnym druku); podlegają one zaskarżeniu w trybie określonym w art. 394 § 2 k.p.c.

W postanowieniu o zawieszeniu rygoru sąd może zarządzić stosowne zabezpieczenia, o jakich mowa w art. 334 k.p.c. (por. pkt 2, E niniejszego rozdziału). Prawomocne postanowienie o zawieszeniu rygoru pozostaje w mocy do chwili wydania wyroku, o którym mowa w art. 347 k.p.c. Jeśli będzie to wyrok utrzymujący w mocy wyrok zaoczny w całości, nastąpi uchylenie zawieszenia rygoru natychmiastowej wykonalności, a zatem „odżyje” rygor natychmiastowej

wykonalności (odmiennie SN w postanowieniu z 29 stycznia 1964 r., III PZ 6/64, LexPolonica nr 315154, OSNCP 1964, nr 11, poz. 235).

DE. Przykłady tenorów wyroków wydanych na podstawie art. 347 k.p.c.

Rozpoznając ponownie sprawę - w granicach zaskarżenia wyznaczonych wsprzeciwie - sąd nie ogranicza się do oceny merytorycznej zgłoszonych zarzutów, lecz bada zasadność roszczenia dochodzonego przez powoda. Stosuje instytucje prawa procesowego dopuszczalne w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Odrębność tego postępowania polega tylko na tym, że po rozpoznaniu sprawy sąd nie wydaje wyroku uwzględniającego bądź oddalającego powództwo, lecz rozstrzyga o losie wyroku zaocznego (art. 347 k.p.c.). Wyrokiem tym sąd:

1) utrzymuje w całości lub w części wyrok zaoczny,

2) uchyla wyrok zaoczny i orzeka o żądaniu pozwu,

3) uchyla wyrok zaoczny i pozew odrzuca lub postępowanie umarza.

Ad 1. Wyrokiem zaocznym sąd zasądził od pozwanego na rzecz powoda 10000 zł z odsetkami i kosztami procesu, nadając wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności. Postępowanie wszczęte wniesionym sprzeciwem, zaskarżającym wyrok zaoczny w całości, potwierdziło zasadność powództwa, a więc sąd:

- „utrzymuje w mocy wyrok zaoczny Sądu Rejonowego w Łasku z 10 września 2010 r., sygn. akt I C 989/10, i zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 900 (dziewięćset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

Wyrokiem zaocznym sąd zasądził od pozwanego na rzecz powoda 10 000 zł z odsetkami i kosztami procesu, nadając wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności. Postępowanie wszczęte wniesionym sprzeciwem, zaskarżającym wyrok zaoczny w części dotyczącej kwoty 4000 zł z odsetkami, potwierdziło zasadność powództwa, a więc sąd:

- „utrzymuje w mocy wyrok zaoczny Sądu Rejonowego w Łasku z 10 września 2010 r., sygn. akt I C 989/10, w części zaskarżającej sprzeciwem kwotę 4000 (cztery tysiące) zł z odsetkami i zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 500 (pięćset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

Ad 2. Wyrokiem zaocznym sąd zasądził od pozwanego na rzecz powoda 10000 zł z odsetkami i kosztami procesu, nadając wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności. Postępowanie wszczęte na skutek wniesionego sprzeciwu, zaskarżającego wyrok zaoczny w całości, wykazało bezzasadność powództwa w części dotyczącej tylko kwoty 3000zł, a więc sąd:

„1) uchyla wyrok zaoczny Sądu Rejonowego w Łasku z 10 września 2010 r., sygn. akt I C 989/10, w części dotyczącej kwoty 3000 (trzy tysiące) zł z odsetkami i w tym zakresie oddala powództwo; w pozostałej części wyrok ten utrzymuje w mocy,

2) znosi wzajemnie pomiędzy stronami koszty procesu”.

Ad 3. Wyrokiem zaocznym sąd zasądził od pozwanego na rzecz powoda 10000 zł z odsetkami i kosztami procesu, nadając wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności. W postępowaniu wszczętym na skutek wniesionego sprzeciwu, zaskarżającego wyrok zaoczny w całości, powódcofnął pozew i zrzekł się roszczenia w części dotyczącej kwoty 2000 zł. W zakresie powództwa popieranego przez powoda w pozostałej części, tj. co do kwoty 8000 zł, pozwany wykazał bezzasadność

powództwa w części dotyczącej 3000 zł, natomiast w pozostałej części(5000 zł) zasadność powództwa została potwierdzona, a więc sąd:

„1) uchyla wyrok zaoczny Sądu Rejonowego w Łasku z 10 września 2010 r., sygn. akt I C 989/10, w części dotyczącej kwoty 2000 (dwa tysiące) zł z odsetkami i w tym zakresie umarza postępowanie, a także w części dotyczącej kwoty 3000 (trzy tysiące) zł z odsetkami iw tej części oddala powództwo,

2) utrzymuje w mocy wyrok zaoczny w pozostałej części,

3) znosi wzajemnie pomiędzy stronami koszty procesu”.

Wyrokiem zaocznym sąd zasądził od pozwanego na rzecz powoda 10 000 zł z odsetkami i kosztami procesu, nadając wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności. W postępowaniu wszczętym wniesionym sprzeciwem, zaskarżającym wyrok zaoczny w całości, sąd stwierdził niedopuszczalność drogi sądowej, a więc sąd:

„1) uchyla wyrok zaoczny Sądu Rejonowego w Łasku z 10 września 2010 r., sygn. akt I C 989/10, i pozew odrzuca,

2) zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 900 (dziewięćset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

DF. Koszty rozprawy zaocznej

We wszystkich przedstawionych przypadkach - zgodnie z art. 348 in principio k.p.c. - koszty rozprawy zaocznej i sprzeciwu ponosi pozwany, nawet wtedy, gdy wyrok zaoczny w części lub w całości zostaje uchylony. Gdyby pozwany wykazał, że jego niestawiennictwo narozprawie, na której zapadł wyrok zaoczny, było niezawinione lub że nie dołączono do akt jego wyjaśnień nadesłanych przed tą rozprawą

(art. 348 in fine k.p.c.), to koszty rozprawy zaocznej i sprzeciwu powinny stać się częścią kosztów postępowania, o których sąd orzeka stosownie do wyników rozstrzygnięcia w wyroku wydanym na podstawie art. 347 k.p.c. (por. rozdział X, 6, B). Przez koszty rozprawy zaocznej należy rozumieć te z nich, które nie powstałyby, gdyby pozwany był obecny, nie będą to zatem ani wpis od pozwu, ani wynagrodzenie pełnomocnika powoda, skoro zostałyby poniesione niezależnie od zaoczności postępowania. Kosztami rozprawy zaocznej zatem będą tylko te, które powstały wskutek nieobecności pozwanego, a które nie powstałyby, gdyby pozwany stawił się na rozprawę; jako przykład wskazuje się w literaturze koszty dowodu przeprowadzonego na okoliczność niesporną, której niesporność nie mogła zostać przez sąd przyjęta wskutek bezczynności pozwanego. Jeżeli sąd utrzymuje wyrok zaoczny w mocy, to nie orzeka o kosztach rozprawy zaocznej, zostały bowiem one przyznane w wyroku zaocznym, chyba że zachodzi potrzeba odmiennego rozstrzygnięcia o nich. W tej ostatniej sytuacji, zakładającej potrzebę odmiennego rozstrzygnięcia, sąd powinien - zawarte w wyroku zaocznym postanowienie o kosztach rozprawy zaocznej (rozumianych w sposób wyjaśniony) - uchylić („uchyla, zawarte w wyroku zaocznym, postanowienie o kosztach w części zasądzającej na rzecz powoda kwotę 400 zł”). Kwota ta będzie stanowić część kosztów, o których sąd orzeknie w wyroku wydanym na podstawie art. 347 k.p.c.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Sąd zawsze jest zobowiązany rozważyć, czy w świetle przepisów obowiązującego prawa materialnego twierdzenia powoda uzasadniają uwzględnienie żądań pozwu, w zakresie tym bowiem nie obowiązuje domniemanie z art. 339 § 2 k.p.c., negatywny zaś wynik takich rozważań powoduje wydanie wyroku zaocznego oddalającego powództwo (wyrok SN z 7 czerwca 1972 r., III CRN 30/72, LexPolonica nr 322350).

2. Wydanie wyroku zaocznego w trybie art. 341 k.p.c. dopuszczalne jest w sytuacji, gdy otrzymany w ciągu dwóch tygodni od dnia rozprawy dowód doręczenia wezwania dla pozwanego spełnia wymagania

art. 149 § 2 k.p.c., tj. gdy wezwanie zostało doręczone co najmniej na tydzień przed rozprawą lub w terminie skróconym przez przewodniczącego (wyrok SN z 18 marca 1974 r., III CRN 411/73, LexPolonica nr 313467, OSNCP 1975, nr 2, poz. 34).

3. Cofnięcie sprzeciwu wchodzi w grę i może być skuteczne w pierwszej fazie postępowania, a mianowicie w sytuacji, gdy został wydany wyrok zaoczny, a nie został jeszcze rozpoznany sprzeciw od wyroku zaocznego (art. 345 k.p.c.). Cofnięcie sprzeciwu natomiast nie wchodzi w grę w tej sytuacji, gdy sąd po ponownym rozpoznaniu sprawy (pierwsze rozpoznanie - to wydanie wyroku zaocznego) orzeka wjeden ze sposobów przewidzianych w art. 347 k.p.c., a na skutek rewizji powoda czy pozwanego sąd rewizyjny uchyla wyrok wydany na skutek sprzeciwu i sprawę przekazuje do ponownego rozpoznania sądowipierwszej instancji (postanowienie SN z 25 kwietnia 1974 r., III CRN31/74, LexPolonica nr 325798, Biul. SN 1974, nr 6-7, poz. 106).

4. Wadliwe przyjęcie przez sąd, że wyrok zaoczny został pozwanemu prawidłowo doręczony, nie powoduje uprawomocnienia się tego wyroku (postanowienie SN z 22 kwietnia 1988 r., III CRN 90/88, LexPolonica nr 320851).

5. Rozszerzenie powództwa po wydaniu wyroku zaocznego, od którego pozwany złożył sprzeciw, nie jest wyłączone (uchwała SN z 12 lipca 1988 r., III CZP 50/88, LexPolonica nr 310646, OSNCP 1989, nr 10, poz. 158).

6. Dopuszczalne jest cofnięcie sprzeciwu od wyroku zaocznego także po rozszerzeniu powództwa (uchwała SN z 20 września 1990 r., III CZP52/90, LexPolonica nr 311383, OSNCP 1991, nr 4, poz. 42).

7. Wyrok wydany w sprawie, w której strona pozwana nie złożyła żadnego oświadczenia w przedmiocie żądań pozwu, jest wyrokiem zaocznym, choćby sąd omyłkowo nadał mu charakter tzw. wyroku

kontradyktoryjnego. Wyrok taki powinien być doręczony zgodnie z art.343 k.p.c. i przysługuje od niego sprzeciw. Bez doręczenia wyrok taki nie uprawomocnia się (postanowienie SN z 7 listopada 1995 r., IPRN 45/95, LexPolonica nr 307543, OSNCP 1996, nr 12, poz. 172).

8. Nie zachodzi nieważność postępowania, gdy w sprawie z zakresu prawa pracy sąd pierwszej instancji, orzekając na skutek sprzeciwu, utrzymał w mocy wyrok zaoczny wydany w składzie sprzecznym z przepisami prawa (uchwała SN z 6 grudnia 2001 r., III ZP 27/01, LexPolonica nr 353408, OSNAPiUS 2002, nr 22, poz. 540).

E. Natychmiastowa wykonalność wyroków

Istota rygoru natychmiastowej wykonalności polega na tym, że wyrok, któremu został nadany rygor, mimo że nie jest prawomocny, jest tytułem egzekucyjnym i może - po nadaniu mu klauzuli wykonalności - jako tytuł wykonawczy stanowić podstawę egzekucji (art. 776 i 777 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Wypadki nadania wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności wskazane są w art. 333 k.p.c. Rygor ten może być nadany wyrokowi z urzędu - obligatoryjnie (§ 1), fakultatywnie (§ 2), jak i na wniosek(§ 3). We wszystkich tych przypadkach rygor natychmiastowej wykonalności może być nadany tylko wyrokowi, który ze względu na swoją treść nadaje się do wykonania w drodze egzekucji. Sąd zatem nie będzie mógł nadać rygoru wyrokom, na podstawie których został ustalony lub został ukształtowany stosunek prawny lub prawo, chyba że wyjątkowo zasądzają one spełnienie świadczenia, ani też wyrokom oddalającym powództwo o zasądzenie świadczenia. Nie można także nadać rygoru natychmiastowej wykonalności wyrokowi wstępnemu, zważywszy na jego naturę i istotę (ma charakter wyroku ustalającego). Ze względu na uregulowanie przyjęte w art. 360 i 396 k.p.c. rygoru natychmiastowej wykonalności nie stosuje się, mimo odesłania zawartego w art. 361 k.p.c., do postanowień. Reguła ta niedotyczy postanowień o kosztach procesu, przyjmuje się bowiem, że rygor natychmiastowej wykonalności nadany wyrokowi obejmuje także orzeczenie co do kosztów. Nie nadaje się rygoru natychmiastowej

wykonalności także postanowieniom rozstrzygającym istotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym. Można łączyć w jednej sprawie różne podstawy nadawania rygoru natychmiastowej wykonalności.

Orzeczenie o rygorze przybiera formę postanowienia zawartego w wyroku (np. „nadaje wyrokowi w pkt 1 w zakresie zasądzonej kwoty 7000 zł rygor natychmiastowej wykonalności”). Rozstrzygając wniosek o nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności, sąd po zbadaniu przesłanek z art. 333 § 3 k.p.c. wyda postanowienie o nadaniu bądź odmowie nadania wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności, zamieszczając je w wyroku (np. „oddala wniosek o nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności lub odmawia nadania wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności”). Jeżeli sąd nie orzekł o rygorze, mimo że strona złożyła stosowny wniosek, albo sąd powinien z urzędu nadać wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności, strona może żądać uzupełnienia wyroku (art. 351 k.p.c.). Uzupełnienie wyroku w tym zakresie nastąpi wyjątkowo nie w formie wyroku uzupełniającego, lecz w formie postanowienia uzupełniającego - pozytywnego lub negatywnego; może ono zostać wydane na posiedzeniu niejawnym - art. 351 § 2 i 3 k.p.c. (np. „uzupełnia wyrok Sądu Rejonowego w Skierniewicach z 1 września 2010 r., sygn. akt I C 20/10, w ten sposób, że po pkt 2 dodaje pkt 3 o treści: >>3) nie nadaje wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności<<” lub „3) oddala wniosek o nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności”). Na postanowienie, którego „przedmiotem jest rygor natychmiastowej wykonalności”, a więc zarówno na postanowienie o nadaniu, jak i o odmowie nadania go, przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 4 k.p.c.).

Sąd z urzędu lub na wniosek pozwanego może uzależnić nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności od złożenia przez powoda stosownego zabezpieczenia, dając temu wyraz w postanowieniu onadaniu wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności („nadaje wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności oraz zobowiązuje powoda do wpłacenia do depozytu sądowego kwotę 10 000 zł tytułem zabezpieczenia”). Decyzja w tym przedmiocie powinna być oparta na ocenie, czy pozwany - w razie uchylenia wyroku - zdoła wyegzekwować od powoda świadczenie, które powód wcześniej wyegzekwował od

pozwanego na podstawie nieprawomocnego wyroku zaopatrzonego w rygor natychmiastowej wykonalności. Podstawą tej oceny będą stosunki majątkowe powoda. Uzależnienie natychmiastowej wykonalności wyroku od złożenia przez powoda stosownego zabezpieczenia nie oznacza, że najpierw powód musi złożyć stosowne zabezpieczenie. Sąd nadaje rygori określa sposób zabezpieczenia, natomiast to, czy powód złożył określone przez sąd zabezpieczenie, będzie przedmiotem badania na etapie nadania wyrokowi klauzuli wykonalności; gdyby powód nie złożył zabezpieczenia, sąd odmówi nadania tytułowi egzekucyjnemu, jakim jest nieprawomocny wyrok, rygoru natychmiastowej wykonalności (por. art. 786 k.p.c.). Rozstrzygnięcie w przedmiocie zabezpieczeniajest ściśle powiązane z rygorem, należy zatem uznać, że wchodzi w zakres „postanowienia w przedmiocie rygoru natychmiastowej wykonalności”, podlega więc zaskarżeniu zażaleniem (art. 394 § 1 pkt4 k.p.c.). W artykule 334 § 2 k.p.c. podane są przykłady zabezpieczenia, a mianowicie: wstrzymanie wydania powodowi rzeczy odebranych pozwanemu lub sum pieniężnych po ich wyegzekwowaniu oraz wstrzymanie sprzedaży zajętego majątku ruchomego. Innym sposobem zabezpieczenia, wskazanym przez ustawodawcę, jest wstrzymanie sprzedaży lub przejęcia na własność zajętej nieruchomości do czasu uprawomocnienia się wyroku (art. 334 § 3 k.p.c.).

Możliwość zabezpieczenia w sprawach o należności alimentacyjne oraz o należności w sprawach z zakresu prawa pracy została wyłączona, aletylko w części, w jakiej sąd nadaje tym należnościom rygor natychmiastowej wykonalności z urzędu. Jeżeli jednak takim wyrokom nadany został rygor na innej podstawie (np. w związku z wydaniem wyroku zaocznego bądź wskutek uznania powództwa), sąd może orzec rygor natychmiastowej wykonalności, ale tylko w zakresie, w jakim codo tych należności sąd nie ma obowiązku nadania go przy ich zasądzeniu (art. 333 § 1 pkt 1 i art. 4772 § 1 k.p.c.).

Sąd nie może nadać wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności nawet za zabezpieczeniem, jeżeli wskutek wykonania wyroku, któremu rygor zostałby nadany, mogłaby wyniknąć dla pozwanego „niepowetowanaszkoda”. Zakaz ten nie obowiązuje tylko w przypadkach wyroku zasądzającego alimenty w granicach, w jakich sąd nadaje wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności, tj. w granicach wskazanych w

art. 333 § 1 pkt 1 k.p.c., ponadto w odniesieniu do wyroków zasądzających należność pracownika w sprawach z zakresu prawa pracy,którym sąd nadał rygor z urzędu w części nieprzekraczającej pełnego jednomiesięcznego wynagrodzenia pracownika (art. 4772 § 1 k.p.c.). Zakaz nadawania rygoru natychmiastowej wykonalności obowiązuje ponadto w sprawach przeciwko Skarbowi Państwa.

Przez pojęcie „szkoda niepowetowana” należy rozumieć uszczerbek majątkowy, którego już nie będzie można odwrócić. Ciężar wykazania groźby powstania niepowetowanej szkody spoczywa na pozwanym w sprawach, w których rygor nadawany jest na wniosek powoda (art. 333 § 3 k.p.c.). W sprawach, w których sąd z urzędu „nadaje” (art. 333 §1 k.p.c.) lub „może nadać” (art. 333 § 2 k.p.c.) taki rygor, okoliczności stanowiące podstawę do oceny, czy istnieje groźba niepowetowanej szkody, powinny zostać zbadane przez sąd z urzędu. W razie stwierdzenia, że pozwany może ponieść niepowetowaną szkodę, sąd „odmówi nadania wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności”, aw sprawach, w których rygor nadaje lub może nadać z urzędu, orzeknie: „nie nadaje wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności”.Wygaśnięcie natychmiastowej wykonalności wyroku zostało uregulowane w art. 337 k.p.c.

Spełnione lub wyegzekwowane przez powoda świadczenie na podstawie wyroku, któremu nadany został rygor natychmiastowej wykonalności, podlega zwrotowi. Jeżeli sąd pierwszej instancji - orzekając po uchyleniu wyroku i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania - zmieni wyrok, któremu został nadany rygor natychmiastowej wykonalności, w tym sensie, że oddali powództwo, odrzuci pozew lub umorzy postępowanie, albo sąd drugiej instancji - rozpoznając sprawęna skutek wniesienia apelacji - uchyli lub zmieni taki wyrok, to orzeknie na wniosek pozwanego o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia (art. 338 § 1 k.p.c.). Sąd ma obowiązek rozstrzygnąć - pozytywnie lub negatywnie - o takim wniosku. Rozstrzygnięcie w tym przedmiocie nie wyłącza możliwości dochodzeniaw osobnym procesie naprawienia szkody poniesionej wskutek wykonania wyroku (art. 338 § 2 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Artykuł 338 § 1 i art. 415 k.p.c., jako przepisy procesowe, nie naruszają przepisów prawa materialnego o świadczeniu nienależnym i nie wyłączają stosowania tych przepisów w sprawie o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywrócenie stanupoprzedniego (wyrok SN z 25 września 1965 r., I PR 372/65, LexPolonica nr 314863, OSNCP 1966, nr 5, poz. 83).

2. Strona, która egzekwuje świadczenie zasądzone na jej rzecz nieprawomocnym wyrokiem zaopatrzonym w rygor natychmiastowej wykonalności, powinna się liczyć z obowiązkiem zwrotu w razie oddalenia jej powództwa o to świadczenie na skutek rewizji strony przeciwnej (uchwała SN z 24 marca 1967 r., III PZP 42/66, LexPolonica nr 296022, OSNCP 1967, nr 7-8, poz. 124).

F. Sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia wyroku

FA. Sprostowanie wyroku

Sprostowaniu podlegają wadliwości w sentencji wyroku, a zatem zarówno w komparycji, jak i w tenorze (por. uwagi w pkt G), a także w uzasadnieniu wyroku. Chodzi o sprostowanie - jak stanowi art. 350 § 1 k.p.c. - niedokładności, błędów pisarskich, rachunkowych lub innych oczywistych omyłek.

W orzecznictwie niejednolicie rozstrzygana jest kwestia prostowania oznaczenia strony. Niektóre sądy - podzielając zaprezentowane w piśmiennictwie prawniczym stanowisko, że sąd nie może sprostować wymienionego w wyroku imienia strony, gdy pełnomocnik wskazał je w pozwie i dopiero po wyroku spostrzegł swą pomyłkę, a także pogląd zaprezentowany w wyroku Sądu Najwyższego z 8 czerwca 1977 r. (IV PRN4/77, LexPolonica nr 321813), według którego sprostowaniu w trybie art. 350 § 2 k.p.c. podlegają omyłki sądu, a nie pomyłki strony - odmawiają sprostowania oznaczenia strony w trybie art. 350 k.p.c. Inne sądy natomiast, wskazując na wyrok Sądu Najwyższego z 18

czerwca 1998 r. (II CKN 817/97, LexPolonica nr 333580, OSNC 1999, nr1, poz. 16), w którym zawarta jest teza, że dopuszczalne jest uściślenie oznaczenia strony przez sąd drugiej instancji w trybie art. 350 k.p.c., uwzględniają wnioski o sprostowanie oznaczenia strony. Nie zawsze jednak oba stanowiska, które tylko pozornie wzajemnie się wyłączają, są prawidłowo wykorzystywane do konkretnychsytuacji w danej sprawie.

Odnosząc się do tej kwestii, trzeba stwierdzić, że w pojęciu „niedokładność” lub „oczywista omyłka” mieści się uściślenie oznaczenia strony. Stanowiska Sądu Najwyższego z 18 czerwca 1998 r. jednak nie można rozumieć w sposób prowadzący do pomieszania instytucji uregulowanej w art. 194 i nast. k.p.c. z możliwością sprostowania przez stronę w toku postępowania oznaczenia strony orazuprawnieniem sądu, mającym podstawę w art. 350 k.p.c. Wszystkie trzyinstytucje (podmiotowe przekształcenia, prostowanie oznaczenia strony w toku procesu oraz sprostowanie wyroku) przewidziane są w związku z różnymi sytuacjami występującymi w procesie. Rozwijając tospostrzeżenie, przede wszystkim należy podkreślić, że wyznaczenie podmiotowego zakresu postępowania procesowego jest aktem woli podmiotu wszczynającego proces. Jeśli więc do procesu zostanie włączony niewłaściwy podmiot, to taką sytuację procesową należy kwalifikować jako skutek wady aktu woli powoda. Wada taka - jako dotycząca czynności procesowej - może być usunięta tylko w sposób przewidziany w ustawie procesowej. Z tego zaś punktu widzenia należyodróżnić niewłaściwe oznaczenie strony od niewłaściwego doboru podmiotów procesu.

W sytuacji pierwszej naprawienie wady następuje w drodze sprostowania oznaczenia strony. Polega ono na uzupełnieniu lub konkretyzacji (lecz nie na zmianie) pierwotnego oznaczenia strony. Tam natomiast, gdzie powód prawidłowo oznaczył podmiot, który wedługjego intencji miał być stroną przeciwną, ale - z punktu widzenia prawa materialnego - dokonał doboru tego podmiotu w sposób niewłaściwy, do usunięcia wady aktu jego woli może dojść już tylko przez odwołanie wadliwej czynności procesowej (art. 203 k.p.c.) albow drodze podmiotowego przekształcenia powództwa (art. 194 i nast. k.p.c.). Na przykład, jeśli powództwo zostało wytoczone przeciwko

przedsiębiorcy będącemu osobą fizyczną, w sytuacji gdy z punktu widzenia prawa materialnego legitymację procesową w sprawie ma np. spółka z o.o., w której pozwany jest prezesem zarządu spółki, to aniw toku postępowania, ani po wyroku nie wchodzi w rachubę prostowanieoznaczenia strony pozwanej, prowadziłoby to bowiem do niedopuszczalnego zastąpienia podmiotu pozwanego przez inny podmiot z pominięciem instytucji uregulowanej w art. 194 i nast. k.p.c. (por. rozdział VIII). Przykładem możliwego sprostowania oznaczenia strony zarówno w toku procesu, jak i w trybie art. 350 k.p.c. jest sytuacja, jaka wystąpiła w sprawie, w której zapadł wspomniany wyrokSądu Najwyższego z 18 czerwca 1998 r. Otóż w sprawie tej sąd zasądził świadczenie - zgodnie z oznaczeniem w pozwie - na rzecz hurtowni farmaceutycznej, której właścicielka była reprezentowana przez pełnomocnika, któremu udzieliła pełnomocnictwa, przyjętego przez sąd jako właściwe, została przesłuchana jako strona, a ponadtow toku procesu tenże pełnomocnik, precyzując żądanie, wnosił o zasądzenie świadczenia na rzecz swej mocodawczyni. Nie mogło zatem budzić wątpliwości, że w istocie w sprawie, jako strona powodowa, występowała określona imieniem i nazwiskiem osoba fizyczna, a nie hurtownia farmaceutyczna, która notabene nie ma zdolności sądowej. Nie było zatem przeszkód do sprostowania w sentencji wyroku oznaczenia strony powodowej.

Podzielając stanowisko, że tylko pomyłka sądu, a nie pomyłka strony podlega sprostowaniu w trybie art. 350 k.p.c., należy podnieść, że jeśli w pozwie nazwa strony odbiega od nazwy tejże strony w dokumentach dołączonych do pozwu, to rzeczą sądu jest przede wszystkim wyjaśnienie tych niedokładności. Sąd nie powinien np. w wyroku zasądzać od „Kawalskiego” tylko dlatego, że taka pisownia nazwiska pozwanego zawarta była w pozwie, w sytuacji gdy z dokumentów załączonych do pozwu wynika, że dłużnikiem jest „Kowalski”. W przypadku wydania wyroku przeciwko „Kawalskiemu”, wniosek o sprostowanie oznaczenia strony pozwanej powinien zostać uwzględniony, albowiem nie tylko wskutek pomyłki strony, ale także zaniedbań sądu doszło do wydania wyroku przeciwko osobie, której nazwisko zostało zniekształcone błędem maszynowym. Sąd Najwyższy w wyroku z 13 stycznia 1964 r. (II CR 194/63, LexPolonica nr 315058, OSNCP 1965, nr 2, poz. 27) za „niedokładność” w rozumieniu art. 350 k.p.c. uznał wadliwe oznaczenie imienia strony, choćby było ono

zgodne z oznaczeniem podanym w pozwie, jeżeli jest niewątpliwe, że strona, która brała udział w procesie, nosi w rzeczywistości imię o innym brzmieniu.

Nie budzi wątpliwości, że sprostowanie nie może prowadzić w żadnym wypadku do zmiany rozstrzygnięcia. Jeżeli sąd, rozstrzygając o kilkużądaniach pozwu, część z nich wylicza w sentencji wyroku jako uwzględnione, a w pozostałej części powództwo oddala, przy czym w wyliczeniu uwzględnionych żądań jedno przez przeoczenie opuścił, to takie przeoczenie może stać się podstawą środka odwoławczego, nie może zaś być sprostowane w trybie art. 350 k.p.c.

Istotny z punktu widzenia praktyki sądowej jest pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z 30 sierpnia 1972 r. (I PZ 40/72, LexPolonica nr 312221, OSNCP 1973, nr 5, poz. 87), zgodnie z którym podlegający sprostowaniu z mocy art. 350 k.p.c. oczywisty błąd rachunkowy wyroku może wynikać z zestawienia jego uzasadnienia z sentencją wyroku, nie musi zaś wynikać z tej sentencji, gdyż z istoty swej zawiera ona wynik rozliczeń dokonanych w uzasadnieniu. Do stwierdzenia zaś tego wyniku niezbędne jest zbadanie rachunku zawartego w uzasadnieniu orzeczenia i jeśli rzeczywiście w sentencjizostał uwidoczniony błędny wynik, to sentencja podlega sprostowaniu.Sąd Najwyższy dodał ponadto, że sprzeczność między sentencją a uzasadnieniem wyroku nie zachodzi wówczas, gdy jej sprostowanie polega jedynie na poprawieniu oczywistego błędu rachunkowego, a sprostowania tego dokonano na podstawie niezmienionych ustaleń zawartych w uzasadnieniu wyroku. W takiej sytuacji sąd przez sprostowanie sentencji wyroku nie zasądza nowego roszczenia, lecz jedynie prostuje oczywiście omyłkowe oznaczenie zasądzonego już roszczenia.

Sprostowania wyroku sąd może dokonać zarówno na wniosek, jak i z urzędu w każdym czasie. Postanowienie o sprostowaniu może być podjęte na posiedzeniu niejawnym. O sprostowaniu umieszcza się wzmiankę na oryginale wyroku, a na żądanie stron także na udzielonych im wypisach [np. „postanowieniem z 13 listopada 2010 r. (k. 264) Sąd sprostował wyrok przez zastąpienie w sentencji kwoty

676 zł kwotą 767 zł”]. Dalsze odpisy i wypisy powinny być zredagowane w brzmieniu uwzględniającym postanowienie o sprostowaniu(art. 350 § 2 k.p.c.). Pożądane byłoby, aby sprostowania dokonał sądw tym samym składzie, a jeśli nie jest to możliwe, powinien uczynić to w takim samym składzie (por. uwagi dotyczące uzupełnienia wyroku).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Przez błąd rachunkowy w świetle art. 350 § 1 k.p.c. rozumieć należy błąd wynikający z niewłaściwego przeprowadzenia badań arytmetycznych, a w szczególności błędne zsumowanie lub odjęcie poszczególnych pozycji. Pominięcie natomiast w sentencji wyroku niektórych pozycji roszczeń powoda może być - zależnie od okoliczności - przedmiotem wniosku o uzupełnienie wyroku lub przedmiotem zaskarżenia, nie może zaś służyć za przesłankę do sprostowania wyroku (postanowienie SN z 21 czerwca 1967 r., II CZ 48/67, LexPolonica nr 314711, OSNCP 1968, nr 1, poz. 10).

2. Sprostowaniu mogą ulegać niedokładności, błędy pisarskie albo rachunkowe lub inne oczywiste omyłki popełnione również w uzasadnieniu wyroku. Dlatego też wniosek w tym przedmiocie wymaga merytorycznego rozpoznania, a w razie jego bezzasadności podlega oddaleniu (postanowienie SN z 15 kwietnia 1982 r., I PZ 7/82, LexPolonica nr 312645, OSNCP 1982, nr 10, poz. 155).

3. Sąd rewizyjny, gdy sprawa przed nim się toczy, może sprostować wyrok pierwszej instancji także w części niezaskarżonej (wyrok SN z 29 maja 1970 r., I CR 231/70, LexPolonica nr 300925, OSNCP 1971, nr 2, poz. 39).

4. Sąd drugiej instancji może sprostować wyrok sądu pierwszej instancji przez uściślenie oznaczenia strony (art. 350 § 3 k.p.c.), jeżeli istnienie oczywistej omyłki wynika z oceny zakresu

przedmiotowego i podmiotowego rozstrzygnięcia (postanowienie SN z 10grudnia 2001 r., I PZ 93/01, LexPolonica nr 365216, OSNP 2003, nr 24, poz. 597).

5. Sprostowanie (uściślenie) oznaczenia strony pozwanej nie może polegać na wskazaniu nowego podmiotu prawa cywilnego (wyrok SN z 28 kwietnia 2004 r., V CK 472/03, LexPolonica nr 2415291).

6. Postanowienie sądu drugiej instancji dotyczące sprostowania wyroku, a w rzeczywistości zmieniające ten wyrok, podlega zaskarżeniu skargą kasacyjną, chyba że skarga kasacyjna w sprawie nie przysługuje (wyrok SN z 4 listopada 2010 r., IV CSK 188/10, LexPolonica nr 2443466, Biul. SN 2010, nr 12).

FB. Uzupełnienie wyroku

Jeżeli sąd nie orzekł o całości żądania, strona może żądać uzupełnienia wyroku. W zakresie pojęcia „całość żądania” mieści się każde żądanie zgłoszone przez powoda, natomiast brak orzeczenia zachodzi wówczas, gdy sąd w danym zakresie nie wydał żadnego rozstrzygnięcia (ani pozytywnego, ani negatywnego), gdy nie orzekł onatychmiastowej wykonalności (pominął wniosek powoda albo nie nadał rygoru, mimo że istniały podstawy do obligatoryjnego orzeczenia z urzędu), a także wtedy, gdy nie zamieścił w wyroku dodatkowego orzeczenia, które według przepisów ustawy powinien zamieścić z urzędu (np. nie orzekł o winie w wyroku rozwodowym).

Uzupełnienie wyroku co do zwrotu kosztów wymaga - zważywszy na występującą w tym zakresie swoistość - odrębnego omówienia. W uchwale z 11 grudnia 1972 r. (III PZP 14/72, LexPolonica nr 314299, OSNCP 1972, nr 12, poz. 215) Sąd Najwyższy stwierdził, że zażalenie na orzeczenie o kosztach procesu przysługuje także wtedy, gdy sąd pierwszej instancji uwzględnił tylko część żądanych kosztów i nie oddalił pozostałej reszty. Sąd Najwyższy podkreślił, że za uznaniem,iż stronie nie przysługuje wniosek o uzupełnienie wyroku co do kosztów, lecz zażalenie, w sytuacji gdy sąd zasądził tylko część

żądanych kosztów i nie zawarł w orzeczeniu rozstrzygnięcia o oddaleniu wniosku „w pozostałej części”, przemawia samodzielność aktu rozstrzygania o kosztach procesu, przejawiająca się w tym, że uzupełnienie orzeczenia w części dotyczącej kosztów następuje niezależnie od tego, czy jednocześnie ma również miejsce uzupełnienie wyroku co do zgłoszonych roszczeń. Ten samodzielny charakter wynika także z możliwości odrębnego zaskarżenia orzeczeniao kosztach procesu z mocy art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. W trybie przewidzianym w art. 351 § 1 k.p.c., a nie w drodze zażalenia, możnawięc domagać się zwrotu kosztów, jeżeli brak jest w ogóle rozstrzygnięcia o kosztach procesu. Prowadzi to do wniosku, że każdeorzeczenie o kosztach procesu, choćby nie uwzględniało w całości zgłoszonego wniosku, zawiera w sobie domniemanie oddalenia nieuwzględnionej części.

Poruszona kwestia wiąże się z inną, dotyczącą dopuszczalności zaskarżenia wyroku w części nieuwzględniającej roszczenie, której w orzeczeniu wyraźnie nie oddalono. W orzecznictwie utrwalone jest stanowisko, że jeżeli do określonej części żądania strony sąd ustosunkował się jedynie w uzasadnieniu wyroku, pomijając tę część wsentencji wyroku, a strona nie żądała uzupełnienia wyroku we właściwym trybie i terminie, to brak orzeczenia o pominiętym żądaniunie daje podstawy do wniesienia środka odwoławczego od niewydanego orzeczenia. W takiej sytuacji strona może tylko wytoczyć nowe powództwo o roszczenie, o którym sąd nie orzekł w wyroku, natomiast rewizja (obecnie apelacja lub skarga kasacyjna) powinna być odrzucona jako zwrócona przeciwko orzeczeniu nieistniejącemu (postanowienie SN z 2 czerwca 1964 r., I PR 10/63, LexPolonica nr 315011, OSNCP 1965, nr 5, poz. 80). Stanowisko to Sąd Najwyższy powtórzył w postanowieniu z 7 października 1998 r. (II UKN 247/98, LexPolonica nr 342595, OSNAPiUS 1999, nr 20, poz. 665), w którym stwierdził, że jeżeli w sprawie o odszkodowanie z tytułu wypadku w drodze do pracy sąd drugiej instancji, zmieniając zaskarżony apelacją wyrok, nie orzekł o całości żądania pozwu, a żadna ze stronw przewidzianym terminie nie złożyła wniosku o uzupełnienie wyroku, to kasacja skierowana przeciwko orzeczeniu nieistniejącemu podlega odrzuceniu jako niedopuszczalna. Należy przypomnieć, że w jednym tylko przypadku, mimo braku orzeczenia co do żądania strony, Sąd Najwyższy dopuścił skargę rewizyjną, a mianowicie w sprawie o

świadczenie z ubezpieczenia społecznego, w której - ze względu na jej specyfikę - uznał, że przyznanie świadczenia niższego, bez oddalenia jednocześnie dalszego żądania, oznacza implicite odmowę świadczenia wyższego (wyrok SN z 29 września 1982 r., II URN 136/82,LexPolonica nr 309407, OSPiKA 1984, nr 1, poz. 18).

Sąd Najwyższy w uchwale z 28 marca 2010 r., III CZP 9/10, LexPolonica nr 2238882 (OSNC 2010, nr 10, poz. 136) stwierdził, że od postanowienia wstępnego wydanego na podstawie art. 685 k.p.c., w którym nie rozstrzygnięto zgłoszonego w sprawie o dział spadku wniosku o zasiedzenie, uczestnikowi wnoszącemu o oddalenie tego wniosku przysługuje apelacja. Uchwała mieści się w dominującym nurcie orzecznictwa, zgodnie z którym, jeżeli sąd w postanowieniu działowym nie zaliczył do dzielonej masy majątkowej jednego ze spornych składników oraz nie rozstrzygnął, czy wchodzi on do dzielonego majątku, czy też jest elementem majątku jednego z uczestników, a zajął w tym zakresie stanowisko w uzasadnieniu orzeczenia, to uczestnikowi żądającemu zaliczenia tego składnika do dzielonego majątku przysługuje apelacja, a nie wniosek o uzupełnienie postanowienia.

Uzupełnienie wyroku może nastąpić wyłącznie na wniosek. Wniosek możezgłosić powód, pozwany - w zakresie wyroku dotyczącego jego powództwa wzajemnego, interwenient główny, uboczny, prokurator i inne podmioty działające w sprawie, do których stosuje się przepisy o prokuratorze (np. art. 62, 632, 634 k.p.c.). Termin dwutygodniowy do złożenia wniosku biegnie od daty doręczenia wyroku, gdy doręczenie następuje z urzędu (np. wyroku zaocznego), w pozostałych wypadkach - od daty ogłoszenia wyroku. Termin ten biegnie niezależnie od terminu do złożenia zapowiedzi apelacji czy też terminu złożenia jej bez wcześniejszego wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem. Spóźniony wniosek o uzupełnienie wyroku sąd odrzucapostanowieniem.

Wniosek o uzupełnienie wyroku powinien spełniać warunki pisma procesowego (art. 126 k.p.c.), a ponadto powinien dokładnie określaćżądanie uzupełnienia. Brak tego szczególnego wymagania, podobnie jak

zwykłe braki formalne, podlega uzupełnieniu w trybie postępowania tzw. naprawczego, a zatem przewodniczący powinien wydać zarządzenie wzywające do określenia żądania uzupełnienia w terminie tygodniowym pod rygorem zwrotu wniosku. Jeżeli sąd orzekł o całości żądania, a mimo to strona złożyła wniosek o uzupełnienie, sąd powinien taki wniosek oddalić jako bezzasadny. Wniosek o uzupełnienie wyroku - w zależności od wad, jakimi jest dotknięty - może więc być: odrzucony,zwrócony, oddalony.

Jeżeli sąd nie orzekł o całości żądania i w związku z tym wpłynął - w terminie, niedotknięty żadnymi brakami, bądź zostały one usunięte - wniosek o uzupełnienie wyroku, to zachodzi podstawa do uzupełnienia wyroku. W tym celu należy wyznaczyć rozprawę, chyba że uzupełnienie dotyczy rygoru natychmiastowej wykonalności lub kosztówprocesu (w tym zakresie sąd może orzec na posiedzeniu niejawnym). Poprzeprowadzeniu rozprawy sąd wyda wyrok uzupełniający, na podstawie którego orzeknie pozytywnie bądź negatywnie o tej części żądania, której dotyczy wniosek. Sąd nie może uzupełnić wyroku - co niestety spotyka się w praktyce niektórych sądów - przez „oddalenie wniosku ouzupełnienie wyroku”. Należy pamiętać, że czym innym jest rozstrzygnięcie o samym wniosku o uzupełnienie wyroku, a czym innym jest rozstrzygnięcie o uzupełnieniu (pozytywne lub negatywne) wyroku. W tym drugim przypadku sąd uzupełnia wyrok przez zasądzenie albo oddalenie żądania, o którym nie orzekł. Jeżeli żądanie, co do którego brak jest rozstrzygnięcia w wyroku, nie było przedmiotem badania sądowego, mimo że zostało zgłoszone w pozwie lub w toku procesu, to w postępowaniu wszczętym wnioskiem o uzupełnienie wyrokusąd zbada podstawę faktyczną i prawną takiego żądania, stosując reguły postępowania dowodowego obowiązujące przy rozpoznawaniu spraw. Celowe byłoby, aby wyrok uzupełniający został wydany przez sąd w tym samym składzie, który orzekł wyrokiem podlegającym uzupełnieniu. Jeśli nie jest to możliwe, sąd orzeknie o uzupełnieniuw takim samym składzie, a więc, jeśli wcześniej orzekał sąd w składzie jednego sędziego zawodowego, to wyrok uzupełniający wyda sąd też w składzie jednego sędziego zawodowego (niekoniecznie tego samego sędziego); jeśli natomiast sąd wyrokował wcześniej w składzieławniczym, to w takim samym (niekoniecznie tym samym) składzie orzeknie o uzupełnieniu wyroku. Orzeczenie uzupełniające zapada w formie wyroku uzupełniającego, a tylko gdy dotyczy uzupełnienia

rygoru natychmiastowej wykonalności oraz kosztów procesu, zapada - jak już zaznaczono - w formie postanowienia uzupełniającego.

Przykłady orzeczeń uzupełniających:

- Wyrok (uzupełniający). W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, Sąd Rejonowy w Kaliszu, w składzie…, po rozpoznaniu w dniu… na rozprawiesprawy z powództwa… przeciwko… o zapłatę 10 000 zł - w przedmiocie żądania uzupełnienia wyroku: uzupełnia wyrok Sądu Rejonowego w Kaliszu z 13 września 2010 r., sygn. akt I C 1212/10, w ten sposób, że w sentencji tego wyroku po punkcie 4 dodaje punkt 5 o treści: „oddala powództwo w pozostałej części”.

- Wyrok (uzupełniający). W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, Sąd Rejonowy w Kaliszu, w składzie…, po rozpoznaniu w dniu… na rozprawiesprawy z powództwa… przeciwko… o zapłatę 10 000 zł - w przedmiocie żądania uzupełnienia wyroku: uzupełnia wyrok Sądu Rejonowego w Kaliszu z 13 września 2010 r., sygn. akt I C 1212/10, w ten sposób, że w sentencji tego wyroku w punkcie 1, po słowach 10 000 (dziesięć tysięcy) zł, dodaje następującą treść: „z ustawowymi odsetkami od dnia 1 lutego 2010 r. do dnia zapłaty”.

- Postanowienie (uzupełniające). Sąd Rejonowy w Kaliszu, w składzie…, po rozpoznaniu w dniu… na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa… przeciwko… o zapłatę 10 000 zł - w przedmiocie wniosku o uzupełnienie wyroku co do kosztów procesu oraz z urzędu w zakresie nieorzeczonych kosztów sądowych: uzupełnia wyrok Sądu Rejonowego w Kaliszu z 13 września 2010 r., sygn. akt I C 1212/10, w ten sposób, że w sentencji tego wyroku po punkcie 2 dodaje punkt 3 o treści: „zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 600 (sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”, dodaje punkt 4 o treści: „nakazuje pobrać od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Kaliszu kwotę 500 (pięćset) zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od uwzględnionej części powództwa” oraz dodaje pkt 5 o treści: „ściąga od powoda z zasądzonego roszczenia na rzecz Skarbu Państwa -

Sądu Rejonowego w Kaliszu kwotę 300 (trzysta) zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od oddalonej części powództwa”.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Rozstrzygnięcie o żądaniach stron, w tym także o kosztach procesu, musi być zamieszczone w sentencji orzeczenia, a nie w jego uzasadnieniu. Sąd nie może oddalić wniosku o uzupełnienie orzeczeniaco do kosztów z tej przyczyny, że żądanie to uważa za nieuzasadnione(postanowienie SN z 15 lutego 1967 r., II CZ 144/66, LexPolonica nr 325585, OSNCP 1967, nr 7-8, poz. 144).

2. Artykuł 352 k.p.c. nie dotyczy rozstrzygania przez sąd wątpliwości co do treści zgodnych oświadczeń woli złożonych przez strony w formie ugody zawartej przed sądem. Wniosek o uzupełnienie ugody, jako nieprzewidziany przez ustawę, jest niedopuszczalny, przez co podlega w postępowaniu sądowym odrzuceniu (postanowienie SNz 21 lutego 1973 r., III CRN 415/72, LexPolonica nr 296231, OSNCP 1974, nr 1, poz. 10).

3. O uzupełnieniu wyroku w zakresie kosztów procesu sąd orzeka w takim samym składzie, w jakim został wydany wyrok (uchwała SN z 12 września 1973 r., III CZP 47/73, LexPolonica nr 310862, OSNCP 1974, nr 5, poz. 83).

4. Jeżeli sąd, wydając w postępowaniu o dział spadku postanowienie wstępne przewidziane w art. 685 k.p.c., nie rozstrzygnął w sentencji, czy niektóre przedmioty należą do spadku, uczestnik postępowania może żądać uzupełnienia postanowienia wstępnego na zasadach ogólnych (art. 351 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Jeżeli uzupełnienie postanowienia wstępnego nie nastąpiło, sąd - w warunkach określonych w art. 685 k.p.c. - może w toku postępowania działowego wydać dalsze postanowienie wstępne w zakresie nieobjętym postanowieniem wstępnym poprzednio wydanym (uchwała SN z 12

listopada 1974 r., III CZP 69/74, LexPolonica nr 315544, OSPiKA 1976, nr 6, poz. 114).

5. Uczestnik postępowania o podział majątku objętego wspólnością ustawową może zgłosić na podstawie art. 351 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. wniosek o uzupełnienie postanowienia o podziale tego majątku przez orzeczenie o terminie i sposobie uiszczenia dopłaty pieniężnej wyrównującej wartość udziału w majątku wspólnym, chociażby w postępowaniu o podział nie żądał rozłożenia dopłaty na raty (uchwała SN z 15 czerwca 1976 r., III CZP 12/76, LexPolonica nr329711, OSPiKA 1977, nr 2, poz. 26).

6. Jeżeli sąd w wyroku znoszącym wspólność majątkową nie oznaczy daty jej ustania (art. 52 § 2 k.r.o.), strona może wnosić w trybie art. 351 § 2 k.p.c. o stosowne uzupełnienie wyroku (wyrok SN z 6 grudnia 1976 r., III CRN 230/76, LexPolonica nr 312933, OSNCP 1977, nr 10, poz. 190).

7. Formę wyroku przybiera orzeczenie sądu wydane po rozpoznaniu wniosku o uzupełnienie wyroku tylko wówczas, gdy „uzupełnia wyrok”, a więc zawiera treść merytoryczną dotyczącą żądań pozwu, bez względuzresztą na to, czy jest to treść dla powoda korzystna (uwzględniająca żądanie pozwu), czy niekorzystna (oddalająca żądaniepozwu). Charakteru takiego nie ma orzeczenie sądu oddalające wnioseko uzupełnienie wyroku. Takie orzeczenie więc - w myśl art. 354 k.p.c. - powinno przybrać postać postanowienia (postanowienie SN z 13 maja 1982 r., PR 43/82, OSNCP 1983, nr 1, poz. 11).

FC. Wykładnia wyroku

W świetle art. 352 k.p.c. wykładnia orzeczenia może nastąpić zarównona wniosek, jak i z urzędu. Za słusznością tej tezy przemawia brak jakiegokolwiek ograniczenia w tym zakresie. Tam zaś, gdzie brak takiego ograniczenia, sąd może orzec z urzędu (np. art. 339 § 1). Jeżeli bowiem ustawodawca uzależnia podjęcie czynności procesowej odwniosku, czyni to w sposób wyraźny (np. art. 351 § 1). Wykładnia

może mieć miejsce tylko wówczas, gdy zachodzą wątpliwości co do treści orzeczenia. Wątpliwość zaś występuje wtedy, gdy treść orzeczenia jest tak niejasna, że może uzasadniać różnorakie jej rozumienie.

Wniosek o wykładnię wyroku może zostać zgłoszony w każdym czasie, powinien spełniać warunki pisma procesowego (art. 126 k.p.c.), a ponadto dokładnie określać wątpliwości co do treści, jakie w drodze wykładni mają być usunięte. Brak tego szczególnego wymagania, podobnie jak zwykłe braki formalne, podlega uzupełnieniu w trybie postępowania tzw. naprawczego, a zatem przewodniczący powinien wydaćzarządzenie wzywające do wskazania wątpliwości - w terminie tygodniowym pod rygorem zwrotu wniosku (art. 130 k.p.c.). Jeżeli sądorzekł w sposób niebudzący wątpliwości i nie zachodzi konieczność dokonywania wykładni treści wyroku, a mimo to strona złożyła wnioseko wykładnię, sąd powinien postanowieniem taki wniosek oddalić jako bezzasadny. Jeśli wniosek jest zasadny, sąd powinien, uwzględniając go, wydać postanowienie, w którym rozstrzygnie wątpliwości co do treści wyroku. Wniosek o wykładnię wyroku więc może być: zarządzeniem przewodniczącego zwrócony oraz postanowieniem sądu oddalony lub uwzględniony.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Artykuł 352 k.p.c. daje podstawę do zgłoszenia wniosku o wykładnię orzeczenia komornikowi (postanowienie SN z 14 listopada 1974 r., III CRN 269/74, LexPolonica nr 322067).

2. Wykładnia orzeczenia (art. 352 k.p.c.) nie może prowadzić do nowego rozstrzygnięcia ani do uzupełnienia poprzedniego rozstrzygnięcia (postanowienie SN z 10 października 1978 r., IV CR 144/78, LexPolonica nr 321521).

3. Wniosek o wykładnię wyroku nie może zmierzać do wyjaśnienia zawartych w uzasadnieniu orzeczenia wyrażeń prawniczych i znaczenia słów ani do polemiki ze stanowiskiem sądu orzekającego w sprawie i wskazaniami co do dalszego postępowania (postanowienie SN z 8 stycznia 1998 r., III AO 25/97, LexPolonica nr 333385, OSNAPiUS 1999, nr 4, poz. 151).

4. Sąd Najwyższy dokonuje wykładni wydanego przez siebie orzeczenia (sentencji lub uzasadnienia) wówczas, gdy jego treść została sformułowana w sposób niejasny, uniemożliwiający jednoznaczne rozumienie tekstu (postanowienie SN z 15 stycznia 2001 r., I PZ 29/00, LexPolonica nr 356753, OSNAPiUS 2002, nr 17, poz. 413).

G. Komparycja wyroku oraz wybrane wzory tenorów wyroków

GA. Uwagi ogólne

Sentencja wyroku składa się z części wstępnej, tzw. komparycji, i z właściwego rozstrzygnięcia, zwanego tenorem. Sentencja wyroku powinna spełniać wymagania określone w art. 325 k.p.c., a więc zawierać wymienienie sądu, sędziów, protokolanta oraz prokuratora, jeżeli brał udział w sprawie, datę i miejsce rozpoznania sprawy i wydania wyroku, wymienienie stron i oznaczenie przedmiotu sprawy oraz rozstrzygnięcie sądu o żądaniach stron. Zgodnie z § 87 ust. 1 reg. sąd. na wstępie wyroku zamieszcza się wyrazy: „W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej”, poprzedzone wizerunkiem godła.

W protokołach i orzeczeniach sporządzonych zgodnie z przepisami postępowania sądowego wymienia się również sygnaturę akt, stanowiskasłużbowe. Jeżeli wyrok jest zaoczny w całości lub w stosunku do niektórych tylko osób, należy zaznaczyć to na jego wstępie. Liczby wymienione w orzeczeniach określające kwoty pieniężne oznacza się cyframi arabskimi i określa się je słownie. Na oryginałach orzeczeń nie należy czynić żadnych adnotacji, z wyjątkiem wzmianki o stwierdzeniu prawomocności orzeczenia oraz o wydaniu tytułu wykonawczego.

GB. Wzory wyroków rozstrzygających o różnych żądaniach

Wzór wyroku uwzględniającego powództwo o zasądzenie świadczenia pieniężnego, który w stosunku do jednego z pozwanych jest wyrokiem zaocznym:

„WYROK (zaoczny w stosunku do pozwanego Jana Wacha)

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Sygn. akt I C 113/10 Łódź,

dnia 15 września 2010 r.

Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi, I Wydział Cywilny

w składzie: Przewodniczący - sędzia SR Marek Sprawiedliwy,

Protokolant - apl. sąd. Anna Uważna

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 15 września 2010 r. w Łodzi sprawy z powództwa małoletniego Stefana Kowalskiego, reprezentowanego przez przedstawicielkę ustawową Janinę Kowalską, z udziałem Prokuratora Prokuratury Rejonowej Łódź-Bałuty w Łodzi Jana Wnikliwego oraz interwenienta ubocznego po stronie pozwanego - Towarzystwa Ubezpieczeniowego >>Warta<<, Oddział w Łodzi, przeciwko Markowi Niespokojnemu i Janowi Wachowi o zapłatę kwoty 25 000 zł

1) zasądza od Marka Niespokojnego i Jana Wacha solidarnie na rzecz Stefana Kowalskiego, reprezentowanego przez Janinę Kowalską, kwotę

25 000 (dwadzieścia pięć tysięcy) zł z ustawowymi odsetkami od dnia 12 lipca 2009 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 2500 (dwa tysiące pięćset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu,

2) nadaje wyrokowi w części dotyczącej Jana Wacha rygor natychmiastowej wykonalności”.

GC. Tenory wyroków w sprawach z powództw o zasądzenie świadczenia

O wymaganiach pozwu w sprawach o zasądzenie świadczenia por. rozdział XV, 1, B. Mają one następujące brzmienie:

- Tenor wyroku w sprawie, w której powód żądał zasądzenia świadczenia pieniężnego in solidum w kwocie 25 000 zł z odsetkami od13 kwietnia 2010 r. Pozwani uznali powództwo co do kwoty 5000 zł, w toku procesu powód cofnął skutecznie pozew w zakresie kwoty 2000 zł.Roszczenie udowodnione zostało co do kwoty 15 000 zł. Sąd:

„1) zasądza od Jana Kowalskiego i Marka Majewskiego na rzecz StefanaWalczaka kwotę 15 000 (piętnaście tysięcy) zł z ustawowymi odsetkamiod dnia 1 maja 2009 r. do dnia zapłaty - z zastrzeżeniem, że spełnienie świadczenia przez jednego z pozwanych zwalnia drugiego,

2) zasądza od Jana Kowalskiego i Marka Majewskiego solidarnie na rzecz Stefana Walczaka kwotę 3200 (trzy tysiące dwieście) zł tytułemzwrotu kosztów procesu,

3) umarza postępowanie w zakresie kwoty 2000 (dwa tysiące) zł,

4) oddala powództwo w pozostałej części,

5) nadaje wyrokowi w części zasądzającej kwotę 5000 (pięć tysięcy) zł rygor natychmiastowej wykonalności”.

- Tenor wyroku w sprawie, w której powód żądał wydania rzeczy. Powódudowodnił roszczenie, nie wykazał zaś istnienia przesłanek nadania wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności. Sąd:

„1) nakazuje Janowi Kowalskiemu, aby wydał Stefanowi Walczakowi nieruchomość gruntową zabudowaną o pow. 500 m2 , położoną w Sieradzuprzy ul. Łódzkiej 35, opisaną w księdze wieczystej KW nr 1154, prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Sieradzu,

2) zasądza od Stefana Walczaka na rzecz Jana Kowalskiego kwotę 1000 (tysiąc) zł tytułem zwrotu kosztów procesu,

3) nie nadaje wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności”.

- Tenor wyroku w sprawie, w której sąd uwzględnił powództwo posesoryjne. Sąd:

„1) nakazuje Stefanowi Walczakowi, aby przywrócił Janowi Kowalskiemuutracone posiadanie nieruchomości gruntowej zabudowanej o pow. 500 m2 , położonej w Sieradzu przy ul. Łódzkiej 35, opisanej w księdze wieczystej KW nr 1154, prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Sieradzu - przez oddanie tej nieruchomości w posiadanie Jana Kowalskiego i usunięcie z niej rzeczy stanowiących własność pozwanego,

2) zasądza od Stefana Walczaka na rzecz Jana Kowalskiego kwotę 600 (sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

- Tenor wyroku w sprawie, w której sąd uwzględnił powództwo sformułowane alternatywnie. Ma to miejsce w wypadku zobowiązania przemiennego, przy którym prawo wyboru świadczenia przysługuje dłużnikowi (art. 365 k.c.). W pozwie powód wymienia dwa świadczenia,żądając ich zasądzenia (np. „Wnoszę o nakazanie pozwanemu Janowi Walczakowi, aby wydał powodowi Stefanowi Nowakowi 6 m3 tarcicy sosnowej albo zapłacił mu kwotę 3000 zł”). W wypadku uwzględnienia takiego powództwa pozwany, jako dłużnik, będzie zobowiązany do spełnienia jednego z obu zasądzonych świadczeń, przy czym wyboru świadczenia dokona przy egzekucji. Sąd:

„1) nakazuje Janowi Walczakowi, aby wydał Stefanowi Nowakowi 6 m3 tarcicy sosnowej albo zapłacił mu kwotę 3000 (trzy tysiące) zł,

2) zasądza od Jana Walczaka na rzecz Stefana Nowaka kwotę 2500 (dwa tysiące pięćset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

- Tenor wyroku uwzględniającego powództwo, który powinien odpowiadaćsformułowanemu w pozwie facultas alternativa. Sąd:

„1) nakazuje Janowi Walczakowi, aby wydał Stefanowi Nowakowi 6 m3 tarcicy sosnowej, z tym zastrzeżeniem, że pozwany może zwolnić się od spełnienia tego świadczenia przez zapłatę powodowi kwoty 3000 (trzy tysiące) zł,

2) zasądza od Jana Walczaka na rzecz Stefana Nowaka kwotę 1600 (tysiąc sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

Egzekucja wszczęta na podstawie takiego wyroku będzie dotyczyła wyłącznie świadczenia podstawowego (wydania tarcicy). Z żądaniem facultas alternativa mamy do czynienia, gdy po stronie dłużnika istnieje uprawnienie do zwolnienia się od świadczenia przez spełnienie świadczenia innego. Uprawnienie takie może wynikać: a) z

ustawy (np. - art. 533, 897 k.c.), b) z umowy, c) z odpowiedniego sformułowania pozwu (por. orzeczenie SN z 19 stycznia 1957 r., 3 CR 198/56, OSPiKA 1957, poz. 36).

Przyznanie facultas alternativa dłużnikowi bez wniosku w tym przedmiocie wierzyciela uchybia art. 321 § 1 k.p.c. (por. orzeczenieSN z 7 kwietnia 1959 r., 1 CR 953/58, LexPolonica nr 2513360, OSPiKA1960, nr 6, poz. 150).

- Tenor wyroku w sprawie, w której zostało zgłoszone roszczenie ewentualne. Jest to żądanie przedstawione w pozwie na wypadek nieuwzględnienia przez sąd żądania wskazanego na pierwszym miejscu [np. „Wnoszę o nakazanie pozwanemu Janowi Walczakowi, aby wydał powodowi Stefanowi Nowakowi 6 m3 tarcicy sosnowej, a na wypadek nieuwzględnienia tego żądania zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 3000 (trzy tysiące) zł …”]. Sformułowanie żądania ewentualnego różni się zarówno od żądania alternatywnego, jak i od żądania facultas alternativa. Sąd orzeknie o żądaniu ewentualnym tylko wtedy, gdy oddali żądanie zgłoszone na pierwszym miejscu, jeśli natomiast uwzględni żądanie postawione w pierwszej kolejności,to o żądaniu ewentualnym nie będzie orzekał. Sąd:

„1) oddala powództwo o nakazanie Janowi Walczakowi, aby wydał Stefanowi Nowakowi 6 m3 tarcicy sosnowej,

2) zasądza od Jana Walczaka na rzecz Stefana Nowaka kwotę 3000 (trzytysiące) zł z ustawowymi odsetkami od dnia 13 września 2010 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 900 (dziewięćset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

- Tenor wyroku rozstrzygającego powództwo główne i wzajemne. Oba powództwa - jeśli ich podstawą nie jest potrącenie - powinny być rozpoznane łącznie i rozstrzygnięte w jednym wyroku, lecz w osobnychjego punktach, np.:

„Sąd Rejonowy w Pabianicach… po rozpoznaniu… sprawy z powództwa głównego Jana Kowala przeciwko Stefanowi Cyganowi o zapłatę 10 000 zł oraz z powództwa wzajemnego Stefana Cygana przeciwko Janowi Kowalowi o zapłatę 12 000 zł:

I) z powództwa głównego:

1) zasądza od Stefana Cygana na rzecz Jana Kowala kwotę 7000 (siedemtysięcy) zł z ustawowymi odsetkami od dnia 13 września 2010 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 800 (osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu,

2) umarza postępowanie w zakresie kwoty 1000 (jednego tysiąca) zł,

3) oddala powództwo w pozostałej części,

II) z powództwa wzajemnego:

1) zasądza od Jana Kowala na rzecz Stefana Cygana kwotę 8000 (osiem tysięcy) zł z ustawowymi odsetkami od dnia… do dnia zapłaty oraz kwotę… tytułem zwrotu kosztów procesu,

2) oddala powództwo w pozostałej części”,

- Tenor wyroku rozstrzygającego powództwo główne i wzajemne, gdy podstawą powództwa wzajemnego jest potrącenie (nie mylić z zarzutem potrącenia). W takiej sprawie oba powództwa powinny być także rozpoznane łącznie i rozstrzygnięte w jednym wyroku, lecz w osobnychjego punktach, np. sąd:

„I) oddala powództwo główne,

II) z powództwa wzajemnego:

1) zasądza od Jana Kowala na rzecz Stefana Cygana kwotę 1500 (tysiącpięćset) zł z ustawowymi odsetkami od dnia… do dnia zapłaty,

2) oddala powództwo w pozostałej części,

III) zasądza od Jana Kowala na rzecz Stefana Cygana kwotę 3000 (trzytysiące) zł tytułem zwrotu kosztów procesu wywołanych powództwem głównym i powództwem wzajemnym”.

- Tenor wyroku w sprawie, w której zgłoszony został zarzut potrącenia. Jeżeli pozwany zgłosił zarzut potrącenia, rozstrzygnięcie sądu - zważywszy na skutek umarzający potrącenia (art. 498 § 2 k.c.) - przybierze różną postać, w zależności od tego,w jakiej części nastąpiło umorzenie, np.:

a) gdy wskutek potrącenia wierzytelność powoda uległa umorzeniu w całości, sąd oddali powództwo („… oddala powództwo i zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę… tytułem zwrotu kosztów procesu”);

b) gdy wierzytelność powoda uległa umorzeniu tylko w części, sąd zasądzi na rzecz powoda od pozwanego świadczenie odpowiadające nieumorzonej części tej wierzytelności i oddali powództwo w pozostałej części („1) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 6000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia… do dnia zapłaty… oraz kwotę…tytułem zwrotu kosztów procesu, 2) oddala powództwo w pozostałej części”);

c) gdy wierzytelność pozwanego przewyższa wierzytelność powoda, sąd - po wzajemnym umorzeniu obu wierzytelności do wysokości wierzytelności powoda - tylko oddali powództwo (oddala powództwo i zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę… tytułem zwrotu kosztów procesu); o nieumorzonej części wierzytelności pozwanego sąd nie może orzekać; pozwany będzie mógł jej dochodzić w odrębnym procesie;w takiej sytuacji pozwany, działając racjonalnie, powinien zamiast zarzutu potrącenia zgłosić powództwo wzajemne, przez co zapewniłby sobie zasądzenie całego przysługującego mu świadczenia.

- Tenor wyroku w sprawie, w której zasądzone świadczenie pieniężne zostało rozłożone na raty. Sąd:

„1) zasądza od Stefana Walczaka na rzecz Jana Kowalskiego kwotę 1145(jeden tysiąc sto czterdzieści pięć) zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 lutego 2010 r. do dnia wyroku,

2) należność zasądzoną w pkt 1 rozkłada na 6 rat miesięcznych, w tympierwsza rata w kwocie 145 zł, a kolejne w kwocie po 200 zł, płatne do dnia 10 każdego miesiąca, poczynając od miesiąca następnego od tego, w którym wyrok się uprawomocnił - z ustawowymi odsetkami od każdego uchybionego terminu płatności poszczególnych rat,

3) zasądza od Stefana Walczaka na rzecz Jana Kowalskiego kwotę 350 (trzysta pięćdziesiąt) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

GD. Tenory wyroków w sprawach z powództw o ustalenie istnienia (nieistnienia) stosunku prawnego lub prawa oraz o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa

O wymaganiach pozwu w sprawach o ustalenie albo o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa por. rozdział XV, 1, C, D. Mają one następujące brzmienie:

- Tenor wyroku uwzględniającego powództwo o ustalenie stosunku prawnego. Sąd:

„1) ustala, że między Janem Kowalskim a Stefanem Walczakiem istniejestosunek najmu mieszkania nr 2 położonego w Łodzi przy ul. Cichej 12,

2) zasądza od Stefana Walczaka na rzecz Jana Kowalskiego kwotę 800 (osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

- Tenor wyroku uwzględniającego powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego. Sąd:

„1) uznaje za bezskuteczną wobec powoda Jana Kowalskiego umowę darowizny, zawartą w dniu 13 września 2010 r. w Łodzi między pozwanym Stefanem Walczakiem a Barbarą Nowak, na podstawie której pozwany nabył na własność samochód marki „Mercedes 300 S”, nr rej. EL 2474,

2) zasądza od Stefana Walczaka na rzecz Jana Kowalskiego kwotę 3000 (trzy tysiące) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

GE. Wybrane tenory wyroków

- Tenor wyroku uwzględniającego powództwo o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji. Sąd:

„1) zwalnia od egzekucji kserokopiarkę marki „Otake” nr 3246, zajętąu Bronisława Skrzydlewskiego, zamieszkałego w Gdyni przy ul. Różanej3 m. 5, przez Komornika Sądu Rejonowego w Gdyni - Rewiru II w dniu 1

czerwca 2010 r. w sprawie egzekucyjnej pozwanego Stanisława Króla przeciwko Bronisławowi Skrzydlewskiemu (sygn. akt II Km 989/10);

2) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 3200 (trzy tysiące dwieście) zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

- Tenor wyroku uwzględniającego powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności. Sąd:

„1) pozbawia wykonalności wyrok Sądu Rejonowego w Pabianicach z 10 maja 2010 r., sygn. akt I C 214/10, zaopatrzony w klauzulę wykonalności z 15 sierpnia 2008 r., na podstawie którego zasądzona została od powoda na rzecz pozwanego kwota 14 500 zł z odsetkami od dnia 4 lutego 2008 r. wraz z kosztami procesu w kwocie 2500 zł;

2) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1800 (tysiąc osiemset)zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

- Tenor wyroku uwzględniającego powództwo o rozwód, zawierający rozstrzygnięcia wariantowe, o których mowa w art. 58 § 2-4 k.r.o. - w brzmieniu nadanym przez ustawę z 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 220, poz. 1431 (por. uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 13 stycznia 1978 r., III CZP 30/77, LexPolonica nr 301206, OSNCP 1978, nr 3, poz. 39). Sąd:

„1) rozwiązuje przez rozwód z winy męża związek małżeński Jana Kowalskiego i Janiny Kowalskiej z domu Bartczak, zawarty w dniu 15 maja 1991 r. w Urzędzie Stanu Cywilnego Łódź-Bałuty w Łodzi, zarejestrowany w księdze małżeństw, pod numerem V/83/1991”;

wariant I w zakresie rozstrzygania o władzy rodzicielskiej oraz alimentach na rzecz małoletniego dziecka (art. 58 § 1 k.r.o.):

„2) wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnią córką stron Marią Kowalską, ur. 15 czerwca 1998 r., powierza obojgu rodzicom, ustala, że jej miejscem zamieszkania jest miejsce zamieszkania matki, a ponadto ustala, że Jan Kowalski uprawniony jest do kontaktowania się z córką w każdą sobotę od godz. 10.00 do godz. 20.00, które polega na zabraniu córki z jej miejsca zamieszkania;

3) zobowiązuje oboje rodziców do ponoszenia kosztów związanych z utrzymaniem i wychowaniem małoletniej córki i w ramach udziału ojca w tych kosztach zasądza od Jana Kowalskiego na rzecz Marii Kowalskiej alimenty w kwocie po 700 (siedemset) zł miesięcznie, płatne do rąk Janiny Kowalskiej jako ustawowej przedstawicielki małoletniej, do dnia dziesiątego każdego miesiąca, poczynając od uprawomocnienia się wyroku, z ustawowymi odsetkami w razie uchybienia terminowi płatności każdej raty”;

albo

„3) pozostawia bez zmian rozstrzygnięcie w zakresie obowiązku alimentacyjnego stron wobec małoletniej córki, zawarte w wyroku SąduRejonowego dla Łodzi-Śródmieście w Łodzi z 20 stycznia 2010 r. w sprawie VII RC 892/10”;

wariant II w zakresie rozstrzygania o władzy rodzicielskiej oraz alimentach na rzecz małoletniego dziecka (art. 58 § 1 k.r.o.):

„2) władzę rodzicielską nad małoletnią córką stron Marią Kowalską ogranicza matce przez ustanowienie nadzoru kuratora sądowego, natomiast ojcu zawiesza w okresie jego pobytu w zakładzie karnym,

zmieniając w ten sposób postanowienie Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi z 20 stycznia 2009 r., w sprawie VII RNs 700/08;

3) pozostawia bez zmian rozstrzygnięcie w zakresie obowiązku alimentacyjnego stron wobec małoletniej córki Marii Kowalskiej zawarte w wyroku Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieście w Łodzi z 20 stycznia 2010 r., w sprawie VII RC 892/10”;

obligatoryjne rozstrzyganie o sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania przez czas wspólnego w nim przebywania (tzw. podział ąuad usum na podstawie art. 58 § 2 zd. pierwsze k.r.o.):

„4) ustala sposób korzystania przez rozwiedzionych małżonków na czaswspólnego zamieszkania w mieszkaniu trzypokojowym nr 5 w Łodzi przy ul. Wysokiej 2 przez wydzielenie pokoju największego o pow. 25 m2 , położonego po lewej stronie od korytarza, do wyłącznego korzystania przez pozwanego, oraz wydzielenie pozostałych dwóch pokoi (o pow. 10m2 i 13 m2 ) do wyłącznego korzystania przez powódkę i małoletnią córkę stron oraz wydzielenie pozostałych pomieszczeń mieszkania do wspólnego korzystania;

5) nakazuje powódce, aby w terminie 2 tygodni od uprawomocnienia sięwyroku wydała pozwanemu przydzielony mu pokój o pow. 25 m2 ”;

fakultatywne rozstrzyganie o eksmisji małżonka ze wspólnie zajmowanego mieszkania (art. 58 § 2 zd. drugie k.r.o.):

„4) nakazuje eksmisję pozwanego z mieszkania nr 5 w Łodzi przy ul. Wysokiej 2”;

rozstrzyganie w przedmiocie wniosków stron co do ichwspólnego mieszkania (art. 58 § 2 zd. drugie i trzecie k.r.o.):

wariant I

„4) oddala wniosek o dokonanie podziału wspólnego mieszkania stron”;

albo

„4) oddala wniosek o przyznanie powódce wspólnego mieszkania stron”;

wariant II

„4) dokonuje - na zgodny wniosek stron - definitywnego podziału wspólnie zajmowanego przez strony, na podstawie umowy najmu, mieszkania położonego w Łodzi przy ul. Wysokiej 2, w ten sposób, że:

a) powódce przyznaje pomieszczenia położone po lewej części korytarza, a mianowicie pokój o pow. 23 m2 , znajdującą się za tym pokojem kuchnię o pow. 10 m2 oraz przyległą do kuchni łazienkę o pow. 6 m2 ;

b) pozwanemu przyznaje pomieszczenia położone po lewej części korytarza, a mianowicie kuchnię o pow. 8 m2 , pokój o pow. 20 m2 oraz przyległą do tego pokoju łazienkę o pow. 5 m2 ”;

wariant III

„4) przyznaje - w związku ze zgodą wyrażoną przez pozwanego - na wyłączną własność powódki wspólne mieszkanie stron, położone w budynku przy ul. Wysokiej 2 m. 4 w Łodzi, stanowiące odrębną

własność lokalową wraz z udziałem wynoszącym 333/10 000 (trzysta trzydzieści trzy dziesięciotysięczne) części elementów wspólnych budynku i urządzeń, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli poszczególnych lokali w tym budynku, bez prawa dostarczenia pozwanemu lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego”;

rozstrzyganie o podziale majątku wspólnego (art. 58 § 3 k.r.o.):

wariant I

„5) ustala, że w skład majątku wspólnego Jana Kowalskiego i Janiny Kowalskiej wchodzi zabudowana nieruchomość położona w Łodzi przy ul.Nowej 12 o wartości 400 000 (czterysta tysięcy) złotych, należąca doobrębu geodezyjnego G-8, działka o powierzchni 800 m2 (osiemset metrów kwadratowych) o numerze 222/1, dla której w Sądzie Rejonowym dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi prowadzona jest księga wieczysta Kw 1455;

6) dokonuje podziału majątku wspólnego małżonków Jana Kowalskiego i Janiny Kowalskiej przez ustanowienie odrębnej własności lokali w tensposób że:

a) ustanawia w parterowej części budynku odrębną własność lokalu mieszkalnego (nr 1) składającego się z pokoju o pow. 16,2 m2 , kuchni o pow. 13,4 m2 , łazienki o pow. 3,5 m2 , oraz przynależnych do tego lokalu 2 piwnic, garażu, a ponadto pomieszczenia na poddaszuo pow. 49,2 m2 ,

b) ustanawia na I piętrze budynku odrębną własność lokalu mieszkalnego (nr 2) składającego się z 2 pokoi o pow. 20 m2 i 15 m2 , kuchni o pow. 17,4 m2 , łazienki o pow. 4,9 m2 oraz przynależnych do tego lokalu 3 piwnic, garażu, a ponadto pomieszczenia na poddaszu o pow. 32,4 m2 ,

c) przyznaje powódce na wyłączną własność lokal mieszkalny i pomieszczenia przynależne opisane w pkt 6a, natomiast pozwanemu przyznaje na wyłączną własność lokal mieszkalny i pomieszczenia przynależne opisane w pkt 6b, pozostawiając korytarze oraz klatki schodowe na poziomie piwnic, parteru, piętra oraz poddasza - jako pomieszczenia stanowiące współwłasność stron w częściach równych,

d) ustala, że prawo własności gruntu oraz pozostałe części budynku niesłużące wyłącznie zaspokojeniu indywidualnych potrzeb właścicieliposzczególnych lokali, tj. klatka schodowa, holl na poziomie pierwszego piętra, dach i jego konstrukcja, elewacje budynku, ogrodzenie wraz z bramą i dwoma furtkami, komórka, garaż blaszany, przyłącza wodno-kanalizacyjne, elektryczne i gazowe pozostają we współwłasności:

- właściciela samodzielnego lokalu mieszkalnego opisanego w punkcie 6a w 1/2 części,

- właściciela samodzielnego lokalu mieszkalnego opisanego w punkcie 6b w 1/2 części,

e) zasądza od powódki na rzecz pozwanego kwotę 37 837 (trzydzieści siedem tysięcy osiemset trzydzieści siedem) zł z ustawowymi odsetkami - tytułem spłat i wyrównania udziałów we współwłasności,

f) wartość przedmiotu postępowania określa na kwotę 400 000 (czterysta tysięcy), a opłatę sądową na kwotę 810 zł (osiemset dziesięć złotych),

g) nakazuje pobrać od Jana Kowalskiego i Janiny Kowalskiej na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Łodzi po 150 (sto pięćdziesiąt)

zł tytułem nieuiszczonej opłaty od wniosku o podział majątku wspólnego;

7) zasądza od pozwanego na rzecz powódki kwotę 4500 (cztery tysiące pięćset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania”.

wariant II

„5) pozostawia bez rozpoznania wniosek o podział majątku wspólnego.”

GF. Wybrane tenory postanowień w postępowaniu nieprocesowym

Mają one następujące brzmienie:

- Tenor postanowienia uwzględniającego wniosek o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie. Sąd:

„1) stwierdza, że Jan Nowak, syn Karola i Marii, nabył przez zasiedzenie z dniem 15 czerwca 2010 r. własność niezabudowanej nieruchomości o pow. 2 ha, położonej w Kaliszu przy ul. Łódzkiej 24,dla której w Sądzie Rejonowym w Kaliszu prowadzona jest księga wieczysta KW nr 2467;

2) zasądza od uczestnika postępowania Stefana Walczaka na rzecz wnioskodawcy kwotę 1000 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania”.

- Tenor postanowienia uwzględniającego wniosek o wydzielenie do wyłącznego używania części nieruchomości (podział quoad usum). Sąd:

„1) wydziela do używania wnioskodawcy Janowi Woźniakowi - z nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej KW nr 3456 Sądu Rejonowego w Zgierzu, położonej w Zgierzu przy ul. Łódzkiej 20, o obszarze 800 m2 z domem mieszkalnym i dwoma pomieszczeniami gospodarczymi, zajmującymi odpowiednio pow. 20 m2 i pow. 30 m2 , stanowiącej po 1/2 części współwłasność Jana Woźniaka i Stefana Walczaka - części obejmującej:

a) 2 pokoje i kuchnię z używalnością sieni w domu od strony południowej,

b) pomieszczenie gospodarcze o pow. 20 m2 ,

c) część działki o obszarze 500 m2 od strony zachodniej;

2) zobowiązuje Stefana Walczaka do wydania wnioskodawcy do używania wymienionej w pkt 1 części nieruchomości;

3) zasądza od Stefana Walczaka na rzecz Jana Woźniaka kwotę 2000 (dwa tysiące) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania”.

- Tenor postanowienia uwzględniającego wniosek o zniesienie współwłasności. Sąd:

„1) znosi współwłasność nieruchomości gruntowej o pow. 380 m2 , położonej w Łodzi przy ul. Wodnej 2, mającej założoną w Sądzie Rejonowym dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi księgę wieczystą KW nr 1238,której współwłaścicielami są wnioskodawczyni Anna Jach w 1/3 części i uczestnik postępowania Stefan Kubiak w 2/3 części - w ten sposób, że nieruchomość tę, przedstawioną na planie podziału przez biegłego Andrzeja Mielczarka, dzieli na dwie części oznaczone na tym planie

jako działka nr 272/1 oraz działka nr 272/2 i przyznaje na wyłączną własność:

a) Annie Jach - działkę nr 272/1,

b) Stefanowi Kubiakowi - działkę nr 272/2;

2) zasądza od uczestnika postępowania Stefana Kubiaka na rzecz wnioskodawczyni Anny Jach tytułem spłat i wyrównania udziałów we współwłasności kwotę 37 800 (trzydzieści siedem tysięcy osiemset) złz ustawowym odsetkami w razie jej nieuiszczenia w terminie 5 miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia;

3) wartość przedmiotu zniesienia współwłasności ustala na kwotę 80 000 (osiemdziesiąt tysięcy) zł;

4) zasądza od Stefana Kubiaka na rzecz Anny Jach kwotę 3000 (trzy tysiące) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania”.

GG. Tenory wyroków sądu drugiej instancji

Mają one następujące brzmienie:

- Tenor wyroku sądu drugiej instancji, na podstawie którego sąd - w następstwie częściowego uwzględnienia apelacji pozwanego - zmienił częściowo wyrok sądu pierwszej instancji i orzekł co do istoty sprawy, natomiast apelację powoda jako bezzasadną oddalił (art. 386 § 1 i art. 385 k.p.c.). Sąd:

„1) zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądzoną w pkt 1 sentencji kwotę 50 000 (pięćdziesiąt tysięcy) zł obniża do kwoty 30

000 (trzydzieści tysięcy) zł, a zasądzoną w pkt 3 sentencji kwotę 3200 (trzy tysiące dwieście) zł tytułem kosztów procesu obniża do kwoty 1800 (jeden tysiąc osiemset) zł;

2) oddala apelację pozwanego w pozostałej części;

3) oddala apelację powoda;

4) zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 1800 (jeden tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego”.

- Tenor wyroku sądu drugiej instancji, na podstawie którego sąd - w następstwie uwzględnienia apelacji pozwanego wskutek stwierdzenia nieważności postępowania - uchylił zaskarżony wyrok, zniósł postępowanie przed sądem pierwszej instancji i przekazał sprawę temusądowi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego (art. 386 § 2 i art. 108 § 2 k.p.c.). Sąd:

„uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie w sprawie i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu w Kielcach do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego”.

- Tenor postanowienia sądu drugiej instancji, na podstawie którego sąd - w następstwie zawarcia przed tym sądem ugody sądowej - uchyliłzaskarżony wyrok i umorzył postępowanie (art. 386 § 3 w zw. z art. 355 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.). Sąd:

„1) uchyla zaskarżony wyrok i umarza postępowanie w sprawie,

2) znosi wzajemnie pomiędzy stronami koszty postępowania przed sądemdrugiej instancji,

3) zwraca powodowi kwotę 1000 zł tytułem połowy opłaty sądowej od apelacji, uiszczonej w kasie Sądu Rejonowego w Pabianicach w dniu 12maja 2009 r. (poz. 1234/09)”.

GH. Tenory wyroków Sądu Najwyższego

Mają one następujące brzmienie:

- Tenor wyroku, na podstawie którego Sąd Najwyższy uchylił wyrok sądu drugiej instancji i orzekł co do istoty sprawy (art. 39816 k.p.c.).

W sprawie Sąd Okręgowy z żądanej przez powoda kwoty 300 000 zł zasądził tylko 150 000 zł, oddalił powództwo w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu. Sąd apelacyjny, rozpoznając apelacje obu stron (wniesioną przez powoda w części oddalającej powództwo i orzekającej o kosztach oraz wniesioną przez pozwaną w części uwzględniającej powództwo i orzekającej o kosztach), oddalił obie apelacje, zniósł wzajemnie pomiędzy stronami koszty postępowania apelacyjnego. Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną pozwanej, uznając, że oddalenie apelacji pozwanej nie było uzasadnione. Innymisłowy, uznał, że sąd apelacyjny powinien uwzględnić apelację pozwanej i oddalić powództwo nie tylko co do kwoty 150 000 zł, lecz także co do pozostałej kwoty 150 000 zł. W takiej sytuacji tenor wyroku Sądu Najwyższego ma następujące brzmienie. Sąd:

„1) uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację pozwanej iorzekającej o kosztach postępowania za drugą instancję i zmienia wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 14 września 2008 r., sygn. akt IC 208/08, w pkt 1 sentencji w ten sposób, że oddala powództwo również w części dotyczącej kwoty 150 000 (sto pięćdziesiąt tysięcy)zł oraz w pkt 3 sentencji w ten sposób, że zasądza od powoda na rzecz pozwanej kwotę 7200 (siedem tysięcy dwieście) zł tytułem zwrotu kosztów procesu, a ponadto zasądza od powoda na rzecz

pozwanej kwotę 2800 (dwa tysiące osiemset) zł tytułem kosztów postępowania apelacyjnego;

2) zasądza od powoda na rzecz pozwanej kwotę 2830 (dwa tysiące osiemset trzydzieści) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego”.

- Tenor wyroku, na podstawie którego Sąd Najwyższy w następstwie uwzględnienia skargi kasacyjnej powoda uchylił wyrok sądu drugiej instancji i przekazał sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania (art. 39815 k.p.c.), natomiast nie uwzględnił skargi kasacyjnej pozwanego. Sąd:

„1) uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację powoda i wtym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego;

2) oddala skargę kasacyjną pozwanego”.

- Tenor wyroku, na podstawie którego Sąd Najwyższy w następstwie uwzględnienia skargi kasacyjnej powoda uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w części zmieniającej wyrok Sądu Okręgowego i tym zakresie orzekł odmiennie o roszczeniu. Sąd:

„1) uchyla zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu Okręgowego, obejmującej oddalenie powództwa co do kwoty 102 824 (stodwa tysiące osiemset dwadzieścia cztery) zł (pkt I ppkt 2) oraz w części oddalającej apelację powoda w zakresie obejmującym tę kwotę (pkt II) i podwyższa zasądzoną kwotę 351 156,47 (trzysta pięćdziesiąt jeden tysięcy sto pięćdziesiąt sześć i 47/100) zł do kwoty 453 981,16 (czterysta pięćdziesiąt trzy tysiące dziewięćset osiemdziesiąt jeden i 16/100) zł,

2) oddala skargę kasacyjną strony pozwanej,

3) zasądza od strony pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę 3700 (trzy tysiące siedemset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego,

4) nakazuje pobrać od strony pozwanej na rzecz Skarbu Państwa - SąduApelacyjnego w Rzeszowie kwotę 5142 (pięć tysięcy sto czterdzieści dwa) zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od skargi kasacyjnej strony powodowej”.

H. Pisemne uzasadnienie orzeczeń sądowych

HA. Uwagi ogólne

Istotnym i ważnym elementem pracy sędziego jest sporządzenie uzasadnienia wydanego orzeczenia. Jest to - zwłaszcza w odniesieniu do pisemnych motywów wyroku - zadanie żmudne, czasochłonne, bodaj najbardziej obciążające sędziego, mimo że podawane po najważniejszejdecyzji, jaką jest niewątpliwie samo wydanie wyroku. Uzasadnienie powinno zostać sporządzone według układu określonego w art. 328 § 2 k.p.c., jednakże nie może być schematyczne. Trudność napisania uzasadnienia orzeczenia sądowego wynika z odmienności każdej rozstrzyganej sprawy. Sędzia, sporządzając je, musi z obszernego materiału zgromadzonego w aktach konkretnej sprawy wydobyć te jego elementy, które będą stanowić podstawę faktyczną rozstrzygnięcia. Dokonanie precyzyjnych ustaleń jest poprzedzone analizą tego materiału, która powinna znaleźć swój wyraz w kolejnej części uzasadnienia, poświęconej ocenie dowodów, przy uwzględnieniu całego zgromadzonego materiału (przyznanie, domniemania, notoryjność, zgodne oświadczenia procesowe). Znajomość prawa, umiejętność jego stosowania, błędna bądź prawidłowa wykładnia prawa dokonana przez sędziego ujawnią się w następnym fragmencie uzasadnienia, zwanym podstawą prawną wyroku. Ta część uzasadnienia świadczy o kwalifikacjach zawodowych, profesjonalizmie i kunszcie sędziego. Wobec tego, że pisemne uzasadnienie wyroku jest dokumentem

urzędowym, powinno zostać sporządzone językiem urzędowym i prawniczym, który nie zawsze jest zrozumiały dla osoby niemającej wykształcenia prawniczego. Jest oczywiste, że sędzia - posługując się językiem prawniczym - powinien dążyć do tego, aby jego wywód byłjasny, logiczny i zrozumiały dla każdego odbiorcy. Sędzia w pisemnych motywach powinien - w części poświęconej rozważaniom prawnym - w sposób wyczerpujący, z odwołaniem się do doktryny i judykatury, a zatem odmiennie, niż to miało miejsce w motywach ustnych, przedstawić argumenty prawne, które legły u podstaw rozstrzygnięcia.

Uzasadnienie orzeczenia sądowego nie może zawierać treści niemerytorycznych w postaci np. uwag co do kwalifikacji zawodowych pełnomocników czy też pouczeń, w jaki sposób sprawa powinna być prowadzona. W uzasadnieniu należy odpowiednio dobierać słowa, niedopuszczalne są wszelkiego rodzaju porównania, którymi uczestnicypostępowania mogliby poczuć się dotknięci. W wyroku z 20 listopada 2002 r. (V CKN 1373/00, niepubl.) Sąd Najwyższy podkreślił, że uzasadnienie wyroku zdeformowane treścią pozamerytoryczną, pełną dygresji wyrażających w sposób emocjonalny dezaprobatę sądu dla kwalifikacji zawodowych pełnomocnika strony oraz podejmowanych przezniego czynności procesowych, może stanowić podstawę skutecznego zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.

Pisemne uzasadnienie wydanego przez sąd wyroku - podobnie jak jego motywy ustne (por. pkt 2, A niniejszego rozdziału) - mają przekonać,zwłaszcza stronę, która przegrała sprawę, że orzeczenie jest zgodne z prawem, słuszne i sprawiedliwe. Społeczno-wychowawcza rola uzasadnienia orzeczenia sądowego przejawia się w sile motywów w nim zawartych. Uzasadnieniem wyroku, zwłaszcza publikowanym, sąd oddziałuje nie tylko na uczestników postępowania zakończonego wyrokiem. Jakże często uzasadnienie wyroku wydanego w konkretnej sprawie jest powoływane przez strony lub sąd w innych rozpoznawanychsprawach. Uzasadnienie wyroku zatem spełnia ważną funkcję wychowawczą. Funkcja ta nie zostanie w pełni zrealizowana, jeśli uzasadnienie orzeczenia zostanie sporządzone ze znacznym opóźnieniem. Sąd, zarówno pierwszej, jak i drugiej instancji, który zwleka ze sporządzeniem uzasadnienia, może być odebrany jako mniej

wiarygodny. U osób zbyt długo oczekujących na uzasadnienie pojawia się podejrzenie, że sędzia ma kłopot z przedstawieniem argumentów przemawiających za rozstrzygnięciem, które zapadło. Sędzia we własnym dobrze pojętym interesie powinien przystąpić do pisania uzasadnienia niezwłocznie po ogłoszeniu wyroku, gdy ma na świeżo w pamięci wyniki dokonanej analizy faktycznej i prawnej materiału zgromadzonego w aktach sprawy. Wtedy znacznie mniej czasu będzie musiał poświęcić temu zajęciu, każdy bowiem dzień zwłoki w przystąpieniu do sporządzenia uzasadnienia powoduje, że wzrasta ryzyko zacierania się w pamięci istotnych okoliczności sprawy i pomieszania ich z okolicznościami występującymi w kolejnych zakończonych sprawach.

Uzasadnienie orzeczenia powinno być sporządzone pismem maszynowym bądź w formie wydruku komputerowego (§ 87 ust. 3 reg. sąd.). Uzasadnienie orzeczenia sporządza przewodniczący posiedzenia lub sędzia sprawozdawca. W razie gdy sporządzenie uzasadnienia orzeczenia przez przewodniczącego posiedzenia lub sędziego sprawozdawcę nie jest możliwe lub napotyka przeszkody, których czasutrwania nie można przewidzieć (np. długa ciężka choroba), uzasadnienie sporządza inny sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia (§ 88 ust. 1 i 2 reg. sąd.). Decyzję w tym przedmiocie powinien podjąć przewodniczący posiedzenia, a jeżeli przeszkoda jegodotyczy - przewodniczący wydziału. Jeżeli sporządzenie uzasadnienia należy do ławnika, przewodniczący wydziału w razie potrzeby powinienwyznaczyć sędziego do udzielenia pomocy ławnikowi przy sporządzeniu uzasadnienia (§ 88 ust. 3 reg. sąd.). Sędzia nie ma obowiązku uzasadnienia orzeczenia, do którego zgłosił zdanie odrębne (por. pkt2, AB niniejszego rozdziału). Jeżeli jednak w sprawie rozpoznanej w składzie jednego sędziego i dwóch ławników zdanie odrębne zgłosił przewodniczący posiedzenia, a żaden ławnik nie podjął się sporządzenia uzasadnienia, sporządza je przewodniczący posiedzenia na podstawie motywów ustalonych w czasie narady (§ 88 ust. 3 reg. sąd.).

HB. Uzasadnienie orzeczenia sądu pierwszej instancji

Sporządzenie uzasadnienia wyroku (postanowienia rozstrzygającego istotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym) sądu pierwszej instancjipowinno nastąpić w terminie dwutygodniowym od dnia złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia, a gdy wniosek taki nie był zgłoszony - od dnia zaskarżenia wyroku (art. 329 k.p.c.). Żądanie strony powinnozostać zgłoszone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencjiwyroku, a w wypadku, o którym mowa w art. 327 § 2 k.p.c. - od dnia doręczenia sentencji wyroku (art. 328 § 1 k.p.c. in principio). Wniosek o doręczenie orzeczenia, bez wskazania, że chodzi o orzeczenie z uzasadnieniem, nie spełnia wymagań art. 387 § 3 k.p.c. (postanowienie SN z 17 czerwca 2003 r., III CZ 48/03, niepubl.). Uzasadnienie powinno zostać sporządzone także wówczas, gdy wyrok został zaskarżony w ustawowym terminie. Chodzi tu o sytuację, gdy strona nie zażądała uzasadnienia wyroku w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji. Złożenie takiego wniosku (tzw. zapowiedzi apelacji) nie jest warunkiem sine qua non wniesienia apelacji. Strona może wnieść apelację - bez wcześniejszego złożenia jej zapowiedzi - w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia, a więc innymi słowy, w terminie 21 dni od ogłoszenia wyroku (art. 369 § 2 k.p.c.). Uzasadnienie powinnozostać sporządzone także wówczas, gdy wniesiono skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 328§ 1 k.p.c.).

Uzasadnienie wyroku zaocznego powinno zostać sporządzone w terminie dwutygodniowym tylko wtedy, gdy powództwo zostało oddalone w całościlub w części, a powód zażądał uzasadnienia w ciągu tygodnia od doręczenia mu wyroku (doręczenie następuje z urzędu, por. pkt 2, D niniejszego rozdziału), albo gdy powód, który żądania takiego nie zgłosił, wniósł apelację w przepisanym terminie, tj. w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia, a więc w terminie 21 dni od doręczenia wyroku zaocznego, lub wniósł skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 342 w zw. z art. 369 § 2 i art. 328 § 1 k.p.c.).

Uzasadnienie wyroku wydanego na posiedzeniu niejawnym w sprawie gospodarczej (art. 47917 k.p.c.) powinno nastąpić w terminie

dwutygodniowym, gdy powód zażądał uzasadnienia w ciągu tygodnia od doręczenia mu wyroku (doręczenie następuje z urzędu - art. 47919 k.p.c.) albo gdy strona, która żądania takiego nie zgłosiła, wniosłaapelację w przepisanym terminie, tj. w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia, a zatem w terminie 21 dni od doręczenia wyroku, lub wniosła skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 47919 w zw. z art. 328 § 1 k.p.c.). W razie wydania w takiej sprawie(gospodarczej) wyroku zaocznego na posiedzeniu niejawnym (art. 47918§ 2 k.p.c.) uzasadnienie wyroku powinno zostać sporządzone w terminie dwutygodniowym tylko wtedy, gdy powództwo zostało oddalone w całości lub w części, a powód zażądał uzasadnienia w ciągu tygodnia od doręczenia mu wyroku zaocznego (doręczenie następuje z urzędu, por. pkt 2, DA. niniejszego rozdziału), albo gdy powód, który żądania takiego nie zgłosił, wniósł apelację w przepisanym terminie, tj. w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia, innymi słowy, w terminie 21 dni od doręczenia wyroku zaocznego, albo gdy wniósł skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 47918 § 2 i art.342 w zw. z art. 369 § 2 i art. 328 § 1 k.p.c.).

W sprawie zawiłej, w razie niemożności sporządzenia uzasadnienia w terminie, prezes sądu może przedłużyć ten termin na czas oznaczony, nie dłuższy niż trzydzieści dni (art. 329 k.p.c.). Pismo o przedłużenie terminu sędzia powinien przedstawić drogą służbową, a więc za pośrednictwem przewodniczącego wydziału, wskazując, na czym polega zawiłość sprawy (por. art. 89 u.s.p.).

Sporządzenie uzasadnienia postanowienia sądu pierwszej instancji - gdy jest postanowieniem zaskarżalnym (por. art. 394 k.p.c.) i zostało ogłoszone na posiedzeniu jawnym, powinno nastąpić w terminietygodniowym od dnia złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia. Stronie przysługuje taki wniosek w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia postanowienia. Uzasadnienie powinno zostać sporządzone także wówczas, gdy postanowienie zostało zaskarżone w ustawowym terminie. Chodzi tu o sytuację, gdy strona nie zażądała uzasadnieniapostanowienia w terminie tygodniowym od jego ogłoszenia. Złożenie takiego wniosku nie jest - podobnie jak przy apelacji - warunkiem

sine qua non wniesienia zażalenia. Strona może wnieść zażalenie - bez wcześniejszego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia - w terminie tygodnia od ogłoszenia postanowienia (art. 357 § 1 i 3 zd. drugie w zw. z art. 394 § 2 k.p.c.).

Jeżeli postanowienie podlegające zaskarżeniu zostało wydane na posiedzeniu niejawnym, sąd ma obowiązek doręczyć je z urzędu obu stronom wraz z uzasadnieniem, które powinien sporządzić w terminie tygodnia od dnia wydania postanowienia (art. 357 § 2 i 3 zd. pierwsze k.p.c.).

HC. Uzasadnienie orzeczenia sądu drugiej instancji i Sądu Najwyższego

Sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu wyrok (postanowienie rozstrzygające istotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym) oraz postanowienie kończące postępowanie w sprawie. W sprawach, w którychapelację oddalono, uzasadnienie sporządza się tylko wówczas, gdy strona zażądała dostarczenia jej wyroku z uzasadnieniem (art. 387 § 1 k.p.c.). Co do pojęcia postanowienia kończącego postępowanie w sprawie - por. pkt 3 niniejszego rozdziału. Sporządzenie uzasadnienia powinno nastąpić w terminie dwóch tygodni od dnia ogłoszenia sentencji orzeczenia. Jeżeli ogłoszenia nie było, termin ten liczy się od dnia wydania orzeczenia. W sprawach, w których apelację oddalono, uzasadnienie sporządza się w terminie dwóch tygodni od dnia zgłoszenia wniosku (art. 387 § 2 k.p.c.). Podobnie jak w przypadku uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji, w sprawie zawiłej, w razie niemożności sporządzenia uzasadnienia, termin ten może zostać przedłużony przez prezesa sądu na czas oznaczony, nie dłuższy niż trzydzieści dni (art. 329 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.).

Orzeczenie podlegające uzasadnieniu z urzędu nie jest z urzędu doręczane. Zgodnie z art. 387 § 3 k.p.c. sąd doręcza orzeczenie z uzasadnieniem tylko tej stronie, która w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji zażądała doręczenia. Od reguły tej istnieje wyjątek dotyczący strony działającej bez adwokata lub radcy

prawnego, której nieobecność podczas ogłoszenia sentencji orzeczeniabyła spowodowana pozbawieniem jej wolności. Jeżeli ogłoszenia nie było, orzeczenie z uzasadnieniem doręcza się stronom z urzędu w terminie tygodniowym od sporządzenia uzasadnienia.

Sąd Najwyższy uzasadnia z urzędu wyrok (postanowienie rozstrzygająceistotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym) oraz postanowienie kończące postępowanie w sprawie. W przypadku wydania postanowienia oodmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania podlega ono uzasadnieniu (art. 387 § 1 w zw. z art. 39821 i art. 3989 § 2 k.p.c.). Mając na względzie specyfikę postępowania kasacyjnego, w którym przyjęcie skargi kasacyjnej następuje między innymi z przyczyn wskazanych w art. 3989 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c., należy przyjąć, że w postępowaniu tym nie będzie miał odpowiedniego zastosowania art. 387 § 1 zd. drugie w zw. z art. 39821 k.p.c. Sąd Najwyższy powinien uzasadnić zatem także wyrok, na podstawie któregooddali skargę kasacyjną. Jeśli bowiem skarga kasacyjna została przyjęta tylko ze względu na występujące w sprawie zagadnienie prawne lub potrzebę dokonania wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości, skarga zaś podlega oddaleniu, to zachodzi konieczność uzasadnienia wyroku. Co do pojęcia postanowienia kończącego postępowanie w sprawie - por. pkt 3. Termin na sporządzenie uzasadnienia orzeczenia wynosi cztery tygodnie (art. 39821 k.p.c.). Zasady doręczania orzeczenia z uzasadnieniem są takiesame jak w postępowaniu apelacyjnym, a zatem orzeczenie Sądu Najwyższego z uzasadnieniem doręcza się tylko stronie, która w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji zażądała jego doręczenia. Wyjątek dotyczący osób pozbawionych wolności też ma odpowiednie zastosowanie (art. 327 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c.). Jeżeli ogłoszenia nie było - doręczenie następuje z urzędu w terminie tygodniowym od sporządzenia uzasadnienia.

HD. Charakter terminu do sporządzenia uzasadnienia orzeczenia sądowego

Terminy do sporządzenia uzasadnień orzeczeń (tygodniowy, dwutygodniowy, czterotygodniowy) są terminami instrukcyjnymi. Przypomnieć należy, że są to terminy do dokonania czynności organów

procesowych. Ich adresatem jest sąd lub inny organ procesowy (np. komornik), a celem jest usprawnienie postępowania (np. termin rozprawy w sprawach z zakresu prawa pracy, gdy powództwo wytoczył pracownik - art. 471 i 4777 k.p.c., oraz termin załatwienia sprawy gospodarczej - art. 47916 k.p.c.). Zachowanie terminu instrukcyjnegonie jest warunkiem skuteczności czynności. Czynność sądu dokonana poupływie terminu instrukcyjnego (np. po upływie terminu do sporządzenia uzasadnienia wyroku - art. 329, 387, 39821 k.p.c.) jestskuteczna. Nie oznacza to, że sędzia może nie dotrzymywać tych terminów. Sporządzanie przez sędziego uzasadnień orzeczeń po terminie jest uchybieniem w zakresie sprawności postępowania sądowego, na które Minister Sprawiedliwości oraz prezesi sądów mogą zwrócić, na piśmie, uwagę i żądać usunięcia skutków tego uchybienia (art. 37 § 4 u.s.p.). W przypadkach znacznych lub powtarzających sięopóźnień w sporządzaniu uzasadnień orzeczeń, które należy kwalifikować jako przewinienia służbowe, sędzia może zostać pociągnięty do odpowiedzialności dyscyplinarnej (art. 107 i nast. u.s.p.).

W sądach kierownik sekretariatu wydziału prowadzi kontrolkę terminowego sporządzania uzasadnień orzeczeń. Liczba kart w kontrolce powinna uwzględniać liczbę sędziów oraz liczbę uzasadnień opracowywanych w roku przez poszczególnych sędziów. Na każdej karciekontrolki należy wpisać nazwisko sędziego, którego sprawy będą ewidencjonowane. Zakładając kontrolkę na nowy rok kalendarzowy, należy na pierwszych kartach dotyczących poszczególnych sędziów wpisać sygnatury akt spraw niezakreślonych w kontrolce prowadzonej wroku ubiegłym. Z chwilą wpłynięcia wniosku o doręczenie odpisu orzeczenia z uzasadnieniem wpisuje się datę wpływu tego wniosku; jeżeli w jednej sprawie wpłynęło kilka takich wniosków, sprawę rejestruje się w kontrolce tylko raz, notując datę wpływu wniosku najwcześniej złożonego. W kontrolce notuje się również wzmianki o przedłużeniu terminu do sporządzenia uzasadnienia. Kierownik sekretariatu przechowuje kontrolkę terminowego sporządzania uzasadnień orzeczeń i załatwiania środków odwoławczych przez 2 lata następujące po roku, dla którego została założona (§ 73-75 instr. sąd.).

HE. Konstrukcja i technika sporządzania uzasadnień orzeczeń sądowych

Według art. 328 § 2 k.p.c. uzasadnienie wyroku powinno zawierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. W świetle tego przepisu uzasadnienie wyroku składa się z dwóch zasadniczych elementów, mianowicie z podstawy faktycznej oraz z podstawy prawnej. W praktyceuzasadnienie wyroku nie jest ograniczone do tych dwóch elementów. Uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji składa się z czterech części:

1) część opisowa (historyczna),

2) ustalenia faktyczne (podstawa faktyczna),

3) ocena materiału dowodowego,

4) rozważania prawne (podstawa prawna).

Ad 1. W części pierwszej opisowej należy w sposób zwięzły przedstawić treść żądania powoda ze wskazaniem twierdzeń, na którychje oparł. Celowe jest opisanie zmian przedmiotowych i podmiotowych powództwa, a także istotnych z punktu widzenia przedmiotu procesu oświadczeń procesowych powoda (np. oświadczenie o gotowości zawarciaugody). Należy także przedstawić stanowisko procesowe pozwanego co do roszczeń powoda i krótko opisać podjętą przez niego obronę z przytoczeniem podniesionych zarzutów. Z tej części uzasadnienia powinno wynikać, kto przeciwko komu, na jakiej podstawie wystąpił z konkretnym żądaniem i z jaką reakcją żądanie to spotkało się ze strony pozwanego.

Wzór części opisowej uzasadnienia:

„Jan Kowalski w pozwie z 2 września 2009 r. wnosił o nakazanie pozwanemu Stefanowi Walczakowi opuszczenia i opróżnienia lokalu mieszkalnego nr 2, położonego w Łodzi, przy ul. Włókienniczej 85, oraz zasądzenie kwoty 6000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 lipca2009 r. tytułem wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z tego lokaluprzez pozwanego w okresie od dnia 1 stycznia 2009 r. do dnia 30 czerwca 2009 r. W toku procesu powód zgłosił dodatkowe żądanie zasądzenia kwoty 3000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 listopada 2009 r. tytułem odszkodowania za zniszczoną przez pozwanego kabinę łazienkową (pismo k.35). Na rozprawie poprzedzającej wydanie wyroku cofnął powództwo i zrzekł się roszczenia w zakresie kwoty 2000 zł, albowiem kwotę tę pozwany zapłacił w toku procesu jako odszkodowanieza zniszczoną kabinę. Na wniosek powoda Sąd wezwał do udziału w sprawie Janinę Walczak - żonę pozwanego, w stosunku do której powód popierał powództwo tylko w części dotyczącej żądania eksmisji.

Pozwani wnosili o oddalenie powództwa. Wyjaśnili, że łączy ich z powodem umowa najmu spornego lokalu z 1 stycznia 2009 r., na podstawie której powód - jako wynajmujący - wynajął pozwanym do dnia31 grudnia 2011 r. sporny lokal. Na poczet czynszu pozwani jako najemcy wpłacili powodowi jednorazowo kwotę 19 200 zł tytułem czynszu do dnia 31 grudnia 2010 r., którego wysokość została ustalona na kwotę 800 zł miesięcznie”.

Ad 2. Druga część uzasadnienia zwykle zaczyna się od słów: „Sąd ustalił następujący stan faktyczny”. Praktykę polegającą na oddzieleniu obu pierwszych części uzasadnienia przytoczonymi słowaminależy ocenić za prawidłową. Sprzyja to jasności konstrukcji uzasadnienia, a przede wszystkim sygnalizuje, że po wspomnianym zdaniu mamy do czynienia z ustaleniami sądu. W tej części uzasadnienia, która powinna składać się wyłącznie ze zdań oznajmujących, sędzia powinien przedstawić fakty, które sąd uznał zaudowodnione z powołaniem dowodów, z których fakty te wynikają. Ta część uzasadnienia powinna być zbudowana według schematu: fakt - dowód, fakt - dowód, fakt - dowód. Nie ma w niej miejsca na

jakiekolwiek oceny, przypuszczenia, zgłaszanie wątpliwości, stawianie znaków zapytania. Nie może to być także - zdarzająca się wpraktyce niektórych sądów - relacja dowodów typu: „z zeznań świadkówX, Y, Z wynika, że…”, „z dokumentu … wynika, że…, natomiast z opiniibiegłego wynika, że…”. Aby ustalenia dokonane przez sąd poddawały się kontroli instancyjnej (np. w związku z zarzutem apelacyjnym sprzeczności ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego), w omawianej części dowody, na podstawie których sąd dokonał ustaleń, nie mogą być powołane zbiorczo, tj. na końcu ustaleń, chyba że wszystkie ustalone okoliczności faktyczne wynikająze wszystkich powołanych dowodów. Z reguły ustalony przez sąd stan faktyczny sprawy składa się z różnych faktów potwierdzonych w całości lub tylko w części określonymi dowodami. Nie można zatem podstawy faktycznej skwitować, pojawiającym się w wielu uzasadnieniach, stwierdzeniem: „Powyższych ustaleń Sąd dokonał na podstawie następujących dowodów …”. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 28 sierpnia 1951 r. (C 154/51, LexPolonica nr 400542, OSN 1952, nr 3, poz. 69) stwierdził, że każde składające się na podstawę faktyczną rozstrzygnięcia ustalenie powinno zawierać przytoczenie dowodów stanowiących podstawę tego ustalenia. Ogólne, sumaryczne wskazanie wszystkich wykorzystanych do ustalenia podstawy faktycznej dowodów nie odpowiada wymaganiom art. 328 § 2 k.p.c.

Wzór części uzasadnienia przedstawiającej ustalenia sądu:

„W dniu 1 stycznia 2009 r. pomiędzy powodem i pozwanymi Stefanem i Janiną małżonkami Walczakami zawarta została umowa, na podstawie której powód - jako wynajmujący - wynajął pozwanym jako najemcom lokal mieszkalny nr 2 w Łodzi, przy ul. Włókienniczej 85 na czas nieoznaczony. Strony umowy ustaliły, że czynsz w wysokości 800 zł płatny będzie do dnia 15 każdego miesiąca (dowód: umowa najmu k. 7 akt). Przed wprowadzeniem się pozwanych do wynajętego mieszkania pozwany przekazał powodowi kwotę 5000 zł tytułem kaucji na zabezpieczenie kosztów wyremontowania mieszkania po rozwiązaniu umowy (dowód: zeznania świadka Marka Kowala - k. 26 akt, świadka Anny Pająk - k. 27 akt, zeznania powoda - k. 67 akt). W okresie od stycznia do grudnia 2009 r. pozwani płacili powodowi regularnie czynsz po 800 zł miesięcznie (dowód: przekazy pocztowe - k. 12-21,

zeznania powoda - k. 67 akt). W dniu 3 stycznia 2010 r. pozwany przekazał powodowi kwotę 19 200 zł, wskazując jako tytuł przelewu >>wzajemne rozliczenia<< (dowód: polecenie przelewu - k. 32 akt). Odstycznia 2010 r. pozwani przestali płacić czynsz … itd.”.

Ad 3. Trzecia część uzasadnienia zwykle zaczyna się od słów: „Sąd dokonał następującej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego”. Wobec tego, że w drugiej części uzasadnienia dowody, naktórych sąd się oparł, zostały wskazane, to w trzeciej części uzasadnienia należy podać „przyczyny, dla których innym dowodom sąd odmówił wiarygodności i mocy dowodowej” (art. 328 § 2 k.p.c.). Wydzielenie części uzasadnienia poświęconej ocenie materiału dowodowego jest celowe w sytuacji, gdy określonym dowodom sąd nie dał wiary lub odmówił im mocy dowodowej. Jeśli ustalenia sądu zostały oparte na wszystkich dowodach zaofiarowanych przez strony, co raczej zdarza się wyjątkowo, tę część uzasadnienia można pominąć,ograniczając się do stwierdzenia, że ustalenia sądu znajdują uzasadnienie we wszystkich przeprowadzonych dowodach, które zostały powołane przy ustalaniu podstawy faktycznej rozstrzygnięcia. Sędzia nie ma obowiązku - w świetle uregulowania przyjętego w art. 328 § 2 k.p.c. - wyjaśnienia, dlaczego określonym dowodom dał wiarę. Niekiedy, wskazując przyczyny, dla których sąd określonym dowodom odmówił wiarygodności, sędziowie przedstawiają w uzasadnieniu również argumenty przemawiające za wiarygodnością dowodów przeciwnych. Praktykę tę należy uznać za prawidłową, jeśli tylko taki sposób prezentowania oceny dowodów stanowi wzmocnienie negatywnej oceny określonych dowodów. Prezentowana ocena powinna być- zgodnie z art. 233 § 1 k.p.c. - wszechstronna, a zatem należy odnieść się do każdego dowodu, któremu sąd nie dał wiary oraz każdego dowodu pominiętego. Na temat oceny dowodów - por. rozdział XVII, 7.

Wzór części uzasadnienia przedstawiającej ocenę materiału dowodowego:

„Sąd nie dał wiary zeznaniom pozwanych w części, w której podali, żewpłacona na rachunek bankowy powoda kwota 19 200 zł stanowiła

należność z tytułu czynszu najmu za okres od stycznia 2009 r. do grudnia 2010 r. oraz że strony zawarły umowę do końca 2011 r. Ta część zeznań pozostaje w sprzeczności z treścią umowy, w której brakjest zapisów charakterystycznych dla umów zawieranych na czas oznaczony. Dokonywane wpłaty przelewami bankowymi dowodzą z kolei, że czynsz - wbrew zeznaniom pozwanych - nie został uiszczony wpłatą jednorazową. Za niewiarygodne w świetle zasad doświadczenia życiowego należało ocenić zeznania świadka Andrzeja Karolczaka, któremu powód - według zeznań tego świadka - miał powiedzieć, że kwota 19 200 zł została przekazana przez pozwanych jako czynsz, a nie jako cena kupionego od powoda samochodu. Świadek, którego z powodem nie łączą żadne relacje przyjacielskie ani nawet zwykłe międzyludzkie, nie potrafił wyjaśnić, w jakich okolicznościach i dlaczego powód miałby zwierzać się świadkowi ze swoich kontaktów handlowych z pozwanymi. Sąd pominął dowód w postaci złożonego przez pozwanych listu napisanego przez nich do matki powoda, jego treść bowiem jest nieistotna z punktu widzenia zgłoszonych żądań powoda i obrony podjętej przez pozwanych. List ten, jako dowód z dokumentu prywatnego, stanowi tylko…” itd.

Ad 4. Ostatnia (czwarta) część uzasadnienia zwykle oddzielona jest od trzeciej części słowami: „Sąd zważył, co następuje” i poświęcona jest rozważaniom prawnym. W tej części należy wyjaśnić „podstawę prawną wyroku z przytoczeniem przepisów prawa” (art. 328 § 2 k.p.c.). Częstym błędem powtarzanym w wielu uzasadnieniach jest przytaczanie fragmentów ustaleń faktycznych przedstawionych w drugiej części uzasadnienia (np. w dniu… strony zawarły umowę…), zamiast przedstawienia kwalifikacji prawnej tych ustaleń, np. „zawartą przez strony umowę należało ocenić w płaszczyźnie przepisówdotyczących najmu lokalu. Według art. 680 k.c. do najmu lokalu stosuje się przepisy rozdziału… Powodowi przysługiwało uprawnienie do wypowiedzenia tej umowy bez zachowania terminów wypowiedzenia, zgodnie bowiem z art. 687 k.c. dochował obowiązku uprzedzenia pozwanych na piśmie… Skoro najem został skutecznie wypowiedziany, pozwani zobowiązani są do opuszczenia mieszkania (art. 675 § 1 k.c.). Skoro po upływie wypowiedzenia pozwani zajmują sporne mieszkanie bez zgody wynajmującego, to powołany przez nich, z tzw. ostrożności procesowej, art. 674 k.c., nie mógł mieć zastosowania. Rozpatrując roszczenie powoda o zapłatę…” itd.

W tej części uzasadnienia należy wyjaśnić podstawę prawną każdego rozstrzygnięcia zawartego w sentencji wyroku, a więc także rozstrzygnięcia o umorzeniu postępowania w związku ze skutecznym cofnięciem powództwa w określonej części, o nadaniu wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności, o kosztach procesu, należy również wskazać podstawę prawną zasądzonych odsetek.

Dokonując wykładni zastosowanych przepisów prawa, sąd powinien przedstawiać ją jako własną, z ewentualnym zaznaczeniem, że jest onazbieżna np. z wykładnią dokonaną wcześniej w judykaturze lub doktrynie. Powołując orzeczenia Sądu Najwyższego oraz wypowiedzi przedstawicieli nauki prawa, należy wskazać miejsce ich publikacji.

Nieco inaczej powinno być skonstruowane uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji. Artykuł 328 § 2 k.p.c. ma tylko odpowiednie zastosowanie do uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji (art.391 § 1 k.p.c.). Uzasadnienie powinno składać się z pięciu części:

1) opisanie zaskarżonego wyroku,

2) przytoczenie najistotniejszych ustaleń, ocen i wniosków sądu pierwszej instancji,

3) przedstawienie zarzutów i wniosków apelacyjnych,

4) ustalenie i ocena materiału dowodowego sądu drugiej instancji,

5) rozważania prawne (podstawa prawna).

Ad 1. Na wstępie uzasadnienia należy przytoczyć treść rozstrzygnięcia przyjętego w zaskarżonym wyroku, np. „Sąd Rejonowy wŁowiczu wyrokiem z 15 marca 2010 r., uwzględniając częściowo powództwo, zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 45 000 zł tytułem zadośćuczynienia z odsetkami od dnia 2 stycznia 2007 r., oddalił powództwo w pozostałej części, tj. w zakresie żądania dalszych 20 000 zł zadośćuczynienia oraz renty w kwocie 600 zł miesięcznie, a ponadto umorzył postępowanie co do kwoty 2000 zł dochodzonej z tytułu odszkodowania za zniszczony garnitur”.

Ad 2. Przytaczając najistotniejsze ustalenia, które stanowiły podstawę faktyczną rozstrzygnięcia przyjętego w zaskarżonym wyroku, można w tej części uzasadnienia zaznaczyć - jeśli ustalenia te zostały w całości zaakceptowane przez sąd drugiej instancji - że dokonane przez sąd pierwszej instancji ustalenia sąd drugiej instancji przyjmuje za własne. Pogląd taki prezentowany był w judykaturze okresu międzywojennego (por. orz.: z 26 kwietnia 1935 r., C III 473/34, LexPolonica nr 354581, Zb.Urz. 1935, poz. 496, z 7września 1936 r., C III 1167/35, LexPolonica nr 367709, Zb.Urz. 1937, poz. 11) i został zaakceptowany we współczesnym orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyroki SN: z 25 czerwca 1997 r., III CKN 80/97, LexPolonica nr 327003, OSNC 1997, nr 12, poz. 206, z 23 stycznia 1998 r., I PKN 501/97, LexPolonica nr 332835, OSNAPiUS 1999, nr 1, poz. 15 oraz z 22 kwietnia 1997 r., II UKN 61/97, LexPolonica nr 325777, OSNAPiUS 1998, nr 3, poz. 104). Ograniczenie tej części uzasadnienia do wspomnianego stwierdzenia będzie uzasadnione zwłaszcza w sytuacji, gdy podstawa faktyczna rozstrzygnięcia nie została w apelacji zakwestionowana. W omawianym przypadku druga część uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji miałaby np. następującą treść:

„Przytoczony wyrok został oparty na ustaleniach szczegółowo przedstawionych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. Z ustaleń tych wynika, że pozwany wyrządził powodowi szkodę wskutek przestępstwa rozboju, za które został skazany prawomocnym wyrokiem karnym. Sąd Apelacyjny w całości podziela te ustalenia i przyjmuje je za własne,zwłaszcza że podstawa faktyczna zaskarżonego wyroku nie została w apelacji podważona”.

Ad 3. W trzeciej części uzasadnienia wyroku należy opisać wniesioną apelację, przytaczając zarzuty i wnioski apelacyjne, np.:

„Od powyższego wyroku, w części oddalającej powództwo i orzekającej o kosztach procesu, powód wniósł apelację, w której zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 445 § 1 k.c. polegającą na uznaniu, że zadośćuczynieniem adekwatnym do rozmiaru fizycznych i psychicznych cierpień powoda jest tylko kwota 45 000 zł, a nie żądana kwota 65 000 zł. Zarzucił także naruszenie art. 444 § 2 k.c. przez jego niezastosowanie. We wnioskach apelacyjnych skarżący żądał zmiany zaskarżonego wyroku przez podwyższenie zasądzonej kwoty 45 000 zł do kwoty 65 000 zł, zasądzenie tytułem renty kwoty po 600 zł miesięcznie, płatnej do dnia 15 każdego miesiąca z ustawowymi odsetkami w razie uchybienia terminom jej płatności, oraz zasądzenie kosztów procesu za pierwszą instancję. Wnosił o zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego”.

Ad 4. Jeśli sąd drugiej instancji dokona dodatkowych własnych ustaleń, sędzia sporządzający uzasadnienie wyroku powinien dać temu wyraz w tej części uzasadnienia, np. „Po przeprowadzeniu uzupełniającego postępowania dowodowego, Sąd Apelacyjny ustalił ponadto, co następuje. Wskutek doznanych obrażeń głowy powód ma ograniczone możliwości zarobkowania, nie może bowiem wykonywać - jakdotychczas - pracy w zawodzie drukarza (dowód: opinia biegłego - k. 79 akt)”.

W wypadku dokonania przez sąd drugiej instancji odmiennej - w stosunku do przyjętej przez sąd pierwszej instancji - oceny materiału dowodowego, prowadzącej do zmiany ustaleń dokonanych przezsąd pierwszej instancji, konstrukcja uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji będzie całkowicie inna. W drugiej części uzasadnienia należy przytoczyć ustalenia sądu pierwszej instancji i powołane przez ten sąd dowody, natomiast w części czwartej uzasadnienia należy przedstawić własną ocenę dowodów, podkreślając jej odmienność w stosunku do oceny dokonanej przez sąd pierwszej

instancji, np. „Sąd Apelacyjny odmiennie niż Sąd Okręgowy nie dał wiary zeznaniom świadka Jana Walczaka, zeznania te bowiem są wewnętrznie sprzeczne, a ponadto - czego Sąd Okręgowy nie miał na względzie - w sposób istotny różnią się od zeznań tego świadka złożonych w postępowaniu karnym. Przy ustalaniu przebiegu zdarzenia,z którego wynikła szkoda, należało zatem oprzeć się nie na zeznaniach tego świadka, lecz na zeznaniach świadków Marka Nowaka i Mariana Matusiaka, którym Sąd Okręgowy bezzasadnie odmówił wiary z tego tylko powodu, że są sąsiadami powoda. W konsekwencji tej odmiennej oceny Sąd Apelacyjny ustalił, że…”.

Jeśli jednak sąd drugiej instancji uzna trafność ustaleń faktycznychi słuszność oceny dowodów dokonanych przez sąd pierwszej instancji, to nie ma obowiązku procesowego przeprowadzania na nowo w uzasadnieniu swojego orzeczenia oceny każdego ze zgromadzonych w sprawie dowodów, lecz może ograniczyć się do stwierdzenia, że podziela ocenę sądu pierwszej instancji, szerzej motywując tylko te ustalenia i ocenę, które były kwestionowane w apelacji.

Ad 5. Podstawa prawna uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji powinna zostać wypełniona przede wszystkim prawną oceną zarzutów apelacyjnych. Sąd Najwyższy w wyroku z 23 stycznia 1998 r. (I PKN 501/97, LexPolonica nr 332835, OSNAPiUS 1999, nr 1, poz. 15) podkreślił, że wyjaśnienie podstawy prawnej w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji polega na ocenie wszystkich istotnych zarzutów prawnych podniesionych w apelacji (art. 328 § 2 w zw. z art. 391 k.p.c.). Wobec tego, że postępowanie apelacyjne jest kontynuacją postępowania merytorycznego i w postępowaniu tym ani samapelujący, ani sąd odwoławczy nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych, sąd drugiej instancji jednak nie może poprzestać na samym ustosunkowaniu się do zarzutów apelacyjnych. Dokonując oceny prawnej ustalonego stanu faktycznego, powinien naprawić wszystkie dostrzeżone w postępowaniu apelacyjnym naruszenia prawa materialnegopopełnione przez sąd pierwszej instancji, bez względu na to, czy zostały wytknięte w apelacji, jeżeli tylko mieszczą się one w granicach zaskarżenia (por. rozdział XVII, 8 oraz rozdział XIX, 2, A). W uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji zatem należy

przedstawić w sposób wyczerpujący ocenę stanu faktycznego z punktu widzenia prawa materialnego, czyli dokonać subsumcji.

HF. Skutki procesowe wadliwie sporządzonego uzasadnienia wyroku

W judykaturze brak jednolitego poglądu w kwestii, czy naruszenie art. 328 § 2 k.p.c., polegające na sporządzeniu uzasadnienia wyroku w sposób nieodpowiadający wymaganiom wskazanym w tym przepisie, możeprowadzić do sformułowania skutecznego zarzutu apelacyjnego, bądź stanowić skuteczną podstawę skargi kasacyjnej. Wydaje się, że przeważa pogląd, w myśl którego strona może powołać się na zarzut wadliwego sporządzenia uzasadnienia i zarzut taki należy ocenić jakozasadny, gdy z powodu braku w uzasadnieniu elementów wskazanych w art. 328 § 2 k.p.c. zaskarżony wyrok nie poddaje się kontroli apelacyjnej bądź kasacyjnej (por. wyrok SN z 26 listopada 1999 r., III CKN 460/98, LexPolonica nr 343947, OSNC 2000, nr 5, poz. 100). Winnym reprezentatywnym dla tego stanowiska wyroku Sąd Najwyższy podniósł, że zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. będzie można uznać za skuteczny tylko wtedy, gdy skarżący wykaże, że wadliwości uzasadnienia miały wpływ na wynik sprawy (wyrok SN z 18 kwietnia 1997 r., I PKN 97/97, LexPolonica nr 326089, OSNAPiUS 1998, nr 4, poz. 121). W orzecznictwie Sądu Najwyższego jest prezentowany także pogląd odmienny, zgodnie z którym naruszenie przez sąd art. 328 § 2 k.p.c. przez sporządzenie uzasadnienia nie w pełni odpowiadającego wymaganiom, jakie stawia wymieniony przepis, pozostaje bez wpływu nawynik sprawy, trudno bowiem przyjąć, aby błędy w samym uzasadnieniu wyroku, które sporządzane jest po jego wydaniu, jako takie mogły wpłynąć na wynik sprawy (wyrok SN z 7 kwietnia 1999 r., I PKN 653/98, LexPolonica nr 344976, OSNAPiUS 2000, nr 11, poz. 427). Nie podzielając drugiego z zaprezentowanych stanowisk, wskazać należy, że uzasadnienie wyroku odzwierciedla proces myślowy składu orzekającego przed, a nie po wydaniu wyroku. Brak w uzasadnieniu np.odniesienia się do określonych dowodów przeprowadzonych w sprawie oznacza, że sąd wyrokując, nie miał ich na względzie, a więc, że popełnił uchybienie procesowe, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Uzasadnienie wyroku zawierające jedynie opis poszczególnych elementów stanu faktycznego bez wniosków z nich wynikających i bez dokonania ustalenia stanu faktycznego istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy nie spełnia warunków art. 328 § 2 k.p.c. (wyrok SN z 27 stycznia 1999 r., II UKN 437/98, LexPolonica nr 344271, OSNAPiUS 2000, nr 6, poz. 245).

2. Uzasadnienie wyroku, w którym sąd jedynie streścił przebieg sprawy, lecz nie ustalił stanu faktycznego istotnego dla rozstrzygnięcia, nie spełnia warunków art. 328 § 2 k.p.c., uniemożliwiając kontrolę kasacyjną i ocenę zasadności podniesionych zarzutów naruszenia prawa materialnego (wyrok SN z 22 kwietnia 1999 r., II UKN 363/98, LexPolonica nr 335026, OSNAPiUS 2000, nr 12, poz.482, M. Prawn. 1999, nr 10, s. 7).

3. Pominięcie w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji, dokonującego zmiany ustaleń faktycznych poczynionych w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, oceny części materiału dowodowego może stanowić uchybienie, które miało istotny wpływ na wynik sprawy i usprawiedliwia kasacyjny zarzut naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art.233 § 1 i art. 382 k.p.c. (wyrok SN z 19 grudnia 2000 r., II UKN 152/00, LexPolonica nr 356694, OSNAPiUS 2002, nr 16, poz. 393).

4. Do konstrukcji uzasadnienia orzeczenia co do istoty sprawy sądu drugiej instancji ma - na podstawie art. 391 k.p.c. - odpowiednie zastosowanie art. 328 § 2 k.p.c., w szczególności, gdy chodzi o podstawę faktyczną tego orzeczenia oraz wyjaśnienie jego podstawy prawnej oraz wzajemnych powiązań tych elementów. Uzasadnienie orzeczenia sądu drugiej instancji rozstrzygającego istotę sprawy musi ponadto zawierać, zważywszy na fakt, iż zostaje wydane w następstwie rozpoznania środka odwoławczego, przytoczenie zarzutów apelacyjnych i - istotną z punktu widzenia konstrukcji uzasadnienia takiego orzeczenia - ocenę tych zarzutów (postanowienie SN z 20 lutego 2003 r., II CKN 1138/00, LexPolonica nr 376736).

3. Postanowienia

A. Uwagi wstępne

Jeżeli Kodeks postępowania cywilnego nie przewiduje wydania wyroku lub nakazu zapłaty w procesie (postanowienia rozstrzygającego istotęsprawy w postępowaniu nieprocesowym), sąd wydaje postanowienie (por.art. 354 k.p.c.). Sąd postanowieniem rozstrzyga kwestie proceduralne. Postanowienia takie więc nigdy nie zawierają rozstrzygnięcia co do istoty sprawy. W zależności od przyjętego kryterium można dokonywać różnych podziałów postanowień. Dla celów praktyki sądowej istotny jest podział postanowień na:

1) kończące i niekończące postępowania w sprawie,

2) zaskarżalne zażaleniem i niezaskarżalne,

3) wydawane na posiedzeniu jawnym oraz niejawnym. W praktyce sędziego umiejętność szybkiego i prawidłowego zakwalifikowania wydanego postanowienia jest niezbędna, pozwala bowiem na podjęcie, po wydaniu postanowienia, prawidłowych czynności w toku dalszego postępowania, a zwłaszcza czynności w zakresie doręczenia, sporządzenia uzasadnienia czy też pouczenia stron co do zaskarżalności konkretnego postanowienia.

B. Postanowienia kończące i niekończące postępowania w sprawie

Przyjmując kryterium znaczenia postanowień dla postępowania sądowego, należy wyróżnić: a) postanowienia kończące postępowanie w sprawie (art. 387 § 1, art. 394 § 1 i art. 3981 § 1 k.p.c.), b) postanowienia niekończące postępowania w sprawie (art. 356 i 359 k.p.c.).

W judykaturze i doktrynie pojęcie „postanowienie kończące postępowanie w sprawie” jest definiowane rozbieżnie i za pomocą różnych kryteriów.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego można spotkać wypowiedzi, według których postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie są takie:

- które zamykają drogę do wydania wyroku,

- po wydaniu których dalsze postępowanie nie może się toczyć,

- które kończą sprawę jako pewną całość poddaną pod osąd,

- w wyniku których zostaje wykluczona możliwość przedsiębrania w sprawie dalszych czynności.

W doktrynie za postanowienia kończące postępowanie w sprawie uważa się takie:

- które kończą całość postępowania, a nie tylko jego fragment,

- które zamykają drogę do wydania wyroku,

- które dotyczą całości sprawy, będąc ostatnim orzeczeniem wydanym wpostępowaniu.

W sformułowaniu „postanowienie kończące postępowanie w sprawie” słowo „sprawa” występuje w znaczeniu materialnoprawnym. W tym ujęciusprawę należy rozumieć jako całość sporu.

Uwzględniając dorobek myśli zawartych w przytoczonych poglądach, należy przyjąć, że kończącymi postępowanie w sprawie są te postanowienia, których uprawomocnienie się trwale zamyka drogę do rozstrzygnięcia sprawy co do istoty przez sąd danej instancji.

Przeciwieństwem tych postanowień są takie, które nie kończą postępowania w sprawie, lecz rozstrzygają kończące w postępowaniu sądowym jedynie zagadnienia incydentalne, uboczne. Pamiętać należy, że sąd, realizując główny cel, jakim jest rozstrzygnięcie sprawy merytorycznie przez wydanie orzeczenia co do istoty sprawy, rozstrzyga wiele kwestii wstępnych zmierzających do uporządkowania postępowania, usuwa pewne przeszkody, umożliwiając dalsze prowadzenie procesu, zamyka jakiś fragment sprawy, jej boczny tor, rozstrzyga kwestie wpadkowe, a więc podejmuje decyzje procesowe w formie postanowień, które nie kończą postępowania w sprawie (np. postanowienia dowodowe, postanowienie o odroczeniu rozprawy, postanowienie o zwolnieniu od kosztów sądowych). Do postanowień niekończących postępowania w sprawie należą wymienione w art. 394 § 1 pkt 1-12 k.p.c.

W świetle przedstawionej definicji postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie będą m.in. postanowienia o odrzuceniu pozwu, o umorzeniu postępowania, o odrzuceniu apelacji, skargi kasacyjnej. Z ważniejszych orzeczeń Sądu Najwyższego wskazać należy na:

- uchwałę składu siedmiu sędziów z 24 listopada 1998 r. (III CZP 44/98, LexPolonica nr 333028, OSNC 1999, nr 5, poz. 87), stwierdzającą, że postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie są postanowienia zamykające drogę do wydania orzeczenia sądu danej instancji, rozstrzygającego istotę sprawy w procesie (wyrokiem) lub w postępowaniu nieprocesowym (postanowieniem), a ponadto postanowienia, które kończą sprawę jako pewną całość poddaną pod osąd, a więc dotyczące całości sprawy, a będące ostatnimi orzeczeniami wydanymi w postępowaniu,

- uchwałę składu siedmiu sędziów z 31 maja 2000 r. (III ZP 1/00, LexPolonica nr 345238, OSNC 2001, nr 1, poz. 1), według której od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji oddalające wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji kasacja nie przysługuje,nie jest to bowiem postanowienie kończące postępowanie w sprawie; postanowieniem takim będzie wydane później, na skutek nieprzywrócenia terminu, postanowienie o odrzuceniu apelacji,

- uchwałę składu siedmiu sędziów z 6 października 2000 r. (III CZP 31/00, LexPolonica nr 347716, OSNC 2001, nr 2, poz. 22), w której Sąd Najwyższy stwierdził, że postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji o oddaleniu wniosku o przywrócenie terminu do zgłoszenia żądania sporządzenia uzasadnienia orzeczenia, gdy wniosek ten został złożonypo upływie terminu do wniesienia apelacji, nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie,

- postanowienie z 15 listopada 1999 r. (III CZ 127/99, niepubl.), stwierdzające, że nie przysługuje kasacja od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie odmawiające przywrócenia terminu do złożenia wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem; wskutek odmowy przywrócenia terminu nastąpi odrzucenie wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem i dopiero to postanowienie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie.

Podział postanowień na kończące i niekończące postępowania w sprawieistotny jest z punktu widzenia ich zaskarżalności. Postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie są zaskarżalne zażaleniem do sądu drugiej instancji (art. 394 § 1 in principio k.p.c.), natomiast postanowienia sądu pierwszej instancji niekończące postępowania w sprawie nie są zaskarżalne, chyba że ich przedmiotem są rozstrzygnięcia wskazane w art. 394 pkt 1-12 k.p.c.

Postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawienależy podzielić na te, które:

po pierwsze - zostały wydane w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania; są one zaskarżalne skargą kasacyjną do Sądu Najwyższego (art. 3981 § 1 k.p.c.), np. są to postanowienia sądu drugiej instancji oddalające zażalenia na postanowienia sądu pierwszej instancji o odrzuceniu pozwu lub umorzeniu postępowania, atakże postanowienia sądu drugiej instancji o odrzuceniu pozwu (np. sąd, uwzględniając apelację, uchylił zaskarżony wyrok i stwierdziwszy niedopuszczalność drogi sądowej odrzucił pozew) lub o umorzeniu postępowania (np. po zawarciu przez strony ugody przed sądem drugiej instancji, sąd ten uchylił zaskarżony wyrok i umorzył postępowanie);

po drugie - zostały wydane w sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, ale postanowienia te nie zostały wydane w następstwie rozpoznania zażalenia; na takie postanowienia przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego (art. 3941 § 2 k.p.c.); np. sąd drugiej instancji - po stwierdzeniu, że przedstawiona mu apelacja została złożona po terminie, czego sąd pierwszej instancji nie dostrzegł - postanowieniem wydanym na podstawie art. 373 k.p.c. odrzucił apelację;

po trzecie - zostały wydane w następstwie rozpoznania zażalenia w sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna; takie postanowienia (z wyjątkiem tych, które zostały wymienione w pierwszej grupie) nie są zaskarżalne ani skargą kasacyjną, ani zażaleniem (art. 3941 § 2 k.p.c. a contrario); takim przykładem jestpostanowienie o oddaleniu zażalenia na postanowienie o odrzuceniu apelacji, które sąd pierwszej instancji wydał na podstawie art. 370 k.p.c.

Postanowienia niekończące postępowania w sprawie mogą być uchylane izmieniane przez sąd, który je wydał, wskutek zmiany okoliczności sprawy, chociażby były zaskarżone, a nawet prawomocne (art. 240 § 1,art. 359 § 1 k.p.c.), a także w wypadku, gdy zażalenie na takie postanowienia oparte jest na zarzucie nieważności albo zażalenie

jest oczywiście uzasadnione (art. 395 § 2 k.p.c.). Więcej na temat art. 395 § 2 k.p.c. - por. rozdział XIX, 4. Według art. 359 § 2 k.p.c. postanowienia, o których mowa w art. 359 § 1 k.p.c., mogą byćzmieniane lub uchylane także wówczas, gdy zostały wydane na podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny zaniezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą.

C. Postanowienia zaskarżalne zażaleniem i niezaskarżalne

CA. Uwagi ogólne

Postanowienia zaskarżalne zażaleniem to:

- wszystkie postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie (art. 394 § 1 in principio k.p.c.), a także postanowienia tego sądu niekończące postępowania w sprawie, wymienione w art. 394 § 1 k.p.c., z tym zastrzeżeniem, że w postępowaniu nieprocesowym, w którym art. 394 § 1 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie (art. 13 § 2 k.p.c.), nieaktualne są przypadki z art. 394 § 1 pkt 3 i 4 k.p.c.; ponadto w postępowaniu tym zażalenie przewidziane jest w przypadkach określonych w art. 551§ 2, art. 554 § 3, art. 635 § 6 i art. 648 § 2 k.p.c.; na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia zażalenieprzysługuje do Sądu Najwyższego (por. postanowienie SN z 17 czerwca 2005 r., III CZ 49/05, LexPolonica nr 385203, OSNC 2005, nr 10, poz.180);

- postanowienia sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi kasacyjnej oraz skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 3941 § 1 pkt 1 k.p.c.), co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji (art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c.), a także postanowienia kończące postępowanie w sprawie wydane przez ten sąd w sprawie, w której przysługuje skarga kasacyjna, z wyjątkiem postanowień, o których mowa w art. 3941 § 1 k.p.c. (tj. w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania, które zaskarżalne są skargą

kasacyjną), a także z wyjątkiem postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji (art. 3941 § 2 k.p.c.). Innymi słowy, jeśli sąd drugiej instancji wydał w sprawie kasacyjnej, w następstwie rozpoznania zażalenia, postanowienie kończące postępowanie w sprawie (np. oddalił zażaleniena postanowienie sądu pierwszej instancji o odrzuceniu apelacji), totakie postanowienie nie jest zaskarżalne, albowiem „przebyło drogę instancyjną”, natomiast jeśli sąd drugiej instancji w sprawie kasacyjnej odrzucił apelację, to postanowienie takie jest zaskarżalne zażaleniem do Sądu Najwyższego. Odnośnie do zakresu zaskarżenia wynikającego ze sformułowania: „co do kosztów, które niebyły przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji” (art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c.) zob. szerzej na ten temat - rozdział X, 6, B oraz rozdział XIX, 4, B. (por. pkt 3, B niniejszego rozdziału).

Postanowienia zaskarżalne zażaleniem mogą być uchylane przez sąd, który je wydał, jeżeli zażalenie zarzuca nieważność albo jest oczywiście uzasadnione (art. 395 § 2 k.p.c., por. rozdział XIX, 4).

Niezaskarżalne są postanowienia sądu pierwszej instancji niekończącepostępowania w sprawie i niewymienione w art. 394 § 1 k.p.c. oraz postanowienia sądu drugiej instancji, dla których właściwym środkiemodwoławczym jest skarga kasacyjna (art. 3941 § 1 k.p.c.), a także postanowienia tego sądu wydane w następstwie rozpoznania zażalenia (art. 3941 § 2 k.p.c.).

Co do zaskarżalności postanowienia wydanego w następstwie rozpoznania skargi na przewlekłość postępowania - por. rozdział I, 3.

CB. Zaskarżalność postanowień w postępowaniu nieprocesowym

Kodeks postępowania cywilnego wprowadził podział postanowień wydawanych w postępowaniu nieprocesowym na:

1) postanowienia orzekające co od istoty sprawy.

2) inne postanowienia.

Zgodnie z art. 518 k.p.c. od postanowień sądu pierwszej instancji orzekających co do istoty sprawy przysługuje apelacja. Na inne postanowienia sądu pierwszej instancji, w wypadkach wskazanych w ustawie, przysługuje zażalenie.

Przyjęte w zacytowanym przepisie uregulowanie wymaga poczynienia kilku uwag:

po pierwsze - postanowieniami sądu pierwszej instancji orzekającymi co do istoty sprawy mogą być zarówno takie postanowienia, które dotyczą całego przedmiotu postępowania, tj. załatwiają postępowanie w całości, albo odnoszą się tylko do części postępowania. Z punku widzenia zaskarżalności apelacją postanowień orzekających co do istoty sprawy nie ma więc znaczenia, czy kończą one postępowanie w sprawie, czy też stanowią jedynie zamknięcie jego fragmentu lub jednego z jego etapów;

po drugie - przepisy szczególne mogą wprowadzać wyjątki od zasady zaskarżalności apelacją postanowień orzekających do co istoty, polegające m.in. na tym, że określone postanowienie orzekające co doistoty jest zaskarżalne zażaleniem, a nie apelacją. Przykładem są: art. 551 § 2, art. 5861, 612 § 2, art. 648 § 2 k.p.c. (por. uzasadnienia uchwał SN z 23 września 1999 r., III CZP 25/99, LexPolonica nr 342793, OSNC 2000, nr 3, poz. 45, z 31 stycznia 2001 r., III CZP 51/00, LexPolonica nr 348652, OSNC 2001, nr 6, poz. 81 iz 21 listopada 2006 r., III CZP 49/06, LexPolonica nr 1009818, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 98);

po trzecie - zażalenie przysługuje w wypadkach wskazanych w ustawie.Chodzi tu o wypadki zaskarżalności postanowień nieorzekających co doistoty sprawy przewidziane: a) w przepisach o postępowaniu nieprocesowym, b) w art. 394 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.

Pamiętać ponadto należy, że nieobowiązujący już art. 932 k.p.c. w zw. z art. 615 k.p.c. (przepis ten, umiejscowiony w części dotyczącej postępowania egzekucyjnego, stanowił, że na postanowieniaw przedmiotach wymienionych w art. 931 k.p.c., tj. dotyczących zarządu i zarządcy, przysługuje zażalenie) stanowił wyjątkową regulację w stosunku do art. 518 zd. pierwsze k.p.c. w zakresie określenia środka zaskarżenia na postanowienie co do istoty sprawy. Uchylenie art. 932 k.p.c. nie oznacza w żadnym razie wyłączenia dopuszczalności zaskarżenia w postępowaniu nieprocesowym postanowieńco do istoty sprawy dotyczących zarządu nieruchomością wspólną na podstawie art. 931 w zw. z art. 615 k.p.c., lecz powrót do reguły wynikającej z art. 518 zd. pierwsze k.p.c. Dla oceny zagadnienia dopuszczalności zaskarżenia postanowienia sądu pierwszej instancji wprzedmiocie zmiany zarządcy (odwołania dotychczasowego zarządcy i powołania nowego zarządcy) nieruchomości wspólnej po uchyleniu art. 932 k.p.c. podstawowe znaczenie ma więc kwestia merytorycznego charakteru tego postanowienia oraz okoliczność, że art. 932 k.p.c. wzw. z art. 615 k.p.c. stanowił wyjątek - w zakresie określenia środka zaskarżenia - od reguły ogólnej wynikającej z art. 518 zd. pierwsze k.p.c. Sąd Najwyższy w uchwale z 23 września 1999 r. (III CZP 25/99, LexPolonica nr 342793, OSNC 2000, nr 3, poz. 45) przyjął,że postanowienie rozstrzygające o żądaniu zmiany osoby ustanowionegowcześniej zarządcy jest orzeczeniem co do istoty sprawy, a uzasadniłto tym, że postanowieniem co do istoty sprawy jest takie postanowienie, które zawiera merytoryczne rozstrzygnięcie żądania zawartego we wniosku. Pogląd ten wpisuje się w orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące pojęcia postanowienia co do istoty sprawy (por. m.in. postanowienie z 17 marca 1970 r., II CR 159/70, LexPolonica nr 296046, OSNCP 1970, nr 11, poz. 209, uchwały: z 8 sierpnia 1975 r., III CZP 26/75, LexPolonica nr 325806, OSNCP 1976, nr 2, poz. 31 i z 10 stycznia 2000 r., III CZP 30/99, LexPolonica nr344307, OSNC 2000, nr 6, poz. 106.) W ostatniej z wymienionych uchwał Sąd Najwyższy uznał postanowienie w przedmiocie zwolnienia

opiekuna osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej za postanowienie co doistoty sprawy.

Na gruncie obowiązującego stanu prawnego trzeba zatem przyjąć, że napostanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie zmiany zarządcynieruchomości wspólnej (art. 931 § 2 k.p.c. w zw. z art. 615 k.p.c.), po uchyleniu art. 932 k.p.c., przysługuje apelacja na podstawie art. 518 zd. pierwsze k.p.c.

Wybrane orzeczenia

1. Od postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia sprawozdania zarządcy, wydanego na podstawie art. 937 § 2 w zw. z art. 615 k.p.c., przysługuje apelacja (uchwała SN z 31 stycznia 2001 r., III CZP 51/00, LexPolonica nr 348652, OSNC 2001, nr 6, poz. 81).

2. Postanowienie sądu pierwszej instancji, wydane na podstawie art. 613 k.p.c., zobowiązujące zarządcę do wypłacenia określonej kwoty tytułem nadwyżki dochodów, jest orzeczeniem co do istoty sprawy w rozumieniu art. 518 k.p.c., od którego przysługuje apelacja (uchwałaSN z 21 listopada 2007 r., III CZP 49/06, LexPolonica nr 1009818, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 98).

3. Od postanowienia odwołującego i ustanawiającego innego zarządcę nieruchomości przysługuje apelacja (uchwała SN z 27 lutego 2008 r., III CZP 149/07, LexPolonica nr 1843531, OSNC 2009, nr 2, poz. 27).

4. Na postanowienie sądu o zwolnieniu z funkcji kuratora spadku i powołaniu w to miejsce innej osoby kuratorowi przysługuje apelacja (uchwała SN z 3 kwietnia 2008 r., III CZP 12/08, LexPolonica nr 1875459, Biul. SN 2008, nr 4, poz. 6).

D. Postanowienia wydawane na posiedzeniu jawnym oraz niejawnym

Podział postanowień ze względu na sposób ich wydania jest z punktu widzenia pracy sędziego nie mniej ważny niż podział na postanowieniakończące i niekończące postępowania w sprawie oraz postanowienia zaskarżalne i niezaskarżalne.

Wydanie postanowienia na posiedzeniu jawnym skutkuje potrzebą podjęcia następujących czynności:

- gdy jest to postanowienie niezaskarżalne, należy je ogłosić i wpisać do protokołu bez spisywania odrębnej sentencji (art. 356 k.p.c.),

- gdy jest to postanowienie zaskarżalne zażaleniem, należy po naradzie spisać odrębną sentencję i ogłosić je (art. 324 w zw. z art. 361 k.p.c.); stronie działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego, która nie była obecna przy ogłoszeniu postanowienia wskutek pozbawienia wolności, należy z urzędu w ciągu tygodnia od ogłoszenia postanowienia doręczyć odpis jego sentencji zpouczeniem o terminie i sposobie wniesienia zażalenia (art. 327 § 2 w zw. z art. 361 k.p.c.). Uzasadnienie ogłoszonego postanowienia zaskarżalnego sąd sporządza tylko na wniosek strony zgłoszony w terminie tygodniowym od ogłoszenia lub doręczenia sentencji postanowienia (przypadek z art. 327 k.p.c.). Postanowienia wydane naposiedzeniu jawnym wiążą sąd od chwili ich ogłoszenia. Związanie oznacza, że sąd nie może uchylić ani zmienić postanowienia kończącego postępowania w sprawie, chyba że nastąpiła zmiana okoliczności sprawy (por. rozdział XIX, 4).

Wydanie postanowienia na posiedzeniu niejawnym skutkuje potrzebą doręczenia go z urzędu obu stronom, chyba że przepis szczególny (np.art. 740 k.p.c.) stanowi inaczej (art. 357 § 2 in principio k.p.c.).Jeśli jest to postanowienie zaskarżalne zażaleniem, należy je doręczyć wraz z uzasadnieniem i pouczeniem strony występującej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego o

dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia zażalenia (art. 357 § 2 zd. drugie k.p.c.); por. pkt 2, H niniejszego rozdziału dotyczący sporządzania uzasadnienia postanowienia. Postanowienia wydane na posiedzeniu niejawnym wiążą sąd od chwili podpisania wraz z uzasadnieniem, jeśli zaś postanowienie nie podlega uzasadnieniu - od chwili podpisania sentencji (art. 358 k.p.c.). Związanie oznacza,że sąd nie może uchylić ani zmienić postanowienia kończącego postępowania w sprawie, chyba że nastąpiła zmiana okoliczności sprawy (por. rozdział XIX, 4).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XIX

Środki zaskarżenia

1. Uwagi wstepne

Środki zaskarżenia służą do uchylenia albo zmiany orzeczenia sądu lub referendarza sądowego, orzeczenia sądu polubownego, zarządzenia przewodniczącego, czynności komornika. Można je podzielić na:

1) środki zaskarżenia zwyczajne, zwane odwoławczymi (apelacja, zażalenie); charakteryzują się dewolutywnością, powodując przeniesienie sprawy do sądu wyższej instancji (wyjątek dotyczy zażalenia, które w pewnych wypadkach może rozpoznać sąd, który wydałzaskarżone zażaleniem postanowienie - art. 395 § 2 k.p.c.) oraz suspensywnością polegającą na wstrzymaniu uprawomocnienia się orzeczenia (zarządzenia);

2) środki zaskarżenia szczególne (sprzeciw od wyroku zaocznego, sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, sprzeciw od nakazu zapłaty w europejskim postępowaniu nakazowym, sprzeciw od nakazu zapłaty w elektronicznym postępowaniu upominawczym, zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, odwołanie się do sądu odzarządzeń przewodniczącego, skarga na orzeczenie referendarza sądowego, skarga na czynności komornika, zarzuty w postępowaniu egzekucyjnym, skarga na plan podziału sumy uzyskanej ze sprzedaży przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, skarga na plan podziału sporządzony przez zarządcę przymusowego, skarga na udzielenie przybicia); środki te odznaczają się jedynie suspensywnością, nie sądewolutywne, nie przenoszą bowiem sprawy do sądu wyższej instancji;

3) środki zaskarżenia nadzwyczajne (skarga kasacyjna, skarga o wznowienie postępowania, skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego). Tylko skarga kasacyjna jest typowym nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia. Skarga o wznowienie postępowania oraz skarga ouchylenie wyroku sądu polubownego łączą w sobie cechy nadzwyczajnegośrodka zaskarżenia i samodzielnego powództwa.

Szczególnymi środkami prawnymi są: skarga na naruszenie prawa stronydo rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (por. rozdział I, 3) oraz skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, która co do zasady nie służy uchyleniu bądź zmianie zaskarżonego orzeczenia (wyjątkowo - art. 42411 § 3 k.p.c.), jej celem jest stwierdzenie, że prawomocne orzeczenie jest niezgodne z prawem (por. rozdział XIX, 6).

Środki zaskarżenia rozpoznawane są na trzech szczeblach sądowych w ramach dwuinstancyjnego postępowania. W trybie pozainstancyjnym rozpoznawana jest przez Sąd Najwyższy skarga kasacyjna. Szczeblem podstawowym jest sąd rejonowy, a w niektórych sprawach sąd okręgowy.Od orzeczeń tych sądów, orzekających w pierwszej instancji, przysługuje odpowiednio do sądu okręgowego oraz sądu apelacyjnego, jako sądów drugiej instancji (drugi szczebel), środek odwoławczy w postaci apelacji lub zażalenia (w zależności od rodzaju zaskarżonegoorzeczenia). Niektóre orzeczenia sądu drugiej instancji (sądu okręgowego lub sądu apelacyjnego) mogą być zaskarżone do Sądu Najwyższego (trzeci szczebel) w trybie pozainstancyjnym nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, jaką jest skarga kasacyjna (Sąd Najwyższy, rozpoznając skargę kasacyjną, nie orzeka jako sąd trzeciej instancji), natomiast w trybie instancyjnym mogą być zaskarżone do Sądu Najwyższego środkiem odwoławczym - jakim jest zażalenie - niektóre postanowienia sądu drugiej instancji (okręgowego lub apelacyjnego).

Warunkiem dopuszczalności środka zaskarżenia jest zachowanie przewidzianej prawem formy i terminu jego wniesienia, a także

uiszczenie opłaty. Niespełnienie tych warunków prowadzi do odrzucenia środka zaskarżenia.

Innym warunkiem dopuszczalności zaskarżenia orzeczenia - budzącym wiele kontrowersji w nauce prawa procesowego - jest interes prawny skarżącego (tzw. gravamen) w zaskarżeniu orzeczenia. Z interesem prawnym w zaskarżeniu orzeczenia mamy do czynienia w razie niezgodności orzeczenia z żądaniem. Środek zaskarżenia więc jest dopuszczalny od orzeczenia niekorzystnego dla skarżącego. Niekiedy ocena w zakresie istnienia po stronie skarżącego interesu w zaskarżeniu orzeczenia może budzić wątpliwości. Brak interesu prawnego prowadzi według jednych autorów do odrzucenia środka zaskarżenia, według innych do jego oddalenia. Sąd Najwyższy w uchwale z 16 grudnia 1971 r. (III CZP 79/71, LexPolonica nr 325861, OSNCP 1972, nr 6, poz. 101) stwierdził, że rewizja uczestnika postępowania niemającego interesu prawnego w jej wniesieniu podlega oddaleniu, natomiast w postanowieniu z 8 kwietnia 1997 r. (I CKN 57/97, LexPolonica nr 325016, OSNC 1997, nr 11, poz. 166), w którym uznał, że uczestnik postępowania nie jest uprawniony do wniesienia środka odwoławczego wyłącznie na korzyść innego uczestnika postępowania, odrzucił kasację. Mimo że ocena w zakresie interesu prawnego ma charakter merytoryczny, co przemawiałoby - w razie stwierdzenia braku interesu skarżącego we wniesieniu środka zaskarżenia - za jego oddaleniem, to jednak wydaje się, że stwierdzenie braku interesu prawnego w zaskarżeniu, a więc negatywnej przesłanki dopuszczalności apelacji, powoduje jej odrzucenie.

W orzecznictwie rozważana była kwestia, czy o rodzaju środka odwoławczego decyduje forma, jaką nadał orzeczeniu sąd pierwszej instancji, czy też przedmiot rozstrzygnięcia. Sąd Najwyższy w uchwale połączonych Izb: Cywilnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 6 marca 1972 r. (III CZP 27/71, LexPolonica nr 312182,OSNCP 1973, nr 1, poz. 1) uznał, że w razie odrzucenia pozwu wyrokiem środek odwoławczy podlega rozpoznaniu jako zażalenie również wtedy, gdy skarżący nazwał go rewizją; nie może być jednak odrzucony z powodu niezachowania terminu przewidzianego w art. 394 §

2 k.p.c. Stanowisko to zachowało aktualność w obecnym stanie prawnym.

W rozdziale niniejszym zostaną omówione środki zaskarżenia zwykłe, awięc apelacja i zażalenie, ponadto szczególny środek, jakim jest skarga na orzeczenie referendarza sądowego, przy czym skarga na postanowienie referendarza sądowego w przedmiocie kosztów procesu i kosztów sądowych została omówiona w rozdziale X, 7, a także skarga kasacyjna, skarga o wznowienie postępowania oraz skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Skarga na przewlekłość postępowania została omówiona w rozdziale I, 3. Środki szczególne w postaci sprzeciwu od wyroku zaocznego oraz odwołania do sądu od zarządzeń przewodniczącego zostały omówione w rozdziałach poświęconych rozprawie oraz wyrokowi zaocznemu. Sprzeciwod nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym oraz zarzuty od nakazuzapłaty w postępowaniu nakazowym omówione są w rozdziale XX, poświęconym m.in. tym postępowaniom odrębnym. Szerzej na temat środków zaskarżenia - por. H. Pietrzkowski, Czynności procesowe zawodowego pełnomocnika w sprawach cywilnych, Warszawa 2011.

2. Apelacja

A. Apelacja oraz postępowanie apelacyjne

Postępowanie apelacyjne wprawdzie jest postępowaniem odwoławczym, które ze swej istoty spełnia funkcję kontrolną, jednakże element tenw postępowaniu apelacyjnym uregulowanym przepisami Kodeksu postępowania cywilnego jest drugorzędny, a nawet wręcz zanika. Rozwiązania przyjęte w przepisach o apelacji pozwalają na stwierdzenie, że postępowanie apelacyjne jest kontynuacją przeprowadzonego przed sądem pierwszej instancji postępowania merytorycznego w sprawie. Sąd drugiej instancji, zachowując pełną swobodę jurysdykcyjną, ograniczoną jedynie granicami zaskarżenia, maobowiązek merytorycznie osądzić sprawę. Rozpoznając sprawę, a nie apelację - odmiennie niż sąd kasacyjny - kontynuuje postępowanie rozpoczęte w sądzie pierwszej instancji. Jako instancja nie tylko kontrolna, ale przede wszystkim merytoryczna rozpoznaje sprawę - zgodnie z art. 378 § 1 k.p.c. - w granicach apelacji (por. pkt 2, B niniejszego rozdziału).

Apelacja przysługuje od wyroku (postanowienia co do istoty sprawy wydanego w postępowaniu nieprocesowym) sądu pierwszej instancji do sądu drugiej instancji. Apelację od wyroku sądu rejonowego rozpoznaje sąd okręgowy, a od wyroku sądu okręgowego jako pierwszej instancji - sąd apelacyjny. Rozpoznanie sprawy następuje w składzie trzech sędziów zawodowych.

Innymi cechami charakteryzuje się apelacja ograniczona, obowiązującaw postępowaniu odrębnym uproszczonym (art. 5059 § 1 k.p.c.) oraz w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń (art. 5059 § 1 w zw. z art. 50527 k.p.c.). Jej funkcją nie jest ponowne rozpoznaniesprawy, lecz wyłącznie kontrola wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji. Sąd apelacyjny nie rozpoznaje powództwa (roszczenia), lecz tylko ocenia trafność (słuszność) zaskarżonego rozstrzygnięcia.W związku z tym prezentowanie nowych twierdzeń oraz prowadzenie nowych dowodów jest w zasadzie niedopuszczalne. Apelacja ograniczonawiąże sąd apelacyjny, a zakres jego kompetencji kontrolnych jest zredukowany do tego, co w apelacji zarzuci skarżący. Apelacja ograniczona oparta jest - odmiennie niż apelacja pełna - na zarzutach skatalogowanych przez ustawodawcę. Zgłaszanie zarzutów apelacyjnych po upływie terminu do wniesienia apelacji nie jest dopuszczalne, co stanowi kolejną odmienność w stosunku do apelacji pełnej. Różnica między obu apelacjami polega przede wszystkim na tym, że apelacja ograniczona nie służy - jak apelacja pełna - badaniu trafności (słuszności) zaskarżonego orzeczenia z punktu widzenia zgodności z rzeczywistym stanem prawnym i faktycznym, lecz z punktu widzenia jego zgodności z materiałem procesowym pozostającym w dyspozycji sądu orzekającego; w centrum uwagi sądu drugiej instancji pozostaje zaskarżone orzeczenie i ocena jego poprawności, nie zaś rozpoznanie sprawy i orzekanie in merito. Zob. rozdział XX, 6, C. oraz 8, C.

Omówienie w szerszym zakresie istoty postępowania apelacyjnego, wymagań formalnych i konstrukcyjnych stawianych apelacji jako pismu procesowemu - zob. H. Pietrzkowski, Czynności zawodowego pełnomocnika…

Apelacja powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego, a więc spełniać warunki wskazane w art. 126 i nast. k.p.c. (por. rozdział XI) oraz wymagania przewidziane w art. 368 § 1pkt 1-5 k.p.c.; w sprawach o prawa majątkowe skarżący powinien oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia, która nie może być oznaczona na kwotę wyższą od wartości przedmiotu sporu wskazanej w pozwie (por. rozdział V, 2), chyba że w toku procesu powód rozszerzył powództwo (art. 368 § 2 k.p.c.). Wskazana w art. 368 § 2 k.p.c. możliwość oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia wyższej niż wskazana w pozwie także wtedy, gdy „sąd orzekł ponad żądanie” jest nieaktualna, skoro możliwość orzekania przez sąd ponad żądanie została usunięta (por. rozdział XVIII, 2, B w części dotyczącej przedmiotu orzekania). Szczególnymi wymaganiami apelacji są:

- oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona (np. „zaskarżam wyrokSądu Rejonowego w Pabianicach z 2 września 2010 r., sygn. akt I C 213/10”);

- wskazanie, czy jest on zaskarżony w całości czy w części (np. „zaskarżam wyrok w części zasądzającej zadośćuczynienie w kwocie ponad 20 000 zł”, albo „w części oddalającej powództwo” albo „w części uwzględniającej powództwo” albo „w części oddalającej powództwo ponad kwotę 10 000 zł”);

- zwięzłe przedstawienie zarzutów (np. „zarzucam zaskarżonemu wyrokowi dokonanie ustaleń sprzecznych z zebranym w sprawie materiałem przez stwierdzenie, że w umowie zawartej z pozwanym powódokreślił termin zwrotu pożyczki, a także przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów przez uznanie zeznań świadka Jana Kowala za wiarygodne, w sytuacji gdy - jak wskazują dowody z zeznań świadka Stefana Mroza i świadka Marka Pluty, uwiarygodnionych dokumentami załączonymi na k. 26-28 akt - świadek Jan Kowal nie mógł być obecny przy zawieraniu umowy przez strony”). Byłoby pożądane - zwłaszcza gdy autorem apelacji jest profesjonalny pełnomocnik procesowy - aby skarżący wskazał przepisy prawa materialnego i procesowego, które w

świetle przedstawionych zarzutów zostały naruszone; apelujący, niezależnie od tego, kim jest autor apelacji, nie ma obowiązku powołania przepisów prawa, które zostały naruszone; zarzuty mogą byćdowolnie sformułowane i przybrać różną, niesformalizowaną treść, apelacja bowiem nie jest ograniczona do określonych podstaw zaskarżenia, co wynika z charakteru tego środka odwoławczego jako apelacji pełnej, zmierzającej do ponownego merytorycznego rozpoznania sprawy; zarzutem apelacji może być każda wada orzeczenia, której istnienie, w ocenie skarżącego, uzasadnia zaskarżenie orzeczenia sądu pierwszej instancji;

- uzasadnienie zarzutów (w uzasadnieniu apelacji każdy zarzut, zwięźle sformułowany w jej petitum, powinien zostać szczegółowo uzasadniony);

- powołanie, w razie potrzeby, nowych faktów i dowodów oraz wykazanie, że ich powołanie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji nie było możliwe albo że potrzeba powołania się na nie wynikła później (por. uwagi w pkt 2, D niniejszego rozdziału);

- wniosek o zmianę lub uchylenie wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia (klasycznym wnioskiem apelacyjnym jest wniosek o zmianę zaskarżonego wyroku, np. gdy sąd, uwzględniając powództwo w całości, zasądził od pozwanego 50 000 zł, a pozwany uważa, że powodowi należy się tylko kwota 20 000 zł, powinien sformułować następujący wniosek: „wnoszę o zmianę zaskarżonego wyroku przez obniżenie zasądzonej kwoty 50 000 zł do kwoty 20 000 złi oddalenie powództwa w pozostałej części”). Tylko wyjątkowo, gdy w apelacji zostanie podniesiony zarzut nieważności postępowania albo zarzut nierozpoznania istoty sprawy lub gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, skarżący powinienwnosić - w pierwszym przypadku o uchylenie zaskarżonego wyroku, zniesienie postępowania i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji, natomiast w drugim - o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji; gdy istnieje podstawa do odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania, właściwym wnioskiem

apelacyjnym będzie żądanie uchylenia zaskarżonego wyroku i odrzucenie pozwu lub uchylenie zaskarżonego wyroku i umorzenie postępowania (por. art. 386 k.p.c.); w apelacji skarżący może zawrzeć także inne wnioski (np. zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego); istotny, z punktu widzenia możliwości zgłaszania innych wniosków w apelacji, jest niedostatecznie wykorzystywany w praktyce sądowej art. 380 k.p.c., na podstawie którego strona może wnosić o rozpoznanie również tych postanowień sądu pierwszej instancji, które nie podlegały zaskarżeniu w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy (por. rozdział XII, 2, F).

Zgodnie z zasadą skargowości o zakresie orzekania sądu w postępowaniu apelacyjnym decydują strony. Wskazany w apelacji zakreszaskarżenia ma więc kluczowe znaczenie dla oznaczenia granic kognicji sądu drugiej instancji (art. 368 § 1 pkt 1 i art. 378 k.p.c.). Zakres zaskarżenia aczkolwiek jest samodzielnym warunkiem formalnym apelacji, to jednak pozostaje w ścisłym związku z wnioskiem apelacyjnym, który prawidłowo sformułowany powinien zawierać żądanie zmiany lub uchylenia wyroku z zaznaczeniem zakresu oczekiwanej zmiany lub uchylenia (art. 368 § 1 pkt 5 k.p.c.). Okoliczność, że wniosek apelacyjny nie wyznacza granic zaskarżenia, a ponadto sąd drugiej instancji nie jest nim związany, nie zmienia tej oceny. W doktrynie zgodnie przyjmuje się, że zakres przedmiotowyzaskarżenia i zakres przedmiotowy wniosku apelacyjnego powinny być tożsame, aby można było uznać, że apelacja - z punktu widzenia omawianych warunków - została sporządzona prawidłowo, natomiast w judykaturze podkreśla się, że zakres przedmiotowy wniosku apelacyjnego musi „w całości” wypełniać zakres przedmiotowy zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji (por. postanowienia SN: z 30 sierpnia 2006 r., II CZ 53/06, LexPolonica nr 1916012, oraz z 4października 2006 r., II CZ 65/06, LexPolonica nr 1916012). Sąd Najwyższy w uchwale z 17 listopada 2009 r. (III CZP 83/09, LexPolonica nr 2098351, OSNC 2010, nr 5, poz. 69) uznał, że zaznaczenie w apelacji zakresu żądanej zmiany lub uchylenia zaskarżonego orzeczenia w sposób niezgodny z granicami zaskarżenia nie stanowi braku uniemożliwiającego nadanie biegu apelacji, jeżeli ze względu na tzw. integralność zaskarżonego orzeczenia sąd drugiej instancji może wyjść poza te granice oraz granice wniosków.

Sytuację, w której zakres przedmiotowy zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji jest szerszy od zakresu przedmiotowego wniosku apelacyjnego, należy zatem rozpatrywać jako przypadek niespełnienia przez apelację wymagania przewidzianego w art. 368 § 1 pkt 5 k.p.c. Gdy więc zaskarżeniem objęte zostaje rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji dotyczące dwóch niezależnych od siebie roszczeń, a wniosekapelacyjny dotyczy tylko jednego z nich, apelacja - jako niespełniająca wymagań przewidzianych w art. 368 § 1 pkt 1 i 5 k.p.c. - podlega postępowaniu zmierzającemu do uzupełnienia jej braków formalnych.

W sprawie o rozgraniczenie nieruchomości sąd drugiej instancji nie jest związany wskazanym w apelacji zakresem zaskarżenia, obejmującymtylko fragment granicy, która była przedmiotem rozgraniczenia (uchwała SN z 19 listopada 2010 r., III CZP 97/10, LexPolonica nr 2412833, „Rejent” 2011, nr 1, s. 150). W sprawie o dział spadku sąd drugiej instancji nie jest związany granicami wniosków apelacyjnych oraz zakazem reformationis in peius, jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub całością zaskarżonego orzeczenia (postanowienie SN z 17 września 1999 r., I CKN 379/98, LexPolonica nr 343901, OSNC 2000, nr 3, poz. 59). Na temat zakresu zaskarżenia oraz zakazu reformationis in peius zob. uwagi w pkt 2 D niniejszego rozdziału.

Apelację składa się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok, adresującją do sądu drugiej instancji, w terminie dwutygodniowym od doręczenia stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem.

Rozważając kwestię, czy może mieć zastosowanie wynikająca z art. 130§ 1 zd. drugie k.p.c. zasada, według której błędne oznaczenie pisma procesowego nie stanowi przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym w sytuacji, gdy skarżący złożył środek zaskarżenia wprawdzie za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie (np. Sądu Okręgowego w Szczecinie), lecz skierował go do sądu niewłaściwego (np. Sądu Najwyższego zamiast do

Sądu Apelacyjnego w Szczecinie), stwierdzić należy, że w takiej sytuacji art. 130 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania. Według utrwalonej wykładni pojęcie „tryb” oznacza rozpoznanie sprawy w procesie lub w postępowaniu nieprocesowym (art. 13 § 1 i art. 201 k.p.c.). Określenie to nie może więc być odniesione do innych sytuacji, w tymdo wnoszenia środków odwoławczych. Zasady tej nie zmienia błędne posługiwanie się tym określeniem w praktyce w innych wypadkach (np. „tryb” z art. 130 k.p.c.). Ponadto w razie dokonania wyboru sądu niewłaściwego do rozpoznania środka odwoławczego nie chodzi jedynie o samo błędne oznaczenie pisma. Jest to kwestia uruchomienia przez skarżącego właściwego (dopuszczalnego) bądź niewłaściwego (niedopuszczalnego) środka zaskarżenia (por. uzasadnienie postanowienia SN z 12 lutego 2003 r., I CZ 197/02, niepubl.). Poprzednia odmienna, rozszerzająca wykładnia art. 130 § 1 k.p.c., dokonywana zarówno w doktrynie, jak też w orzecznictwie Sądu Najwyższego, uzasadniana była potrzebą odformalizowania postępowania, właściwego „prawu socjalistycznemu”. Po zmianach systemowych usprawiedliwienie takie utraciło rację bytu (por. postanowienia SN: z 12 grudnia 2000 r., V CZ 110/00, LexPolonica nr 349101, OSNC 2001, nr 7-8, poz. 105, z 8 grudnia 1997 r., III CKN 289/97, LexPolonica nr 328332, OSNC 1998, nr 5, poz. 90 oraz z 5 lutego 1998 r., I PZ 71/97, LexPolonica nr 333368, OSNAPiUS 1999, nr4, poz. 133). Wskazać także należy na przyjęty w judykaturze kierunek orzecznictwa, zgodnie z którym wniesienie środka odwoławczego do sądu niewłaściwego stwarza dla strony niekorzystne skutki procesowe (por. orzeczenia SN: z 6 grudnia 1965 r., I PZ 80/65, LexPolonica nr 367772, OSPiKA 1966, nr 12, poz. 227, z 14 listopada 1973 r., II CZ 183/73, LexPolonica nr 367773, OSPiKA 1974,nr 5, poz. 97 oraz uchwała połączonych Izb: Cywilnej, Administracyjnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 28 listopada1987 r., III CZP 33/87, LexPolonica nr 302098, OSNCP 1988, nr 6, poz. 73). Nie ma uzasadnionych powodów do odmiennego kwalifikowania skutków procesowych wadliwego wskazania sądu do rozpoznania środka odwoławczego oraz wadliwego wskazania sądu, za pośrednictwem któregośrodek ten jest wnoszony. W takich sytuacjach środek zaskarżenia podlega odrzuceniu jako niedopuszczalny.

W praktyce sądowej zdarza się, że skarżący składają apelację wprost do sądu drugiej instancji, z pominięciem sądu pierwszej instancji,

który wydał zaskarżone orzeczenie. W judykaturze utrwalony jest pogląd, że w takiej sytuacji środek odwoławczy nie może być traktowany jako wniesiony w terminie (por. uchwałę połączonych Izb: Cywilnej, Administracyjnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN z28 listopada 1987 r., III CZP 33/87, LexPolonica nr 302098, OSNCP 1988, nr 6, poz. 73). Datą wniesienia apelacji przesłanej do sądu niewłaściwego (m.in. bezpośrednio do sądu drugiej instancji) jest data nadania jej przez ten sąd do sądu właściwego w urzędzie pocztowym, a nie data wpłynięcia przesłanej apelacji do właściwego sądu (por. postanowienie SN z 14 listopada 1973 r., II CZ 183/73, LexPolonica nr 367773, OSPiKA 1974, nr 5, poz. 97). Jeżeli sąd niewłaściwy, do którego wpłynęła apelacja, nie przekaże jej sądowi właściwemu w terminie otwartym do wniesienia apelacji, strona we wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji nie będzie mogła skutecznie zarzucać, że „częściowo zawinił sąd, który przetrzymał apelację” (postanowienie SN z 6 grudnia 1965 r., I PZ 80/65, LexPolonica nr 367772, OSPiKA 1966, nr 12, poz. 277).

Jeżeli strona nie zażądała uzasadnienia wyroku w terminie tygodniowym od jego ogłoszenia, termin do wniesienia apelacji biegnie od dnia, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia, a zatem w tym drugim przypadku apelacja powinna być złożona w terminie21 dni od ogłoszenia sentencji wyroku.

Po wpłynięciu apelacji sąd pierwszej instancji w pierwszej kolejności powinien zbadać, czy apelacja jest dopuszczalna i czy została wniesiona w terminie. Jeśli stwierdzi, że apelacja jest niedopuszczalna (np. została wniesiona przez pozwanego od wyroku zaocznego) albo został uchybiony termin do jej wniesienia - postanowieniem, wydanym na posiedzeniu niejawnym, powinien odrzucić apelację.

W uchwale z 13 października 2010 r. (III CZP 64/10, LexPolonica nr 2396758, OSNC 2011, nr 3, poz. 26) Sąd Najwyższy stwierdził, że apelacja dotycząca braku wzmianki w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, iż przyjęcie spadku nastąpiło z dobrodziejstwem inwentarza, jest niedopuszczalna. Sąd Najwyższy wyjaśnił -

kwestionując dotychczasową, powszechną i funkcjonującą od wielu dziesięcioleci praktykę sądową - że w postanowieniach o stwierdzeniunabycia spadku zbędne jest orzekanie o sposobie jego nabycia. Walorem uzasadnienia uchwały jest także objaśnienie znaczenia przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. - Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249), w którym - w § 145 ust. 2 - zobowiązano sądy do zaznaczania w postanowieniu, w przypadku nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, że nabycie spadku nastąpiło w ten właśnie sposób. Sąd Najwyższy stwierdził, że zakres stosowania § 145 § 2 reg. sąd. jest ograniczony tylko do wypadków, w których niejako przy okazji ujawniono fakt nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, nie dotyczy to natomiast sytuacji, w której do takiego ujawnienia nie doszło lub gdy nabycie spadku nastąpiło wprost. W uchwale z 28 marca2010 r. (III CZP 9/10, LexPolonica nr 2238882, OSNC 2010, nr 10, poz. 136) Sąd Najwyższy stwierdził, że od postanowienia wstępnego wydanego na podstawie art. 685 k.p.c., w którym nie rozstrzygnięto zgłoszonego w sprawie o dział spadku wniosku o zasiedzenie, uczestnikowi wnoszącemu o oddalenie tego wniosku przysługuje apelacja.

Szczególny wypadek niedopuszczalności apelacji (każdego środka zaskarżenia) zachodzi wtedy, gdy została wniesiona przeciwko nieistniejącemu orzeczeniu. W praktyce sądowej nierzadko zdarza się,że skarżący składają apelacje, mimo że do określonej części żądania sąd nie ustosunkował się, pomijając ją w sentencji wyroku. W takiej sytuacji stronie nie przysługuje środek odwoławczy, lecz wniosek o uzupełnienie wyroku (por. rozdział XVIII, 2, F), a jeśli minął termin do jego złożenia, strona może tylko wytoczyć nowe powództwo oroszczenie, o którym sąd nie orzekł w wyroku. W omawianym przypadku apelacja powinna być odrzucona, jako zwrócona przeciwko orzeczeniu nieistniejącemu (postanowienia SN: z 2 czerwca 1964 r., I PR 10/63, LexPolonica nr 315011, OSNCP 1965, nr 5, poz. 80 i z 7 października 1998 r., II UKN 247/98, LexPolonica nr 342595, OSNAPiUS 1999, nr 20,poz. 665). W jednym tylko przypadku, mimo braku orzeczenia co do żądania strony, Sąd Najwyższy dopuścił skargę rewizyjną, a mianowicie w sprawie o świadczenie z ubezpieczenia społecznego, w której - ze względu na jej swoistość - uznał, że przyznanie świadczenia niższego bez oddalenia jednocześnie dalszego żądania

oznacza implicite odmowę świadczenia wyższego (wyrok SN z 29 września 1982 r., II URN 136/82, LexPolonica nr 309407, OSPiKA 1984,nr 1, poz. 18). Orzeczenie to aktualne jest w postępowaniu apelacyjnym.

Sąd Najwyższy w uchwale z 28 marca 2010 r. (III CZP 9/10, LexPolonica nr 2238882, OSNC 2010, nr 10, poz. 136) stwierdził, że od postanowienia wstępnego wydanego na podstawie art. 685 k.p.c., w którym nie rozstrzygnięto zgłoszonego w sprawie o dział spadku wniosku o zasiedzenie, uczestnikowi wnoszącemu o oddalenie tego wniosku przysługuje apelacja. Uchwała mieści się w dominującym nurcie orzecznictwa, zgodnie z którym, jeżeli sąd w postanowieniu działowym nie zaliczył do dzielonej masy majątkowej jednego ze spornych składników oraz nie rozstrzygnął, czy wchodzi on do dzielonego majątku, czy też jest elementem majątku jednego z uczestników, a zajął w tym zakresie stanowisko w uzasadnieniu orzeczenia, to uczestnikowi żądającemu zaliczenia tego składnika do dzielonego majątku przysługuje apelacja, a nie wniosek o uzupełnienie postanowienia. Zob. H. Pietrzkowski, Czynności procesowe..., rozdział X, 3.12.

Gdy apelacja nie jest dotknięta wskazanymi wadami, tzn. jest dopuszczalna i została wniesiona w terminie, podlega badaniu pod względem spełnienia warunków formalnych. Jeżeli ich nie spełnia lub brak jest precyzji w poszczególnych elementach apelacji, przewodniczący powinien wydać zarządzenie, na podstawie którego skarżącemu „wyznaczony zostanie termin” (art. 370 k.p.c.). Przyjąć należy, że termin, o którym jest mowa w art. 370 k.p.c., jest terminem sądowym. Wobec braku szczególnego przepisu określającego tryb usuwania braków apelacji znajdzie odpowiednie zastosowanie art.130 § 1 k.p.c., z tą modyfikacją, że w zarządzeniu wzywającym do usunięcia braków apelacji zastosowany zostanie termin sądowy (nie krótszy niż tydzień - art. 130 k.p.c.) oraz rygor odrzucenia apelacji (np. „udzielić pozwanemu 10-dniowego terminu do określenia granic zaskarżenia przez wskazanie, czy wyrok zaskarżony został w całości, czy w części, jeśli tak, to w jakiej części, a ponadto sformułowania wniosku apelacyjnego oraz podpisania apelacji, a takżeuiszczenia kwoty 900 zł tytułem opłaty od apelacji - pod rygorem jej

odrzucenia”). Jeżeli braki te nie zostaną usunięte w wyznaczonym terminie, sąd - postanowieniem wydanym na posiedzeniu niejawnym - odrzuci apelację (art. 130 § 1 i 3 oraz art. 370 k.p.c.). Zarządzenie o wezwaniu do uzupełnienia w terminie tygodniowym brakówśrodka odwoławczego powinien wydać przewodniczący. Sąd wydaje w tym przedmiocie postanowienie wówczas, gdy braki, do których usunięcia skarżący nie był wezwany, dostrzeże dopiero rozpoznając sprawę na posiedzeniu niejawnym lub na rozprawie (wyrok SN z 24 czerwca 1999 r., III CKN 273/98, LexPolonica nr 343021, „Wokanda” 1999, nr 11, s.1).

Dodać należy, że w otwartym terminie do wniesienia apelacji skarżącymoże z własnej inicjatywy uzupełnić braki, o których mowa w art. 368§ 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c. Skoro bowiem uprawniony jest do złożenia apelacji, nawet w ostatnim dniu terminu, to nie ma przeszkody, aby wtym czasie z własnej inicjatywy uzupełnił braki wcześniej wniesionejapelacji (por. dotyczące kasacji orzeczenia SN: z 13 stycznia 1998 r., II CKN 517/97, LexPolonica nr 330260, OSNC 1998, nr 7-8, poz. 127 i z 29 stycznia 1937 r., C III 2047/36, LexPolonica nr 354706, Zb. Urz. 1938, nr I, poz. 41). Takie stanowisko jest zgodne z zasadąrozporządzalności czynności procesowych. Sąd, badając apelację pod kątem spełnienia jej wymagań wskazanych w art. 368 § 1 i 2 k.p.c., powinien pamiętać, że apelacja jest pismem procesowym. Stwierdzone wniej braki, nawet jeżeli została sporządzona przez zawodowego pełnomocnika, powinny być kwalifikowane z uwzględnieniem art. 130 § 1 zd. drugie k.p.c. Brak zatem w apelacji precyzji przy określeniu granic zaskarżenia, w sytuacji gdy treść wniosku apelacyjnego jednoznacznie określa zakres zaskarżenia, powinien być kwalifikowanyjako oczywista niedokładność, niestanowiąca przeszkody do nadania jej biegu. Podobny pogląd zaprezentował Sąd Najwyższy w postanowieniu z 28 kwietnia 2006 r. (V CZ 25/06, LexPolonica nr 1573288), stwierdzając, że w sytuacji, gdy bez szczegółowego badaniatreści apelacji, w sposób oczywisty wynika z niej zakres zaskarżeniawyroku sądu pierwszej instancji, oznaczenie w apelacji zaskarżonego wyroku bez wskazania zakresu zaskarżenia kwalifikuje się jako oczywista omyłka w sformułowaniu elementu apelacji przewidzianego w art. 368 § 1 pkt 1 k.p.c.

Jeżeli apelacja nie jest dotknięta brakami lub zostały one skutecznie usunięte, przewodniczący powinien wydać zarządzenie o doręczeniu odpisu apelacji stronie przeciwnej (wszystkim uczestnikompostępowania nieprocesowego, prokuratorowi, jeżeli brał udział w sprawie, interwenientowi ubocznemu występującemu po stronie przeciwnej), a następnie powinien zarządzić niezwłoczne przedstawienie akt sprawy z apelacją sądowi drugiej instancji (art. 371 k.p.c.). Zakończenie postępowania w sądzie pierwszej instancji wsprawach, w których wniesiono środek odwoławczy, zaznacza się przez włączenie do akt specjalnej karty, na której kierownik sekretariatu powinien odnotować liczbę kart zawartych w aktach sprawy oraz podać przyczynę przedstawienia akt sądowi drugiej instancji. Należy dołączyć akta tych spraw, w których zawarte są dowody przeprowadzoneprzez sąd pierwszej instancji, oraz odpis zaskarżonego orzeczenia sporządzony pismem maszynowym, chyba że oryginał orzeczenia sporządzono takim pismem (§ 47-50 instr. sąd.).

W razie cofnięcia apelacji przed przedstawieniem jej sądowi drugiej instancji, sąd pierwszej instancji powinien - zgodnie z art. 391 § 2k.p.c. - umorzyć postępowanie apelacyjne i orzec o kosztach jak przycofnięciu pozwu (por. rozdział XV, 6), np. „umarza postępowanie apelacyjne i zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 2000 zł (dwatysiące) tytułem zwrotu kosztów wywołanych wniesioną apelacją”. Umorzenie nastąpi postanowieniem wydanym na posiedzeniu niejawnym.

W przypadku cofnięcia pozwu po wniesieniu apelacji sąd pierwszej instancji nie jest władny rozstrzygać w związku z dokonanym cofnięciem. Artykuł 332 k.p.c. nie będzie miał zastosowania, dotyczyon bowiem sytuacji, gdy cofnięcie pozwu nastąpiło wprawdzie po wydaniu wyroku, ale przed jego zaskarżeniem. Sąd pierwszej instancjipowinien zatem przedstawić akta sądowi drugiej instancji, który rozpozna wniosek. Jeśli nie uzna cofnięcia pozwu za niedopuszczalne (art. 203 § 4 k.p.c., por. rozdział XV, 6), postanowieniem uchyli zaskarżony wyrok i umorzy postępowanie w sprawie (art. 386 § 3 k.p.c.).

Po przedstawieniu akt sprawy z apelacją sąd drugiej instancji dokonuje - na podstawie art. 373 k.p.c. - powtórnej kontroli w zakresie dopuszczalności apelacji, zachowania przez skarżącego terminu do jej wniesienia oraz wymagań formalnych skargi apelacyjnej. Sąd drugiej instancji odrzuca na posiedzeniu niejawnym apelację, jeżeli ulegała ona odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji. Jeżeli dostrzeże braki, do których usunięcia strona nie była wezwana, zażąda ich usunięcia. W razie nieusunięcia braków w wyznaczonym terminie sąd drugiej instancji postanowieniem, wydanym na posiedzeniu niejawnym, odrzuca apelację. W granicach kontroli zachowania warunków apelacji mieści się również sprawdzenie zasadności przywrócenia przez sąd pierwszej instancji uchybionego terminu do wniesienia apelacji (por. postanowienie SN z 21 maja 1998r., III CKN 471/97, LexPolonica nr 333947, OSP 1999, nr 4, poz. 83 zglosą W. Broniewicza). Sąd drugiej instancji, uznając bezzasadność przywrócenia terminu, wyda postanowienie, na podstawie którego odrzuci apelację. Nie ma potrzeby, aby w postanowieniu takim sąd uchylał postanowienie o przywróceniu terminu, skoro odrzucenie apelacji „pochłania” wcześniejsze wadliwe przywrócenie terminu do jej wniesienia. Jeżeli sąd drugiej instancji dostrzeże braki, do których usunięcia strona nie była wezwana, zażąda ich usunięcia przez wydanie stosownego zarządzenia. W razie ich nieusunięcia w wyznaczonym terminie - odrzuci apelację.

Jeżeli nie zachodzi podstawa do rozpoznania apelacji na posiedzeniu niejawnym (jest to możliwe w przypadku stwierdzenia nieważności postępowania - art. 374 k.p.c.), przewodniczący wyda zarządzenie o wyznaczeniu rozprawy apelacyjnej, w którym określi termin rozprawy, skład orzekający ze wskazaniem sędziego sprawozdawcy zarządzi, aby orozprawie powiadomić pełnomocników stron lub same strony, ewentualnie inne osoby (np. biegłego w celu uzupełnienia opinii) oraz zarządzi doręczenie odpowiedzi na apelację, jeśli została złożona (art. 372 k.p.c.). O terminie rozprawy powinni zostać powiadomieni także współuczestnicy, którzy wyroku nie zaskarżyli, jeżeli z akt sprawy wynika, że sąd drugiej instancji może z urzędu rozpoznać sprawę na ich rzecz z tego względu, że będące przedmiotem zaskarżenia prawa lub obowiązki są wspólne także dla nich (art. 378 § 2 k.p.c., por. także pkt 2, D niniejszego rozdziału).

Rozprawa przed sądem drugiej instancji odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej lub obu stron, a wydany wyrok nie jest zaoczny (art. 376 k.p.c.). Poczynione w rozdziale XVI uwagi dotyczące otwarcia posiedzenia, wywołania sprawy, kultury prowadzenia rozprawy, odroczenia i otwarcia zamkniętej rozprawy - sąaktualne w odniesieniu do rozprawy przed sądem drugiej instancji. Inny jednak jest jej przebieg i porządek. Po wywołaniu sprawy i odnotowaniu obecności stron przewodniczący powinien oddać głos sędziemu sprawozdawcy, który „zwięźle przedstawia stan sprawy ze szczególnym uwzględnieniem zarzutów i wniosków apelacyjnych” (art. 377 k.p.c.). Po sprawozdaniu sędziego sprawozdawcy przewodniczący posiedzenia udziela głosu stronom. Pierwsza zabiera głos strona, która złożyła środek odwoławczy. W razie złożenia środka odwoławczego przez obie strony kolejność zabierania przez nie głosu ustala przewodniczący. W razie przeprowadzenia postępowania dowodowego, przewodniczący posiedzenia ponownie udziela głosu stronom (§ 120 reg. sąd.). Gdy obie strony złożyły apelacje, przewodniczący powinien jako pierwszej udzielić głosu tej stronie, której apelacja zawiera zarzuty, których uwzględnienie ma wpływ na znaczenie zarzutów zawartych w apelacji strony przeciwnej. Innymi słowy, pierwszej należy udzielić głosu stronie, której „apelacja jest dalej idąca”.

Do postępowania przed sądem drugiej instancji stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (art. 391 § 1 k.p.c.). Nie mają zastosowania, wobec ustawowego wyłączenia (art. 391 § 2 k.p.c.), przepisy dotyczące podmiotowej zmiany powództwa, o których mowa w art. 194-196 i 198 k.p.c. - omówione w rozdziale VIII, natomiast pozostałe przepisy dotyczące podmiotowych przekształceń będą miały zastosowanie (art. 56 § 1, art. 61 § 2, art. 83, 180 pkt 1 i art. 192 pkt 3 k.p.c.). Inne przepisy sąd drugiej instancji będzie mógł stosować z uwzględnieniemswoistości postępowania apelacyjnego bądź w ogóle nie będzie mógł zastosować ze względu na ich wyłącznie „pierwszoinstancyjną funkcję”.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Współpozwanemu w procesie nie przysługuje prawo zaskarżenia wyroku w części oddalającej powództwo (w całości lub w części) w stosunku do pozostałych pozwanych także wówczas, gdy uwzględnienie powództwa (w całości lub w części) w stosunku do innych pozwanych mogłoby mieć wpływ na zakres odpowiedzialności tego skarżącego. Zaskarżenie wyroku w części oddalającej powództwo względem innych pozwanych może nastąpić tylko przez powoda (wyrok SN z 4 września 1967 r., I PR 245/67, LexPolonica nr 356198, OSNCP 1968, nr 4, poz. 70).

2. Osobie, w stosunku do której oddalono powództwo, nie przysługuje prawo zaskarżenia orzeczenia w zakresie rozstrzygającym żądanie powódki w stosunku do współpozwanej (postanowienie SN z 10 września 1997 r., II CKN 345/97, LexPolonica nr 1611669).

3. Odpowiednie stosowanie w postępowaniu apelacyjnym art. 316 § 1 k.p.c. oznacza, że sąd drugiej instancji obowiązany jest - przy uwzględnieniu unormowań zawartych w art. 381 i 382 k.p.c. - brać poduwagę zmiany w stanie faktycznym i prawnym sprawy, wpływające na treść orzeczenia (postanowienie SN z 10 listopada 1998 r., III CKN 259/98, LexPolonica nr 333152, OSNC 1999, nr 4, poz. 82).

4. Niedopuszczalne jest oparcie postanowienia o odrzuceniu apelacji jedynie na dacie wpływu umieszczonej w wadliwej adnotacji (tzw. prezentacje), niezawierającej stwierdzenia sposobu wniesienia jej dosądu (art. 165 § 2 k.p.c.). Jeżeli zachowanie terminu wniesienia apelacji budzi wątpliwości, sądy powinny korzystać z - przewidzianejw art. 152 zd. drugie k.p.c. - możliwości odebrania na posiedzeniu niejawnym od osoby wezwanej odpowiednich wyjaśnień (postanowienie SNz 5 lutego 1999 r., III CKN 1211/98, LexPolonica nr 335100, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 139).

5. Zarządzenie o wezwaniu do uzupełnienia w terminie tygodniowym braków środka odwoławczego powinien wydać przewodniczący. Sąd wydajew tym przedmiocie postanowienie wówczas, gdy braki, do których usunięcia skarżący nie był wezwany, dostrzeże dopiero rozpoznając sprawę na posiedzeniu niejawnym lub na rozprawie. Wskazanie w środkuodwoławczym, jako strony przeciwnej, tylko jednego z występujących wsprawie współuczestników określa podmiotowy zakres zaskarżenia i po upływie terminu do jego wniesienia nie może być korygowane przez uzupełnienie „braku” formalnego pisma zawierającego ten środek (wyrok SN z 24 czerwca 1999 r., III CKN 273/98, LexPolonica nr 343021, „Wokanda” 1999, nr 11, s. 1).

6. Brak odpisów załączników apelacji, nieusunięty w wyznaczonym terminie, powoduje jej odrzucenie (postanowienie SN z 1 października1999 r., II CKN 610/99, LexPolonica nr 396137).

7. Ponowne doręczenie przez sąd pierwszej instancji wyroku z uzasadnieniem nie powoduje rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia apelacji, jeżeli poprzednie doręczenie zastępcze było prawidłowe (art. 139 § 1 i art. 369 § 1 k.p.c; postanowienie SN z 9 grudnia 1999 r., II UKN 687/99, LexPolonica nr 344236, OSNAPiUS 2001, nr 11,poz. 400).

B. Granice apelacji i podstawy rozstrzygnięcia

Podejmując - skrótową z konieczności - próbę wyjaśnienia pojęcia „granice apelacji” należy przypomnieć art. 378 § 1 k.p.c., który stanowi, że „Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania”. Przepis ten w okresie od 1 lipca 1996 r. do 1 lipca 2000 r., ze względu na użyte w nim - w tym okresie - sformułowanie „sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach wniosków apelacji” budził wiele kontrowersji i nieporozumień co do jego znaczenia. Obecne jego brzmienie pozwala na stwierdzenie, że sąd drugiej instancji, rozpoznając sprawę w granicach zaskarżenia, które nie są wyznaczone ani wnioskami (wniosek apelacyjny dotyczy: po pierwsze - zakresu zaskarżenia, którym objęta jest całość lub

część orzeczenia, po drugie - sposobu i treści postulowanego rozstrzygnięcia), ani zarzutami apelacyjnymi, bada zasadność ustalonej przez sąd pierwszej instancji podstawy faktycznej i jeśli zachodzi konieczność, koryguje ją i stosuje właściwe do tej podstawyprawo. Granice apelacji wyznaczone są więc granicami kognicji sądu drugiej instancji. Takie rozumienie pojęcia „granic apelacji” zostało potwierdzone w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 31 stycznia 2008 r. (III CZP 49/07, LexPolonica nr 1811245, OSNC 2008, nr 6, poz. 55), mającej moc zasady prawnej, stwierdzającej, że sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania.

W uzasadnieniu tej uchwały podkreślone zostało, że apelacja inkorporowana do Kodeksu postępowania cywilnego jest apelacją pełną.Przedstawione pod osąd roszczenie procesowe jest więc rozpoznawane przez sąd drugiej instancji po raz wtóry cum beneficio novorum, a rozprawa stanowi kontynuację rozprawy rozpoczętej przed sądem pierwszej instancji. Oznacza to, że sąd drugiej instancji w następstwie wniesionej apelacji: a) rozpoznaje sprawę merytorycznie w granicach zaskarżenia (także na rzecz współuczestników w warunkachopisanych w art. 378 § 2 k.p.c., b) dokonuje własnych ustaleń faktycznych, prowadząc lub ponawiając dowody albo poprzestając na materiale zebranym w pierwszej instancji (art. 381 i 382 k.p.c.), c)ustala podstawę materialnoprawną orzeczenia, niezależnie od zarzutówpodniesionych w apelacji, d) stosuje przepisy regulujące postępowanie apelacyjne oraz dotyczące postępowania przed sądem pierwszej instancji (art. 367 i nast. oraz art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c.), e) kontroluje prawidłowość postępowania przed sądem pierwszej instancji, pozostając związany zarzutami przedstawionymi wapelacji, jeżeli są dopuszczalne (art. 162 k.p.c.), ale biorąc pod rozwagę z urzędu nieważność postępowania (art. 378 § 1 in fine k.p.c.), f) orzeka co do istoty sprawy stosownie do wyników postępowania, nie wykraczając poza wniosek zawarty w apelacji i nie naruszając zakazu reformationis in peius (art. 378 § 1 in fine

k.p.c.), g) orzeka, na wniosek stron, o kosztach postępowania (art. 108 § 2 k.p.c.).

W sprawie o rozgraniczenie nieruchomości sąd drugiej instancji nie jest związany wskazanym w apelacji zakresem zaskarżenia, obejmującymtylko fragment granicy, która była przedmiotem rozgraniczenia (uchwała SN z 19 listopada 2010 r., III CZP 97/10, LexPolonica nr 2412833, „Rejent” 2011, nr 1, s. 159). W sprawie o dział spadku sąd drugiej instancji nie jest związany granicami wniosków apelacyjnych oraz zakazem reformationis in peius, jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub całością zaskarżonego orzeczenia (postanowienie SN z 17 września 1999 r., I CKN 379/98, LexPolonica nr 343901, OSNC 2000, nr 3, poz. 59). Na temat zakresu zaskarżenia oraz zakazu reformationis in peius zob. uwagi w pkt 2 D niniejszego rozdziału.

Takie rozumienie funkcji sądu drugiej instancji i samego postępowania apelacyjnego powoduje, że w postępowaniu tym ani sam apelujący, ani sąd odwoławczy nie są związani treścią materialnoprawnych zarzutów apelacyjnych. Skarżący więc może zmienićtakie zarzuty podniesione w apelacji, a także sformułować nowe, pod warunkiem że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego. Podniesione w apelacji zarzuty o charakterze materialnoprawnym nie wyznaczają jej granic, określają jedynie kierunek postępowania merytorycznego i kontroli sądu drugiej instancji; podlegają - podobnie jak wnioski apelacji - tylko rozważeniu przez sąd drugiej instancji (por. wyroki SN: z 24 kwietnia 1997 r., II CKN 125/97, LexPolonica nr 325020, OSNC 1997, nr 11, poz. 172; z 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98, LexPolonica nr 345784, OSNC 2000, nr 10, poz. 193; z 27 kwietnia 2000 r., I CKN 648/98, Lex nr 50867). Wiążą natomiast sąd drugiej instancji zarzuty procesowe. Tak określona istota postępowania apelacyjnego sprawia, że nie można czynić sądowidrugiej instancji zarzutu posłużenia się dla uzasadnienia przyjętegorozstrzygnięcia argumentami niepowołanymi przez sąd pierwszej instancji, nawet jeśli nie mieszczą się w zakresie oceny dotyczącej zarzutów apelacyjnych naruszenia prawa materialnego. Potwierdzeniem tego stanowiska jest wyrok Sądu Najwyższego z 5 września 2001 r. (I CKN 179/99, LexPolonica nr 354040, OSNC 2002, nr 4, poz. 54),

zawierający tezę, że sąd rozpoznający apelację bierze przy orzekaniupod uwagę z urzędu stan prawny, bez względu na stanowiska stron. Obowiązek rozpoznania sprawy w granicach apelacji (art. 378 § 1 zd. pierwsze k.p.c.) oznacza zakaz wykraczania przez sąd drugiej instancji poza te granice oraz nakaz rozważenia wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków (postanowienie SN z 21 sierpnia 2003 r., III CKN 392/01, LexPolonica nr 365942, OSNC 2004, nr 10, poz. 161).

Skoro więc istotą postępowania apelacyjnego jest merytoryczne sądzenie sprawy, to sąd ten rozpoznaje sprawę na podstawie stanu faktycznego ustalonego nie tylko przed sądem pierwszej instancji, ale także w postępowaniu apelacyjnym (art. 382 k.p.c.), a ponadto nie może być skrępowany w zakresie gromadzenia materiału dowodowego takimi ograniczeniami, jakie obowiązywały przed dawnym sądem rewizyjnym. W obecnym stanie prawnym sąd drugiej instancji - jeżeli nie ma szczególnych przepisów o postępowaniu przed tym sądem - stosuje odpowiednio przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (art. 391 k.p.c.). Sąd drugiej instancji więc może samodzielnie dokonać oceny dowodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji, a pominiętych przez ten sąd przy dokonywaniu ustaleń, i na ich podstawie poczynić własne ustalenia, chyba że zachodzą wątpliwości co do wiarygodności dowodów, których wyjaśnienie wymaga bezpośredniego kontaktu sądu z dowodami (postanowienie SN z 7 października 1998 r., I CKN 529/98, LexPolonica nr 334400, OSNC 1999, nr 4, poz. 74). Jednakże, uznając trafność ustaleń faktycznych i słuszność oceny dowodów dokonanych przez sąd pierwszej instancji, nie ma obowiązku procesowego przeprowadzania na nowo w uzasadnieniu swojego orzeczenia oceny każdego ze zgromadzonych w sprawie dowodów, lecz może ograniczyć siędo stwierdzenia, że podziela oceny sądu pierwszej instancji, szerzejmotywując tylko te ustalenia i oceny, które były kwestionowane w apelacji.

Jednym z ważniejszych przepisów dotyczących postępowania apelacyjnego jest art. 382 k.p.c., stanowiący, że sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym. Naruszenie art.

382 k.p.c. zatem ma miejsce między innymi wtedy, gdy sąd drugiej instancji orzeknie wyłącznie na podstawie ustaleń poczynionych przezsąd pierwszej instancji zamiast na podstawie całego materiału zgromadzonego przed tym sądem, albo gdy pomimo przeprowadzonego przez siebie postępowania dowodowego orzeknie wyłącznie na podstawiemateriału zgromadzonego przed sądem pierwszej instancji, albo gdy oprze swe merytoryczne orzeczenie na własnym materiale, z pominięciem wyników postępowania dowodowego, przeprowadzonego przez sąd pierwszej instancji. Wątpliwości na tle uregulowania przyjętego w art. 382 k.p.c. nie dotyczą tylko kwestii wykorzystania materiału,na podstawie którego sąd drugiej instancji ma obowiązek rozstrzygnąćsprawę. Przepis ten pozostaje w ścisłym związku z oceną dowodów i dokonywaniem ustaleń przez sąd drugiej instancji. Wykładni tego przepisu, nie tylko we wskazanym zakresie, dokonał Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 23 marca 1999 r. (III CZP 59/98, LexPolonica nr 334141, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124), stwierdzając, że sąd drugiej instancji może zmienić ustalenia faktyczne stanowiącepodstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzeniapostępowania dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia, chyba żeszczególne okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego postępowania. Sprzeczność między ustaleniami przyjętymi przez sąd pierwszej i drugiej instancji, powstała w wyniku dokonanej przez sąddrugiej instancji odmiennej oceny dowodów przeprowadzonych przez sądpierwszej instancji, nie może uzasadniać zarzutu naruszenia art. 382k.p.c., chyba że w skardze kasacyjnej zostanie wykazane, iż ze względu na szczególne okoliczności zachodziła konieczność ponowienialub uzupełnienia postępowania dowodowego (postanowienie SN z 22 sierpnia 2007 r., III CSK 61/07, LexPolonica nr 1797495, OSNC 2008, nr 10, poz. 119); więcej - por. rozdział XVII, 8 dotyczący postępowania dowodowego przed sądem drugiej instancji).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Sąd drugiej instancji może zmienić ustalenia faktyczne stanowiącepodstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzeniapostępowania dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia, chyba żeszczególne okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego

postępowania (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, LexPolonica nr 334141, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124).

2. Zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. w zasadzie nie może stanowić samodzielnego uzasadnienia podstawy kasacyjnej z art. 3931 pkt 2 k.p.c., lecz konieczne jest wskazanie także tych przepisów normujących postępowanie rozpoznawcze, którym sąd drugiej instancji,rozpatrując apelację, uchybił (postanowienie SN z 7 lipca 1999 r., ICKN 504/99, LexPolonica nr 341377, OSNC 2000, nr 1, poz. 17).

3. Sąd drugiej instancji może brać pod uwagę cały materiał zgromadzony przez sąd pierwszej instancji, bez względu na to, czy ten wykorzystał go w wydanym przez siebie orzeczeniu. Poza tym, sąd drugiej instancji, chociaż sam nie przeprowadził postępowania dowodowego, dokonuje własnej oceny wyników tego postępowania, a w następstwie tej oceny również stosownych ustaleń faktycznych. Jako sąd orzekający merytorycznie bowiem ma obowiązek poczynić własne ustalenia i samodzielnie je ocenić z punktu widzenia prawa materialnego (wyrok SN z 8 stycznia 2002 r., I CKN 978/00, LexPolonica nr 384981).

4. Sąd drugiej instancji ma nie tylko uprawnienie, ale wręcz obowiązek rozważenia na nowo całego zebranego w sprawie materiału oraz dokonania jego własnej, samodzielnej i swobodnej oceny, w tym oceny zgromadzonych w postępowaniu przed sądami obu instancji dowodów. Sąd odwoławczy, wydając wyrok reformatoryjny po dokonaniu własnych ustaleń na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym, zobowiązany jest wskazać w uzasadnieniu, na jakich dowodach je oparł, a także umotywować, jakim dowodom odmówił wiarygodności (wyrok SN z 9 września 2002 r., II CKN 615/00, LexPolonica nr 388288).

5. Sąd drugiej instancji rozpoznający apelację bierze pod uwagę z urzędu zmiany w stanie prawnym powstałe po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego (wyrok SN z 25 października 2002 r., IV CKN 1446/00,LexPolonica nr 363137, OSNC 2004, nr 3, poz. 41).

6. Sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę w każdym stanie sprawy nieważność czynności prawnej (art. 58 § 1 k.c.), jednak tylko na podstawie materiału zgromadzonego zgodnie z regułami wskazanymi w art. 47912 § 1 i art. 381 k.p.c. (uchwała SN z 17 czerwca 2005 r., III CZP 26/05, LexPolonica nr 380182, OSNC 2006, nr 4, poz. 63).

7. Sąd drugiej instancji może - a jeżeli je dostrzeże - powinien naprawić wszystkie stwierdzone w postępowaniu apelacyjnym naruszeniaprawa materialnego przez sąd pierwszej instancji, niezależnie od tego, czy zostały wytknięte w apelacji pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zaskarżenia. W postępowaniu nakazowym po wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty dopuszczalne jest powoływanie się na podstawę faktyczną i prawną, wynikającą z łączącego strony stosunku prawnego, w związku z którym został wystawiony weksel. Poręczyciel, który udzielił poręczenia na wekslu in blanco, może - do czasu indosowania weksla przez remitenta - powoływać się na wypełnienie weksla niezgodnie z zawartym porozumieniem. Artykuł 32 Prawa wekslowego nie przesądza o zakresie zarzutów przysługujących poręczycielowi wekslowemu (wyrok SN z 3 sierpnia 2006 r., IV CSK 101/06, LexPolonica nr 1631628).

8. Jeżeli sąd drugiej instancji, przekraczając granice apelacji, uchylił wyrok sądu pierwszej instancji także w części, w której jakoniezaskarżony stał się prawomocny, to - rozpoznając sprawę ponownie na skutek apelacji - rozpoznaje ją także w zakresie, w jakim poprzednio uchylił wyrok sądu pierwszej instancji w niezaskarżonej części (uchwała SN z 21 listopada 2006 r., III CZP 85/06, LexPolonica nr 1009868, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 101).

C. Nowe fakty i dowody w postępowaniu apelacyjnym

Okoliczność, że w systemie apelacyjno-kasacyjnym sąd drugiej instancji jest sądem merytorycznym, wyposażonym w możliwości uzupełniania postępowania dowodowego przeprowadzonego przed sądem pierwszej instancji, nie oznacza, że zaniechania czy wręcz zaniedbania stron w zakresie zgłaszania dowodów mogą być naprawione

w postępowaniu przed sądem drugiej instancji. Według art. 381 k.p.c.sąd drugiej instancji może pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba że potrzeba powołania się na nie wynikła później. Ztego przepisu wynika, że strona wnioskująca o przeprowadzenie dowoduw postępowaniu apelacyjnym powinna wykazać istnienie przyczyn określonych w art. 381 k.p.c., usprawiedliwiających jego powołanie dopiero przed sądem drugiej instancji. W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, według którego strona nie może skutecznie żądać ponowienia czy uzupełnienia dowodu w postępowaniu apelacyjnym tylko dlatego, że spodziewała się korzystnej dla siebie oceny tego dowodu przez sąd pierwszej instancji, bądź przypuszczała,że do wykazania spornej okoliczności wystarczą inne dowody (por. wyrok SN z 7 listopada 1997 r., II CKN 446/97, LexPolonica nr 327727, OSNC 1998, nr 4, poz. 67 oraz z 27 listopada 1998 r., III CKN 52/98, niepubl.). Tym bardziej zatem za nieusprawiedliwione należy uznać zgłaszanie dowodów dopiero w skardze apelacyjnej, spowodowane przyjętą przez stronę koncepcją prowadzenia procesu, według której istotne w sprawie okoliczności i dowody zostaną ujawnione dopiero w postępowaniu apelacyjnym.

Artykuł 381 k.p.c. dotyczy tzw. nowości (nowych faktów i dowodów). Za nowe fakty i dowody w rozumieniu tego przepisu należy uznać takie, które nie istniały wcześniej lub o których istnieniu stronie nie było wiadomo w toku postępowania przed sądem pierwszej instancjimimo dołożenia staranności w zakresie zbierania dowodów. W postępowaniu apelacyjnym jednak mogą zostać przeprowadzone także dowody, które znane były stronie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Skuteczne zgłoszenie takich dowodów możliwe jest w razie wykazania, że dowody te zostały zgłoszone w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, lecz w związku z naruszeniem art. 217 § 2 k.p.c. nie zostały dopuszczone. Dowody znane stronie na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego mogą być również przeprowadzone przez sąd drugiej instancji, gdy strona zgłaszająca je zmierza do odparcia wniosków i twierdzeń zgłoszonych w apelacji strony przeciwnej, której wnioski dowodowe zostały dopuszczone przez sąd drugiej instancji (por. wyrok SN z 29 stycznia2002 r., V CKN 721/00, LexPolonica nr 355486, OSNC 2002, nr 12, poz.153).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Strona nie może skutecznie żądać ponowienia lub uzupełnienia dowodu w postępowaniu apelacyjnym tylko dlatego, że spodziewała się korzystnej dla siebie oceny dowodu przez sąd pierwszej instancji (wyrok SN z 7 listopada 1997 r., II CKN 446/97, LexPolonica nr 327727, OSNC 1998, nr 4, poz. 67).

2. Odpowiednie stosowanie w postępowaniu apelacyjnym art. 316 § 1 k.p.c. oznacza, że sąd drugiej instancji obowiązany jest - przy uwzględnieniu unormowań zawartych w art. 381 i 382 k.p.c. - brać poduwagę zmiany w stanie faktycznym i prawnym sprawy, wpływające na treść orzeczenia (postanowienie SN z 10 listopada 1998 r., III CKN 259/98, LexPolonica nr 333152, OSNC 1999, nr 4, poz. 82).

3. Nie jest usprawiedliwione zgłoszenie dowodu z zeznań świadka dopiero w skardze apelacyjnej, jeżeli strona nie powołała tego dowodu przed sądem pierwszej instancji z tej przyczyny, że przypuszczała, iż do wykazania spornej okoliczności wystarczą inne dowody (wyrok SN z 27 listopada 1998 r., III CKN 52/98, niepubl.).

4. Sąd drugiej instancji może pominąć dowód z przesłuchania strony (art. 381 k.p.c.), jeżeli został on dopuszczony w pierwszej instancji, a strona przez własne niestawiennictwo uniemożliwiła jegoprzeprowadzenie (art. 302 § 1 k.p.c.; wyrok SN z 9 grudnia 1998 r., I PKN 505/98, LexPolonica nr 334834, OSNAPiUS 2000, nr 3, poz. 110).

5. Skuteczność zarzutu naruszenia przez sąd drugiej instancji art. 217 § 2 w zw. z art. 381 k.p.c. uzależniona jest od wykazania, że strona zachowała w postępowaniu apelacyjnym uprawnienie do przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów (wyrok SN z 29 stycznia 2002 r., V CKN 721/00, LexPolonica nr 355486, OSNC 2002, nr12, poz. 153).

6. Uregulowanie zawarte w art. 381 k.p.c. jest wyrazem dążenia do koncentracji materiału dowodowego przed sądem pierwszej instancji. Strona, która dopuszcza się zaniedbania w zakresie przysługującej jej inicjatywy dowodowej w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, musi liczyć się z tym, że sąd drugiej instancji nie uwzględni jej wniosku dowodowego (wyrok SN z 17 kwietnia 2002 r., IVCKN 980/00, LexPolonica nr 381986).

7. Sąd drugiej instancji, rozpoznając apelację, pomija dowód przeprowadzony przez sąd pierwszej instancji z naruszeniem art. 47912 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 23 marca 2006 r., IV CSK 123/05, LexPolonica nr 412531, OSP 2007, nr 4, poz. 48).

8. Wykładnia prawa dokonana przez Sąd Najwyższy (art. 39820 k.p.c.) może uzasadniać powołanie przez stronę nowych faktów i dowodów (art.381 k.p.c.) (uchwała SN z 19 kwietnia 2007 r., III CZP 162/06, LexPolonica nr 1343715, Biul. SN 2007, nr 4, poz. 10).

D. Zakres zaskarżenia oraz zakaz reformationis in peius

W literaturze i orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, że sąd odwoławczy nie jest związany wnioskiem środka odwoławczego co do sposobu i treści rozstrzygnięcia. Może więc zmienić zaskarżone orzeczenie, mimo że wniosek zmierzał do jego uchylenia (i odwrotnie), nadając orzeczeniu treść zgodną z przepisami prawa. Natomiast jest związany wnioskiem co do zakresu zaskarżenia, gdyż niezaskarżona część orzeczenia uprawomocnia się i zostaje wyłączona spod kognicji sądu odwoławczego. Związanie to wynika z art. 378 § 1 i art. 363 § 3 k.p.c.

W art. 378 § 2 k.p.c. zostały rozszerzone granice kognicji sądu drugiej instancji pod względem podmiotowym. Według ogólnej zasady zakres podmiotowy rozpoznania sądu drugiej instancji nie może być szerszy od zakresu podmiotowego rozstrzygnięcia sądu pierwszej

instancji. W istocie granice te wyznaczone są przez skarżącego w apelacji. W wypadku gdy skarżącym jest współuczestnik jednolity (por. rozdział VII, 6, C), jego zaskarżenie odnosi skutek wobec pozostałych współuczestników jednolitych i stają się oni uczestnikami postępowania apelacyjnego. W sytuacji gdy orzeczenie zaskarżone zostanie przez współuczestnika zwykłego, wspomniany skutek w stosunku do pozostałych współuczestników zwykłych nie nastąpi. Wyjątek od tej reguły został ustanowiony w art. 378 § 2 k.p.c., który stanowi, że w granicach zaskarżenia sąd drugiej instancji może z urzędu rozpoznać sprawę także na rzecz współuczestników, którzy wyroku nie zaskarżyli, gdy będące przedmiotem zaskarżenia prawa lub obowiązki są także dla nich wspólne. Współuczestników tych należy zawiadomić o rozprawie; mogą oni składać pisma przygotowawcze. Należy zwrócić uwagę, że ta szczególna regulacja odnosi się nie do wszystkich współuczestników materialnych, lecz tylko do tych, których więź materialna oparta jest na „wspólności praw lub obowiązków”, a więc wynikających m.in. z zobowiązań solidarnych, z odpowiedzialności in solidum, ze współwłasności, z małżeńskiej wspólności majątkowej, spółki cywilnej. Artykuł 378 § 2 natomiast nie będzie miał zastosowania do współuczestników materialnych, których roszczenia lub zobowiązania wynikają tylko „z tej samej podstawy faktycznej i prawnej”, a więc gdy dochodzone są świadczenia podzielne (por. rozdział VII, 6, A).

Stwierdzenia te, uzupełnione wynikającym z art. 384 k.p.c. zakazem reformationis in peius, którego istota polega na tym, że sytuacja prawna osoby wnoszącej środek odwoławczy nie może ulec pogorszeniu, jeżeli jej przeciwnik orzeczenia nie zaskarżył, składają się na treść - obowiązujących w postępowaniu procesowym - zasad dotyczącychzakresu zaskarżenia i kognicji sądu drugiej instancji. Nie wyjaśniają natomiast, czy można je stosować w postępowaniu nieprocesowym, a zwłaszcza w sprawach działowych. Kwestia ta, zważywszy na niejednolite jej ujmowanie w praktyce sądów powszechnych, wymaga nieco szerszego potraktowania.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego kwestia związania dawnego sądu rewizyjnego wnioskami środka odwoławczego oraz stosowania zakazu reformationis in peius w postępowaniu nieprocesowym była

rozstrzygana - na tle sprawy o stwierdzenie nabycia spadku - także wsposób niejednolity. Według uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 13 maja 1968 r. (III CZP 19/68, LexPolonica nr 296346,OSNCP 1968, nr 12, poz. 205) sąd rewizyjny nie może uchylić ani zmienić postanowienia na niekorzyść uczestnika, który wniósł rewizję, jeżeli inni uczestnicy postępowania postanowienia tego nie zaskarżyli. Za podstawę wyrażonej w tej uchwale zasady prawnej przyjęto następujące tezy: a) wobec braku jakichkolwiek wyłączeń w przepisach szczególnych sąd rewizyjny jest związany granicami rewizji również w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku, b) stwierdzeniu nabycia spadku nie można przypisać tak dalece niepodzielnego charakteru, aby zaskarżenie części postanowienia miało podważać całe postanowienie, c) zasada, że w takich sprawach sąd działa z urzędu, wynikająca m.in. z art. 670 i 677 k.p.c., odnosi się tylko do postępowania przed sądem pierwszej instancji, d)omawiane postanowienie w części niezaskarżonej staje się nieprawomocne.

Odmienny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w późniejszej uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z 26 października 1973 r. (III CZP 13/73, LexPolonica nr 296374, OSNCP 1974, nr 9, poz. 144), stwierdzając, żesąd rewizyjny nie jest związany granicami rewizji ani zakazem uchylenia lub zmiany zaskarżonego postanowienia na niekorzyść uczestnika postępowania, który wniósł rewizję. Uchwalił ponadto, że w razie częściowego zaskarżenia w rewizji rozstrzygnięcia o dziedziczeniu spadku według zasad ogólnych, albo dziedziczenia gospodarstwa rolnego sąd rewizyjny, uznając, że zaskarżone rozstrzygnięcie jest wadliwe i że nie ma podstaw do jego zmiany, uchyla w całości to rozstrzygnięcie, na którego treść może mieć wpływ przyczyna uchylenia.

Powołana uchwała Sądu Najwyższego zachowała aktualność w postępowaniu apelacyjnym, skoro istota zakazu reformationis in peiusnie zmieniła się. Nie uległ zmianie także charakter postępowania i postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku.

Uchwała ta ma zastosowanie także w sprawach o dział spadku. Za przyjęciem takiego stanowiska przemawiają następujące argumenty:

- pomimo że w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego używa się określenia „wniosek o dział spadku”, to w rzeczywistości wniosek taki, jak każdy inny wniosek inicjujący postępowanie nieprocesowe (np. w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku), jest wnioskiem „o wszczęcie postępowania o dział spadku”; powszechnie przyjmuje się, że wnioskodawca nie musi wskazywać sposobu dokonania działu, postępowanie bowiem, w którym dochodzi do sądowego działu spadku, podobnie jak w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku, nie zostało oparte na zasadzie dyspozycyjności, lecz oficjalności, co sprawia, że sądu nie wiążą wnioski ani wnioskodawcy ani innych uczestników postępowania; postępowanie wszczęte - co prawda - na wniosek osoby zainteresowanej sąd zatem prowadzi z urzędu,

- w postępowaniu działowym, tak jak w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, nie ma przeciwników, skoro każdy ze spadkobierców może żądać sądowego działu,

- przedmiotem postępowania nie jest roszczenie, lecz żądanie ukształtowania prawa; dotyczy ono konkretnego mienia, którego przynależność do spadku sąd musi ustalić; w postępowaniu o dział spadku zatem chodzi o to, by przy uwzględnieniu słusznych postulatówuczestników postępowania nie pominąć - tak jak to uczynił w rozpoznawanej sprawie (rozstrzyganej przez Sąd Najwyższy powołaną uchwałą z 26 października 1973 r.) sąd rejonowy, którego błąd naprawił sąd wojewódzki - żadnego z przedmiotów należących do ustalonego i podlegającego działowi spadku,

- postanowienie o dziale spadku (podobnie jak postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku) ma charakter niepodzielny; postanowienia te są tak zbudowane, że jego poszczególne rozstrzygnięcia są wzajemnie zależne i wzajemnie uwarunkowane.

Wskazane ograniczenia w zakresie uprawnień uczestników postępowania i nakaz działania przez sąd z urzędu nie mogą odnosić się tylko do sądu pierwszej instancji, ale dotyczą one także sądu drugiej instancji orzekającego w sprawie działowej. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w postanowieniu z 7 listopada 1964 r. (III CR 294/64, LexPolonica nr 315555, OSNCP 1965, nr 7-8, poz. 130), stwierdzając, że w szczególności taki ścisły związek zachodzi między orzeczeniem opodziale majątku spadkowego a orzeczeniem przyznającym określonym spadkobiercom spłaty gotówkowe. Dlatego zasadą jest, że wadliwość jednego z tych dwu orzeczeń pociąga za sobą konieczność uchylenia postanowienia działowego w całości. Jedynie wyjątkowo, gdy jest rzeczą oczywistą, że uchylenie określonego rozstrzygnięcia zawartegow orzeczeniu działowym nie może mieć wpływu na zasadnicze rozstrzygnięcie o samym dziale, możliwe jest uchylenie postanowieniadziałowego tylko w części.

Stwierdzeniu temu nie stoją na przeszkodzie obecne uregulowania zawarte w art. 378 § 1 oraz w art. 384 k.p.c. Pamiętać należy, że przepisy te w postępowaniu nieprocesowym mają zastosowanie tylko w sposób odpowiedni, dostosowany do specyfiki tego postępowania i rodzaju spraw rozpoznawanych w tym trybie (art. 13 § 2 k.p.c.).

Związanie sądu drugiej instancji granicami wniosków apelacyjnych oraz zakazem reformationis in peius w sprawach działowych prowadziłoby do niepożądanych skutków. Jeżeli bowiem zarzuty apelacyjne godzą w samą zasadę działu, to zachodzi konieczność przeprowadzenia nowej oceny projektu działowego w płaszczyźnie przesłanek wynikających z art. 211 k.c., a także nowych wyliczeń. Konieczna zatem jest ocena z punktu widzenia całości działu, a nie jego fragmentu. Będzie ona prawidłowa i trafna tylko wtedy, gdy sąd drugiej instancji, nie bacząc na granice wniosków apelacyjnych, leczpamiętając o obowiązującej w tym postępowaniu zasadzie oficjalności,uwzględni mienie należące do spadku, które sąd pierwszej instancji pominął.

Odnosząc się do tak zaprezentowanego sposobu rozumowania, trzeba stwierdzić, że istota działu w naturze polega na tym, że przedmiot

działu podlega rozdzieleniu na odrębne schedy lub rzeczy, które przypadają na własność poszczególnym spadkobiercom lub współwłaścicielom. Nie chodzi tu zatem o zaspokojenie roszczenia lubdochodzenia prawa w tym znaczeniu, które aktualne jest w procesach oświadczenie. W wyniku działu nikt nie zyskuje więcej praw niż miał, a osiąga tylko wydzielenie swoich praw, które przed działem przysługiwały mu niepodzielnie wraz z innymi osobami. Wszystkie przytoczone argumenty uzasadniają więc stwierdzenie, że w sprawach odział spadku sąd drugiej instancji nie jest związany granicami wniosków apelacyjnych oraz zakazem reformationis in peius, jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub zcałością zaskarżonego orzeczenia (por. postanowienie SN z 17 września 1999 r., I CKN 379/98, LexPolonica nr 343901, OSNC 2000, nr3, poz. 59).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Artykuł 384 k.p.c., umieszczony w dziale V pt. „Środki odwoławcze”, działa tylko w ramach postępowania odwoławczego sensu stricto, a więc postępowania odznaczającego się cechą dewolutywności. Jest więc jasne, że zakaz w tym przepisie ustanowiony nie obowiązuje ani przy wznowieniu postępowania, ani po wdrożeniu specjalnych postępowań przewidzianych w postępowaniu nieprocesowym, umożliwiających uchylenie lub zmianę prawomocnego postanowienia co do istoty sprawy (np. art. 679 w zw. z art. 524 § 1in fine k.p.c.). Tak więc w wyniku wniesienia skargi o wznowienie postępowania lub wniosku o zmianę prawomocnego postanowienia wydanego w postępowaniu nieprocesowym - gdy Kodeks przewiduje taką możliwość - może zapaść orzeczenie niekorzystne dla strony wnoszącejskargę lub wniosek. Zakaz reformationis in peius natomiast będzie działał w tych sprawach na zasadach ogólnych w toku instancji (postanowienie SN z 19 listopada 1998 r., III CKN 28/98, LexPolonicanr 390727).

2. W sprawie o dział spadku sąd drugiej instancji nie jest związany granicami wniosków apelacyjnych oraz zakazem reformationis in peius,jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną

częścią lub całością zaskarżonego orzeczenia (postanowienie SN z 17 września 1999 r., I CKN 379/98, LexPolonica nr 343901, OSNC 2000, nr3, poz. 59).

3. Artykuł 378 § 1 i art. 384 k.p.c., jako dotyczące postępowania apelacyjnego, nie mają zastosowania w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczenia społecznego przed sądem pierwszej instancji, który ma obowiązek ustalenia, czy zostały spełnione wszystkie warunki wymagane do uzyskania prawa do świadczeń (wyrok SN z 8 lutego 2000 r., II UKN 378/99, LexPolonica nr 344767, OSNAPiUS 2001,nr 14, poz. 469).

4. Zmiana wyroku sądu pierwszej instancji polegająca na przywróceniupowoda do pracy, zamiast ustalenia istnienia między stronami stosunku pracy na warunkach wynikających z umowy o pracę nie jest zmianą na niekorzyść pozwanego pracodawcy, który jako jedyny wniósł apelację (art. 384 k.p.c.; wyrok SN z 23 marca 2000 r., I PKN 762/99, LexPolonica nr 348513, OSNAPiUS 2001, nr 15, poz. 479).

5. Sąd odwoławczy, jako instancja także merytoryczna, powinien zbadać sprawę w tym zakresie niezależnie od zarzutu apelacji, ponieważ zgodnie z art. 378 § 1 k.p.c. rozpoznaje sprawę w granicachwniosków apelacji, a nie jej zarzutów (wyrok SN z 27 kwietnia 2000 r., I CKN 648/98, Lex nr 50867).

6. Sąd drugiej instancji nie jest związany wnioskami apelacji co do sposobu rozstrzygnięcia. Granice apelacji wyznacza nie tyle sam wniosek, co cały jej wywód i treść (wyrok SN z 6 grudnia 2001 r., I PKN 714/00, LexPolonica nr 355502, OSNP 2003, nr 22, poz. 544).

7. Brak merytorycznego stanowiska sądu drugiej instancji w odniesieniu do większości zgłoszonych w apelacji zarzutów jest takimnaruszeniem przepisów postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, w tej sytuacji bowiem zaskarżone orzeczenie stwarza

jedynie pozory przeprowadzenia kontroli instancyjnej przez sąd drugiej instancji (postanowienie SN z 5 czerwca 2002 r., II CKN 748/00, LexPolonica nr 388308).

8. Zakaz reformationis in peius został sformułowany w art. 384 k.p.c. Ogranicza się on do tego, że sąd nie może uchylić lub zmienićwyroku na niekorzyść strony wnoszącej apelację, jeżeli strona przeciwna apelacji nie wniosła. Nie ma podstaw do rozszerzania zakazu reformationis in peius na sferę motywacyjną orzeczenia korzystnego dla skarżącego (wyrok SN z 5 września 2002 r., II CKN 831/00, LexPolonica nr 376151).

9. Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji powinien wziąć pod rozwagę, w granicach zaskarżenia, wszystkie naruszenia prawa materialnego popełnione przez sąd pierwszej instancji niezależnie od tego, czy zostały wytknięte w apelacji (postanowienie SN z 4 października 2002 r., III CZP 62/02, LexPolonica nr 357644, OSNC 2004, nr 1, poz. 7).

10. W sprawie o rozgraniczenie nieruchomości sąd drugiej instancji nie jest związany wskazanym w apelacji zakresem zaskarżenia, obejmującym tylko fragment granicy, która była przedmiotem rozgraniczenia (uchwała SN z 19 listopada 2010 r., III CZP 97/10, LexPolonica nr 2412833, „Rejent” 2011, nr 1, s. 150).

E. Niedopuszczalność zmiany żądania w postępowaniu apelacyjnym

W postępowaniu apelacyjnym obowiązuje zakaz rozszerzania żądania w granicach tego samego roszczenia oraz występowania z nowymi roszczeniami (art. 383 k.p.c.). Naruszenie tego zakazu może prowadzić do pogwałcenia innej ważnej reguły postępowania odwoławczego, jaką jest zakaz reformationis in peius - na przykład, gdyby powód zmienił powództwo w wypadku zaskarżenia wyroku przez pozwanego. Gdyby jednak - na skutek uwzględnienia apelacji pozwanego- wyrok sądu pierwszej instancji został uchylony i sprawa przekazana

do ponownego rozpoznania, to przy ponownym rozpoznawaniu sprawy nie byłoby przeszkód w rozszerzeniu powództwa.

W postępowaniu apelacyjnym niedopuszczalne jest żądanie zasądzenia roszczeń, które wprawdzie były przedmiotem postępowania przed sądem pierwszej instancji, ale nie zostały objęte wyrokiem. Brak substratuzaskarżenia uniemożliwia skuteczne zaskarżenie (por. pkt A niniejszego rozdziału). W takim wypadku właściwe jest wystąpienie napodstawie art. 351 k.p.c. z wnioskiem o uzupełnienie wyroku.

Wyjątek od reguły określonej w art. 383 k.p.c. obwarowany jest przesłanką „zmiany okoliczności”, która, jeśli zaistnieje, uzasadniażądanie zamiast pierwotnego przedmiotu sporu jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach o świadczenie powtarzające się możnaponadto rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy (np.z tytułu alimentów, renty odszkodowawczej, czynszu najmu, dzierżawy). Przekształcenie przedmiotu żądania na podstawie art. 383k.p.c. dla swej skuteczności musi być oparte na takiej zmianie okoliczności, która uniemożliwia popieranie pierwotnego dopuszczalnego roszczenia. Zmiana okoliczności musi wystąpić po wydaniu wyroku przez sąd pierwszej instancji, a więc w postępowaniu międzyinstancyjnym lub w postępowaniu przed sądem drugiej instancji.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Domaganie się renty uzupełniającej zamiast jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy stanowi wystąpienie z nowym roszczeniem i jest w postępowaniu apelacyjnym niedopuszczalne (wyrok SN z 19 maja 1998 r., II UKN 51/98, LexPolonica nr 334383, OSNAPiUS 1999, nr 10, poz. 348).

2. W sprawie o podział majątku wspólnego niedopuszczalne jest zgłoszenie żądania ustalenia nierównych udziałów w tym majątku dopiero w postępowaniu apelacyjnym (postanowienie SN z 27 maja 1998

r., I CKN 730/97, LexPolonica nr 332622, OSNC 1998, nr 12, poz. 221).

3. Przytoczenie w apelacji przepisów prawa materialnego wskazującychna inny stan faktyczny niż ten, na którym zostało oparte żądanie pozwu, stanowi - niedopuszczalną w postępowaniu apelacyjnym - zmianępowództwa (wyrok SN z 19 listopada 1998 r., III CKN 32/98, LexPolonica nr 333710, OSNC 1999, nr 5, poz. 96).

4. W postępowaniu apelacyjnym nie jest dopuszczalne zgłoszenie żądania skapitalizowania odsetek (art. 383 k.p.c.). Kwoty żądanych na tym etapie postępowania sądowego skapitalizowanych odsetek nie uwzględnia się w ustaleniu wartości przedmiotu zaskarżenia w postępowaniu kasacyjnym (postanowienie SN z 17 czerwca 1999 r., I PZ24/99, LexPolonica nr 343500, OSNP 2000, nr 21, poz. 79).

5. Niedopuszczalność zmiany żądania w postępowaniu apelacyjnym (art.383 k.p.c.) nie uzasadnia odrzucenia apelacji, w sytuacji gdy zaskarżony został wyrok oddalający powództwo (postanowienie SN z 22 czerwca 2001 r., I PZ 22/01, LexPolonica nr 359967, OSNP 2003, nr 10, poz. 255).

F. Orzeczenia sądu drugiej instancji

Klasycznym rozstrzygnięciem sądu drugiej instancji, jako sądu meriti, jest wyrok reformatoryjny, którym zaskarżone orzeczenie zostaje zmienione i odmiennie zostaje rozstrzygnięta istota sprawy (art. 386 § 1 k.p.c.). Charakter merytoryczny ma także wyrok, na podstawie którego sąd drugiej instancji oddala apelację jako nieuzasadnioną. Takim orzeczeniem sąd drugiej instancji uznaje wyroksądu pierwszej instancji za trafny, a więc podejmuje merytoryczną ocenę rozstrzygnięcia przyjętego w zaskarżonym wyroku (art. 385 k.p.c.). Tylko wyjątkowo sąd drugiej instancji wydaje orzeczenie (wyrok w procesie, postanowienie w postępowaniu nieprocesowym), na podstawie którego orzeczenie zaskarżone apelacją zostaje uchylone. Są to przypadki wskazane w art. 386 § 2-4 k.p.c. Orzeczenia wydawane

na podstawie art. 386 § 3 k.p.c. zapadają w formie postanowień (postanowienie SN z 12 października 1999 r., III CKN 693/98, LexPolonica nr 343935, OSNC 2000, nr 4, poz. 73).

Tenory orzeczeń, które sąd drugiej instancji wydaje na podstawie art. 386 § 2-4 k.p.c.:

- Gdy wydanie wyroku co do istoty sprawy wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, sąd drugiej instancji uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego (art. 386 § 4 i art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.). Konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości występuje niezwykle rzadko. Sąd drugiej instancji, uznając, że taka sytuacja powstała, powinien w uzasadnieniu swego wyroku wykazać tę okoliczność, w przeciwnym razie naraża się na pozaprocesowy zarzut działania w sposób oportunistyczny. Tenor wyroku powinien mieć następującą treść: „uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu w Kutnie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego”.

- Jeżeli pozew ulega odrzuceniu albo zachodzi podstawa do umorzenia postępowania, sąd drugiej instancji uchyla zaskarżony wyrok i odrzuca pozew lub umarza postępowanie (art. 386 § 3 k.p.c., por. także rozdział XV, 5). W takich przypadkach sąd drugiej instancji powinien wydać postanowienie o treści: „1) uchyla zaskarżony wyrok ipozew odrzuca, 2) zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 3000 (trzy tysiące) zł tytułem zwrotu kosztów procesu za obie instancje” albo „1) uchyla zaskarżony wyrok i postępowanie umarza, 2) znosi wzajemnie pomiędzy stronami koszty procesu za obie instancje, 3) zwraca powodowi kwotę 1000 (jeden tysiąc) zł tytułem połowy opłaty sądowej od apealcji uiszczonej w kasie Sądu Rejonowego w Pabianicachw dniu 12 maja 2009 r. (poz. 123)” (w drugim przypadku strony zawarły ugodę przed sądem drugiej instancji).

- Gdy sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy, wtedy sąddrugiej instancji wyda wyrok, którego tenor będzie miał następującą treść: „uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu w Płocku do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego”.

Pojęcie „istota sprawy”, o którym mowa w art. 386 § 4 k.p.c., dotyczy jej aspektu materialnego i w tej jedynie płaszczyźnie może być oceniany zarzut jej nierozpoznania. Będzie ono zachodzić wówczas, gdy sąd nie zbadał podstawy materialnej pozwu, jak też skierowanych do niego zarzutów merytorycznych i w swoim rozstrzygnięciu nie odniósł się do tego, co jest przedmiotem sprawy.Nierozpoznanie istoty sprawy zachodzi wtedy, gdy sąd pierwszej instancji bezpodstawnie przyjął, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie, np. sąd pierwszej instancji błędnie przyjął, że roszczenie wygasło lub uległo przedawnieniu ze względu na upływ terminu. Do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wtedy, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy nie orzekł o żądaniach stron. Z istotniejszych orzeczeń, w których Sąd Najwyższy wypowiadał się co do pojęcia „nierozpoznanie istoty sprawy”, zwrócić należy uwagę na następujące:

- nierozpoznanie istoty sprawy stanowi wadę braną pod uwagę w ramachkontroli orzeczeń sądu pierwszej instancji w postępowaniu apelacyjnym (art. 386 § 4 k.p.c.); zarzut tego rodzaju wadliwości nie odnosi się do orzeczenia sądu drugiej instancji i nie może stanowić usprawiedliwionej podstawy kasacji (wyrok SN z 14 lutego 2001 r., I PKN 247/00, LexPolonica nr 357916, OSNAPiUS 2002, nr 21, poz. 521),

- oceny, czy sąd pierwszej instancji rozpoznał istotę sprawy (art. 378 § 2 k.p.c.), dokonuje się na podstawie analizy żądań pozwu i przepisów prawa materialnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia, nie zaś na podstawie ewentualnych wad postępowania wyjaśniającego (wyrok SN z 22 kwietnia 1999 r., II UKN 589/98, LexPolonica nr 345123, OSNAPiUS 2000, nr 12, poz. 483),

- nierozpoznanie istoty sprawy oznacza zaniechanie przez sąd pierwszej instancji zbadania materialnej podstawy żądania pozwu albopominięcie merytorycznych zarzutów pozwanego (wyrok SN z 23 września1998 r., II CKN 897/97, LexPolonica nr 333025, OSNC 1999, nr 1, poz.22),

- wydane w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku postanowienie rozstrzygające o jego przedmiocie, tyle że w sposób nieadekwatny do żądania uczestnika postępowania, nie może uzasadniać zarzutu nierozpoznania istoty sprawy (postanowienie SN z 15 lipca 1998 r., II CKN 838/97, LexPolonica nr 1617587).

W razie stwierdzenia nieważności postępowania, a więc w sytuacjach wskazanych w art. 379 k.p.c., sąd drugiej instancji uchyli zaskarżony wyrok sądu pierwszej instancji, zniesie postępowanie i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego; tenor takiego wyroku będzie następujący: „uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu w Piotrkowie Trybunalskim do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego”. Sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu wyrok oraz postanowienie kończące postępowanie w sprawie (por. rozdział XVIII, 3). W sprawach, w których apelację oddalono, uzasadnienie sporządza się tylko wówczas, gdy strona zażądała doręczenia jej wyroku z uzasadnieniem. Sporządzenie uzasadnienia powinno nastąpić w terminiedwóch tygodni od dnia ogłoszenia sentencji orzeczenia. Jeżeli ogłoszenia nie było, termin ten liczy się od dnia wydania orzeczenia. W sprawach, w których apelację oddalono, uzasadnienie sporządza się w terminie dwóch tygodni od dnia zgłoszenia wniosku. Jeżeli uzasadnienie nie zostało sporządzone, a w sprawie została wniesiona skarga kasacyjna lub skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sąd drugiej instancji sporządza uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia w terminie dwóch tygodni od dnia wniesienia skargi (art. 387 k.p.c.).

G. Nieważność postępowania

Nieważność postępowania zachodzi w przypadkach wskazanych enumeratywnie w art. 379 pkt 1-6 k.p.c. Wyjaśnienia wymaga tylko przypadek pozbawienia strony możności obrony jej praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.), wszystkie pozostałe bowiem zostały omówione w innych miejscach niniejszej książki (zob. rozdział II, 2, B, rozdział VII, 1, B oraz 2, B i C, rozdział XV, 5, a także rozdział VI, 1). W doktrynie i judykaturze można zaobserwować tendencje do ścieśniającej wykładni pojęcia „pozbawienie strony możności obrony jej praw”. W zakresie tej przyczyny nieważności postępowania mieszczą się tylko te przypadki, gdy strona na skutek wadliwości procesowych sądu lub strony przeciwnej nie mogła brać i nie brała udziału w postępowaniu lub jego istotnej części, jeżeli skutki tych wadliwości nie mogły być usunięte na następnych rozprawach przed wydaniem wyroku w danej instancji. W orzecznictwie Sądu Najwyższego nieważność postępowania przyjęto m.in. w następujących sytuacjach:

- niewezwanie do udziału w sprawie o stwierdzenie zasiedzenia właściciela nieruchomości (postanowienie SN z 10 maja 1966 r., III CR 78/66, LexPolonica nr 296337, OSNCP 1967, nr 5, poz. 83),

- rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym, jeśli rozprawa jest obligatoryjna (wyrok SN z 10 czerwca 1974 r., II CR 331/74, LexPolonica nr 313439, OSNCP 1975, nr 5, poz. 84),

- przeprowadzenia dwóch rozpraw w nieobecności pozwanego przy braku dowodu doręczenia mu wezwań i przeprowadzenia trzeciej rozprawy i wydania wyroku, mimo że pozwany przed terminem wnosił o odroczenie rozprawy (wyrok SN z 11 maja 1979 r., II CR 131/79, LexPolonica nr 296141, OSNCP 1980, nr 2, poz. 23),

- rozpoznania sprawy i wydania wyroku w nieobecności powoda, który przed rozprawą wykazał zaświadczeniem lekarskim niemożność stawieniasię w sądzie i wnosił o odroczenie rozprawy (wyrok SN z 18 marca

1981 r., I PRN 8/81, LexPolonica nr 310075, OSNCP 1981, nr 10, poz. 201),

- rozpoznania sprawy bez ustanowienia - mimo wniosku powoda oraz istnienia przesłanek przewidzianych w art. 143 i 144 k.p.c. - kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego (wyrok SN z 16 grudnia 1994 r., I PRN 93/94, LexPolonica nr 298716, OSNC 1995, nr 9, poz. 109, OSNAPiUS 1995, nr 14, poz. 179),

- występowania w sprawie w charakterze pełnomocnika osoby, która nimnie może być, co oznaczało brak należytego umocowania pełnomocnika (wyrok SN z 20 sierpnia 2001 r., I PKN 586/00, LexPolonica nr 353643, OSNP 2003, nr 14, poz. 335).

- reprezentowania przed sądem odwoławczym jednej ze stron przez radcę prawnego, który w myśl art. 87 § 1 k.p.c. w zw. z art. 8 ust. 2 ustawy z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych, nie mógł być jego pełnomocnikiem procesowym (wyrok SN z 27 listopada 2002 r., IV CKN 1481/00, LexPolonica nr 378994).

Nieważność postępowania przewidziana w art. 379 pkt 6 k.p.c. zachodzi także wtedy, gdy sąd rejonowy orzekł o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania wniesionej na podstawie art. 403 § 1 pkt 1 k.p.c. w sprawie, w której sąd okręgowy oddalił apelację (uchwała SNz 2 sierpnia 2006 r., III CZP 46/06, LexPolonica nr 414448, OSNC 2007, nr 5, poz. 69).

Jako przykłady braku nieważności, w których Sąd Najwyższy nie podzielił stanowiska stron zarzucających nieważność postępowania, wskazać można następujące sytuacje:

- gdy strona nie była prawidłowo zawiadomiona o rozprawie, na którejsąd dopuścił dowód z uzupełniającej opinii biegłego, jeżeli na

następnych rozprawach strona zarzucająca nieważność brała udział i mogła zgłosić swe zastrzeżenia do opinii (wyrok SN z 28 października1997 r., I CKN 283/97, LexPolonica nr 327724, OSNC 1998, nr 4, poz. 64),

- gdy sąd odmówił dopuszczenia dowodu (wyrok SN z 19 listopada 1997 r., I PKN 377/97, LexPolonica nr 330381, OSNAPiUS 1998, nr 17, poz. 509),

- gdy sąd odmówił uwzględnienia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego (wyrok SN z 16 lutego 1999 r., II UKN 418/98, LexPolonica nr 334327, OSNAPiUS 2000, nr 9, poz. 359),

- gdy Skarb Państwa reprezentowany był tylko przez część jednostek organizacyjnych, z których działalnością wiąże się dochodzone roszczenie (wyrok SN z 14 kwietnia 1999 r., III CKN 1239/98, LexPolonica nr 334778, OSNC 1999, nr 11, poz. 191),

- gdy w sprawie z zakresu prawa pracy sąd pierwszej instancji, orzekając na skutek sprzeciwu, utrzymał w mocy wyrok zaoczny wydany w składzie sprzecznym z przepisami prawa (uchwała SN z 6 grudnia 2001 r., III ZP 27/01, LexPolonica nr 353408, OSNAPiUS 2002, nr 22, poz. 540),

- gdy sąd rozpoznał sprawę i wydał wyrok pomimo opuszczenia sali rozpraw przez pełnomocnika, którego wniosek o odroczenie rozprawy, rozpoczętej ze znacznym opóźnieniem, nie został uwzględniony (wyrok SN z 27 lutego 2002 r., III CKN 875/99, LexPolonica nr 356971, OSNC 2003, nr 2, poz. 25).

Uchwałą składu siedmiu sędziów z 20 kwietnia 2010 r. (III CZP 112/09, LexPolonica nr 2227644, OSNC 2010, nr 7-8, poz. 98), stwierdzającą, że niewzięcie przez zainteresowanego udziału w

sprawie rozpoznawanej w postępowaniu nieprocesowym nie powoduje nieważności postępowania, Sąd Najwyższy usunął rozbieżność występującą w orzecznictwie, podkreślając, że w ogóle wyłączone jestposługiwanie się art. 379 pkt 5 k.p.c. w odniesieniu do osób, które nie były uczestnikami (stronami) postępowania, zważywszy na treść art. 524 § 2 k.p.c., przewidującą, iż osoba zainteresowana - niebędąca uczestnikiem postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy - może żądać wznowienia postępowania, jeżeli postanowienie to narusza jej prawa.

3. Skarga kasacyjna

A. Istota postępowania kasacyjnego. Dopuszczalność skargi kasacyjnej

AA. Uwagi ogólne

Skarga kasacyjna jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia od prawomocnych orzeczeń sądu drugiej instancji do Sądu Najwyższego. W systemie apelacyjno-kasacyjnym Sąd Najwyższy nie jest sądem trzeciejinstancji, przed którym po raz trzeci dochodzi do merytorycznego rozpoznania sprawy. W skardze kasacyjnej, będącej nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, przeważa interes publiczny. Z tych względów możliwość wszczęcia tego postępowania przewidziana jest tylko w tychsprawach, w których funkcje publicznoprawne skargi kasacyjnej mogą być realizowane. Nie we wszystkich sprawach zatem stronie przysługuje prawo wniesienia skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego na rozstrzygnięcie, które zapadło w dwuinstancyjnym merytorycznym postępowaniu sądowym. Celem podstawowym skargi kasacyjnej nie jest korekta orzeczeń wydawanych przez sądy powszechne - tę rolę bowiem spełnia zażalenie oraz apelacja cum beneficio novorum, tzw. apelacjapełna, nieograniczona, umiejscowiona na drugim szczeblu instancji - lecz ochrona interesu publicznego przez zapewnienie jednolitości wykładni oraz wkład Sądu Najwyższego w rozwój prawa. Tak określony cel skargi kasacyjnej wynika nie tylko z tradycji procesu cywilnego i szczególnej konstrukcji tego środka zaskarżenia, ale przede wszystkim z ustrojowej, konstytucyjnej funkcji Sądu Najwyższego, którą stanowi sprawowanie nadzoru nad działalnością wszystkich innych sądów, a także zapewnianie prawidłowości oraz jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z 5 czerwca 2008 r., III CZP 142/07, LexPolonica

nr 1909586, OSNC 2008, nr 11, poz. 122). Wobec tego, że skarga kasacyjna jest środkiem procesowym służącym interesowi publicznemu (jej skuteczne wniesienie pozwala Sądowi Najwyższemu na dokonanie wykładni przepisów prawnych budzących wątpliwości i wywołujących rozbieżności w orzecznictwie, rozstrzygnięcie występującego w sprawie zagadnienia prawnego, bądź uchylenie orzeczenia, które wydane zostało w warunkach nieważności lub jest orzeczeniem oczywiście naruszającym prawo), to interes prywatny jest realizowanyw instytucji skargi kasacyjnej na tyle, na ile może stać się także podstawą zaspokojenia interesu ogólnego. Sąd Najwyższy dał wyraz takiemu rozumieniu kasacji (obecnie skargi kasacyjnej) w postanowieniu z 24 lutego 2000 r. (II CZ 178/99, LexPolonica nr 344733, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 147), natomiast kwestie związane z funkcją ustrojowo-procesową, jaką Sąd Najwyższy spełnia w systemie apelacyjno-kasacyjnym, oraz istota postępowania kasacyjnego - poruszone zostały w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów SąduNajwyższego z 5 czerwca 2008 r. (III CZP 142/07, LexPolonica nr 1909586, OSNC 2008, nr 11, poz. 122). Szerzej na temat wymagań formalnych i konstrukcyjnych skargi kasacyjnej zob. H. Pietrzkowski,Czynności procesowe zawodowego pełnomocnika…

Zgodnie z art. 3981 § 1 k.p.c. skarga kasacyjna przysługuje od wydanego przez sąd drugiej instancji prawomocnego wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Wyrokiem niekończącym postępowania w sprawie jest wyrok sądu drugiej instancji uchylający wyrok sądu pierwszej instancji i przekazujący sprawę do ponownego rozpoznania, natomiast wyrokiem kończącym postępowanie w sprawie jest m.in. wyrokczęściowy i wyrok sądu drugiej instancji oddalający apelację od wyroku wstępnego (por. wyrok SN z 16 kwietnia 1997 r., II CKN 106/97, LexPolonica nr 325018, OSNC 1997, nr 11, poz. 170). Problematyka postanowień kończących postępowanie w sprawie została omówiona w rozdziale XVIII, 3, B. Wyłączenia w zakresie dopuszczalności skargi kasacyjnej zawarte są w art. 3982 k.p.c. (por. rozdział V, 2 oraz rozdział XIX, 2, A).

Skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 50 000 zł, w sprawach gospodarczych - niższa niż 75 000 zł, a w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych - niższa niż 10 000 zł. Jednakże w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych skarga kasacyjna przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia, jeśli chodzi o przyznanie i o wstrzymanie emerytury lubrenty oraz o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego. Skarga kasacyjna jest niedopuszczalna także w sprawach o: rozwód, separację, alimenty, czynsz najmu lub dzierżawy oraz naruszenie posiadania, a także dotyczących kar porządkowych, świadectwa pracy iroszczeń z tym związanych oraz o deputaty lub ich ekwiwalent. W sprawach rozpoznanych w postępowaniu uproszczonym skarga kasacyjna także nie przysługuje (art. 3982 § 1 i 2 k.p.c.). Niedopuszczalna jest skarga kasacyjna również od wyroku ustalającego nieistnienie małżeństwa lub orzekającego unieważnienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron po uprawomocnieniu się wyroku zawarła związek małżeński (art. 3982 § 3 k.p.c.).

W postępowaniach w sprawach: z zakresu ochrony konkurencji (art. 47928 - 47935 k.p.c.), z zakresu regulacji energetyki (art. 47946 - 47956 k.p.c.), z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty (art. 47957 - 47967 k.p.c.), z zakresu regulacji transportu kolejowego (art. 47968 - 47978 k.p.c.) - skarga kasacyjna od orzeczenia sądu drugiej instancji przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia (art. 47935 § 2, art. 47956 § 2, art. 47967 § 2, art. 47978 § 2 k.p.c.).

Skarga kasacyjna w postępowaniu nieprocesowym przysługuje od postanowień co do istoty sprawy oraz postanowień w przedmiocie odrzucenia wniosku i umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie - w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 5191 k.p.c.). W sprawach tych wyłączenia dopuszczalności skargi kasacyjnej dotyczą: 1) przepadku rzeczy, 2) zarządu związanego ze współwłasnością lub użytkowaniem, 3) zabezpieczenia spadku i spisu inwentarza, 4) wyjawienia przedmiotów spadkowych, 5) zarządu spadku nieobjętego oraz 6) zwolnienia wykonawcy testamentu, 7) zniesienia

współwłasności i działu spadku, jeżeli wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 150 000 zł, 8) likwidacji niepodjętych depozytów (art. 5191 § 4 k.p.c.). W sprawach z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli skarga kasacyjna przysługuje tylko w sprawach o przysposobienie oraz o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, chyba że wartośćprzedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 150 000 zł (art. 5191 § 2 k.p.c.). W postępowaniu rejestrowym skarga kasacyjna przysługuje tylko od postanowień w przedmiocie wpisu lub wykreślenia z rejestru podmiotu podlegającego rejestracji. W postępowaniu egzekucyjnym skarga kasacyjna nie przysługuje.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 22 kwietnia 2010 r., II CZ 9/10 („Palestra” 2010, nr 7-8, s. 260) uznał, że sprawa o dopuszczenie dowspółposiadania i korzystania z rzeczy wspólnej na podstawie art. 206 k.c. nie jest sprawą dotyczącą zarządu związanego ze współwłasnością w rozumieniu art. 5191 § 4 pkt 2 k.p.c.

AB. Przymus adwokacko-radcowski. Pełnomocnictwo w postępowaniu kasacyjnym

W sprawach, w których skarga kasacyjna przysługuje, jej sporządzeniei wniesienie objęte jest tzw. przymusem adwokacko-radcowskim. Przymus ten, z wyłączeniem w stosunku do osób, których krąg został określony w art. 871 § 2 k.p.c., dotyczy także czynności procesowychzwiązanych z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, podejmowanych przed sądem niższej instancji, czyli w tzw. postępowaniu międzyinstancyjnym.

Przymusem adwokacko-radcowskim jednak nie są objęte czynności w postępowaniu o zwolnienie od kosztów sądowych oraz o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego (art. 871 § 2 k.p.c.). Przyjąć należy, że żądanie doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem podlegającym zaskarżeniu skargą kasacyjną (art. 387 § 3 k.p.c.) nie jest czynnością procesową „związaną z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, podejmowaną przed sądem niższej instancji” (art. 871 § 1

zd. drugie k.p.c.), sama bowiem zapowiedź skargi kasacyjnej nie oznacza, że dalsze czynności będą przez stronę podejmowane.

Rozwiązanie przyjęte w art. 871 k.p.c. podyktowane jest koniecznością zapewnienia na tym etapie postępowania profesjonalizmuprzy podejmowaniu czynności procesowych.

Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów (zasada prawna) z 5 czerwca 2008 r. (III CZP 142/07, LexPolonica nr 1909586, OSNC 2008, nr 11, poz. 122) uznał, że zwolnienie strony od kosztów sądowych w sprawie, przyznane w postępowaniu przed sądem powszechnym, nie obejmuje postępowania kasacyjnego, a ponadto stwierdził, że pełnomocnictwo procesowe nie obejmuje z samego prawa umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej i udziału w postępowaniu kasacyjnym. Oznacza to, że adwokat (radca prawny), wnosząc skargę kasacyjną, może powołać się na pełnomocnictwo procesowe udzielone w toku zakończonej sprawy, ale tylko wtedy, gdy z treści pełnomocnictwa wynika, że umocowany został także do sporządzenia i wniesienia skargi kasacyjnej, w przeciwnym razie powinien dołączyć do skargi kasacyjnej nowe pełnomocnictwo stwierdzające takie umocowanie. Sąd Najwyższy, objaśniając termin „sprawa” występujący w art. 91 i 117 §4 k.p.c. oraz w art. 105 u.k.s.c. uznał, że chodzi tu o „sprawę” w znaczeniu technicznoprocesowym; w tym sensie stanowi ją - jak powszechnie przyjmuje się w nauce prawa - zespół czynności procesowych stron i sądu rozpoczętych wniesieniem pozwu (wniosku), podejmowanych w celu merytorycznego rozstrzygnięcia o zasadności żądania objętego treścią pozwu (wniosku), a więc w zasadzie zakończonych wydaniem prawomocnego wyroku (postanowienia co do istoty sprawy). Orzeczenie takie ma moc wiążącą wobec stron, sądów, organów administracyjnych, trybunałów, innych organów państwowych, anawet osób spoza kręgu stron postępowania (art. 365 § 1 k.p.c.). Uzyskanie przez orzeczenie rozstrzygające istotę sprawy przymiotu prawomocności oznacza zakończenie sprawy poddanej pod osąd (por. np.uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z 6 października 2000r., III CZP 31/00, LexPolonica nr 347716, OSNC 2001, nr 2, poz. 22).W konsekwencji, z chwilą uprawomocnienia się tego orzeczenia dochodzi także do spełnienia się celu zwolnienia od kosztów sądowychudzielonego stronie w fazie rozpoznawczej oraz wyczerpania

kompetencji pełnomocnika procesowego strony. Oczywiście, samo uprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie niestanowi przeszkody, aby ustanowiony w niej pełnomocnik podejmował skutecznie działania związane z fazami postępowania, poprzedzającymiuprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie jako całość. Dopuszczalne, mieszczące się z mocy samego prawa w zakresie pełnomocnictwa procesowego, jest zatem dokonywanie czynności przez umocowanego w sprawie pełnomocnika - w sensie czasowym - już po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, ale - w sensie merytorycznym - dotyczących wcześniejszych jego faz. Przykładowo, pełnomocnik może w ramach umocowania określonego w art.91 k.p.c. złożyć już po prawomocnym zakończeniu sprawy wniosek o wydanie odpisu wcześniej wydanego orzeczenia, wniosek o sporządzeniei doręczenie uzasadnienia albo wniosek o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej itp.

Podmiotami uprawnionymi do wniesienia skargi kasacyjnej są także Prokurator Generalny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich. Termin do wniesienia przez nich skargi kasacyjnej wynosi sześć miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, a jeżeli strona zażądała doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem - od chwili doręczenia orzeczenia stronie (art. 3985 § 2 k.p.c.). Prokurator Generalny możeoprzeć skargę kasacyjną na podstawach wskazanych w art. 3983 § 1 k.p.c., jeżeli przez wydanie orzeczenia doszło do naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego, a Rzecznik Praw Obywatelskich - jeżeli przez wydanie orzeczenia doszło do naruszenia konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela (art. 3983 § 2 k.p.c.). Stronom zostało zapewnione prawo ustosunkowania się do stanowiska Prokuratora Generalnego (por. art. 3988 § 2 k.p.c.).

AC. Terminy do wniesienia skargi

Skarga kasacyjna przysługuje tylko wtedy, gdy przed upływem tygodniaod ogłoszenia sentencji orzeczenia strona zażądała jego doręczenia wraz z uzasadnieniem. Wynika to z treści art. 387 § 3 i art. 3985 § 1 k.p.c. W konsekwencji strona, która zaniechała wystąpienia z takimżądaniem, nie jest uprawniona do wniesienia skargi kasacyjnej, gdybyjednak ją wniosła, to jako niedopuszczalna podlega odrzuceniu (art.

3986 § 2 k.p.c.). Stanowisko to znalazło potwierdzenie w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego (por. orzeczenia: z 11 lutego 1997 r.,II CZ 2/97, LexPolonica nr 330108, z 23 stycznia 1997 r., I CZ 28/96, LexPolonica nr 330105, z 6 czerwca 1997 r., II CZ 64/97, LexPolonica nr 390265, z 11 grudnia 1996 r., I PKN 45/96, LexPolonica nr 319106, OSNAPiUS 1997, nr 14, poz. 254).

Termin do wniesienia skargi kasacyjnej przez stronę wynosi dwa miesiące liczone od dnia doręczenia jej orzeczenia z uzasadnieniem. Przed doręczeniem wyroku z uzasadnieniem bieg terminu do wniesienia skargi nie rozpoczyna się. Termin dwumiesięczny do jej wniesienia jest terminem ciągłym, a więc kończy się z upływem dnia, który datą odpowiada dniowi doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem (art. 112 k.c. w zw. z art. 165 § 1 k.p.c.), a nie z upływem sześćdziesięciu dni (art. 114 k.c.). Jeżeli doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem nastąpi w lutym, termin dwumiesięczny zwykle będzie obejmował mniej niż 60, 61 lub 62 dni (por. postanowienie SN z 21 maja 1997 r., I CZ54/97, LexPolonica nr 330110).

Termin do wniesienia skargi kasacyjnej przez Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka wynosi sześć miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, a jeżeli strona zażądała doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem - od chwili doręczenia orzeczenia stronie (art. 3985 § 2 k.p.c.).

Odnośnie do biegu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej przez adwokata lub radcę prawnego ustanowionego przez sąd oraz odmowy wniesienia skargi przez takiego pełnomocnika zob. rozdział IX, 5.

B. Wymagania formalne i dotyczące treści skargi kasacyjnej

BA. Uwagi ogólne

W świetle obecnego brzmienia art. 3984 § 1-3 k.p.c., który określa, jakim wymaganiom powinna odpowiadać skarga kasacyjna, oraz art. 3986§ 1 k.p.c. wskazującego, które z tych wymagań, w razie ich

niezachowania, podlegają uzupełnieniu, należy wymagania skargi kasacyjnej podzielić na dwie grupy:

1) wymagania formalne zwykłe, które w razie ich niezachowania podlegają uzupełnieniu; w ramach tej grupy wymagań skarga powinna:

a) czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego,

b) zawierać oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach o prawa majątkowe,

c) zawierać załączniki w postaci dwóch jej odpisów przeznaczonych doakt Sądu Najwyższego oraz dla Prokuratora Generalnego, chyba że sam wniósł skargę (art. 3984 § 3 k.p.c.);

2) wymagania konstrukcyjne, w ramach których należy wyróżnić:

a) wymaganie, które w razie niezachowania, podlega uzupełnieniu; jest nim wniosek o przyjęcie skargi do rozpoznania i jego uzasadnienie(art. 3984 § 2 k.p.c.),

b) wymagania, które w razie ich niezachowania nie podlegają uzupełnieniu, są nimi:

- oznaczenie zaskarżonego orzeczenia, ze wskazaniem, czy jest ono zaskarżone w całości czy w części,

- przytoczenie podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienie,

- wniosek o uchylenie lub uchylenie i zmianę orzeczenia z oznaczeniem zakresu żądanego uchylenia i zmiany (art. 3984 § 1 pkt 1-3 k.p.c.).

Ad 1. Skarga kasacyjna, jak każde pismo procesowe, powinna spełniać wymagania określone w art. 126 i nast. k.p.c. (por. rozdział XI). Jeżeli skarga wniesiona została od orzeczenia wydanego w sprawie o prawa majątkowe, powinna ponadto zawierać oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia (por. rozdział V, 2 i XIX, 2, A). Wymaganie polegające na dołączeniu odpisów skargi nie wymaga komentarza (art. 3984 § 3 k.p.c.).

Po stwierdzeniu braków w zakresie wymagań z pierwszej grupy (nazwanych „stricte formalnymi”) przewodniczący w sądzie drugiej instancji powinien zarządzeniem wezwać stronę skarżącą do uzupełnienia w terminie tygodniowym stwierdzonych braków formalnych skargi kasacyjnej - pod rygorem jej odrzucenia (art. 3986 § 1 k.p.c.). W razie bezskutecznego upływu terminu (w wypadkach gdy jegowyznaczenie nastąpiło) - sąd drugiej instancji na podstawie art. 3986 § 2 k.p.c., postanowieniem, które podlega zaskarżeniu do Sądu Najwyższego (art. 3941 § 1 k.p.c.), odrzuca skargę kasacyjną.

Po uchyleniu przez ustawę z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr234, poz. 1571) § 3 art. 1302 k.p.c. - który stanowił, że wniesione bez uiszczenia opłaty w wysokości stałej lub stosunkowej przez adwokata, radcę prawnego i rzecznika patentowego środki odwoławcze lub środki zaskarżenia podlegają odrzuceniu bez wezwania o uiszczenie takich opłat - przyjąć należy, że w razie wniesienia przez adwokata lub radcę prawnego skargi kasacyjnej nieopłaconej opłatą stałą lub stosunkową w wysokości obliczonej od wskazanej wartości przedmiotu zaskarżenia przewodniczący w sądzie drugiej instancji powinien wezwać adwokata (radcę prawnego) do uiszczenia należnej opłaty pod rygorem odrzucenia skargi kasacyjnej. Konsekwentnie zatem należy uznać, że przewidziany w art. 3986 § 2 k.p.c. skutek odrzucenia nieopłaconej skargi kasacyjnej następuje dopiero po bezskutecznym upływie terminu do opłacenia skargi.

Ad 2, a. Ustawodawca, aby podkreślić publicznoprawny cel funkcjonowania skargi kasacyjnej, uczynił jednym z jej istotnych elementów obowiązek przedstawienia przez skarżącego argumentów przemawiających za jej przyjęciem do rozpoznania. Tak więc skarga kasacyjna powinna zawierać także wniosek o przyjęcie jej do rozpoznania i uzasadnienie tego wniosku (art. 3984 § 2 k.p.c.). Aby spełnić wymaganie określone w art. 3984 § 2 k.p.c., konieczne jest zawarcie w skardze kasacyjnej odrębnego wniosku o jej przyjęcie do rozpoznania, zawierającego profesjonalny wywód prawny nawiązujący dowskazanych w art. 3989 § 1 k.p.c. przesłanek przedsądu ze wskazaniem, które z nich występują w sprawie, i z uzasadnieniem stanowiska skarżącego w tym przedmiocie. Nie spełnia zatem obowiązkuokreślonego w art. 3984 § 2 k.p.c. powołanie się przez skarżącego najakiekolwiek względy, które w jego ocenie uzasadniają przyjęcie skargi do rozpoznania. Argumentacja uzasadniająca taki wniosek powinna nawiązywać do wymienionych w art. 3989 § 1 k.p.c. przesłanekprzedsądu (postanowienie SN z 11 kwietnia 2006 r., II CSK 65/06, LexPolonica nr 1343986).

Wymaganie uzasadnienia wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania należy badać według kryteriów, za pomocą których badane są pozostałeistotne cechy skargi kasacyjnej. Jeśli więc skarżący w sposób wyraźny i jednoznaczny nie podał w skardze kasacyjnej okoliczności uzasadniających wniosek o jej przyjęcie, to obowiązek wynikający z art. 3984 § 2 k.p.c. nie jest spełniony, choćby przesłanki przyjęciaskargi kasacyjnej do rozpoznania dały się wywieść z uzasadnienia skargi kasacyjnej (por. postanowienie SN z 22 marca 2001 r., V CZ 131/00, LexPolonica nr 351306, OSNC 2001, nr 10, poz. 156, które zachowało aktualność mimo zmian wprowadzonych do postępowania kasacyjnego ustawą z 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. Nr 69, poz. 593). Istota tych zmian polega tylko na tym, że brak w skardze wniosku o przyjęcie skargi dorozpoznania i jego uzasadnienia nie skutkuje odrzuceniem skargi a limine, lecz brak ten podlega uzupełnieniu.

W praktyce autorzy skarg kasacyjnych nierzadko utożsamiają wymaganieuzasadnienia wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania ze wskazaniemargumentów uzasadniających podstawy, na których skarga została oparta. Podkreślić należy zatem z całą mocą, że są to niezależne od siebie istotne (konstrukcyjne) elementy skargi kasacyjnej różniące się funkcją i celem. Przytoczenie podstaw skargi kasacyjnej i ich uzasadnienie pozostaje w związku z art. 3983 k.p.c., natomiast wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej powinien wskazywać przesłanki,według których Sąd Najwyższy orzeka o przyjęciu bądź odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania (art. 3989 § 1 i 2 k.p.c.). Odwołanie się do uzasadnienia podstaw skargi kasacyjnej, w którym skarżący zarzuca sądowi drugiej instancji dokonanie wadliwej wykładni przepisów prawnych, nie może stanowić uzasadnienia wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania, byłoby to bowiem zbędnym powielaniem argumentów przytoczonych w uzasadnieniu podstaw skargi kasacyjnej, służących wykazaniu ich zasadności.

Jedną z przesłanek uzasadniających przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania jest wykazanie, że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne (art. 3989 § 1 pkt 1 k.p.c.). W takiej sytuacji autora skargi obciąża obowiązek sformułowania tego zagadnienia i wskazania argumentów, które prowadzą do rozbieżnych ocen (por. postanowienie SN z 10 maja 2001 r., II CZ 35/01, LexPolonica nr 351462, OSNC 2002, nr 1, poz. 11).

Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania będzie spełniony także wtedy, gdy skarżący wskaże na istnienie potrzeby wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów (art. 3989 § 1 pkt 2k.p.c.). Odwołanie się do tych przesłanek wymaga wykazania, że określony przepis prawa budzi poważne wątpliwości, nie doczekał się wykładni, bądź niejednolita jego wykładnia wywołuje rozbieżności w orzecznictwie sądów (nie chodzi o rozbieżność polegającą na wydaniu w danej sprawie w obu instancjach różnych orzeczeń, por. postanowienie SN z 24 kwietnia 2003 r., I PK 557/02, LexPolonica nr 362825, OSNP 2003, nr 15, poz. 1). Rozbieżność taką należy wykazać załączając orzeczenia lub co najmniej wskazując dostępne źródła ich publikacji. Tylko wtedy zostanie wykazany publicznoprawny charakter

skargi kasacyjnej, której podstawowym celem nie jest - jak już podkreślono - korekta orzeczeń wydawanych przez sądy powszechne, lecz ochrona interesu publicznego przez zapewnienie jednolitości wykładni przepisów prawa oraz wkład Sądu Najwyższego w rozwój jurysprudencji i prawa pozytywnego. Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania może być oparty na twierdzeniu, że zaskarżony wyrok wydany został w warunkach nieważności, a także na wykazaniu, że skarga jest oczywiście uzasadniona.

Jeżeli przesłanką wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania jest twierdzenie skarżącego, że skarga jest oczywiście uzasadniona (art. 3984 § 2 w zw. z art. 3989 § 1 pkt 4 k.p.c.), skarżący nie może ograniczać się do stwierdzenia, że skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona, lecz powinien wykazać kwalifikowany charakter uchybień popełnionych przez sąd drugiej instancji, które uzasadniają przesłankę oczywistości skargi. Skarżący powinien zatem w uzasadnieniu wniosku zawrzeć wywód prawny wskazujący, w czym wyraża się ta „oczywistość” (postanowienie SN z 26 kwietnia 2006 r., II CZ 28/06, LexPolonica nr 1825692, postanowienie SN z 12 grudnia 2000 r., V CKN 1780/00, LexPolonica nr348667, OSNC 2001, nr 3, poz. 52 oraz postanowienie SN z 22 marca 2001 r., V CZ 131/00, LexPolonica nr 351306, OSNC 2001, nr 10, poz. 156).

Omawiany element skargi kasacyjnej powinien przybrać np. następującątreść:

„Wnoszę o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania (art. 3984 § 2 k.p.c.), ponieważ:

- istnieje potrzeba wykładni art. 554 k.c. budzącego poważne wątpliwości, które zostaną przedstawione w dalszej części w uzasadnieniu skargi kasacyjnej, a niezależnie od tego - wywołującegorozbieżności w orzecznictwie sądów, czego przykładem są orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 13 lutego 2003 r., I ACa 212/03, Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 12 lutego 2003 r., I ACa 250/03 oraz Sądu

Okręgowego w Gdańsku z 3 marca 2004 r., II Ca 671/04, których kopie z uzasadnieniami załączam”.

albo

„- w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, a mianowicie: czyroszczenie o odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny wynikającej z umowy sprzedaży zawartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa (art. 554 k.c.) ulega przedawnieniu według zasad ogólnych wynikających z art. 118 k.c. w okresie trzyletnim, czy też według zasad przewidzianych dla roszczenia głównego, z którego wynikają, tj. art. 554 k.c., czyli w okresie dwuletnim”.

albo

„- zaskarżony wyrok został wydany w warunkach nieważności postępowania - z naruszeniem art. 379 pkt 5 w zw. z art. 214 i 391 k.p.c. (art. 3989 § 1 pkt 3 k.p.c.)”.

albo

„- wniesiona skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona, skoro sąddrugiej instancji rażąco naruszył art. 481 k.c., uznając, że odsetkiza opóźnienie należą się wierzycielowi tylko wtedy, gdy wykaże, że niespełnienie świadczenia pieniężnego było przez dłużnika zawinione (art. 3989 § 1 pkt 4 k.p.c.)”.

Skarżący może oczywiście powoływać się na wszystkie wymienione okoliczności.

Jeżeli okoliczności wymienione w pierwszym i drugim punkcie przedstawionego wzoru omawianej części skargi kasacyjnej zostaną wykazane, to Sąd Najwyższy przyjmie skargę kasacyjną do rozpoznania nawet, gdy jest ona bezzasadna (przyjmie, aby wypowiedzieć się co doproblemu prawnego, lecz ją oddali jako bezzasadną). Natomiast jeśli okoliczności te (art. 3989 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.) nie zostaną wykazane, to Sąd Najwyższy i tak przyjmie skargę kasacyjną, gdy strona wykaże w niej albo Sąd Najwyższy z urzędu stwierdzi, że sąd drugiej instancji wydał wyrok w warunkach nieważności postępowania.

W razie stwierdzenia, że skarga nie zawiera wniosku o przyjęcie jej do rozpoznania, albo mimo zgłoszenia takiego wniosku brak jest jego uzasadnienia, przewodniczący w sądzie drugiej instancji, podobnie jak w przypadku braków nazwanych stricte formalnymi, powinien wezwaćautora skargi do uzupełnienia tego braku w terminie tygodniowym - pod rygorem odrzucenia skargi kasacyjnej (art. 3986 § 1 k.p.c.). W razie bezskutecznego upływu terminu - w wypadkach gdy jego wyznaczenie nastąpiło - sąd drugiej instancji na podstawie art. 3986§ 2 k.p.c. postanowieniem, które podlega zaskarżeniu do Sądu Najwyższego (art. 3941 § 1 k.p.c.), odrzuca skargę kasacyjną.

Ad 2, b. Oznaczenie orzeczenia oraz granic zaskarżenia polega na podaniu danych identyfikujących zaskarżone orzeczenie oraz na precyzyjnym określeniu, która jego część i w jakim zakresie została zaskarżona („zaskarżam wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 12 września2008 r., sygn. akt I ACa 999/08 w części, w której Sąd Apelacyjny - wskutek częściowego uwzględnienia apelacji powoda - zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i zasądził od pozwanego dodatkowo kwotę 80 000 zł z odsetkami oraz podwyższył kwotę zasądzonych kosztów procesu, a ponadto zaskarżam ten wyrok w części orzekającej o kosztach procesu za drugą instancję”.

W zakresie wymagania polegającego na przytoczeniu podstaw skargi kasacyjnej i ich uzasadnienia należy wskazać, że skarga kasacyjna może być oparta na jednej lub na obu podstawach podanych w art. 3983k.p.c. Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983 § 3 k.p.c.).

Praktyka ostatnich lat pokazuje, że coraz częściej wnoszone są skargi o ogromnej objętości, liczące niekiedy 100-150 stron, zawierające przypisy, długie cytaty z piśmiennictwa i orzecznictwa, wykresy, fotografie, w których zaciera się ich podstawowy walor środka zaskarżenia, jakim jest przejrzystość zarzutów i siła argumentacji. Obszerność skarg wielokrotnie wynika z łatwości ich tworzenia; do skargi wklejane są rozległe wyimki z innych pism procesowych składanych poprzednio w sprawie, fragmenty rozpraw naukowych, komentarzy, mnożą się powtórzenia i zbędne wywody. Jest jasne, że taki sposób redagowania pism procesowych nie tylko utrudnia, lecz wręcz uniemożliwia ich recepcję przez Sąd Najwyższy istronę przeciwną, ale zaprzecza także idei celowości, pragmatyzmu i zwięzłości postępowania sądowego. Te same mankamenty należy przypisać mnożeniu pism, wnoszeniu ich bez potrzeby, w celach, któreniekiedy trudno odgadnąć. Jest to problem, który powinien być rozwiązany albo w judykaturze, albo przez ustawodawcę. Próbą idącą wtym kierunku jest postanowienie Sądu Najwyższego z 15 stycznia 2010 r. (III CSK 260/09, niepubl.), w którym stwierdzono, że wywód skargikasacyjnej - zajmujący 50 stron, opatrzony przypisami i mający cechydysertacji naukowej - wykracza poza rzeczową potrzebę postępowania kasacyjnego oraz istotę środka zaskarżenia, który powinien się charakteryzować zwięzłością argumentów oraz przejrzystością i trafnością zarzutów (z informacji dotyczącej działalności Izby Cywilnej Sądu Najwyższego w 2010 r.).

Podstawą skargi kasacyjnej przewidzianą w art. 3983 § 1 pkt 2 k.p.c.jest naruszenie przepisów postępowaniaprzez sąd drugiej instancji, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Sąd drugiej instancji, rozpoznając sprawę, może naruszyć zarówno przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, które stosuje odpowiednio na podstawie art. 391 § 1 k.p.c. do postępowania drugoinstancyjnego, jak i przepisy zamieszczone w części Kodeksu postępowania cywilnego poświęconej postępowaniu apelacyjnemu. Gradacja wagi uchybienia („istotny”) odnosi się do skutku w postaci skali wpływu na wynik sprawy, a nie do rangi naruszonego przepisu. Wpostępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy nie bada trafności ustaleń faktycznych sądu drugiej instancji. Skarżący zatem może tylko przez

wytknięcie uchybień procesowych sądu drugiej instancji wykazać, że gdyby nie zostały one popełnione, inny byłby stan faktyczny sprawy. Uwzględnienie skargi kasacyjnej opartej na tej podstawie wymaga wykazania, że następstwa stwierdzonych wadliwości postępowania były tego rodzaju lub skali, iż kształtowały lub współkształtowały treść kwestionowanego w sprawie orzeczenia. Zagadnienia związane z naruszeniem, umiejscowione w przepisach o postępowaniu apelacyjnym, art. 380-384 i 386 k.p.c. zostały omówione w rozdziale XIX, 2.

Naruszenie prawa materialnego (art. 3983 § 1 pkt 1 k.p.c.) może polegać na niewłaściwym jego zastosowaniu (zastosowanie lub niezastosowanie określonego przepisu), a także na błędnej wykładni właściwie zastosowanego przepisu. Odnosząc się do podnoszonej w literaturze, a także w niektórych orzeczeniach Sądu Najwyższego kwestii możliwości (braku możliwości) jednoczesnego naruszenia prawamaterialnego w obu wskazanych formach, stwierdzić należy, że przy prawidłowo sformułowanej skardze kasacyjnej skarżący może powoływać się na naruszenie prawa materialnego w obu wskazanych formach. Najpierw skarżący powinien wykazać, że sąd dokonał wadliwej wykładniokreślonego przepisu, a następnie, że wskutek tej wadliwej wykładni zastosował, a nie powinien, dany przepis. Innymi słowy, gdyby wykładnia prawa była prawidłowa, nie doszłoby do zastosowania przepisu, który sąd zastosował, albo sąd zastosowałby przepis, którego wskutek błędnego jego rozumienia nie zastosował, a powinien.Pojęcie prawa materialnego zostało wyjaśnione w kilku orzeczeniach Sądu Najwyższego, według których prawem materialnym są jedynie normyprawne wypływające ze źródeł prawa wskazanych w art. 87 Konstytucji RP. Pojęcie prawa materialnego, poza aktami wymienionymi w art. 87 Konstytucji RP, obejmuje także akty prawne wymienione w art. 9 k.p. w zw. z art. 59 ust. 2 Konstytucji RP (por. postanowienie SN z 28 maja 1998 r., I PKN 138/98, LexPolonica nr 334613, OSNAPiUS 1999, nr12, poz. 398). Prawem materialnym jest prawo unijne, które sądy polskie mają obowiązek stosować od 1 maja 2004 r. w związku z wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej. W innych orzeczeniach Sąd Najwyższy wskazał, że jeśli ustawa w oznaczonej materii odsyła do postanowień statutu, to należy je traktować jako prawo materialne, jeśli więc ustawa (np. prawo spółdzielcze) nie zawiera odesłania do statutu, naruszenie jednego z jej postanowień nie może być potraktowane jako naruszenie prawa materialnego (por. wyrok SN z 11

marca 1997 r., III CKN 34/97, LexPolonica nr 320468, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 94). Nie są natomiast prawem materialnym ogólne warunki umów; np. ogólne warunki ubezpieczenia wydawane przez ubezpieczyciela są tzw. wzorcem kwalifikowanym i wiążą strony tylko dlatego, że stały się składnikiem umowy ubezpieczeniowej przez przyjęcie ich warunków. Nie mając charakteru normatywnego, nie mogą być źródłem prawa i normą prawnomaterialną według treści art. 3983 §1 pkt 1 k.p.c. (por. postanowienie SN z 24 czerwca 1998 r., I CKN 774/97, LexPolonica nr 333042, OSNC 1999, nr 2, poz. 29). Skuteczne zgłoszenie zarzutu kasacyjnego dotyczącego naruszenia prawa materialnego wchodzi w rachubę tylko wtedy, gdy ustalony w postępowaniu apelacyjnym przez sąd drugiej instancji stan faktyczny,będący podstawą zaskarżonego wyroku, nie budzi zastrzeżeń, a zatem jest niezbity i niepodważalny (wyrok SN z 26 marca 1997 r., II CKN 60/97, LexPolonica nr 324230, OSNC 1997, nr 9, poz. 128). Wykazywanie zatem wadliwości dokonanych ustaleń faktycznych - co niestety nadal zdarza się w praktyce - w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego, sprzeczne jest z zasadami profesjonalnego działania.

Omawiana część skargi kasacyjnej powinna mieć np. następującą treść:

„Opieram skargę kasacyjną na podstawach:

1) naruszenia przepisów postępowania, które mogło mieć istotny wpływna wynik sprawy (art. 3983 § 1 pkt 2 k.p.c.), a mianowicie:

a) art. 379 pkt 5 w zw. z art. 214 i 391 § 1 k.p.c. przez pozbawienie powoda możności obrony jego praw wskutek nieodroczenia rozprawy apelacyjnej, pomimo jego nieobecności i stwierdzenia nieprawidłowości w doręczeniu powodowi powiadomienia o rozprawie,

b) art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez niewyjaśnienie podstawy prawnej wyroku i ograniczenie tego obowiązku do przytoczenia art. 322 k.p.c.,

c) art. 322 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez jego zastosowanie, pomimo że - w świetle opinii biegłego - ścisłe udowodnienie wysokości renty jest możliwe,

d) art. 386 § 1 k.p.c. przez uwzględnienie w części apelacji pozwanego, pomimo jej bezzasadności,

e) art. 385 k.p.c. przez jego niezastosowanie, mimo że apelacja pozwanego jest w całości bezzasadna;

2) naruszenia prawa materialnego (art. 3983 § 1 pkt 1 k.p.c.) przez błędną wykładnię art. 444 § 2 k.c. wskutek uznania, że wysokość >>renty odpowiedniej<< w rozumieniu tego przepisu, może nie pozostawać w relacji do ustalonego stopnia obniżenia ogólnej wydolności umysłowej powoda, którego zarobki uzależnione są właśnie od tejże wydolności umysłowej”.

Kolejnym wymaganiem skargi kasacyjnej jest wniosek o uchylenie lub uchylenie i zmianę orzeczenia z oznaczeniem zakresu żądanego uchylenia lub zmiany. O ile klasycznym wnioskiem apelacyjnym jest wniosek o zmianę zaskarżonego orzeczenia sądu pierwszej instancji (por. rozdział XIX, 2, A), o tyle takim wnioskiem w skardze kasacyjnej jest żądanie uchylenia zaskarżonego orzeczenia sądu drugiej instancji i przekazanie sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania. Żądanie takie uzasadnione jest w przypadku, gdy kasatorwykazuje naruszenia istotnych przepisów postępowania. Uchylenia orzeczenia zaskarżonego skargą kasacyjną i orzeczenia co do istoty sprawy można żądać wtedy, gdy podstawą skargi jest tylko naruszenie prawa materialnego. Sąd Najwyższy może uwzględnić taki wniosek, gdy podstawa naruszenia prawa materialnego jest oczywiście uzasadniona,

a skargi kasacyjnej nie oparto także na podstawie naruszenia przepisów postępowania lub podstawa ta okazała się nieuzasadniona. Wtakiej sytuacji na wniosek skarżącego może mieć odpowiednie zastosowanie art. 415 k.p.c. (art. 39816 k.p.c.). Możliwe jest zgłoszenie wniosku alternatywnego o zmianę lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia. Skarga kasacyjna zawierająca uzasadnienie, które nie ma związku z podniesionymi podstawami skargi kasacyjnej i przytoczonymi w ich ramach zarzutami, ani nie obejmuje jakiejkolwiekargumentacji jurydycznej, podlega odrzuceniu (postanowienie SN z 22 sierpnia 2000 r., IV CKN 1181/00, LexPolonica nr 348047, OSNC 2001, nr 1, poz. 19). Skarżący może także żądać uchylenia nie tylko orzeczenia sądu drugiej instancji, ale także orzeczenia sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania.

Oto przykład wniosku kasacyjnego:

„Wnoszę o:

- uchylenie wyroku w części zaskarżonej ze zniesieniem postępowania (zarzut nieważności postępowania) i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 3984 § 1 pkt 3 i art. 39815 § 1 w zw. z art. 108 § 2, art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c.)”.

albo

„Wnoszę o:

- uchylenie wyroku w części zaskarżonej i oddalenie apelacji w całości oraz zasądzenie od strony pozwanej na rzecz powoda kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepisanych (art. 39816

k.p.c.) - w wypadku uznania podstawy skargi kasacyjnej z art. 3983 §1 pkt 2 k.p.c. za nieuzasadnioną”.

W skardze kasacyjnej skarżący może zgłosić także inne wnioski (np. ozasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego), które nie stanowią jejistotnego elementu.

W razie stwierdzenia, że skarga nie spełnia wymagań wskazanych w pkt2b, a więc dotyczących treści skargi, mających charakter konstrukcyjny kreujących wniesione pismo jako skargę kasacyjną i niepodlegających uzupełnieniu, przewodniczący w sądzie drugiej instancji, który nadaje bieg skardze kasacyjnej, nie wzywa skarżącego do uzupełnienia tych braków, lecz sąd drugiej instancji na podstawie art. 3986 § 2 k.p.c. odrzuca skargę kasacyjną (por. postanowienie SN z 9 listopada 2000 r., II CKN 1385/00, LexPolonica nr 348663, OSNC 2000, nr 3, poz. 51). Niemniej jednak strona może, zwłasnej inicjatywy, uzupełnić ten brak przed upływem terminu do wniesienia skargi kasacyjnej, skoro bowiem uprawniona jest do złożenia tej skargi nawet w ostatnim dniu terminu, to nie ma przeszkody, aby w tym czasie z własnej inicjatywy uzupełniła braki wcześniej wniesionej skargi kasacyjnej w zakresie jej wymagań konstrukcyjnych, objętych hipotezą art. 3984 § 1 k.p.c. (por. wyrok SN z 13 stycznia 1998 r., II CKN 517/97, LexPolonica nr 330260, OSNC1998, nr 7-8, poz. 127 i orzeczenie SN z 29 stycznia 1937 r., C III 2047/36, LexPolonica nr 354706, Zb. Orz. 1938, nr I, poz. 41). Takiestanowisko jest zgodne z zasadą rozporządzalności czynności procesowych. Do chwili upływu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej znajduje się ona w sferze pełnej dyspozycyjności strony, z której wynika uprawnienie do zmiany już wniesionej skargi. Nie oznacza to, że sąd drugiej instancji do czasu upływu terminu do wniesienia skargi powinien się powstrzymać od podjęcia decyzji w przedmiocie skargi kasacyjnej dotkniętej brakami nieusuwalnymi. Przyjąć należy, że stan pozostawania skargi kasacyjnej w sferze pełnej dyspozycyjności strony w otwartym terminie do jej wniesienia ustaje z chwilą powstania skutku procesowego wadliwej skargi kasacyjnej, polegającego na jej odrzuceniu.

BB. Badanie dopuszczalności skargi kasacyjnej w Sądzie Najwyższym

Badanie warunków formalnych zwykłych i dotyczących treści skargi

Sąd Najwyższy, po przedstawieniu mu przez sąd drugiej instancji skargi kasacyjnej z aktami sprawy, do których powinny być dołączone dwa jej odpisy (por. art. 3984 § 3 k.p.c.), bada, czy jest ona dopuszczalna, czy została wniesiona w terminie oraz czy spełnia warunki formalne i warunki dotyczące jej treści. W granicach kontroli zachowania warunków skargi kasacyjnej mieści się również sprawdzenie zasadności przywrócenia przez sąd II instancji uchybionego terminu do wniesienia skargi kasacyjnej (por. postanowienie SN z 21 maja 1998 r., III CKN 471/97, LexPolonica nr 333947, OSP 1999, nr 4, poz. 83, które wprawdzie dotyczy apelacji, ale niewątpliwie ma odpowiednie zastosowanie do skargi kasacyjnej). Jeśli Sąd Najwyższy stwierdzi, że skarga kasacyjna ulegała odrzuceniu, a mimo to sąd drugiej instancji nadał jej bieg, odrzuci skargę, natomiast gdy stwierdzi, że dotknięta jest brakiem usuwalnym, zwróci ją sądowi drugiej instancji w celu usunięcia dostrzeżonych braków. O odrzuceniu skargi niespełniającej wymagań określonych w art. 3984 § 1 pkt 1-3 k.p.c., a więc dotyczących jej treści i niepodlegających uzupełnieniu, Sąd Najwyższy, odrzucając skargę, zawiadamia właściwy organ samorządu zawodowego, do którego należy pełnomocnik - autor skargi (art. 3986 § 4 k.p.c.).

Odmowa bądź przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania (przedsąd)

Jeżeli wstępne badanie skargi kasacyjnej wypadnie pomyślnie przed sądem drugiej instancji oraz przed Sądem Najwyższym i nie zostanie ona odrzucona, zostaje poddana badaniu przez Sąd Najwyższy w płaszczyźnie przesłanek zawartych w art. 3989 k.p.c., które determinują wydanie przez Sąd Najwyższy w składzie jednego sędziego,na posiedzeniu niejawnym, postanowienia o przyjęciu bądź odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. Postanowienia te nie mają charakteru formalnego. Mieszczą się w zakresie „orzekania”, skoro Sąd Najwyższy rozstrzyga, czy przedstawiony przez autora skargi kasacyjnej wniosek o jej przyjęcie do rozpoznania uzasadnia

tezę o występowaniu w sprawie istotnego zagadnienia prawnego, potrzebie wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów, czy skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona albo czy zachodzi nieważność postępowania.

Postanowienie o przyjęciu skargi kasacyjnej do rozpoznania oraz postanowienie o odmowie jej przyjęcia do rozpoznania są niezaskarżalne. To ostatnie podlega uzasadnieniu (art. 3989 § 2 k.p.c.). Postanowienie o przyjęciu do rozpoznania jest wiążące dla składu orzekającego Sądu Najwyższego, który nie może zmienić postanowienia sędziego i odmówić przyjęcia skargi do rozpoznania, natomiast powinien odrzucić skargę kasacyjną, jeżeli podlegała ona odrzuceniu, a nie została odrzucona.

BC. Rozpoznanie merytoryczne skargi kasacyjnej

Po wydaniu postanowienia o przyjęciu skargi kasacyjnej do rozpoznania następuje kolejny etap (trzeci), w którym Sąd Najwyższy rozpoznaje ją. Zasady orzekania w postępowaniu kasacyjnym są zupełnie inne niż w postępowaniu apelacyjnym. Charakteryzując je, można stwierdzić - w dużym oczywiście uproszczeniu - że o ile sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę, o tyle Sąd Najwyższy rozpoznajeskargę kasacyjną. Zgodnie z art. 39813 § 1 k.p.c. związany jest on granicami zaskarżenia oraz jej podstaw. Sąd Najwyższy więc nie może badać sprawy w płaszczyźnie przepisów, które nie zostały powołane w skardze kasacyjnej. Bierze z urzędu pod uwagę tylko nieważność postępowania, ponadto jest związany ustaleniami faktycznymi, nie dokonuje też kontroli w zakresie przeprowadzonej przez sąd drugiej instancji oceny dowodów (art. 3983 § 3 k.p.c.). Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w składzie trzech sędziów na posiedzeniuniejawnym. Rozprawa przeprowadzana jest tylko wtedy, gdy w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, a skarżący złożył w skardze wniosek o jej rozpoznanie na rozprawie (art. 39810 i 39811 § 1 k.p.c.). Sąd Najwyższy może także rozpoznać skargę kasacyjną na rozprawie, jeżeli przemawiają za tym inne względy (art. 39811 § 1 k.p.c.).

Po rozpoznaniu skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy - w zależności od oceny jej zasadności - wydaje jedno z orzeczeń, o których mowa w art. 39814, 39815, 39816, 39819 k.p.c.

W postępowaniu kasacyjnym stosuje się odpowiednio przepisy o apelacji (art. 39821 k.p.c.). Co do braku podstaw do stosowania art.387 § 1 zd. drugie k.p.c. - por. rozdział XVIII, 2, H w części dotyczącej sporządzania uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji i Sądu Najwyższego.

4. Zażalenie

A. Zażalenie jako środek odwoławczy na postanowienie sądu pierwszej instancji

Zażalenie jest środkiem odwoławczym na określonego rodzaju postanowienia sądu i zarządzenia przewodniczącego, wydane w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji, a także na wskazane w ustawie postanowienia sądu drugiej instancji. W przypadku postanowień sądu pierwszej instancji zaskarżalne zażaleniem do sądu drugiej instancji są:

1) wszystkie postanowienia kończące postępowanie w sprawie (art. 394§ 1 in principio k.p.c.),

2) postanowienia niekończące postępowania w sprawie, wymienione w enumeratywnej części art. 394 § 1 k.p.c., z tym zastrzeżeniem, że w postępowaniu nieprocesowym, w którym art. 394 § 1 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie (art. 13 § 2 k.p.c.), nieaktualne są przypadki z art. 394 § 1 pkt 3 i 4 k.p.c.; ponadto w postępowaniu tym zażalenie przewidziane jest w przypadkach określonych w art. 551§ 2, art. 554 § 3, art. 635 § 6 i art. 648 § 2 k.p.c.

Wyjątkowo na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia

zażalenie przysługuje do Sądu Najwyższego (por. postanowienie SN z 17 czerwca 2005 r., III CZ 49/05, LexPolonica nr 385203, OSNC 2005, nr 10, poz. 180).

Kwestie związane z zaskarżalnością postanowień zostały szczegółowo omówione w rozdziale XVIII, 3, a także w uwagach ogólnych niniejszego rozdziału. Uzupełniając je, należy stwierdzić, że ustawanie przewiduje żadnych szczególnych podstaw zażalenia. Swego rodzajupodstawą zażalenia jest uchybienie popełnione przy wydawaniu postanowienia lub zarządzenia. W zażaleniu, które skarżący składa w formie pisma procesowego (forma ustna przewidziana jest tylko dla pracownika lub ubezpieczonego dochodzących roszczeń w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych), należy zachować wymagania zwykłego pisma procesowego (art. 126 i nast. k.p.c.), a ponadto wskazać zaskarżone postanowienie, sformułować wniosek o zmianę lub uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz zwięźle uzasadnić zażalenie, podając w miarę potrzeby nowe fakty i dowody (art. 394 § 3 k.p.c.).

W uzasadnieniu zażalenia, które według ustawy ma być zwięzłe, przedewszystkim należy opisać uchybienie, które - zdaniem skarżącego - zostało popełnione przy wydaniu postanowienia lub zarządzenia. W uchwale z 22 lutego 2007 r. (III CZP 6/06, LexPolonica nr 400747, OSNC 2007, nr 1, poz. 5) Sąd Najwyższy uznał, że zażalenie sporządzone przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niezawierające wskazania zaskarżonego postanowienia, wniosku o jego zmianę lub uchylenie albo uzasadnienia (art. 394 § 3 k.p.c.), podlega odrzuceniu bez wzywania do usunięcia tych braków (art. 3701 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c.). W zakresie skutku wynikającego z art. 3701 k.p.c. uchwała jest nieaktualna ze względu na uchylenie tego przepisu. Z kolei w postanowieniu z 10 listopada 2005 r. (III CZ 86/05, LexPolonica nr 1629987) Sąd Najwyższy stwierdził, że skoro odesłanie z art. 397 § 2 k.p.c. o odpowiednim stosowaniu przepisów dotyczących postępowania apelacyjnego odnosi się do „postępowania zażaleniowego”, nie można rozciągać go na wymagania formalne dotyczące konstrukcji samego zażalenia ani na skutki uchybienia tym wymaganiom. Bardziej przekonujące wydaje się drugie z wymienionych orzeczeń. Termin do wniesienia zażalenia jest

tygodniowy i liczy się od daty doręczenia postanowienia (por. rozdział XVIII, 3, D), a gdy strona nie żądała w terminie przepisanym doręczenia postanowienia zapadłego na rozprawie - od ogłoszenia postanowienia (por. art. 357 k.p.c.).

Odnośnie do biegu terminu do wniesienia zażalenia do Sądu Najwyższego przez adwokata lub radcę prawnego ustanowionego przez sąd oraz odmowy wniesienia zażalenia przez takiego pełnomocnika zob.rozdział IX, 5.

Charakterystyczna dla środków odwoławczych dewolutywność, powodującaprzeniesienie sprawy do sądu wyższej instancji, działa także w przypadku zażalenia, z tym zastrzeżeniem, że doznaje wyjątku polegającego na tym, że w pewnych wypadkach zażalenie może rozpoznaćsąd, który wydał zaskarżone postanowienie. Zgodnie z art. 395 § 2 k.p.c., jeżeli zażalenie zarzuca nieważność postępowania lub jest oczywiście uzasadnione, sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może na posiedzeniu niejawnym, nie przesyłając akt sądowi drugiej instancji, uchylić zaskarżone postanowienie i w miarę potrzeby sprawę rozpoznać na nowo. Od ponownie wydanego postanowienia przysługują środki odwoławcze na zasadach ogólnych. Przepis ten nie jest w wystarczającym stopniu stosowany w praktyce sądowej, nierzadko bowiem zdarza się, że zażalenia „oczywiście uzasadnione” przedstawiane są do rozpoznania sądowi drugiej instancji. Wykorzystanie możliwości przewidzianych w art. 395 § 2 k.p.c. należytraktować jako obowiązek sądu pierwszej instancji, zastosowanie bowiem tego artykułu zapobiega przewlekaniu postępowania. Na podstawie art. 395 § 2 k.p.c. sąd pierwszej instancji może tylko uwzględnić zażalenie, nie może natomiast go ani odrzucić, ani oddalić. Uwzględniając zażalenie, sąd może uchylić zaskarżone postanowienie, albowiem było bezpodstawnie wydane („uchyla zaskarżone postanowienie”). Na takie postanowienie - według orzeczenia Sądu Najwyższego z 1 grudnia 1967 r. (I CZ 105/67, LexPolonica nr 319093, OSNCP 1968, nr 7, poz. 126) - zażalenie nie przysługuje. Sąd pierwszej instancji w trybie art. 395 § 2 k.p.c. może też uchylić zaskarżone postanowienie i ponownie rozpoznać kwestię nim objętą („uchyla zaskarżone postanowienie i zawiesza postępowanie w sprawie”). Na ponownie wydane postanowienie (w

podanym przykładzie - na postanowienie o zawieszeniu postępowania) zażalenie przysługuje na ogólnych zasadach. Artykuł 395 § 2 k.p.c. -jako wyjątkowy - nie może być interpretowany rozszerzająco. Jeśli więc zażalenie nie zarzuca nieważności postępowania, a wytknięte w nim uchybienie popełnione przez sąd przy wydaniu zaskarżonego postanowienia wskazuje na zasadność zażalenia, ale nie w stopniu oczywistym, to brak jest podstaw do zastosowania art. 395 § 2 k.p.c.

Sąd pierwszej instancji przedstawia akta z zażaleniem sądowi drugiejinstancji niezwłocznie po doręczeniu zażalenia stronie przeciwnej, agdy zażalenie dotyczy postanowień, o których mowa w art. 394 § 1 pkt2 i 5 k.p.c., niezwłocznie po złożeniu zażalenia bez doręczenia go stronie przeciwnej.

Wniesienie zażalenia nie wstrzymuje wykonania zaskarżonego postanowienia, sąd pierwszej instancji jednak może wstrzymać jego wykonanie do czasu rozstrzygnięcia, wydając osobne postanowienie na posiedzeniu niejawnym (art. 396 k.p.c.).

W postanowieniu z 17 czerwca 2005 r. (III CZ 49/05, LexPolonica nr 385203, OSNC 2005, nr 10, poz. 180, „Wokanda” 2005, nr 9, s. 6) Sąd Najwyższy uznał, że na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnegoorzeczenia zażalenie przysługuje do Sądu Najwyższego. Por. pkt 6 niniejszego rozdziału.

WYBRANE ORZECZENIA

1. W razie przekazania sprawy z postępowania cywilnego do postępowania karnego chodzi nie tylko o przekazanie sprawy innemu wydziałowi, ale także o podjęcie postępowania w innym trybie, a na takie postępowanie przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 1 in finek.p.c.). Artykuł 394 § 1 pkt 1 k.p.c., przewidujący zażalenie na podjęcie postępowania w innym trybie, dotyczy wprawdzie przede

wszystkim przekazania sprawy w ramach postępowania cywilnego, a więcz trybu procesowego do nieprocesowego i vice versa, jednakże nie ma przeszkód, aby przepis ten stosować również w razie przekazania sprawy z trybu postępowania cywilnego do postępowania karnego (postanowienie SN z 3 listopada 1969 r., III CRN 329/69, LexPolonicanr 296032, OSNCP 1970, nr 9, poz. 153).

2. Artykuł 394 § 1 pkt 11 k.p.c., który przewiduje zażalenie na odrzucenie zażalenia, nie ma zastosowania do odrzucenia odwołania odzarządzenia przewodniczącego w przedmiocie sprostowania lub uzupełnienia protokołu rozprawy, gdyż odwołanie to nie jest zażaleniem (postanowienie SN z 3 marca 1972 r., II PR 211/72, LexPolonica nr 314325, OSNCP 1972, nr 11, poz. 210).

3. Uchwała połączonych Izb SN: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 6 marca 1972 r. (III CZP 27/71, LexPolonica nr 312182, OSNCP 1973, nr 1, poz. 1), w myśl której środek odwoławczy na odrzucenie pozwu wyrokiem podlega rozpoznaniu jako zażalenie również wtedy, gdy skarżący nazwał go rewizją, i nie może być odrzucony z powodu niezachowania terminu przewidzianego art. 394 § 2 k.p.c., odnosi się także do zawartego w wyroku postanowienia o umorzeniu postępowania zaskarżonego rewizją z przekroczeniem 7-dniowego terminu przewidzianego w art. 394 § 2 k.p.c. (postanowienie SN z 24 czerwca 1976 r., II CZ 23/76, LexPolonica nr 325807, OSNCP 1977, nr 3, poz. 51).

4. Na postanowienie sądu, którego przedmiotem jest sprostowanie lub odmowa sprostowania protokołu rozprawy, nie przysługuje zażalenie (postanowienie SN z 18 listopada 1982 r., I CZ 115/82, LexPolonica nr 321265).

5. Na wydane z urzędu postanowienie niedopuszczające interwenienta ubocznego do udziału w sprawie po stronie powodowej nie przysługuje zażalenie (uchwała SN z 14 października 1992 r., III CZP 126/92, LexPolonica nr 300567, OSNCP 1993, nr 3, poz. 37).

6. Środek odwoławczy od rozstrzygnięcia w przedmiocie częściowego odrzucenia pozwu zamieszczonego w wyroku podlega rozpoznaniu jako zażalenie także w sytuacji, gdy jest on zawarty w rewizji wniesionejod orzeczenia w zakresie rozstrzygającym o istocie sprawy (uchwała SN z 11 października 1995 r., III CZP 138/95, LexPolonica nr 307363,OSNC 1996, nr 2, poz. 20).

7. Na zarządzenie przewodniczącego lub wyznaczonego przez niego sędziego wydane w trybie art. 467 § 4 k.p.c. o zwrocie akt organowi rentowemu w celu uzupełnienia materiału sprawy zażalenie nie przysługuje (uchwała SN z 25 września 1997 r., III ZP 13/97, LexPolonica nr 324847, OSNAPiUS 1998, nr 5, poz. 156).

8. Na zarządzenie przewodniczącego w przedmiocie zwrotu skargi o wznowienie postępowania przysługuje zażalenie (uchwała SN z 22 stycznia 1998 r., III CZP 69/97, LexPolonica nr 327342, OSNC 1998, nr 7-8, poz. 111).

9. Na wydane w sprawie o zabezpieczenie spadku postanowienie określające środek zabezpieczenia przysługuje zażalenie (uchwała SN z 16 czerwca 1998 r., III CZP 19/98, LexPolonica nr 330270, OSNC 1999, nr 1, poz. 1).

10. Samo „odwołanie ugody”, bez wykazania przyczyn wadliwości zawartego w niej oświadczenia woli, nie uzasadnia zażalenia na umorzenie postępowania (postanowienie SN z 26 października 1998 r., III CKN 824/98, LexPolonica nr 334403, OSNC 1999, nr 4, poz. 78).

11. Sąd drugiej instancji, rozpoznając zażalenie na postanowienie o odrzuceniu sprzeciwu od wyroku zaocznego, bierze z urzędu pod rozwagę nieważność postępowania w sprawie (postanowienie SN z 27 września 2000 r., V CKN 1465/00, LexPolonica nr 348654, OSP 2001, nr6, poz. 91).

12. W razie wydania przez sąd drugiej instancji wyroku zamiast postanowienia o odrzuceniu apelacji, wniesiony przez stronę środek odwoławczy w postaci kasacji - zamiast zażalenia - nie podlega odrzuceniu z powodu przekroczenia terminu przewidzianego w art. 394 § 2 k.p.c. (wyrok SN z 19 września 2002 r., II CKN 1090/00, LexPolonica nr 364449, OSNC 2003, nr 12, poz. 66).

13. Artykuł 380 k.p.c. nie pozwala na ponowne rozpoznanie przez sąd drugiej instancji postanowienia oddalającego zarzuty, których uwzględnienie uzasadniałoby odrzucenie pozwu, ponieważ jako postanowienie o odmowie odrzucenia pozwu podlega ono zaskarżeniu odrębnym zażaleniem na podstawie art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c. W konsekwencji strona, która w ustawowym terminie nie wnosiła zażalenia na postanowienie oddalające zarzuty, których uwzględnienieuzasadniałoby odrzucenie pozwu, ostatecznie i nieodwołalne traci prawo uchylenia się od skutków postanowienia (postanowienie SN z 18 września 2002 r., III CZP 51/02, LexPolonica nr 357316, Biul. SN 2002, nr 9, s. 8).

14. Wniosek o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowejoraz środek odwoławczy (zażalenie) na odrzucenie pisma procesowego zpowodu uchybienia terminu dokonania czynności wyłączają się wzajemnie. Jeżeli bowiem strona twierdzi, że dokonała czynności w terminie, a sąd błędnie uznał, iż uchybiła terminowi, to powinna wnieść zażalenie. Wniosek o przywrócenie uchybionego terminu natomiast jest aktualny wtedy, gdy strona nie neguje uchybienia terminowi i wskazuje przyczyny usprawiedliwiające to uchybienie (postanowienie SN z 3 października 2002 r., I CZ 120/02, LexPolonicanr 390921).

15. Na postanowienie w przedmiocie wstrzymania wykonania nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym przysługuje zażalenie (art. 492 § 3 w zw. z art. 394 pkt 4 k.p.c.; uchwała SN z 24 września 2003 r., III CZP 58/03, LexPolonica nr 363938, OSNC 2004,

nr 11, poz. 173, a także z 28 października 1993 r., III CZP 147/93, LexPolonica nr 300701, OSNC 1994, nr 5, poz. 104).

16. Na postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, jako sądu pierwszej instancji, przysługuje zażalenie do sądu drugiej instancji (art. 394 w zw. z art. 367 § 2 i art. 361 k.p.c.) - postanowienie SN z 5 października 2004 r., III SZP 1/04, LexPolonica nr 370354, OSNP 2005, nr 8, poz. 118.

17. Niedopuszczalne jest zażalenie na postanowienie odrzucające zażalenie na postanowienie odrzucające skargę na przewlekłość postępowania (postanowienie SN z 27 października 2005 r., III SO 20/05, OSNP 2006, nr 13-14, poz. 226).

18. Na postanowienie w przedmiocie przewlekłości postępowania cywilnego zażalenie nie przysługuje (art. 8 ust. 2 ustawy z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, Dz.U. Nr 179, poz. 1843) i postanowił o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej (uchwała SN z 23 marca 2006 r., III SPZP 3/05, LexPolonica nr 403146(OSNP 2006, nr 21-22, poz. 341).

19. Artykuł 386 § 5 k.p.c. nie ma zastosowania w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia (uchwała SN z 23 sierpnia 2006 r., III CZP 56/06, LexPolonica nr 415740, OSNC 2007, nr 3, poz. 43).

20. Sąd Okręgowy, rozpoznając zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej, orzeka jako sąd drugiej instancji (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 7 grudnia 2010 r., III CZP 86/10, LexPolonica nr 2421067, „Rejent” 2011, nr 1, s. 150).

B. Zażalenie na postanowienie sądu drugiej instancji

Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienia sądu drugiej instancji wskazane w art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. Są to:

- postanowienie o odrzuceniu skargi kasacyjnej (art. 3941 § 1 k.p.c.),

- postanowienie o odrzuceniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 3941 § 1 k.p.c.),

- postanowienie co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji,

- postanowienie kończące postępowanie w sprawie wydane przez ten sądw sprawie, w której przysługuje skarga kasacyjna, z wyjątkiem postanowień, o których mowa w art. 3981 k.p.c. (tj. w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania, które zaskarżalne są skargą kasacyjną), a także z wyjątkiem postanowień wydanych w wynikurozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji (art. 3941 § 2 k.p.c.).

Innymi słowy, jeśli sąd drugiej instancji wydał w sprawie kasacyjnej, w następstwie rozpoznania zażalenia, postanowienie kończące postępowanie w sprawie (np. oddalił zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji o odrzuceniu apelacji), to takie postanowienie nie jest zaskarżalne, albowiem „przebyło drogę instancyjną”, natomiast jeśli sąd drugiej instancji w sprawie kasacyjnej odrzucił apelację, to postanowienie takie jest zaskarżalne zażaleniem do Sądu Najwyższego (por. także rozdział XVIII, 3, B na temat postanowień kończących i niekończących postępowania w sprawie).

Wynikający z przyjętego w art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. sformułowania „co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia

sądu pierwszej instancji” zakres zaskarżenia orzeczenia sądu drugiejinstancji dotyczącego kosztów procesu został wyjaśniony w postanowieniu Sądu Najwyższego z 23 czerwca 2010 r. (II CZ 45/10, LexPolonica nr 2397359, OSNC 2010, nr 12, poz.171). Sąd Najwyższy trafnie zaznaczył, że zażalenie na podstawie art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. nie przysługuje, odmiennie niż wynika to z zasady ustanowionej w art. 3941 § 2 k.p.c., na orzeczenie o kosztach procesu wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, niezależnie od tego, czy w danej sprawie przysługuje skarga kasacyjna, czy też jest ona niedopuszczalna.

Podkreślić należy, że zaskarżeniu zażaleniem podlega tylko postanowienie sądu drugiej instancji co do kosztów procesu w takim zakresie, w jakim mogło być ono wydane tylko przez ten sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie apelacyjne. Zakresem tym objęte jest orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego oraz orzeczenieo kosztach postępowania kasacyjnego, w przypadku gdy Sąd Najwyższy po rozpoznaniu skargi kasacyjnej uchylił wyrok sądu drugiej instancji i przekazał sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 §2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c.). Zażalenie do Sądu Najwyższego nie przysługuje natomiast na orzeczenie sądu drugiej instancji, na podstawie którego sąd ten - w wyniku uwzględnienia apelacji i zmiany wyroku sądu pierwszej instancji lub wskutek rozpoznania zażalenia w przedmiocie kosztów - orzekł o kosztach powstałych w sądzie pierwszej instancji. Innymi słowy zaskarżeniem do Sądu Najwyższego mogą być objęte wyłącznie koszty postępowania apelacyjnego. Art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. nie ma zastosowania do postanowienia tego sądu oddalającego wniosek o zwolnienie od kosztówsądowych (postanowienie SN z 13 stycznia 2010 r., II CZ 81/09, niepubl.). Zażalenie nie przysługuje także na postanowienie sądu drugiej instancji o kosztach sądowych, których strona nie miała obowiązku uiścić (postanowienie SN z 3 grudnia 2010 r., I CZ 115/10,LexPolonica nr 2473443, Biul. SN 2011, nr 2). Możliwość skontrolowania zasadności takich postanowień istnieje w razie złożenia wniosku w trybie art. 380 k.p.c. Potwierdził to Sąd Najwyższy w postanowieniu z 14 stycznia 2011 r. (II CZ 79/10, niepubl.), stwierdzając, że w postępowaniu zażaleniowym dotyczącym kosztów postępowania, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia

sądu pierwszej instancji, Sąd Najwyższy może - na wniosek strony - zbadać te postanowienia wydane w toku postępowania drugoinstancyjnego, które zadecydowały o ostatecznej wysokości kosztów tego postępowania, a nie były samodzielnie zaskarżane zażaleniem.

Według art. 3941 § 3 k.p.c. do postępowania toczącego się na skutek zażalenia stosuje się odpowiednio następujące przepisy:

- art. 394 § 2 i 3 k.p.c. (termin do wniesienia zażalenia oraz wymagania formalne zażalenia),

- art. 395 k.p.c. (tryb przedstawiania akt z zażaleniem oraz możliwość uchylenia zaskarżonego postanowienia przez sąd, który je wydał),

- art. 397 § 1 k.p.c. (rozpoznawanie zażalenia na posiedzeniu niejawnym),

- art. 39810 k.p.c. (skład jednego sędziego),

- art. 39814 k.p.c. (oddalenie skargi kasacyjnej, jako pozbawionej usprawiedliwionych podstaw, albo jeżeli zaskarżone orzeczenie mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu),

- art. 39815 § 1 zd. pierwsze k.p.c. (uchylenie zaskarżonego orzeczenia w razie uwzględnienia skargi kasacyjnej),

- art. 39816 k.p.c. (wyrok reformatoryjny po rozpoznaniu skargi kasacyjnej),

- art. 39817 k.p.c. (zagadnienia prawne powstałe przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej),

- art. 39821 k.p.c. (odesłanie do stosowania przepisów o apelacji).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie naorzeczenie odmawiające odrzucenia pozwu (art. 222 k.p.c.) kasacja nie przysługuje (postanowienie SN z 24 maja 1999 r., II CZ 37/99, LexPolonica nr 342801, OSNC 1999, nr 12, poz. 211).

2. Okoliczność, że w kwestii zwolnienia od kosztów sądowych sądem orzekającym po raz pierwszy jest sąd drugiej instancji, nie stwarza podstawy do przyjęcia, że na postanowienie sądu drugiej instancji w takich okolicznościach przysługuje zażalenie jako na postanowienie sądu pierwszej instancji (postanowienie SN z 28 września 1999 r., IICZ 98/99, LexPolonica nr 1623687).

3. Na zarządzenie przewodniczącego w sądzie drugiej instancji o wezwaniu do uiszczenia wpisu od kasacji zażalenie nie przysługuje (postanowienie SN z 3 października 2000 r., I CZ 97/00, LexPolonica nr 348281, OSNC 2001, nr 3, poz. 45).

4. W zażaleniu do Sądu Najwyższego można powołać nowe fakty i dowody, jeżeli potrzeba ich powołania powstała dopiero w postępowaniu toczącym się na skutek tego zażalenia (postanowienie SNz 29 czerwca 2001 r., IV CZ 64/01, LexPolonica nr 352925, OSNC 2002,nr 3, poz. 36).

5. Na postanowienie sądu apelacyjnego rozpoznającego jako sąd przełożony wniosek o wyłączenie sędziów sądu okręgowego orzekającegow pierwszej instancji (art. 52 § 1 k.p.c.) w części oddalającej wniosek przysługuje do Sądu Najwyższego zażalenie (art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c.), do którego nie stosuje się art. 39318 k.p.c. (postanowienie SN z 28 września 2001 r., I PZ 57/01, LexPolonica nr 353405, OSNP 2003, nr 17, poz. 417).

6. Artykuł 380 k.p.c. ma zastosowanie w postępowaniu przed Sądem Najwyższym wywołanym wniesieniem zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające kasację (postanowienie SN z 21 listopada 2001 r., I CZ 165/01, LexPolonica nr 354386, OSNC 2002, nr7-8, poz. 102).

7. Postanowienie sądu drugiej instancji oddalające wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia kasacji nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie, postanowieniem takim jest bowiem dopiero wydane w jego wyniku postanowienie o odrzuceniu kasacji (postanowienie SN z 19 grudnia 2001 r., IV CZ 197/01, LexPolonica nr402241).

8. Od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie napostanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające apelację nie przysługuje kasacja (art. 392 k.p.c.) ani zażalenie (art. 39318 k.p.c.) (postanowienie SN z 22 kwietnia 2002 r., I PKN 386/01, LexPolonica nr 356675, OSNP 2004, nr 6, poz. 101).

9. Sąd drugiej instancji lub Sąd Najwyższy, rozpoznając zażalenie napostanowienie odrzucające apelację z powodu uchybienia terminowi do jej wniesienia, na wniosek strony rozpoznaje również postanowienie oddalające żądanie strony przywrócenia terminu do wniesienia tej apelacji. Uznając zaś, że postanowienie oddalające wniosek o przywrócenie terminu jest niezasadne, uchyla to postanowienie i postanowienie odrzucające apelację (art. 380, 386 § 4 w zw. z art.

397 § 2 i art. 39319 k.p.c.) (postanowienie SN z 17 maja 2002 r., I CZ 31/02, LexPolonica nr 357330).

10. Na postanowienie sądu drugiej instancji oddalające wniosek o sprostowanie lub wykładnię wyroku nie przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego (postanowienie SN z 12 marca 2003 r., I PZ 162/02, LexPolonica nr 362827, OSNP 2004, nr 14, poz. 245).

11. Postanowienie w przedmiocie skargi na naruszenie prawa strony dorozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłokinie podlega zaskarżeniu skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (postanowienie SN z 17 sierpnia 2005 r., I CNP 3/05, LexPolonica nr 394643).

12. Postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające wniosek strony o doręczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem w celu wniesienia skargi kasacyjnej jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie w rozumieniu art. 3941 § 2 k.p.c. W postępowaniu wszczętym w wyniku wniesienia do Sądu Najwyższego zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji obowiązuje przymusowe zastępstwo strony przez adwokata lub radcę prawnego (art. 871 k.p.c.) (postanowienie SN z 15grudnia 2005 r., I PZ 22/05, LexPolonica nr 418946, OSNP 2006, nr 21-22, poz. 330).

5. Skarga o wznowienie postępowania

A. Charakter skargi

Skarga o wznowienie postępowania jest instytucją wyjątkową, jej celem jest powtórne przeprowadzenie postępowania zakończonego wydaniem prawomocnego wyroku (wyjątkowo postanowieniem, o czym niżej), które w następstwie wznowienia może zostać wzruszone.

Skarga o wznowienie postępowania nie ma charakterystycznych dla środków odwoławczych cech suspensywności (art. 414 k.p.c.) i

dewolutywności (art. 405 k.p.c.), nie może więc być zaliczana do środków odwoławczych. Nie jest też powództwem o ukształtowanie prawa. Skarga o wznowienie postępowania jest środkiem nadzwyczajnym i wyjątkowym, mającym cechy wspólne ze środkami odwoławczymi oraz cechy odrębne, zbliżające ją do samodzielnych powództw.

Wobec tego, że skarga o wznowienie postępowania nie ma wyłącznie cechy charakterystycznej dla środków zaskarżenia, jaką jest uchylenie albo zmiana orzeczenia sądowego, ani nie jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, takim jak skarga kasacyjna, której celem jest wyłącznie uchylenie lub wyjątkowo zmiana prawomocnego orzeczenia, to należy ją kwalifikować jako szczególny środek prawny, w którym tkwią zarówno elementy środka zaskarżenia, jak i powództwa. Skarga o wznowienie postępowania, jak każdy środek zaskarżenia, skierowana jest przeciwko orzeczeniu, zmierza jednak - podobnie jak powództwo - do ponownego rozpoznania sprawy według zasad obowiązujących w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji także wtedy, gdy zaskarżone zostało orzeczenie sądów różnego rzędu, tj. sądu pierwszej lub drugiej instancji, a także Sądu Najwyższego (art. 405-406 k.p.c.). Skarga o wznowienie jest więc środkiem prawnym o charakterze opozycyjnym i reparacyjnym, wnoszonym w celu reasumpcji wadliwego procesu i zastąpienia zapadłego orzeczenia orzeczeniem nowym.

Skargę o wznowienie postępowania może wnieść tylko strona, która została wymieniona w prawomocnym wyroku (wyrok SN z 9 stycznia 1998 r., III CKN 315/97, LexPolonica nr 330423, OSNC 1998, nr 7-8, poz. 125). Od wznowienia postępowania uregulowanego w art. 399-4161 k.p.c. należy odróżnić wznowienie postępowania nieprocesowego na żądanie uczestnika postępowania (art. 524 § 1 k.p.c.) oraz na żądanie zainteresowanego, który nie był uczestnikiem postępowania (art. 524 § 2 k.p.c.). W pierwszym wypadku skarga jest niedopuszczalna, jeżeli prawomocne co do istoty sprawy postanowieniemoże być zmienione lub uchylone na podstawie przepisów szczególnych.Możliwość taka przewidziana jest dla następujących postanowień: o uznaniu za zmarłego (art. 539-543 k.p.c.), o ubezwłasnowolnieniu (art. 559 k.p.c.), jeżeli wymaga tego dobro osoby, której dotyczy topostanowienie sądu opiekuńczego (art. 577 k.p.c.), o stwierdzeniu

nabycia spadku, gdy okaże się, że osoba, która takie stwierdzenie otrzymała, nie jest spadkobiercą (art. 679 k.p.c.). Do wznowienia postępowania na podstawie art. 524 § 1 k.p.c. należy - na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. - stosować odpowiednio przepisy o wznowieniu postępowania w procesie. W drugim przypadku wznowienia (art. 524 § 2k.p.c.) zainteresowany musi wykazać, że postanowienie narusza jego prawa.

Uczestnik postępowania, wnosząc skargę o wznowienie postępowania na podstawie art. 524 § 1 k.p.c., może powoływać się zarówno na podstawy nieważności (art. 401 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), jak i restytucyjne (art. 4011, 403 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Osoba nieuczestnicząca uprzednio w postępowaniu, składając skargę zgodnie z art. 524 § 2 k.p.c., nie wykazuje podstaw wznowienia wynikających z innych przepisów. Norma ta ma samodzielny charakter i określa dwieprzesłanki wznowienia (brak uczestniczenia przez osobę zainteresowaną oraz naruszenie jej praw postanowieniem). Odwołanie zart. 524 § 2 zd. drugie k.p.c., do stosowania przepisów o wznowieniupostępowania z powodu pozbawienia możności działania dotyczy jedyniekilku kwestii, tj. niemożności żądania wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem się orzeczenia niemożność działania ustała (art. 401 pkt 2 k.p.c.), właściwości sądu (art. 405 k.p.c.) i terminów (art. 407 i 408 k.p.c.).

Naruszenie praw w rozumieniu art. 524 § 2 k.p.c. należy interpretować jako naruszenie przepisów prawa materialnego, a nie uprawnień o charakterze proceduralnym.

B. Pełnomocnictwo procesowe w postępowaniu wznowieniowym

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów (mającejmoc zasady prawnej) z 5 czerwca 2008 r. (III CZP 142/07, LexPolonicanr 1909586, OSNC 2008, nr 11, poz. 122), wskazując powody, dla których zakresem pełnomocnictwa procesowego objęte jest z mocy samego prawa umocowanie do wniesienia skargi o wznowienie postępowania i udział w tym postępowaniu (art. 91 pkt 1 k.p.c.) - mimo że sprawa została zakończona prawomocnym orzeczeniem -

podniósł, że w art. 91 k.p.c. przewidziano jeden wyjątek od zasady, że do zakresu pełnomocnictwa procesowego nie wchodzą czynności procesowe podejmowane po uprawomocnieniu się orzeczenia. Wyjątkiem tym objęta jest właśnie skarga o wznowienie postępowania, ponieważ postępowanie wszczęte na skutek skargi o wznowienie jest dalszym ciągiem sporu głównego zapoczątkowanego pozwem i stanowi dalsze stadium tego postępowania; spór wraca do tego stanu, w którym istniał przed wydaniem prawomocnego wyroku. W tym tkwi przyczyna wymienienia w art. 91 k.p.c. skargi o wznowienie postępowania jako czynności „łączącej się ze sprawą”. Interpretacja art. 91 pkt 1 k.p.c. potwierdza szczególny charakter skargi o wznowienie postępowania. Skarga ta została wymieniona w tym przepisie dlatego, aby nie było wątpliwości, że jest - zważywszy na jej cechy - czynnością „łącząca się ze sprawą”, mimo że skierowana jest przeciwko orzeczeniu, które stało się prawomocne.

Pełnomocnictwo udzielone w postępowaniu poprzedzającym uprawomocnienie się orzeczenia obejmuje zatem także czynność wniesienia skargi o wznowienie postępowania z zastrzeżeniem, że jeśli skarga wnoszona jest do Sądu Najwyższego, obowiązuje przymus adwokacko-radcowski (art. 871 k.p.c.). Sąd Najwyższy w postanowieniuz 18 listopada 2009 r. (II CZ 52/09, LexPolonica nr 2141546, OSNC-ZD2010, nr 3, poz. 75) stwierdził, że pełnomocnictwo procesowe wynikające z ustanowienia dla strony adwokata w postępowaniu kasacyjnym nie obejmuje umocowania do reprezentowania strony w sprawie wywołanej skargą o wznowienie postępowania.

C. Dopuszczalność skargi. Orzeczenia podlegające zaskarżeniu

Dopuszczalność skargi o wznowienie postępowania uzależniona jest od spełnienia - podobnie jak w przypadku środków zaskarżenia takich warunków, jak: 1) istnienie substratu zaskarżenia (orzeczenie istniejące), 2) istnienie interesu prawnego we wniesieniu skargi , 3) zaskarżalność skargą danego orzeczenia, 4) zachowanie terminu przewidzianego dla skargi kasacyjnej, 5) uprawnienie (legitymacja) do zaskarżenia orzeczenia skargą kasacyjną, 6) zachowanie formy przewidzianej dla skargi i uiszczenie należnej od niej opłaty.

Niespełnienie któregokolwiek z tych warunków uzasadnia odrzucenie skargi.

Nadzwyczajny charakter skargi o wznowienie postępowania, skierowanejprzeciwko prawomocnemu wyrokowi, a także postanowieniu, jeżeli podstawą wznowienia jest art. 4011 k.p.c. (art. 399 § 2 k.p.c.), powoduje, że przywrócenie stanu sprzed zamknięcia ulegającemu wznowieniu postępowaniu sądowemu może nastąpić wyłącznie z powodów ściśle określonych w ustawie. Uwzględniają one konieczność wywołaniana nowo postępowania dotkniętego brakami formalnymi (nieważnością), bez względu na ich wpływ na rozstrzygnięcie (art. 401 pkt 1 i 2 k.p.c.), właściwe przyczyny restytucyjne (art. 403 k.p.c.) oraz faktwydania wyroku lub postanowienia na podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją RP,umową międzynarodową lub ustawą (art. 4011 i art. 399 § 1 i 2 k.p.c.).

Skarga o wznowienie postępowania przysługuje od prawomocnego orzeczenia merytorycznego (rozstrzygającego istotę sprawy). Warunek ten spełniają: wyroki kończące w całości lub w części postępowanie wsprawie (art. 399 k.p.c.), nakazy zapłaty w postępowaniu upominawczym i nakazowym (art. 494 § 2 i art. 504 § 2 k.p.c. w zw. zart. 3532 k.p.c.), postanowienia rozstrzygające istotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym (art. 524 k.p.c.), postanowienia uznająceorzeczenia sądów zagranicznych (art. 11481 § 3 k.p.c.). Wznowienie postępowania jest możliwe także w wypadku zakończenia postępowania postanowieniem niemerytorycznym (nierozstrzygającym istoty sprawy). Taką możliwość dopuszcza art. 399 § 2 k.p.c., ale jedynie wtedy, gdypostanowienie niemerytoryczne (np. postanowienie o odrzuceniu pozwu)było wydane na podstawie aktu normatywnego, który został uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją RP (zob. art. 4161 k.p.c.). Podstawa przewidziana w art. 4011 k.p.c. jest zatem jedyną, na której można oprzeć skargę od postanowienia niemerytorycznego. Oczywiście na tej podstawie może zostać zaskarżone także orzeczenie merytoryczne (wyrok, postanowienie rozstrzygające istotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym). Zob. teżuwagi dotyczące podstawy wznowienia w postaci orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego.

Skarga nie jest dopuszczalna: po pierwsze - od wyroku unieważniającego małżeństwo lub orzekającego rozwód albo ustalającego nieistnienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po jego uprawomocnieniu się nowy związek małżeński (art. 400k.p.c.), po drugie - od prawomocnego orzeczenia wydanego na skutek skargi o wznowienie (art. 416 k.p.c.), po trzecie - w postępowaniu upadłościowym i naprawczym (art. 35 i 493 pr. upr. napr.). W uchwalez 28 czerwca 2005 r. (III SPZP 1/05, LexPolonica nr 380737, OSNP 2005, nr 19, poz. 312) Sąd Najwyższy uznał, że niedopuszczalna jest skarga o wznowienie od postanowienia kończącego postępowanie w sprawie ze skargi na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy wpostępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki.

D. Właściwość sądu. Termin do wniesienia skargi

Właściwość sądu w sprawie ze skargi o wznowienie postępowania reguluje art. 405 k.p.c. Sposób określenia sądu właściwego do wznowienia postępowania związany jest z przyczynami wznowienia. Artykuł 405 k.p.c. wyraźnie rozróżnia przypadek wznowienia postępowania z przyczyn nieważności (art. 401 k.p.c.) oraz na podstawie przewidzianej w art. 4011 k.p.c. W obu przypadkach do wznowienia postępowania właściwy jest sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie, a jeżeli zaskarżono orzeczenia sądów różnych instancji, właściwy jest sąd instancji wyższej (art. 405 zd. pierwsze k.p.c.). W postanowieniu z 19 kwietnia 2006 r. (I PO 1/06, LexPolonica nr 1371115, OSNP 2007, nr 9-10, poz. 134) Sąd Najwyższy stwierdził, że przez sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie, właściwy do rozpoznania skargi o wznowienie postępowania w razie oparcia jej na podstawie nieważności (art. 401 k.p.c.), należy rozumieć sąd orzekający w instancji, w której postępowanie było dotknięte nieważnością, a gdy nieważnością było dotknięte postępowanie w więcej niż jednej instancji - sąd wyższej instancji (art. 405 k.p.c.).

Do wznowienia postępowania na innej podstawie właściwy jest sąd, który ostatnio orzekał co do istoty sprawy (art. 405 zd. drugie k.p.c.). Pojawiające się w orzecznictwie rozbieżności odnośnie do

rozumienia pojęcia „sąd orzekający ostatnio co do istoty sprawy” stały się przyczyną podjęcia przez Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów uchwały z 3 kwietnia 2007 r. (III CZP 137/06, LexPolonica nr1362774, OSNC 2007, nr 9, poz. 125), w której stwierdził, że sąd drugiej instancji, który oddalił apelację, jest sądem orzekającym ostatnio co do istoty sprawy w rozumieniu art. 405 zd. drugie k.p.c., właściwym do wznowienia postępowania na podstawach określonych w art. 403 k.p.c. Orzeczeniem co do istoty sprawy nie jest natomiast wyrok Sądu Najwyższego oddalający skargę kasacyjną (uchwała SN z 3 kwietnia 2007 r., III CZP 137/06, LexPolonica nr 1362774, OSNC 2007, nr 9, poz. 125).

W wypadkach objętych art. 405 zd. drugie k.p.c. do wznowienia postępowania właściwy jest: 1) sąd pierwszej instancji, gdy jego orzeczenie nie zostało zaskarżone, 2) sąd drugiej instancji, gdy oddalił apelację albo zmienił wyrok sądu pierwszej instancji i wyrokten uprawomocnił się albo gdy wniesiona od tego wyroku skarga kasacyjna została oddalona.

W sprawie zakończonej wyrokiem Sądu Najwyższego oddalającym kasację od wyroku sądu drugiej instancji, którym oddalona została apelacja, skarga o wznowienie postępowania oparta na podstawie art. 403 § 2 k.p.c. podlega rozpoznaniu przez sąd pierwszej instancji (art. 405 zd. drugie k.p.c.; postanowienie SN z 26 lipca 2002 r., III AO 20/02, LexPolonica nr 358432).

Termin do wniesienia skargi wynosi trzy miesiące oraz pięć lat (w sprawach gospodarczych dwa lata).

Początek trzymiesięcznego terminu (art. 407 k.p.c.) odnosi się do momentu powzięcia przez stronę wiadomości - w zależności od podstawywznowienia - o podstawie wznowienia albo o skutkach wadliwie toczącego się postępowania. Termin do wniesienia skargi o wznowieniepostępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem zamykającym postępowanie, poczytywane przez stronę jako nieważne, jest dotrzymany, jeżeli skarga zostanie wniesiona do sądu właściwego

przed upływem trzech miesięcy od dnia powzięcia wiadomości o wydaniuwyroku.

Gdy podstawą wznowienia jest orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, który orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie któregowydane zostało orzeczenie, skargę wnosi się w terminie trzech miesięcy od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Jeżeli w chwili wydania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego orzeczenie (oparte na akcie normatywnym niekonstytucyjnym) nie było jeszcze prawomocne na skutek wniesienia środka odwoławczego, który następnie został odrzucony, termin trzymiesięczny biegnie od dnia doręczenia postanowienia o odrzuceniu, a w wypadku wydania go na posiedzeniu jawnym - od dnia ogłoszenia tego postanowienia (art. 407 § 2 k.p.c.). Termin trzymiesięczny jest terminem procesowym, podlega więc przywróceniu na ogólnych zasadach.

Po upływie pięciu lat (w sprawach gospodarczych - dwóch lat) od uprawomocnienia się wyroku nie można żądać wznowienia, z wyjątkiem wypadku, gdy strona była pozbawiona możności działania lub nie była należycie reprezentowana (art. 408 i 47922 k.p.c.). Jest to termin „przedawnienia skargi”, nie będąc terminem procesowym, nie podlega przywróceniu.

E. Wymagania formalne zwykłe oraz konstrukcyjne skargi

Wymagania skargi o wznowienie postępowania należy podzielić na dwie grupy:

1) wymagania formalne zwykłe, przez które należy rozumieć wymagania,jakie powinno spełniać pismo procesowe oraz pozew (zob. rozdział XI i XV);

2) wymagania konstrukcyjne, w ramach których należy wyróżnić:

a) wskazanie zaskarżonego orzeczenia; w tej części skargi należy podać, które z orzeczeń zapadłych w sprawie zostało objęte skargą,

b) podanie podstawy wznowienia i jej uzasadnienie; należy wskazać, odwołując się do art. 401-403 k.p.c., która podstawa (podstawy) uzasadnia wznowienie postępowania; uzasadniając wskazane podstawy wznowienia należy podać okoliczności wskazujące na istnienie tych podstaw oraz wykazać, że miały one wpływ na rozstrzygnięcie sprawy,

c) wskazanie okoliczności stwierdzających zachowanie terminu wniesienia skargi; należy podać chwilę, od której powinien być liczony bieg trzymiesięcznego terminu do wniesienia skargi,

d) sformułowanie wniosku o uchylenie lub zmianę zaskarżonego orzeczenia; żądanie uchylenia zaskarżonego orzeczenia jest zasadne, gdy podstawą skargi jest nieważność postępowania, natomiast w przypadku innych przyczyn wznowienia usprawiedliwiony jest zarówno wniosek o uchylenie, jak i zmianę zaskarżonego orzeczenia.

F. Podstawy wznowienia

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują trzy podstawy wznowienia:

1) z powodu nieważności,

2) tzw. właściwe przyczyny restytucyjne,

3) orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego w sytuacjach przewidzianych w art. 4011 k.p.c. oraz art. 403 § 4 w zw. z art. 4161 k.p.c.

W postępowaniu cywilnym obowiązuje zasada niewzruszalności prawomocnych wyroków sądowych (art. 365 § 1 k.p.c.). Przepisy określające warunki, w których może nastąpić uchylenie lub zmiana prawomocnego wyroku, muszą być zatem, jako wyjątek od wspomnianej reguły, interpretowane ściśle.

Ad 1. Z powodu nieważności - zgodnie z art. 401 k.p.c. - można żądaćwznowienia postępowania, jeżeli: po pierwsze - w składzie sądu uczestniczyła osoba nieuprawniona albo jeżeli orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy, a strona przed uprawomocnieniem się wyroku nie mogła domagać się wyłączenia (zob. rozdział VI, 2), po drugie - strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej (zob. rozdział II,2) albo nie była należycie reprezentowana bądź jeżeli wskutek naruszenia przepisów prawa była pozbawiona możności działania; nie można jednak żądać wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem się wyroku niemożność działania ustała lub brak reprezentacji był podniesiony w drodze zarzutu albo strona potwierdziła dokonane czynności procesowe.

Przyczyny nieważności wymienione w art. 401 k.p.c. są węższe niż przyczyny nieważności wskazane w przepisach dotyczących apelacji i skargi kasacyjnej (art. 379, 386 § 2 i art. 39813 k.p.c.). Z porównania wymienionych przepisów wynika, że tylko niektóre przyczyny nieważności stanowią podstawę skargi o wznowienie, a ponadto muszą mieć kwalifikowany charakter.

Przewidziana w art. 401 pkt 2 k.p.c. podstawa wznowienia postępowania w postaci braku należytej reprezentacji strony obejmujenie tylko wypadki, w których za stronę nie działał przedstawiciel ustawowy lub osoba działająca w tym charakterze nie miała w rzeczywistości do tego umocowania, albo strona niebędąca osobą fizyczną nie miała organu powołanego do jej reprezentacji lub osoba działająca za stronę nie była piastunem funkcji członka organu, lecztakże wypadek, w którym za stronę działała jako pełnomocnik osoba, która nie była należycie umocowana. Niewykonanie lub nienależyte

wykonanie obowiązków przez pełnomocnika procesowego nie jest nienależytym reprezentowaniem strony w rozumieniu art. 401 pkt 2 k.p.c. i nie stanowi podstawy wznowienia postępowania. Podobnie należy ocenić nienależyte wykonanie obowiązków procesowych przez adwokata ustanowionego z urzędu, natomiast niedziałanie w procesie pełnomocnika z urzędu może uzasadniać wznowienie postępowania na podstawie przewidzianej w art. 401 pkt 2 k.p.c. (por. postanowienia SN: z 26 marca 2003 r., II CZ 26/03, LexPolonica nr 364415, OSNC 2004, nr 6, poz. 95; z 3 marca 1997 r., III CKN 10/96, LexPolonica nr 335266, OSP 1997, nr 9, poz. 172 oraz z 12 października 2001 r., III AO 32/01, LexPolonica nr 357045, OSNAPiUS 2002, nr 18, poz. 449).

Skarga o wznowienie postępowania z powodu nieważności wywołanej brakiem należytej reprezentacji przysługuje w terminie wskazanym w art. 407 k.p.c. tylko tej stronie, która była nienależycie reprezentowana i przez to ona sama lub jej organ lub ewentualny przedstawiciel ustawowy nie wiedzieli o toczącym się postępowaniu. Tylko taka strona może znaleźć się w sytuacji, o której mowa w art. 407 k.p.c., tylko bowiem do takiej strony może odnosić się sformułowanie „dowiedziała się o wyroku”. W przeciwnym razie nie byłoby w ogóle możliwe obliczanie terminu przewidzianego w art. 407 § 1 in fine k.p.c. (postanowienie SN z 30 września 2008 r., II CZ 67/08, LexPolonica nr 1983916, OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 26).

Pozbawienie strony możności działania wskutek naruszenia przepisów prawa jest - w rozumieniu art. 401 pkt 2 k.p.c. - pojęciem szerokim,ale nie obejmuje ono nieudolnego lub wadliwego - bez względu na przyczynę - prowadzenia sprawy przez samą stronę. Jego zakresem są objęte tylko okoliczności, które powodują pozbawienie strony możności działania w procesie, niespowodowane przez samą stronę i niezależne od jej zachowania się, chociażby postępowanie strony stanowiło naruszenie przepisów prawa.

W praktyce sądowej w skargach o wznowienie postępowania jako przyczynę nieważności w postaci pozbawienia strony możności działania skarżący często wskazują pominięcie przez sąd zgłoszonego

środka dowodowego. Nie jest to praktyka właściwa, ponieważ w judykaturze jednolicie przyjmuje się, że odmowa sądu dopuszczenia dowodu nie wchodzi w zakres pojęcia „niemożność działania” (por. postanowienie SN z 20 maja 1999 r., II UKN 105/99, LexPolonica nr 346465, OSNAPiUS 2000, nr 19, poz. 735). Określenie o „pozbawieniu możności działania” wskazuje na to, że odnosi się ono do sytuacji, kiedy to z przyczyny leżącej poza osobą samego zainteresowanego nie mógł on wziąć udziału w sprawie. Strona zostaje pozbawiona możności działania tylko wtedy, gdy doszło do całkowitego pozbawienia jej możności obrony swych praw, w więc gdy znalazła się w takiej sytuacji, która uniemożliwiła, a nie tylko utrudniła lub ograniczyła, popieranie przed sądem dochodzonych żądań.

Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka uznający, że doszło do naruszenia prawa strony do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd, gwarantowanego przez art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), nie stanowi podstawy wznowienia postępowania cywilnego (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 30 listopada 2010 r., III CZP 16/10, LexPolonica nr 2418496, OSNC 2011, nr 4, poz. 38).

Ad 2. Właściwe przyczyny restytucyjne umożliwiające wznowienie postępowania wymienione zostały w art. 403 § 1 i 2 k.p.c. Według tych przepisów można żądać wznowienia, jeżeli:

- Wyrok został oparty na dokumencie przerobionym lub podrobionym. Zadokument podrobiony uznaje się dokument sporządzony w całości przez inną osobę niż ta, od której ma pochodzić, natomiast przerobienie dokumentu polega na dokonaniu zmian w jego treści. Istotne jest jednak z punktu widzenia postępowania wznowieniowego, aby sąd rozpoznający sprawę oparł się na treści takiego dokumentu. Dokument musi wywrzeć istotny wpływ na treść rozstrzygnięcia. Nie wystarczy samo zaliczenie go w poczet materiału procesowego. Ponadto nie możnażądać wznowienia postępowania, gdy zarzut fałszu dokumentu był zgłoszony w dotychczasowym postępowaniu i został przez sąd uznany zaniezasadny. „Dowiedzenie się o podstawie wznowienia”, w rozumieniu

art. 407 § 1 k.p.c., oznacza dowiedzenie się o okolicznościach uprawdopodobniających podstawę wznowienia, nie chodzi zatem o uzyskanie pewności co do faktu podrobienia czy przerobienia dokumentu, lecz o dowiedzenie się, że prawdopodobne, wiarygodne jest, iż nastąpiło fałszerstwo, które może być dowodzone wszystkimi środkami dowodowymi w postępowaniu wszczętym skargą o wznowienie. Nawskazaną podstawę wznowienia strona może się skutecznie powoływać, gdy wykaże, że nie mogła z przyczyn faktycznych lub prawnych uzyskaćuwzględnienia zarzutu przerobienia dokumentu poprzez zwyczajne środki procesowe lub zaskarżenia, a przeszkodą taką mogą być jedynieokoliczności, które obiektywnie uniemożliwiały jej podniesienie takiego zarzutu w postępowaniu objętym skargą o wznowienie. Przyjąć należy - zważywszy na treść art. 404 k.p.c. - że na tej podstawie można żądać wznowienia jedynie wówczas, gdy zostało to ustalone prawomocnym wyrokiem skazującym, chyba że postępowanie karne nie może być wszczęte lub zostało umorzone z innych przyczyn niż brak dowodów.

- Wyrok został oparty na skazującym wyroku karnym, następnie uchylonym (zob. rozdział IV).

- Wyrok został uzyskany za pomocą przestępstwa. W przypadku gdy podstawą wznowienia jest uzyskanie wyroku za pomocą przestępstwa, termin do wniesienia skargi o wznowienie postępowania liczy się od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o prawomocnym wyroku skazującym lub orzeczeniu umarzającym postępowanie karne.

- Prawomocny wyrok, dotyczący tego samego stosunku prawnego, albo okoliczności faktyczne lub środki dowodowe, które mogłyby mieć wpływna wynik sprawy, a z których strona nie mogła skorzystać w poprzednim postępowaniu, wykryto później, a więc po uprawomocnieniu się orzeczenia zaskarżonego skargą. Nie można zatem opierać skargi owznowienie postępowania na okolicznościach faktycznych lub dowodach powstałych po uprawomocnieniu się orzeczenia.

Art. 403 § 2 k.p.c. nie różnicuje rodzaju faktów, które mogą uzasadniać wznowienie postępowania, wymagając jedynie, aby fakty te mogły mieć wpływ na wynik sprawy. Mogą więc to być zarówno fakty lubdowody odnoszące się bezpośrednio do podstawy dochodzonego roszczenia, jak również fakty i dowody odnoszące się do oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego (postanowienie SN z 15 lutego 2008 r., I CZ 152/07, LexPolonica nr 2028017). W wypadku gdy przyczynę wznowienia stanowi późniejsze wykrycie takich środków dowodowych, które mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy (art. 403 § 2 k.p.c.), termin, o którym mowa w art. 407 § 1 k.p.c., należy liczyć od dnia ich wykrycia, tj. dowiedzenia się przez stronę o ich istnieniu. Chodzi w tym wypadku nie o dowiedzenie się o istnieniu jakichkolwiek środków dowodowych, ale takich, które mogłyby mieć wpływ na treść rozstrzygnięcia. Strona swoją świadomością powinna więc objąć zarówno fakt wykrycia konkretnego środka dowodowego, jak również jego prawdopodobny wpływ na wynik sprawy.

W judykaturze prezentowany jest pogląd, że wykrycie nowych okoliczności faktycznych lub dowodów w rozumieniu art. 403 § 2 k.p.c. dotyczy tylko takich faktów i środków dowodowych, które - poza przesłanką ich nieujawnienia w postępowaniu prawomocnie zakończonym - powinny być dla strony „nieujawnialne”, czyli dla strony nieznane i dla niej niedostępne (zob. postanowienie SA w Katowicach z 11 kwietnia 2008 r., I ACa 172/08, LexPolonica nr 2041974, OSA 2009, nr 5, poz. 60). Za możliwą i dopuszczalną z punktu widzenia dowodzenia podstaw wznowienia z art. 403 § 2 k.p.c. należy jednak przyjąć sytuację, gdy określona okoliczność jest znanastronie postępowania, lecz dopiero po jego prawomocnym zakończeniu nastąpi wykrycie mającego ją wykazać środka dowodowego. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 7 marca 2007 r. (II CZ 5/07, LexPolonicanr 1825689) stwierdził, że przez wykrycie nowego środka dowodowego (art. 403 § 2 k.p.c.) należy rozumieć nie tylko powzięcie wiedzy o jego istnieniu, lecz także uzyskanie możności skorzystania ze środkadowodowego, o którego istnieniu strona w poprzednim postępowaniu zakończonym wyrokiem wprawdzie wiedziała, jednak nie mogła się na niego powołać, nie wiedząc, gdzie się znajduje. Niemożność skorzystania w poprzednim postępowaniu z określonego środka dowodowego nie zachodzi, gdy istniała obiektywna możliwość powoływania ich w tym postępowaniu, a tylko na skutek opieszałości,

zaniedbań, zapomnienia lub błędnej oceny potrzeby ich powołania strona tego nie uczyniła. Możliwość przeprowadzenia określonych badań przyrodniczych nie jest równoznaczna z wykryciem okoliczności lub środków dowodowych w rozumieniu art. 403 § 2 k.p.c. Nie może zatem stanowić podstawy wznowienia przewidzianej w art. 403 § 2 k.p.c. nieistniejąca w dacie wyrokowania, ale powstała później możliwość przeprowadzenia grupowego badania krwi obejmującego dalszecechy, poprzednio nieznane (postanowienie SN z 17 września 1974 r., II CO 11/74, LexPolonica nr 322041). Wskazanie przez stronę, że przepisy przyjęte za podstawę prawomocnego wyroku zostały następnie inaczej zinterpretowane w uchwale Sądu Najwyższego nie uzasadnia wznowienia postępowania według art. 403 § 2 k.p.c. (postanowienie SNz 17 listopada 1998 r., II UKN 402/98, LexPolonica nr 343141, OSNAPiUS 1999, nr 24, poz. 805).

Późniejsze wykrycie prawomocnego wyroku stanowi przyczynę wznowieniapostępowania tylko wówczas, gdy wyrok ten dotyczy tego samego stosunku prawnego, którego dotyczył wyrok wydany w sprawie objętej wnioskiem o wznowienie postępowania. O tożsamości stosunku prawnego można mówić w sytuacji, gdy wyrok jest tożsamy zarówno od strony przedmiotowej, jak i podmiotowej, czyli dotyczy tych samych osób oraz tych samych praw i obowiązków pomiędzy tymi osobami.

Ad 3. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego może stanowić podstawę wznowienia, jeśli zostało wydane w sytuacjach wskazanych w art. 4011k.p.c. i art. 403 § 4 w zw. z art. 4161 k.p.c.

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą stanowi podstawę wznowienia, jeżeli dotyczy aktu normatywnego, który stanowił podstawę orzeczenia zaskarżonego skargą(art. 4011 k.p.c.). Na tej podstawie może zostać zaskarżone zarówno orzeczenie merytoryczne (wyrok, postanowienie rozstrzygające istotę sprawy w postępowaniu nieprocesowym), jak i postanowienie formalne (np. postanowienie o odrzuceniu pozwu). Dodać należy, że w przypadkupostanowienia formalnego jest to wyłączna podstawa wznowienia (art. 4011 w zw. z art. 399 § 2 k.p.c.). Sąd Najwyższy w uchwale składu

siedmiu sędziów z 17 grudnia 2009 r. (III PZP 2/09, LexPolonica nr 2110969, OSNP, 2010, nr 9-10, poz. 106), której nadał moc zasady prawnej, uznał, że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego stwierdzające w sentencji niezgodność z Konstytucją określonej wykładni aktu normatywnego, które nie powoduje utraty mocy obowiązującej przepisu, nie stanowi podstawy do wznowienia postępowania przewidzianej w art. 4011 k.p.c., natomiast w wyroku z 8 lipca 2010 r. (II CSK 3/10, LexPolonica nr 2397618, OSNC 2011, nr 2, poz. 19) stwierdził, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego, który stwierdza niezgodność z Konstytucją braku określonej regulacji prawnej w kwestionowanym przepisie, nie powoduje utraty mocy obowiązującej tego przepisu. Z kolei w postanowieniu z 29 kwietnia 2010 r. (IV CO 37/09, LexPolonica nr 2372810, OSNC 2010, nr 12, poz.166) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzający w sentencji niezgodność z Konstytucjąbraku określonej regulacji prawnej, nie stanowi podstawy wznowienia postępowania przewidzianej w art. 4011 k.p.c.

Można również żądać wznowienia, jeżeli na treść wyroku miało wpływ postanowienie niekończące postępowania w sprawie, wydane na podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny zaniezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą, uchylone lub zmienione zgodnie z art. 4161 k.p.c. Jeśli zatem w procesie wydany został wyrok, na treść którego miało wpływ wydane w toku postępowania postanowienie niekończące postępowaniaw sprawie, którego podstawę stanowił akt normatywny uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, to na podstawie art. 4161 k.p.c. można żądać w terminie wskazanym w art. 407 § 2 k.p.c. - przy odpowiednim zastosowaniu przepisów o wznowieniu postępowania - uchylenia takiego postanowienia. Uchylenie takiego postanowienia stanowi podstawę wniesienia skargi o wznowienie postępowania, w którym zostało wydane, jeżeli miało ono wpływ na treść wyroku (art. 403 § 4 k.p.c.).

G. Fakultatywne składniki skargi

Wniesienie skargi o wznowienie postępowania pozostaje bez wpływu na prawomocność i wykonalność zaskarżonego orzeczenia. W skardze skarżący może złożyć wniosek o wstrzymanie wykonania wyroku (art. 414 k.p.c.) oraz wniosek o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywrócenie stanu poprzedniego (art. 415 k.p.c.).

Składanie wniosku o wstrzymanie wykonania wyroku znajduje usprawiedliwienie w sytuacji, gdy prawomocny wyrok nie został wykonany. We wniosku należy uprawdopodobnić, że w wypadku wykonania wyroku skarżącemu grozi niepowetowana szkoda. Strona przeciwna może przeciwdziałać wstrzymaniu przez sąd wykonania zaskarżonego orzeczenia przez złożenie odpowiedniego zabezpieczenia, którym może być złożenie odpowiedniej (tj. określonej przez sąd) sumy do depozytu sądowego. Na postanowienie sądu pierwszej instancji o wstrzymaniu wykonania wyroku, podjęte na podstawie art. 414 k.p.c., przysługuje zażalenie na podstawie art. 394 pkt 41 k.p.c.

Wniosek o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywrócenie stanu poprzedniego może zostać złożony zarówno w skardze, jak i ustnie w toku postępowania wywołanego skargą o wznowienie postępowania, tj. aż do zamknięcia rozprawy, na której sąd rozpoznaje sprawę na nowo. We wniosku należysprecyzować, w jaki sposób ma nastąpić przywrócenie stanu poprzedniego (por. wyrok SN z 12 kwietnia 2007 r., III CSK 412/06, LexPolonica nr 1320343). Podstawą materialnoprawną wniosku są przepisy o nienależnym świadczeniu (por. wyrok SN z 25 września 1965 r., I PR 372/65, LexPolonica nr 314863, OSNCP 1966, nr 5, poz. 83). W doktrynie prezentowany jest także pogląd, że samodzielną podstawę materialnoprawną roszczenia o restytucję stanowi - podobnie jak art.338 § 1 k.p.c. - art. 415 k.p.c.

Wniosek restytucyjny nie jest środkiem prawnym, za pomocą którego skarżący mógłby dochodzić naprawienia szkody wyrządzonej wydaniem lub wykonaniem wyroku. Takich roszczeń skarżący może skutecznie dochodzić w odrębnym procesie przeciwko drugiej stronie. Treść art. 415 zd. drugie k.p.c., stanowiącego, że roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej wydaniem lub wykonaniem wyroku można dochodzić w

osobnym procesie także od Skarbu Państwa, pozostaje w związku z art.4171 § 2 k.c. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu jego niezgodności z prawem. Takim właściwym postępowaniem jest postępowanie wywołane wniesieniem skargi o wznowienie postępowania, jeżeli w jego wyniku sąd uchyli lub zmieni zaskarżone orzeczenie. Brak możliwości wniesienia skargi o wznowienie postępowania bądź negatywny wynik postępowania wywołanego taką skargą jest okolicznością, którą należy wykazać, decydując się na złożenie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.Zgodnie z art. 4245 § 1 pkt 5 k.p.c. skarga, o której mowa w art. 4241 § 1 k.p.c., powinna bowiem zawierać „wykazanie, że wzruszenie zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środków prawnych nie było i nie jest możliwe…”.

H. Przebieg postępowania wznowieniowego

Skarga o wznowienie postępowania podlega przez sąd badaniu pod kątemdopuszczalności o dwojakim charakterze, to jest dopuszczalności samej skargi oraz dopuszczalności wznowienia postępowania. O dopuszczalności skargi decyduje zachowanie ustawowego terminu do jejwniesienia (art. 407 i 408 k.p.c.) oraz oparcie skargi na ustawowychpodstawach wymienionych w art. 401, 4011 i 403 k.p.c., natomiast badanie dopuszczalności wznowienia obejmuje ocenę zasadności skargi.Po wpłynięciu skargi przewodniczący podejmuje czynności mające na celu sprawdzenie, czy skarga - jako pismo procesowe - spełnia warunki formalne. W przypadku stwierdzenia braków wydaje zarządzeniena podstawie art. 130 k.p.c. oraz art. 1302 k.p.c., ze skutkami wskazanymi w tych przepisach, a więc postępowanie może zakończyć sięwydaniem zarządzenia o zwrocie skargi.

Jeżeli skarga nie jest dotknięta brakami formalnymi albo braki te zostały usunięte, następuje etap badania skargi przez sąd. Sąd na posiedzeniu niejawnym bada, czy skarga jest wniesiona w terminie, czy jest dopuszczalna i czy opiera się na ustawowej podstawie wznowienia (art. 410 § 1 zd. pierwsze k.p.c.). Jeżeli na podstawie twierdzeń skarżącego nie można jednoznacznie rozstrzygnąć, czy

skarga spełnia wymagania określone w art. 409 k.p.c., sąd może zażądać od skarżącego wskazania dodatkowych okoliczności. Na posiedzeniu niejawnym sąd może także, na wniosek skarżącego, wydać -zaskarżalne zażaleniem - postanowienie o wstrzymaniu wykonania zaskarżonego wyroku.

Samo sformułowanie podstawy wznowienia w sposób odpowiadający ustawie nie oznacza, że skarga opiera się na ustawowej podstawie wznowienia. Skarga o wznowienie postępowania nie jest oparta na ustawowej podstawie nie tylko wtedy, gdy powołana w niej podstawa wznowienia została sformułowana w sposób nieodpowiadający ustawie, ale także wówczas, gdy z uzasadnienia skargi wynika, że podstawa ta w rzeczywistości nie istnieje (postanowienie SN z 15 grudnia 2010 r., II CZ 145/10, niepubl.).

Na tym etapie postępowania sąd bada, czy twierdzenia skarżącego istotnie stanowią ustawową podstawę wznowienia, np. czy nowe dowody są rzeczywiście nowe (postanowienie SN z 29 stycznia 1968 r., I CZ 122/67, LexPolonica nr 319084, OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 154). Jeżelizachodzą wątpliwości, czy skarżący wykazał zachowanie terminu, dopuszczalność skargi i jej oparcie na ustawowych podstawach, w szczególności jeżeli twierdzenia w niej zawarte są sprzeczne z załączonymi dowodami lub nie zostały nimi potwierdzone sąd, zgodnie z art. 410 § 2 k.p.c. ma obowiązek wątpliwości te wyjaśnić, wzywającskarżącego do uprawdopodobnienia wskazanych w skardze okoliczności. Pozytywny wynik badania skargi w tym zakresie spowoduje wyznaczenie rozprawy, w przeciwnym zaś wypadku sąd postanowieniem skargę odrzuci(postanowienie SN z 26 września 2007 r., IV CZ 48/07, LexPolonica nr2094013). Innymi słowy, na wstępnym etapie badania skargi, przewidzianym w art. 410 k.p.c., sąd nie ocenia zasadności skargi ani trafności powołanej w niej podstawy, a jedynie to, czy zachowanezostały warunki umożliwiające jej rozpoznanie, w tym to, czy skarżący trafnie powołał podstawę wznowienia postępowania. Na podstawie zawartych w skardze twierdzeń i powołanych dowodów sąd dokonuje oceny wskazanych przez skarżącego podstaw wznowienia pod kątem ich ustawowej dopuszczalności, a więc tego, czy są to podstawywymienione w art. 401, 4011 i art. 403 k.p.c. Jeżeli podstawę skargistanowi art. 403 § 2 k.p.c., sąd bada, czy istotnie chodzi o fakty i

dowody wykryte przez stronę w czasie, gdy niemożliwe już było powołanie ich w sprawie objętej skargą oraz czy skarżący uprawdopodobnił, że są to fakty i dowody, których powołanie w tamtejsprawie mogłoby mieć wpływ na jej wynik. Nie chodzi zatem o ocenę, czy skarżący udowodnił rzeczywistą możliwość wpływu nowych faktów i dowodów na wynik sprawy, ale jedynie o ocenę, czy uprawdopodobnił tęprzesłankę. Na postanowienie o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania w zasadzie przysługuje zażalenie. Dopuszczalność zażalenia w wypadku, gdy o wznowieniu orzekał sąd pierwszej instancji, wynika z art. 394 k.p.c. W sytuacji zaś, gdy o wznowieniuorzekał sąd drugiej instancji, zażalenie może być dopuszczalne na podstawie art. 3941 k.p.c. Jednakże na postanowienie sądu drugiej instancji, który orzekał o dopuszczalności wznowienia jako sąd właściwy według art. 405 k.p.c., zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje tylko wtedy, jeżeli w sprawie, w której wniesiono skargęo wznowienie postępowania, przysługiwałaby skarga kasacyjna (zob. postanowienie SN z 14 listopada 2006 r., II CZ 85/06, niepubl.).

Wznowienie postępowania prowadzi do ponownego rozpoznania sprawy, począwszy od momentu, od którego postępowanie dotknięte było wadą stanowiącą podstawę wznowienia. Jeżeli więc skargą o wznowienie zasadnie zaskarżono wyrok sądu drugiej instancji, to wznowienie postępowania oznacza niejako powrót do tej fazy postępowania, która rozpoczęła się przed sądem drugiej instancji. Jeżeli skargę o wznowienie postępowania rozpoznaje - zgodnie z art. 405 k.p.c. - sądwyższej instancji, to działa on jako sąd drugiej instancji, także w fazie oceny dopuszczalności skargi. Zgodnie z art. 406 k.p.c. do postępowania ze skargi o wznowienie postępowania stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.Jednakże nie oznacza to, że sąd rozpoznający skargę o wznowienie postępowania należy uznać za sąd pierwszej instancji, gdy postępowanie dotyczy skargi o wznowienie postępowania od wyroku sądudrugiej instancji i skargę tę - zgodnie z art. 405 k.p.c. - rozpoznaje sąd, który wydał taki wyrok. Wręcz odwrotnie, z art. 406 k.p.c. wynika, że przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji stosuje się tylko odpowiednio, ponadto wtedy, jeżeli dalsze przepisy dotyczące skargi o wznowienie nie stanowią inaczej.

Jeżeli skarga opiera się na ustawowej podstawie i została złożona w terminie, sąd wyznaczy rozprawę (a contrario art. 410 § 1 zd. drugiek.p.c.) w celu merytorycznego rozpoznania sprawy na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia. Strony postępowania wznowionego - w zależności od tego, czy jest to skarżący, czy też przeciwnik skarżącego - powinny wnosić o:

- oddalenie skargi, wykazując, że jest bezzasadna,

- zmianę zaskarżonego orzeczenia i wydanie orzeczenia stosownie do wyników postępowania, wykazując zasadność skargi,

- uchylenie zaskarżonego orzeczenia i odrzucenie pozwu lub umorzeniepostępowania, wykazując zasadność skargi i wnioskowanego rozstrzygnięcia.

Postępowanie, które zostało zakończone prawomocnym wyrokiem oddalającym skargę o wznowienie albo wyrokiem rozstrzygającym sprawępo dopuszczeniu wznowienia, nie może być wznowione (nie wyłącza skutecznego wznowienia skarga poprzednio zwrócona lub odrzucona, a także okoliczność, że postępowanie wywołane wcześniej złożoną skargązostało umorzone). Wyłączenie wznowienia zachodzi bez względu na podstawę wznowienia powołaną w kolejnej skardze oraz niezależnie od tego, czy skargę wniosła strona, która wcześniej złożyła skargę przez sąd oddaloną, czy też strona przeciwna (por. postanowienie SN z 15 grudnia 2000 r., I CKN 1142/00, LexPolonica nr 350896, OSNC 2001, nr 7-8, poz. 108). Przyjęta w art. 416 § 1 k.p.c. zasada jednorazowości wznowienia nie ma zastosowania, jeżeli kolejna skargao wznowienie została oparta na podstawie wznowienia wskazanej w art.4011 k.p.c., a więc w sytuacji, gdy podstawą wznowienia jest wyrok Trybunału Konstytucyjnego stwierdzający niezgodność aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie zaskarżone skargą.

I. Zaskarżalność orzeczeń wydanych w następstwie rozpoznania skargi

Postanowienie o wznowieniu postępowania nie podlega zaskarżeniu, może być przedmiotem kontroli tylko na podstawie art. 380 k.p.c. w ramach zaskarżenia orzeczenia wydanego w następstwie ponownego rozpoznania sprawy.

Apelacja przysługuje od wydanego przez sąd pierwszej instancji w następstwie wznowieniapostępowania:

1) wyroku oddalającego skargę,

2) wyroku zapadłego po wcześniejszym uchyleniu orzeczenia zaskarżonego skargą,

3) wyroku zmieniającego orzeczenie zaskarżone skargą.

Skarga kasacyjna przysługuje od wyroku wydanego przez sąd drugiejinstancji, który był właściwy do wznowienia, gdy sąd ten:

1) oddalił skargę,

2) uchylił zaskarżone orzeczenie i na nowo rozstrzygnął sprawę,

3) zmienił orzeczenie zaskarżone skargą.

O dopuszczalności skargi kasacyjnej rozstrzyga w tych przypadkach przedmiot sprawy wcześniej prawomocnie zakończonej i w której złożona została skarga o wznowienie (postanowienie SN z 26 stycznia

2000 r., III CZ 173/99, LexPolonica nr 345206, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 144).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Środek dowodowy, który powstał po uprawomocnieniu się wyroku, niestanowi podstawy wznowienia postępowania przewidzianej w art. 403 § 2 k.p.c. (uchwała SN z 21 lutego 1969 r., III PZP 63/68, LexPolonicanr 296743, OSNCP 1969, nr 12, poz. 208).

2. Na wydane przez przewodniczącego w sądzie drugiej instancji zarządzenie o zwrocie skargi o wznowienie postępowania wobec nieuzupełnienia jej braków nie przysługuje zażalenie (postanowienie SN z 21 grudnia 1998 r., III CKN 739/98, LexPolonica nr 334410, OSNC1999, nr 5, poz. 102).

3. Rozpoznanie (odrzucenie) skargi o wznowienie postępowania przez sąd drugiej instancji nie oznacza, że sąd ten wydał orzeczenie pierwszoinstancyjne, na które przysługuje zażalenie (chociaż w sprawie skargi orzekał jako jedyny) (postanowienie SN z 22 lipca 1999 r., I PKN 312/99, LexPolonica nr 344031, M. Prawn. 2000, nr 3, s. 135).

4. Sformułowanie podstawy wznowienia w sposób odpowiadający art. 401-404 k.p.c. nie oznacza oparcia skargi na ustawowej podstawie wznowienia, jeżeli już z samego jej uzasadnienia wynika, że wymieniona podstawa nie ma zastosowania. Taka skarga, jako nieopartana ustawowej podstawie wznowienia, podlega odrzuceniu (art. 410 § 1 k.p.c.; postanowienie SN z 28 października 1999 r., II UKN 174/99, LexPolonica nr 348742, OSNAPiUS 2001, nr 4, poz. 133).

5. Kasacja nie przysługuje od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji

odrzucające skargę o wznowienie postępowania (postanowienie SN z 28 czerwca 2001 r., I CZ 94/01, LexPolonica nr 353329, OSNC 2002, nr 3,poz. 34).

6. Nie jest dopuszczalna - oparta na podstawie określonej w art. 403§ 2 k.p.c. - skarga o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem oddalającym wniosek o zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku (postanowienie SN z 11 lipca 2002 r., IV CO 7/02, LexPolonica nr 358940, OSNC 2003, nr 10, poz. 139).

7. Zmiana lub uchylenie kilku z prawomocnych postanowień, stwierdzających nabycie spadku po tym samym spadkodawcy, może nastąpić w drodze wznowienia postępowania na podstawie art. 403 § 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. (postanowienie SN z 7 listopada 2002 r., V CKN 1258/00, LexPolonica nr 362944, „Wokanda” 2003, nr 9, poz. 8).

8. Nienależyte wykonanie obowiązków procesowych przez adwokata ustanowionego z urzędu nie może stanowić podstawy wznowienia postępowania, polegającej na pozbawieniu strony możności działania (art. 401 pkt 2 k.p.c.; postanowienie SN z 26 marca 2003 r., II CZ 26/03, LexPolonica nr 364415, OSNC 2004, nr 6, poz. 95).

9. Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 30 listopada 2010 r. (III CZP 16/10, LexPolonica nr 2418496, OSNC 2011, nr 4, poz. 38) uznał, że ostateczny wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w którym stwierdzono naruszenie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd zagwarantowanego w art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej dnia 4 listopada 1950 r. w Rzymie (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), nie stanowi podstawy wznowienia postępowania cywilnego.

6. Odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej.Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia

A. Odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej

AA. Uwagi wstępne

Omówienie skargi przewidzianej w art. 4241 i nast. k.p.c. warto poprzedzić uwagami dotyczącymi odpowiedzialności państwa za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie (zaniechanie) przy wykonywaniu władzy publicznej. Pozwala to lepiej zrozumieć istotę procesowego środka prawnego pozostającego w dyspozycji poszkodowanego, przy dochodzeniu odszkodowania od Skarbu Państwa lubjednostki samorządu terytorialnego.

W systemie prawa polskiego odpowiedzialność państwa za szkody wyrządzone jednostce jest odpowiedzialnością z tytułu czynów niedozwolonych. W okresie powojennym odpowiedzialność odszkodowawczapaństwa uregulowana została dopiero w ustawie z 15 listopada 1956 r.o odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych (Dz.U. Nr 54, poz. 243). Ustawa ta prawie w całości włączona została do Kodeksu cywilnego uchwalonego ustawą z 23 kwietnia 1964 r. Według art. 417 k.c. w brzmieniu wówczas obowiązującym oraz jego wykładni przez wiele lat powszechnieprzyjmowanej, przesłanką odpowiedzialności Skarbu Państwa (państwowej osoby prawnej) było wyrządzenie szkody przy wykonywaniu powierzonej czynności przez funkcjonariusza państwowego, przy czym zachowanie takie musiało być zawinione. Wymaganie to wprawdzie łagodziła koncepcja tzw. winy anonimowej (bezimiennej), jednak była to odpowiedzialność, której wykazanie przez obywatela nie należało do zadania łatwego. W przypadku szkody wynikłej z wadliwych rozstrzygnięć indywidualnych (orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne) przepisy Kodeksu cywilnego wymagały wykazania, że naruszenie prawa przez funkcjonariusza miało charakter kwalifikowany, podlegający ściganiu w trybie postępowania karnego lub dyscyplinarnego, a stwierdzenie winy musiało nastąpić w sposób szczególny, a mianowicie w wyroku karnym, w orzeczeniu dyscyplinarnym lub w drodze uznania przez organ przełożony.

Zasadnicza zmiana w podejściu do zasady odpowiedzialności państwa z tytułu szkód wyrządzonych jednostce nastąpiła z chwilą wejścia w życie (17 października 1997 r.) Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., która wprowadziła szeroki katalog wolności i praw jednostki, kładąc jednocześnie silny nacisk na gwarancje instytucjonalne, a więc środki dochodzenia tych praw przedorganami władzy publicznej. Art. 77 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Wobec tego, że zakres podmiotowy i przedmiotowy tego przepisu odbiegał od istniejącej wówczas regulacji kodeksowej (art. 417-420 k.c.), zaistniała konieczność przewartościowania podstaw, zasad i przesłanek odpowiedzialności państwa za szkodę wyrządzoną przez władzę publiczną. Nastąpiło to z dniem 1 września 2004 r. po uchwaleniu noweli do Kodeksu cywilnego, która w obrębie art. 417-421k.c. zawiera nową regulację dotyczącą wspomnianej odpowiedzialności państwa.

Odpowiedzialność władzy publicznej za wyrządzoną szkodę jest odpowiedzialnością deliktową i przedstawia się odmiennie w zależności od tego, czy czynność wyrządzająca szkodę należy do sferyprywatnoprawnej (gospodarczej), czy też publicznoprawnej. Zasadniczego znaczenia nabiera zatem kwestia precyzyjnego rozgraniczenia działalności gospodarczej (dominium) i władczej (imperium) administracji publicznej. Z obecnego brzmienia art. 417 k.c. wynika, że państwo lub podmioty publiczne odpowiadają za szkodęwyrządzoną wskutek działań przy wykonywaniu władzy publicznej w sferze „imperium”. Za szkody spowodowane zachowaniem niebędącym przejawem wykonywania władzy publicznej, a więc wyrządzone w trakciewykonywania funkcji gospodarczych o charakterze cywilnoprawnym (sfera „dominium”) stosowana jest odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych na zasadach ogólnych, przewidzianych w Kodeksie cywilnym (art. 416 k.c. - odpowiedzialność osoby prawnej za szkodę wyrządzoną z winy jej organu; art. 427 k.c. - odpowiedzialność za cudze czyny za winę w nadzorze; art. 435-436 k.c. - odpowiedzialnośćna zasadzie ryzyka przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił

przyrody oraz odpowiedzialność samoistnego posiadacza mechanicznego środka komunikacji).

Odpowiedzialność władzy publicznej za wyrządzone szkody powiązana została - zgodnie z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP - nie z winą funkcjonariusza czy też organu władzy w rozumieniu przepisów prawa cywilnego, lecz z niezgodnym z prawem działaniem takiego organu, a więc tej instytucji, z działalnością której wiąże się wyrządzenie szkody. Pojęcie „władza publiczna” obejmuje władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, w tym wszelkie instytucje państwowe lub samorządowe, a także inne - o ile wykonują funkcje władzy publicznej. „Wykonywanie władzy publicznej” to tylko takie działania, które ze swej istoty, a więc ze względu na charakter i rodzaj funkcji przynależnej władzy publicznej, wynikają z kompetencji określonych w samej Konstytucji RP oraz innych przepisach prawa. Wykonywanie władzy publicznej z reguły łączy się zmożliwością władczego kształtowania sytuacji jednostki (element podporządkowania). Dotyczy to zatem działań w takim obszarze, w którym może dojść do naruszenia prawa i wolności jednostki ze stronywładzy publicznej.

Podmiotami prawa cywilnego ponoszącymi odpowiedzialność odszkodowawczą za działania (zaniechania) w sferze imperialnej są:

1) osoby prawne wykonujące z mocy prawa władzę publiczną, a w szczególności Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego (np. gmina),

2) osoby prawne, którym zlecono wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej na podstawie porozumienia, w szczególności jednostki samorządu terytorialnego (np. powiat).

W pierwszym przypadku kompetencja gminy, jako osoby prawnej do wykonywania władzy publicznej, jest wkomponowana w jej strukturę

organizacyjnoprawną, wykonywana jest zatem ex lege, natomiast w drugim przypadku powiat, jako osoba prawna, czerpie kompetencję do wykonywania władzy publicznej dopiero w razie jej przekazania, w drodze porozumienia, które z oczywistych względów nie ma charakteru cywilnoprawnego, lecz administracyjnoprawny. Porozumienie takie dozwolone jest wyłącznie w sytuacjach prawem przewidzianych, nie jest więc możliwe jego zawarcie bez wyraźnego ustawowego przyzwolenia. Takie rozwiązanie usprawiedliwione jest zasadą, zgodnie z którą w relacjach publicznoprawnych nie znajduje zastosowania swoboda umów. Odpowiedzialność organu władzy państwowej(utożsamianego ze Skarbem Państwa), jako organu zlecającego, oparta jest na zasadzie ryzyka i jest odpowiedzialnością solidarną z podmiotem, który na podstawie wspomnianego porozumienia przejął zadania z obszaru działania władzy publicznej.

Poszkodowanym, uprawnionym do żądania odszkodowania od jednostek wykonujących władzę publiczną, może być każdy podmiot prawa cywilnego (osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna niewyposażona w osobowość prawną, lecz mająca zdolność prawną, czylitzw. ułomna osoba prawna).

AB. Ogólne przesłanki odpowiedzialności

Odpowiedzialność Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego jest odpowiedzialnością za własne, a nie za cudze działanie. Podstawowe znaczenie ma ustalenie, czy działanie organu władzy publicznej jest związane z realizacją jego prerogatyw. Formalny charakter powiązań między bezpośrednim sprawcą szkody a władzą publiczną jest mniej istotny, aczkolwiek ustalenie statusu bezpośredniego sprawcy szkody ułatwia przypisanie określonego działania władzy publicznej. Istotne jest, aby bezpośredni sprawca występował w roli wykonawcy władzy publicznej (np. urzędnik zatrudniony w organie władzy publicznej lub osoba, której zlecono zadania z zakresu władzy publicznej, a nawet osoba przywołana do współdziałania w czynności stanowiącej wykonywanie władzy publicznej).

Wystarczającą przesłanką odpowiedzialności państwa za wyrządzoną szkodę jest ustalenie bezprawności zachowania. Nie jest więc wymagane ustalenie winy w sensie subiektywnym. Uniezależnienie odpowiedzialności odszkodowawczej państwa od winy sprawcy szkody podyktowane zostało służebną rolą, jaką organy władzy publicznej powinny spełniać wobec jednostki, zapewniając wolność oraz przestrzeganie praw człowieka i obywatela (art. 5 Konstytucji RP). Surowa odpowiedzialność za szkody wyrządzone bezprawnym działaniem lub zaniechaniem organów władzy publicznej, określana niekiedy jako odpowiedzialność według „zasady bezprawności”, nie została jednak wyodrębniona z odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, lecz funkcjonuje w jej ramach. Razem z odpowiedzialnością na zasadzie słuszności tworzy system odpowiedzialności deliktowej za szkodę wyrządzoną przez władzę publiczną.

Odpowiedzialność na zasadzie słuszności, przewidziana w art. 4172 k.c., aktualizuje się wówczas, gdy brak jest podstaw do dochodzenia roszczenia odszkodowawczego na zasadach ogólnych, ale istnieją ważneracje przemawiające za kompensacją szkody. Poszkodowany może żądać odszkodowania nie za każdą szkodę, lecz tylko za szkodę poniesioną na osobie (a nie w mieniu). Przesłankami odpowiedzialności na zasadzie słuszności są zatem: wykonywanie władzy publicznej zgodnie z prawem, powstanie szkody na osobie, adekwatny związek przyczynowy między aktem władzy publicznej a szkodą, zasadność przyznania odszkodowania w świetle zasad słuszności. W judykaturze Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, według którego nie można wykluczyć - w sytuacjach wyjątkowych - zastosowania związku przyczynowego typu conditio sine qua non. Dla spełnienia humanitarnego celu, jakiemu przyświeca zasada słuszności, można zatem odstąpić od wymagania, aby między szkodą a zachowaniem się funkcjonariusza władzy publicznej istniał normalny (adekwatny) związek przyczynowy, a poprzestać na ustaleniu istnienia niekwalifikowanego powiązania kauzalnego (np. wyrok SN z 4 marca 2008 r., IV CSK 453/07, LexPolonica nr 1854082, OSNC-ZD 2008, nr D, poz. 122.).

Warunkiem sine qua non odpowiedzialności za powstałą szkodę jest jejwyrządzenie „przy wykonywaniu władzy publicznej”. Oznacza to, że

powierzający czynność nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez bezpośredniego sprawcę przy okazji wykonywania powierzonej czynności. Czynność wyrządzająca szkodę może mieć charakter władczy, tj. kształtujący pozycję prawną poszkodowanego, może to być także czynność faktyczna.

Wskazując na szkodę oraz związek przyczynowy, które - poza bezprawnością - stanowią przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej państwa, należy zaznaczyć, że przepisy regulujące ten rodzaj odpowiedzialności nie zawierają w tym zakresie żadnych szczególnych unormowań. Zastosowanie mają więc ogólne reguły Kodeksucywilnego, zgodnie z którymi odpowiedzialnością objęte są wyłącznie normalne następstwa działania lub zaniechania, z których szkoda wynikła (adekwatny związek przyczynowy), naprawienie szkody zaś obejmuje straty (damnum emergens) oraz utracone korzyści (lucrum cessans), które poszkodowany mógł osiągnąć, gdyby szkoda nie zostaławyrządzona (art. 361 § 1 i 2 k.c.). Poszkodowanemu przysługuje ponadto roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę wrazie uszkodzenia ciała, wywołania rozstroju zdrowia lub naruszenia innego dobra osobistego (art. 445 i 448 k.c.).

AC. Szczególne przesłanki odpowiedzialności

Jak już wspomniano, wejście w życie Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997r., której art. 77 ust. 1 stanowi, że każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej, spowodowało przełom w podejściu do problematyki odpowiedzialności państwa za wyrządzenie szkody, której źródłem są czynności konwencjonalne (nie faktyczne, lecz mające charakter władczy), podejmowane przez organy władzy ustawodawczej oraz sądowej, tj. akty normatywne i orzeczenia sądowe,a także decyzje administracyjne. Nową regulacją prawną przyjętą w art. 4171 § 1-4 k.c., który wszedł w życie 1 września 2004 r., objęte zostały również zaniechania władzy publicznej w zakresie legislacji oraz wydawania rozstrzygnięć indywidualnych. Jej odrębność, w porównaniu do art. 417 k.c., jako ogólnej formuły odpowiedzialności, polega na wyraźnym określeniu, na czym polega

niezgodność z prawem czynności konwencjonalnych oraz w jaki sposób ma nastąpić stwierdzenie tej niezgodności.

W świetle art. 77 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 4171 k.c. podmiotywykonujące władzę publiczną odpowiadają za swoje działania lub zaniechania, gdy są one niezgodne z prawem. Przyjmuje się, że konstytucyjne „niezgodne z prawem działanie” to działanie z naruszeniem prawa lub bez podstawy prawnej, natomiast zaniechanie w rozumieniu bezczynności ma miejsce tylko wówczas, jeżeli prawo nakłada na władzę publiczną obowiązek określonego działania. Objaśniając użyte w tych przepisach pojęcie „niezgodność z prawem”, należy mieć na względzie niezgodność z konstytucyjnie rozumianymi źródłami prawa, a więc Konstytucją, ustawami, ratyfikowanymi umowamimiędzynarodowymi, rozporządzeniami, aktami prawa miejscowego (art. 87 Konstytucji RP), a także prawem Unii Europejskiej, nie obejmuje natomiast naruszeń norm moralnych i obyczajowych, określanych jako „zasady współżycia społecznego” lub „dobre obyczaje”.

W orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego oraz Sądu Najwyższego podkreśla się, że zaniechanie podjęcia przez władzę publiczną działań zapewniających uprawnionej osobie realizację jej praw podmiotowych jest bezprawne tylko wówczas, gdy narusza skonkretyzowany w przepisach prawa obowiązek, którego wykonanie wyłączyłoby powstanie szkody. Ponadto wskazuje się, że możliwość rekonstrukcji obowiązku działania z ogólnych zasad prawa albo zasad współżycia społecznego nie znajduje zastosowania do oceny zachowań władczych państwa (np. wyrok TK z 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, LexPolonica nr 354055, OTK 2001, nr 8, poz. 256 oraz wyrok SN z 28 kwietnia 2005 r., III CK 367/04, LexPolonica nr 377636, Biul. SN 2005, nr 7).

AD. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną działalnością władczą w sferze legislacyjnej

Odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną przez działalność władczą w sferze legislacyjnej uregulowana została w art. 4171 § 1 k.c. (bezprawie legislacyjne przez działanie) i w art. 4171 § 4 k.c.

(bezprawie legislacyjne przez zaniechanie). W przypadku bezprawnościlegislacyjnej przez działanie warunkiem koniecznym rozpoznania przezsąd roszczenia odszkodowawczego jest stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności aktu prawnego, który wyrządził szkodę z nadrzędnymi aktami normatywnymi, a mianowicie Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. Dopiero po stwierdzeniu w wyroku Trybunału Konstytucyjnego, mającym charakter prejudykatu, niezgodności normy wyrażonej w przepisie prawnym z normą hierarchicznie wyższą, poszkodowany może dochodzić przed sądempowszechnym, w drodze postępowania cywilnego, naprawienia poniesionej szkody. Jest to odpowiedzialność oparta na szczególnie pojmowanej zasadzie ryzyka. Wobec tego, że prawo wspólnotowe nie jest wymienione w art. 4171 § 1 k.c., a ponadto nie podlega kategorii umów międzynarodowych, uznać należy, że zawarte w tym przepisie wymaganie przedsądu (prejudykatu) nie dotyczy niezgodnościprawa polskiego z prawem wspólnotowym. Oznacza to, że sąd polski, orzekając o odpowiedzialności odszkodowawczej państwa w związku ze szkodą wyrządzoną naruszeniem prawa, które pozostaje w kolizji z prawem wspólnotowym, będzie musiał - dysponując możliwością zwrócenia się do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z zapytaniem dotyczącym obowiązywania prawa wspólnotowego - rozstrzygnąć o zgodności prawa krajowego z prawem wspólnotowym. W świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości podstawy do żądania odszkodowania nie stanowi naruszenie przez ustawodawcę krajowego każdej normy prawa wspólnotowego, a jedynie takiej, której celem jest przyznanie praw jednostkom.

W przypadku bezprawności legislacyjnej przez zaniechanie niezgodnośćz prawem niewydania aktu normatywnego, którego obowiązek wydania przewiduje przepis prawa, stwierdza sąd rozpoznający sprawę o naprawienie szkody (art. 4171 § 4 k.c.). Sama zasada odpowiedzialności państwa z tego tytułu jest podobna do odpowiedzialności za bezprawność legislacyjną przez działanie. Zakresem tej odpowiedzialności objęta jest także szkoda powstała na skutek braku lub zwłoki w implementacji prawa wspólnotowego, jeśli Polska była zobowiązana tego dokonać.

Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 19 maja 2009 r. (III CZP 139/08, LexPolonica nr 2033584, OSNC 2009, nr 11, poz. 144)stwierdził, że Skarb Państwa odpowiada za szkodę wyrządzoną niewydaniem aktu normatywnego, którego obowiązek wydania powstał po wejściu w życie Konstytucji RP).

W najbardziej znanej i opisanej sprawie (orzeczenie C-46/93) Brasserie du Pecheur v. Niemcy, w której przedmiotem sporu była szkoda wynikła z działalności władzy ustawodawczej, Trybunał podniósł, że naruszenie prawa wspólnotowego, jako przesłanka odpowiedzialności odszkodowawczej, musi być wystarczająco poważne, skoro dochodzi do niego w dziedzinie, w której państwo ma szeroką władzę dyskrecjonalną dla wykonania wyboru legislacyjnego.

Wskazując na szkodę, jako przesłankę odpowiedzialności z tytułu bezprawia legislacyjnego, należy odwołać się do uwag podanych przy omawianiu ogólnych przesłanek odpowiedzialności państwa za wyrządzoną szkodę. Gdy chodzi o przesłankę związku przyczynowego to - podobnie do przypadku unormowanego w art. 417 k.c. - powinien on mieć postać normalnego następstwa między szkodą a działaniem normy uznanej za niezgodną z normą hierarchicznie wyższą (adekwatny związek przyczynowy), z tym zastrzeżeniem, że poszkodowany, dochodząc naprawienia szkody w postaci utraconych korzyści, nie możeograniczyć się do wskazania potencjalnej możliwości jej uzyskania, gdyby nie został wydany akt normatywny uznany za niezgodny z aktem normatywnym hierarchicznie wyższym, lecz powinien wykazać, że w konkretnym przypadku tak by się stało.

AE. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem orzeczenia lubdecyzji administracyjnej

Według art. 45 ust. 1 Konstytucji RP: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”, natomiast art. 6 k.p.c. nakazuje sądowi „przeciwdziałać przewlekaniupostępowania i dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na

pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy”.

Instrumentem procesowym przekazanym do dyspozycji stron w razie przewlekłego rozpoznawania spraw przez sądy jest wprowadzona do polskiego systemu prawnego ustawa z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. Nr 179, poz. 1843 ze zm.). Rozwiązania przyjęte w tej ustawie stanowią nie tylko skuteczny środek przeciwdziałania przewlekłości postępowań sądowych,ale także służą dochodzeniu od Skarbu Państwa - na podstawie art. 4171 § 3 k.c. - odszkodowania za niewydanie orzeczenia sądowego bez nieuzasadnionej zwłoki. Szerzej zob. rozdział I. 3.

AF. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem orzeczenia lub decyzji administracyjnej

Zgodnie z art. 4171 § 2 k.c. w razie wyrządzenia szkody przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, a także w przypadku, gdy orzeczenie takie lub decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, jej naprawienia można żądać co do zasady tylko po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem. Innymi słowy dla powstania odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego za szkodę powstałą wskutek wydania przez sąd orzeczenia niezgodnego z prawem (decyzji wydanej przez organ administracji) konieczne jest uzyskanie (z wyjątkiem przewidzianym wustawie, o czym niżej) stosownego prejudykatu stwierdzającego, że wydane orzeczenie lub decyzja administracyjna są niezgodne z prawem.

„Właściwym postępowaniem” w rozumieniu art. 4171 § 2 k.c. jest postępowanie przed Sądem Najwyższym, które poszkodowany może wszcząćprzez wniesienie - przewidzianej w art. 4241-42412 k.p.c. - skargi ostwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, ale tylko w odniesieniu do:

1) prawomocnych wyroków sądu powszechnego drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie,

2) prawomocnych postanowień co do istoty sprawy (merytorycznych), kończących postępowanie, wydanych przez sąd drugiej instancji:

a) w postępowaniu nieprocesowym,

b) w postępowaniu o uznanie i stwierdzenie wykonalności orzeczeń sądów państw obcych,

c) w postępowaniu o uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przed sądem polubownym za granicą.

Wniesienie skargi jest więc warunkiem wstępnym dochodzenia odszkodowania, a wydane przez Sąd Najwyższy orzeczenie stwierdzająceniezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia stanowi prejudykat dla późniejszego postępowania odszkodowawczego przed sądem powszechnym.

Inne prawomocne orzeczenia sądu powszechnego, przez wydanie których wyrządzona została szkoda, a więc nierozstrzygające istoty sprawy postanowienia kończące i niekończące postępowanie, nie są objęte postępowaniem prejudycjalnym. Od takich orzeczeń skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem nie przysługuje. Strona, której takim (niepodlegającym zaskarżeniu do Sądu Najwyższego) orzeczeniem została wyrządzona szkoda, może domagać się odszkodowania przed sądem okręgowym bez uprzedniego uzyskania prejudykatu w postaci orzeczenia Sądu Najwyższego (art. 17 pkt 44 k.p.c.).

Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia sądu administracyjnego, jej naprawienia można żądać - podobnie jak w przypadku szkody wyrządzonej prawomocnym orzeczeniem sądu powszechnego - wyłącznie po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu jego niezgodności z prawem, bowiem użyte w art. 4171 § 2 k.c. pojęcia „właściwe postępowanie” oraz „orzeczenie wyrządzająceszkodę”, odnoszą się także do orzeczeń sądów administracyjnych funkcjonujących poza strukturą sądownictwa powszechnego. Postępowanie w celu stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia dotyczy orzeczenia wojewódzkiego sądu administracyjnego. Zostało ono uregulowane w Prawie o postępowaniu przed sądami administracyjnymi na podobnych zasadach, jakie obowiązują w przypadku postępowania wywołanego skargą przewidzianą w art. 4241 k.p.c.

Organem właściwym do rozpoznania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia wojewódzkiego sądu administracyjnego jest Naczelny Sąd Administracyjny. Orzeczenie tegoSądu stwierdzające niezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia ma -tak samo jak orzeczenie Sądu Najwyższego - charakter prejudykatu dlapóźniejszego postępowania odszkodowawczego przeciwko Skarbowi Państwa prowadzonego przed sądem powszechnym. Od orzeczeń NaczelnegoSądu Administracyjnego skarga nie przysługuje, z wyjątkiem gdy niezgodność z prawem wynika z rażącego naruszenia norm prawa Unii Europejskiej.

W przypadku szkody wyrządzonej ostateczną decyzją administracyjną „postępowaniem właściwym” w rozumieniu art. 4171 § 2 k.c. jest - przewidziane w Kodeksie postępowania administracyjnego - postępowanie, w którym organ administracji publicznej stwierdza nieważność decyzji (art. 156 § 1 k.p.a.) lub stwierdza, że wydanie decyzji nastąpiło z naruszeniem prawa (art. 158 § 2 k.p.a.).

B. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia

BA. Uwagi wstępne

Ustawą z 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr13, poz. 98), która weszła w życie z dniem 6 lutego 2005 r., powołany został do życia nowy środek prawny w postaci skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 4241 i nast. k.p.c.). Skarga nie jest środkiem prawnym służącym wzruszeniu, zmianie lub usunięciu z obrotu prawnego orzeczenia zaskarżonego skargą. Pomimo stwierdzenia, że zostało wydane niezgodnie z prawem, korzysta ono nadal z przymiotu prawomocności. Skarga nie jest więc środkiem zaskarżenia, lecz szczególnym środkiemprawnymo nadzwyczajnym charakterze. Jej wprowadzenie do Kodeksu postępowania cywilnego nastąpiło w związku z nową regulacją odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez niezgodne z prawem działania lub zaniechania przy wykonywaniu władzypublicznej. Według art. 4171 § 2 k.c., jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem. Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.

Skarga stanowi instrument procesowy, za pomocą którego zostaje uruchomione „właściwe postępowanie” w rozumieniu art. 4171 § 2 k.c. Przeprowadzenie tego postępowania ze skutkiem w postaci stwierdzenianiezgodności prawomocnego orzeczenia z prawem stwarza podstawę dochodzenia w odrębnym procesie naprawienia szkody wyrządzonej tym orzeczeniem. Organem właściwym do rozpoznania skargi jest wyłącznie Sąd Najwyższy, natomiast składa się ją do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie.

W postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia zasadniczego znaczenianabiera kwestia właściwego zdefiniowana pojęcia „niezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia”.

Jeśli w ramach odpowiedzialności cywilnej bezprawność ujmowana wąskooznacza naruszenie normy właściwego zachowania się, wynikającego z ustawy (umowy międzynarodowej), to w odniesieniu do odpowiedzialności za wydanie orzeczenia sądowego musi być ona korygowana specyfiką władzy sądowniczej oraz jej ustrojem (por. wyrok SN z 31 marca 2006 r., IV CNP 25/05, LexPolonica nr 1138800, OSNC 2007, nr 1, poz. 17). W wypadku wykonywania władzy dyskrecjonalnej niezbędny jest bowiem pewien margines błędu, któregopopełnienie nie może powodować odpowiedzialności odszkodowawczej państwa. Tylko w sytuacji, gdy granice uznania zostaną rażąco przekroczone (błąd rażący) i mamy do czynienia z oczywistym naruszeniem prawa (naruszeniem przepisu jasnego i precyzyjnego w swej treści), państwo nie może uwolnić się od tej odpowiedzialności.Z tego rodzaju naruszeniem będziemy mieć do czynienia wyjątkowo, ponieważ „oczywistość naruszenia prawa” należy rozumieć bardzo wąsko, gdy jest ono z góry widoczne, bez potrzeby głębszej analizy prawniczej.

W odniesieniu do działalności jurysdykcyjnej sądu konieczne jest zatem sformułowanie autonomicznej, swoistej definicji bezprawności (scil. niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia). W jednolitym i utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że dokonana w prawomocnym wyroku interpretacja prawa, nawet gdyby okazała się wadliwa, sama przez się nie może prowadzić do uwzględnienia skargi, ponieważ podstawę naruszenia prawa materialnego należy oceniać - podobnie jak podstawę naruszenia przepisów postępowania - przez skutek w postaci bezprawności zaskarżonego orzeczenia z prawem, rozumianej w sposób prowadzący do stwierdzenia, że zaskarżone orzeczenie jest niewątpliwie sprzeczne zzasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć (dyskrecjonalności) albo zostało wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lubniewłaściwego zastosowania prawa, które jest oczywiste i nie wymaga pogłębionej analizy prawniczej.

W ustawodawstwie polskim pojęcie „rażąca i oczywista obraza prawa” przewidziane jest w przepisach regulujących odpowiedzialność dyscyplinarną sędziów. Artykuł 107 § 1 ustawy z 27 lipca 2001 r. -

Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) stanowi, że „za przewinienia służbowe, w tym za oczywistą i rażącą obrazę przepisów prawa i uchybienia godności urzędu (przewinienia dyscyplinarne), sędzia odpowiada dyscyplinarnie”. Rozumiane jest to jako błąd łatwy do stwierdzenia, gdy bez głębszej analizy można zastosować właściwy przepis, a rozumienie przepisu prawa nie powinnobudzić wątpliwości u przeciętnej osoby o kwalifikacjach prawniczych.Wprawdzie stwierdzenie niezgodności orzeczenia z prawem nie musi prowadzić do odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego, to jednak nie można nie dostrzegać, że między bezprawnym orzeczeniem i przewinieniem służbowym sędziego, polegającym na oczywistym i rażącym naruszeniu prawa przy ferowaniu orzeczenia, zachodzą związkifunkcjonalne. Pojęcie bezprawności sądowej nie powinno zatem być objaśniane w zupełnym oderwaniu od pojęcia, którym ustawodawca posługuje się przy konstruowaniu odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego za naruszenie prawa, które zastosował, wydając orzeczenie.

Takie ujęcie „bezprawności sądowej” pozostaje w zgodzie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS), który worzeczeniu z 30 września 2003 r. w sprawie (C-224/01) Gerhard Koblerv. Austria, po raz pierwszy rozpatrując odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną przez władzę sądową, nadał przesłance bezprawnościjeszcze bardziej kwalifikowany charakter niż w przypadku odpowiedzialności państwa za szkodę wyrządzoną bezprawiem legislacyjnym. Trybunał, wskazując na szczególne funkcje wypełniane w państwie przez sądy oraz odwołując się do zasady pewności prawa, uznał, że państwo może ponieść odpowiedzialność za szkodę wyrządzonąorzeczeniem sądowym tylko wtedy, gdy sąd naruszył prawo w sposób oczywisty.

W sprawach wywołanych wniesieniem skargi przewidzianej w art. 4241 k.p.c. Sąd Najwyższy, badając przesłankę bezprawności, stwierdził, że:

1) sprzeczne ze standardami orzekania jest wyrokowanie na podstawie twierdzeń jednej ze stron niemających usprawiedliwienia w zgromadzonym materiale, a ponadto budzących zasadnicze zastrzeżenia

w świetle dowodów przedstawionych przez drugą stronę (wyrok SN z 3 października 2007 r., IV CNP 70/07, LexPolonica nr 1944802, OSNC 2008, nr C, poz. 77);

2) nie zasługuje na uwzględnienie skarga, jeśli sąd przyjął jedną z możliwych wykładni przepisu prawa (wyrok SN z 5 września 2008 r., I CNP 27/08, LexPolonica nr 2027990);

3) skarga może być uwzględniona tylko wówczas, gdy naruszenie prawa ma charakter kwalifikowany i elementarny (wyrok SN z 9 marca 2006 r., II BP 6/05, LexPolonica nr 402256, OSNP 2007, nr 3-4, poz. 42).

BB. Orzeczenia podlegające zaskarżeniu skargą

Dopuszczalność skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia uzależniona jest od spełnienia - jak w przypadku środków zaskarżenia - takich warunków, jak: 1) istnienie substratu zaskarżenia (orzeczenie istniejące), 2) istnienie interesuprawnego we wniesieniu skargi, 3) zaskarżalność skargą danego orzeczenia, 4) zachowanie terminu przewidzianego dla skargi, 5) uprawnienie (legitymacja) do zaskarżenia orzeczenia skargą, 6) zachowanie formy przewidzianej dla skargi i uiszczenie należnej od niej opłaty. W przypadku skargi przewidzianej w art. 4241 i nast. k.p.c. pojawia się dodatkowy warunek wynikający z przymusu adwokacko-radcowskiego. Niespełnienie któregokolwiek z tych warunkówuzasadnia odrzucenie skargi kasacyjnej.

Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 4241 k.p.c.) przysługuje tylko w odniesieniu do:

1) prawomocnych wyroków sądu drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie (art. 4241 § 1 k.p.c.);

2) prawomocnych postanowień sądu drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie w postępowaniu nieprocesowym:

a) rozstrzygających istotę sprawy (merytorycznych) - art. 5192 § 1 k.p.c.,

b) w przedmiocie wniosku o uznanie orzeczeń sądów państw obcych (art. 11481 § 3 k.p.c.),

c) w przedmiocie wniosku o stwierdzenie wykonalności orzeczeń sądów państw obcych lub ugód zawartych przed tymi sądami (art. 11511 § 3 iart. 1152 k.p.c.),

d) w postępowaniu o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przed sądem polubownym za granicą (art. 1215 § 3 k.p.c.).

Co do zasady skarga od wymienionych orzeczeń przysługuje, gdy przez ich wydanie stronie (uczestnikowi postępowania nieprocesowego) została wyrządzona szkoda, a zmiana takiego wyroku (postanowienia) lub uchylenie w drodze innych środków prawnych nie było i nie jest możliwe (art. 4241 § 1 i art. 5192 § 1 k.p.c.). Wyjątkowo, gdy niezgodność z prawem wynika z naruszenia podstawowych zasad porządkuprawnego lub konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela, skargą mogą być zaskarżone wyroki oraz postanowienia rozstrzygające istotę sprawy, spełniające wskazane wymagania wydane przez sąd pierwszej lub drugiej instancji, które uprawomocniły się na skutek niewniesienia przysługującego od nich środka prawnego, chyba że jest możliwa zmiana lub uchylenie orzeczenia w drodze innych środków prawnych (np. skargi o wznowienie postępowania).

Nie są objęte skargą orzeczenia sądu drugiej instancji, od których wniesiono skargę kasacyjną, a także orzeczenia Sądu Najwyższego. W

takich wypadkach orzeczenie Sądu Najwyższego traktuje się jak orzeczenie wydane w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi (art. 4241a § 1 i 2 k.p.c.). Oznacza to, że jeśli Sąd Najwyższy odmówi przyjęcia skargi kasacyjnej lub ją oddali, to takie orzeczenia należy traktować jak wyrok oddalający skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Stosując pewne uproszczenie, należy przyjąć, że skoro skarga kasacyjna okazała się bezskuteczna, to orzeczenie wydane przez sąd niższej instancji nie jest niezgodne z prawem. Niedopuszczalna jest skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem wyroku Sądu Najwyższego (postanowienie SN z 15grudnia 2005 r., I BP 1/05, LexPolonica nr 418944, OSNP 2006, nr 21-22, poz. 328).

W przypadku wydania orzeczenia kasatoryjnego lub orzeczenia, na podstawie którego Sąd Najwyższy orzekł co do istoty sprawy, w obu sytuacjach ma odpowiednie zastosowanie art. 415 k.p.c., na podstawiektórego sąd drugiej instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy oraz Sąd Najwyższy w orzeczeniu reformatoryjnym orzeka na wniosek skarżącego o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lubo przywróceniu stanu poprzedniego. Takim rozstrzygnięciem szkoda w postaci spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia, która wyrządzona została prawomocnym orzeczeniem, zostaje naprawiona. Nie wyłącza to możliwości dochodzenia w osobnym procesie naprawienia szkody poniesionej wskutek wykonania wyroku, jeśli zakres szkody jest większy (art. 415 zd. drugie k.p.c.).

BC. Podmioty uprawnione do wniesienia skargi

Legitymację do wniesienia skargi mają strony. Jeżeli stronie przysługuje skarga, może ją wnieść także Prokurator Generalny, jeżeli niezgodność wyroku z prawem wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego, Rzecznik Praw Obywatelskich - jeżeli niezgodność wyroku z prawem wynika z naruszenia konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela, albo Rzecznik Praw Dziecka- jeżeli niezgodność wyroku z prawem wynika z naruszenia praw dziecka (art. 4242 k.p.c.).

Skarb Państwa nie jest stroną w postępowaniu ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 23 listopada 2005 r., mająca moc zasady prawnej, III BZP 2/05, LexPolonica nr 392331, OSNC 2006, nr 3, poz. 41). Strona od tego samego orzeczenia może wnieść tylko jedną skargę(art. 4243 k.p.c.). Sąd Najwyższy uznał, że wniesienie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, która została odrzucona, nie stoi na przeszkodzie ponownemu jej wniesieniuod tego orzeczenia przez tę samą stronę (postanowienie SN z 18 stycznia 2006 r., III CNP 22/05, LexPolonica nr 405574, OSNC 2006, nr 6, poz. 111)

BD. Termin do wniesienia skargi. Przymus adwokacko-radcowski

Termin do wniesienia skargi wynosi dwa lata od uprawomocnienia się orzeczenia (art. 4246 § 1 k.p.c.). Jest to termin zawity prawa materialnego, strona przez wniesienie skargi realizuje bowiem przysługujące jej uprawnienie (żądanie) do stwierdzenia niezgodnościz prawem prawomocnego orzeczenia, które ukształtowało jej prawa podmiotowe.

Wobec tego, że podstawą prawną dochodzenia odszkodowania w odniesieniu do szkody wyrządzonej prawomocnym orzeczeniem wydanym przed 1 września 2004 r. jest art. 417 k.c., natomiast naprawienia szkody wyrządzonej prawomocnym orzeczeniem wydanym 1 września 2004 r. i później poszkodowany może dochodzić na podstawie art. 4171 § 2 k.c., w judykaturze przyjęto, że skarga przysługuje od orzeczeń, które stały się prawomocne od 1 września 2004 r. (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 26 października 2005 r., III BZP 1/05, LexPolonica nr 390120, mająca moc zasady prawnej, OSNP 2006, nr 9-10, poz. 140).

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 8 grudnia 2009 r. (SK 34/08, LexPolonica nr 2104551, Dz.U. Nr 215, poz. 1675) orzekł jednak, że przepis przejściowy, jakim jest art. 5 ustawy z 17 czerwca 2004 r. ozmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1692), który ograniczył stosowanie tej noweli do

zdarzeń powstałych po jej wejściu w życie, tj. po 1 września 2004 r.- w zakresie, w jakim wyłącza skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem orzeczenia sądu wyrządzającego szkodę, które stało się prawomocne po dniu wejścia w życie Konstytucji RP, tj. 16 października 1997 r. - jest niezgodny z art. 77 ust. 2 w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.

Ustawą z 22 lipca 2010 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 155, poz. 1037), która weszła w życie 25 września 2010 r. („ustawa zmieniająca”) - zmieniony został art. 4171§ 2 k.c. Zmiana polega na tym, że naprawienia szkody wyrządzonej orzeczeniem sądowym można żądać - jeśli przepisy odrębne tak stanowią - także bez uprzedniego stwierdzenia przez Sąd Najwyższy niezgodności orzeczenia z prawem. Przepisem odrębnym przewidującym taką możliwość jest art. 4241b k.p.c., dodany do Kodeksu postępowania cywilnego ustawą zmieniającą Kodeks cywilny. Powołaną ustawą z 22 lipca 2010 r. zmienione zostały również przepisy Kodeksupostępowania cywilnego dotyczące skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Istota tych zmian polega na tym, że w przypadku, gdy szkoda wyrządzona została orzeczeniami, o których mowa w art. 4241 § 1, art. 5192 § 1, art. 11481 § 3, art. 11511 § 3 i art. 1152 oraz art. 1215 § 3 k.p.c., jej naprawienia można żądać po uprzednim stwierdzeniu niezgodności z prawem tych orzeczeń w postępowaniu przed Sądem Najwyższym, wywołanym wniesieniem skargi, natomiast w wypadku prawomocnych orzeczeń, od których skarga nie przysługuje, odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem można domagać się bez uprzedniego stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem w postępowaniu ze skargi, chyba że strona nie skorzystała z przysługujących jej środków prawnych (art. 4241b k.p.c.). Zgodnie z art. 4 ustawy zmieniającej art. 4171 § 2 k.c. w brzmieniu nadanym tą ustawą ma zastosowanie do orzeczeń, które uprawomocniły się od 17 października 1997 r. Termin przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej wydaniem prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, które uprawomocniło się po 17 października 1997 r., a przed 1 września 2004 r., nie rozpoczyna biegu przed dniem wejścia w życie tej ustawy, natomiast od orzeczeń,które uprawomocniły się w okresie od 17 października 1997 r. do 1

września 2004 r., skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia może być wniesiona w terminie 2 lat od dnia wejścia w życie tej ustawy (tj. od 25 września 2010 r.).

W postępowaniu przed Sądem Najwyższym oraz w odniesieniu do czynności procesowych związanych z postępowaniem przed tym Sądem, a podejmowanych przed sądem niższej instancji, obowiązuje - z wyjątkami przewidzianymi w art. 871 k.p.c. - zastępstwo stron przez adwokatów i radców prawnych (tzw. przymus adwokacko-radcowski).

BE. Wymagania formalne zwykłe oraz konstrukcyjne skargi

Zgodnie z art. 42412 k.p.c. do postępowania wywołanego wniesieniem skargi - w wypadkach nieuregulowanych przepisami, które jej dotyczą - stosuje się odpowiednio przepisy o skardze kasacyjnej.

Skardze jako pismu procesowemu postawione zostały wysokie wymagania.Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia - podobnie jak skarga kasacyjna - oprócz warunków formalnych określonych w art. 4245 § 2 k.p.c. - powinna spełniać przewidziane w§ 1 tego przepisu warunki należące do istoty skargi (jej treści), które można określić, podobnie jak w przypadku skargi kasacyjnej, jako wymagania konstrukcyjne skargi.

Skarga spełnia zwykłe wymagania formalne, jeśli zawiera oznaczenie sądu, do którego jest skierowana, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, oznaczenie pisma jako „skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia”, podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika, wymienia załączniki (art. 126 § 1 pkt 1, 2, 4, 5 k.p.c.). Wobec tego, że skarga jest pierwszym pismem w sprawie, należy w niej oznaczyć miejsce zamieszkania lub siedziby stron, miejsca zamieszkania lub siedziby ich przedstawicieli ustawowych lubpełnomocników (art. 126 § 2 k.p.c.). Należy także podać sygnaturę akt sprawy, w której zapadło orzeczenie zaskarżone skargą, a w sprawach o prawa majątkowe - wartość przedmiotu zaskarżenia.

Przepisy art. 19-24 i 25 § 1 k.p.c. stosuje się odpowiednio (art. 1261 k.p.c. w zw. z art. 368 § 2, art. 39821 i art. 42412 k.p.c.). Wartość przedmiotu zaskarżenia należy podać w złotych, zaokrąglając w górę do pełnego złotego (art. 1261 § 3 k.p.c. oraz art. 21 u.k.s.c.). W razie stwierdzenia, że oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w skardze jest nieprawidłowe, sąd - stosując odpowiednioart. 25 § 1 w zw. z art. 368 § 2 in fine oraz art. 1302 § 5, art. 39821 i art. 42412 k.p.c. - wyda postanowienie, w którym określi właściwą wartość przedmiotu zaskarżenia i wezwie do uiszczenia brakującej opłaty pod rygorem odrzucenia skargi.

Z punktu widzenia obowiązku opłacenia skargi istotne są - oprócz powołanych art. 1262 k.p.c. i art. 18 ust. 2 u.k.s.c. - przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 27, poz. 199 ze zm.), które stanowią m.in., że: „§ 2. 1. Opłaty sądowe w sprawach cywilnych uiszcza się w formie bezgotówkowej na rachunek bieżący dochodów właściwego sądu albo w formie wpłaty gotówkowej, bezpośrednio w kasie sądu lub w formie znaków o odpowiedniej wartości wykonanych według ustalonego wzoru, zwanych dalej <<znakami opłaty sądowej>>. 2. Numery rachunków bieżących dochodów sądów, o których mowa w ust. 1, Ministerstwo Sprawiedliwości nieodpłatnie udostępnia i aktualizuje na swojej stronie internetowej pod adresem www.ms.gov.pl. Numer rachunku bieżącego dochodów sądu udostępnia się także na tablicy ogłoszeń w budynku sądowym”.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 29 kwietnia 2008 r. (SK 11/07, LexPolonica nr 1895690, OTK-A 2008, nr 3, poz. 47) orzekł, że § 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r.w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 27, poz. 199), w części obejmującej słowo „właściwego” jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 oraz z art. 78 Konstytucji i RP. Oznacza to, że pomyłkowe uiszczenie opłaty na rachunek innego sądu niż właściwy nie może wywołać niekorzystnych skutków dla skarżącego.

Do skargi należy dołączyć załączniki w postaci odpisów przeznaczonych dla uczestniczących w sprawie osób oraz dwa odpisy doakt Sądu Najwyższego (art. 4245 § 2 k.p.c.). Należy także dołączyć pełnomocnictwo, jeżeli pełnomocnictwo złożone w postępowaniu przed sądami powszechnymi nie obejmuje umocowania do zastępstwa przed Sądem Najwyższym, a także odpis (odpisy) załączników (art. 128 k.p.c.).

Jeśli skarga nie spełnia warunków formalnych przewidzianych w art. 4245 § 2 k.p.c., przewodniczący wzywa „o poprawienie lub uzupełnienie skargi”, a po bezskutecznym upływie terminu sąd odrzucaskargę na posiedzeniu niejawnym (art. 4246 § 2 i 3 k.p.c.). Wobec tego, że termin do poprawienia lub uzupełnienia skargi - odmiennie niż w przypadku terminu do usunięcia braków formalnych skargi kasacyjnej - nie został określony w ustawie, należy przyjąć, że powinien on zostać określony przez przewodniczącego, a zatem będzie to termin sądowy. Można jednak bronić poglądu, który jest bardziej przekonujący, że w omawianym zakresie będzie miał odpowiednie zastosowanie art. 3986 § 1 k.p.c. w zw. z art. 42412 k.p.c. Należałoby wtedy dojść do wniosku, że w wezwaniu do uzupełnienia braków formalnych skargi przewodniczący powinien wskazać ustawowy termin tygodniowy.

Odpowiednie stosowanie przepisów o skardze kasacyjnej jest możliwe wwypadkach nieuregulowanych przepisami dotyczącymi skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 42412 k.p.c.). W postępowaniu o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia możliwości odrzucenia skargi przez sąd niższej instancji zostały ograniczone tylko do przypadków, gdy skarga wniesiona została z naruszeniem art. 871 § 1 k.p.c. (przymus adwokacko-radcowski), nie została opłacona oraz gdy strona nie uzupełniła braków skargi w terminie (art. 4246 § 3 k.p.c.). Nie ulega wątpliwości, że chodzi tu wyłącznie o braki formalne, o których mowa w art. 4245 § 2 k.p.c., tylko bowiem do uzupełnienia takich braków przewodniczący może wezwać skarżącego. W świetle przedstawionych uregulowań nasuwa się wniosek, że jeśli skarga nie spełnia wymagań określonych w art. 4245 § 1 pkt 1-6 k.p.c., sąd, do którego wpłynęła, nie może stosować - zważywszy na odrębne w

stosunku do przyjętego w art. 3986 § 2 k.p.c. uregulowanie zawarte wart. 4246 § 3 k.p.c. - odpowiednio pierwszego z wymienionych przepisów. Sąd ten więc nie może odrzucić skargi, lecz powinien, po jej doręczeniu stronie przeciwnej, a gdy skargę wniósł Prokurator Generalny, Rzecznik Praw Obywatelskich lub Rzecznik Praw Dziecka - obydwu stronom, przedstawić akta sprawy niezwłocznie Sądowi Najwyższemu (art. 4247 k.p.c.). Przy takiej interpretacji analizowanych przepisów sąd niższej instancji nie może odrzucić skargi także w wypadku, gdy jest niedopuszczalna lub w razie stwierdzenia, że została wniesiona po terminie.

Postanowienie o odrzuceniu skargi, jeśli zostało wydane przez sąd drugiej instancji, podlega zaskarżeniu zażaleniem do Sądu Najwyższego (art. 3941 § 1 k.p.c.). Ustawodawca przewidział, wprawdzie wyjątkowo, możliwość wniesienia skargi także od prawomocnego orzeczenia sądu pierwszej instancji (art. 4241 § 2 i art. 5192 § 2 k.p.c.). Wobec tego, że skargę wnosi się do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie (art. 4246 § 1 k.p.c.), to jej odrzucenie może nastąpić także w sądzie pierwszej instancji.

W postanowieniu z 17 czerwca 2005 r. (III CZ 49/05, LexPolonica nr 385203, OSNC 2005, nr 10, poz. 180) Sąd Najwyższy - stosując dyrektywy wykładni celowościowej i funkcjonalnej art. 3941 § 1 k.p.c. - doszedł do wniosku, że na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia zażalenie przysługuje do Sądu Najwyższego. Skoro bowiem nie tylko sąd pierwszej instancji, ale także sąd drugiej instancji nie jest uprawniony do odrzucenia skargi wniesionej po upływie terminu, skargi niespełniającej wymagań określonych w art. 4245 § 1 k.p.c., jak również skargi z innych przyczyn niedopuszczalnej, to tym bardziej sąd drugiej instancji niemoże być sądem właściwym do kontroli zasadności odrzucenia skargi z tych przyczyn. Uregulowanie przyjęte w art. 3941 § 1 k.p.c. zatem należy interpretować w ten sposób, że wymienione w tym przepisie postanowienie sądu drugiej instancji dotyczy postanowienia o odrzuceniu skargi kasacyjnej, natomiast drugie wymienione w tym przepisie postanowienie o odrzuceniu skargi o stwierdzenie

niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia obejmuje zarówno postanowienie sądu pierwszej, jak i drugiej instancji.

Sąd Najwyższy - po przedstawieniu mu przez sąd niższej instancji skargi z aktami sprawy - bada, czy skarga jest dopuszczalna, czy wniesiona została w terminie, a także czy spełnia warunki formalne oraz dotyczące jej treści. Sąd Najwyższy odrzuca skargę na posiedzeniu niejawnym, jeżeli ulegała ona odrzuceniu przez sąd niższej instancji (np. mimo wyznaczonego terminu nie została uzupełniona lub poprawiona w zakresie warunków formalnych), skargę wniesioną po upływie terminu, jak również z innych przyczyn niedopuszczalną (np. wniesioną od nieprawomocnego orzeczenia). Jak już zaznaczono, wymagania skargi dotyczące jej treści (art. 4245 § 1k.p.c.) nie mają charakteru formalnego, nie podlegają więc uzupełnieniu. Stwierdzając brak chociażby jednego z nich, Sąd Najwyższy - bez wzywania skarżącego do uzupełnienia - skargę odrzuci.

Wobec tego, że przepisy dotyczące skargi nie wyjaśniają, jak powinien postąpić Sąd Najwyższy w przypadku przedstawienia skargi dotkniętej brakami formalnymi, a zatem usuwalnymi, do których usunięcia strona nie została wezwana, należy przyjąć, że w takiej sytuacji będzie miał odpowiednie zastosowanie art. 3986 § 3 w zw. z art. 42412 k.p.c., co oznacza, że skarga powinna zostać zwrócona - wcelu usunięcia dostrzeżonych braków - sądowi, który ją przedstawił.

Sąd Najwyższy, podobnie jak w przypadku odrzucenia skargi kasacyjnejniespełniającej wymagań dotyczących treści skargi, zawiadamia właściwy organ samorządu zawodowego, do którego należy pełnomocnik, o odrzuceniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 3986 § 4 w zw. z art. 42412 k.p.c.).

Wymagania konstrukcyjne skargi wskazane zostały w art. 4245 § 1 pkt 1-6 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem skarga powinna zawierać: 1) oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w całości lub w części, 2) przytoczenie jej

podstaw oraz ich uzasadnienie, 3) wskazanie przepisu prawa, z którymzaskarżony wyrok jest niezgodny, 4) uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody spowodowanej przez wydanie wyroku, którego skarga dotyczy, 5)wykazanie, że wzruszenie zaskarżonego wyroku w drodze innych środkówprawnych nie było i nie jest możliwe, a ponadto - gdy skargę wniesiono stosując art. 4241 § 2 k.p.c. - że występuje wyjątkowy wypadek uzasadniający wniesienie skargi, 6) wniosek o stwierdzenie niezgodności orzeczenia z prawem.

Skarżący w celu spełnienia pierwszego z wymienionych wymagań (art. 4245 § 1 pkt 1 k.p.c.) powinien oznaczyć zaskarżone orzeczenie, a ponadto precyzyjnie wskazać zakres zaskarżenia, tj. którą jego częśćskarży.

Oznaczenie orzeczenia oraz granic zaskarżenia polega na podaniu sądowi danych identyfikujących zaskarżone orzeczenie oraz precyzyjnym określeniu, która jego część została zaskarżona (np. „zaskarżam wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 12 września 2009 r., sygn. akt I ACa 999/09 w części, w której Sąd Apelacyjny - wskutek częściowego uwzględnienia apelacji powoda - zmienił wyrok Sądu I instancji i zasądził od pozwanego dodatkowo kwotę 80 000 zł z odsetkami oraz podwyższył kwotę zasądzonych kosztów procesu, a ponadto zaskarżam ten wyrok w części orzekającej o kosztach procesu za drugą instancję”).

Przytaczając podstawy skargi i ich uzasadnienie (art. 4245 § 1 pkt 2k.p.c.), skarżący powinien wskazać na naruszenie prawa materialnego lub przepisów postępowania, które spowodowały niezgodność (w rozumieniu podanym w pkt 3 niniejszego rozdziału) orzeczenia z prawem (art. 4244 k.p.c.). Wobec tego, że podstawą skargi nie mogą być jednak zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 4244 in fine k.p.c.), bezskuteczne byłoby wskazywanie w skardze na naruszenie art. 233 § 1 i 2 k.p.c. wyrażającego zasadę swobodnej oceny dowodów. Zaskarżając orzeczenie sądu drugiej instancji, skarżący może zarzucać naruszenie nie tylko przepisów zamieszczonych w części Kodeksu postępowania cywilnego poświęconej postępowaniu apelacyjnemu, lecz także przepisów o postępowaniu przed

sądem pierwszej instancji, które sąd drugiej instancji stosował odpowiednio na podstawie art. 391 § 1 k.p.c.

Każda z podstaw skargi powinna zostać uzasadniona (art. 4245 § 1 pkt2 in fine k.p.c.). Podkreślić należy, że nie każde naruszenie prawa materialnego lub przepisów postępowania będzie mogło stanowić uzasadnioną podstawę skargi, lecz wyłącznie naruszenie prawa o charakterze oczywistym i rażącym (por. uwagi w pkt 3).

Skarżący zobligowany jest do wskazania - w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego lub podstawy naruszenia przepisów postępowania - przepisów prawa, które zostały naruszone przez sąd drugiej instancji. Sąd Najwyższy, działając jako sąd kasacyjny, nie może bowiem wyręczać stron oraz nie jest uprawniony do samodzielnegodokonywania konkretyzacji zarzutów lub stawiania hipotez, czy też ryzykowania domysłów co do tego, jakiego aktu prawnego dotyczy podstawa skargi. Działanie takie byłoby nieuprawnione, a nawet mogłoby być niezgodne z intencją i interesem strony wnoszącej skargę. Jest tak również dlatego, że ustawodawca, wprowadzając przymus adwokacko-radcowski, postawił skardze przewidzianej w art. 4241 k.p.c. wysokie wymagania profesjonalne.

W kolejnej wydzielonej części redakcyjnej skargi skarżący powinien wskazać przepis prawa, z którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne(art. 4245 § 1 pkt 3 k.p.c.). Nie może to być przepis dowolny, lecz taki, który pozostaje lub powinien pozostawać w ścisłym związku z orzeczeniem zaskarżonym skargą.

Warunkiem należącym także do treści skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (element istotny skargi) jest uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody spowodowanej przez wydanie orzeczenia, którego skarga dotyczy (art. 4245 § 1 pkt 4 k.p.c.). Skarżący nie ma więc obowiązku wykazania (udowodnienia) szkody, wystarczy, że ją uprawdopodobni. Użyte w art. 4245 § 1 pkt 4k.p.c. pojęcie „szkoda” dotyczy obu postaci szkody majątkowej (damnum emergens oraz lucrum cessans), a także szkody niemajątkowej

(por. postanowienie SN z 19 marca 2008 r., III CNP 10/08, LexPolonica nr 1924088, OSNC 2009, nr A, poz. 3). Skarga nie służy zapobieganiu wyrządzenia szkody mogącej powstać na skutek wydania orzeczenia sądowego, lecz jest środkiem prawnym, który w razie jego uwzględnienia stanowi podstawę wystąpienia z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o naprawienie szkody wyrządzonej takim orzeczeniem (postanowienie SN z 27 października 2005 r., V CNP 28/05, LexPolonica nr 2105002). Przesłanką dopuszczalności skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest istnienie szkody w chwili wnoszenia skargi, a nie możliwość wystąpienia szkody w przyszłości (postanowienie SN z 11 stycznia 2006 r., II CNP 13/05, LexPolonica nr 405571, OSNC 2006, nr 6, poz. 110).

Uprawdopodobnienie związku między zaskarżonym orzeczeniem a doznanymi stratami lub utraconymi korzyściami zostanie spełnione, jeśli skarżący powoła w skardze wszystkie znane mu fakty i dowody, które uczynią twierdzenie o wyrządzeniu szkody wiarygodnym (por. postanowienia SN: z 31 stycznia 2006 r., IV CNP 38/05, OSNC 2006, nr7-8, poz. 141, z 23 marca 2006 r., IV CNP 23/06, LexPolonica nr 412528). Postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające skargę o wznowienie postępowania może być przedmiotem skargi tylko wtedy, gdyszkoda została wyrządzona przez wydanie tego orzeczenia, a nie przezwydanie orzeczenia objętego skargą o wznowienie postępowania (postanowienie SN z 27 stycznia 2006 r., III CNP 18/05, LexPolonica nr 407636, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 139). Postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające apelację może być przedmiotem skargi tylko wtedy, gdy szkoda została wyrządzona przez to orzeczenie, a nie przez wydanie orzeczenia co do istoty sprawy, podważanego odrzuconą apelacją (postanowienie SN z 27 kwietnia 2007 r., I CNP 20/07, niepubl.).

Skarżącego obciąża również obowiązek wykazania w skardze, że wzruszenie zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środków prawnych nie było i nie jest możliwe (art. 4245 § 1 pkt 5 k.p.c.). Takie ujęcie tego warunku skargi oznacza, że skarżącego obciąża obowiązek przedstawienia analizy prawnej przepisów dotyczących środków

zaskarżenia, których zastosowanie - w odniesieniu do zaskarżonego orzeczenia - jest niedopuszczalne lub z innych przyczyn na pewno niemogłoby odnieść skutku. Skarżący zatem powinien wykazać, powołując odpowiednie przepisy, że od zaskarżonego orzeczenia nie przysługuje skarga kasacyjna, skarga o wznowienie postępowania, powództwo przeciwegzekucyjne lub inny środek prawny i dlatego jego wzruszenie nie było możliwe. Warunek przewidziany w art. 4245 § 1 pkt 5 k.p.c. nie jest spełniony, jeżeli skarżący, bez przeprowadzenia analizy prawnej w zakresie możliwości wzruszenia zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środków prawnych, ogranicza tę część skargi jedynie dostwierdzenia, że od zaskarżonego orzeczenia nie przysługuje skarga kasacyjna (por. postanowienia SN: z 17 sierpnia 2005 r., I CNP 5/05,LexPolonica nr 391421, OSNC 2006, nr 1, poz. 17 oraz z 27 stycznia 2006 r., III CNP 23/05, LexPolonica nr 407637, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 140).

Gdy wniesiono skargę na podstawie art. 4241 § 2 lub art. 5192 § 2 k.p.c., skarżący zobowiązany jest wykazać, że występuje wyjątkowy wypadek uzasadniający jej wniesienie. Wyjątkowość sytuacji, którą mana względzie art. 4245 § 1 pkt 5 in fine k.p.c., polega na tym, że zostaje zaskarżone orzeczenie kończące postępowanie w sprawie wydaneprzez sąd pierwszej lub drugiej instancji, od którego skarżący nie wniósł przysługującego mu środka prawnego. W takiej sytuacji skarżący powinien wykazać dodatkowo, że niezgodność zaskarżonego orzeczenia z prawem wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela. Wypełnienie tego warunku skargi z reguły będzie wiązać się z wykazaniem, że zaskarżone orzeczenie zostało wydane z naruszeniem przepisów Konstytucji RP, zawartych zwłaszcza w jej rozdziale II zatytułowanym „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”. Ponadto należy wykazać, że występuje „wyjątkowy wypadek”. Za taki wypadek można uznać - przykładowo - nieskorzystanie przez stronę z przysługujących jej środków zaskarżenia z powodu ciężkiej choroby, klęski żywiołowej lub błędnejinformacji udzielonej przez pracownika sądu (postanowienie SN z 2 lutego 2006 r., I CNP 4/06, LexPolonica nr 405577, OSNC 2006, nr 6, poz. 113). Nie zachodzi wypadek wyjątkowy, jeżeli postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku prawidłowo określa osoby nabywające spadek i błędnie określa wielkość udziału, a zainteresowani nie

wnieśli apelacji od tego orzeczenia ani - po stwierdzeniu błędu - nie podjęli innych dopuszczalnych działań w celu wyeliminowania uchybień (postanowienie SN z 27 sierpnia 2008 r., II CNP 12/08, niepubl.).

Ostatnim istotnym elementem skargi jest wniosek, w którym skarżący powinien żądać stwierdzenia niezgodności zaskarżonego orzeczenia z prawem (art. 4245 § 1 pkt 6 k.p.c.). Wniosek powinien nawiązywać do wymagania skargi z art. 4245 § 1 pkt 3 k.p.c., zgodnie z którym należy wskazać przepis prawa, z którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne. Skarga nie spełnia wymagania przewidzianego w tym przepisie, jeśli skarżący wskazuje art. 233 k.p.c. jako przepis prawa, z którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne (postanowienie SN z 27 października 2005 r., V CNP 23/05, LexPolonica nr 1631109).

Ocena, czy skarga spełnia wymagania konstrukcyjne wskazane w art. 4241 § 1 pkt 1-6 k.p.c., przeprowadzana jest wyłącznie przez Sąd Najwyższy. W razie stwierdzenia, że skarga nie spełnia któregokolwiek z tych wymagań, Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym odrzuca skargę a limne, a więc bez możliwości uzupełnieniaskargi w tym zakresie (art. 4248 § 1 k.p.c.). Sąd Najwyższy - zgodnie z art. 3986 § 4 w zw. z art. 42412 k.p.c. - zawiadamia właściwy organ samorządu zawodowego, do którego należy pełnomocnik, o odrzuceniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

BF. Przyjęcie i odmowa przyjęcia skargi do rozpoznania

W razie stwierdzenia, że skarga jest „oczywiście bezzasadna”, Sąd Najwyższy odmawia przyjęcia skargi do rozpoznania (art. 4249 k.p.c.). Oczywista bezzasadność skargi zachodzi wtedy, gdy jest dostrzegalna prima facie przy wykorzystaniu podstawowej wiedzy prawniczej, gdy jej stwierdzenie możliwe jest bez szczegółowej analizy skargi. Innymi słowy, skarga jest bezzasadna, gdy przedstawiony w skardze wywód prawny nie zawiera argumentów przekonujących o tym, że zaskarżone orzeczenie jest niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni

przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć (dyskrecjonalności) albo że zostało wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa.

Wobec tego, że przepisy nie wyjaśniają, w jakim składzie, na jakim posiedzeniu i w formie jakiego orzeczenia następuje odmowa przyjęciaskargi do rozpoznania, odpowiednie zastosowanie znajdą art. 3989 § 2i art. 39810 zd. drugie k.p.c. Sąd Najwyższy zatem o odmowie przyjęcia skargi orzeknie postanowieniem podlegającym uzasadnieniu, na posiedzeniu niejawnym, w składzie jednego sędziego.

Sąd Najwyższy - na posiedzeniu niejawnym, w składzie jednego sędziego, wydając niepodlegąjące zaskarżeniu postanowienie - przyjmie skargę do rozpoznania, jeśli stwierdzi, że zaskarżone orzeczenie jest niezgodne z prawem.

BG. Uwzględnienie oraz oddalenie skargi

Po przyjęciu skargi do rozpoznania następuje etap merytorycznego jejrozpoznania, który zostaje zakończony wydaniem wyroku, na podstawie którego Sąd Najwyższy stwierdza, że zaskarżone skargą orzeczenie jest niezgodne z prawem albo skargę oddali. Tylko w szczególnej sytuacji, gdy sprawa ze względu na osobę lub przedmiot nie podlegałaorzecznictwu sądów w chwili orzekania, Sąd Najwyższy - stwierdzając niezgodność orzeczenia z prawem - uchyla zaskarżone orzeczenie oraz orzeczenie sądu pierwszej instancji i odrzuca pozew albo umarza postępowanie (art. 42411 § 3 k.p.c.).

Zarówno orzeczenia o oddaleniu skargi, jak i stwierdzające niezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia, a także orzeczenia, w których Sąd Najwyższy, stwierdzając niezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia, uchyla je oraz odrzuca pozew lub umarza postępowanie - zapadają w formie wyroku, jako że są rozstrzygnięciami co do istoty (meritum) sprawy. Stwierdzając niezgodność prawomocnego orzeczenia z prawem, Sąd Najwyższy - poza przypadkiem przewidzianym w art. 42411 § 3 k.p.c. - nie uchyla

orzeczenia zaskarżonego skargą, celem bowiem omawianego postępowaniajest wyłącznie stworzenie podstaw dochodzenia od państwa w odrębnym postępowaniu odszkodowania za szkodę wyrządzoną na skutek prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, nie zaś eliminacja z obrotu orzeczenia, które uprawomocniło się.

Zgodnie z art. 42410 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, nie może więc badać zaskarżonego orzeczenia z punktu widzenia jego niezgodności z przepisami prawa, które nie zostały powołane w podstawach skargi, ani też kontrolować tej części orzeczenia, która nie została zaskarżona.

Powstaje pytanie, czy pominięcie w art. 42410 k.p.c. nieważności postępowania jako okoliczności, którą Sąd Najwyższy bierze pod rozwagę z urzędu, oznacza, że mamy do czynienia z innym uregulowaniem pozbawiającym Sąd Najwyższy możliwości odpowiedniego stosowania art. 39813 § 1 in fine k.p.c., czy też pominięcie tej okoliczności było celowe z jednoczesnym założeniem, że artykuł ten będzie miał odpowiednie zastosowanie. Należy opowiedzieć się za pierwszym rozwiązaniem. Z art. 4248 § 2 k.p.c. wynika, że Sąd Najwyższy odrzuca skargę, jeżeli zmiana zaskarżonego orzeczenia byłalub jest możliwa w drodze innych środków prawnych. Z reguły będzie to przypadek stwierdzenia nieważności postępowania spowodowanej przyczynami wskazanymi w art. 401 k.p.c., stanowiącymi podstawę skargi o wznowienie postępowania. Nieważność postępowania zatem badana jest tylko w celu ustalenia, czy może stanowić przesłankę innego środka, za pomocą którego zaskarżone orzeczenie mogłoby zostać wzruszone na żądanie strony. Innych przyczyn nieważności, jeśli nie zostały podniesione w skardze, Sąd Najwyższy - zważywszy na wskazane różnice między postępowaniem wywołanym skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia a postępowaniem kasacyjnym - nie bierze pod rozwagę z urzędu.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie spełnia wymagania przewidzianego w art. 4245 § 1 pkt 3 k.p.c., jeśli skarżący wskazuje art. 233 k.p.c., jako przepis prawa, z którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne (postanowienie SN z 27 października 2005 r., V CNP 23/05, LexPolonica nr 1631109).

2. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie służy zapobieganiu wyrządzenia szkody, mogącej powstać na skutek wydania orzeczenia sądowego, lecz jest środkiem prawnym, który w razie jego uwzględnienia stanowi podstawę wystąpienia z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o naprawienie szkody wyrządzonej takim orzeczeniem (postanowienie SN z 27 października 2005 r., V CNP 28/05, LexPolonica nr 2105002, niepubl.).

3. Skarb Państwa nie jest stroną w postępowaniu ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 23 listopada 2005 r., mająca moc zasady prawnej, III BZP 2/05, LexPolonica nr 392331, OSNC 2006, nr 3, poz. 41).

4. Niedopuszczalna jest skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku Sądu Najwyższego (postanowienie SN z 15 grudnia 2005 r., I BP 1/05, LexPolonica nr 418944, OSNP 2006, nr 21-22, poz.328).

5. Postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające skargę o wznowienie postępowania może być przedmiotem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia tylko wtedy, gdy szkoda została wyrządzona przez wydanie tego orzeczenia, a nie przezwydanie orzeczenia objętego skargą o wznowienie postępowania (postanowienie SN z 27 stycznia 2006 r., III CNP 18/05, LexPolonica nr 407636, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 139).

6. Orzeczeniem niezgodnym z prawem - w rozumieniu art. 4241 § 2 k.p.c. w zw. z art. 4171 § 2 k.c. - jest orzeczenie niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa (wyrok SN z 7 lipca 2006 r., I CNP 33/06, LexPolonica nr 1037956, OSNC 2007, nr 2, poz. 35).

7. Postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające apelację może być przedmiotem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia tylko wtedy, gdy szkoda została wyrządzona przez to orzeczenie, a nie przez wydanie orzeczenia co do istoty sprawy, podważanego odrzuconą apelacją (postanowienie SN z 27 kwietnia 2007 r., I CNP 20/07, niepubl.).

8. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie spełnia wymagania przewidzianego w art. 4245 § 1 pkt 2 k.p.c., jeśli skarżący wskazuje art. 233 k.p.c., jako przepis prawa, z którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne (postanowienie Sądu Najwyższego z 27 października 2005 r., V CNP 23/05, LexPolonicanr 1631109).

7. Skarga na orzeczenie referendarza sądowego

Zadania z zakresu ochrony prawnej w sądach wykonują także referendarze sądowi (art. 2 § 2 i art. 147 § 1 u.s.p. oraz art. 3531§ 2 i art. 5091 § 1 i 2 k.p.c.). Zgodnie z art. 471 k.p.c. referendarz sądowy w zakresie powierzonych mu czynności ma kompetencje sądu, chyba że ustawa stanowi inaczej. Na orzeczenia referendarza sądowego enumeratywnie wyliczone w art. 39822 § 1 k.p.c. przysługuje skarga, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (por. uwagi niżej). Skargę wnosi się do sądu, w którym wydano zaskarżone orzeczenie, w terminie tygodniowym od dnia doręczenia stronie postanowienia referendarza sądowego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Sąd ten z reguły rozpoznaje sprawę jako sąd pierwszej instancji, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (por. uwagi niżej). W razie wniesienia skargi

orzeczenie referendarza sądowego traci moc, z wyjątkami przewidzianymi w przepisach szczególnych (art. 39822 § 2 i art. 5181§ 3 k.p.c.). Skargę wniesioną po upływie terminu lub nieopłaconą sądodrzuca. Odrzucenie skargi w tym drugim wypadku powinno zostać poprzedzone postępowaniem uregulowanym w art. 130 § 1 k.p.c. W elektronicznym postępowaniu upominawczym skarga na orzeczenie referendarza sądowego nie podlega opłacie (art. 95 ust. 4 u.k.s.c.).

Referendarze sądowi zatrudniani są w sądach rejonowych i okręgowych do wykonywania czynności:

1) w rozpoznawczych postępowaniach:

a) upominawczym (art. 4971 § 3 i art. 3531 § 2 k.p.c.),

b) elektronicznym upominawczym (art. 50530 § 1 k.p.c.),

c) europejskim nakazowym (art. 50516 § 2 i 3 k.p.c.),

d) europejskim w sprawach drobnych roszczeń (art. 50522 § 2 k.p.c.),

e) w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych (art. 5091§ 1 k.p.c.),

f) w sprawach związanych z prowadzeniem rejestrów sądowych, z wyłączeniem prowadzenia rozprawy (art. 5091 § 2 k.p.c.),

g) w sprawach z zakresu prawa spadkowego z wyłączeniem prowadzenia rozprawy, zabezpieczenia spadku oraz przesłuchania świadków testamentu ustnego (art. 5091 § 3 k.p.c.).

h) orzekania o kosztach sądowych oraz wyliczania kosztów procesu (art. 108 § 1 k.p.c. oraz art. 8 § 2 i art. 82 u.k.s.c.),

i) ustanowienia i odmowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego (art. 123 § 2 k.p.c.),

j) wydawania zarządzeń przewidzianych w przepisach art. 130-1304 k.p.c. (art. 1305 k.p.c.),

k) stwierdzenia prawomocności orzeczeń (art. 364 § 2 k.p.c.);

2) w postępowaniu klauzulowym i egzekucyjnym:

a) w zakresie nadawania niektórym tytułom egzekucyjnym klauzuli wykonalności (art. 781 § 11 k.p.c.),

b) w zakresie stwierdzania wykonalności europejskiego nakazu zapłaty(art. 7956 § 2 k.p.c.),

c) w zakresie wydawania zaświadczenia dotyczącego orzeczenia wydanego w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń (art. 7958 § 2 k.p.c.).

Ad 1, a. Postępowanie upominawcze należy do właściwości sądów rejonowych i okręgowych. W postępowaniu tym sąd wydaje nakaz zapłaty, może go wydać także referendarz sądowy (por. rozdział XX, 5, A). Nakaz zapłaty jest orzeczeniem co do istoty sprawy, stosuje się do niego odpowiednio przepisy o wyrokach, jeżeli Kodeks nie stanowi inaczej (art. 3532 k.p.c.). Na orzeczenie takie, mimo że

wydane zostało przez referendarza sądowego, nie przysługuje skarga, przepis szczególny bowiem, jakim jest art. 503 § 1 k.p.c., stanowi inaczej (por. art. 39822 § 1 k.p.c.) i przewiduje, że od nakazu zapłaty, niezależnie od tego, czy wydany został przez sąd, czy przezreferendarza sądowego, przysługuje sprzeciw (art. 503 k.p.c.). W razie prawidłowego wniesienia sprzeciwu nakaz zapłaty traci moc (art. 505 § 1 k.p.c., por. także rozdział XX, 5, B). Kompetencje referendarza sądowego w postępowaniu upominawczym ograniczone zostały do wydania nakazu zapłaty oraz zarządzeń (art. 4971 § 3 k.p.c.). Referendarz sądowy nie może zatem uchylić nakazu zapłaty z przyczyn wskazanych w art. 5021 § 1 i 2 k.p.c.

Nakaz zapłaty z reguły zawiera także rozstrzygnięcie o kosztach procesu. Orzeczenie o kosztach przybiera formę postanowienia zawartego w nakazie zapłaty i może być zaskarżone zażaleniem - w przypadku gdy nakaz zapłaty wydał sąd, lub skargą na orzeczenie referendarza sądowego - w przypadku gdy nakaz został przez niego wydany (art. 394 § 1 pkt 9 oraz art. 39822 § 1 k.p.c.). Skargę wnosisię do sądu, w którym wydany został nakaz zapłaty (w rzeczywistości zawarte w nakazie postanowienie o kosztach procesu) w terminie tygodniowym od doręczenia stronie nakazu zapłaty (w istocie postanowienia o kosztach procesu). Wniesienie skargi wstrzymuje wykonalność takiego postanowienia. Sąd rejonowy lub okręgowy w zależności od tego, w którym z nich wydany został nakaz zapłaty, rozpoznając skargę orzeka jako sąd drugiej instancji, stosując odpowiednio przepisy o zażaleniu. Jeżeli skarga wniesiona została poterminie, sąd odrzuca skargę. Skarga podlega odrzuceniu, jeżeli nie została opłacona. Odrzucenie skargi w tym drugim przypadku zostanie poprzedzone postępowaniem uregulowanym w art. 130 § 1 k.p.c. Po rozpoznaniu skargi sąd postanowieniem utrzymuje w mocy postanowieniereferendarza albo je zmienia (np. zmienia zaskarżone postanowienie izasądzoną kwotę 800 zł tytułem kosztów procesu obniża do kwoty 500 zł).

Ad 1, b. W elektronicznym postępowaniu upominawczym czynności może wykonywać referendarz sądowy (art. 50530 § 1 k.p.c.). W postępowaniutym stosuje się przepisy o postępowaniu upominawczym z odrębnościamiwynikającymi z przepisów poświęconych elektronicznemu postępowaniu

upominawczemu (art. 50528 k.p.c.). W zakresie czynności wykonywanychprzez referendarza sądowego przepisy o elektronicznym postępowaniu upominawczym nie zawierają odrębności. Oznacza to, że w elektronicznym postępowaniu upominawczym referendarz sądowy wykonujeczynności w takim zakresie, w jakim dokonuje czynności w postępowaniu upominawczym. Czynności podjęte przez referendarza podlegają zaskarżeniu na tych samych zasadach, jakie stosowane są w postępowaniu upominawczym (por. uwagi w pkt 1,a), z uwzględnieniem specyfiki elektronicznej formy tych czynności (por. rozdział XX, 9).

Ad 1, c. W europejskim postępowaniu nakazowym referendarz może wydawać zarządzenia oraz europejski nakaz zapłaty (art. 50516 § 2 i 3 k.p.c.). Zgodnie z art. 7956 § 1 i 2 k.p.c. referendarz sądowy może wydać z urzędu postanowienie stwierdzające wykonalność takiego nakazu. Na orzeczenie w postaci nakazu zapłaty, mimo że wydane zostało przez referendarza sądowego, nie przysługuje skarga, bowiem przepis szczególny, jakim jest art. 50519 § 1 k.p.c., stanowi inaczej (por. art. 39822 § 1 k.p.c.) i przewiduje, że od nakazu zapłaty przysługuje sprzeciw. W razie prawidłowego wniesienia sprzeciwu nakaz zapłaty traci moc, a dalsze postępowanie prowadzi sąd. Na wydane przez referendarza zarządzenia, o których mowa w art.39822 § 1 k.p.c., przysługuje na ogólnych zasadach skarga (art. 39822 k.p.c.).

Ad 1, d. W europejskim postępowaniu w sprawach drobnych roszczeń kompetencje referendarza sądowego ograniczone zostały do wydawania zarządzeń (art. 50522 § 2 k.p.c.). Na wydane przez referendarza zarządzenia, o których mowa w art. 39822 § 1 k.p.c., przysługuje na ogólnych zasadach skarga (art. 39822 k.p.c.).

Ad 1, e. W postępowaniu w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych referendarz sądowy - zgodnie z art. art. 5091 § 1 k.p.c.- może wykonywać czynności sądu w sprawach o wpis w księdze wieczystej, które podejmowane są w ramach postępowania uregulowanegow art. 6261 -62613 k.p.c., a także może wykonywać czynności sądu w zakresie prowadzenia ksiąg wieczystych (art. 23 u.k.w.h.).

Prowadzenie ksiąg wieczystych - zgodnie z art. 23 u.k.w.h. - należy do właściwości sądów rejonowych.

Przepisy dotyczące prowadzenia ksiąg wieczystych mieszczą się m.in. w:

- przepisach ustawy z 14 lutego 2003 r. o przenoszeniu treści księgiwieczystej do struktury księgi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym (Dz.U. Nr 42, poz. 363). Według art. 18 ust. 1 tej ustawy sprostowania błędów powstałych podczas migracji ksiąg wieczystych dokonuje sąd z urzędu lub na wniosek zainteresowanego w postępowaniu nieprocesowym. Czynności sądu mogą wykonywać referendarze sądowi;

- przepisach rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów(Dz.U. Nr 102, poz. 1122 ze zm.);

- przepisach rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 20 sierpnia 2003 r. w sprawie zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie informatycznym (Dz.U. Nr 162, poz. 1575 ze zm.).

W postępowaniu wieczystoksięgowym wnioski powinny być sporządzone naurzędowych formularzach, chyba że wniosek zawarty jest w akcie notarialnym (art. 6262 § 1 i 2 k.p.c.). Zgodnie z art. 6264 k.p.c. przekazanie przez notariusza sądowi wypisu aktu notarialnego zawierającego wniosek o dokonanie wpisu do księgi wieczystej, na podstawie odrębnych przepisów, uważa się za złożenie wniosku przez uprawnionego.

Do wniosku o dokonanie wpisu należy dołączyć dokumenty stanowiące podstawę wpisu w księdze wieczystej; może go złożyć właściciel nieruchomości, użytkownik wieczysty, osoba, na rzecz której wpis ma

nastąpić, albo wierzyciel, jeżeli przysługuje mu prawo, które może być wpisane w księdze wieczystej. W sprawach dotyczących obciążeń powstałych z mocy ustawy wniosek może złożyć uprawniony organ (art. 6262 § 5 k.p.c.).

Urzędowe formularze wniosków udostępnia się nieodpłatnie w wydziałach ksiąg wieczystych sądów rejonowych oraz Centralnej Informacji Ksiąg Wieczystych. Udostępnia się je także za pośrednictwem Internetu na oficjalnej stronie Ministerstwa Sprawiedliwości pod adresem www.ms.gov.pl.

W rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 14 sierpnia 2003 r. w sprawie określenia wzorów i sposobu udostępniania urzędowych formularzy wniosków stosowanych w sądach rejonowych prowadzących księgi wieczyste w systemie informatycznym (Dz.U. Nr 156, poz. 1527 ze zm.), wydanym na podstawie art. 125 § 3 k.p.c., ustalone zostały wzory formularzy stosowanych w postępowaniu wieczystoksięgowym.

Księgi wieczyste mogą być zakładane i prowadzone także w systemie informatycznym, który może wprowadzić Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia (art. 251 ust. 1 u.k.w.h.). Minister Sprawiedliwości rozporządzeniem z 14 sierpnia 2003 r. w sprawie Centralnej Informacji Ksiąg Wieczystych (Dz.U. Nr 162, poz. 1571 ze zm.) utworzył Centralną Informację Ksiąg Wieczystych, która jest komórką organizacyjną Ministerstwa Sprawiedliwości. Centralna Informacja Ksiąg Wieczystych składa się z centrali oraz ekspozytur przy wydziałach sądów rejonowych prowadzących księgi wieczyste w systemie informatycznym. Zasady i tryb dokonywania „migracji księgi wieczystej”, przez pojęcie, które rozumie się jako ogół czynności służących przeniesieniu treści dotychczasowej księgi wieczystej do struktury księgi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym, reguluje wspomniana już ustawa z 14 lutego 2003 r. o przenoszeniu treści księgi wieczystej do struktury księgi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym.

W rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 14 sierpnia 2003 r. w sprawie wzoru wniosku o wydanie dokumentów przez Centralną Informację Ksiąg Wieczystych (Dz.U. Nr 162, poz. 1572 ze zm.) ustalony został wzór wniosku o wydanie odpisu księgi wieczystej orazzaświadczenia o jej zamknięciu. Zgodnie z przepisami tego rozporządzenia wniosek o wydanie odpisu zwykłego księgi wieczystej, odpisu zupełnego księgi wieczystej lub zaświadczenia o zamknięciu księgi wieczystej składa się na urzędowym formularzu bezpośrednio albo korespondencyjnie w centrali Centralnej Informacji Ksiąg Wieczystych lub ekspozyturze Centralnej Informacji. Wniosek złożony korespondencyjnie ekspozytura Centralnej Informacji przekazuje do centrali Centralnej Informacji (§ 3 ust. 1 i 2 rozporządzenia z 14 sierpnia 2003 r. w sprawie Centralnej Informacji Ksiąg Wieczystych).Wzór wniosku udostępnia się również za pośrednictwem Internetu na oficjalnej stronie Ministerstwa Sprawiedliwości. Wniosek, uzyskany za pomocą Internetu, drukuje się w kolorze czarno-białym i wypełnia się czcionką o prostym kroju, o rozmiarze nie mniejszym niż 10 pkt Wniosek sporządzony w ten sposób uważa się za złożony na urzędowym formularzu (§ 4 rozp. w spr. CIKW). Do wniosku dołącza się oryginał dowodu wniesienia opłaty na rachunek bankowy Centralnej Informacji, który zwraca się wnioskodawcy po potwierdzeniu na nim faktu wydania dokumentu (§ 4a ust. 2 rozp. w spr. CIKW). Wniosek niezłożony na urzędowym formularzu, nieprawidłowo wypełniony, nieopłacony, a takżewniosek, od którego uiszczono opłatę w wysokości niższej od należnej, lub złożony z naruszeniem § 4a ust. 2 rozp. w spr. CIKW, pozostawia się bez nadania biegu, o czym zawiadamia się wnioskodawcęwraz z podaniem przyczyn. Jeżeli w terminie miesiąca od dnia doręczenia zawiadomienia braki te zostaną usunięte, wydaje się żądany dokument (§ 6 rozp. w spr. CIKW). Jeżeli we wniosku zawarte jest żądanie doręczenia odpisu zwykłego księgi wieczystej, odpisu zupełnego księgi wieczystej i zaświadczenia o zamknięciu księgi wieczystej, centrala Centralnej Informacji przesyła dokument pod wskazany we wniosku adres (§ 8 ust. 1 i 2 rozp. w spr. CIKW). Wykaz sądów rejonowych prowadzących księgi wieczyste, w których utworzone zostały wydziały do prowadzenia tych ksiąg, został podany w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 12 czerwca 2002 r. w sprawie określenia sądów rejonowych prowadzących księgi wieczyste (Dz.U. Nr 95, poz. 843 ze zm.).

Wobec tego, że ustawodawca, określając kompetencje referendarza w postępowaniu wieczystoksięgowym, nie wprowadził żadnych ograniczeń (tak jak to uczynił np. w postępowaniu upominawczym), przyjąć należy, że wszelkie czynności sądu w zakresie postępowania wieczystoksięgowego oraz prowadzenia ksiąg wieczystych mogą być dokonywane przez referendarza sądowego. Do czynności tych należy więc m.in. dokonanie (odmowa dokonania) wpisu w księdze wieczystej oraz wykreślenie wpisu, postanowienie o odrzuceniu wniosku (art. 199w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), postanowienie o umorzeniu postępowania (art. 355 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), postanowienie o nałożeniu grzywny (art. 36 ust. 4 u.k.w.h.). Do czynności tych nie można natomiast zaliczyć zarządzenia o zwrocie wniosku, skoro nie jest to czynność sądu, lecz przewodniczącego (art. 1301 § 11 i 2 oraz art. 5111 § 1 i 2 k.p.c.).

Zgodnie z art. 39822 § 1 k.p.c. na wydane przez referendarza sądowego orzeczenie co do istoty sprawy, orzeczenie kończące postępowanie w sprawie oraz orzeczenia enumeratywnie wymienione w tym przepisie przysługuje skarga. W postępowaniu w zakresie prowadzenia ksiąg wieczystych będą to na przykład: postanowienie o dokonaniu (wykreśleniu) wpisu - jako orzeczenie co do istoty sprawy,postanowienie o umorzeniu postępowania - jako kończące postępowanie w sprawie, postanowienie o zawieszeniu postępowania - jako wymienione w art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 6 k.p.c. Skargęwnosi się do sądu, w którym wydano zaskarżone orzeczenie, w terminietygodniowym od dnia czynności, gdy uczestnik był przy niej obecny lub był o jej terminie zawiadomiony, w innych zaś wypadkach od dnia doręczenia zawiadomienia uczestnika o dokonaniu czynności, a w przypadku braku zawiadomienia - od dnia dowiedzenia się o dokonaniu czynności (art. 5181 § 4 w zw. z art. 39822 § 4 k.p.c.). Sąd ten rozpoznaje sprawę jako sąd pierwszej instancji. Skarga wniesiona po terminie podlega odrzuceniu. Odrzuceniu podlega także skarga nieopłacona, która - mimo wezwania sądu do uiszczenia opłaty - nie została opłacona (art. 39822 § 5 w zw. z art. 25 ust. 2 u.k.s.c.). Wrazie wniesienia skargi orzeczenie referendarza sądowego traci moc (np. postanowienie o umorzeniu postępowania), jednak w razie wniesienia skargi na wpis w księdze wieczystej wpis nie traci mocy (art. 39822 § 2 oraz art. 5181 § 3 k.p.c.). W tym ostatnim przypadkusąd, rozpoznając sprawę, zmienia zaskarżony wpis przez jego

wykreślenie i dokonanie nowego wpisu lub wydaje postanowienie, którym zaskarżony wpis utrzymuje w mocy albo uchyla go w całości lubw części i w tym zakresie wniosek oddala bądź odrzuca, lub postępowanie umarza (art. 5181 § 3 zd. drugie k.p.c.).

Ad 1, f. W sprawach związanych z prowadzeniem rejestrów sądowych referendarz sądowy może dokonywać czynności, z wyłączeniem prowadzenia rozprawy (art. 5091 § 2 k.p.c.).

Najistotniejszymi aktami prawnymi regulującymi postępowanie rejestrowe są ustawa z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.), rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 21 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowego sposobu prowadzenia rejestrów wchodzących w skład Krajowego Rejestru Sądowego oraz szczegółowej treści wpisów w tych rejestrach (Dz.U. Nr 117, poz. 1237 ze zm.), a ponadto ustawa z6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekstjedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.) oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 15 października 1997 r. w sprawie szczegółowej organizacji i sposobu prowadzenia rejestru zastawów (Dz.U. Nr 134, poz. 892 ze zm.).

Wobec tego, że w postępowaniu rejestrowym referendarz sądowy może wykonywać wszystkie czynności, z wyjątkiem prowadzenia rozprawy, to uwagi dotyczące czynności referendarza sądowego w postępowaniu wieczystoksięgowym należy zatem odnieść do czynności podejmowanych przez niego w postępowaniu rejestrowym, które uregulowane zostało w art. 6941-6948 k.p.c. Postępowanie wywołane wniesieniem skargi na orzeczenie referendarza sądowego, zarządzające wpis do Krajowego Rejestru Sądowego oraz rejestru zastawów, również przebiega podobnie. Mimo wniesienia skargi orzeczenie „pozostaje w mocy do chwili rozpatrzenia skargi przez sąd rejonowy rozpoznający sprawę jako sąd pierwszej instancji”. Bieg terminu tygodniowego do wniesienia skargi liczy się tak samo jak w przypadku wniesienia skargi w postępowaniu wieczystoksięgowym, z tym że w postępowaniu o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego dla uczestników postępowania, którym postanowienia co do istoty sprawy nie doręcza się, termin do

wniesienia skargi biegnie od daty wpisu w Rejestrze (art. 5181 § 4 k.p.c.). Skargę wniesioną po terminie lub nieopłaconą sąd odrzuca (art. 39822 § 5 k.p.c.). Odrzucenie skargi w tym drugim przypadku zostanie poprzedzone postępowaniem uregulowanym w art. 130 § 1 k.p.c. Po rozpoznaniu sprawy sąd wydaje postanowienie, w którym zaskarżone orzeczenie i dokonany na jego podstawie wpis utrzymuje w mocy albo go uchyla w całości lub w części i w tym zakresie wniosek oddala bądź odrzuca lub postępowanie umarza (art. 5181 § 3a k.p.c.).

Ad 1, g. W sprawach z zakresu prawa spadkowego referendarz sądowy może dokonywać czynności, z wyłączeniem prowadzenia rozprawy, zabezpieczenia spadku oraz przesłuchania świadków testamentu ustnego(art. 5091 § 3 k.p.c.). Sprawy z zakresu prawa spadkowego prowadzonesą według przepisów o postępowaniu nieprocesowym (art. 627-691 k.p.c.). Na orzeczenia i zarządzenia referendarza, o których mowa w art. 39822 § 1 k.p.c., przysługuje na ogólnych zasadach skarga.

Ad 1, h. Czynności referendarza sądowego w zakresie orzekania o kosztach procesu oraz o kosztach sądowych regulowane są przepisami Kodeksu postępowania cywilnego (art. 108 § 1) oraz ustawy o kosztachsądowych w sprawach cywilnych (art. 8 § 2 i art. 82 u.k.s.c.).

W świetle art. 108 § 1, art. 1081 i art. 109 § 2 k.p.c. organem rozstrzygającym o kosztach procesu jest sąd. Rozstrzygnięcie zapada w formie postanowienia, którego treść z reguły stanowi kolejny punktsentencji orzeczenia kończącego sprawę w instancji (art. 108 § 1 zd.pierwsze k.p.c.), może jednak przybrać także formę odrębnego postanowienia uzupełniającego, wydanego na podstawie art. 351 § 3 k.p.c. (por. rozdział XVIII, 2, F). Orzekając o wysokości przyznanych stronie kosztów procesu, sąd bierze pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia ze względu na charakter sprawy. Przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w

przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia (art. 109 § 2k.p.c.).

Sąd może rozstrzygnąć jedynie o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu, pozostawiając szczegółowe wyliczenie referendarzowisądowemu (art. 108 § 1 zd. drugie k.p.c.). Dokonując wykładni art. 108 § 1 zd. drugie k.p.c., należy mieć na względzie art. 109 § 2 k.p.c. W świetle uregulowań przyjętych w obu przepisach nie wydaje się, aby kryteria decydujące o wysokości przyznanych stronie kosztówmogły być pozostawione referendarzowi sądowemu. Kompetencje referendarza sądowego w zakresie orzekania o kosztach procesu zostały zatem ograniczone tylko do wydania postanowienia, w którym dokonane zostanie szczegółowe wyliczenie kosztów obciążających strony, zgodnie nie tylko z zasadą poniesienia przez strony tych kosztów, ale także kryteriami mającymi wpływ na ich wysokość - wskazanymi przez sąd w postanowieniu wydanym na podstawie art. 108 §1 zd. drugie k.p.c. (np. „zasądza od pozwanego na rzecz powoda koszty procesu według zasady stosunkowego ich rozdzielenia, przyjmując, że koszty pełnomocnika powoda powinny wynieść 75% podwójnej stawki minimalnej, natomiast pełnomocnika pozwanego 150% stawki minimalnej”). Pamiętać należy, że sąd w sprawach, w których ze względu na ich rozstrzygnięcie powinien zastosować zasadę stosunkowego rozdzielenia kosztów procesu, bez rozliczenia kosztów we własnym zakresie, nie będzie mógł przesądzić, na rzecz której strony koszty należy zasądzić, nie zna bowiem ostatecznego wyniku takich rozliczeń. Jeżeli postanowienie wydane na podstawie art. 108 § 1 zd. drugie k.p.c. sąd będzie uzasadniał (wpłynęła zapowiedź zażalenia bądź wniesione zostało w apelacji lub odrębnie zażalenie na postanowienie rozstrzygające o kosztach), powinien szczegółowo przedstawić powody zastosowania wskazanej zasady, według której nastąpi wyliczenie kosztów, oraz wyjaśnić, jakimi kierował się kryteriami, o których mowa w art. 109 § 2 k.p.c.

Postanowienie referendarza sądowego, o którym mowa w art. 108 § 1 infine k.p.c., powinno przybrać na przykład następującą treść: „wysokość zasądzonych na rzecz powoda - na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego w Zgierzu z dnia…, sygn. akt I C 999/09 - kosztów procesu wynosi 2125 (dwa tysiące sto dwadzieścia pięć) zł i wynika z

następującego wyliczenia …” (por. sposób rozliczenia kosztów wskazany wcześniej w rozdziale X pkt 6, B). Na postanowienie takie przysługuje skarga (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 i art.39823 § 1 k.p.c.).

W przypadku gdy referendarz sądowy wydaje nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym, „przyznaje też koszty”. Zgodnie z art. 39822 § 1 k.p.c. w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. i art. 3531 § 2 k.p.c. skarga przysługuje także na postanowienie o „kosztach przyznanych w nakazie zapłaty”, chodzi więc zarówno o koszty procesu, jak i o koszty sądowe.

Zupełnie inaczej przedstawiają się kompetencje referendarza sądowegow zakresie orzekania o kosztach sądowych. Zgodnie z nowymi regulacjami wprowadzonymi w Kodeksie postępowania cywilnego oraz w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych do czynności referendarza sądowego, jeżeli nie dokonał ich sąd, należy wydanie:

- zarządzenia o zwrocie opłaty (art. 82 u.k.s.c.),

- postanowienia o zwolnieniu lub odmowie zwolnienia od kosztów sądowych (art. 118 u.k.s.c.),

- postanowienia o sprostowaniu lub wykładni orzeczenia lub postanowienia o odmowie sprostowania lub wykładni orzeczenia w przedmiocie kosztów (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 8 k.p.c. i art. 118 u.k.s.c.),

- postanowienia o przyznaniu i ustaleniu należności świadków, biegłych, tłumaczy i stron (art. 93 ust. 1 u.k.s.c.),

- zarządzenia o odroczeniu lub rozłożeniu na raty należności sądowych (art. 125 u.k.s.c.),

- postanowienia o kosztach sądowych przyznanych w nakazie zapłaty (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 i art. 3531 § 2 k.p.c.).

Środkiem prawnym na postanowienie referendarza sądowego o kosztach procesu orzeczonych w nakazie upominawczym oraz na zarządzenie i postanowienie wydane w przedmiocie kosztów sądowych jest skarga, która przysługuje na:

- zarządzenie o zwrocie opłaty (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. i art. 93 ust. 1 u.k.s.c.),

- postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych (art. 39822§ 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c. i art. 118 u.k.s.c.),

- postanowienie o sprostowaniu lub wykładni orzeczenia lub postanowienia o odmowie sprostowania lub wykładni orzeczenia w przedmiocie kosztów wydanego przez referendarza (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 8 k.p.c. i art. 118 u.k.s.c.),

- postanowienie o przyznaniu wynagrodzenia biegłemu (art. 39822 § 1 k.p.c. w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 i art. 93 ust. 1 u.k.s.c.),

- zarządzenie w sprawie odroczenia lub rozłożenia na raty należnościsądowych, tj. nieuiszczonych kosztów sądowych (art. 125 w zw. z art.119 u.k.s.c.),

- postanowienie o kosztach sądowych przyznanych w nakazie zapłaty (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 i art. 3531 § 2 k.p.c.).

Skargę wnosi się do sądu, w którym wydano zaskarżone postanowienie (zarządzenie), w terminie tygodniowym od dnia doręczenia stronie postanowienia (zarządzenia) referendarza sądowego (art. 39822 § 1 zd. drugie i § 4 k.p.c.). Skarga podlega opłacie w wysokości opłaty od wniosku o wydanie orzeczenia, nie więcej niż 100 zł (art. 25 ust.2 u.k.s.c.). Skargę wniesioną po terminie lub nieopłaconą sąd odrzuca (art. 39822 § 5 k.p.c.). Odrzucenie skargi w tym drugim przypadku zostanie poprzedzone postępowaniem uregulowanym w art. 130§ 1 k.p.c. Na postanowienie o odrzuceniu skargi przysługuje zażalenie do sądu drugiej instancji (art. 394 § 1 pkt 12 k.p.c.). Wniesienie skargi na postanowienie referendarza sądowego w przedmiocie kosztów sądowych lub kosztów procesu (w przypadku „kosztów procesu” chodzi o postanowienia wydane na podstawie art. 108 § 1 in fine k.p.c. oraz art. 3531 § 2 k.p.c.) wstrzymuje jego wykonalność. Rozpoznając skargę sąd, do którego została wniesiona (sąd pierwszej instancji), orzeka jako sąd drugiej instancji, stosując odpowiednio przepisy o zażaleniu. Po rozpoznaniu skargi sądten wydaje postanowienie, w którym zaskarżone postanowienie referendarza sądowego utrzymuje w mocy albo je zmienia (art. 39823 §1 i 2 k.p.c.). Postanowienie takie nie jest zaskarżalne zażaleniem do Sądu Najwyższego (por. rozdział XIX, 4, B).

Ad 1, i. Referendarzowi sądowemu przyznana została kompetencja ustanowienia i odmowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego (art.123 § 2 k.p.c.). Na postanowienia o odmowie ustanowienia takich pełnomocników przysługuje na ogólnych zasadach skarga (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.). Skarga nie przysługuje na ustanowienie adwokata lub radcy prawnego. Z powołanych przepisów wynika ponadto, że referendarz sądowy nie ma kompetencji odwołania ustanowionego adwokata lub radcy prawnego.

Ad 1, j. Zgodnie z art. 1305 k.p.c. referendarz sądowy jest uprawniony do wydawania zarządzeń przewidzianych w przepisach art. 130-1304 k.p.c. Na zarządzenia mające charakter przewidziany w art. 39822 § 1 k.p.c. przysługuje na ogólnych zasadach skarga. Por. uwagiwstępne.

Ad 1, k. Na wydane przez referendarza postanowienie o stwierdzeniu prawomocności orzeczenia (art. 364 § 2 k.p.c.) przysługuje skarga nazasadach ogólnych (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 42 k.p.c.). Postępowanie wywołane skargą przebiega zgodnie z regułami przewidzianymi w art. 39822 § 1 i 2 k.p.c., a wydane przez sąd postanowienie podlega zażaleniu (art. 394 § 1 pkt 42 k.p.c.).

Ad 2. Kompetencje referendarza sądowego w postępowaniu klauzulowym iegzekucyjnym obejmują nadawanie niektórym tytułom egzekucyjnym klauzuli wykonalności (art. 781 § 11 k.p.c.), stwierdzanie wykonalności europejskiego nakazu zapłaty (art. 7956 § 2 k.p.c.) oraz wydawanie zaświadczenia dotyczącego orzeczenia wydanego w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń (art. 7958 § 2 k.p.c.).

W zakresie postępowania klauzulowego kompetencje referendarza sądowego ograniczone zostały do możliwości nadania klauzuli wykonalności tytułom egzekucyjnym, o których jest mowa w art. 777 § 1 pkt 1, 11, 3-6 i § 3 k.p.c. Pozostałym tytułom egzekucyjnym wymienionym w art. 777 k.p.c., a także tytułom, o których mowa w art. 7781, 787, 7781, 788, 789, referendarz sądowy nie może nadawać klauzuli wykonalności (art. 781 § 11 k.p.c.). Na orzeczenie referendarza sądowego co do nadania klauzuli wykonalności przysługuje skarga. W razie jej wniesienia orzeczenie nie traci mocy(art. 39822 § 1 i 2 k.p.c.). Skargę rozpoznaje sąd, w którym referendarz wydał zaskarżone postanowienie. Przyjąć należy - z brakuodrębnych uregulowań - że wydane przez sąd, w następstwie rozpoznania skargi, postanowienie jest „postanowieniem co do nadaniaklauzuli wykonalności” w rozumieniu art. 795 § 1 k.p.c., a zatem na takie postanowienie przysługuje zażalenie do sądu drugiej instancji (art. 39822 § 1 i 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

Na wydane przez referendarza postanowienie ostwierdzaniu wykonalności europejskiego nakazu zapłaty (art. 7956 § 2 k.p.c.) oraz postanowienie o wydawaniu zaświadczenia dotyczącego orzeczenia

wydanego w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń (art. 7958 § 2 k.p.c.) przysługuje na ogólnych zasadach skarga (art.39822 § 1 k.p.c.).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XX

Postępowania odrębne

1. Uwagi wstępne

Nie wszystkie sprawy, dla których właściwym trybem jest proces, sąd rozpoznaje według tych samych reguł postępowania. Dla wielu spraw ustawodawca przewidział - ze względu na ich swoistość, szczególny charakter, a także konieczność zapewnienia sprawnego ich przebiegu -odrębne reguły postępowania zawarte w przepisach o postępowaniach odrębnych.

Postępowania odrębne przebiegają w myśl przepisów o postępowaniu zwykłym z odrębnościami przewidzianymi w przepisach im poświęconych.Mówiąc inaczej, sąd, rozpoznając sprawę, dla której zostało przewidziane postępowanie odrębne, stosuje w pierwszej kolejności przepisy tego postępowania, a dopiero w razie braku odrębnych uregulowań stosuje przepisy ogólne dotyczące procesu (art. 15-42412 k.p.c.). Gdy zakresy podmiotowy i przedmiotowy określonej sprawy odpowiadają przesłankom kwalifikującym ją do więcej niż jednego postępowania odrębnego, sąd może rozpoznać taką sprawę za pomocą przepisów zawartych w dwóch lub nawet więcej postępowaniach odrębnych. Przykładowo, sprawę gospodarczą, w której wartość przedmiotu sporu nie przekracza 10 000 złotych (art. 5051 pkt 1 k.p.c.), a dochodzone roszczenie wynika z umowy i zostało udowodnione np. zaakceptowanym przez pozwanego rachunkiem, sąd rozpozna, stosując przepisy trzech postępowań odrębnych: w sprawach gospodarczych (art. 4791 i nast. k.p.c.), nakazowym (art. 4841 i nast. k.p.c.) i uproszczonym (art. 5051 i nast. k.p.c.).

Zastosowanie w jednej sprawie przepisów dwóch lub więcej postępowań odrębnych nie zawsze będzie możliwe. Nie mogą być łączone z innymi postępowania w sprawach: małżeńskich, ze stosunków między rodzicami a dziećmi, o naruszenie posiadania. Nie wszystkie sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych będą mogły być rozpoznane na

podstawie przepisów dwóch lub więcej postępowań odrębnych (por. pkt 6, B niniejszego rozdziału).

Po wpłynięciu sprawy do sądu i stwierdzeniu, że jest on właściwy, a sprawa należy do drogi sądowej i jurystykcji krajowej, przewodniczący - zgodnie z art. 201 k.p.c. - bada, w jakim trybie sprawa powinna być rozpoznana oraz czy podlega rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu odrębnym, i wydaje odpowiednie zarządzenia (por. rozdział III, 2, B). Zarządzenie przewodniczącego o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu odrębnym nie wiąże sądu (uchwała SN z 19 kwietnia 2007 r., III CZP 11/07, LexPolonica nr 1343711). Postępowania odrębne są częścią postępowania procesowego. W postępowaniu tym wyróżnia się postępowanie zwykłe (art. 15-42412 k.p.c.), postępowanie mediacyjne i pojednawcze (art. 1831-186 k.p.c.), osiemnaście postępowań odrębnych (art. 425-50514 k.p.c.) w sprawach: 1) o rozwód i separację, 2) małżeńskich, 3) ze stosunków między rodzicami a dziećmi, 4) z zakresu prawa pracy, 5) z zakresu ubezpieczeń społecznych, 6) o naruszenie posiadania, 7) gospodarczych, 8) z zakresu ochrony konkurencji, 9) o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolony, 10-12) z zakresu regulacjienergetyki, telekomunikacji, poczty i transportu kolejowego, 13) o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, 14) o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, 15) podlegających postępowaniu uproszczonemu, 16) europejskie postępowanie nakazowe, 17) europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń, 18) elektroniczne postępowanie upominawcze.

Kierując się potrzebami praktyki sądowej, w rozdziale niniejszym zostaną omówione tylko niektóre postępowania odrębne, przy czym problematyka występująca w nich zostanie ujęta - wobec konieczności zachowania określonych ram rozdziału - skrótowo, tj. przez wskazanietylko odrębności uregulowań przyjętych w tych postępowaniach w stosunku do przepisów postępowania zwykłego procesowego.

2. Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych

A. Pojęcie sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych

Definicja spraw z zakresu prawa pracy oraz ubezpieczeń społecznych zawarta jest w art. 476 § 1 i 2 k.p.c., który zawiera też „słowniczek” takich podstawowych pojęć używanych w tym postępowaniu,jak: pracownik, ubezpieczony, organy rentowe, a także innych (art. 476 § 5 k.p.c.).

Sprawami z zakresu prawa pracy są sprawy:

- o roszczenia ze stosunku pracy, w których podłożem roszczenia jeststosunek pracy, bez względu na to, na jakiej powstał podstawie (umowa o pracę, powołanie, wybór, mianowanie, spółdzielcza umowa o pracę); typowymi przykładami takich roszczeń są roszczenia pracownika o przywrócenie do pracy, o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne, o zapłatę wynagrodzenia za pracę, o sprostowanie świadectwa pracy, roszczenia pracodawcy o odszkodowanie z tytułu pracowniczej odpowiedzialności materialnej;

- o roszczenia związane ze stosunkiem pracy, w których podłożem roszczenia wprawdzie nie jest stosunek pracy (roszczenie nie wynika wprost ze stosunku pracy), ale gdyby strony nie łączył stosunek pracy, roszczenie nie mogłoby powstać; np. roszczenie pracownika przeciwko pracodawcy o odszkodowanie za szkodę powstałą wskutek kradzieży z szafki pracowniczej rzeczy osobistych pracownika nie jest roszczeniem wynikającym ze stosunku pracy, ale ze stosunkiem tym jest związane, albo roszczenie o ochronę dóbr osobistych pracownika na podstawie art. 23 i 24 k.c. naruszonych przez pracodawcę na skutek przekroczenia granic opinii o pracy;

- o ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek prawny, wbrew zawartej umowie, ma cechy stosunku pracy, np.jeśli strony zawartą umowę nazwały umową zlecenia lub umową o dzieło, ale ma ona cechy umowy o pracę, powstaje roszczenie o ustalenie, że strony łączy umowa o pracę;

- o roszczenia z innych stosunków prawnych, do których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy; przykładami tego rodzaju spraw są sprawy o roszczenia wynikające z umowy o pracęnakładczą, a także niektóre roszczenia członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i ich domowników;

- o odszkodowania dochodzone od pracodawcy na podstawie przepisów o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych są sprawy, w których wniesiono odwołanie od decyzji organu rentowego i przedmiotem tej decyzji jest określone w ustawach i przepisach szczególnych:

- ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenie rodzinne,

- emerytura lub renta,

- odszkodowania przysługujące w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w Policji lub Służbie Więziennej,

- inne świadczenie w sprawach należących do właściwości Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Por. ustawę z 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 1, poz. 7 ze zm.).

Sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych są także sprawy wszczęte odwołaniem w związku z niewydaniem decyzji przez organ rentowy we właściwym terminie (dwóch miesięcy), a także sprawy, w których

wniesiono odwołanie od orzeczenia wojewódzkiego zespołu do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności oraz sprawy o roszczenia ze stosunków prawnych między członkami otwartych funduszy emerytalnych a tymi funduszami lub ich organami (art. 476 § 3 k.p.c.).

B. Najistotniejsze odrębności postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych

BA. Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy

W postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy, w których z roszczeniem wystąpił pracownik (por. art. 4777 k.p.c.), przewidzianejest wstępne badanie sprawy oraz czynności wyjaśniające.

Wstępne badanie sprawy przeprowadza przewodniczący lub wyznaczony przez niego sędzia niezwłocznie po wpłynięciu sprawy, a zatem w zasadzie w dniu wpłynięcia pozwu. Chodzi o to, aby jak najszybciej ustalić, czy pozew, którego autorem często jest sam pracownik, nie jest, czy też jest dotknięty brakami i wadami, które mogą być niezwłocznie usunięte przed podjęciem czynności wyjaśniających oraz czy w ogóle zachodzi potrzeba podjęcia czynności wyjaśniających.

Dokonując wstępnego badania sprawy, sędzia analizuje wniesiony przezpracownika pozew pod kątem możliwości nadania mu biegu i ewentualnego rozstrzygnięcia sprawy na pierwszym posiedzeniu. Po wstępnym badaniu sprawy przewodniczący wzywa do usunięcia tylko takich braków formalnych pisma, które nie dadzą się usunąć w toku kolejnego etapu postępowania, jakim są czynności wyjaśniające. Wydanym zarządzeniem zatem objęte będzie np. żądanie: oznaczenia strony pozwanej, która w pozwie pracownika nie została określona, dołączenia odpisu pozwu przeznaczonego dla pracodawcy. W zarządzeniuskierowanym do pracodawcy lub organu rentowego może być zawarte żądanie niezwłocznego nadesłania akt osobowych pracownika lub rentowych oraz dokumentów, których treść może uzasadniać podjęcie czynności przed wyznaczeniem rozprawy. Wstępne badanie sprawy spełnia w odniesieniu do powoda podobny cel jak postępowanie naprawcze przewidziane w art. 130 k.p.c., tyle że sędzia nie może zastosować rygoru zwrotu pozwu. Jeśli bowiem pracownik w pozwie np.

nie określił strony pozwanej w sposób umożliwiający nadanie sprawie dalszego biegu i pomimo wezwania podjętego w ramach wstępnego badania sprawy braku tego nie uzupełnił, to oznaczenie strony pozwanej nastąpi w toku czynności wyjaśniających (art. 468 § 2 pkt 1k.p.c.). Jeżeli w toku wstępnego badania sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych okaże się, że występują istotne braki w materiale, a jego uzupełnienie w postępowaniu sądowym byłoby połączone ze znacznymi trudnościami, przewodniczący lub wyznaczony przez niego sędzia może zwrócić organowi rentowemu akta sprawy w celu uzupełnienia materiału sprawy. To samo dotyczy wypadku, w którym decyzja organu rentowego nie zawiera: podstawy prawnej i faktycznej, wskazania sposobu wyliczenia świadczenia, stosownego pouczenia o skutkach prawnych decyzji i trybie jej zaskarżenia.

W zależności od wyników wstępnego badania sprawy sędzia: 1) wyda odpowiednie zarządzenia, których przykłady zostały podane, albo 2) zdecyduje o potrzebie podjęcia przez sąd czynności wyjaśniających, co praktycznie oznacza, że jako sąd działający w składzie jednego sędziego wyda postanowienie o podjęciu czynności wyjaśniających [„Postanowienie: Sąd Rejonowy Pracy i Ubezpieczeń Społecznych dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi w składzie… po rozpoznaniu sprawy z powództwa… przeciwko… o wynagrodzenie za pracę, postanowił: 1) podjąć czynności wyjaśniające w celu dokładniejszego określenia żądania zgłoszonego przez powoda oraz wyjaśnienia stanowisk stron i ewentualnego zawarcia przez strony ugody, 2) czynności przeprowadzićna posiedzeniu w dniu 20 września 2010 r., godz. 10, sala I, na które wezwać obie strony”]. Cel czynności wyjaśniających został określony w art. 468 § 2 k.p.c. Czynności wyjaśniające przeprowadza się bez udziału ławników (art. 47 § 2 i art. 468 § 3 k.p.c.). Mogą one być przeprowadzane na posiedzeniu z udziałem obu stron, jednej strony, albo bez udziału stron. W tym ostatnim wypadku będzie to posiedzenie niejawne, na którym sąd może podejmować niezbędne czynności, m.in. wydać postanowienie dowodowe (art. 468 § 4 k.p.c.).Uregulowania dotyczące wstępnego badania sprawy oraz czynności wyjaśniających nie mają zastosowania w sprawach, w których pracownikjest stroną pozwaną (art. 4777 k.p.c.).

Termin rozprawy powinien być wyznaczony tak, aby od daty zakończeniaczynności wyjaśniających, a jeżeli nie podjęto tych czynności - od daty wniesienia pozwu lub odwołania, do rozprawy nie upłynęło więcejniż dwa tygodnie, chyba że zachodzą niedające się usunąć przeszkody (art. 471 k.p.c.).

Zdolność sądową i procesową ma także pracodawca, chociażby nie miał osobowości prawnej, a w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zdolność tę ma organ rentowy (art. 460 § 1 k.p.c.). Jeśli zatem pracodawcą był np. Sąd Okręgowy w Łodzi, to pracownik, występując dosądu pracy z roszczeniem, pozwie tenże sąd, mimo że nie ma on osobowości prawnej, będąc tylko jednostką organizacyjną Skarbu Państwa (por. uwagi w rozdziale VII, 4, D).

Właściwość miejscowa w sprawach z zakresu prawa pracy została ukształtowana odrębnie przez wprowadzenie dodatkowej właściwości przemiennej przed sądem, w którego okręgu praca jest, była lub miałabyć wykonywana, bądź przed sądem, w którego okręgu znajduje się siedziba pracodawcy (art. 461 § 1 k.p.c.). W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych właściwością wyłączną objęte są sprawy przedsądem, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania strona odwołująca się od decyzji wydanej przez organ rentowy, chyba że przepis odrębnystanowi inaczej. W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, w których wniesiono odwołanie od decyzji Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, wojskowego organu emerytalnego albo organu emerytalnego właściwego w stosunku do funkcjonariuszy Służby Więziennej, właściwy jest sąd, w którego okręgu ma siedzibę ten organ (por. rozdział V, 3).

Właściwością rzeczową sądów rejonowych objęte są, bez względu na wartość przedmiotu sporu, sprawy z zakresu prawa pracy o ustalenie istnienia stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia io odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy, a także

sprawy dotyczące kar porządkowych i świadectwa pracy oraz roszczeniaz tym związane (art. 461 § 11 k.p.c.).

Sąd może - na zgodny wniosek stron - przekazać sprawę do rozpoznaniainnemu sądowi równorzędnemu, rozpoznającemu sprawy z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych, jeżeli przemawiają za tym względycelowości. Postanowienie o przekazaniu („przekazać sprawę do rozpoznania Sądowi Rejonowemu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kielcach”) może być wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 461 § 3 k.p.c.). Jest to postanowienie zaskarżalne, jednakże przypadki zaskarżenia są zapewne nieliczne, skoro postanowienie może być podjęte tylko na zgodny wniosek stron. Sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany postanowieniem sądu przekazującego, nawet gdyby postanowienie było wadliwe ze względu na niespełnienie się przesłanki „celowości”.

Odrębność w zakresie rozliczania kosztów sądowych wynika z art. 96 i98 u.k.s.c.

Zmocy ustawy, tj. na podstawie art. 96 u.k.s.c., nie mają obowiązku uiszczenia kosztów sądowych: a) pracownik wnoszący powództwo, z zastrzeżeniem art. 35 i 36 u.k.s.c., b) strona wnosząca odwołanie dosądu pracy i ubezpieczeń społecznych, z zastrzeżeniem art. 35 i 36 u.k.s.c., c) inspektor pracy, d) związki zawodowe. Zastrzeżenie przewidziane w art. 35 i 36 u.k.s.c. polega na tym, że pracownik w sprawach z zakresu prawa pracy oraz strona wnosząca odwołanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych obciążone są obowiązkiem uiszczenia opłaty podstawowej w kwocie 30 zł od apelacji, zażalenia,skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Ponadto w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa kwotę 50 000 zł, od osób tych pobiera się opłatę stosunkową od wszystkich pism procesowych podlegających opłacie. Mamy tu do czynienia z podmiotowym zwolnieniem od kosztów sądowych z mocy ustawy, co oznacza, że podmioty objęte takim zwolnieniem nie mają obowiązku uiszczania opłat (ze wskazanym zastrzeżeniem) ani ponoszenia wydatków. Wydatki ponosi tymczasowo Skarb Państwa (art. 96 ust. 3 u.k.s.c.), które są rozliczane według

reguł wynikających z art. 113 u.k.s.c., z tym zastrzeżeniem, że obciążenie pracownika tymi wydatkami może nastąpić w wypadkach szczególnie uzasadnionych, np. w toku sprawy, w której pracownik wystąpił z powództwem, na jego wniosek został przeprowadzony dowód zopinii biegłego. Wydatki związane z tym dowodem (wynagrodzenie biegłego) poniesie tymczasowo Skarb Państwa, ale w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji sąd rozliczy te wydatki zgodnie z art. 113 u.k.s.c., jednakże obciążenie nim pracownika nastąpi wyjątkowo, a mianowicie „w wypadkach szczególnie uzasadnionych”, którymi objętesą okoliczności dotyczące stanu majątkowego pracownika, charakteru zgłoszonego roszczenia itp.

Z mocy ustawy w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych wydatki ponosi Skarb Państwa (art. 98 u.k.s.c.). Jest to przedmiotowe zwolnienie, dotyczy bowiem określonego postępowania. W sprawach tychżadna ze stron nie ponosi wydatków.

W razie stwierdzenia niedopuszczalności drogi sądowej, gdy do rozpoznania sprawy właściwy jest inny organ, sąd nie odrzuci pozwu, lecz przekaże sprawę temu organowi (art. 464 k.p.c.). Jeżeli jednak organ ten uprzednio uznał się za niewłaściwy, sąd rozpozna sprawę (por. rozdział II, 2). Uregulowanie to nie ma zastosowania w sprawach, w których pracownik jest stroną pozwaną.

Czynności dyspozytywne pracownika (ubezpieczonego), polegające na zawarciu ugody, cofnięciu pozwu, sprzeciwu lub środka odwoławczego oraz zrzeczeniu się lub ograniczeniu roszczenia, objęte są kontrolą sądu także w zakresie przesłanki „słusznego interesu pracownika lub ubezpieczonego”. Przy ocenie tych czynności sąd uwzględnia nie tylkoprzesłanki z art. 203 § 4 k.p.c., ale dodatkowo przesłankę słusznegointeresu pracownika lub ubezpieczonego przewidzianą w art. 469 k.p.c. (por. rozdział XIV i XV, 6).

Odrębności w zakresie postępowania dowodowego polegają na tym, że nie mają zastosowania przepisy ograniczające dopuszczalność dowodu zzeznań świadków i z przesłuchania stron, a więc art. 246 i 247

k.p.c. oraz art. 74 k.c. (por. rozdział XVII, 6). Uregulowanie to nie ma zastosowania w sprawach, w których pracownik jest stroną pozwaną (art. 473 w zw. z art. 4777 k.p.c.).

Przekształcenia podmiotowe w trybie art. 194 § 1 i 3 k.p.c. w sprawach z powództwa pracownika mogą być - zgodnie z art. 477 k.p.c.- dokonywane przez sąd z urzędu (por. rozdział VIII, 2).

Przewodniczący posiedzenia ma obowiązek pouczenia pracownika o roszczeniach wynikających z przytoczonych przez niego faktów (art. 477 k.p.c.). Jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, sąd może z urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne (art. 4771 k.p.c.).

Wyrok sądu pierwszej instancji zasądzający świadczenia na rzecz pracownika lub członków jego rodziny, w stosunku do którego sąd drugiej instancji oddalił apelację pracodawcy, podlega natychmiastowemuwykonaniu także w części, w której sąd nie nadał mu rygoru natychmiastowej wykonalności na podstawie art. 4772 k.p.c. Uznając wypowiedzenie umowy o pracę za bezskuteczne, sąd na wniosek pracownika może w wyroku nałożyć na zakład pracy obowiązek dalszego zatrudnienia pracownika do czasu prawomocnego rozpoznania sprawy. Przepis ten stosuje się również do wyroków sądu drugiej instancji zasądzających świadczenia na rzecz pracownika lub członków jego rodziny. Sąd drugiej instancji nadaje z urzędu takim wyrokom klauzulę wykonalności w dniu ogłoszenia wyroku i wyrok zaopatrzony klauzulą wydaje uprawnionemu (art. 4776 k.p.c.).

Sąd może skazać stronę na grzywnę, według przepisów o karach za niestawiennictwo świadka (z wyłączeniem nakazania przymusowego sprowadzenia strony do sądu) i odmówić przyznania kosztów lub zastosować jeden z tych środków, jeżeli strona bez usprawiedliwienianie wykona w toku postępowania postanowień lub zarządzeń (art. 475 k.p.c.).

W wypadku zgłoszenia przez pracownika lub ubezpieczonego występującego bez adwokata lub radcy prawnego powództwa ustnie do protokołu (art. 466 i 4779 k.p.c.), należy w nim - poza wskazaniem czasu i miejsca sporządzenia oraz osób uczestniczących w jego spisaniu - zamieścić oznaczenie stron, dokładnie określone żądanie, istotne okoliczności faktyczne sprawy i zawnioskowane dowody na poparcie poszczególnych twierdzeń, a przy roszczeniach majątkowych niepieniężnych również wartość przedmiotu sprawy. Protokół podpisujeosoba zgłaszająca żądanie oraz pracownik sporządzający protokół. Protokół należy sporządzić w miarę potrzeby z odpowiednią liczbą odpisów dla osób uczestniczących w sprawie (§ 27 instr. sąd.).

Sąd może wzywać strony, świadków, biegłych lub inne osoby w sposób, który uzna za najbardziej celowy, nawet z pominięciem sposobów przewidzianych przez przepisy ogólne, jeżeli uzna to za niezbędne doprzyspieszenia rozpoznania sprawy. Dotyczy to również doręczeń oraz zarządzeń mających na celu przygotowanie rozprawy, zwłaszcza zaś żądania przedstawienia niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy akt osobowych i innych dokumentów. Wezwanie i doręczenie dokonane w ten sposób wywołuje skutki przewidziane w Kodeksie postępowania cywilnego, jeżeli jest niewątpliwe, że doszło ono do wiadomości.

BB. Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych

Postępowanie to jest wywołane wniesieniem odwołania od decyzji organów rentowych (art. 4779-47714a k.p.c.). Jego odrębność wynika zfaktu, że postępowanie przed sądem pierwszej instancji w istocie jest postępowaniem odwoławczym od decyzji administracyjnych wydawanych przez organy rentowe. Zgodnie z art. 476 § 2 i 3 k.p.c. przez sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych rozumie się sprawy, wktórych wniesiono odwołanie od decyzji organów rentowych, dotyczących: ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia rodzinnego, emerytur i rent, innych świadczeń w sprawach należących do właściwości Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, odszkodowań przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku zesłużbą wojskową albo służbą w Policji lub Służbie Więziennej, sprawywszczęte na skutek niewydania przez organ rentowy decyzji we

właściwym terminie, a także sprawy, w których wniesiono odwołanie odorzeczenia wojewódzkiego zespołu do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności, sprawy o roszczenia ze stosunków prawnych międzyczłonkami otwartych funduszy emerytalnych a tymi funduszami lub ich organami oraz sprawy ze stosunków między emerytami lub osobami uposażonymi w rozumieniu przepisów o emeryturach kapitałowych a Zakładem Ubezpieczeń Społecznych.

W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznychwłaściwość rzeczowa została ukształtowana w sposób odwrotny od przyjętej w art. 16 i 17 k.p.c. Rozpoznanie spraw w pierwszej instancji więc należy do sądów okręgowych, z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów rejonowych. Do właściwości sądów rejonowych należą sprawy enumeratywnie wymienione w art. 4778 § 2 k.p.c.

Podobnie jak w sprawach z zakresu prawa pracy przewidziane jest wstępne badanie sprawy oraz czynności wyjaśniające (por. uwagi w pkt2, BA).

Sąd rozpoznaje sprawę na skutek odwołania od decyzji organu rentowego. Odwołanie wnosi się na piśmie do organu, który wydał decyzję, lub do protokołu sporządzonego przez ten organ, w terminie miesiąca od doręczenia odpisu decyzji lub do protokołu w sądzie właściwym do rozpoznania sprawy albo w sądzie właściwym dla jego miejsca zamieszkania. Odwołanie powinno zawierać oznaczenie zaskarżonej decyzji, określenie i zwięzłe uzasadnienie zarzutów i wniosków oraz podpis ubezpieczonego albo jego przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika. Jeżeli ubezpieczony zgłosił nowe żądanie, dotychczas nie rozpoznane przez organ rentowy, sąd przyjmuje to żądanie do protokołu i przekazuje go do rozpoznania organowi rentowemu.

Organ rentowy przekazuje niezwłocznie odwołanie wraz z aktami sprawydo sądu. Organ rentowy, jeżeli uzna odwołanie w całości za słuszne, może zmienić lub uchylić zaskarżoną decyzję. W tym wypadku odwołaniunie nadaje się dalszego biegu. Jeżeli w odwołaniu od decyzji organu

rentowego wskazano nowe okoliczności dotyczące niezdolności do pracylub niezdolności do samodzielnej egzystencji, które powstały po dniuwydania orzeczenia przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, od którego nie wniesiono sprzeciwu lub orzeczenia komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, organ rentowy nie przekazuje odwołania do sądu, lecz kieruje do lekarza orzecznikado ponownego rozpatrzenia. Organ rentowy uchyla poprzednią decyzję, rozpatruje nowe okoliczności i wydaje nową decyzję, od której przysługuje odwołanie do sądu. Przepis ten stosuje się także wówczas, gdy nie można ustalić daty powstania wskazanych w odwołaniunowych okoliczności.

Sąd odrzuca odwołanie wniesione po upływie terminu, chyba że przekroczenie terminu nie jest nadmierne i nastąpiło z przyczyn niezależnych od odwołującego się. Sąd odrzuca odwołanie w sprawie o świadczenie z ubezpieczeń społecznych, do którego prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, a podstawę do wydania decyzji stanowi orzeczenie lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jeżeli osoba zainteresowana nie wniosła sprzeciwu od tego orzeczeniado komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i odwołanie jest oparte wyłącznie na zarzutach dotyczących tego orzeczenia. Jeżeli odwołanie opiera się także na zarzucie nierozpatrzenia wniesionego po terminie sprzeciwu od tego orzeczenia, a wniesienie sprzeciwu po terminie nastąpiło z przyczyn niezależnych od osoby zainteresowanej, sąd uchyla decyzję, przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania organowi rentowemu i umarza postępowanie. W takim przypadku organ rentowy kieruje sprzeciw do rozpatrzenia do komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Postanowienie sądu może zapaść na posiedzeniu niejawnym. Sąd oddala odwołanie, jeżeli nie mapodstaw do jego uwzględnienia. W razie uwzględnienia odwołania sąd zmienia zaskarżoną decyzję w całości lub w części i orzeka co do istoty sprawy. Jeżeli odwołanie wniesiono w związku z niewydaniem decyzji przez organ rentowy, sąd w razie uwzględnienia odwołania zobowiązuje organ rentowy do wydania decyzji w określonym terminie, zawiadamiając o tym organ nadrzędny, lub orzeka co do istoty sprawy.

W sprawie o świadczenie z ubezpieczeń społecznych, do którego prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, a podstawę do wydania decyzji stanowi orzeczenie lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych lub orzeczenie komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, i odwołanie od decyzji opiera się wyłącznie na zarzutach dotyczących tego orzeczenia, sąd nie orzeka co do istoty sprawy na podstawie nowych okoliczności dotyczących stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, które powstały po dniu złożenia odwołania od tej decyzji. W tym wypadku sąd uchyla decyzję, przekazuje sprawę do rozpoznania organowi rentowemu i umarza postępowanie.

Stronami są ubezpieczony, inna osoba, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja, organ rentowy i zainteresowany. Zainteresowanym jest ten, czyje prawa lub obowiązki zależą od rozstrzygnięcia sprawy. Jeżeli osoba taka nie została wezwana do udziału w sprawie przed organem rentowym, sąd wezwie ją do udziału wpostępowaniu bądź z urzędu, bądź na jej wniosek lub na wniosek jednej ze stron.

Przed sądem rozpoznającym sprawę z zakresu ubezpieczeń społecznych jest niedopuszczalne zawarcie ugody.

Sąd drugiej instancji, uchylając wyrok i poprzedzającą go decyzję organu rentowego, może sprawę przekazać do ponownego rozpoznania bezpośrednio organowi rentowemu.

Sąd może skazać stronę na grzywnę według przepisów o karach za niestawiennictwo świadka (z wyłączeniem nakazania przymusowego sprowadzenia strony do sądu) i odmówić przyznania kosztów lub zastosować jeden z tych środków, jeżeli strona bez usprawiedliwienianie wykona w toku postępowania postanowień lub zarządzeń (art. 475 k.p.c.).

W wypadku zgłoszenia przez ubezpieczonego występującego bez adwokatalub radcy prawnego powództwa ustnie do protokołu (art. 4779 k.p.c.) należy w nim - poza wskazaniem czasu i miejsca sporządzenia oraz osób uczestniczących w jego spisaniu - zamieścić oznaczenie stron, dokładnie określone żądanie, istotne okoliczności faktyczne sprawy izawnioskowane dowody na poparcie poszczególnych twierdzeń, a przy roszczeniach majątkowych niepieniężnych również wartość przedmiotu sprawy. Protokół podpisuje osoba zgłaszająca żądanie oraz pracownik sporządzający protokół. Protokół należy sporządzić w miarę potrzeby z odpowiednią liczbą odpisów dla osób uczestniczących w sprawie (§ 27 instr. sąd.).

Sąd może wzywać strony, świadków, biegłych lub inne osoby w sposób, który uzna za najbardziej celowy, nawet z pominięciem sposobów przewidzianych przez przepisy ogólne, jeżeli uzna to za niezbędne doprzyspieszenia rozpoznania sprawy. Dotyczy to również doręczeń oraz zarządzeń mających na celu przygotowanie rozprawy, zwłaszcza zaś żądania przedstawienia niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy akt osobowych i innych dokumentów. Wezwanie i doręczenie dokonane w ten sposób wywołuje skutki przewidziane w Kodeksie postępowania cywilnego, jeżeli jest niewątpliwe, że doszło ono do wiadomości.

3. Postępowanie w sprawach gospodarczych

A. Pojęcie sprawy gospodarczej

Postępowanie w sprawach gospodarczych zostało wprowadzone do Kodeksupostępowania cywilnego ustawą z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. Nr 33, poz. 175 ze zm.). Zgodnie z przepisami tej ustawy sprawy gospodarcze rozpoznawane są przez odrębne jednostki organizacyjne (sądy gospodarcze) w sądach rejonowych i okręgowych. Według art. 12 § 3 u.s.p. w sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście będącym siedzibą sądu okręgowego tworzy się wydział gospodarczy albo wydziały gospodarcze (sąd gospodarczy) - do spraw gospodarczych oraz innych spraw z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego, powierzonych sądom gospodarczym na podstawie odrębnych przepisów. W uzasadnionych przypadkach wydział gospodarczy można utworzyć także w innym sądzie rejonowym. Do orzekania w tych jednostkach wyznacza się sędziów

wykazujących szczególną znajomość problematyki gospodarczej. Minister Sprawiedliwości - na podstawie art. 20 pkt 3 u.s.p. - rozporządzeniem z 27 września 2001 r. w sprawie utworzenia sądów gospodarczych (Dz.U. Nr 116, poz. 1247 ze zm.) określił sądy okręgowe i sądy rejonowe, w których tworzy się wydziały gospodarcze (sądy gospodarcze) oraz ustala się obszary ich właściwości miejscowej.

Pojęcie sprawy gospodarczej zdefiniowano w art. 2 ust. 1 powołanej ustawy z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych, który stanowi, że sprawami gospodarczymi są sprawy zestosunków cywilnych między przedsiębiorcami prowadzącymi działalnośćgospodarczą na zasadach określonych w odrębnych przepisach, w zakresie prowadzonej przez nie działalności gospodarczej. Za sprawy gospodarcze ponadto zostały uznane, wymienione w art. 2 ust. 2 tej ustawy, następujące sprawy: 1) ze stosunku spółki oraz dotyczące roszczeń, o których mowa w art. 291-300 i art. 479-490 k.s.h., a więc roszczeń wynikających z odpowiedzialności odszkodowawczej członków organów spółki oraz likwidatorów wobec spółki oraz wobec wierzycieli, 2) przeciwko przedsiębiorcom o zaniechanie naruszania środowiska i przywrócenie do stanu poprzedniego lub o naprawienie szkody z tym związanej oraz o zakazanie albo ograniczenie działalności zagrażającej środowisku, 3) między organami przedsiębiorstwa państwowego, 4) między przedsiębiorstwem państwowymlub jego organami a jego organem założycielskim lub organem sprawującym nadzór, 5) z zakresu postępowania o poprawie gospodarki przedsiębiorstwa państwowego oraz o jego upadłości, 6) z zakresu prawa upadłościowego i naprawczego, 7) o nadanie klauzuli wykonalności tytułom egzekucyjnym, którymi są orzeczenia sądu gospodarczego prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu albo ugoda zawarta przed tym sądem, 8) inne przekazane przez odrębneprzepisy. Nie są sprawami gospodarczymi sprawy o podział majątku byłych wspólników spółki cywilnej (art. 2 ust. 3).

Pojęcie sprawy gospodarczej zostało także zdefiniowane w art. 4791 §1 k.p.c., według którego sprawami gospodarczymi są sprawy ze stosunków cywilnych między przedsiębiorcami, w zakresie prowadzonej przez nie działalności gospodarczej, a także sprawy enumeratywnie

wymienione w art. 4791 § 2 k.p.c. Według zdania drugiego tego przepisu zaprzestanie prowadzenia działalności gospodarczej przez którąkolwiek ze stron stosunku cywilnego po jego powstaniu nie wyłącza zastosowania przepisów art. 4791 i nast. k.p.c. Na tle tego uregulowania przyjętego w art. 4791 § 1 k.p.c., a zwłaszcza jego zdania drugiego, powstało zagadnienie prawne, czy sąd gospodarczy jest właściwy do rozpoznania sprawy przeciwko byłemu przedsiębiorcy.Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 16 grudnia 2008 r. (III CZP 102/08, LexPolonica nr 1975975, OSNC 2009, nr 5, poz. 65) rozstrzygnął to zagadnienie, uznając, że sprawa ze stosunku cywilnego między stronami w zakresie prowadzonej przez nie działalności gospodarczej nie jest sprawą gospodarczą w rozumieniu art. 4791 k.p.c. oraz art. 2 ust. 1 ustawy z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. Nr 33, poz. 175 ze zm.), jeżeli którakolwiek ze stron przestała być przedsiębiorcą przed wniesieniem pozwu. W jej uzasadnieniu stwierdzono, że „zdanie drugie art. 4791 § 1 k.p.c. jest normą, która ma zastosowanie, gdy utrata statusu przedsiębiorcy przez jedną ze stron lub przez obie strony ma miejsce dopiero po wniesieniu pozwu. Innymi słowy, utrata statusu przedsiębiorcy po wszczęciu procesu jest obecnie obojętna, gdyż sprawa się nadal toczy według przepisów działu IVa, tytułu VII,księgi pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego”.

Według art. 4791 § 2 k.p.c. sprawami gospodarczymi są także sprawy: 1) ze stosunku spółki oraz dotyczące roszczeń, o których mowa w art.291-300 i art. 479-490 k.s.h., a więc roszczeń wynikających z odpowiedzialności odszkodowawczej członków organów spółki oraz likwidatorów wobec spółki oraz wobec wierzycieli, 2) przeciwko przedsiębiorcom o zaniechanie naruszania środowiska i przywrócenie do stanu poprzedniego lub naprawienie szkody z tym związanej oraz zakazanie lub ograniczenie działalności zagrażającej środowisku, 3) należące do właściwości sądów na podstawie przepisów o ochronie konkurencji, prawa energetycznego, prawa telekomunikacyjnego, prawa pocztowego oraz przepisów o transporcie kolejowym, 4) przeciwko przedsiębiorcom o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Wymienione sprawy zostały więc poddane rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych, mimo że obie strony nie zawsze są przedsiębiorcami.

Wyjaśnienia wymaga uregulowanie przyjęte w art. 4792 § 2 k.p.c., zgodnie z którym przepisów działu IVa, tj. art. 4791-47978 k.p.c., nie stosuje się w sprawach dotyczących działalności wytwórczej osób fizycznych w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a także wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów.

Sąd Najwyższy, dokonując interpretacji tego przepisu, w brzmieniu obowiązującym przed jego zmianą, wyraził zapatrywanie - oparte na argumentach rozszerzającej wykładni celowościowej - że wyłączenie z art. 4792 § 2 k.p.c. podyktowane jest przede wszystkim potrzebą wyeliminowania sytuacji, w której sprawy gospodarcze z udziałem osóbwymienionych w tym przepisie toczyłyby się w sądach położonych częstokroć z dala od ich miejsca zamieszkania. Zdaniem Sądu Najwyższego intencją ustawodawcy przy wprowadzaniu tego wyłączenia było, by sprawy te - mimo gospodarczego charakteru z punktu widzeniaprzesłanek podmiotowych i przedmiotowych - z uwagi na swoją społeczną specyfikację rozpoznawane były według dotychczasowych zasad. Niezrozumiałe byłoby więc - jak zaznaczył Sąd Najwyższy - takie interpretowanie art. 4792 § 2 k.p.c., w wyniku którego omawiana kategoria spraw pozostawiona byłaby gestii sądów gospodarczych z jednoczesnym ich wyłączeniem z obszaru postępowania odrębnego (por. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 18 marca 1991 r., III CZP 9/91, LexPolonica nr 333771, OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 98oraz uchwałę SN z 16 maja 1991 r., III CZP 39/91, LexPolonica nr 312241, OSNCP 1992, nr 1, poz. 9). A zatem, mimo że mają charakter gospodarczy, w ogóle wyłączone są spod kompetencji sądów gospodarczych. Ścisła wykładnia art. 4792 § 2 k.p.c. prowadzi natomiast do wniosku, że sprawy wymienione w art. 4792 § 2 k.p.c., zachowując charakter spraw gospodarczych, rozstrzygane są przez sądygospodarcze, tyle że nie według przepisów o postępowaniu procesowym odrębnym w sprawach gospodarczych, lecz według przepisów o postępowaniu procesowym zwykłym. W takiej interpretacji trudno byłoby doszukać się celu, który przyświecałby temu, aby sprawy te

rozpoznawały sądy gospodarcze, nie stosując procedury o postępowaniuodrębnym w sprawach gospodarczych.

Zakresy tego samego pojęcia sprawy gospodarczej, użytego w obu aktach prawnych, nie pokrywają się. Porównując obie definicje, należy dojść do wniosku, że ustawodawca w ustawie z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych posłużył się pojęciemspraw gospodarczych sensu largo, wyznaczając w ten sposób granice kompetencji sądu gospodarczego, natomiast w ujęciu kodeksowym posłużył się pojęciem spraw gospodarczych sensu stricto, które rozpoznawane są w procesie według przepisów o postępowaniu odrębnym.Innymi słowy, definicją przyjętą w ustawie z 24 maja 1989 r. objęte są sprawy gospodarcze, które rozpoznawane są w różnych postępowaniach sądowych (zwykłym procesowym - art. 4792 § 2 k.p.c.; nieprocesowym - art. 6911 i nast. k.p.c.; upadłościowym - ustawa z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.; odrębnym procesowym - art. 4791 k.p.c.), natomiast definicją kodeksową objęte są tylko te sprawy, które rozpoznawane sąprzez sąd gospodarczy według przepisów o procesowym postępowaniu odrębnym (art. 4791-47978 k.p.c.).

Ramy niniejszego opracowania pozwalają na omówienie tylko najistotniejszych uregulowań przyjętych w przepisach ogólnych postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych (art. 4791-47927 k.p.c.).

W świetle art. 4791 § 1 k.p.c., aby sprawamogła być zakwalifikowana jako gospodarcza, muszą być spełnione trzy warunki, a mianowicie: 1)sprawa wynika ze stosunku cywilnego, 2) stronami są przedsiębiorcy, 3) spór związany jest z działalnością gospodarczą obu stron. Pojęciestosunku cywilnego nie wymaga bliższego wyjaśnienia. Z kolei pojęcieprzedsiębiorcy - zważywszy że posługuje się nim ustawodawca w różnych ustawach - wymagałoby szerokiego omówienia, wykraczającego poza ramy wyznaczone tytułem niniejszego opracowania. Ograniczyć sięzatem należy do stwierdzenia, że pomimo występujących różnic przy definiowaniu pojęcia „przedsiębiorca” w licznych ustawach (ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, tekst jedn.

Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.; ustawa z 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności przemysłowej, tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.; ustawa z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.; ustawa z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm., ustawa z 28 marca 2003 r.- Prawo upadłościowe i naprawcze, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.), zakresem cywilnoprawnego pojęcia przedsiębiorcy (art. 431 k.c.) objęte są wszystkie te podmioty, które w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej są przedsiębiorcami. Na użytek postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych (art. 4791-47978 k.p.c.) pojęcie przedsiębiorcy zdefiniowane zostało w art. 4792 § 1 k.p.c. (tożsame jest z pojęciemprzedsiębiorcy w rozumieniu art. 431 k.c.). Zgodnie z tymi przepisami przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną (art. 331 k.c.), prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Według art. 4792 § 2 k.p.c. przepisów działu obejmującego art. 4791-47978 k.p.c. nie stosuje się w sprawach dotyczących działalności wytwórczej osób fizycznych w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a także wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów (znaczenie tego wyłączenia przedstawiono wcześniej).

Ostatni warunek dotyczy pojęcia „działalność gospodarcza”. Zostało ono zdefiniowane w art. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej jako zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. W orzecznictwie Sądu Najwyższego stwierdzono, że działalność tę wyróżnia kilka cech charakterystycznych, a mianowicie fachowość, podporządkowanie regułom opłacalności i zysku lub zasadzie racjonalnego gospodarowania, działanie na własny rachunek, powtarzalność działań oraz uczestnictwo w obrocie gospodarczym (por. np. uzasadnienia uchwał składów siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 18 czerwca 1991

r., III CZP 40/91, LexPolonica nr 303126, OSNCP 1992, nr 2, poz. 17 oraz z 6 grudnia 1991 r., III CZP 117/91, LexPolonica nr 302282, OSNCP 1992, nr 5, poz. 65, a także uchwałę z 14 marca 1995 r., III CZP 6/95, LexPolonica nr 303660, OSNC 1995, nr 5, poz. 72).

W judykaturze podkreśla się, że diagnoza co do tego, czy danej działalności można przypisać cechy działalności gospodarczej, zależyod konkretnych okoliczności rozpoznawanej sprawy, a także od kontekstu prawnego. To ostatnie stwierdzenie nabiera aktualności zwłaszcza w odniesieniu do gmin, albowiem ich działalność nie ma jednorodnego charakteru, a jej cele oraz sposoby osiągania są bardzoróżnorodne. Nie mogą przy tym schodzić z pola widzenia regulacje prawne dotyczące gmin, a w szczególności przepisy ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.) oraz ustawy z 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 45, poz. 236 ze zm.), zwłaszcza że komunalna działalność gospodarcza stanowi przykład działalności nieobliczonej na zysk. Motyw zarobkowy w przypadku tej działalności został zastąpiony motywem racjonalnego gospodarowania, rozumianym bądź jako efektywność, bądź jako wydajność.

Przy takim rozumieniu komunalnej działalności gospodarczej, o uznaniu za działalność gospodarczą określonych czynności faktycznychczy też prawnych, podejmowanych w ramach na przykład gospodarki nieruchomościami, będzie decydować aktywny i dynamiczny charakter podejmowanych działań. Nie może być uznana za gospodarczą działalność o charakterze pasywnym, ograniczająca się przykładowo dozawarcia ze spółdzielnią, w następstwie realizacji roszczenia przysługującego jej z mocy prawa, umowy o oddanie bez przetargu gruntu w użytkowanie wieczyste. Podobne kryterium przyjmowane jest worzecznictwie Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego przy ocenie działalności gmin w zakresie gospodarowania mieniem. Wskazuje się w nim, że o tym, czy gospodarowanie mieniem (m.in. wynajem lokali) stanowi działalność gospodarczą, decyduje aktywny charakter podejmowanych działań. Decydującym czynnikiem będzie „zamierzony charakter wykonywanej działalności, jej rozmiar, organizacja przedsięwzięcia, a także sposób i stopień przygotowania przedmiotów i środków prowadzenia

działalności”. Działalność ograniczająca się do np. pobierania pożytków z rzeczy nie może być uznana za gospodarczą (por. wyrok SN z 11 października 1996 r., III RN 4/96, LexPolonica nr 316196, OSNAPiUS 1997, nr 10, poz. 160, wyrok NSA z 28 stycznia 1998 r., II SA 1226/97, niepubl., oraz wyrok SN z 17 grudnia 2003 r., IV CK 288/02, LexPolonica nr 367105, OSNC 2005, nr 1, poz. 15).

B. Najistotniejsze odrębności wynikające z przepisów ogólnych o postępowaniu w sprawach gospodarczych

Do właściwości rzeczowej sądów okręgowych należą sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 100 000 zł;w sprawach „zwykłych” cywilnych wartość ta wynosi 75 000 (art. 17 pkt 4 k.p.c.). Do właściwości rzeczowej sądu okręgowego należą takżesprawy o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. W odniesieniu do spółek prawa handlowego powództwo o uchylenie uchwały (tj. względnie nieważnej) przewidzianejest w art. 249 k.s.h., natomiast powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały (tj. bezwzględnie nieważnej) można wytoczyć na podstawie art. 252 § 1 lub art. 425 § 1 k.s.h. Uchwała nieistniejącajest odrębną kategorią prawną, niepodlegającą kontroli w trybie przepisów Kodeksu spółek handlowych, lecz na podstawie art. 189 k.p.c. Sprawy te, w zależności od rodzaju uchwały, kwestionowanej jednym z trzech wymienionych powództw, mają majątkowy bądź niemajątkowy charakter. W świetle uregulowania przyjętego w art. 17 pkt 42 k.p.c. sprawy te bez względu na to, czy zostaną zakwalifikowane jako niemajątkowe czy też majątkowe, a w tym ostatnim przypadku niezależnie od wartości przedmiotu sporu - podlegają rozpoznaniu przez sąd okręgowy. W doktrynie i orzecznictwie niemajątkowy bądź majątkowy charakter tej kategorii spraw jest zagadnieniem spornym. W postanowieniu z 26 stycznia 2006 r. (V CSK 53/05, LexPolonica nr 1176114) Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli u podstaw zakwestionowania uchwały o wykluczeniu członka zarządu ze składu zarządu leży interes ekonomiczny ogółu właścicielilokali i ten interes określa charakter sprawy o uchylenie, ustalenienieistnienia lub nieważności uchwały o wykluczeniu, to jest to sprawa o prawa majątkowe. Za sprawy dotyczące praw majątkowych uznał

także: a) sprawę o uchylenie uchwały wspólnoty mieszkaniowej, którejprzedmiotem jest przeznaczenie środków finansowych wynikających z rozliczenia kosztów centralnego ogrzewania za określony okres na pokrycie takich kosztów w przyszłości (uchwała SN z 7 stycznia 2004 r., III CZP 100/03, LexPolonica nr 365231, OSNC 2005, nr 2, poz. 29); b) sprawę o wyłączenie wspólnika - art. 280 k.h. (postanowienieSN z 8 października 1997 r., II CZ 108/97, LexPolonica nr 326420, OSNC 1998, nr 4, poz. 57).

Sąd okręgowy (gospodarczy) właściwy jest rzeczowo także do rozpoznania wszelkich spraw o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji (art. 17 pkt 43 k.p.c.). Definicje czynów nieuczciwej konkurencji, które są źródłem powództw o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji, zawiera ustawa z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.).

Sąd okręgowy gospodarczy z oczywistych względów właściwy jest do rozpoznania pozostałych spraw wymienionych w art. 17 k.p.c., jeśli sprawy te mają charakter gospodarczy.

Właściwość miejscowa została zmodyfikowana w ten tylko sposób, że zakresem uregulowania przewidzianego w art. 34 k.p.c. objęte są także sprawy o zawarcie umowy, ustalenie jej treści lub zmianę (art.4794 k.p.c.).

Powód obciążony jest dodatkowymi obowiązkami związanymi z prekluzją procesową. Obligatoryjnym elementem pozwu niezależnie od tego, czy powoda reprezentuje profesjonalny pełnomocnik, jest powołanie w pozwie wszystkich twierdzeń dotyczących żądania i dowodów na ich poparcie, chyba że powód wykaże, iż ich powołanie w pozwie nie było możliwe albo potrzeba powołania wynikła później. W tym przypadku dalsze twierdzenia i dowody na ich poparcie powinny być powołane w terminie dwutygodniowym od dnia, w którym powołanie stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania. Niespełnienie tego obowiązku skutkuje utratą prawa powoływania ich w toku postępowania

(art. 47912 § 1 k.p.c.). Powód ma ponadto obowiązek dołączenia do pozwu: a) odpisu reklamacji lub wezwania do dobrowolnego spełnienia żądania wraz z dowodem doręczenia albo wysłania go pozwanemu przesyłką poleconą oraz b) odpisy pism świadczących o próbie wyjaśnienia spornych kwestii w drodze rokowań (art. 47912 § 2 k.p.c.). Chodzi o to, aby powód wykazał, że podejmował przed wszczęciem procesu próbę ugodowego rozwiązania sporu. Niespełnienie pierwszego ze wskazanych obowiązków przez niedołączenie do pozwu odpisu wezwania do dobrowolnego spełnienia świadczenia lub reklamacji powoduje - jak stanowi art. 47912 § 3 k.p.c. - wszczęcie postępowania określonego w art. 130 k.p.c. Zaniechanie spełnienia przez powoda tych obowiązków, jeśli przyczyniło się do zbędnego wytoczenia powództwa lub wadliwego określenia zakresu sprawy, może także wywołać dodatkowy skutek w postaci obciążenia powoda kosztami procesu w całości lub w części, niezależnie od wyniku sprawy (art. 47912 § 4 k.p.c.).

Pozwany jest zobowiązany do złożenia odpowiedzina pozew w terminie dwóch tygodni od otrzymania go (art. 47914 § 1 k.p.c.). Zaniechanie złożenia odpowiedzi na pozew może spowodować wydanie wyroku zaocznego na posiedzeniu niejawnym (art. 47918 § 2 k.p.c.). W odpowiedzi na pozew pozwany powinien podać wszystkie twierdzenia, zarzuty oraz dowody na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że wykaże, iż ich powołanie w odpowiedzi na pozew nie było możliwe, albo że potrzeba powołania wynikła później. W tym przypadku dalsze twierdzenia i dowody na ich poparcie powinny być powołane w terminie 2 tygodni od dnia, w którym powołanie stało się możliwe lub powstała potrzeba ichpowołania. Niespełnienie przez pozwanego tego obowiązku może wywołaćdodatkowy skutek w postaci obciążenia go kosztami procesu w całości lub w części, niezależnie od wyniku sprawy (art. 47914 § 2 w zw. z art. 47912 § 4 k.p.c.).

Innym szczególnym obowiązkiem nałożonym na pozwanego w sprawie gospodarczej jest wymaganie powołania w sprzeciwie od wyroku zaocznego, w zarzutach od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym lub w sprzeciwie od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniuupominawczym wszystkich twierdzeń, zarzutów oraz dowodów na ich

poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że wykaże, iż powołanie w sprzeciwie nie było możliwe, albo że potrzeba powołania wynikła później (art. 47918 § 3 k.p.c. w zw. z art. 47914 § 2 k.p.c. oraz art. 47914a k.p.c.).

W toku sprawy strona reprezentowana przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa jestobowiązana doręczać odpisy pism procesowych z załącznikami bezpośrednio stronie przeciwnej. Do pisma procesowego wniesionego dosądu strona dołącza dowód doręczenia drugiej stronie odpisu pisma albo dowód wysłania go przesyłką poleconą. Pisma, do których nie dołączono dowodu doręczenia albo dowodu wysłania przesyłką poleconą,podlegają zwrotowi bez wzywania do usunięcia tego braku (art. 4799 §1 k.p.c.). Paragraf 1 nie dotyczy wniesienia pozwu wzajemnego, apelacji, skargi kasacyjnej, zażalenia, sprzeciwu od wyroku zaocznego, sprzeciwu od nakazu zapłaty, zarzutów od nakazu zapłaty, wniosku o zabezpieczenie powództwa i skargi o wznowienie postępowania, które strona jest obowiązana złożyć w sądzie z odpisami dla strony przeciwnej.

Ten szczególny sposób doręczania pism procesowych, mający na celu przyśpieszenie postępowania w sprawach gospodarczych, nie może jednak być stosowany przy doręczaniu pierwszych pism w sprawie, jakoże chodzi tu o doręczenie „w toku sprawy”, a więc już po doręczeniu przez sąd odpisu pozwu pozwanemu. Nie ma on także zastosowania w przypadku pisma zawierającego wniosek o sporządzenie uzasadnienia orzeczenia w celu jego zaskarżenia (art. 328 k.p.c.). Posługując sięwykładnią celowościową art. 4799 § 1 k.p.c. i art. 128 k.p.c., należy przyjąć, że tzw. zapowiedź apelacji (skargi kasacyjnej) nie jest pismem przeznaczonym „dla doręczenia uczestniczącym w sprawie osobom” (art. 128 k.p.c.), skoro nie mają one wpływu na bieg tego pisma. Ponadto nie może budzić wątpliwości, że ratio legis uregulowania przyjętego w art. 4799 § 1 k.p.c. jest wyłącznie przyspieszenie postępowania w sprawach gospodarczych, nie może zatemdotyczyć pism, których nie doręcza się stronie przeciwnej. Przewidziany w art. 4799 § 1 zd. drugie k.p.c. obowiązek dołączenia do pisma procesowego wniesionego do sądu dowodu doręczenia drugiej stronie odpisu tego pisma albo dowodu wysłania go listem poleconym

nie dotyczy wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku (art. 328 § 1k.p.c.; uchwała SN z 27 października 2005 r., III CZP 65/05, LexPolonica nr 390475, OSNC 2006, nr 3, poz. 50).

Można jednak wyróżnić także pisma, które są składane wyłącznie w interesie wnoszącego, a ich treść i cel w żaden sposób nie mogą wpłynąć na sytuację procesową innych osób. Chodzi więc o pisma, które ze swej istoty nie są w ogóle przeznaczone dla innych osób uczestniczących w postępowaniu. Jako przykłady takich pism można wskazać pisma dotyczące skazania świadka na grzywnę albo zwolnienia od kosztów, wniosek o ustanowienie adwokata (art. 117 k.p.c.) albo wniosek o doręczenie wyciągu z akt (art. 9 i 525 k.p.c.). Dodatkowych przykładów dostarcza orzecznictwo Sądu Najwyższego, z którego wynika, że obowiązek doręczenia stronie przeciwnej nie dotyczy odpisów ksiąg i dokumentów przedsiębiorstwa (art. 249 § 1 k.p.c.; por. wyrok z 10 stycznia 1980 r., II CR 443/79, LexPolonica nr 301391, OSNCP 1980, nr 10, poz. 186) oraz odpisów środków odwoławczych - w odniesieniu do osób występujących po tej samej stronie (postanowienie z 24 kwietnia 1980 r., IV CZ 23/80, LexPolonica nr 312729, OSNCP 1980, nr 11, poz. 216). W uzasadnieniu uchwały z 17 grudnia 1996 r. (III CZP 121/96, LexPolonica nr 313406,OSNC 1997, nr 3, poz. 27) Sąd Najwyższy podkreślił, że uwzględnienielub odrzucenie zapowiedzi apelacji nie ma wpływu na uprawnienie strony przeciwnej do zaskarżenia wyroku ani na bieg terminu do dokonania tej czynności.

Praktyka niektórych sądów, które zarządzeniem przewodniczącego zwracają - na podstawie art. 4799 § 1 zd. drugie k.p.c. - pisma zawierające zapowiedź apelacji (skargi kasacyjnej), jest nieprawidłowa. Wobec tego, że zarządzenie o zwrocie takiego pisma nie jest zaskarżalne (por. art. 394 § 1 k.p.c.), strona - w opisanejsytuacji - powinna złożyć wniosek zawierający żądanie doręczenia wyroku z uzasadnieniem, który zostanie przez sąd odrzucony jako spóźniony (art. 328 § 1 k.p.c.). Strona, składając zażalenie na takie postanowienie (art. 394 § 1 pkt 7 k.p.c.), powinna zażądać na podstawie art. 380 w zw. z art. 362 k.p.c. przeprowadzenia przez sąddrugiej instancji kontroli zarządzenia o zwrocie wniosku. Sąd ten powinien uchylić zaskarżone postanowienie w następstwie

stwierdzenia, że pierwotnie złożona zapowiedź apelacji była skuteczna, zarządzenie o jej zwrocie nie powinno więc nastąpić, a skoro nastąpiło, to miało wpływ na późniejsze postanowienie o odrzuceniu zapowiedzi apelacji.

W przypadku doręczenia pozwanemu pisma procesowego zawierającego oświadczenie powoda o cofnięciu pozwu należy przyjąć, iż doręczenie dokonane w trybie art. 4799 k.p.c. nie zastępuje zawiadomienia o cofnięciu, jakiego dokonuje przewodniczący w trybie art. 203 § 3 k.p.c. Zawiadomienie bowiem dokonane zgodnie z tym przepisem zabezpiecza uprawnienie procesowe pozwanego związane z cofnięciem pozwu. Gwarancje te nie mogą być uchylone unormowaniem przyjętym w art. 4799 § 1 k.p.c., którego jedynym i praktycznym celem jest przyśpieszenie postępowania (por. wyrok SA w Łodzi z 12 października1992 r., I ACz 361/92, LexPolonica nr 307743, „Wokanda” 1993, nr 8, s. 23).

Możliwości ingerowania sądu w czynności dyspozytywne stron są ograniczone w stosunku do możliwości takiej ingerencji w postępowaniu zwykłym. Co do zasady w obu postępowaniach sąd jest związany aktami dyspozytywnymi stron (por. art. 47913 § 1 i 2, art. 203 k.p.c. oraz rozdział XV, 6, 9 i rozdział XIV, 3, B), jednakże w sprawach gospodarczych sąd może uznać za niedopuszczalne cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia tylko wtedy, gdy okoliczności sprawy wskazują, że wymienione czynności są wynikiem niedozwolonych praktyk ograniczających konkurencję lub samodzielnośćprzedsiębiorców, albo gdy wymaga tego ochrona środowiska lub ochronaprodukcji należytej jakości. W przypadku ugody zawartej przez stronysąd uzna ją za niedopuszczalną tylko wtedy, gdy jej treść jest niezgodna z prawem lub sprzeczna z zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa, a także wtedy, gdy wymaga tego ochrona produkcji należytej jakości.

Zgodnie z art. 47917 k.p.c., sąd może wydać wyrok na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany uznał powództwo, a także w sytuacji, gdy po złożeniu przez strony pism procesowych i dokumentów, w tym również po wniesieniu zarzutów lub sprzeciwu od nakazu zapłaty albo

sprzeciwu od wyroku zaocznego, sąd uzna - mając na względzie całokształt przytoczonych twierdzeń, zgłoszonych wniosków dowodowychi zarzutów - że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. Wyrokowanie na posiedzeniu niejawnym jest niedopuszczalne, jeśli strona w pierwszym piśmie procesowym zażądała rozprawy. Wniosek takijest nieskuteczny w razie uznania powództwa przez pozwanego (art. 47917 § 1 i 2 k.p.c.). Wydanie wyroku na posiedzeniu niejawnym nie uzasadnia powołania się na nowe dowody powstałe „później” (art. 381 k.p.c.; wyrok SN z 10 stycznia 2003 r., V CKN 1605/00, LexPolonica nr 361767, OSNC 2004, nr 4, poz. 57).

Zgodnie z art. 47919a k.p.c. wyrok sądu pierwszej instancji z chwiląwydania - w sprawach o roszczenia pieniężne albo świadczenia innych rzeczy zamiennych - stanowi tytuł zabezpieczenia, wykonalny bez nadawania mu klauzuli wykonalności. Wyrok taki, mimo że nie jest prawomocny, ma więc taki sam charakter jak nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym. Obowiązanemu z takiego tytułu przyznana została obrona przed wykonaniem tytułu zabezpieczenia sposobami, które wskazałby uprawniony. Wystarczającym zabezpieczeniem jest bowiem złożenie przez obowiązanego (ustawa określa obowiązanego „dłużnikiem”) do depozytu sądowego kwoty zasądzonej wyrokiem wraz z wymagalnymi odsetkami. Jeżeli wyrok zobowiązuje do wydania rzeczy zamiennych, do zabezpieczenia wystarczy złożenie sumy równej wartości przedmiotu sporu (art. 47919-47919a k.p.c.).

Umorzenie postępowania uprzednio zawieszonego następuje wtedy, gdy wterminie określonym w ustawie nie zostanie zgłoszony wniosek o jego podjęcie. Przewidziane w art. 182 § 1 k.p.c. terminy jednoroczny i pięcioletni biegną od daty wydania postanowienia o jego zawieszeniu (por. rozdział XIII, 3, A). W postępowaniu w sprawach gospodarczych sąd umarza postępowanie zawieszone na zgodny wniosek stron oraz z przyczyn wskazanych w art. 177 § 1 pkt 5 i 6, jeżeli wniosek o podjęcie postępowania nie został zgłoszony w ciągu 6 miesięcy od daty postanowienia o zawieszeniu (art. 47911 k.p.c.).

W sprawach gospodarczych sąd - na ogólnych zasadach wskazanych w art. 153 k.p.c. - zarządza odbycie całego posiedzenia lub jego

części przy drzwiach zamkniętych (rozpoznanie sprawy zagraża porządkowi publicznemu lub moralności albo gdy mogą być ujawnione okoliczności objęte tajemnicą państwową lub służbową), a ponadto - zgodnie z art. 47910 k.p.c. - na wniosek strony, gdy mogą być ujawnione okoliczności stanowiące tajemnicę jej przedsiębiorstwa. Podczas posiedzenia odbywającego się przy drzwiach zamkniętych mogą być obecni na sali: strony, interwenienci uboczni, ich przedstawiciele ustawowi i pełnomocnicy, prokurator oraz osoby zaufania po dwie z każdej strony. Ogłoszenie orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie odbywa się publicznie (art. 154 k.p.c.).

W sprawach gospodarczych wyłączona jest możliwość podmiotowego przekształcenia powództwa na podstawie art. 194-196 i 198 k.p.c. (por. rozdział VIII), a ponadto w znacznym stopniu ograniczona jest możliwość dokonywania na podstawie art. 193 k.p.c. przekształceń przedmiotowych (por. rozdział XV, 7, B). Powód w pozwie powinien precyzyjnie zakreślić ramy podmiotowe i przedmiotowe powództwa, ponieważ w świetle art. 4794 k.p.c. przedmiotem rozpoznania w sądziegospodarczym może być sprawa, której granice podmiotowe i co do zasady przedmiotowe określone zostały w pozwie bez możliwości zmian w toku postępowania. Ograniczenia przedmiotowe polegają na tym, że wtoku postępowania powód nie może występować z nowymi roszczeniami zamiast lub obok dotychczasowych. Jednakże w razie zmiany okoliczności powód może żądać, zamiast pierwotnego przedmiotu sporu,jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach o świadczenie powtarzające się - może ponadto rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy. Z uregulowania przyjętego w art. 4794 § 2 k.p.c. można wywieść w drodze wnioskowania a contrario, że dopuszczalna jest tylko zmiana przedmiotowa powództwa polegająca na rozszerzeniu powództwa (np. na skutek opinii biegłego powód zmienia powództwo z kwoty 30 000 zł na kwotę 50 000 zł). Taka zmiana nie oznacza wystąpienia z nowym roszczeniem zamiast pierwotnego ani też zgłoszenia dodatkowego roszczenia obok dotychczasowego.

W sprawach gospodarczych niedopuszczalne jest powództwo wzajemne, natomiast do potrącenia w toku postępowania mogą być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami (art. 47914 § 3 i 4 k.p.c.). Potrącenia dokonuje się przez złożenie oświadczenia woli

drugiej stronie. W sferze materialnoprawnej wywołuje ono skutek w postaci wzajemnego umorzenia potrąconych wierzytelności do wysokościwierzytelności niższej. Jeśli przedmiotem sporu jest wierzytelność wcześniej skutecznie potrącona, to pozwany może zgłosić zarzut nieistnienia wierzytelności (nastąpiło jej umorzenie). Uregulowanie zawarte w art. 47914 § 4 k.p.c. takiej sytuacji nie dotyczy. Odnosi się bowiem wyłącznie do zarzutu potrącenia, który pozwany zgłasza w toku procesu przez stosowne oświadczenie procesowe. Do tej sytuacji art. 47914 § 4 k.p.c. zawiera ograniczenie dowodowe, polegające na tym, że istnienie wierzytelności będącej przedmiotem potrącenia dokonanego w toku procesu może być wykazane jedynie dowodami z dokumentów (por. też rozdział XV, 10).

Charakteryzując postępowania odrębne, wskazano, że w sytuacji, gdy zakresy podmiotowy i przedmiotowy określonej sprawy odpowiadają przesłankom kwalifikującym ją do więcej niż jednego postępowania odrębnego, sąd może rozpoznać taką sprawę przy zastosowaniu przepisów zawartych w dwóch lub nawet więcej postępowaniach odrębnych. Przykładowo sprawę gospodarczą, w której wartość przedmiotu sporu nie przekracza dziesięciu tysięcy złotych (art. 5051 pkt 1 k.p.c.), a dochodzone roszczenie wynika z umowy i zostałoudowodnione np. zaakceptowanym przez pozwanego rachunkiem, sąd rozpozna przy zastosowaniu przepisów trzech postępowań odrębnych: w sprawach gospodarczych (art. 4791 i nast. k.p.c.), nakazowym (art. 4841 i nast. k.p.c.) i uproszczonym (art. 5051 i nast. k.p.c.). W sprawie takiej pozew powinien spełniać wymagania właściwe dla wszystkich trzech postępowań. Niekiedy przepisy kilku postępowań odrębnych pozostają w kolizji. W celu jej usunięcia w art. 4791a wprowadzono normę kolizyjną, zgodnie z którą w sprawach gospodarczych rozpoznawanych według art. 4791-47978 k.p.c., przepisyo innych postępowaniach odrębnych stosuje się w zakresie, w którym nie są one sprzeczne z przepisami tego działu. Nie dotyczy to spraw gospodarczych rozpoznawanych w europejskim postępowaniu nakazowym albo europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń. Por. pkt 4-6 oraz 8 A, B niniejszego rozdziału.

Dowód z przesłuchania stron (por. rozdział XVII, 6, B) sąd może dopuścić tylko na wniosek złożony przez powoda w pozwie lub

pozwanego w odpowiedzi na pozew. Jeśli zatem powód opiera żądanie albo pozwany podejmuje obronę na podstawie okoliczności, które mogą być wykazane tylko dowodem z przesłuchania stron, wniosek w tym zakresie powinien zostać złożony odpowiednio w pozwie lub odpowiedzina pozew. Przy zgłaszaniu wniosku o dopuszczenie tego dowodu obowiązują reguły prekluzji dowodowej wskazane w art. 47912 § 1 i art. 47914 § 2 k.p.c. (art. 47914b ). Oznacza to, że w zakresie dowodu z przesłuchania stron wyłączone zostało stosowanie art. 232 zd. drugie k.p.c. (możliwość dopuszczenia dowodu z urzędu), a ponadto, że zgłoszenie dowodu z przesłuchania stron przez powoda po wniesieniu pozwu lub przez pozwanego po wniesieniu odpowiedzi na pozew może nastąpić wtedy, gdy strona zgłaszająca wniosek wykaże, żezgłoszenie wniosku wcześniej nie było możliwe, albo że potrzeba zgłoszenia wynikła później, ponadto strona musi zachować dwutygodniowy termin, przewidziany w art. 47912 § 1 i art. 47914 § 2k.p.c.

Ogólny termin pięciu lat, po upływie którego nie można skutecznie wnosić skargi o wznowienie postępowania - z wyjątkiem wypadku, gdy strona była pozbawiona możności działania lub nie była należycie reprezentowana (art. 408 k.p.c.) - w sprawach gospodarczych został skrócony i wynosi tylko dwa lata (art. 47922 k.p.c.).

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 20 października 2009 r. (Sk 6/09, OTK-A 2009, nr 9, poz. 137) stwierdził, że art. 47922 k.p.c. w zakresie, w jakim odnosi się do skargi o wznowienie postępowania opartej na podstawie art. 4011 k.p.c., jest niezgodny z art. 190 ust. 4 w zw. z art. 2, 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji RP.

W sprawach gospodarczych obowiązuje termin instrukcyjny, nakazujący sądowi, aby w terminie trzech miesięcy od daty złożenia pozwu zostałw sprawie wydany wyrok (art. 47916 k.p.c.). Mimo że zachowanie terminu instrukcyjnego, przewidzianego w art. 47916 k.p.c. nie jest warunkiem skuteczności czynności (por. rozdział XII, 2, A), to należy pamiętać, że sąd - badając skargę na przewlekłość postępowania - nie może abstrahować od naruszenia terminów

ustanowionych w ustawie dla dokonania czynności sądowych. W sądach gospodarczych sprawy o zawarcie, zmianę i rozwiązanie umowy oraz o ustalenie jej treści powinny być rozpoznane w pierwszej kolejności (art. 47916 zd. drugie k.p.c.). Por. też uwagi w rozdziale I, 3.

W postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych nie stosuje się art. 5 (por. rozdział I, 4), art. 177 § 1 pkt 5 i art. 178 (por. rozdział XIII, E), art. 205, 212 zd. drugie i trzecie (por. rozdziałXVI, 2, C), art. 4921 § 1 (por. rozdział XX, 4, B), art. 499 pkt 4 (por. rozdział XX, 5, A) i art. 5021 § 1 k.p.c. (por. rozdział XX, 6, C).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Przepisy o postępowaniu uproszczonym stosuje się także w sprawachgospodarczych o roszczenia przewidziane w art. 5051 k.p.c. W postępowaniu uproszczonym toczącym się na skutek zażalenia sąd rozpoznaje zażalenie w składzie jednego sędziego i uzasadnia z urzędu wszystkie postanowienia kończące to postępowanie (uchwała SN z 27 listopada 2001 r., III CZP 61/01, LexPolonica nr 353287, OSNC 2002, nr 5, poz. 62).

2. W postępowaniu odrębnym wydanie wyroku na posiedzeniu niejawnym (art. 47917 k.p.c.) nie uzasadnia powołania się na nowe dowody powstałe „później” (art. 381 k.p.c.; wyrok SN z 10 stycznia 2003 r.,V CKN 1605/00, LexPolonica nr 361767, OSNC 2004, nr 4, poz. 57).

3. W postępowaniu w sprawach gospodarczych pozwany traci prawo powoływania twierdzeń, zarzutów oraz dowodów na ich poparcie, niepowołanych w odpowiedzi na pozew, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, chyba że wykaże, iż ich powołanie w odpowiedzi na pozew nie było możliwe, albo że potrzeba powołania wynikła później (art. 47914 § 2 k.p.c.; uchwała SN z 17 lutego 2004

r., III CZP 115/03, LexPolonica nr 365706, OSNC 2005, nr 5, poz. 77).

4. W sprawach gospodarczych w razie prawidłowego wniesienia sprzeciwu od nakazu zapłaty rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym jest niedopuszczalne (art. 505 § 1 w zw. z art. 47917 k.p.c.; uchwała SN z 17 lutego 2004 r., III CZP 118/03, LexPolonica nr 365752, OSNC 2005, nr 5, poz. 79).

5. Artykuł 47914 k.p.c. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 202 k.p.c. (wyrok SN z 16 lipca 2004 r., I CK 41/04, LexPolonica nr 372466, OSNC 2005, nr 7-8, poz. 136).

6. W postępowaniu w sprawach gospodarczych niepowołanie w odpowiedzina pozew twierdzeń i zarzutów mających znaczenie dla oceny legitymacji czynnej oraz zasadności powództwa pozbawia pozwanego prawa zgłaszania w tym zakresie zarzutów w toku postępowania (wyrok SN z 19 stycznia 2005 r., I CK 410/04, LexPolonica nr 378877, OSNC 2006, nr 1, poz. 7).

7. Artykuł 47914 § 2 k.p.c. stosuje się odpowiednio - jak stanowi art. 47918 § 3 k.p.c. - do sprzeciwu od wyroku zaocznego, pozwany zatem już w sprzeciwie jest obowiązany podać wszystkie twierdzenia, zarzuty oraz dowody na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że wykaże, iż ich powołanie w sprzeciwie od wyroku zaocznego nie było możliwe albo że potrzeba powołania wynikła później.

Na podstawie art. 344 § 2 i 3 k.p.c. nie ulega wątpliwości, że tryb przewidziany w art. 130 § 1 k.p.c. wdraża się nie tylko w odniesieniu do braków formalnych będących wynikiem niezachowania wymagań przewidzianych w art. 126 k.p.c. dla wszystkich pism procesowych, lecz także w odniesieniu do braków w zakresie wskazanych w art. 344 § 2 k.p.c. elementów szczególnych sprzeciwu.

Stosowanie tych samych reguł w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych w niczym nie koliduje z art. 4791-47922 k.p.c., co więcej, jest konieczne, ponieważ tylko prawidłowo złożony sprzeciw, tzn. w przepisanym terminie i w przepisanej formie, może prowadzić do ponownego merytorycznego rozpoznania sprawy. W przeciwnym razie sprzeciw ulega odrzuceniu (art. 344 § 3 k.p.c. - wyrok SN z 20 maja 2005 r., III CK 593/04, LexPolonica nr 379301).

8. Sprawa między przedsiębiorcą, który w ramach działalności gospodarczej nabył wierzytelność w drodze przelewu, a dłużnikiem o jej zaspokojenie jest sprawą gospodarczą, jeżeli wierzytelność ta pozostaje w zakresie działalności gospodarczej prowadzonej przez dłużnika (art. 4791 § 1 k.p.c.). Sprawa z powództwa cesjonariusza przeciwko dłużnikowi o roszczenie wynikające z umowy zawartej międzycedentem a dłużnikiem podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, chyba że wartość przedmiotu sporu (umowy) przekracza kwotę określoną w art. 5051 pkt 1 k.p.c. (uchwała SN z 22 lipca 2005r., III CZP 45/05, LexPolonica nr 382920, OSNC 2006, nr 4, poz. 66).

9. Nie jest wyłączone dopuszczenie przez sąd z urzędu - na podstawieart. 232 zd. drugie k.p.c. - dowodu, który nie może być powołany przez stronę na podstawie art. 47912 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 22 lutego 2006 r., III CK 341/05, LexPolonica nr 412525, OSNC 2006, nr 10, poz. 174).

10. Sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę w każdym stanie sprawy nieważność czynności prawnej (art. 58 § 1 k.c.), jednakże tylko na podstawie materiału zgromadzonego zgodnie z regułami wskazanymi w art. 47912 § 1 i art. 381 k.p.c. (uchwała SN z 17 czerwca 2005 r., III CZP 26/05, LexPolonica nr 380182, OSNC 2006, nr 4, poz. 63).

11. Sąd drugiej instancji, rozpoznając apelację, pomija dowód przeprowadzony przez sąd pierwszej instancji z naruszeniem art. 47912 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 23 marca 2006 r., IV CSK 123/05, LexPolonica nr 412531, OSP 2007, nr 4, poz. 48).

4. Postępowanie nakazowe

A. Charakter postępowania, właściwość sądu, pozew nakazowy

Postępowanie nakazowe należy do właściwości rzeczowej sądów rejonowych i okręgowych. O tym, który z nich jest właściwy, decydujewartość przedmiotu sporu (w sprawach cywilnych „zwykłych” kwotą graniczną jest 75 000 zł, natomiast w sprawach gospodarczych kwota 100 000 zł - por. art. 17 pkt 4 k.p.c.). W postępowaniu nakazowym obowiązują ogólne reguły dotyczące właściwości miejscowej (por. rozdział V, 3). W postępowaniu nakazowym powód może dochodzić tylko roszczenia pieniężnego albo świadczenia innych rzeczy zamiennych, a okoliczności uzasadniające dochodzone żądanie są udowodnione dołączonymi do pozwu dokumentami szczegółowo określonymi w art. 485 k.p.c.

Postępowanie nakazowe jest postępowaniem fakultatywnym, co oznacza, że może być wszczęte tylko wskutek wniesienia pozwu zawierającego żądanie wydania nakazu zapłaty (tzw. pozwu nakazowego). Żądanie powoda rozpoznania sprawy w postępowaniu nakazowym jest wiążące dla sądu w tym znaczeniu, że pozew powinien zostać zarejestrowany w repertorium „Nc” i zbadany przez przewodniczącego wydziału (sędziegosprawozdawcę) pod kątem, czy odpowiada warunkom formalnym przewidzianym dla pozwu nakazowego. Badanie sprawy na tym etapie postępowania powinno być ograniczone do sprawdzenia, czy pozew spełnia formalne warunki obligatoryjne pozwu zwykłego, czy zawiera żądanie wydania nakazu zapłaty oraz czy do pozwu zostały dołączone dokumenty spełniające co do formy warunki określone w art. 485 k.p.c. Dokumenty, o których mowa w art. 485 § 1 i 2a k.p.c., mogą być złożone w odpisach, jeżeli ich zgodność z oryginałem jest poświadczona przez notariusza albo występującego w tej sprawie adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub radcę Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa. W razie złożenia w odpisach weksli, czeków oraz wyciągów z ksiąg bankowych i wezwania bankowego do zapłaty przewodniczący powinien - na podstawie art. 130 k.p.c. - wydać zarządzenie wzywające do złożenia oryginałów tych dokumentów pod rygorem zwrotu pozwu. Wezwanie do uzupełnienia braków formalnychpozwu nakazowego powinno być połączone z wydaniem zarządzenia

wzywającego powoda do uiszczenia czwartej części opłaty, którą pobiera się od pozwu (art. 19 u.k.s.c., por. rozdział XI, 2 oraz rozdział XV, 2). Jeżeli do pozwu nakazowego nie zostały dołączone żadne dokumenty albo dołączone odpisy nie są poświadczone przez osoby uprawnione, to brak podstaw do stosowania art. 130 k.p.c., skoro postępowanie naprawcze (por. rozdział XI, 2) przewidziane tym przepisem odnosi się wyłącznie do weksli i czeków oraz dokumentów bankowych (art. 485 § 4 k.p.c.) dołączonych do pozwu, a dotkniętych brakami formalnymi.

Jeżeli pozew nakazowy spełnia wszystkie warunki formalne i został opłacony, rozpoczyna się etap, w ramach którego przewodniczący (sędzia sprawozdawca) - działając już jako „sąd w składzie jednego sędziego” - zbada „wartość materialną” dowodów w postaci załączonychdo pozwu dokumentów. Dokumenty te stanowią bądź nie stanowią dowodu istnienia roszczenia materialnoprawnego. W zależności od wyniku tej oceny sąd zdecyduje o wydaniu nakazu zapłaty bądź o rozpoznaniu sprawy według przepisów o postępowaniu zwykłym, ewentualnie o wydaniu nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym (art. 201 k.p.c.,§ 131 i 132 reg. sąd. oraz por. rozdział III, 2, B i C).

Jeśli w fazie postępowania poprzedzającej wydanie nakazu zapłaty okoliczności uzasadniające żądanie zostaną udowodnione w granicach wyznaczonych tylko swoistością dokumentów, o których mowa w art. 485k.p.c., sąd powinien wydać nakaz zapłaty. W dokumentach prywatnych, o których mowa w art. 485 k.p.c., causa zobowiązania (tak jak w przypadku weksla i czeku) zatem nie musi być wyrażona. Innymi słowy,dokumenty te nie muszą wskazywać przyczyny powstania zobowiązania, zktórym dług jest związany. Sąd w tej fazie postępowania nie bada materialnoprawnej podstawy żądania w takim zakresie i na takich zasadach, jak będzie to czynił sąd po wniesieniu zarzutów; np. jeślipowód żąda zasądzenia ceny z umowy dostawy, powód nie musi dołączać do pozwu nakazowego umowy, wystarczy, gdy przedstawi rachunek zaakceptowany przez odbiorcę towaru bądź oświadczenie pisemne dłużnika o uznaniu długu oraz wezwanie dłużnika do zapłaty. W tej fazie postępowania, tj. poprzedzającej wydanie nakazu zapłaty, pod względem zasad dowodzenia występuje zbliżenie zobowiązań kauzalnych do zobowiązań abstrakcyjnych.

Wydaje się, że w celu zachowania przejrzystości w zakresie czynnościpodejmowanych w sprawie, jeśli sąd - po stwierdzeniu braku podstaw do wydania nakazu zapłaty - uzna, że powinna zostać wyznaczona rozprawa (art. 486 k.p.c.), co w istocie oznacza, że sprawa będzie prowadzona według przepisów o postępowaniu zwykłym, powinien dać temu odpowiedni wyraz procesowy. Mimo braku formalnego obowiązku byłoby celowe, z praktycznego punktu widzenia, wydanie - oczywiście niepodlegającego zaskarżeniu - postanowienia o treści: „rozpoznać sprawę według przepisów o postępowaniu zwykłym”. Przed wyznaczeniem rozprawy należy wezwać powoda do uiszczenia brakującej części (3/4) opłaty od pozwu w trybie art. 1303 § 2 k.p.c. W razie nieuiszczenia opłaty sąd prowadzi sprawę bez wstrzymywania biegu postępowania, a oobowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu. Doręczenie powodowi odpisu zarządzenia wydanego na podstawie art. 1303 § 2 k.p.c. wraz z odpisem wspomnianego postanowienia stworzy jasną dla powoda sytuację powstałą w procesie.Jeżeli powód nie będzie zainteresowany rozpoznaniem sprawy w postępowaniu zwykłym, to cofnie pozew, co wywoła skutek procesowy w postaci umorzenia postępowania (art. 355 k.p.c.).

B. Nakaz zapłaty

Zgodnie z art. 491 § 1 i 2 k.p.c., wydając nakaz zapłaty, sąd orzeka, że pozwany ma w ciągu dwóch tygodni od dnia doręczenia nakazu zapłaty zaspokoić roszczenie w całości wraz z kosztami albo wnieść w tym terminie zarzuty. Nakaz zapłaty wydany na podstawie weksla, warrantu, rewersu lub czeku może być w formie skróconej umieszczony na ich odpisie [np. „nakazuje Janowi Kowalskiemu, aby zapłacił Stefanowi Walczakowi kwotę 30 000 (trzydzieści tysięcy) zł z ustawowymi odsetkami od dnia 15 września 2010 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 2000 (dwa tysiące) zł tytułem kosztów postępowania - w terminie dwóch tygodni od dnia doręczenia nakazu zapłaty albo w terminie tym wniósł zarzuty”].

Nakaz zapłaty doręcza się stronom, a pozwanemu wraz z pozwem i załącznikami (art. 491 § 3 k.p.c.). Według art. 4921 k.p.c. - jeżeli

doręczenie nakazu nie może nastąpić dlatego, że miejsce pobytu pozwanego nie jest znane albo gdyby doręczenie mu nakazu nie mogło nastąpić w kraju, sąd z urzędu uchyla nakaz zapłaty, a przewodniczący podejmuje odpowiednie czynności. Jeżeli po wydaniu nakazu zapłaty okaże się, że pozwany w chwili wniesienia pozwu nie miał zdolności sądowej, zdolności procesowej albo organu powołanego do jego reprezentowania, a braki te nie zostały usunięte w wyznaczonym terminie zgodnie z przepisami Kodeksu, sąd z urzędu uchyla nakaz zapłaty i wydaje odpowiednie postanowienie. To uregulowanie zbieżne jest z art. 3431 k.p.c. Czynności sądu, jakie należy podjąć w związku z tą regulacją, zostały omówione w rozdzialeXVIII, 2, D, w części dotyczącej uchylenia wyroku zaocznego z urzędu; należy je odnieść także do art. 4921 k.p.c. Art. 4921 § 1 k.p.c. nie stosuje się - zgodnie z art. 4794 § 3 k.p.c. - w sprawachgospodarczych, a zatem pomimo braku możliwości doręczenia pozwanemu nakazu zapłaty z tego powodu, że jego miejsce pobytu nie jest znane albo nakaz nie może być doręczony w kraju (okoliczność ta ujawni sięprzy doręczeniu nakazu zapłaty), sąd nie uchyli nakazu. Będzie on funkcjonował w obrocie jako tytuł zabezpieczenia, wykonalny bez nadawania mu klauzuli wykonalności (art. 492 § 1 k.p.c.), a jeśli wydany został na podstawie dokumentów wymienionych w art. 492 § 3 k.p.c. - jako tytuł egzekucyjny (więcej por. pkt C i D niniejszego rozdziału). Dla pozwanego termin do wniesienia zarzutów od nakazu zapłaty rozpocznie się od chwili doręczenia mu nakazu zapłaty przez komornika sądowego wykonującego nakaz zapłaty jako tytuł zabezpieczenia (art. 740 k.p.c.), natomiast w przypadku, gdy nakaz jest tytułem egzekucyjnym, termin ten rozpocznie się od doręczenia dłużnikowi zawiadomienia o wszczęciu egzekucji, z podaniem treści tytułu wykonawczego (art. 805 k.p.c.). Można bronić także stanowiska, że sąd nie będzie stosował art. 4921 § 1 k.p.c., a więc nie uchyli nakazu zapłaty tylko wtedy, gdy powód wykaże, że wskazanyw pozwie adres pozwanego przedsiębiorcy jest zgodny z adresem wskazanym w rejestrze lub ewidencji. Taka wykładnia nie wydaje się jednak zasadna, bowiem w takim przypadku ma zastosowanie art. 139 § 3 k.p.c., pozwalający sądowi na pozostawienie nakazu zapłaty w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia. Nie ma więc podstaw do twierdzenia, że „doręczenie nakazu zapłaty nie może nastąpić…”. Skoro doręczenie nakazu nastąpiło, to kwestia stosowania bądź niestosowania art. 4921 § 1 k.p.c. w ogóle nie istnieje. Argumentów tych nie można użyć w przypadku przedsiębiorcy, który został

wyrejestrowany z rejestru lub ewidencji działalności gospodarczej. Mimo to uważam, że wykładnia celowościowa art. 4794 § 3 k.p.c., który wyłącza stosowanie art. 4921 § 1 k.p.c., uzasadnia tezę, że brak możliwości doręczenia nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu w sprawach gospodarczych z przyczyn wskazanych w tym ostatnim przepisie nie stanowi podstawy do uchylenia wydanego nakazu zapłaty.Pozwany przedsiębiorca obronę przed wykonaniem nakazu zapłaty może podjąć w fazie wykonawczej.

Nakaz zapłaty, jeśli nie został zaskarżony, ma skutki wyroku prawomocnego. Do nakazu zapłaty mają odpowiednie zastosowanie przepisy o wyrokach, a zatem dotyczące m.in. sprostowania, uzupełnienia i wykładni wyroku (por. rozdział XVIII, 2, F). Uznając wniosek o uzupełnienie nakazu zapłaty za uzasadniony, sąd powinien wydać nakaz, w którym orzeknie o pominiętej części roszczenia [„uzupełnia nakaz zapłaty Sądu Rejonowego w Łasku z 15 września 2010r., sygn. akt I Nc 12/09 w ten sposób, że dodatkowo nakazuje pozwanemu Janowi Kowalskiemu, aby zapłacił Stefanowi Walczakowi kwotę 3000 (trzy tysiące) zł z ustawowymi odsetkami od dnia 15 września 2010 r. do dnia zapłaty - w terminie dwóch tygodni od dnia doręczenia nakazu zapłaty albo w terminie tym wniósł zarzuty”], natomiast jeśli uzna, że wniosek jest bezzasadny, powinien wydać postanowienie o oddaleniu wniosku. Wniosek o uzupełnienie nakazu zapłaty w części dotyczącej kosztów postępowania powinien być rozstrzygnięty także postanowieniem [„Postanowienie uzupełniające:… nakazuje pozwanemu Janowi Kowalskiemu, aby zapłacił Stefanowi Walczakowi kwotę 800 (osiemset) zł tytułem kosztów postępowania nakazowego”]. Na postanowienie takie stronom przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. W wypadku braku jakiegokolwiek rozstrzygnięcia w nakazie zapłaty co do kosztów, nakaz ten nie zawiera postanowienia podlegającego zaskarżeniu w drodze zażalenia (postanowienie SN z 4 grudnia 1989 r., I PZ 118/89, LexPolonica nr 325911).

2. Doręczenie dłużnikowi dokumentu rozliczeniowego (faktury) jest wezwaniem go do spełnienia świadczenia pieniężnego wówczas, gdy zawarto w nim stosowną wzmiankę co do sposobu i czasu zapłaty (uchwała SN z 19 maja 1992 r., III CZP 56/92, LexPolonica nr 296211,OSNCP 1992, nr 12, poz. 219).

3. Zatrudnienie na stanowisku, z którym wiąże się wystawianie fakturzawierających wezwanie ich płatników do zapłaty w określonym terminie, jest równoznaczne z udzieleniem przez pracodawcę stałego pełnomocnictwa do dokonywania tych czynności. Faktura, w której został określony termin jej płatności, sporządzona przez pracownika wierzyciela, do którego obowiązków należało dokonywanie takich czynności, jest wezwaniem do zapłaty w rozumieniu art. 455 k.c. (wyrok SN z 23 października 2001 r., I CKN 323/99, LexPolonica nr 353878, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 94).

4. Nieprawomocny nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej kaucyjnej, bez nadania mu klauzuli wykonalności (uchwała SN z 2 grudnia 2003 r., III CZP 92/03, LexPolonica nr 365059, OSNC 2005, nr 2, poz. 22).

5. W postępowaniu nakazowym sąd z urzędu uwzględnia formalną nieważność weksla (wyrok SN z 17 września 2004 r., V CK 60/04, LexPolonica nr 373844, OSNC 2005, nr 7-8, poz. 144).

6. Sędzia, który brał udział w wydaniu nakazu zapłaty, nie jest wyłączony z mocy samej ustawy od rozpoznania zarzutów od tego nakazu(art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c.) (uchwała SN z 18 marca 2005 r., III CZP 97/04, LexPolonica nr 375942, OSNC 2006, nr 2, poz. 24).

7. Wobec podniesienia w zarzutach od nakazu zapłaty zarzutów dotyczących stosunku zobowiązaniowego, dla zabezpieczenia wykonania którego wystawiony został weksel gwarancyjny, co spowodowało, że

sprawa przeniesiona została na ogólną płaszczyznę prawa cywilnego, podniesienie zarzutu zapisu na sąd polubowny, obejmującego spory mogące powstać z umowy kreującej wymieniony stosunek zobowiązaniowy,jest skuteczne, czego konsekwencją powinno być uchylenie nakazu zapłaty i odrzucenie pozwu (postanowienie SN z 8 lipca 2005 r., II CK 759/04, „Glosa” 2006, nr 4, poz. 25, LexPolonica nr 389211).

8. Upoważnienie powoda przez pozwanego do wystawiania faktur VAT bezpodpisu może być traktowane jako zaakceptowanie przez dłużnika rachunku uzasadniające wydanie przez sąd nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym (art. 485 § 1 pkt 2 k.p.c.) (wyrok SN z 23 lutego 2006 r., II CSK 131/05, LexPolonica nr 1155095).

C. Nakaz zapłaty jako tytuł zabezpieczenia

Zgodnie z art. 492 § 1 k.p.c. nakaz zapłaty od chwili wydania stanowi tytuł zabezpieczenia, wykonalny bez nadawania mu klauzuli wykonalności. Spełnia więc taką samą rolę jak postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia w postępowaniu zwykłym (art. 730 k.p.c.). Jego przewaga nad zwykłym tytułem zabezpieczenia polega na tym, że wierzyciel nie musi wykazywać przesłanek, o jakich mowa w art. 7301 k.p.c., a ponadto podlega on wykonaniu bez nadawania mu klauzuli wykonalności. Zestawiając z kolei podobieństwa obu tytułów, należy wskazać, iż podlegają one wykonaniu na podstawie przepisów o wykonaniu postanowień o udzieleniu zabezpieczenia, ich podstawą są nieprawomocne orzeczenia, zabezpieczenia w obu przypadkach nie mogą stanowić podstawy zabezpieczenia roszczeń przeciwko Skarbowi Państwa(art. 749 k.p.c.). Skoro nakaz od chwili wydania spełnia taką samą rolę jak postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia, to sąd powinien doręczyć go tylko wierzycielowi (art. 740 § 1 k.p.c.). Z art. 491 § 3 natomiast wynika, że nakaz zapłaty należy doręczyć obu stronom. Tę„kolizję” w zakresie doręczania nakazu zapłaty jako tytułu zabezpieczenia oraz nakazu zapłaty jako orzeczenia należy w praktycesądowej rozwiązywać w taki sposób, aby nie utrudnić uprawnionemu realizacji tytułu zabezpieczenia. Sąd więc powinien w pierwszej kolejności dokonać doręczenia, o którym mowa w art. 740 § 1 k.p.c., umożliwiając powodowi (uprawnionemu) zrealizowanie nakazu zapłaty jako tytułu zabezpieczenia, a dopiero po otrzymaniu dowodu tego

doręczenia - powinien dokonać doręczenia przewidzianego w art. 491 §3 k.p.c. Praktyka stosowania obu przepisów jednocześnie jest niewłaściwa, powoduje, że nierzadko obowiązany wcześniej niż uprawniony dowiaduje się o wydanym nakazie zapłaty. Sytuacja taka - z punktu widzenia realizacji nakazu zapłaty jako tytułu zabezpieczenia - nie powinna mieć miejsca. W razie wydania na podstawie art. 740 § 1 k.p.c. zarządzenia o doręczeniu tylko wierzycielowi postanowienia o zabezpieczeniu dochodzonego roszczenia, złożenie przez dłużnika wniosku o doręczenie tego postanowienia nie może odnieść skutku (uchwała SN z 30 maja 1996 r.,III CZP 53/96, LexPolonica nr 309787, OSNC 1996, nr 10, poz. 129).

D. Nakaz zapłaty jako tytuł egzekucyjny

Zgodnie z art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c. tytułami egzekucyjnymi są m.in. orzeczenia sądu podlegające natychmiastowemu wykonaniu. Orzeczeniem takim jest - jak wynika z art. 492 § 3 k.p.c. - nakaz zapłaty wydanyna podstawie weksla, warrantu, rewersu lub czeku. Natychmiastowa wykonalność powstaje z chwilą wskazanego w nakazie zapłaty upływu terminu do zaspokojenia roszczenia. Nakaz taki nabywa taką moc jak wyrok, który uzyskał rygor natychmiastowej wykonalności (art. 333 § 1 k.p.c.). Jest więc - w stosunku do nakazu zapłaty jako tytułu zabezpieczenia - tytułem silniejszym, po uzyskaniu klauzuli wykonalności bowiem będzie stanowił podstawę egzekucji. O ile na podstawie nakazu zapłaty - jako tytułu zabezpieczenia - uprawniony będzie mógł jedynie zabezpieczyć należność z niego wynikającą przez np. zajęcie rachunku bankowego obowiązanego, o tyle na podstawie nakazu zapłaty, jako tytułu egzekucyjnego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności, wierzyciel będzie mógł wyegzekwować tę należność. Postępowanie o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności zostało uregulowane w art. 781-795 k.p.c.

WYBRANE ORZECZENIA

1. W razie uwzględnienia wniosku o nadanie klauzuli wykonalności rozstrzygnięcie o kosztach związanych z postępowaniem o nadanie klauzuli wykonalności orzeczeniu sądowemu zamieszcza się w treści

tej klauzuli, a nie w odrębnym postanowieniu. Orzeczenie odmawiająceuwzględnienia wniosku o przyznanie kosztów związanych z postępowaniem o nadanie klauzuli wykonalności orzeczeniu sądowemu podlega uzasadnieniu. Jeżeli postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności zawiera rozstrzygnięcie o kosztach związanych z jej nadaniem, termin do wniesienia zażalenia w tej sprawie biegnie według zasad określonych w art. 795 § 2 k.p.c. Termin do złożenia wniosku o uzupełnienie rozstrzygnięcia o kosztach związanych z postępowaniem o nadanie klauzuli wykonalności biegnie od daty wydania wierzycielowi tytułu wykonawczego (uchwała SN z 2 maja 1973 r., III CZP 7/73, LexPolonica nr 309041, OSNCP 1973, nr 11, poz. 196).

2. Powództwo z art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. umożliwia dłużnikowi merytoryczną obronę przed egzekucją. Uchybienie formalne popełnione przez sąd w toku postępowania co do nadania klauzuli wykonalności (art. 777 pkt 1 k.p.c.) dłużnik może zwalczać w drodze - dostosowanego do tego - zażalenia (art. 795 k.p.c.; uchwała SN z 17 kwietnia 1985 r., III CZP 14/85, LexPolonica nr 308999, OSNCP 1985, nr 12, poz. 192).

3. Dopuszczalne jest zażalenie na postanowienie sądu co do nadania klauzuli wykonalności wniesione przez dłużnika przed doręczeniem mu zawiadomienia o wszczęciu egzekucji (uchwała SN z 5 maja 1988 r., III CZP 29/88, LexPolonica nr 309096, OSNCP 1989, nr 10, poz. 151).

E. Zarzuty od nakazu zapłaty

Zarzuty są szczególnym środkiem zaskarżenia (por. rozdział XIX, 1) przysługującym pozwanemu, przeciwko któremu został wydany nakaz zapłaty. Pismo zawierające zarzuty pozwany składa do sądu, który wydał nakaz, w terminie dwóch tygodni od doręczenia mu nakazu. Powinno ono spełniać warunki zwykłego pisma procesowego (art. 126 k.p.c.) oraz warunki szczególne (art. 493 § 1 k.p.c.). W sprawach, wktórych pozew został wniesiony na urzędowym formularzu, zarzuty również muszą być wniesione na urzędowym formularzu (art. 493 § 2 k.p.c.). W sprawach z zakresu prawa pracy pracownik może zgłosić

zarzuty do protokołu (art. 466 k.p.c.). Skarżący powinien w zarzutach:

- określić granice zaskarżenia przez wskazanie, czy nakaz zaskarża wcałości czy w części,

- zgłosić zarzuty formalne, które pod rygorem ich utraty pozwany zgłasza przed wdaniem się w spór (art. 25 § 2, art. 202, 1105 § 3 k.p.c.),

- zgłosić zarzuty merytoryczne przeciwko żądaniu pozwu,

- wskazać wszystkie okoliczności faktyczne i dowody na potwierdzeniezgłoszonych zarzutów, które w późniejszym etapie postępowania mogą być rozpoznawane tylko wtedy, gdy skarżący wykaże, że nie mógł z nich skorzystać wcześniej lub gdy potrzeba ich powołania wynikła później.

W zarzutach od nakazu zapłaty pozwany może zgłosić - w przypadku gdynakaz jest tytułem zabezpieczenia - wniosek o ograniczenie zabezpieczenia (art. 492 § 2 k.p.c.), a w przypadku, gdy nakaz jest tytułem egzekucyjnym - wniosek o wstrzymanie wykonania nakazu (art. 492 § 3 k.p.c.).

Jeżeli zarzuty od nakazu zapłaty nie spełniają warunków formalnych, podlegających uzupełnieniu (np. niewskazanie zakresu zaskarżenia, brak jakichkolwiek zarzutów), przewodniczący powinien wydać zarządzenie, na podstawie którego wyznaczy skarżącemu termin (sądowy) do uzupełnienia zarzutów - pod rygorem ich odrzucenia; w zarządzeniu należy także wezwać pozwanego do uiszczenia opłaty od zarzutów (art. 130 § 1 k.p.c.). Zarzuty nieuzupełnione w terminie, atakże wniesione po terminie lub niedopuszczalne, sąd - postanowieniem wydanym na posiedzeniu niejawnym - odrzuca. Na

postanowienie takie, które należy doręczyć pozwanemu wraz z uzasadnieniem (art. 357 § 2 k.p.c.) przysługuje zażalenie, jest ono bowiem postanowieniem kończącym sprawę (art. 394 § 1 k.p.c. oraz por. rozdział XVIII, 3).

Wskutek częściowego zaskarżenia nakazu zapłaty, część niezaskarżona uprawomocnia się i ma skutki prawomocnego wyroku (art. 494 § 2 k.p.c.). Rozważenia wymaga kwestia skutków zaskarżenia nakazu zapłaty przez jednego z pozwanych współuczestników. W wypadku gdy skarżącym jest współuczestnik jednolity (por. rozdział VII, 6, C), jego zaskarżenie odnosi skutek wobec pozostałych współuczestników jednolitych i stają się oni uczestnikami drugiej fazy postępowania wywołanej wniesionymi zarzutami. W sytuacji gdy orzeczenie zostanie zaskarżone przez współuczestnika zwykłego, wspomniany skutek w stosunku do pozostałych współuczestników zwykłych nie nastąpi. Ustanowiony w postępowaniu apelacyjnym wyjątek od tej reguły (art. 378 § 2 k.p.c.), wobec braku odesłania, nie ma zastosowania w omawianej fazie postępowania nakazowego, a zatem wobec współuczestników materialnych, którzy nie zaskarżyli nakazu zapłaty,uprawomocni się on. Gdyby okazało się, że w stosunku do współuczestnika materialnego, który złożył zarzuty, nakaz zapłaty został uchylony i powództwo zostało oddalone, to pozostali współuczestnicy, wobec których nakaz się uprawomocnił, aby swoją sytuację prawną zrównać z jego sytuacją, powinni wytoczyć powództwo przeciwegzekucyjne oparte na tych przyczynach, które stanowiły podstawę wniesionych zarzutów (por. uchwałę SN z 26 sierpnia 1965 r., III CO 9/65, LexPolonica nr 296525, OSNCP 1967, nr 3, poz. 42 - zasada prawna).

F. Postępowanie po wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty

Jeżeli zarzuty nie są dotknięte brakami lub zostały one skutecznie usunięte, przewodniczący powinien wydać zarządzenie o doręczeniu odpisu zarzutów powodowi, a następnie zarządzić wyznaczenie rozprawy(druga faza postępowania). W postępowaniu po wniesieniu zarzutów niejest dopuszczalna ani zmiana przedmiotowa, ani podmiotowa powództwa (por. rozdział VIII oraz rozdział XV, 7, 8), nie jest również dopuszczalne powództwo wzajemne, natomiast do potrącenia mogą być

przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami, o których mowa w art. 485 k.p.c. Okoliczności faktyczne, zarzuty i wnioski dowodowe niezgłoszone w pozwie albo w piśmie zawierającym zarzuty od nakazu zapłaty mogą być rozpoznawane jedynie wtedy, gdy strona wykaże, że nie mogła z nich skorzystać wcześniej lub gdy potrzeba ich powołania wynikła później. Powód może powołać nowe fakty i dowody w terminie tygodnia od dnia doręczenia mu pisma pozwanego zawierającego zarzuty. W toku postępowania nie można występować z nowymi roszczeniami zamiast lub obok dotychczasowych. Jednakże w razie zmiany okoliczności powód może żądać zamiast pierwotnego przedmiotu sporu jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach o świadczenie powtarzające się może ponadto rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy (art. 495 § 2, 3, 4 k.p.c.). Z przytoczonych uregulowań więc wynika, że postępowanie w tej fazie toczy się w ramach, które zostały wyznaczone zakresem rozstrzygnięcia nakazem, z pominięciem tych okoliczności faktycznych, zarzutów i wniosków dowodowych, które zostały zgłoszonepo upływie terminów wskazanych w przepisach o postępowaniu nakazowym.

Odrębność drugiej fazy postępowania nakazowego polega także na tym, że po rozpoznaniu sprawy sąd nie wydaje wyroku uwzględniającego bądźoddalającego powództwo, lecz rozstrzyga o losie nakazu zapłaty. Zgodnie z art. 496 k.p.c., sąd po przeprowadzeniu rozprawy:

1) nakaz zapłaty utrzymuje w całości lub w części (wyrokiem),

2) uchyla nakaz zapłaty i orzeka o żądaniu pozwu (wyrokiem),

3) uchyla nakaz zapłaty i pozew odrzuca lub postępowanie umarza (postanowieniem).

Ad 1. Nakazem zapłaty sąd nakazał pozwanemu, aby zapłacił powodowi 10 000 zł z odsetkami i kosztami postępowania. Postępowanie -

wszczęte wniesionymi zarzutami - potwierdziło zasadność powództwa. Wyrok będzie miał następujące brzmienie:

„utrzymuje w mocy nakaz zapłaty Sądu Rejonowego w Łasku z 10 września 2010 r., sygn. akt I Nc 989/09”.

Nakazem zapłaty sąd nakazał pozwanemu, aby zapłacił powodowi 10 000 zł z odsetkami i kosztami postępowania. Postępowanie - wszczęte wniesionymi zarzutami, zaskarżającymi nakaz zapłaty w części dotyczącej kwoty 4000 zł z odsetkami - potwierdziło zasadność powództwa. Wyrok będzie miał następujące brzmienie:

„utrzymuje w mocy nakaz zapłaty Sądu Rejonowego w Łasku z 10 września 2010 r., sygn. akt I Nc 989/09, w części zaskarżającej zarzutami kwotę 4000 (cztery tysiące) zł z odsetkami”.

Ad 2. Nakazem zapłaty sąd nakazał pozwanemu, aby zapłacił powodowi 10 000 zł z odsetkami i kosztami postępowania. Postępowanie - wszczęte wniesionymi zarzutami zaskarżającymi nakaz zapłaty w całości - wykazało bezzasadność powództwa w części dotyczącej tylko kwoty 3000 zł. Wyrok będzie miał następujące brzmienie:

„1) uchyla nakaz zapłaty Sądu Rejonowego w Łasku z 10 września 2010 r., sygn. akt I Nc 989/09, w części dotyczącej kwoty 3000 (trzy tysiące) zł z odsetkami i w tym zakresie oddala powództwo, a ponadtouchyla nakaz w części orzekającej o kosztach postępowania i zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 500 (pięćset) zł tytułem zwrotu kosztów procesu,

2) w pozostałej części nakaz zapłaty utrzymuje w mocy”.

Ad 3. Nakazem zapłaty sąd nakazał pozwanemu, aby zapłacił na rzecz powoda 10 000 zł z odsetkami i kosztami postępowania. W postępowaniu- wszczętym wniesionymi zarzutami, zaskarżającymi nakaz zapłaty w całości - powód cofnął pozew i zrzekł się roszczenia w części dotyczącej kwoty 2000 zł. W zakresie powództwa popieranego przez powoda w pozostałej części, tj. co do kwoty 8000 zł, pozwany wykazałbezzasadność powództwa w części dotyczącej 3000 zł, natomiast w pozostałej części (5000 zł) zasadność powództwa została potwierdzona. Wyrok będzie miał następujące brzmienie:

„1) uchyla nakaz zapłaty Sądu Rejonowego w Łasku z 10 września 2010 r., sygn. akt I Nc 989/09, w części dotyczącej kwoty 2000 (dwa tysiące) zł z odsetkami i w tym zakresie umarza postępowanie, a także w części dotyczącej kwoty 3000 (trzy tysiące) zł z odsetkami iw tej części oddala powództwo, a ponadto uchyla nakaz w części orzekającej o kosztach postępowania i znosi je wzajemnie pomiędzy stronami,

2) utrzymuje w mocy nakaz zapłaty w pozostałej części”.

Nakazem zapłaty sąd nakazał pozwanemu, aby zapłacił powodowi 10 000 zł z odsetkami i kosztami postępowania. W postępowaniu - wszczętym wniesionymi zarzutami zaskarżającymi nakaz zapłaty w całości - sąd stwierdził niedopuszczalność drogi sądowej (albo strony zawarły ugodę). Postanowienie będzie miało następujące brzmienie:

„1) uchyla nakaz zapłaty Sądu Rejonowego w Łasku z 10 września 2010 r., sygn. akt I Nc 989/09, i pozew odrzuca (i postępowanie umarza),

2) znosi wzajemnie między stronami koszty procesu”.

Od orzeczenia wydanego po rozpoznaniu zarzutów stronom przysługują na zasadach ogólnych środki odwoławcze, a więc apelacja od wyroku

oraz zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania lub odrzuceniu pozwu, a także zażalenie na zawarte w wyroku rozstrzygnięcie o kosztach procesu, jeżeli w pozostałym zakresie wyrok lub postanowienie nie zostało zaskarżone.

Cofnięcie zarzutów podlega ocenie sądu zgodnie z założeniami przewidzianymi w art. 203 § 4 k.p.c. Skuteczne cofnięcie zarzutów powoduje, że sąd wyda postanowienie, na podstawie którego orzeknie, że „nakaz zapłaty pozostaje w mocy”.

WYBRANE ORZECZENIA

1. W postępowaniu nakazowym dopuszczalne jest - po przekazaniu sprawy do sądu na skutek zarzutów - powoływanie się na podstawę faktyczną i prawną wynikającą z łączącego strony stosunku prawnego, w związku z którym został wystawiony dokument uzasadniający wszczęcie postępowania nakazowego (uchwała składu 7 sędziów SN z 7 stycznia 1967 r., III CZP 19/66, LexPolonica nr 296630, OSNC 1968, nr 5, poz. 79).

2. Postępowanie zakończone prawomocnym nakazem zapłaty może zostać wznowione (postanowienie SN z 4 stycznia 1973 r., I CZ 152/72, LexPolonica nr 310778, OSNCP 1973, nr 7-8, poz. 143).

3. Po wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty, wydanego na podstawie weksla gwarancyjnego, spór z płaszczyzny stosunku prawa wekslowego przenosi się na ogólną płaszczyznę stosunku prawa cywilnego. Strony zatem mogą powoływać się na podstawy faktyczne i prawne wynikające złączącego je stosunku prawnego, który jest źródłem dochodzonego przez powoda roszczenia cywilnoprawnego, nawet gdy okaże się, że roszczenie wekslowe nie istnieje (wyrok SN z 14 marca 1997 r., I CKN48/97, LexPolonica nr 324227, OSNC 1997, nr 9, poz. 124).

4. Artykuł 320 k.p.c. ma zastosowanie także w postępowaniu nakazowym, w jego fazie wywołanej wniesieniem zarzutów (wyrok SN z 25 czerwca 1997 r., II CKN 175/97, LexPolonica nr 327002, OSNC 1997,nr 12, poz. 207).

5. Abstrakcyjny charakter zobowiązania z weksla in blanco nie zwalnia sądu pracy z obowiązku ustalenia, czy i w jakim zakresie pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę powstałą w powierzonym mu mieniu, a w konsekwencji, czy wypełnienie weksla jest zgodne z deklaracją wekslową. W odniesieniu do dłużnika, który cofnął zarzutyprzeciwko nakazowi zapłaty, sprawę kończy wydanie postanowienia o utrzymaniu wobec niego nakazu zapłaty w mocy (art. 497 § 1 k.p.c.). Brak takiego postanowienia jest równoznaczny z zachowaniem przez cofającego zarzuty pozycji strony procesowej we wszystkich dalszych stadiach postępowania (wyrok SN z 18 marca 1998 r., I PKN 436/97, LexPolonica nr 333359, OSNAPiUS 1999, nr 4, poz. 126).

6. W postępowaniu nakazowym toczącym się wskutek wniesienia zarzutówod nakazu zapłaty niedopuszczalna jest zmiana powództwa polegająca na tym, że zamiast świadczenia pieniężnego wynikającego z umowy powód żąda zwrotu tej kwoty - jako nienależnego świadczenia - ze względu na nieważność tej umowy (wyrok SN z 13 października 2000 r.,I CKN 1120/98, LexPolonica nr 348658, OSNC 2001, nr 3, poz. 44).

7. W drugiej fazie postępowania nakazowego nie jest dopuszczalne wydanie wyroku wstępnego (wyrok SN z 3 listopada 2000 r., IV CKN 151/00, LexPolonica nr 350686, OSNC 2001, nr 5, poz. 71).

8. Rozpoznając zarzuty od nakazu zapłaty wydanego na podstawie weksla, sąd może uwzględnić tzw. stosunek podstawowy, nie ma jednak obowiązku działać w tym zakresie z urzędu. Adnotacja zamieszczona naodwrocie weksla in blanco nie stanowi jego treści, może natomiast wskazywać, które z kilku porozumień wekslowych stanowi podstawę wypełnienia weksla (wyrok SN z 24 października 2000 r., V CKN 136/00, LexPolonica nr 350885, OSNC 2001, nr 6, poz. 89).

9. Jeżeli po wydaniu nakazu zapłaty zaginął z akt sprawy sądowej weksel, na podstawie którego nakaz wydano, wierzyciel wekslowy w postępowaniu toczącym się w wyniku wniesienia zarzutów może powoływać się na odpowiedzialność wekslową dłużnika jedynie po przedstawieniu postanowienia sądu o umorzeniu zaginonego weksla (art. 100 pr. weksl.; wyrok SN z 4 września 2003 r., IV CKN 395/01, LexPolonica nr 365945, OSNC 2004, nr 10, poz. 164).

10. Na postanowienie w przedmiocie utrzymania wykonania nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym przysługuje zażalenie (art. 492 § 3 w zw. z art. 394 § 1 pkt 4 k.p.c.; uchwała SN z 24 września 2003 r., III CZP 58/03, LexPolonica nr 363938, OSNC 2004, nr 11, poz. 173).

11. W postępowaniu toczącym się wskutek wniesienia zarzutów od nakazu zapłaty wydanego na podstawie weksla gwarancyjnego niedopuszczalne jest sprecyzowanie oznaczenia strony polegające na zastąpieniu osoby fizycznej przez spółkę handlową (wyrok SN z 9 września 2005 r., III PK 63/05, LexPolonica nr 408035, OSNP 2006, nr11-12, poz. 180).

12. Przewidziane w art. 493 § 3 k.p.c. wymaganie udowodnienia wierzytelności przedstawionej do potrącenia dokumentami wskazanymi wart. 485 k.p.c. nie dotyczy sytuacji, w której do potrącenia doszło przed doręczeniem pozwanemu nakazu zapłaty i pozwu (uchwała SN z 13 października 2005 r., III CZP 56/05, LexPolonica nr 389365, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 119).

13. Zarzuty subiektywne, tj. wynikające ze stosunku podstawowego łączącego dłużnika z wierzycielem, powinny być zgłoszone w momencie wniesienia zarzutów przeciwko nakazowi zapłaty pod rygorem późniejszej ich utraty (wyrok SN z 2 lutego 2006 r., II CK 394/05, LexPolonica nr 1839966).

14. W postępowaniu nakazowym po wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty dopuszczalne jest powoływanie się na podstawę faktyczną i prawną, wynikającą z łączącego strony stosunku prawnego, w związku zktórym został wystawiony weksel. Poręczyciel, który udzielił poręczenia na wekslu in blanco, może - do czasu indosowania weksla przez remitenta - powoływać się na wypełnienie weksla niezgodnie z zawartym porozumieniem. Artykuł 32 Prawa wekslowego nie przesądza o zakresie zarzutów przysługujących poręczycielowi wekslowemu (wyrok SN z 3 sierpnia 2006 r., IV CSK 101/06, LexPolonica nr 1631628).

15. Jeżeli po wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty okaże się, że zobowiązanie wekslowe pozwanego nie powstało, sąd powinien uwzględnić powołany w pozwie stosunek podstawowy także wtedy, gdy podstawą żądania powoda był weksel wystawiony w celu zabezpieczenia innego stosunku prawnego łączącego strony (wyrok SN z 14 listopada 2006 r., II CSK 205/06, LexPolonica nr 1322893, Biul. SN 2007, nr 3,poz. 13).

5. Postępowanie upominawcze

A. Charakter postępowania. Przesłanki wydania nakazu zapłaty

Postępowanie upominawcze - w odróżnieniu od postępowania nakazowego - nie ma charakteru fakultatywnego, wydanie nakazu zapłaty bowiem nie jest uzależnione od zgłoszenia w pozwie żądania jego wydania. Sąd - mimo braku w pozwie wniosku powoda o wydanie nakazu zapłaty - wyda go z urzędu, jeśli tylko stwierdzi, że spełnione są przesłanki jego wydania. Nakaz zapłaty może być wydany zarówno przez sąd rejonowy, jak i przez sąd okręgowy - w sprawach dotyczących roszczeńpieniężnych, a w innych sprawach, jeżeli przepis szczególny tak stanowi (art. 498 k.p.c.). Rozpoznanie sprawy następuje na posiedzeniu niejawnym (art. 4971 § 2 k.p.c.). Zgodnie z art. 3531 § 2 k.p.c. w postępowaniu upominawczym oraz w elektronicznym postępowaniu upominawczym nakaz zapłaty może wydać także referendarzsądowy.

Po wpłynięciu sprawy do sądu przewodniczący bada, w jakim trybie sprawa powinna być rozpoznana oraz czy podlega załatwieniu według przepisów o postępowaniu odrębnym. W zależności od wyników oceny dokonanej w tym zakresie wyda on odpowiednie zarządzenia. Jeśli istnieją podstawy do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, przewodniczący wyznaczy w tym celu posiedzenie niejawne (art. 201 k.p.c.). W art. 201 k.p.c. został wymieniony tylko jeden przypadek wyznaczenia posiedzenia niejawnego w celu wydania orzeczenia, mimo że nie jest on jedynym (por. art. 47917, 47918 § 2 i art. 4841 § 3 k.p.c.) z tego względu, że wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym następuje - jak już zaznaczono -z urzędu. Już zatem w tej wstępnej fazie postępowania zachodzi konieczność dokonania oceny co do istnienia przesłanek wydania nakazu zapłaty i przesądzenia o zakwalifikowaniu sprawy do postępowania upominawczego. Dokonana przez przewodniczącego kwalifikacja sprawy nie jest - z oczywistych względów - wiążąca dla sądu (sędziego sprawozdawcy) ani też referendarza sądowego, któremu sprawa została przedstawiona w celu wydania nakazu. Jeśli sędzia sprawozdawca uzna, że dokonana przez przewodniczącego wstępna kwalifikacja charakteru sprawy nie jest właściwa (co zapewne zdarza się zupełnie wyjątkowo), wyda odpowiednie zarządzenia w celu rozpoznania sprawy według przepisów o postępowaniu zwykłym, referendarz sądowy natomiast przedstawi akta sprawy przewodniczącemu. Z posiedzenia niejawnego, na którym nie wydano orzeczenia, sporządza się notatkę urzędową (art. 157 § 3 k.p.c.). Powinna ona wskazywać datę i przedmiot posiedzenia oraz zawierać ogólne stwierdzenie, że brak było podstaw do wydania nakazu zapłaty,bez ujawniania, która z przeszkód z art. 499 k.p.c. uniemożliwiła wydanie go. Warunki wydania nakazu w postępowaniu upominawczym zostały sformułowane w postaci przesłanek negatywnych. Zgodnie z art. 499 k.p.c. nakaz zapłaty nie może być wydany, jeżeli według treści pozwu:

1) roszczenie jest oczywiście bezzasadne,

2) przytoczone okoliczności budzą wątpliwość,

3) zaspokojenie roszczenia zależy od świadczenia wzajemnego,

4) miejsce pobytu pozwanego nie jest znane albo gdyby doręczenie mu nakazu nie mogło nastąpić w kraju.

Roszczenie jest „oczywiście bezzasadne”, jeżeli już z samych twierdzeń pozwu wynika, że powództwo jest bezzasadne i niezależnie od zakresu i wyników postępowania dowodowego należy je oddalić (np. oczywisty brak legitymacji procesowej powoda).

Wydanie nakazu zapłaty opiera się na ocenie wiarygodności „przytoczonych okoliczności”. Zależność zaspokojenia roszczenia od świadczenia wzajemnego powoda (przesłanka wynikająca z art. 499 pkt 3 k.p.c.) nie może być hipotetyczna i wynikać jedynie z ustawowej konstrukcji zobowiązań wzajemnych. Wspomniana zależność, jako przyczyna wyłączająca możliwość wydania nakazu upominawczego, musi wynikać z opisanego w pozwie stosunku prawnego łączącego strony. Ostatnia przeszkoda uniemożliwiająca wydanie nakazu zapłaty ma charakter formalny, z reguły będzie przyczyną podjęcia przez sąd, już w ramach postępowania zwykłego, czynności zmierzających do wskazania właściwego adresu pozwanego lub ustanowienia kuratora procesowego dla pozwanego nieznanego z miejsca pobytu albo doręczenia mu pozwu na adres za granicą (por. rozdział XII, 1, I). Jeżeli przeszkody, o których mowa w art. 499 pkt 4 k.p.c., ujawnią się dopiero po wydaniu nakazu zapłaty, sąd najpierw z urzędu uchyli nakaz zapłaty (art. 5021 § 1 k.p.c.), a następnie podejmie odpowiednie czynności. Zgodnie z art. 4794 § 3 k.p.c. przepisu art. 5011 § 1 k.p.c. nie stosuje się w sprawach gospodarczych, a zatem pomimo braku możliwości doręczenia pozwanemu nakazu zapłaty z tego powodu, że jego miejsce pobytu nie jest znane albo nakaz nie może być doręczony w kraju (okoliczność ta ujawni się przy doręczeniu nakazu zapłaty), sąd nie uchyli nakazu (więcej na ten temat por. uwagi w pkt B).

Treść upominawczego nakazu zapłaty w zasadzie jest zbieżna z treściąnakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym [„nakazuje Janowi

Kowalskiemu, aby zapłacił Stefanowi Walczakowi kwotę 100 000 (sto tysięcy) zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 maja 2010 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 5000 (pięć tysięcy) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania - w terminie dwóch tygodni od doręczenia tego nakazu albo wniósł w tym terminie sprzeciw”]. Nakaz upominawczy, podobnie jak nakaz wydany w postępowaniu nakazowym, jest orzeczeniem, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o wyrokach (art. 3532 k.p.c., a także por. pkt 4, F niniejszego rozdziału).

Nakaz doręcza się obu stronom, przy czym pozwanemu doręcza się nakazwraz z pozwem oraz pouczeniem o sposobie wniesienia sprzeciwu oraz oskutkach niezaskarżenia nakazu. Jeżeli doręczenie nakazu nie może nastąpić dlatego, że miejsce pobytu pozwanego nie jest znane albo gdyby doręczenie mu nakazu nie mogło nastąpić w kraju, sąd - jak jużpodkreślono - z urzędu uchyla nakaz zapłaty, a przewodniczący podejmuje odpowiednie czynności (art. 5021 § 1 w zw. z art. 499 pkt 4 k.p.c.).

Jeżeli po wydaniu nakazu zapłaty okaże się, że pozwany w chwili wniesienia pozwu nie miał zdolności sądowej, zdolności procesowej albo organu powołanego do jego reprezentowania, a braki te nie zostały usunięte w wyznaczonym terminie zgodnie z przepisami Kodeksupostępowania cywilnego, sąd z urzędu uchyla nakaz zapłaty i wydaje odpowiednie postanowienie. To uregulowanie jest także zbieżne z nowym unormowaniem art. 3431 k.p.c. Czynności sądu, jakie należy podjąć w związku z tą regulacją, zostały omówione w rozdziale XVIII,2, D, w części dotyczącej uchylenia wyroku zaocznego z urzędu; należy je odnieść także do art. 5021 k.p.c.

Nakaz zapłaty wydany w postępowaniu upominawczym nie stanowi - w odróżnieniu od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym - tytułu zabezpieczenia. Na etapie postępowania upominawczego, ze względu na jego istotę oraz charakter dochodzonych roszczeń, nie jest możliwe nadanie nakazowi - jako orzeczeniu sądowemu - rygoru natychmiastowej wykonalności na podstawie art. 333 § 1 i 2 k.p.c. Sąd natomiast może, na wniosek powoda, nadać nakazowi upominawczemu rygor natychmiastowej wykonalności w razie spełnienia przesłanek z

art. 333 § 3 k.p.c. Nakaz, któremu sąd nadał rygor natychmiastowej wykonalności, jest tytułem egzekucyjnym (art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.),który - po nadaniu mu klauzuli wykonalności - może, jako tytuł wykonawczy, stanowić podstawę egzekucji.

Byt prawny obu nakazów także jest różny w wypadku, gdy zostaną zaskarżone. O ile po wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym nakaz nadal pozostaje w mocy i sąd w później wydanym orzeczeniu decyduje o jego losie, o tyle nakaz upominawczy w razie jego zaskarżenia sprzeciwem traci moc. Postępowanie po skutecznym wniesieniu sprzeciwu toczy się według przepisów o postępowaniu zwykłym, bez żadnych ograniczeń, jakie występują w drugiej fazie postępowania nakazowego. Po rozpoznaniu sprawy sąd w wyroku lub postanowieniu kończącym postępowanie w sprawie nie nawiązuje - jak to czyni w przypadku postępowania nakazowego - do nakazu zapłaty, lecz rozstrzyga o roszczeniu, które stało się sporne wskutek złożonego sprzeciwu.

B. Sprzeciw od nakazu zapłaty

Sprzeciw jest szczególnym środkiem zaskarżenia (por. uwagi wstępne wrozdziale XIX). Pismo zawierające sprzeciw wnosi się do sądu, który wydał nakaz zapłaty, a w przypadku nakazu wydanego przez referendarza sądowego - sądu, przed którym wytoczono powództwo, w terminie dwóch tygodni od doręczenia nakazu, i sąd ten właściwy jestdo rozpoznania sprawy.

Sprzeciw powinien spełniać warunki zwykłego pisma procesowego (art. 126 k.p.c.) oraz warunki szczególne (art. 503 § 1 k.p.c.). W sprawach, w których pozew został wniesiony na urzędowym formularzu, sprzeciw musi być wniesiony również na urzędowym formularzu (art. 503 § 2 k.p.c.). W sprawach z zakresu prawa pracy pracownik może zgłosić sprzeciw do protokołu (art. 466 k.p.c.).

Skarżący powinien w sprzeciwie:

- określić granice zaskarżenia przez wskazanie, czy nakaz zaskarża wcałości czy w części,

- zgłosić zarzuty formalne, które pod rygorem ich utraty pozwany zgłasza przed wdaniem się w spór (art. 25 § 2, art. 202, 1105 § 3 k.p.c.),

- zgłosić zarzuty merytoryczne przeciwko żądaniu pozwu,

- wskazać wszystkie okoliczności faktyczne i dowody na potwierdzeniezarzutów podniesionych w sprzeciwie.

W sprawach gospodarczych odpowiednie zastosowanie ma art. 47914 § 2 k.p.c., co oznacza, że skarżący ma obowiązek podać wszystkie twierdzenia, zarzuty oraz dowody na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania (art. 47914a k.p.c.). Jeżeli sprzeciw od nakazu zapłaty nie spełnia warunków formalnych, podlegających uzupełnieniu (np. niewskazanie zakresu zaskarżenia, brak jakichkolwiek zarzutów), przewodniczący powinien wydać zarządzenie, na podstawie którego wyznaczy skarżącemu termin (sądowy) do uzupełnienia sprzeciwu - pod rygorem jego odrzucenia.

Sprzeciw jest jedynym środkiem zaskarżenia, od którego nie pobiera się opłaty sądowej.

Zgodnie z § 133 reg. sąd. w razie skutecznego wniesienia sprzeciwu od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu upominawczym w sprawie, która podlega rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu uproszczonym, sąd bada, czy zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 5057 k.p.c., a więc czy sprawa jest szczególnie zawiła lub jej rozstrzygnięcie wymaga wiadomości specjalnych. W przypadku stwierdzenia tych okoliczności sprawa zostanie rozpoznana z

pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym. W takim wypadku nie pobiera się uzupełniającej opłaty od pozwu. Artykułu 1303 § 2 nie stosuje się.

Sprzeciw nieuzupełniony w terminie, a także wniesiony po terminie lub niedopuszczalny, sąd postanowieniem wydanym na posiedzeniu niejawnym, odrzuca. Na postanowienie takie, które wraz z uzasadnieniem należy doręczyć pozwanemu (art. 357 § 2 k.p.c.), przysługuje zażalenie, jest bowiem ono postanowieniem kończącym sprawę (art. 394 § 1 k.p.c.; por. rozdział XVIII, 3).

Wskutek częściowego zaskarżenia nakazu część niezaskarżona uprawomocnia się i ma skutki prawomocnego wyroku (art. 505 § 2 k.p.c.). Rozważenia wymaga kwestia skutków zaskarżenia nakazu zapłaty przez jednego z pozwanych współuczestników. W wypadku gdy skarżącym jest współuczestnik jednolity (por. rozdział VII, 6, C), jego zaskarżenie odnosi skutek wobec pozostałych współuczestników jednolitych i stają się oni uczestnikami postępowania wywołanego wniesionym sprzeciwem. W sytuacji gdy orzeczenie zostanie zaskarżoneprzez współuczestnika zwykłego, wspomniany skutek w stosunku do pozostałych współuczestników zwykłych nie nastąpi. Ustanowiony w postępowaniu apelacyjnym wyjątek od tej reguły (art. 378 § 2 k.p.c.), wobec braku odesłania, nie ma zastosowania w postępowaniu upominawczym, a zatem wobec współuczestników materialnych, którzy nakazu zapłaty nie zaskarżyli, nakaz uprawomocni się.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Powód nie ma obowiązku uiszczenia opłaty kancelaryjnej za odpis nakazu zapłaty wydany w postępowaniu upominawczym, jeśli zgłasza wniosek o nadanie nakazowi klauzuli wykonalności, załączając do wniosku odpis nakazu doręczony mu uprzednio i nadający się do wykorzystania (uchwała SN z 8 sierpnia 1973 r., III CZP 44/73, LexPolonica nr 310837, OSNCP 1974, nr 3, poz. 45).

2. W sprawach gospodarczych w razie prawidłowego wniesienia sprzeciwu od nakazu zapłaty rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym jest niedopuszczalne (art. 505 § 1 w zw. z art. 47917 k.p.c.; uchwała SN z 17 lutego 2004 r., III CZP 118/03, LexPolonica nr 365752, Biul. SN 2004, nr 2, poz. 6).

3. W postępowaniu upominawczym referendarz sądowy nie jest uprawniony do rozpoznania wniosku o udzielenie zabezpieczenia (uchwała SN z 8 grudnia 2005 r., III CZP 108/05, LexPolonica nr 395131, OSNC 2006, nr 11, poz. 181).

6. Postępowanie uproszczone

A. Właściwość sądu. Rodzaje spraw

Postępowanie uproszczone jest postępowaniem obligatoryjnym, przeznaczonym dla spraw o małej wartości przedmiotu sporu i nieskomplikowanym charakterze prawnym; czynności sądu i stron są w wysokim stopniu sformalizowane, a przyjęte rozwiązania nakładają na strony dużą dyscyplinę procesową; ocena zasadności roszczeń oparta jest na uznaniu sędziowskim w stopniu znacznie większym niż w postępowaniu zwykłym, postępowanie odwoławcze cechuje duże uproszczenie.

Sprawa może być rozpoznana według przepisów o postępowaniu uproszczonym wyłącznie przed sądem rejonowym.

Katalog spraw rozpoznawanych według przepisów o postępowaniu odrębnym uproszczonym został sformułowany za pomocą dwóch kryteriów:przedmiotowego i wartościowego. Według pierwszego z nich w postępowaniu uproszczonym rozpoznawane są sprawy o roszczenia wynikające z umów, natomiast zgodnie z drugim kryterium - w sprawachtych wartość przedmiotu sporu nie może przekraczać 10 000 złotych, aw sprawach o roszczenia wynikające z rękojmi, gwarancji jakości lub z niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową sprzedaży

konsumenckiej, jeżeli wartość przedmiotu umowy nie przekracza tej kwoty (art. 5051 pkt 1 k.p.c.).

Rozwiązanie przyjęte w art. 5051 pkt 1 k.p.c. - w części dotyczącej roszczeń z rękojmi i gwarancji - pozwala uniknąć rozpoznawania w postępowaniu uproszczonym spraw, w których przedmiotem roszczenia sąrzeczy wartościowe. Pamiętać bowiem należy, że w sprawach tych - zgodnie z ugruntowaną praktyką - wartością przedmiotu sporu jest „koszt” wad rozumiany jako różnica między wartością rzeczy wolnej odwad a wartością rzeczy wadliwej, co sprawia, że z reguły w sprawach tych rozpoznawanych w postępowaniu zwykłym wartość przedmiotu sporu jest dużo niższa od wartości przedmiotu umowy.

Kryterium wartościowe zostało wyłączone w odniesieniu do roszczeń: 1) o zapłatę czynszu najmu lokali mieszkalnych i opłat obciążającychnajemcę, 2) o zapłatę opłat z tytułu korzystania z mieszkań w spółdzielniach mieszkaniowych. W sprawach tych nie ma ograniczenia wartości przedmiotu sporu. W istocie jednak jest ono wyznaczone kwotą 75 000 zł (art. 17 pkt 4 k.p.c.), skoro postępowanie uproszczone należy do wyłącznej właściwości sądu rejonowego. Jeśli zatem w sprawach tych wartość przedmiotu sporu przekroczyłaby kwotę 75 000 zł, co wydaje się mało prawdopodobne, zważywszy na regulacje przyjętą w art. 22 k.p.c., sprawa zostanie rozpoznana przez sąd okręgowy.

B. Wzajemne relacje postępowania uproszczonego do innych postępowań odrębnych

Gdy zakresy podmiotowy i przedmiotowy określonej sprawy odpowiadają przesłankom kwalifikującym ją do więcej niż jednego postępowania odrębnego, powstaje istotna z punktu widzenia praktyki sądowej kwestia możliwości rozpoznania takiej sprawy, stosując przepisy zawarte w dwóch lub nawet więcej postępowaniach odrębnych. Na przykład, czy sprawę gospodarczą, w której wartość przedmiotu sporu nie przekracza 10 000 zł (art. 5051 pkt 1 k.p.c.), a dochodzone roszczenie wynika z umowy i zostało udowodnione dokumentem, o którymmowa w art. 485 k.p.c., sąd może rozpoznać, stosując przepisy trzech

postępowań odrębnych, tj. w sprawach gospodarczych (art. 4791 i nast. k.p.c.), w postępowaniu nakazowym (art. 4841 i nast. k.p.c.) iuproszczonym (art. 5051 i nast. k.p.c.). Na tak postawione pytanie wdoktrynie i judykaturze udzielono odpowiedzi pozytywnej. Potwierdziłto ustawodawca regulacją przyjętą w art. 50514 § 1 k.p.c. Zastosowanie w jednej sprawie przepisów dwóch lub więcej postępowań odrębnych jednak nie zawsze będzie możliwe. Nie może budzić wątpliwości, że nie mogą być łączone z innymi postępowania w sprawach: małżeńskich, ze stosunków między rodzicami a dziećmi, o naruszenie posiadania oraz w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. W sprawach tych dochodzone są roszczenia o ustalenie lub ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa, a więc roszczenia niespełniające kryterium roszczeń, które dochodzone są w postępowaniu uproszczonym, albo swoistość i natura tych roszczeń (z zakresu ubezpieczeń społecznych) uniemożliwiają zastosowanie przepisów o postępowaniu uproszczonym. W orzecznictwie Sądu Najwyższego za utrwalony uznać należy pogląd, według którego w postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy o roszczenia wynikające z umowy o pracę stosuje się przepisy Kodeksu postępowaniacywilnego o postępowaniu uproszczonym (por. uchwałę SN z 12 listopada 2003 r., III PZP 13/03, LexPolonica nr 365051, OSNP 2004, nr 7, poz. 115).

Nie ma przeszkód do rozpoznawania sprawy przy jednoczesnym zastosowaniu przepisów o postępowaniach upominawczym i uproszczonym.Postępowanie upominawcze traktować należy jako swego rodzaju „ofertę” rozpoznania i zakończenia sprawy w postępowaniu szybszym i tańszym, które nie stwarza dla pozwanego szczególnych niebezpieczeństw (nakaz zapłaty nie jest nawet tytułem zabezpieczenia, a po wniesieniu sprzeciwu traci moc). Jeśli pozwany nie skorzysta z tej możliwości (wniesie sprzeciw), sąd rozpozna sprawę według przepisów, które są adekwatne do rodzaju dochodzonego roszczenia.

Możliwość łączenia przepisów o postępowaniu uproszczonym i nakazowymnie jest wykluczona, mimo że brak jest korelacji w przepisach poświęconych tym postępowaniom. Przykładowo, w postępowaniu uproszczonym istnieje obowiązek zastosowania urzędowych formularzy

przy składaniu pozwu, odpowiedzi na pozew, sprzeciwu od wyroku zaocznego i wniosków dowodowych, natomiast w postępowaniu nakazowym takiego obowiązku nie ma, ponadto w postępowaniu uproszczonym nie maobowiązku wniesienia zarzutów na urzędowym formularzu, natomiast w postępowaniu nakazowym zarzuty powinny być złożone na formularzu, gdy pozew został na nim sporządzony. Te odrębności jednak nie stanowią przeszkody do jednoczesnego zastosowania w sprawie przepisów obu postępowań. Stosując reguły wykładni logicznej, systemowej i celowościowej, można dojść do następujących wniosków:

- w postępowaniu nakazowym istnieje przymus korzystania z formularzyw sprawach, które jednocześnie powinny być rozpoznane według przepisów o postępowaniu uproszczonym; pozew podlega wówczas dwustopniowemu badaniu pod względem formalnym, a mianowicie najpierwpod kątem zachowania wymagań obowiązujących w postępowaniu uproszczonym, a następnie pod kątem przesłanek obowiązujących w postępowaniu nakazowym;

- zakaz i nakaz, funkcjonujące w postępowaniu uproszczonym, obejmująrównież postępowanie nakazowe;

- norma szczególna obowiązująca w postępowaniu nakazowym uchyla szersze uprawnienia przewidziane w przepisach o postępowaniu uproszczonym; jako przykład sprawy, w której - kierując się tymi regułami - sąd ustali, w jakim zakresie przepisy poszczególnych postępowań będą mieć zastosowanie, można wskazać sprawę prowadzoną według przepisów o postępowaniu uproszczonym, w której po wniesieniuzarzutów od nakazu zapłaty wniesione powództwo wzajemne sąd uzna za niedopuszczalne, a zgłoszony zarzut potrącenia rozpozna, jeżeli roszczenie nim objęte nadaje się do postępowania uproszczonego i dotyczy wierzytelności stwierdzonej dokumentem, o którym mowa w art.485 k.p.c.

Innym przykładem sprawy, w której sąd zastosuje przepisy trzech postępowań odrębnych, jest sprawa między przedsiębiorcami na tle prowadzonej przez nich działalności gospodarczej (sprawa

gospodarcza), w której przedmiotem roszczenia jest - wykazana wekslem - kwota pieniężna wynikająca z umowy i nieprzekraczająca określonej w art. 5051 § 1 k.p.c. ratio valoris 10 000 zł, a powód żąda wydania nakazu zapłaty. W sprawie tej, którą - jako gospodarczą- rozpozna sąd gospodarczy, stosując przepisy o postępowaniu uproszczonym i nakazowym, zostanie wydany nakaz zapłaty:

- prekluzja w postępowaniu uproszczonym polega na tym, że okoliczności faktyczne, zarzuty i wnioski dowodowe niezgłoszone w pozwie, odpowiedzi na pozew, na pierwszym posiedzeniu przeznaczonym na rozprawę lub w sprzeciwie od wyroku zaocznego mogą być rozpoznawane tylko wtedy, gdy strona wykaże, że nie mogła ich powołać wcześniej lub gdy potrzeba ich powołania wynikła później. Powód może przytoczyć nowe okoliczności faktyczne i wnioski dowodowenie później niż w terminie tygodnia od dnia doręczenia mu pism pozwanego wymienionych w paragrafie poprzedzającym (art. 5055 § 1 i 2 k.p.c.);

- w postępowaniu uproszczonym w sprawach gospodarczych mają zastosowanie reguły prekluzji dowodowej obowiązujące w tych sprawach, a więc wskazane w art. 47912 § 1 i art. 47914 § 2 k.p.c.

Zgodnie z art. 50514 k.p.c. w postępowaniu uproszczonym nie stosuje się:

- w sprawach z zakresu prawa pracy: art. 466 (powództwo do protokołu), art. 467 (wstępne badanie sprawy), art. 468 (czynności wyjaśniające), art. 470 (reprezentacja strony pozwanej), art. 471 (termin wyznaczenia rozprawy), art. 477 (wezwanie do udziału w sprawie oraz pouczenie pracownika dokonywane przez sąd z urzędu), art. 4771 (orzekanie o roszczeniu alternatywnym).

C. Najistotniejsze odrębności postępowania uproszczonego

Najistotniejsze odrębności postępowania uproszczonego to:

- Obowiązek wnoszenia pism procesowych na urzędowych formularzach. Obowiązek ten dotyczy, po pierwsze: pozwu, odpowiedzi na pozew i wniosków dowodowych oraz po drugie: sprzeciwu od wyroku zaocznego, zarzutów od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym oraz sprzeciwu od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym (art. 125 § 2 i 3, art. 493 § 2, art. 503 § 2 i art. 5052 k.p.c.). Skutki zaniedbania obowiązku zastosowania urzędowego formularza lub jego nieprawidłowego wypełnienia zostały określone w art. 1301 k.p.c. (por. rozdział XI, 2).

- Zakaz stosowania i korzystania z instytucji procesowych powodujących przedłużenie postępowania sądowego. W postępowaniu uproszczonym - zgodnie z art. 5054 k.p.c. - wyłączona jest możliwośćkumulacji roszczeń i przedmiotowej zmiany powództwa (art. 191 i 193 k.p.c.), podmiotowej zmiany powództwa (art. 194-196 i 198 k.p.c.), interwencji głównej, interwencji ubocznej i przypozwania (art. 75-85). Zgodnie z art. 5053 k.p.c., jednym pozwem można dochodzić tylkojednego roszczenia, połączenie natomiast kilku roszczeń w jednym pozwie jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy wynikają z tej samej umowylub umów tego samego rodzaju. W świetle takiego uregulowania nie może budzić wątpliwości, że powód będący usługodawcą lub sprzedawcą może w jednym pozwie połączyć roszczenia, które wynikają np. z umowyo dostarczanie energii elektrycznej (por. art. 1871 k.p.c. oraz rozdział XV, 1 i 4). W wypadku niedopuszczalnego połączenia w jednympozwie kilku roszczeń przewodniczący - zgodnie z tym przepisem - powinien zarządzić zwrot pozwu, stosując art. 1301 k.p.c. Przewodniczący zatem powinien najpierw wydać zarządzenie o treści: „na podstawie art. 1301 § 11 k.p.c.: 1) wezwać powoda, aby w terminie tygodniowym od daty doręczenia wezwania wskazał przez odpowiednie zaznaczenie w pozwie, które z połączonych w nim roszczeń, ma być przedmiotem postępowania uproszczonego - pod rygorem zwrotu pozwu, 2) przesłać powodowi złożony pozew oraz pouczyć, że w razie bezskutecznego upływu terminu, pozew zostanie zwrócony”, a następnie - w zależności od tego, czy zarządzenie zostało, czy nie zostało wykonane - nadać pozwowi dalszy bieg bądź zarządzeniem zwrócić pozew.

- Ograniczenie w zakresie możliwości dochodzenia części roszczenia; polega ono na tym, że można w postępowaniu uproszczonym dochodzić części roszczenia tylko wtedy, gdy postępowanie to byłoby właściwe dla całego roszczenia wynikającego z faktów przytoczonych przez powoda. W przeciwnym wypadku sprawa rozpoznawana jest z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym. Ratio legis tego unormowania polega na tym, że uniemożliwia uzyskanie w postępowaniu uproszczonymwyroków przesądzających zasadę powództwa (art. 5053 § 3 k.p.c., por.też rozdział XV, 4).

- Ograniczenie w zakresie możliwości występowania z powództwem wzajemnym i zgłaszaniem zarzutu potrącenia; polega ono na tym, że pozwany może wprawdzie wnieść powództwo wzajemne lub zgłosić zarzut potrącenia, ale roszczenia przedstawione w tej formie muszą też nadawać się do rozpoznania w postępowaniu uproszczonym (art. 5054 § 2 k.p.c.). Sama okoliczność, że pozwany skutecznie wniósł pozew wzajemny lub zgłosił zarzut potrącenia, nie przeradza sprawy w „szczególnie zawiłą” (art. 5057 k.p.c.). Gdyby sąd uznał, że sprawa wskutek tych czynności nabrała takiego charakteru, to rozpozna ją z pominięciem przepisów o postępowaniu odrębnym. W takiej sytuacji sądpowinien wydać - mimo braku szczególnego w tym zakresie uregulowania- postanowienie o treści: „W związku ze zgłoszonym zarzutem potrącenia Sąd postanowił uznać sprawę za szczególnie zawiłą i w dalszym ciągu rozpoznać ją z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym”.

Wniesienie powództwa wzajemnego lub zgłoszenie zarzutu potrącenia może spowodować powstanie także innych sytuacji procesowych wymagających podjęcia przez sąd odpowiednich decyzji. Jeśli na przykład roszczenia objęte powództwem wzajemnym lub zarzutem potrącenia nie spełniają kryteriów zawartych w art. 5051 k.p.c., sąd:

a) w przypadku wniesienia niedopuszczalnego powództwa wzajemnego - powinien rozpoznać powództwo główne według przepisów o postępowaniu uproszczonym, natomiast pozew wzajemny skierować do rozpoznania w postępowaniu zwykłym: „Wobec tego, że w pozwie wzajemnym zostało

zgłoszone roszczenie, które nie spełnia kryteriów wskazanych w art. 5051 k.p.c., Sąd postanowił wydzielić go z akt sprawy i skierować dorozpoznania w oddzielnym postępowaniu”; (por. także rozdział XV, 10);

b) w przypadku zgłoszenia niedopuszczalnego zarzutu potrącenia - powinien pominąć twierdzenia pozwanego co do zarzutu potrącenia, dając temu wyraz już na tym etapie postępowania przez wydanie postanowienia o następującej treści: „Wobec tego, że roszczenie zgłoszone w formie zarzutu potrącenia nie spełnia kryteriów przewidzianych w art. 5051 k.p.c., Sąd postanowił pominąć w toku dalszego postępowania twierdzenia pozwanego, na których zarzut ten jest oparty”.

Jeśli roszczenia przedstawione w powództwie wzajemnym lub zarzucie potrącenia spełniają przesłanki z art. 5051 k.p.c., sąd rozpozna powództwo wzajemne i zarzut potrącenia łącznie z powództwem głównym (por. rozdział XV, 8 i 10).

- Koncentracja materiału dowodowego, którą zapewniają przepisy o postępowaniu dowodowym, oraz sprawny przebieg procesu; celowi temu sprzyja możliwość stosowania przez sąd środków dyscyplinujących strony w zgłaszaniu okoliczności faktycznych, zarzutów i wniosków dowodowych. Zgodnie z art. 5055 k.p.c. okoliczności faktyczne, zarzuty i wnioski dowodowe niezgłoszone w pozwie, odpowiedzi na pozew, na pierwszym posiedzeniu przeznaczonym na rozprawę lub w sprzeciwie od wyroku zaocznego mogą być rozpoznawane tylko wtedy, gdy strona wykaże, że nie mogła ich powołać wcześniej lub gdy potrzeba ich powołania wynikła później. Przewidziane w art. 5055 k.p.c. ograniczenia czasowe nie należy kwalifikować jako terminy prawa procesowego, których uchybienie skutkuje bezskutecznością czynności procesowej (art. 167 k.p.c.) z ewentualną możliwością ich przywrócenia (art. 168 k.p.c.). Są to instrukcje, których uchybieniepowoduje pominięcie czynności procesowych, chyba że strona wykaże, że nie mogła z nich skorzystać wcześniej lub, że potrzeba ich powołania wynikła później (art. 495 § 3 i art. 5055 § 1 k.p.c.). Według art. 5055 § 2 k.p.c. powód może przytoczyć nowe okoliczności

faktyczne i wnioski dowodowe nie później niż w terminie tygodnia od dnia doręczenia mu pism pozwanego wymienionych w art. 5055 § 1 k.p.c. W przepisie tym określony został termin procesowy, do któregomają zastosowanie przepisy o uchybieniu i przywróceniu uchybionego terminu (por. rozdział XII, 2, A, C i D).

W postępowaniu uproszczonym obowiązują ograniczenia dowodowe, a ponadto przepisy tego postępowania pozwalają w znacznie większym stopniu niż w postępowaniu zwykłym na odwołanie się do instytucji uznania sędziowskiego. W postępowaniu tym: 1) została wyłączona możliwość przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego oraz instytutu naukowo-badawczego (art. 5056 § 2 k.p.c.); gdy sąd uzna, że przeprowadzenie takich dowodów jest konieczne, rozpozna sprawę z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym; 2) sąd może zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności, jeżeli uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione (art. 5056 § 3 k.p.c.).

- Doręczanie wezwań zgodnie z art. 472 k.p.c.

- Apelacja, tryb i sposób jej wniesienia, zakres przeprowadzania przez sąd drugiej instancji kontroli zaskarżonego wyroku. Przepisy przewidują możliwość: 1) złożenia „zapowiedzi apelacji” do protokołubezpośrednio po ogłoszeniu wyroku, 2) zrzeczenia się doręczenia uzasadnienia wyroku, 3) zrzeczenia się prawa do apelacji (art. 5058 k.p.c.). Apelacja - zgodnie z art. 5059 k.p.c. może być oparta na zarzutach: 1) naruszenia prawa materialnego, 2) naruszenia przepisówpostępowania, jeżeli mogło mieć wpływ na wynik sprawy. Apelację można także oprzeć na podstawie późniejszego wykrycia okoliczności faktycznych lub środków dowodowych, z których strona nie mogła skorzystać przed sądem pierwszej instancji. Po upływie terminu do wniesienia apelacji niedopuszczalne jest - odmiennie niż w wypadku apelacji zwykłej - przytaczanie dalszych zarzutów (art. 5059 § 2 k.p.c.). Sprawę rozpoznaje sąd w składzie jednego sędziego. Od uznania sądu zależy, czy zostanie wyznaczona rozprawa apelacyjna, czy sprawa będzie rozpoznana na posiedzeniu niejawnym. Posiedzenie

niejawne wyłączone jest w przypadku, gdy w apelacji lub w odpowiedzina apelację strona zażądała przeprowadzenia rozprawy. Apelacja zostanie rozpoznana na posiedzeniu niejawnym - zgodnie z przepisami zwykłymi o apelacji (art. 373, 374 k.p.c.), gdy podlega odrzuceniu lub sąd stwierdzi nieważność postępowania. Postępowanie dowodowe jest ograniczone do dowodu z dokumentów, chyba że apelacja zostanie oparta na podstawie późniejszego wykrycia okoliczności faktycznych lub środków dowodowych, z których strona nie mogła skorzystać przed sądem pierwszej instancji. W takiej sytuacji, z przyczyn oczywistych, sąd wyznaczy rozprawę apelacyjną i przeprowadzi nowe dowody. Odrębności dotyczą też wyrokowania przez sąd drugiej instancji, w przypadku naruszenia prawa materialnego bowiem - przy jednoczesnym stwierdzeniu, że zgromadzone dowody nie dają wystarczających podstaw do zmiany wyroku - sąd drugiej instancji uchyli wyrok i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania. Odrębność uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji polega na tym, że jeśli sąd ten nie przeprowadzał postępowania dowodowego, uzasadnienie powinno zawierać jedynie wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. Uzasadnienie wyroku i postanowienia sądu drugiej instancji sporządza się w zasadzie na wniosek, a z urzędu tylko wtedy, gdy zaskarżone orzeczenie sąd uchylił i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji(por. art. 5059-50513 k.p.c.).

- Skarga kasacyjnajest niedopuszczalna w postępowaniu uproszczonym (art. 3982 § 2 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Przepisy o postępowaniu uproszczonym stosuje się także w sprawachgospodarczych o roszczenia przewidziane w art. 5051 k.p.c. W postępowaniu uproszczonym toczącym się na skutek zażalenia sąd rozpoznaje zażalenie w składzie jednego sędziego i uzasadnia z urzędu wszystkie postanowienia kończące to postępowanie (uchwała SN z 27 listopada 2001 r., III CZP 61/01, LexPolonica nr 353287, OSNC 2002, nr 5, poz. 62).

2. W postępowaniu uproszczonym (art. 5051-50513 k.p.c.) w sprawach zzakresu prawa pracy (art. 476 § 1 k.p.c.) dopuszczalne jest dochodzenie jednym pozwem kilku świadczeń tego samego rodzaju wynikających z tego samego stanu faktycznego i prawnego nawet wtedy,gdy mają różne terminy wymagalności. Połączenie kilku oddzielnych spraw toczących się według przepisów o postępowaniu uproszczonym w celu ich łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia (art. 219 k.p.c.) powoduje dalsze rozpoznanie sprawy z pominięciem przepisów o tym postępowaniu (uchwała SN z 6 marca 2003 r., III PZP 2/03, LexPolonica nr 360052, OSNP 2003, nr 15, poz. 350).

3. Sprawa o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu lokalu mieszkalnego na miejsce zmarłego najemcy podlega rozpoznaniu w postępowaniu „zwykłym” (uchwała SN z 20 listopada 2003 r., III CZP 77/03, LexPolonica nr 365035, OSNC 2004, nr 7-8, poz. 109).

4. Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w postępowaniu uproszczonym (art. 50510 k.p.c.) tylko wówczas, gdy w takim postępowaniu rozpoznał ją sąd pierwszej instancji. Jeżeli przewodniczący w zarządzeniu wydanym na podstawie art. 201 § 1 k.p.c. nie skierował sprawy do rozpoznania w postępowaniu uproszczonym, a następnie sąd nie wydał postanowienia o rozpoznaniu sprawy w tym postępowaniu odrębnym, to należy uznać, że sprawa nie została rozpoznana w postępowaniu uproszczonym, choćby zostały spełnione przesłanki określone w art. 5051 pkt 1 k.p.c. (postanowienie SN z 16 czerwca 2004 r., I PZP 1/04, LexPolonica nr 367162, OSNP 2005, nr 5, poz. 67).

5. Sprawa, w której powód dochodzi kwoty niższej, niż wskazana w art. 5051 pkt 1 k.p.c., stanowiącej resztę zaspokojonego wcześniej roszczenia, którego wysokość przekraczała kwotę określoną w powyższym przepisie, podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym(uchwała SN z 11 lutego 2005 r., III CZP 83/04, LexPolonica nr 373950, OSNC 2005, nr 12, poz. 207).

6. Sprawa między przedsiębiorcą, który w ramach działalności gospodarczej nabył wierzytelność w drodze przelewu, a dłużnikiem o jej zaspokojenie jest sprawą gospodarczą, jeżeli wierzytelność ta pozostaje w zakresie działalności gospodarczej prowadzonej przez dłużnika (art. 4791 § 1 k.p.c.). Sprawa z powództwa cesjonariusza przeciwko dłużnikowi o roszczenie wynikające z umowy zawartej międzycedentem a dłużnikiem podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, chyba że wartość przedmiotu sporu (umowy) przekracza kwotę określoną w art. 5051 pkt 1 k.p.c. (uchwała SN z 22 lipca 2005r., III CZP 45/05, LexPolonica nr 382920, OSNC 2006, nr 4, poz. 66).

7. W postępowaniu uproszczonym pobiera się od apelacji opłatę stałą w takiej samej wysokości jak od pozwu, niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia (uchwała SN z 22 lutego 2007 r., III CZP 155/06, LexPolonica nr 1214315, Biul. SN 2007, nr 2, poz. 9).

8. Sprawa o odszkodowanie z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania umownego podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, chyba że wartość przedmiotu sporu przekracza kwotę określoną w art. 5051 pkt 1 k.p.c. (uchwała SN z 24 lutego 2010 r., III CZP 123/09, LexPolonica nr 2145227, OSNC 2010, nr 7-8, poz. 110).

7. Postępowanie w sprawach o naruszenie posiadania

Zgodnie z art. 336 k.c. posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto niąfaktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny). Stosownie natomiast do art. 344 k.c. przeciwko temu, kto samowolnie naruszył posiadanie,jak również przeciwko temu, na czyją korzyść naruszenie nastąpiło, przysługuje posiadaczowi roszczenie o przywrócenie stanu poprzedniego i o zaniechanie naruszeń. Roszczenie to nie jest zależne od dobrej wiary posiadacza ani od zgodności posiadania ze stanem prawnym, chyba że prawomocne orzeczenie sądu lub innego powołanego do rozpoznawania spraw tego rodzaju organu państwowego

stwierdziło, że stan posiadania powstały na skutek naruszenia jest zgodny z prawem. Roszczenie wygasa, jeżeli nie będzie dochodzone w ciągu roku od chwili naruszenia.

Ochrona posiadania na drodze sądowej realizowana jest przez wytoczenie powództwa. Wobec tego, że posiadanie jest stanem faktycznym, a nie stanem prawnym kognicja sądu w sprawach o naruszenie posiadania jest ograniczona. Z tych względów sprawy posesoryjne rozstrzygane są w postępowaniu procesowym odrębnym. Odrębności tego postępowania w stosunku do postępowania procesowego zwykłego zawarte są w dwóch przepisach stanowiących, że w sprawach onaruszenie posiadania sąd bada jedynieostatni stan posiadania i faktjego naruszenia, nie rozpoznając samego prawa ani dobrej wiary pozwanego (art. 478 k.p.c.) oraz że w sprawach o naruszenie posiadania powództwo wzajemne nie jest dopuszczalne (479 k.p.c.). W postanowieniu z 22 listopada 1982 r. (II CZ 137/82, LexPolonica nr 312506, OSNC 1983, nr 9, poz. 133) Sąd Najwyższy uznał, że sprawie oustalenie nieistnienia stosunku prawnego niedopuszczalne jest powództwo wzajemne o naruszenie posiadania także w wypadku, gdy zarówno powództwo główne, jak i wzajemne dotyczą tego samego przedmiotu.

Postępowanie w sprawach o naruszenie posiadania w istocie zmierza doudzielenia posiadaczowi tzw. ochrony posesoryjnej. Rozstrzygnięcie wpostaci wyroku uwzględniającego powództwo ma tymczasowy charakter w tym sensie, że nie przesądza samego prawa do posiadania, o którym sąd orzeka w postępowaniu zwykłym, lecz tymczasowo przesądza o posiadaniu, tj. atrybucie prawa do posiadania. W praktyce nierzadko powstaje wątpliwość, czy powód żąda ochrony petytoryjnej czy posesoryjnej, bowiem treść żądania w obu przypadkach jest podobna lub nawet taka sama. O zakwalifikowaniu powództwa zatem powinna decydować nie treść żądania, lecz podstawa faktyczna, z której powódwyprowadza swoje żądanie. W razie wątpliwości przewodniczący powinien wydać zarządzenie na podstawie art. 130 w zw. z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. (por. rozdział XV, 1, E), w którym udzieli powodowi terminu do sprecyzowania podstawy faktycznej żądania, zachodzi bowiem konieczność wyjaśnienia, czy powód twierdzi, że przysługuje mu prawo do posiadania rzeczy i w związku z jego naruszeniem

wytoczył powództwo petytoryjne, czy też powołuje się na swoje posiadanie rzeczy i fakt jego naruszenia, co uzasadniałoby wytoczenie powództwa posesoryjnego. Dopuszczalne jest przekształcenie powództwa posesoryjnego w petytoryjne i odwrotnie, ztym zastrzeżeniem, że w razie kolejnego przekształcenia powództwa petytoryjnego w posesoryjne będzie ono mogło odnieść skutek, jeżeli nastąpi w ciągu roku od chwili naruszenia posiadania (uchwała SN z 7kwietnia 1992 r., III CZP 29/92, LexPolonica nr 296622, OSNCP 1992, nr 11, poz. 192). Treść roszczenia o ochronę posiadania zależna jestod tego, czy nastąpiło naruszenie posiadania (powód żąda wtedy zakazania pozwanemu dalszych zakłóceń), czy pozbawienie posiadania (powód żąda nakazania przywrócenia stanu poprzedniego). Skuteczność roszczenia o ochronę posiadanie jest niezależna od zgodności posiadania ze stanem prawnym. Strony więc nie mogą podnosić zarzutówwywodzących się z prawa własności albo innego prawa, chyba że dysponują orzeczeniem sądu lub innego organu państwowego, powołanegodo rozpoznawania spraw tego rodzaju, stwierdzającym, że stan posiadania powstały wskutek naruszenia jest zgodny z prawem (art. 344 § 1 k.c.). Chodzi o orzeczenie wydane po naruszeniu posiadania, a przed zakończeniem procesu posesoryjnego (uchwała SN z 28 lipca 1968 r. (III CZP 52/68, LexPolonica nr 299083, OSNCP 1969, nr 3, poz. 48). W wyroku z 6 maja 1974 r. (III CRN 79/74, LexPolonica nr 309284) Sąd Najwyższy stwierdził, że wprawdzie posesoryjny charaktersporu nie zwalnia sądu od obowiązku oceny roszczeń powódki z punktu widzenia ich zgodności z zasadami współżycia, to jednak powództwo o naruszenie posiadania powinno ulec oddaleniu tylko w razie rażącej kolizji roszczenia z tymi zasadami.

W sprawie posesoryjnej nie jest możliwe zgłaszanie żądań petytoryjnych ani odszkodowawczych. Gdy na skutek naruszenia posiadania rzecz została uszkodzona lub zniszczona, sąd orzekając o przywróceniu posiadania nie może zobowiązać pozwanego do naprawieniarzeczy, byłoby to bowiem w istocie uwzględnienie niedopuszczalnego wprocesie posesoryjnym roszczenia odszkodowawczego. Sąd może natomiast nakazać pozwanemu dokonanie określonych czynności, które są niezbędne do przywrócenia stanu poprzedniego (np. zasypanie rowu uniemożliwiającego przejazd). Przedmiot rozstrzygnięcia w sprawie powinien być sformułowany w sposób pozwalający na wykonanie wyroku bez żadnych wątpliwości, zwłaszcza w sprawach o ochronę naruszonego

lub utraconego posiadania drogi, konieczne jest określenie granic udzielonej ochrony ze wskazaniem sposobu przywrócenia utraconego posiadania. Nie wystarczy ogólnie orzec o istocie sporu przez użycieformuły „przywraca naruszone posiadanie”, lecz konieczne jest określenie, na czym ono ma polegać w zależności od charakteru naruszenia. Jeśli przejazd został zniszczony przez wybranie ziemi nagłębokości 1 metra, nie wystarczy użycie ogólnie przytoczonego sformułowania, lecz także sposobu, za pomocą którego ma nastąpić wykonanie udzielonej ochrony (wyrok SN z 24 stycznia 1985 r., III CRN 297/84, LexPolonica nr 318620). Legitymację procesową do zgłoszenia żądania posesoryjnego ma wyłącznie posiadacz samoistny lub zależny. Wobec tego, że posiadanie jest dziedziczne, uprawnionymjest także spadkobierca, mimo że przed naruszeniem posiadania nie władał rzeczą.

Jeżeli sprawa dotyczy posiadania nieruchomości położonej w Polsce, zachodzi jurysdykcja krajowa wyłączna sądu polskiego (art. 1103 § 1 k.p.c.) i właściwośćmiejscowa wyłączna sądu miejsca położenia nieruchomości (art. 38 § 1 k.p.c.). Sprawy o ochronę naruszonego posiadania - bez względu na wartość przedmiotu sporu - należą do właściwości rzeczowej sądu rejonowego (uchwała SN z 23 października 1991 r., III CZP 102/91, LexPolonica nr 302281, OSNCP 1992, nr 4, poz. 62).

Wyrokowi uwzględniającemu powództwo sąd, na wniosek powoda, może nadać rygor natychmiastowej wykonalności (art. 333 § 2 k.p.c.). Od orzeczeń sądu drugiej instancji nie przysługuje skarga kasacyjna (art. 3982 § 2 pkt 1 k.p.c.).

Zgodnie z art. 817 k.p.c. w sprawach o naruszenie posiadania ukończona egzekucja może być podjęta na nowo na podstawie tego samego tytułu wykonawczego, jeżeli dłużnik ponownie dokonał zmiany sprzecznej z treścią tego tytułu, a żądanie w tym przedmiocie zostanie zgłoszone przed upływem sześciu miesięcy od ukończenia egzekucji. Wierzyciel, któremu przysługuje ochrona przewidziana w art. 817 k.p.c., nie może zatem (brak interesu prawnego) skutecznie wytoczyć powództwa posesoryjnego, w przypadku gdy dłużnik ponownie

dokonał zmiany sprzecznej z treścią tytułu wykonawczego udzielającego ochrony posiadania. Możliwość skorzystania ze środka wymienionego w art. 817 k.p.c. wyłącza również żądanie ochrony z art. 1051 k.p.c. Przewidziany w art. 1051 k.p.c. środek jest jednak zawsze dopuszczalny w przypadku niemożności skorzystania z ochrony zart. 817 k.p.c. Możliwość stosowania art. 1051 k.p.c. wyłącza ochronę prawną w formie ponownego powództwa o ochronę posiadania (postanowienie SN z 11 marca 1966 r., II CZ 39/66, LexPolonica nr 309007, OSP 1968, nr 4, poz. 77).

8. Europejskie postępowanie w sprawach transgranicznych

A. Uwagi ogólne

Europejskie postępowanie w sprawach transgranicznych, w ramach którego sąd rozpoznaje sprawy w europejskim postępowaniu nakazowym (art. 50515-50520 k.p.c.) lub europejskim postępowaniu w sprawach drobnych roszczeń (art. 50521-50527 k.p.c.) wprowadzone zostało do Kodeksu postępowania cywilnego jako kolejne - w ramach procesu - postępowanie odrębne w następstwie uchwalenia:

a) rozporządzenia (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 grudnia 2006 r. ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz.Urz. UE 2006 L 399/1). Por. załącznik do pkt B.

b) rozporządzenia (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z11 lipca 2007 r. ustanawiającego europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń (Dz.Urz. UE 2007 L 199/1). Por. załącznik do pkt C.

Rozporządzenia organów Wspólnot Europejskich są aktami prawnymi mającymi bezpośrednie zastosowanie w państwach członkowskich bez potrzeby implementacji. Przepisy rozporządzeń nr 1896/2006 i 861/2007 stanowią zatem bezpośrednią podstawę dla sądu polskiego do podejmowania czynności procesowych w postępowaniu w sprawie wydania

europejskiego nakazu zapłaty i w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń, w tym czynności następujących po wydaniu orzeczenia. Regulacja postępowań ustanowionych rozporządzeniami nr 1896/2006 i 861/2007 nie jest jednak regulacją pełną. W kwestiach nieuregulowanych prawem wspólnotowym mają zastosowanie przepisy wewnętrznego prawa procesowego państw członkowskich (por. art. 26 rozporządzenia nr 1896/2006 i art. 19 rozporządzenia nr 861/2007). Ztych względów zaszła potrzeba wprowadzenia do polskiego prawa unormowań umożliwiających sprawne funkcjonowanie w kraju obu europejskich postępowań. Dotyczy to w szczególności takich kwestii jak: właściwość sądu, kompetencje referendarza sądowego, „przejście”z postępowania europejskiego na płaszczyznę postępowania krajowego, przeprowadzanie niektórych dowodów, wystawianie przewidzianych w rozporządzeniach zaświadczeń, środki ochrony dłużnika i opłaty sądowe. Należy przy tym uwzględnić w tym zakresie nie tylko sytuacje, w których postępowanie w sprawie wydania europejskiego nakazu zapłaty albo europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń toczy się przed sądem polskim, lecz także przypadki, w których w Polsce mają być wykonane orzeczenia wydane w tych postępowaniach przez sądy innych państw członkowskich.

Stosownie do tych założeń, relacje między przepisami ww. rozporządzeń a uregulowaniami przyjętymi w art. 5051-50527 k.p.c. polegają na tym, że w przepisach art. 5051-50527 k.p.c. uregulowane zostały wyłącznie zagadnienia pozostające poza zakresem normowania rozporządzeń nr 1896/2006 i 861/2007, w szczególności nie zmieniają one ani nie powielają przepisów wspólnotowych. Tak jak w przypadku europejskiego tytułu egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (ETE) konieczne zatem jest równoległe stosowanie regulacji wspólnotowej i krajowej. Z tych względów w niektórych przepisach Kodeksu postępowania cywilnego zawarte jest odesłanie do „przepisów odrębnych” (np. w art. 50515 i 50519 k.p.c.), którymi są w tym przypadku właściwe przepisy prawa wspólnotowego.

B. Europejskie postępowanie nakazowe

BA. Uwagi wstępne

Celem rozporządzenia (WE) nr 1896/2006 jest uproszczenie, przyspieszenie i zmniejszenie kosztów postępowania sądowego w sprawach transgranicznych oraz umożliwienie swobodnego przepływu europejskich nakazów zapłaty przez ustanowienie minimalnych standardów, których zachowanie w państwie pochodzenia pociąga za sobą brak potrzeby prowadzenia w pozostałych państwach członkowskichpostępowań pośrednich, koniecznych do uznania i stwierdzenia wykonalności zagranicznego orzeczenia w obecnym stanie prawnym. Postępowanie ustanowione rozporządzeniem nr 1896/2006 nie wyklucza jednak funkcjonujących dotychczas w krajowych przepisach państw członkowskich postępowań o podobnym charakterze. Stanowi ono jedyniedodatkową alternatywę pozostawioną do dyspozycji powoda, której zastosowanie jest ograniczone do spraw o charakterze transgranicznym. W Polsce europejskie postępowanie nakazowefunkcjonuje zatem równolegle z postępowaniem nakazowym (art.4841 i nast. k.p.c.) i upominawczym (art. 4971 i nast. k.p.c.), jednak możliwość wyboru postępowania ustanowionego rozporządzeniem zaktualizuje się tylko wówczas, gdy sprawa zawiera pożądany element transgraniczny. W świetle art. 3 rozporządzenia nr 1896/2006 elementten zachodzi wtedy, gdy przynajmniej jedna ze stron ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w państwie członkowskim innym niż państwo forum.

Przedmiotowy zakres zastosowania rozporządzenia nr 1896/2006 nie obejmuje roszczeń wynikających z zobowiązań pozaumownych (art. 2 ust. 2 lit. d), a ponadto dochodzić można wyłącznie roszczeń pieniężnych o określonej wysokości, wymagalnych w chwili wniesienia pozwu o wydanie europejskiego nakazu zapłaty (art. 4).

Postępowanie jest wszczynane wniesieniem pozwu sporządzanego z wykorzystaniem formularza stanowiącego załącznik do rozporządzenia. Badanie pozwu jest ograniczone i może następować w drodze zautomatyzowanej procedury (art. 8), co pozwala uwzględnić funkcjonujące już w niektórych państwach członkowskich Unii Europejskiej elektroniczne systemy weryfikacji powództw wytaczanych w postępowaniach o podobnym charakterze. Europejski nakaz zapłaty (ENZ) jest wydawany przez sąd na formularzu i doręczany pozwanemu,

przy czym doręczenie następujące według prawa krajowego musi czynić zadość minimalnym standardom określonym w art. 13-15 rozporządzenia.

Środkiem obrony pozwanego w postępowaniu ustanowionym rozporządzeniem nr 1896/2006 jest sprzeciw, który musi zostać złożony w terminie 30 dni od dnia doręczenia pozwanemu europejskiegonakazu zapłaty. Bezskuteczny upływ terminu do wniesienia sprzeciwu pociąga za sobą stwierdzenie wykonalności europejskiego nakazu zapłaty w państwie pochodzenia.

Nakaz, którego wykonalność została stwierdzona, może być wykonywany bez potrzeby uzyskiwania zezwolenia na jego wykonanie (tzw. exequatur) w państwie wykonania. Europejskie nakazy zapłaty wydane wpaństwach członkowskich Unii Europejskiej, których wykonalność zostanie stwierdzona w państwie wydania, będą zatem wykonywane w Polsce w sposób automatyczny, z pominięciem postępowania przewidzianego w art. 38 i nast. rozporządzenia nr 44/2001, na tych samych warunkach jak wykonalne orzeczenia pochodzące od sądów polskich.

Właściwe wyważenie interesów stron zapewniają dwa dodatkowe środki obrony będące do dyspozycji dłużnika. Dłużnik może wnosić o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty w państwie jego wydania (art. 20), natomiast w państwie wykonania - o odmowę jego wykonania (art. 22). Sytuacje, w których dłużnik może skorzystać z tych środków, zostały określone w przepisach rozporządzenia nr 1896/2006.

BB. Warunki rozpoznania sprawy w europejskim postępowaniu nakazowym

Sąd rozpoznaje sprawę w europejskim postępowaniu nakazowym, jeżeli są spełnione warunki określone w przepisach odrębnych (art. 50515 § 1 k.p.c.). Oznacza to, że rozpoznanie sprawy w europejskim postępowaniu nakazowym uwarunkowane jest tym, czy sprawa nadaje się do tego postępowania zgodnie z postanowieniami rozporządzenia nr 1896/2006. Nie pozbawia to jednak europejskiego postępowania nakazowego charakteru postępowania fakultatywnego, ponieważ w

świetle rozporządzenia do powoda należy wybór tego postępowania jakodrogi dochodzenia roszczenia (por. art. 1 ust. 2). Wola powoda, aby sprawa została rozpoznana w europejskim postępowaniu nakazowym, wyrażana jest przez złożenie pozwu na formularzu A stanowiącym załącznik I do rozporządzenia nr 1896/2006 (por. art. 7 ust. 1).

BC. Wyłączenie stosowania przepisów o innych postępowaniach odrębnych

Artykuł 50515 § 2 k.p.c., wyłączający stosowanie przepisów o innych postępowaniach odrębnych w sprawie rozpoznawanej w europejskim postępowaniu nakazowym, pozostaje w związku z wynikającą z przepisówKodeksu postępowania cywilnego możliwością „krzyżowania się” zakresów przedmiotowych poszczególnych postępowań odrębnych, prowadzącą do kumulatywnego stosowania w tej samej sprawie przepisówregulujących różne postępowania odrębne (por. rozdział XX, 1 i 6 B).Takie kumulatywne stosowanie przepisów o postępowaniach odrębnych w europejskim postępowaniu nakazowym jest niemożliwe ze względu na to,że mogłoby rodzić problem kolizji regulacji rozporządzenia i przepisów kodeksowych, które trzeba byłoby rozstrzygać ad casu. Ponadto groziłoby tym, że europejskie postępowanie nakazowe, „uzupełniane” - w zależności od rodzaju sprawy - przepisami dotyczącymi różnych postępowań odrębnych, nie miałoby jednolitego charakteru jako postępowanie prowadzone przed sądami polskimi, co byłoby sprzeczne z założeniami rozporządzenia nr 1896/2006, którego celem jest wprowadzenie postępowania nakazowego ujednoliconego w skali europejskiej. Uregulowanie przewidziane w art. 50515 § 2 k.p.c. pozostaje w zgodzie z art. 4791a k.p.c. Przyjęta w tym ostatnim przepisie reguła, przyznająca pierwszeństwo przepisom o postępowaniu w sprawach gospodarczych w stosunku do przepisów o innych postępowaniach odrębnych, w przypadku gdy sprawa podlega rozpoznaniu przy kumulatywnym zastosowaniu przepisów o postępowaniu w sprawach gospodarczych i przepisów regulujących inne postępowanie odrębne, nie ma zastosowania, gdy sprawa jest rozpoznawana w europejskim postępowaniu nakazowym. W ten sposób uniknięto sprzeczności między art. 4791a k.p.c. a art. 50515 § 2 k.p.c.

BD. Właściwość rzeczowa i miejscowa sądu

Rozporządzenie nr 1896/2006 pozostawiło unormowanie właściwości rzeczowej i - z zastrzeżeniem niektórych przepisów rozporządzenia nr44/2001 (por. art. 6) - właściwości miejscowej ustawodawcy krajowemu. Państwa członkowskie są zobowiązane jedynie do poinformowania Komisji o sądach właściwych w sprawach wydawania europejskiego nakazu zapłaty (art. 29 ust. 1 lit. a). Właściwość rzeczowa w sprawach rozpoznawanych w europejskim postępowaniu nakazowym jest ustalana według reguł ogólnych przyjętych dla procesu(przede wszystkim chodzi o art. 17 k.p.c.). Według art. 50516 § 1 k.p.c. europejskie postępowanie nakazowe należy do właściwości sądówrejonowych i okręgowych. Takie rozwiązanie powoduje, że w praktyce sądowej nie będzie konieczności przekazywania sprawy według właściwości w sytuacji, w której wniesiony został skutecznie sprzeciw od europejskiego nakazu zapłaty i sprawa ma być rozpoznawana w postępowaniu według prawa krajowego. Konieczność takapowstawałaby, gdyby przyjąć właściwość rzeczową sądów rejonowych w europejskim postępowaniu nakazowym, ponieważ w postępowaniu tym będąmogły być rozpoznawane także takie sprawy, które w świetle przepisówKodeksu postępowania cywilnego należą do właściwości sądów okręgowych.

BE. Kompetencje referendarza sądowego

Europejski nakaz zapłaty może być wydany także przez referendarza sądowego (art. 50516 § 2 k.p.c.). Rozwiązanie to koresponduje z ograniczoną kognicją organu mającego wydać europejski nakaz zapłaty (por. art. 8), jak również z pojęciem sądu przyjętym na gruncie rozporządzenia nr 1896/2006, którym jest „każdy organ państwa członkowskiego właściwy w zakresie europejskich nakazów zapłaty lub w innych związanych z tym sprawach” (art. 5 pkt 3). Referendarz sądowy ma także kompetencję do wydawania zarządzeń (art. 50516 § 3 k.p.c.).

BF. Posiedzenie sądowe

Rozpoznanie sprawy w europejskim postępowaniu nakazowym następuje naposiedzeniu niejawnym (art. 50517 k.p.c.), co odpowiada założeniu, że jest to postępowanie prowadzone ex parte, a ponadto zapewnia

sprawność postępowania i koresponduje z ograniczonym zakresem kognicji organu wydającego europejski nakaz zapłaty.

BG. Pozew

Pozew składany w europejskim postępowaniu nakazowym na formularzu A stanowiącym załącznik I do rozporządzenia nr 1896/2006 (por. art. 7 ust. 1) musi zawierać oświadczenie powoda, że podane informacje są -zgodnie z jego najlepszą wiedzą i przekonaniem - prawdziwe oraz że przyjmuje on do wiadomości, iż umyślne podanie nieprawdziwych informacji może skutkować zastosowaniem odpowiednich sankcji zgodniez prawem krajowym (art. 7 ust. 3). Rozporządzenie nr 1896/2006 pozostawia zatem prawu krajowemu uregulowanie ewentualnych sankcji za umyślne podanie nieprawdziwych informacji w pozwie. Z punktu widzenia prawa polskiego w grę wchodzi jedynie stosowanie art. 103 k.p.c., jednak będzie to raczej sytuacja wyjątkowa.

BH. Europejski nakaz zapłaty co do części roszczenia

Rozporządzenie nr 1896/2006 przewiduje (art. 10), że w przypadku gdyeuropejski nakaz zapłaty może być wydany tylko co do części roszczenia objętego pozwem, sąd informuje o tym powoda, który może zgodzić się na wydanie nakazu tylko co do części roszczenia albo odrzucić taką możliwość, co skutkuje tym, że pozew o wydanie europejskiego nakazu zapłaty zostaje w całości załatwiony negatywnie. Na gruncie prawa procesowego polskiego wydaje się, że sąd powinien wydać postanowienie o odmowie wydania nakazu zapłaty. Wzwiązku z tym powstała konieczność regulacji dalszego trybu postępowania co do tej części roszczenia, w odniesieniu do której nie może być wydany europejski nakaz zapłaty, jeżeli powód wyraził zgodę na wydanie nakazu tylko co do części roszczenia. W takiej sytuacji następuje „przejście” na grunt krajowych postępowań uregulowanych w kodeksie. Teoretycznie może być to „przejście” nawetz trybu postępowania procesowego na tryb postępowania nieprocesowego. W ramach postępowania procesowego w grę wchodzi rozpoznanie tej części roszczenia, co do której nie mógł być wydany europejski nakaz zapłaty, w postępowaniu ogólnym (zwykłym) lub w którymś z postępowań odrębnych. Z tych względów art. 50518 § 1 k.p.c. przewiduje, że w razie gdy europejski nakaz zapłaty zgodnie z

przepisami odrębnymi może być wydany tylko co do części roszczenia ipowód wyraża na to zgodę, sprawę co do pozostałej części roszczenia sąd rozpoznaje we właściwym trybie, a w przypadkach wskazanych w ustawie - według przepisów o postępowaniach odrębnych. Takim uregulowaniem ustawodawca nawiązał do formuły art. 201 § 2 k.p.c. oraz art. 13 § 1 zd. drugie k.p.c. Odrębność tej regulacji polega natym, że wyłączona została możliwość rozpoznania części roszczenia, co do której nie mógł być wydany europejski nakaz zapłaty, w postępowaniu nakazowym i upominawczym. Jest to rozwiązanie trafne, skoro bowiem europejskie postępowanie nakazowe stanowi alternatywę wobec postępowania nakazowego i upominawczego, to w sytuacji, w której nie jest możliwe wydanie europejskiego nakazu zapłaty, należypostąpić analogicznie do sytuacji, w której nie ma podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, a nie dopuszczaćmożliwość skorzystania z kolejnego przyspieszonego postępowania odrębnego. Możliwość taka komplikowałaby zresztą nadmiernie postępowanie.

BI. Prekluzja dowodowa w sprawach gospodarczych, w których rozstrzygana jest część roszczenia, co do którego nie został wydany europejski nakaz zapłaty

Ponieważ „przejście” na płaszczyznę prawa krajowego może pociągać zasobą konieczność rozpoznania sprawy w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych, powstaje problem kolizji przepisów rozporządzenia z regulacjami prekluzyjnymi obowiązującymi w sprawachgospodarczych w odniesieniu do powoda (art. 47912 § 1 k.p.c.). Z art. 17 ust. 1 drugi akapit rozporządzenia nr 1896/2006 wynika bowiem, że gdy powód decyduje się na wszczęcie europejskiego postępowania nakazowego, jego pozycja procesowa w późniejszym postępowaniu nie może w żaden sposób doznać uszczerbku wskutek środków przewidzianych w prawie krajowym. Wprawdzie przepis ten wprost dotyczy sytuacji, w której europejski nakaz zapłaty utracił moc w następstwie wniesienia sprzeciwu, a postępowanie dalej ma się toczyć według prawa krajowego, jeżeli powód się temu nie sprzeciwił,jednak wydaje się uzasadnione twierdzenie, że analogicznie należy traktować powoda, który zgodził się na wydanie europejskiego nakazu zapłaty co do części roszczenia i rozpoznanie pozostałej części roszczenia według prawa krajowego. Jeżeli więc powód wniósł pozew w

europejskim postępowaniu nakazowym, a co do części roszczenia objętego powództwem nie mógł być wydany nakaz zapłaty, to powstaje pytanie, czy w postępowaniu, w którym ta część roszczenia jest rozpoznawana według przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych, zostają wyłączone regulacje prekluzyjne wobec powoda.Odpowiedź pozytywna stworzyłaby możliwość obchodzenia przez powoda regulacji przewidzianych w art. 47912 § 1 zd. pierwsze k.p.c., a także - w celu zachowania równowagi procesowej stron - konieczność uchylenia regulacji prekluzyjnych w stosunku do pozwanego (art. 47914 § 2 k.p.c.). W celu zapobieżenia temu ustawodawca przyjął w art. 50518 § 2 k.p.c. rozwiązanie z jednej strony respektujące regułę zawartą w art. 17 ust. 1 drugi akapit rozporządzenia nr 1896/2006, z drugiej zaś strony realizujące ideę prekluzji dowodowej. Według tego przepisu, w omawianej sytuacji, przewodniczący wyznacza termin, w którym powód jest obowiązany w piśmie procesowym podać wszystkie twierdzenia oraz dowody na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że wykaże, iż ich powołanie w wyznaczonym terminie nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później. Przepis art. 47912 § 1 zd. drugie stosuje się, co oznacza, że dalsze twierdzenia i dowody powinny być powołane w terminie dwutygodniowym od dnia, w którym powołanie ich stało się możliwe lubwynikła potrzeba ich powołania. Pismo to podlega doręczeniu wraz z odpisem pozwu pozwanemu, który może złożyć odpowiedź na pozew, do której zastosowanie ma art. 47914 § 2 k.p.c. W dalszym postępowaniu, tak jak w każdej sprawie gospodarczej, powód podlega rygorowi art. 47912 § 1 zd. drugie k.p.c., w sytuacji bowiem objętejart. 50518 § 2 k.p.c. sprawa co do części roszczenia, co do której nie mógł być wydany europejski nakaz zapłaty, nie jest już rozpoznawana w europejskim postępowaniu nakazowym, lecz w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych.

BJ. Rozstrzyganie w postępowaniu uproszczonym o części roszczenia, co do którego nie został wydany europejski nakaz zapłaty

Jeżeli część roszczenia, co do której nie mógł być wydany europejskinakaz zapłaty, nadaje się do rozpoznania w tym postępowaniu, sprawa będzie prowadzona z uwzględnieniem obowiązującej w nim prekluzji. Z art. 5055 § 1 k.p.c. wynika, że powód może przedstawić okoliczności

faktyczne, zarzuty i wnioski dowodowe nie tylko w pozwie, ale także na pierwszym posiedzeniu przeznaczonym na rozprawę, wykazując, że wcześniej (tj. w pozwie) nie mógł ich powołać, albo potrzeba ich powołania wynikła później. Powód ma ponadto możliwość przytoczenia nowych okoliczności faktycznych i wniosków dowodowych w terminie tygodnia od dnia doręczenia mu odpowiedzi na pozew lub sprzeciwu od wyroku zaocznego (art. 5055 § 2 k.p.c.).

W sytuacji gdy w odniesieniu do części roszczenia nakaz zapłaty nie został wydany i ta część roszczenia podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, w którym obowiązują wskazane reguły prekluzyjne, a art. 17 ust. 1 drugi akapit rozporządzenia nr 1896/2006 stanowi, że powód decydując się na wszczęcie europejskiegopostępowania nakazowego, nie może w późniejszej fazie postępowania wżaden sposób doznać uszczerbku wskutek środków przewidzianych w prawie krajowym, przyjąć należy w ramach wykładni przytoczonych przepisów, że powód, składając pozew w europejskim postępowaniu nakazowym, może na pierwszym posiedzeniu wyznaczonym na rozprawę prowadzoną w postępowaniu uproszczonym powołać nie tylko nowe okoliczności faktyczne i wnioski dowodowe, ale także te, których niezgłosił w pozwie, mimo że mógł je powołać.

BK. Sprzeciw od europejskiego nakazu zapłaty

Środkiem obrony pozwanego w postępowaniu ustanowionym rozporządzeniem nr 1896/2006 jest sprzeciw, który musi zostać złożony w terminie 30 dni od dnia doręczenia pozwanemu europejskiegonakazu zapłaty. Bezskuteczny upływ terminu do wniesienia sprzeciwu pociąga za sobą stwierdzenie wykonalności europejskiego nakazu zapłaty w państwie pochodzenia.

W świetle przepisów rozporządzenia wniesienie sprzeciwu od europejskiego nakazu zapłaty powoduje rozpoznanie sprawy w postępowaniu według prawa krajowego, chyba że powód w zaistniałej sytuacji procesowej zażądał zakończenia postępowania (art. 17 ust. 1pierwszy akapit). Kontynuowanie postępowania wymaga „przejścia” z europejskiego postępowania nakazowego na postępowanie według prawa

krajowego (por. art. 17 ust. 2). Następuje ono według reguł wskazanych w art. 50519 § 1-3 k.p.c. Zgodnie z tymi przepisami w razie wniesienia sprzeciwu europejski nakaz zapłaty traci moc, sąd rozpoznaje sprawę we właściwym trybie, a w przypadkach wskazanych w ustawie - według przepisów o postępowaniach odrębnych, z wyłączeniemjednak przepisów o postępowaniu nakazowym i upominawczym.

BL. Obowiązki powoda w postępowaniu po wniesieniu sprzeciwu w sprawie gospodarczej

Gdy sprawa podlega rozpoznawaniu według przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych, przewodniczący wydaje zarządzenie, na podstawie którego powiadamia powoda o wniesieniu sprzeciwu i wyznacza mu termin do złożenia pisma procesowego, w którym powód obowiązany jest podać wszystkie twierdzenia oraz dowodyna ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania. Po upływie wyznaczonego terminu możliwość skutecznego powołania przez powoda twierdzeń i dowodów uzależniona jest od wykazania, że ich powołanie w wyznaczonym terminie nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później. Z uprawnienia tego powód może skorzystać w terminie dwutygodniowym od dnia, w którym powołanie twierdzeń i dowodów stało się możliwe lub wynikła potrzebaich powołania (art. 50419 § 2 i art. 47912 § 1 zd. drugie k.p.c.).

BŁ. Obowiązki pozwanego w postępowaniu po wniesieniu sprzeciwu w sprawie gospodarczej

W świetle rozporządzenia nr 1896/2006 pozwany w chwili składania sprzeciwu nie ma obowiązku pod rygorem zastosowania prekluzji podania wszystkich twierdzeń, zarzutów i dowodów. Takim ciężarem procesowym w zakresie podania twierdzeń i dowodów nie jest też obciążony powód w chwili składania pozwu. Skoro jednak reguły prekluzji stosowane są wobec powoda w fazie postępowania po zawiadomieniu go o wniesieniu sprzeciwu, pozwany również powinien być nimi obciążony na tym etapie rozpoznawania sprawy. Stanowi o tymart. 50519 § 3 k.p.c., zgodnie z którym przewodniczący, na podstawiewydanego zarządzenia, doręczając pozwanemu odpis pisma, które powód złożył w trybie art. 50519 § 2 k.p.c., wskazując wszystkie twierdzenia i dowody, udziela pozwanemu terminu do wskazania

wszystkich twierdzeń, dowodów i zarzutów na ich poparcie pod rygoremutraty prawa powoływania w toku postępowania. Po upływie wyznaczonego terminu powoływanie przez pozwanego twierdzeń, dowodów i zarzutów uzależnione jest od wykazania, że ich powołanie w wyznaczonym terminie nie było możliwe, albo że potrzeba ich powołania wynikła później. Z uprawnienia tego pozwany może skorzystać w terminie dwutygodniowym od dnia, w którym powołanie twierdzeń i dowodów stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania (art. 50519 § 3 i art. 47912 § 1 zd. drugie k.p.c.). Taka regulacja oznacza wyłączenie stosowania art. 47914 § 2 zd. pierwsze k.p.c. w zw. z art. 47914a k.p.c. do sprzeciwu od europejskiego nakazu zapłaty.

BM. Umorzenie postępowania

Gdy powód w związku z wniesieniem sprzeciwu zażądał - zgodnie z art.17 ust. 1 pierwszy akapit rozporządzenia nr 1896/2006 - zakończenia postępowania, sąd umarza postępowanie, orzekając o kosztach jak przycofnięciu pozwu (art. 50519 § 4 k.p.c.), a więc zgodnie z regułą przewidzianą w art. 203 § 2 k.p.c.

BN. Ponowne badanie europejskiego nakazu zapłaty w państwie pochodzenia

Rozporządzenie nr 1896/2006 przewiduje dwaprzypadki ponownego badania europejskiego nakazu zapłaty w państwie pochodzenia - mimo upływu terminu do jego zaskarżenia (art. 20).

Pierwszy przypadek ma związek z doręczeniem nakazu zapłaty i dotyczysytuacji, w której europejski nakaz zapłaty został doręczony pozwanemu w jeden ze sposobów przewidzianych w art. 14 rozporządzenia (por. niżej załącznik zawierający tekst rozporządzenia) oraz doręczenie nie nastąpiło w odpowiednim czasie umożliwiającym mu przygotowanie się do obrony bez winy z jego stronylub pozwany nie miał możliwości sprzeciwienia się roszczeniu z powodu siły wyższej lub z powodu nadzwyczajnych okoliczności, które były przez niego niezawinione, pod warunkiem niezwłocznego podjęcia przez niego działań w obu przypadkach (art. 20 ust. 1).

Drugi przypadek ponownego zbadania europejskiego nakazu zapłaty dotyczy sytuacji, w której wydanie nakazu było w sposób oczywisty błędne w świetle wymagań rozporządzenia lub z uwagi na inne wyjątkowe okoliczności (art. 20 ust. 2).

W obu przypadkach - według przepisów rozporządzenia nr 1896/2006 - pozwanemu przysługuje wniosek o ponowne zbadanie nakazu zapłaty. Zgodnie z tymi przepisami, jeżeli sąd odrzuci wniosek pozwanego z tego powodu, że nie zachodzi żadna z okoliczności, o których mowa w art. 20 ust. 1 i 2 rozporządzenia, uzasadniających ponowne zbadanie nakazu, europejski nakaz zapłaty pozostaje w mocy, natomiast jeżeli sąd uzna, że ponowne zbadanie nakazu jest uzasadnione z uwagi na jedną z przyczyn określonych w tych przepisach, europejski nakaz zapłaty traci moc (art. 20 ust. 3). W Kodeksie postępowania cywilnego okoliczności objęte obu przypadkami stanowią podstawę wniosku o uchylenie europejskiego nakazu zapłaty (art. 50520 § 1 k.p.c.).

Wniosek powinien odpowiadać warunkom pisma procesowego (art. 126 i nast. k.p.c.), a ponadto wskazywać okoliczności uzasadniające uchylenie europejskiego nakazu zapłaty. Właściwym do rozpoznania wniosku jest sąd, którywydał europejski nakaz zapłaty, lub sąd, przed który wytoczono powództwo, gdy nakaz został wydany przez referendarza sądowego. Rozpoznanie wniosku może nastąpić na posiedzeniu niejawnym (art. 50517 k.p.c.). Według art. 50520 § 3 k.p.c. „przed uchyleniem europejskiego nakazu sąd wysłucha powoda naposiedzeniu lub zażąda od niego oświadczenia na piśmie”. Wykładnia gramatyczna tego przepisu usprawiedliwia tezę, że sąd zobowiązany jest umożliwić powodowi zajęcie stanowiska w przedmiocie złożonego przez pozwanego wniosku o uchylenie europejskiego nakazu zapłaty tylko wtedy, gdy nakaz zapłaty miałby zostać uchylony. W takim przypadku sąd powinien powiadomić powoda o posiedzeniu w celu wysłuchania powoda lub wyznaczyć powodowi termin do złożenia oświadczenia na piśmie. Oddalenie wniosku pozwanego o uchylenie nakazu zapłaty następuje więc na posiedzeniu niejawnym bez umożliwienia powodowi zajęcia stanowiska w sprawie.

Zgodnie z art. 50520 § 4 k.p.c. zażalenie przysługuje na postanowienie „w przedmiocie uchylenia europejskiego nakazu zapłaty”, co oznacza, że zaskarżalne tym środkiem prawnym jest zarówno postanowienie o uchyleniu europejskiego nakazu zapłaty, jak i postanowienie o oddaleniu wniosku o uchylenie europejskiego nakazuzapłaty.

BO. Stwierdzenie wykonalności europejskiego nakazu zapłaty

Sąd, który wydał europejski nakaz zapłaty, stwierdza jego wykonalność w razie niewniesienia przez pozwanego sprzeciwu w przewidzianym do tego terminie (art. 18 ust. 1 rozporządzenia). Ponieważ konstrukcja wykonalności europejskiego nakazu zapłaty w innych państwach członkowskich jest paralelna do konstrukcji wykonalności w innych państwach członkowskich orzeczenia opatrzonegow państwie pochodzenia zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego (ETE), regulacja w tym zakresie została wprowadzona poart. 7951-7955 k.p.c., które dotyczą zaświadczenia ETE. Z art. 18 ust. 1 rozporządzenia nr 1896/2006 wynika, że stwierdzenie wykonalności europejskiego nakazu zapłaty następuje z urzędu. Z tegowzględu art. 7956 § 1 k.p.c. stanowi, że sąd, który wydał europejskinakaz zapłaty, stwierdza z urzędu jego wykonalność, jeżeli zostały spełnione warunki określone w przepisach odrębnych. Są nimi warunki określone w rozporządzeniu nr 1896/2006. Przyjąć należy, że sąd dokonuje stwierdzenia wykonalności tylko na potrzeby wykonania europejskiego nakazu zapłaty w innych państwach członkowskich. Na potrzeby prowadzenia egzekucji w Polsce wydany w kraju europejski nakaz zapłaty, który uprawomocnił się wskutek braku sprzeciwu pozwanego, należy traktować jak tytuł egzekucyjny (por. art. 777 § 1pkt 1 i 11 k.p.c.) i podlega wykonaniu po nadaniu mu klauzuli wykonalności (art. 776 k.p.c.) z urzędu (art. 782 § 2 k.p.c.). Biorąc pod uwagę, że stwierdzenie wykonalności otwiera drogę do egzekucji na podstawie europejskiego nakazu zapłaty w każdym innym państwie członkowskim, przewidziano możliwość wniesienia zażalenia na postanowienie sądu w tym przedmiocie (art. 7957 k.p.c.). Chodzi zarówno o postanowienie pozytywne, jak i o postanowienie negatywne co do stwierdzenia wykonalności. Zaskarżenie postanowienia sądu zażaleniem nie powoduje utraty jego mocy i jest nadal skuteczne

(art. 360 i 396 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). W przypadku gdy stwierdzenia wykonalności dokonuje referendarz sądowy, środkiem zaskarżenia jest skarga na orzeczenie referendarza co do stwierdzenia wykonalności europejskiego nakazu zapłaty (art. 39822 §1 k.p.c.). Wniesienie skargi na orzeczenie referendarza o stwierdzeniu wykonalności również nie powoduje utraty mocy przez to orzeczenie (art. 39822 § 2 k.p.c.). Zachowana jest więc paralelność między obu przypadkami.

BP. Wykonalność europejskiego nakazu zapłaty

Europejskie nakazy zapłaty, których wykonalność zostanie stwierdzonaw państwie wydania, podlegają wykonywaniu w Polsce w sposób automatyczny, bez potrzeby uzyskiwania zezwolenia na wykonanie (exequatur), na takich samych warunkach jak tytuły egzekucyjne pochodzące od sądów polskich (art. 11534 - 11536 k.p.c.). Rozporządzenie nr 1896/2006 przewiduje jednak - co zostało omówione wcześniej - że w określonych przypadkach dłużnik może w państwie wydania domagać się ponownego zbadania europejskiego nakazu zapłaty (art. 20), a w państwie wykonania - odmowy wykonania (art. 22). Zgodnie z art. 23 rozporządzenia nr 1896/2006, w razie złożenia przez pozwanego w państwie wydania wniosku o ponowne zbadanie nakazuzapłaty, sąd państwa wykonania może ograniczyć postępowanie egzekucyjne do środków zabezpieczających, uzależnić wykonanie od złożenia zabezpieczenia określonego przez sąd bądź też - w wyjątkowych przypadkach - zawiesić postępowanie egzekucyjne. Formułatego przepisu jest analogiczna do przyjętej w art. 23 rozporządzenianr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dz.Urz. UE 2004 L 143/15. Na gruncie prawa polskiego idee zawarte w art. 23 obu rozporządzeń przejęte zostały do art. 8202 k.p.c. Jeżeli zatem egzekucja w Polsce jest prowadzona na podstawie tytułu egzekucyjnego w postaci europejskiego nakazu zapłaty wydanego przez sąd państwa członkowskiego Unii Europejskiej i opatrzonego klauzulą wykonalności (art. 11534 k.p.c.), sąd może: zawiesić postępowanie egzekucyjne, ograniczyć egzekucję do środków zabezpieczających lub uzależnić wykonanie tytułu od złożenia przez wierzyciela zabezpieczenia, jeżeli możliwość taka jest przewidziana

w przepisach odrębnych i na warunkach określonych w tych przepisach,tj w przepisach obu ww. rozporządzeń.

Orzekając o ograniczeniu, sąd określa rodzaj środka, stosując odpowiednio art. 747 k.p.c., ogranicza zatem egzekucję do:

- zajęcia ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności z rachunku bankowego albo innej wierzytelności lub innego prawa majątkowego;

- obciążenia nieruchomości zobowiązanego hipoteką przymusową;

- ustanowienia zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości, która nie ma urządzonej księgi wieczystej lub której księga wieczysta zaginęła lub uległa zniszczeniu;

- obciążenia statku albo statku w budowie hipoteką morską;

- ustanowienia zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu;

- ustanowienia zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym zobowiązanego albo zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa lub jego częścią albo częścią gospodarstwa rolnego obowiązanego.

Postanowienie sądu w przedmiocie ograniczenia egzekucji do środków zabezpieczających lub uzależnienia wykonania egzekucji od złożenia przez wierzyciela stosownego zabezpieczenia jest zaskarżalne zażaleniem (art. 8202 § 2 k.p.c.), natomiast postanowienie co do

zawieszenia postępowania egzekucyjnego podlega zaskarżeniu zażaleniem na podstawie art. 828 k.p.c.

Odmowa wykonania europejskiego nakazu zapłatyw państwie wykonania może nastąpić w okolicznościach przewidzianych w art. 22 rozporządzenia nr 1896/2006. Unormowanie to zakłada sytuację, w której upłynął już termin do złożenia sprzeciwu wobec europejskiego nakazu zapłaty w państwie wydania i została stwierdzona jego wykonalność w państwie pochodzenia (art. 18). W porównaniu z przewidującym taką samą konstrukcję art. 21 rozporządzenia nr 805/2004, rozporządzenie nr 1896/2006 pozwala na odmowę wykonania także na tej podstawie, że pozwany zapłacił powodowi kwotę orzeczonąw europejskim nakazie zapłaty (art. 22 ust. 2). Takie rozszerzenie podstawy odmowy wykonania nie zmienia faktu, że według prawa polskiego żądanie odmowy wykonania europejskiego nakazu zapłaty powinno być rozpoznane w postępowaniu rozpoznawczym i przybrać postać powództwa opartego na konstrukcji powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności. W Kodeksie postępowania cywilnego spełnienie świadczenia po powstaniu tytułu stanowi podstawę powództwa opozycyjnego (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.). W konsekwencji wnioski o „odmowę wykonania” należy traktować jako rodzaj powództwa przeciwegzekucyjnego przewidzianego w art. 8403 k.p.c. Jest to powództwo przeciwegzekucyjne sui generis - „o odmowę wykonania”, które dłużnik może wytoczyć na podstawach szczegółowo określonych w rozporządzeniu nr 1896/2006. Jednocześnie - aby nie było wątpliwościco do skutków, jakie wywołuje wyrok uwzględniający tego rodzaju powództwo, i zapobiec ewentualnej możliwości ponownego wszczynania egzekucji na podstawie tytułu, w przypadku którego „odmówiono wykonania” - przyjęto w art. 8403 zd. drugie k.p.c., że taka odmowa ma skutki pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności.

Dłużnikowi przysługuje wniosek o zabezpieczenie powództwa przez zawieszenie egzekucji (art. 755 § 1 pkt 3 k.p.c.).

BR. Postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności europejskiemu nakazowi zapłaty

Przytoczone rozporządzenie nr 1896/2006 z jednej strony przewiduje automatyczną wykonalność europejskich nakazów zapłaty w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej, z drugiej zaś wskazuje, że nakazy te są wykonywane na takich samych warunkach jak wykonalne orzeczenia wydane w państwie członkowskim wykonania. Z unormowania tego wynika zakaz dyskryminacji europejskich nakazów zapłaty pochodzących z państw obcych względem tytułów krajowych. Na tle tychprzepisów, podobnie jak na gruncie wcześniejszego rozporządzenia nr 805/2004, dyskusyjna może być natomiast dopuszczalność dodatkowych postępowań w państwie wykonania warunkujących wszczęcie egzekucji, co w prawie polskim dotyczy postępowania o nadanie klauzuli wykonalności. Uregulowanie zawarte w rozporządzeniu nr 1996/2006 implementowano do art. 11534 k.p.c., który należy rozumieć w ten sposób, że europejski nakaz zapłaty wydany przez sąd państwa członkowskiego Unii Europejskiej, którego wykonalność została stwierdzona w państwie wydania na podstawie art. 18 ust. 1 rozporządzenia nr 1896/2006, jest w Polsce tytułem egzekucyjnym i może być wykonany po nadaniu mu klauzuli wykonalności. Klauzulę tę, w ślad za rozwiązaniem przyjętym w odniesieniu do orzeczeń opatrzonych w państwie pochodzenia zaświadczeniem ETE, nadaje sąd rejonowy właściwości ogólnej dłużnika, a w razie niemożności ustalenia tej właściwości - sąd rejonowy, w którego okręgu ma być wszczęta egzekucja (art. 11535 k.p.c.).

W związku z tym, że według art. 1150-1152 k.p.c. stwierdzenie wykonalności w Rzeczypospolitej Polskiej zagranicznego orzeczenia następuje przez nadanie mu klauzuli wykonalności, w celu uniknięcia nieporozumień zawarte zostało w art. 11536 k.p.c. zastrzeżenie, że art. 1150-1152 k.p.c. nie mają zastosowania w odniesieniu do tytułówegzekucyjnych w postaci europejskich nakazów zapłaty wydanych przez sądy państw członkowskich Unii Europejskiej. Nie może zatem być wątpliwości co do tego, że w rozważanym przypadku chodzi o nadanie klauzuli wykonalności według zasad przewidzianych dla krajowych tytułów egzekucyjnych, nie zaś o udzielenie obcemu orzeczeniu exequatur przez nadanie mu klauzuli wykonalności.

Uzyskanie klauzuli wykonalności jest niezbędne do wszczęcia egzekucji także w przypadku europejskich nakazów zapłaty wydanych

przez sądy krajowe, które powinny być traktowane jako tytuły egzekucyjne w rozumieniu art. 777 § 1 pkt 1 i 11 k.p.c. W przeciwnymrazie wymaganie klauzuli wykonalności w odniesieniu do europejskich nakazów zapłaty wydanych przez sądy zagraniczne popadałoby w konflikt z zasadą niedyskryminowania tytułów pochodzących z innych państw członkowskich Unii Europejskiej.

ROZPORZĄDZENIE (WE) NR 1896/2006 PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY

z dnia 12 grudnia 2006 r.

ustanawiające postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty

(Dz.Urz. UE 2006 L 399/1)

PARLAMENT EUROPEJSKI I RADA UNII EUROPEJSKIEJ,

uwzględniając Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, w szczególności jego art. 61 lit. c),

uwzględniając wniosek Komisji,

uwzględniając opinię Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego,

stanowiąc zgodnie z procedurą określoną w art. 251 Traktatu,

a także mając na uwadze, co następuje:

(1) Wspólnota postawiła sobie za cel utrzymanie i rozwój obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w którym zapewniony jestswobodny przepływ osób. W celu stopniowego tworzenia takiego obszaruWspólnota powinna między innymi przyjąć środki w dziedzinie współpracy sądowej w transgranicznych sprawach cywilnych, wymagane dla właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego.

(2) Zgodnie z art. 65 lit. c) Traktatu środki te obejmują usuwanie przeszkód w prawidłowym przebiegu postępowań cywilnych - w razie potrzeby poprzez propagowanie zgodności przepisów postępowania cywilnego, które mają zastosowanie w państwach członkowskich.

(3) Podczas szczytu w Tampere w dniach 15-16 października 1999 r. Rada Europejska wezwała Radę i Komisję do przygotowania nowego prawodawstwa dotyczącego zagadnień mających zasadnicze znaczenie dlasprawnej współpracy sądowej oraz dla łatwiejszego dostępu do wymiarusprawiedliwości, a w szczególności nawiązała w tym kontekście do nakazów zapłaty.

(4) W dniu 30 listopada 2000 r. Rada przyjęła wspólny program Komisji i Rady w zakresie środków wdrażania zasady wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych. Program przewiduje możliwość stworzenia określonego, jednolitego lub zharmonizowanego postępowania pozwalającego na uzyskanie na obszarzeWspólnoty orzeczenia sądowego w określonych dziedzinach, w tym w zakresie roszczeń bezspornych. Kwestię tę podjęto w Programie Haskim, przyjętym przez Radę Europejską w dniu 5 listopada 2004 r., i wezwano w nim do szybkiego podjęcia prac nad europejskim nakazem zapłaty.

(5) W dniu 20 grudnia 2002 r. Komisja przyjęła Zieloną Księgę dotyczącą postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty oraz środków na rzecz uproszczenia i przyspieszenia postępowań w sprawie drobnych roszczeń. Księga ta zainicjowała konsultacje w sprawie ewentualnych celów i cech jednolitej lub zharmonizowanej europejskiej procedury dochodzenia roszczeń bezspornych.

(6) Szybkie i skuteczne odzyskiwanie zaległych długów, co do którychnie ma sporów prawnych, ma dla podmiotów gospodarczych w Unii Europejskiej szczególne znaczenie, gdyż opóźnienia w płatnościach stanowią jeden z głównych powodów niewypłacalności, zagrażającej istnieniu zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw, i prowadzą doutraty dużej liczby miejsc pracy.

(7) Wszystkie państwa członkowskie próbują rozwiązać problem dochodzenia należności z tytułu roszczeń bezspornych, przy czym większość państw czyni to poprzez stworzenie uproszczonego postępowania w sprawie nakazu zapłaty, istnieją jednak znaczne różnice zarówno co do treści przepisów krajowych, jak i co do skuteczności postępowań krajowych. Ponadto obecnie istniejące procedury często są niedopuszczalne lub niewykonalne w sprawach transgranicznych.

(8) Wynikające z tego utrudnienia w dostępie do skutecznego wymiaru sprawiedliwości w sprawach transgranicznych oraz zakłócenia konkurencji na rynku wewnętrznym spowodowane brakiem równowagi w funkcjonowaniu instrumentów procesowych dostępnych wierzycielom w różnych państwach członkowskich sprawiają, że konieczne jest przyjęcie przepisów wspólnotowych gwarantujących równe zasady traktowania wierzycieli i dłużników w całej Unii Europejskiej.

(9) Celem niniejszego rozporządzenia jest uproszczenie, przyspieszenie oraz ograniczenie kosztów procesów sądowych w sprawach transgranicznych dotyczących bezspornych roszczeń pieniężnych, poprzez ustanowienie postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty oraz umożliwienie swobodnego przepływu europejskich nakazów zapłaty na obszarze wszystkich państw członkowskich poprzez ustanowienie minimalnych standardów, których zachowanie zwalnia z konieczności wszczynania jakichkolwiek postępowań pośrednich w państwie członkowskim wykonania przed uznaniem i wykonaniem nakazu.

(10) Postępowanie ustanowione na mocy niniejszego rozporządzenia powinno stanowić dodatkowy i fakultatywny środek dla powoda, który zachowuje możliwość skorzystania z postępowania przewidzianego w prawie krajowym. W związku z tym niniejsze rozporządzenie nie zastępuje ani nie harmonizuje istniejących mechanizmów dochodzenia roszczeń bezspornych na mocy prawa krajowego.

(11) Postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty powinno opierać się w możliwie największym stopniu na wykorzystaniu standardowych formularzy w korespondencji pomiędzy sądem i stronami w celu ułatwienia prowadzenia postępowania i umożliwienia wykorzystania automatycznego przetwarzania danych.

(12) Podejmując decyzję o tym, które sądy mają być właściwe w sprawach wydawania europejskiego nakazu zapłaty, państwa członkowskie powinny należycie uwzględnić potrzebę zapewnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

(13) W pozwie o wydanie europejskiego nakazu zapłaty powód powinien być zobowiązany do przedstawienia informacji pozwalających jednoznacznie określić i uzasadnić jego roszczenie, tak aby pozwany mógł w oparciu o pełne informacje zdecydować, czy kwestionuje roszczenie, czy też uznaje je za bezsporne.

(14) W związku z tym powód powinien być zobowiązany do zamieszczeniaopisu dowodów na poparcie roszczenia. W tym celu formularz pozwu powinien zawierać możliwie wyczerpujący wykaz rodzajów dowodów zazwyczaj przedstawianych na poparcie roszczeń pieniężnych.

(15) Wniesienie pozwu o wydanie europejskiego nakazu zapłaty powinnoobejmować obowiązek uiszczenia należnych opłat sądowych.

(16) Sąd powinien badać pozew, w tym kwestię właściwości sądu i opisdowodów, na podstawie informacji podanych w formularzu. Dzięki temu sąd mógłby wstępnie ocenić zasadność roszczenia i, między innymi, wyeliminować roszczenia w sposób oczywisty nieuzasadnione lub niedopuszczalne. Możliwe powinno być przeprowadzanie badania pozwu przez osobę inną niż sędzia.

(17) Od odrzucenia pozwu nie powinno przysługiwać odwołanie. Nie wyklucza to jednak możliwości weryfikacji orzeczenia o odrzuceniu pozwu przez sąd tej samej instancji zgodnie z prawem krajowym.

(18) Europejski nakaz zapłaty powinien zawierać pouczenie, że pozwany ma możliwość zapłacenia kwoty zasądzonej powodowi lub, w terminie 30 dni, wniesienia sprzeciwu, jeżeli chce zakwestionować roszczenie. Oprócz wyczerpujących informacji dotyczących roszczenia dostarczonych przez powoda, pozwany powinien otrzymać pouczenie o skutkach prawnych europejskiego nakazu zapłaty, a w szczególności o skutkach niewniesienia sprzeciwu.

(19) Z uwagi na różnice w przepisach postępowania cywilnego w państwach członkowskich, w szczególności dotyczących doręczeń, zachodzi konieczność szczegółowego i dokładnego określenia minimalnych standardów, jakie powinny obowiązywać w ramach postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty. W szczególności, w zakresie zachowania tych standardów, sposoby doręczeń oparte na fikcji prawnej nie powinny być uznane za wystarczające w przypadku doręczania europejskiego nakazu zapłaty.

(20) Wszystkie sposoby doręczenia wymienione w art. 13 i 14 cechuje całkowita pewność (art. 13) albo bardzo wysokie prawdopodobieństwo (art. 14), że doręczany dokument dotarł do adresata.

(21) Osobiste doręczenie niektórym osobom innym niż pozwany, zgodniez art. 14 ust. 1 lit. a) i b) powinno być uznane za spełniające

wymagania tych przepisów jedynie wtedy, gdy osoby te rzeczywiście przyjęły/otrzymały europejski nakaz zapłaty.

(22) Artykuł 15 powinien mieć zastosowanie do sytuacji, w których pozwany nie może samodzielnie występować przed sądem - jak w przypadku osoby prawnej - i w których ma on przedstawiciela ustawowego, jak również do sytuacji, w których pozwany udzielił innej osobie, w szczególności prawnikowi, pełnomocnictwa do reprezentowania go w danym postępowaniu sądowym.

(23) Pozwany może wnieść sprzeciw, korzystając z formularza określonego w niniejszym rozporządzeniu. Sąd powinien jednak wziąć pod uwagę sprzeciw wniesiony w każdej innej formie pisemnej, o ile został on wyrażony w jasny sposób.

(24) Sprzeciw wniesiony w terminie powinien zakończyć postępowanie wsprawie europejskiego nakazu zapłaty i powinien prowadzić do automatycznego przekazania sprawy do zwykłego postępowania cywilnego, chyba że powód wyraźnie zażądał zakończenia postępowania w takim przypadku. Do celów niniejszego rozporządzenia pojęcie „zwykłego postępowania cywilnego” nie powinno być interpretowane wyłącznie w rozumieniu prawa krajowego.

(25) Po upływie terminu do wniesienia sprzeciwu, w pewnych wyjątkowych przypadkach pozwany powinien być uprawniony do złożenia wniosku o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty. Takie ponowne zbadanie nie powinno oznaczać, że pozwany uzyskuje ponowną możliwość zakwestionowania roszczenia. Podczas ponownego badania zasadność roszczenia nie powinna być oceniana w zakresie szerszym niż to wynika z wyjątkowych okoliczności, na które powołuje się pozwany. Inne wyjątkowe okoliczności mogą obejmować przypadki, gdy europejski nakaz zapłaty opiera się na nieprawdziwych informacjach zawartych w pozwie.

(26) Opłaty sądowe, o których mowa w art. 25, nie powinny obejmować na przykład wynagrodzeń prawników lub kosztów doręczeń dokumentów przez podmiot inny niż sąd.

(27) Europejski nakaz zapłaty, który został wydany w jednym państwieczłonkowskim i który stał się wykonalny, do celów jego wykonania powinien być traktowany tak jakby został wydany w państwie członkowskim, w którym wnioskuje się o jego wykonanie. Wzajemne zaufanie do wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich uzasadnia przyjęcie przez sąd jednego państwa członkowskiego, że spełnione zostały wszystkie przesłanki wydania europejskiego nakazu zapłaty i że nakaz powinien być wykonalny we wszystkich pozostałych państwach członkowskich, bez badania przez sąd w państwie członkowskim, w którym nakaz ma zostać wykonany, zachowania minimalnych standardów proceduralnych. Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia, w szczególności minimalnych standardów określonych w art. 22 ust. 1 i 2 oraz art. 23, procedury wykonania europejskiego nakazu zapłaty powinny nadal podlegać prawu krajowemu.

(28) Do celów obliczania terminów zastosowanie powinno mieć rozporządzenie Rady (EWG, Euratom) nr 1182/71 z dnia 3 czerwca 1971 r. określające zasady mające zastosowanie do okresów, dat i terminów. Pozwany powinien być o tym pouczony oraz poinformowany, żeuwzględniane są dni wolne od pracy w państwie członkowskim, w którympołożony jest sąd, który wydał europejski nakaz zapłaty.

(29) Ponieważ cel niniejszego rozporządzenia, a mianowicie ustanowienie jednolitego szybkiego i skutecznego mechanizmu dochodzenia bezspornych roszczeń pieniężnych w całej Unii Europejskiej, nie może zostać dostatecznie zrealizowany przez państwa członkowskie, natomiast - ze względu na zakres i skutki rozporządzenia - może zostać lepiej zrealizowany na szczeblu wspólnotowym, Wspólnota może podjąć działania zgodnie z zasadą pomocniczości, wyrażoną w art. 5 Traktatu. Zgodnie z zasadą proporcjonalności, zawartą w tym artykule, niniejsze rozporządzenie nie wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia tego celu.

(30) Środki niezbędne do wdrożenia niniejszego rozporządzenia powinny zostać przyjęte zgodnie z decyzją Rady 1999/468/WE z dnia 28czerwca 1999 r. ustanawiającą warunki wykonywania uprawnień wykonawczych przyznanych Komisji.

(31) Zjednoczone Królestwo i Irlandia, zgodnie z art. 3 Protokołu w sprawie stanowiska Zjednoczonego Królestwa i Irlandii załączonego doTraktatu o Unii Europejskiej i Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, poinformowały, że pragną uczestniczyć w przyjęciu i stosowaniu niniejszego rozporządzenia.

(32) Dania, zgodnie z art. 1 i 2 Protokołu w sprawie stanowiska Danii załączonego do Traktatu o Unii Europejskiej oraz Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, nie uczestniczy w przyjęciu niniejszego rozporządzenia, nie jest nim związana ani nie uczestniczy w jego stosowaniu,

PRZYJMUJĄ NINIEJSZE ROZPORZĄDZENIE:

Artykuł 1

Przedmiot

1. Celem niniejszego rozporządzenia jest:

a) uproszczenie, przyspieszenie i ograniczenie kosztów postępowania sądowego w sprawach transgranicznych dotyczących bezspornych roszczeń pieniężnych, poprzez ustanowienie postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty;

oraz

b) umożliwienie swobodnego przepływu europejskich nakazów zapłaty wewszystkich państwach członkowskich poprzez określenie minimalnych standardów, których spełnienie uchyla konieczność przeprowadzenia w państwie członkowskim wykonania, jakiegokolwiek dodatkowego postępowania pośredniego poprzedzającego uznanie i wykonanie europejskiego nakazu zapłaty.

2. Niniejsze rozporządzenie nie pozbawia powoda możliwości dochodzenia roszczenia w rozumieniu art. 4 na podstawie innego postępowania dostępnego zgodnie z przepisami państwa członkowskiego lub prawa wspólnotowego.

Artykuł 2

Zakres zastosowania

1. Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie do transgranicznych spraw cywilnych i handlowych, bez względu na rodzaj sądu lub trybunału. Nie ma ono zastosowania w szczególności do spraw skarbowych, celnych lub administracyjnych, ani dotyczących odpowiedzialności państwa za działania i zaniechania przy wykonywaniu władzy publicznej (acta iure imperii).

2. Niniejsze rozporządzenie nie ma zastosowania do spraw dotyczących:

a) praw majątkowych wynikających ze stosunków małżeńskich, testamentów i dziedziczenia;

b) upadłości, postępowania związanego z likwidacją niewypłacalnych spółek lub innych osób prawnych, postępowań pojednawczych, układów oraz innych analogicznych postępowań;

c) zabezpieczenia społecznego;

d) roszczeń wynikających z zobowiązań pozaumownych, chyba że:

(i) są one przedmiotem umowy między stronami lub nastąpiło uznanie długu,

lub

(ii) dotyczą długów oznaczonych wynikających ze współwłasności mienia.

3. W niniejszym rozporządzeniu termin „państwo członkowskie” oznaczakażde państwo członkowskie z wyjątkiem Danii.

Artykuł 3

Sprawy transgraniczne

1. Do celów niniejszego rozporządzenia przez sprawę transgraniczną należy rozumieć sprawę, w której przynajmniej jedna ze stron ma miejsce zamieszkania lub miejsce stałego pobytu w państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie sądu rozpoznającego sprawę.

2. Miejsce zamieszkania ustala się zgodnie z art. 59 i 60 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych.

3. Charakter sprawy jako sprawy transgranicznej jest oceniany wedługstanu z daty wniesienia pozwu o wydanie europejskiego nakazu zapłatyzgodnie z niniejszym rozporządzeniem.

Artykuł 4

Postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty

Postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty ustanawia się w celu dochodzenia roszczeń pieniężnych o oznaczonej wysokości, które są wymagalne w chwili wniesienia pozwu o wydanie europejskiego nakazu zapłaty.

Artykuł 5

Definicje

Do celów niniejszego rozporządzenia stosuje się następujące definicje:

1) „państwo członkowskie wydania” oznacza państwo członkowskie, w którym europejski nakaz zapłaty został wydany;

2) „państwo członkowskie wykonania” oznacza państwo członkowskie, w którym wnioskuje się o wykonanie europejskiego nakazu zapłaty;

3) „sąd” oznacza każdy organ państwa członkowskiego właściwy w zakresie europejskich nakazów zapłaty lub w innych związanych z tym sprawach;

4) „sąd wydania” oznacza sąd, który wydaje europejski nakaz zapłaty.

Artykuł 6

Właściwość

1. Do celów stosowania niniejszego rozporządzenia właściwość określasię zgodnie z odpowiednimi przepisami prawa wspólnotowego, w szczególności rozporządzenia (WE) nr 44/2001.

2. Jeżeli jednak roszczenie dotyczy umowy zawartej przez osobę - konsumenta - w celu, który można uznać za niezwiązany z jej działalnością gospodarczą lub zawodową, i w przypadku gdy konsument jest stroną pozwaną, właściwe są wyłącznie sądy państwa członkowskiego, w którym strona pozwana ma miejsce zamieszkania, w rozumieniu art. 59 rozporządzenia (WE) nr 44/2001.

Artykuł 7

Pozew o wydanie europejskiego nakazu zapłaty

1. Pozew o wydanie europejskiego nakazu zapłaty składa się przy użyciu formularza A, określonego w załączniku I.

2. Pozew musi zawierać:

a) nazwy lub imiona i nazwiska oraz adresy stron, a także, w odpowiednich przypadkach, ich przedstawicieli oraz oznaczenie sądu, do którego kierowany jest pozew;

b) kwotę dochodzonego roszczenia, w tym kwotę roszczenia głównego oraz, stosownie do okoliczności, odsetki, kary umowne i koszty;

c) jeżeli powód dochodzi odsetek - stawkę odsetek oraz okres, za jaki żąda odsetek, chyba że zgodnie z prawem państwa członkowskiego wydania odsetki ustawowe doliczane są automatycznie do roszczenia głównego;

d) uzasadnienie roszczenia, w tym opis okoliczności wskazanych jako podstawa roszczenia oraz, w odpowiednich przypadkach, żądanych odsetek;

e) opis dowodów na poparcie roszczenia;

f) okoliczności uzasadniające właściwość sądu;

oraz

g) uzasadnienie transgranicznego charakteru sprawy w rozumieniu art.3.

3. Pozew zawiera oświadczenie powoda, że podane informacje są zgodnie z jego najlepszą wiedzą i przekonaniem prawdziwe oraz że przyjmuje on do wiadomości, iż umyślne podanie nieprawdziwych

informacji może skutkować zastosowaniem odpowiednich sankcji zgodniez prawem państwa członkowskiego wydania.

4. W załączniku do pozwu powód może poinformować sąd, że w razie wniesienia sprzeciwu przez pozwanego, sprzeciwia się on skierowaniu sprawy do zwykłego postępowania cywilnego w rozumieniu art. 17. Powód może złożyć takie oświadczenie później, musi to jednak nastąpić przed wydaniem nakazu.

5. Pozew wnosi się w formie papierowej lub za pomocą innego środka komunikacji, w tym komunikacji elektronicznej, akceptowanego przez państwo członkowskie wydania i dostępnego sądowi wydania.

6. Pozew musi być podpisany przez powoda lub, w odpowiednich przypadkach, przez jego przedstawiciela. Jeżeli pozew jest składany w formie elektronicznej zgodnie z ust. 5, musi być on podpisany zgodnie z art. 2 ust. 2 dyrektywy 1999/93/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 grudnia 1999 r. w sprawie wspólnotowych ram w zakresie podpisów elektronicznych. Podpis taki jest uznawany w państwie członkowskim wydania i nie może podlegać dodatkowym wymogom.

Tego rodzaju podpis elektroniczny nie jest jednak wymagany, jeżeli -i w takim zakresie, w jakim - w sądach państwa członkowskiego wydania funkcjonuje alternatywny system komunikacji elektronicznej, do którego dostęp ma określona grupa uprzednio zarejestrowanych uwierzytelnionych użytkowników i który umożliwia ich bezpieczną identyfikację. Państwa członkowskie powiadamiają Komisję o takich systemach komunikacji.

Artykuł 8

Badanie pozwu

Na podstawie pozwu o wydanie europejskiego nakazu zapłaty sąd rozpatrujący sprawę bada, tak szybko jak to możliwe, czy spełnione są wymogi określone w art. 2, 3, 4, 6 i 7 i czy pozew wydaje się byćuzasadniony. Badanie takie może mieć formę procedury zautomatyzowanej.

Artykuł 9

Uzupełnienie i poprawienie pozwu

1. W przypadku niespełnienia wymogów określonych w art. 7, sąd umożliwia powodowi uzupełnienie lub poprawienie pozwu, chyba że roszczenie jest oczywiście nieuzasadnione lub pozew jest niedopuszczalny. Sąd korzysta z formularza B, określonego w załączniku II.

2. W przypadku wezwania powoda do uzupełnienia lub poprawienia pozwu, sąd określa termin, który uważa za odpowiedni w danych okolicznościach. Sąd może przedłużać termin według własnego uznania.

Artykuł 10

Zmiana pozwu

1. Jeżeli wymogi określone w art. 8 są spełnione jedynie w odniesieniu do części roszczenia, sąd powiadamia o tym powoda, korzystając z formularza C, określonego w załączniku III. Powód jestwzywany do przyjęcia lub odrzucenia propozycji wydania europejskiegonakazu zapłaty na kwotę określoną przez sąd i jest informowany o skutkach swojej decyzji. Powód udziela odpowiedzi, zwracając

formularz C przesłany przez sąd, w terminie wyznaczonym przez sąd zgodnie z art. 9 ust. 2.

2. Jeżeli powód przyjmuje propozycję sądu, sąd wydaje europejski nakaz zapłaty zgodnie z art. 12 w odniesieniu do części roszczenia zaakceptowanej przez powoda. Skutki w stosunku do pozostałej części pierwotnego roszczenia określa prawo krajowe.

3. Jeżeli powód nie prześle odpowiedzi w terminie wyznaczonym przez sąd lub odrzuci propozycję sądu, sąd odrzuca w całości pozew o wydanie europejskiego nakazu zapłaty.

Artykuł 11

Odrzucenie pozwu

1. Sąd odrzuca pozew, jeżeli:

a) wymogi określone w art. 2, 3, 4, 6 i 7 nie zostały spełnione;

lub

b) roszczenie jest oczywiście nieuzasadnione;

lub

c) powód nie prześle odpowiedzi w terminie wyznaczonym przez sąd zgodnie z art. 9 ust. 2;

lub

d) powód nie prześle odpowiedzi w terminie wyznaczonym przez sąd lubodrzuci propozycję sądu zgodnie z art. 10.

O przyczynach odrzucenia pozwu powód jest informowany przy użyciu formularza D, określonego w załączniku IV.

2. Od odrzucenia pozwu nie przysługuje odwołanie.

3. Odrzucenie pozwu nie zamyka powodowi możliwości dochodzenia roszczenia w nowym pozwie o wydanie europejskiego nakazu zapłaty lubprzy zastosowaniu dowolnej innej procedury przewidzianej prawem państwa członkowskiego.

Artykuł 12

Wydanie europejskiego nakazu zapłaty

1. Jeżeli spełnione są warunki określone w art. 8, sąd, tak szybko jak to możliwe, zwykle w terminie 30 dni od wniesienia pozwu, wydajeeuropejski nakaz zapłaty przy użyciu formularza E, określonego w załączniku V.

Termin 30 dni nie obejmuje czasu, który zajęły powodowi uzupełnienie, poprawienie lub zmiana pozwu.

2. Europejski nakaz zapłaty jest wydawany wraz z odpisem pozwu. Nie zawiera on informacji podanych przez powoda w załącznikach I i II doformularza A.

3. Europejski nakaz zapłaty zawiera pouczenie, że pozwany może:

a) zapłacić powodowi kwotę wskazaną w nakazie;

lub

b) wnieść sprzeciw poprzez jego przesłanie sądowi wydania w terminie30 dni od doręczenia mu nakazu.

4. W europejskim nakazie zapłaty pozwanego informuje się, że:

a) nakaz został wydany wyłącznie na podstawie informacji przekazanych przez powoda i niezweryfikowanych przez sąd;

b) nakaz stanie się wykonalny, chyba że do sądu zostanie wniesiony sprzeciw zgodnie z art. 16;

c) w przypadku wniesienia sprzeciwu postępowanie będzie kontynuowaneprzed właściwymi sądami państwa członkowskiego wydania zgodnie z przepisami regulującymi zwykłe postępowanie cywilne, chyba że powód wyraźnie zażądał w takim przypadku zakończenia postępowania.

5. Sąd zapewnia doręczenie nakazu pozwanemu zgodnie z prawem krajowym, w sposób zgodny z minimalnymi standardami określonymi w art. 13, 14 i 15.

Artykuł 13

Doręczenie za potwierdzeniem odbioru przez pozwanego

Europejski nakaz zapłaty może zostać doręczony pozwanemu zgodnie z prawem krajowym państwa, w którym ma nastąpić doręczenie, w jeden z następujących sposobów:

a) doręczenie osobiste potwierdzone podpisanym przez pozwanego poświadczeniem odbioru, zawierającym datę odbioru;

b) doręczenie osobiste potwierdzone dokumentem podpisanym przez właściwą osobę, która dokonała doręczenia, stwierdzającym, że pozwany otrzymał dokument lub bezpodstawnie odmówił jego przyjęcia, zawierającym datę doręczenia;

c) doręczenie drogą pocztową za podpisanym i zwróconym przez pozwanego poświadczeniem odbioru zawierającym datę odbioru;

d) doręczenie drogą elektroniczną, taką jak faks lub poczta elektroniczna, za podpisanym i zwróconym przez pozwanego poświadczeniem odbioru zawierającym datę odbioru.

Artykuł 14

Doręczenie bez potwierdzenia odbioru przez pozwanego

1. Europejski nakaz zapłaty może zostać również doręczony pozwanemu zgodnie z prawem krajowym państwa, w którym ma nastąpić doręczenie, w jeden z następujących sposobów:

a) doręczenie osobiste na prywatny adres pozwanego osobie zamieszkałej z pozwanym w tym samym gospodarstwie domowym lub tam zatrudnionej;

b) w przypadku pozwanego prowadzącego działalność gospodarczą lub osoby prawnej, doręczenie osobiste w lokalu przedsiębiorstwa pozwanego osobie zatrudnionej przez pozwanego;

c) złożenie nakazu w skrzynce pocztowej pozwanego;

d) złożenie nakazu w urzędzie pocztowym lub w siedzibie właściwego organu władzy publicznej, za pisemnym powiadomieniem o takim złożeniu pozostawionym w skrzynce pocztowej pozwanego, pod warunkiemże pisemne powiadomienie wyraźnie określa charakter dokumentu jako dokumentu sądowego lub skutek prawny powiadomienia polegający na uznaniu nakazu za doręczony i rozpoczęciu biegu terminów;

e) doręczenie drogą pocztową bez potwierdzenia zgodnie z ust. 3, gdypozwany ma adres w państwie członkowskim wydania;

f) drogą elektroniczną, za automatycznym potwierdzeniem dostarczenia, pod warunkiem że pozwany uprzednio wyraźnie zgodził się na taki sposób doręczania.

2. Do celów niniejszego rozporządzenia doręczenie zgodnie z ust. 1 nie jest dopuszczalne, jeżeli nie ma pewności co do adresu pozwanego.

3. Doręczenie zgodnie z ust. 1 lit. a), b), c) i d) jest poświadczane poprzez:

a) dokument podpisany przez właściwą osobę, która dokonała doręczenia, wskazujący:

(i) sposób doręczenia;

oraz

(ii) datę doręczenia;

oraz

(iii) w przypadku gdy nakaz został doręczony osobie innej niż pozwany - nazwisko tej osoby i stosunek, w jakim pozostaje ona do pozwanego;

lub

b) potwierdzenie odbioru przez osobę, do rąk której nastąpiło doręczenie, do celów ust. 1 lit. a) i b).

Artykuł 15

Doręczenie przedstawicielowi

Doręczenia zgodnie z art. 13 lub 14 można dokonać także przedstawicielowi pozwanego.

Artykuł 16

Sprzeciw od europejskiego nakazu zapłaty

1. Pozwany może wnieść do sądu wydania sprzeciw od europejskiego nakazu zapłaty przy użyciu formularza F, określonego w załączniku VI, który jest doręczany pozwanemu wraz z europejskim nakazem zapłaty.

2. Sprzeciw musi zostać wysłany w terminie 30 dni od doręczenia nakazu pozwanemu.

3. W sprzeciwie pozwany wskazuje, że kwestionuje roszczenie, bez konieczności precyzowania powodów.

4. Sprzeciw wnosi się w formie papierowej lub za pomocą innego środka komunikacji, w tym komunikacji elektronicznej, akceptowanego przez państwo członkowskie wydania i dostępnego dla sądu wydania.

5. Sprzeciw musi być podpisany przez pozwanego lub, w odpowiednich przypadkach, przez jego przedstawiciela. Jeżeli sprzeciw jest składany w formie elektronicznej zgodnie z ust. 4, musi być on podpisany zgodnie z art. 2 ust. 2 dyrektywy 1999/93/WE. Podpis taki jest uznawany w państwie członkowskim wydania i nie może podlegać dodatkowym wymogom.

Tego rodzaju podpis elektroniczny nie jest jednak wymagany, jeżeli -i w takim zakresie, w jakim - w sądach państwa członkowskiego

wydania funkcjonuje alternatywny system komunikacji elektronicznej, do którego dostęp ma określona grupa uprzednio zarejestrowanych uwierzytelnionych użytkowników i który umożliwia ich bezpieczną identyfikację. Państwa członkowskie powiadamiają Komisję o takich systemach komunikacji.

Artykuł 17

Skutki wniesienia sprzeciwu

1. W przypadku wniesienia sprzeciwu w terminie określonym w art. 16 ust. 2 dalsze postępowanie odbywa się przed właściwymi sądami w państwie członkowskim wydania zgodnie z przepisami regulującymi zwykłe postępowanie cywilne, chyba że powód wyraźnie zażądał w takimprzypadku zakończenia postępowania.

Dochodzenie przez powoda roszczenia przy wykorzystaniu postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty pozostaje zgodnie z prawem krajowym bez uszczerbku dla jego sytuacji w toku dalszego zwykłego postępowania cywilnego.

2. Przekazanie sprawy do zwykłego postępowania cywilnego w rozumieniu ust. 1 podlega prawu państwa członkowskiego wydania.

3. Powód jest informowany o tym, czy pozwany wniósł sprzeciw i czy nastąpiło przekazanie sprawy do zwykłego postępowania cywilnego.

Artykuł 18

Wykonalność

1. Jeżeli w terminie określonym w art. 16 ust. 2, przy uwzględnieniuodpowiedniego czasu potrzebnego do wpłynięcia oświadczenia, do sądu wydania nie wpłynie sprzeciw, sąd wydania niezwłocznie stwierdza wykonalność europejskiego nakazu zapłaty przy użyciu formularza G, określonego w załączniku VII. Sąd sprawdza datę doręczenia.

2. Bez uszczerbku dla ust. 1, wymogi formalne dotyczące wykonalnościpodlegają prawu krajowemu państwa członkowskiego wydania.

3. Sąd przesyła wykonalny europejski nakaz zapłaty powodowi.

Artykuł 19

Uchylenie exequatur

Europejski nakaz zapłaty, który stał się wykonalny w państwie członkowskim wydania, jest uznawany i wykonywany w innych państwach członkowskich bez potrzeby stwierdzania wykonalności i bez możliwości sprzeciwienia się jego uznaniu.

Artykuł 20

Ponowne badanie w wyjątkowych przypadkach

1. Po upływie terminu określonego w art. 16 ust. 2 pozwany jest uprawniony do złożenia wniosku o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty przez właściwy sąd w państwie członkowskim wydania w przypadkach, gdy:

a) (i) nakaz zapłaty został doręczony w jeden ze sposobów przewidzianych w art. 14;

oraz

(ii) doręczenie nie nastąpiło w odpowiednim czasie umożliwiającym muprzygotowanie się do obrony, bez winy z jego strony;

lub

b) pozwany nie miał możliwości sprzeciwienia się roszczeniu z powodusiły wyższej lub z powodu nadzwyczajnych okoliczności, które były przez niego niezawinione,

pod warunkiem niezwłocznego podjęcia przez niego działań w obu przypadkach.

2. Po upływie terminu określonego w art. 16 ust. 2 pozwany jest również uprawniony do złożenia wniosku o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty przez właściwy sąd w państwie członkowskim wydania, w przypadku gdy wydanie nakazu zapłaty było w sposób oczywisty błędne w świetle wymogów określonych w niniejszym rozporządzeniu lub ze względu na inne wyjątkowe okoliczności.

3. Jeżeli sąd odrzuci wniosek pozwanego z tego powodu, że nie zachodzi żadna z okoliczności, o których mowa w ust. 1 i 2, uzasadniających ponowne zbadanie nakazu, europejski nakaz zapłaty pozostaje w mocy.

Jeżeli sąd uzna, że ponowne zbadanie nakazu jest uzasadnione z uwagina jedną z przyczyn określonych w ust. 1 i 2, europejski nakaz zapłaty traci moc.

Artykuł 21

Wykonanie

1. Bez uszczerbku dla przepisów niniejszego rozporządzenia, postępowanie wykonawcze podlega prawu państwa członkowskiego wykonania.

Europejski nakaz zapłaty, który stał się wykonalny, jest wykonywany na takich samych warunkach jak wykonalne orzeczenie wydane w państwie członkowskim wykonania.

2. W celu wykonania nakazu w innym państwie członkowskim powód przedstawia właściwym organom egzekucyjnym tego państwa członkowskiego:

a) odpis europejskiego nakazu zapłaty, którego wykonalność została stwierdzona przez sąd wydania i który spełnia wymogi niezbędne do stwierdzenia jego autentyczności;

oraz

b) w razie potrzeby, tłumaczenie europejskiego nakazu zapłaty na język urzędowy państwa członkowskiego wykonania lub, jeżeli w tym państwie członkowskim obowiązuje kilka języków urzędowych, na język urzędowy lub jeden z języków urzędowych, w jakim zgodnie z prawem tego państwa członkowskiego prowadzi się postępowanie sądowe w

miejscu, gdzie dochodzi się wykonania, lub na inny język wskazany przez państwo członkowskie wykonania jako akceptowany. Każde państwoczłonkowskie może wskazać język lub języki urzędowe instytucji Unii Europejskiej inne niż jego własny język urzędowy, które może zaakceptować do celów wydania europejskiego nakazu zapłaty. Tłumaczenie musi być poświadczone przez osobę posiadającą wymagane uprawnienia w jednym z państw członkowskich.

3. Powód ubiegający się w jednym z państw członkowskich o wykonanie europejskiego nakazu zapłaty wydanego w innym państwie członkowskim nie jest zobowiązany do wniesienia zabezpieczenia, gwarancji lub kaucji, bez względu na ich nazwę, z tego tytułu, że jest on cudzoziemcem lub nie posiada miejsca zamieszkania albo miejsca pobytu w państwie członkowskim wykonania.

Artykuł 22

Odmowa wykonania

1. Na wniosek pozwanego sąd właściwy w państwie członkowskim wykonania odmawia wykonania, jeżeli europejskiego nakazu zapłaty niemożna pogodzić z wcześniejszym orzeczeniem lub nakazem wydanym w jednym z państw członkowskich albo w państwie trzecim, pod warunkiemże:

a) wcześniejsze orzeczenie lub nakaz zostały wydane w odniesieniu dotego samego przedmiotu sporu i dotyczyły tych samych stron;

oraz

b) wcześniejsze orzeczenie lub nakaz spełniają warunki niezbędne do uznania ich w państwie członkowskim wykonania;

oraz

c) niemożność pogodzenia nakazu z wcześniejszym orzeczeniem lub nakazem nie mogła być podniesiona w formie zarzutu w postępowaniu sądowym w państwie członkowskim wydania.

2. Na wniosek sąd odmawia również wykonania, jeżeli - i w takim zakresie, w jakim - pozwany zapłacił powodowi kwotę orzeczoną w europejskim nakazie zapłaty.

3. W żadnym przypadku europejski nakaz zapłaty nie może być przedmiotem ponownego badania pod względem merytorycznym w państwie członkowskim wykonania.

Artykuł 23

Zawieszenie lub ograniczenie wykonania

W przypadku złożenia przez pozwanego wniosku o ponowne zbadanie nakazu zgodnie z art. 20, właściwy sąd w państwie członkowskim wykonania może na wniosek pozwanego:

a) ograniczyć postępowanie wykonawcze do środków zabezpieczających;

lub

b) uzależnić wykonanie od złożenia zabezpieczenia określonego przez sąd;

lub

c) w wyjątkowych przypadkach zawiesić postępowanie wykonawcze.

Artykuł 24

Zastępstwo prawne

W następujących przypadkach zastępstwo przez adwokata lub innego prawnika nie jest obowiązkowe:

a) w odniesieniu do powoda - przy wnoszeniu przez niego pozwu o wydanie europejskiego nakazu zapłaty;

b) w odniesieniu do pozwanego - przy wnoszeniu przez niego sprzeciwuod europejskiego nakazu zapłaty.

Artykuł 25

Opłaty sądowe

1. Łączne opłaty sądowe w przypadku postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty oraz zwykłego postępowania cywilnego, które toczy się w przypadku wniesienia sprzeciwu od europejskiego nakazu zapłaty w państwie członkowskim, nie mogą być wyższe niż opłaty sądowe w przypadku zwykłego postępowania cywilnego, które odbyłoby się bez poprzedzającego je postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty w tym państwie członkowskim.

2. Do celów niniejszego rozporządzenia uznaje się, że opłaty sądowe obejmują opłaty i należności na rzecz sądu, których kwota jest ustalana zgodnie z prawem krajowym.

Artykuł 26

Stosunek do krajowego prawa procesowego

Wszelkie zagadnienia proceduralne, które nie są uregulowane w niniejszym rozporządzeniu, podlegają prawu krajowemu.

Artykuł 27

Stosunek do rozporządzenia (WE) nr 1348/2000

Niniejsze rozporządzenie pozostaje bez wpływu na stosowanie rozporządzenia Rady (WE) nr 1348/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie doręczania dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowych w państwach członkowskich.

Artykuł 28

Informacje o kosztach doręczenia i wykonania

Państwa członkowskie współpracują w celu zapewnienia ogółowi społeczeństwa oraz środowiskom zawodowym informacji na temat:

a) kosztów doręczania dokumentów;

oraz

b) organów właściwych w sprawach wykonania do celów stosowania art. 21, 22 i 23,

w szczególności za pośrednictwem europejskiej sieci sądowej w sprawach cywilnych i handlowych ustanowionej zgodnie z decyzją Rady 2001/470/WE.

Artykuł 29

Informacje na temat właściwości, procedur ponownego badania nakazu, form komunikacji i języków

1. Do dnia 12 czerwca 2008 r. państwa członkowskie powiadomią Komisję o:

a) sądach właściwych w sprawach wydawania europejskiego nakazu zapłaty;

b) procedurze ponownego badania nakazu i sądach właściwych do celów stosowania art. 20;

c) środkach komunikacji akceptowanych do celów postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty, które są dostępne dla sądów;

d) akceptowanych językach zgodnie z art. 21 ust. 2 lit. b).

Państwa członkowskie powiadamiają Komisję o wszelkich późniejszych zmianach powyższych danych.

2. Komisja podaje informacje notyfikowane zgodnie z ust. 1 do publicznej wiadomości poprzez ich publikację w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej oraz za pomocą wszelkich innych odpowiednich środków.

Artykuł 30

Zmiany załączników

Formularze, których wzory określone są załącznikach, są aktualizowane lub dostosowywane pod względem technicznym, przy zapewnieniu pełnej zgodności z przepisami niniejszego rozporządzenia, zgodnie z procedurą, o której mowa w art. 31 ust. 2.

Artykuł 31

Komitet

1. Komisja jest wspomagana przez komitet ustanowiony w art. 75 rozporządzenia (WE) nr 44/2001.

2. W przypadku odesłania do niniejszego ustępu zastosowanie mają art. 5a ust. 1-4 oraz art. 7 decyzji 1999/468/WE, z uwzględnieniem jej art. 8.

3. Komitet przyjmuje swój regulamin wewnętrzny.

Artykuł 32

Przegląd

Do dnia 12 grudnia 2013 r. Komisja przedstawi Parlamentowi Europejskiemu, Radzie i Europejskiemu Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu szczegółowe sprawozdanie na temat funkcjonowania postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty. Sprawozdanie tozawiera ocenę dotychczasowego stosowania tego postępowania oraz rozszerzoną ocenę jego wpływu w każdym państwie członkowskim.

W tym celu i z myślą o zapewnieniu należytego uwzględniania najlepszych praktyk w Unii Europejskiej, które odzwierciedlają zasady lepszego stanowienia prawa, państwa członkowskie przekazują Komisji informacje dotyczące transgranicznego stosowania europejskiego nakazu zapłaty. Informacje te obejmują opłaty sądowe, szybkość postępowania, efektywność, łatwość stosowania i wewnętrzne procedury dotyczące nakazu zapłaty w państwach członkowskich.

Do sprawozdania Komisji dołączane są, w miarę potrzeby, wnioski dotyczące zmian.

Artykuł 33

Wejście w życie

Niniejsze rozporządzenie wchodzi w życie w dniu następującym po dniujego publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.

Niniejsze rozporządzenie stosuje się od dnia 12 grudnia 2008 r., z wyłączeniem art. 28, 29, 30 i 31, które stosuje się od dnia 12 czerwca 2008 r.

Niniejsze rozporządzenie wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane w państwach członkowskich zgodnie z Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską.

Sporządzono w Strasburgu, dnia 12 grudnia 2006 r.

C. Europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń

CA. Postępowanie

Uwagi wstępne

Rozporządzenie (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11lipca 2007 r. ustanawiające europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń (Dz.Urz. UE 2007 L 199/1) wprowadza jednolite, kontradyktoryjne, postępowanie rozpoznawcze przewidziane dla dochodzenia roszczeń pieniężnych i niepieniężnych o wartości przedmiotu sporu nieprzekraczającej 2000 euro. Celem rozporządzenia nr 861/2007 jest uproszczenie, przyspieszenie i zmniejszenie kosztówzwiązanych z dochodzeniem roszczeń drobnych. Postępowanie unormowanerozporządzeniem nr 861/2007 nie wypiera jednak krajowych postępowań przewidzianych w tym samym celu (small claims procedures). Tak jak rozporządzenie nr 1896/2006 (por. rozdział XX, 8, B) stanowi jedyniealternatywę względem postępowań krajowych, możliwą do wykorzystania w sprawach transgranicznych. Jeżeli sprawa ma taki charakter, powód,wytaczając powództwo w Polsce, może zatem spowodować rozpoznanie sprawy w postępowaniu unormowanym rozporządzeniem nr 861/2007, mimo że według Kodeksu postępowania cywilnego sprawa podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym (art. 5051 i nast. k.p.c., por. rozdziałXX, 6).

Europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń jest postępowaniem pisemnym. W okolicznościach określonych w rozporządzeniu nr 861/2007 sąd może jednak wyznaczyć rozprawę (art. 5 ust. 1). Pozew sporządza się w języku państwa sądu albo w innym języku dopuszczonym przez to państwo, na formularzu stanowiącym załącznik do rozporządzenia. Po wniesieniu pozwu do sądu, jego odpisdoręcza się pozwanemu, który w terminie 30 dni składa odpowiedź na pozew. Odpowiedź tę pozwany może sporządzić z wykorzystaniem formularza, który sąd jest obowiązany doręczyć mu wraz z odpisem pozwu. Odpis odpowiedzi jest następnie przekazywany powodowi. Wydaneorzeczenie jest natychmiast wykonalne bez potrzeby składania zabezpieczenia. O tym, czy orzeczenie może być zaskarżone, decyduje prawo państwa wydania orzeczenia (art. 15 i 17). Analogicznie jak w wypadku europejskiego nakazu zapłaty, orzeczenie wydane w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń jest uznawane iwykonywane w państwach członkowskich bez potrzeby stwierdzenia wykonalności i bez możliwości podważenia jego uznania (art. 20). Wykonanie następuje przy zachowaniu warunków obowiązujących względemkrajowych orzeczeń w państwie wykonania (art. 21 ust. 1).

Warunki rozpoznania sprawy w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń

Sąd rozpoznaje sprawę w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń, jeżeli są spełnione warunki określone w przepisach odrębnych (art. 50521 § 1 k.p.c.). Oznacza to, że rozpoznanie sprawyw europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń uwarunkowane jest tym, czy sprawa nadaje się do tego postępowania zgodnie z postanowieniami rozporządzenia nr 861/2007. Zgodnie z art. 2 tego rozporządzenia ma ono zastosowanie do transgranicznych spraw cywilnych i gospodarczych w przypadku, gdy wartość przedmiotu sporu,z wyłączeniem wszystkich odsetek, wydatków i nakładów, nie przekracza 2000 euro w momencie wpłynięcia formularza pozwu do właściwego sądu. Przez sprawę transgraniczną rozumie się sprawę, w której przynajmniej jedna ze stron ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w państwie członkowskim innym niż państwo

członkowskie sądu lub trybunału rozpatrującego sprawę (art. 3 ust. 1rozporządzenia).

Przedmiotowy zakres zastosowania rozporządzenia nr 861/2007 nie obejmuje spraw podatkowych, celnych lub administracyjnych ani dotyczących odpowiedzialności państwa za działania i zaniechania w wykonywaniu władzy publicznej (acta iure imperii), a także spraw dotyczących stanu cywilnego, zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych oraz przedstawicielstwa ustawowego osób fizycznych, praw majątkowych wynikających ze stosunków małżeńskich, testamentów i dziedziczenia oraz obowiązków alimentacyjnych, postępowań upadłościowych, postępowań związanych z likwidacją niewypłacalnych spółek lub innych osób prawnych, postępowań układowych oraz innych analogicznych postępowań, ubezpieczeń społecznych, sądownictwa polubownego, prawa pracy, najmu lub dzierżawy nieruchomości, z wyłączeniem powództw dotyczących roszczeńpieniężnych, naruszenia prywatności i dóbr osobistych, w tym zniesławienia (art. 2 ust. 2 rozporządzenia).

W prawie krajowym europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń uregulowane zostało w art. 50521-50527 k.p.c. Przepisy te stanowią uzupełnienie rozporządzenia nr 861/2007.

Pozew

Postępowanie ma charakter fakultatywny w tym znaczeniu, że jest wszczynane tylko wtedy, gdy taka jest wola powoda. Wyrazem woli powoda wszczęcia europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń jest złożenie przez niego pozwu na formularzu A stanowiącymzałącznik I do rozporządzenia nr 861/2007. Jeśli - jak stanowi art. 4 ust. 4 rozporządzenia - informacje przedstawione przez powoda nie są dostatecznie jasne lub odpowiednie, lub w wypadku niewłaściwego wypełnienia formularza pozwu, sąd umożliwia powodowi uzupełnienie lub skorygowanie danych zawartych w formularzu pozwu lub dostarczenie uzupełniających informacji lub dokumentów lub cofnięciepozwu, w terminie określonym przez sąd. W tym celu sąd korzysta z

formularza B, stanowiącego załącznik II. Postępowania tego nie uruchamia się w wypadku, gdy powództwo jest oczywiście bezzasadne lub niedopuszczalne.

Zgodnie z art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 861/2007, pozew zostaje zwrócony, jeżeli „powództwo jest oczywiście bezzasadne lub niedopuszczalne lub powód nie uzupełni lub nie skoryguje danych zawartych w formularzu w określonym terminie […]”. W przepisie tym wskazano trzy przyczyny „zwrócenia” pozwu, które z punktu widzenia uregulowań w Kodeksie postępowania cywilnego wywołują trzy różne skutki procesowe, a mianowicie zwrot pozwu (na podstawie zarządzeniaprzewodniczącego w razie nieuzupełnienia braków formalnych), odrzucenie pozwu (na podstawie postanowienia sądu w razie stwierdzenia jego niedopuszczalności), oddalenie powództwa (na podstawie wyroku lub postanowienia co do istoty sprawy wydanego w postępowaniu nieprocesowym wskutek stwierdzenia bezzasadności roszczenia). Mając na względzie regulację zawartą w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 861/2007, polski ustawodawca przyjął, że w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń sąd o zwróceniupozwu orzeka w formie postanowienia (art. 50524 k.p.c.). Postanowienie o zwrocie pozwu jako kończące postępowanie w sprawie podlega zaskarżeniu zażaleniem (art. 394 § 1 k.p.c.). Rozwiązanie takie odpowiada wymaganiom rozporządzenia nr 861/2007, a jednocześnie pozostawia - poza zakresem jego zastosowania - niezmienione reguły co do wspomnianych skutków procesowych, wynikające z Kodeksu postępowania cywilnego.

Jeśli nie nastąpi zwrot pozwu, sąd nadaje mu dalszy bieg zgodnie z art. 5 rozporządzenia, który przewiduje możliwość złożenia odpowiedzi na pozew i wniesienia powództwa wzajemnego.

Wyłączenie stosowania przepisów o innych postępowaniach odrębnych

Artykuł 50521 § 2 k.p.c., wyłączający stosowanie przepisów o innych postępowaniach odrębnych w sprawie rozpoznawanej w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń, pozostaje w związku z

wynikającą z przepisów Kodeksu postępowania cywilnego możliwością „krzyżowania się” zakresów przedmiotowych poszczególnych postępowań odrębnych, prowadzącą do kumulatywnego stosowania w tej samej sprawie przepisów regulujących różne postępowania odrębne (por. rozdział XX, 1 i 6 B). Takie kumulatywne stosowanie przepisów o postępowaniach odrębnych w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń jest niemożliwe ze względu na to, że mogłoby rodzić problem kolizji regulacji rozporządzenia i przepisów kodeksowych, które trzeba byłoby rozstrzygać ad casum. Ponadto groziłoby tym, że europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń, „uzupełniane” - w zależności od rodzaju sprawy - przepisami dotyczącymi różnych postępowań odrębnych, nie miałoby jednolitego charakteru jako postępowanie prowadzone przed sądami polskimi, co byłoby sprzeczne z założeniami rozporządzenia nr 861/2007, którego celem jest wprowadzenie postępowania w sprawie drobnych roszczeń ujednoliconego w skali europejskiej. Uregulowanie przewidziane w art. 50521§ 2 k.p.c. pozostaje w zgodzie z art. 4791ak.p.c. Przyjęta w tym ostatnim przepisie reguła, przyznająca pierwszeństwo przepisom o postępowaniu w sprawach gospodarczych w stosunku do przepisów o innych postępowaniach odrębnych, w przypadkugdy sprawa podlega rozpoznaniu przy kumulatywnym zastosowaniu przepisów o postępowaniu w sprawach gospodarczych i przepisów regulujących inne postępowanie odrębne, nie ma zastosowania, gdy sprawa jest rozpoznawana w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń. W ten sposób uniknięto sprzeczności między art. 4791a k.p.c. a art. 50521 § 2 k.p.c.

Właściwość rzeczowa i miejscowa sądu

Wobec tego, że rozporządzenie nr 861/2007 nie zawiera jakichkolwiek regulacji w zakresie właściwości sądu, kwestia ta została rozwiązanaw europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń analogicznie jak w europejskim postępowaniu nakazowym. Zgodnie z art. 50522 § 1 k.p.c. europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń należy do właściwości sądów rejonowych i okręgowych. Wprawdzie z uwagi na górną granicę wartości przedmiotu sporu wyznaczającą zakres zastosowania rozporządzenia nr 861/2007 (2000 euro) z reguły sprawy te rozpoznawać będą sądy rejonowe (art. 17 pkt 4 k.p.c.), jednakże

nie można wykluczyć także właściwości sądów okręgowych (np. gdy sprawa dotyczy roszczeń o ochronę praw autorskich).

Kompetencje referendarza sądowego

W pkt 27 motywów rozporządzenia nr 861/2007 podkreślono, że w składzie sądu lub trybunału musi znajdować się osoba uprawniona do występowania jako sędzia zgodnie z prawem krajowym. Takie założenie podyktowane jest tym, że w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń - inaczej niż w europejskim postępowaniu nakazowym- szerszy jest zakres kognicji organu rozpoznającego sprawę, który jest zobligowany nawet do prowadzenia (w ograniczonym zakresie) postępowania dowodowego (por. art. 9 rozporządzenia). Z tych względów referendarze sądowi nie zostali umocowani do wydawania orzeczeń merytorycznych. Referendarz sądowy może wydawać tylko zarządzenia (art. 50522 § 2 k.p.c.).

Pisemny charakter postępowania

Zgodnie z art. 5 ust. 1 rozporządzenia nr 861/2007, europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń jest postępowaniem pisemnym. Sąd przeprowadza rozprawę, jeżeli uznaje to za konieczne lub jeżeli wnosi o to jedna ze stron, przy czym sąd może oddalić taki wniosek, jeżeli uzna, że w odniesieniu do okoliczności towarzyszących danej sprawie rozprawa nie jest konieczna do przeprowadzenia rzetelnego postępowania. Postanowienie o oddaleniu wniosku o wyznaczenie rozprawy uzasadniane jest na piśmie. Postanowienie nie podlega odrębnemu zaskarżeniu. Oznacza to - przy uwzględnieniu regulacji Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących posiedzeń - że sąd co do zasady orzeka w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń na posiedzeniu niejawnym, natomiast na rozprawie w razie uznania, że zachodzi przypadek przewidziany w art.5 ust. 1 rozporządzenia (art. 50523 k.p.c.).

CB. Zakończenie postępowania

Postępowanie dowodowe

Artykuł 9 ust. 1 rozporządzenia nr 861/2007 stanowi, że sąd może dopuścić dowód z pisemnych zeznań świadków, biegłych lub stron. W związku z tym, że prawo polskie nie zna pisemnej formy składania zeznań przez świadków i przesłuchania stron (wyjątek dotyczy osób niemych i głuchych, por. art. 271 § 2 k.p.c.; przepis ten stosuje się odpowiednio do przesłuchania stron na mocy art. 304 zd. trzecie k.p.c.), należało wprowadzić odpowiednie regulacje w tym zakresie, mające zastosowanie w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń, gdyż postępowanie to w zasadzie ma mieć charakter pisemny.Z tego powodu art. 50525 § 1 k.p.c. przewiduje, że świadek składa zeznanie na piśmie, jeżeli sąd tak postanowi. W takim przypadku świadek składa przyrzeczenie przez podpisanie tekstu przyrzeczenia. Świadek jest obowiązany złożyć tekst zeznania w sądzie w terminie wyznaczonym przez sąd. Do wykonania tych powinności stosuje się odpowiednio art. 165 § 2 k.p.c. (równoznaczność oddania tekstu zeznania w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego z wniesieniem go do sądu), art. 274 § 1 k.p.c. (sankcja grzywny za nieusprawiedliwioną odmowę złożenia tekstu zeznania w sądzie) oraz art. 276 k.p.c. (sankcja grzywny lub możliwość nakazania aresztowania świadka, który odmówi spisania zeznań lub złożenia przyrzeczenia na piśmie).

Reguły dotyczące złożenia zeznań przez świadka na piśmie mają odpowiednie zastosowanie do przesłuchania stron na piśmie, co nie będzie dotyczyło jednak stosowania środków przymusu (art. 50525 § 1 k.p.c. w zw. z art. 304 zd. trzecie k.p.c.). Ze względu na potrzebę zapewnienia szybkości europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń przesłuchanie stron na piśmie powinno składać się tylko z jednego etapu, obejmującego przesłuchanie po odebraniu przyrzeczenia. Stąd wyłączenie stosowania art. 303 k.p.c. w omawianej sytuacji (art. 50525 § 2 k.p.c.).

Wyrokowanie

W terminie 30 dni od otrzymania odpowiedzi pozwanego lub powoda, złożonych w terminie przewidzianym w art. 5 ust. 3 lub 6 rozporządzenia, sąd - jak stanowi art. 7 ust. 1 rozporządzenia - wydaje orzeczenie lub: a) żąda od stron przedstawienia dalszych szczegółowych informacji dotyczących powództwa w określonym terminienieprzekraczającym 30 dni, b) przeprowadza postępowanie dowodowe zgodnie z art. 9 rozporządzenia, lub c) wzywa strony na rozprawę, która ma odbyć się w terminie 30 dni od wezwania. Według art. 7 ust.2 rozporządzenia sąd wydaje orzeczenie w terminie 30 dni od dnia zamknięcia rozprawy albo od otrzymania wszystkich informacji niezbędnych do wydania orzeczenia. Terminy przewidziane w przepisachrozporządzenia, których adresatem jest sąd, mają charakter instrukcyjny (por. rozdział XX, 2, A).

W związku z tym, że w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń regułą jest wydawanie wyroków na posiedzeniu niejawnym, powstała potrzeba określenia chwili, od której sąd ma być związany swoim wyrokiem. Przyjęto w tym zakresie rozwiązanie na wzór regulacji przewidzianej w art. 47919 k.p.c., obowiązującego w postępowaniu w sprawach gospodarczych. Art. 50526 k.p.c. stanowi więc, że wyrok wydany na posiedzeniu niejawnym wiąże sąd od chwili podpisania sentencji. Sąd doręcza wyrok z urzędu obu stronom z pouczeniem o przysługujących im środkach zaskarżenia.

Postępowanie apelacyjne

Rozporządzenie nr 861/2007 nie przesądza kwestii, czy wyrok wydany weuropejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń ma podlegać zaskarżeniu. Kwestia ta rozstrzygana jest na podstawie prawa krajowego (art. 17 rozporządzenia). W prawie polskim obowiązuje zasada dwuinstancyjności postępowania, która ma rangę konstytucyjną (art. 176 ust. 1 Konstytucji RP). Od wyroku wydanego w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń przysługuje zatem apelacja (art. 367 § 1 k.p.c.). Mając na względzie przyspieszony i uproszczony charakter europejskiego postępowania w sprawie drobnych

roszczeń, ustawodawca polski także uprościł postępowanie apelacyjne na wzór przyjęty w postępowaniu uproszczonym, stanowiąc, że mają zastosowanie art. 5059- 50511 oraz 50512 § 1 i 3 k.p.c. oraz art. 50513 k.p.c. (art. 50527 § 1 k.p.c.). Nie została przejęta z postępowania uproszczonego - zawarta w art. 5058 k.p.c. - regulacja dotycząca zrzeczenia się prawa do wniesienia apelacji lub zrzeczeniasię doręczenia uzasadnienia wyroku.

Odrębna w stosunku do postępowania uproszczonego jest także regulacja polegająca na tym, że w razie wydania przez sąd drugiej instancji wyroku kasatoryjnego i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji, postępowanie toczy się z „wyłączeniem przepisów o postępowaniach odrębnych” (art. 50527 § 2 k.p.c.), a zatem także z wyłączeniem europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń. Rozwiązanie to uzasadnia okoliczność, że skoro w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń wydane orzeczenie zostało skutecznie zakwestionowane w drugiej instancji, to sprawa nie powinna być ponownie rozpoznawana w uproszczony sposóbprzewidziany w rozporządzeniu nr 861/2007, ani też niecelowe byłoby stosowanie przepisów o innych postępowaniach odrębnych. Sprawa, w razie jej przekazania do ponownego rozpoznania, prowadzona jest według przepisów ogólnych o procesie.

Zaświadczenie dotyczące wydanego orzeczenia

Artykuł 20 ust. 2 rozporządzenia nr 861/2007 przewiduje, że na wniosek jednej ze stron sąd wydaje zaświadczenie dotyczące orzeczenia wydanego w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń, używając do tego formularza „D” zawartego w załączniku IV,bez dodatkowych opłat. W Kodeksie postępowania cywilnego stanowią o tym art. 7958-7959 k.p.c. Wobec zbieżności rozwiązań przyjętych w art. 7958-7959 k.p.c. z uregulowaniami zawartymi w art. 7956-7957 k.p.c., które dotyczą stwierdzenia wykonalności europejskiego nakazuzapłaty, aktualne są mutatis mutandis uwagi przedstawione w pkt 8 B niniejszego rozdziału w części dotyczącej stwierdzenia wykonalności europejskiego nakazu zapłaty.

Podnieść jedynie należy, że orzeczenie wydane przez polski sąd w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń jest natychmiast wykonalne z mocy prawa (art. 15 ust. 1 rozporządzenia), z tego względu jako tytuł egzekucyjny może być zaopatrzone w klauzulę wykonalności na potrzeby prowadzenia egzekucji w Polsce, mimo możliwości jego zaskarżenia apelacją. Konieczności uzyskania klauzuli wykonalności nie uchyla w tym przypadku uprzednie zaopatrzenie wykonalnego orzeczenia zaświadczeniem, o którym mowa w art. 20 ust. 2 rozporządzenia oraz art. 7958 k.p.c. Zaświadczenie jest bowiem wydawane wyłącznie na potrzeby prowadzenia egzekucji za granicą.

Biorąc pod uwagę, że postanowienie sądu lub referendarza sądowego o wydaniu zaświadczenia otwiera drogę do egzekucji w każdym innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, przewidziano możliwość jegozaskarżenia zażaleniem (w przypadku postanowienia sądu - art. 7957 k.p.c.) lub skargą (w przypadku postanowienia referendarza sądowego - art. 39822 § 1 k.p.c.). Chodzi zarówno o postanowienie pozytywne, jak i o postanowienie negatywne co do wydania zaświadczenia. Zaskarżenie postanowienia nie powoduje utraty jego mocy.

Ponowne badanie wyroku

Instytucja ponownego zbadania orzeczenia uregulowana została w art. 18 rozporządzenia nr 861/2007 na takich samych założeniach, jakie przewiduje art. 20 rozporządzenia nr 1896/2006. Szerzej por. uwagi wpkt 8 B niniejszego rozdziału w części dotyczącej ponownego badanie europejskiego nakazu zapłaty.

Wykonalność wyroku

Wyrok wydany w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń podlega wykonywaniu w Polsce w sposób automatyczny, bez potrzeby

uzyskiwania zezwolenia na wykonanie (exequatur), na takich samych warunkach jak tytuły egzekucyjne pochodzące od sądów polskich (art. 11534-11536 k.p.c.).

Zgodnie z art. 21 ust. 1 rozporządzenia nr 861/2007, orzeczenie wydane w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń jest wykonywane na tych samych warunkach co orzeczenie wydane w państwie członkowskim wykonania. Postępowanie egzekucyjne podlega prawu państwa, z zastrzeżeniem regulacji przewidzianych w rozporządzeniu. Orzeczenia sądów państw członkowskich Unii Europejskiej wydane w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń stanowią zatem w Polsce tytuł egzekucyjny, pod warunkiem opatrzenia ich w państwie pochodzenia stosownym zaświadczeniem, wydanym na podstawie przepisówodrębnych (por. art. 20 ust. 2 rozporządzenia). Rozporządzenie nr 861/2007 przewiduje jednak, że w określonych przypadkach dłużnik może w państwie wydania domagać się ponownego zbadania europejskiegonakazu zapłaty (art. 18), a w państwie wykonania - odmowy wykonania (art. 22 rozporządzenia).

Zgodnie z art. 23 tego rozporządzenia, w razie złożenia przez pozwanego w państwie wydania wniosku o ponowne zbadanie nakazu zapłaty, sąd państwa wykonania może ograniczyć postępowanie egzekucyjne do środków zabezpieczających, uzależnić wykonanie od złożenia zabezpieczenia określonego przez sąd bądź też - w wyjątkowych przypadkach - zawiesić postępowanie egzekucyjne. Formułatego przepisu jest analogiczna do przyjętej w art. 23 rozporządzenianr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dz.Urz. UE 2004 L 143/15) oraz art. 23 rozporządzenia nr 1896/2006. Na gruncie prawa polskiego idee zawarte w art. 23 obu rozporządzeń przejęte zostały do art. 8202 k.p.c. Szerzej zob. uwagiw pkt 8 B nin. rozdziału w części dotyczącej wykonalności europejskiego nakazu zapłaty.

Odmowa wykonania orzeczenia

Odmowa wykonania orzeczenia wydanego w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń może nastąpić w okolicznościach przewidzianych w art. 22 ust. 1 rozporządzenia nr 861/2007, a więc takich, jakie przewidziane są w art. 22 ust. 1 rozporządzenia nr 1896/2006. Jedyna różnica polega na tym, że w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń nie jest przewidziana odmowa w związku z zapłaceniem powodowi kwoty orzeczonej przez sąd. Szerzej por. uwagiw pkt 8 B niniejszego rozdziału w części dotyczącej odmowy wykonania europejskiego nakazu zapłaty.

ROZPORZĄDZENIE (WE) NR 861/2007 PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY

z dnia 11 lipca 2007 r.

ustanawiające europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń

(Dz.U. UE 2007 L 199/1)

PARLAMENT EUROPEJSKI I RADA UNII EUROPEJSKIEJ,

uwzględniając Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, w szczególności jego art. 61 lit. c) i art. 67,

uwzględniając wniosek Komisji,

uwzględniając opinię Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego,

stanowiąc zgodnie z procedurą określoną w art. 251 Traktatu,

a także mając na uwadze, co następuje:

(1) Wspólnota postawiła sobie za cel utrzymanie i rozwój przestrzeniwolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w której zapewniony jestswobodny przepływ osób. W celu stopniowego tworzenia takiej przestrzeni Wspólnota powinna między innymi przyjąć środki z zakresuwspółpracy sądowej w sprawach cywilnych mających skutki transgraniczne, które to środki są konieczne do należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego.

(2) Zgodnie z art. 65 lit. c) Traktatu środki te obejmują usuwanie przeszkód w należytym przebiegu postępowań cywilnych poprzez wspieranie - w razie potrzeby - zgodności zasad postępowania cywilnego, które mają zastosowanie w państwach członkowskich.

(3) W tym względzie Wspólnota przyjęła już oprócz innych środków rozporządzenie Rady (WE) nr 1348/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie doręczania w państwach członkowskich sądowych i pozasądowychdokumentów w sprawach cywilnych i gospodarczych, rozporządzenie Rady(WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i gospodarczych, decyzję Rady 2001/470/WE z dnia 28 maja 2001 r. ustanawiającą Europejską Sieć Sądową w sprawach cywilnych i gospodarczych oraz rozporządzenie (WE) nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzeniaEuropejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych i rozporządzenie (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. ustanawiające postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty.

(4) Na posiedzeniu w Tampere w dniach 15 i 16 października 1999 r. Rada Europejska wezwała Radę i Komisję do ustanowienia wspólnych zasad proceduralnych dla uproszczonych i przyspieszonych transgranicznych postępowań spornych dotyczących drobnych roszczeń konsumenckich i gospodarczych.

(5) W dniu 30 listopada 2000 r. Rada przyjęła wspólny program Komisji i Rady w zakresie środków wdrażania zasady wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach cywilnych i gospodarczych. Program tenodnosi się do uproszczenia i przyspieszenia rozstrzygania sporów transgranicznych dotyczących drobnych roszczeń. Kwestię tę podjęto wprogramie haskim, przyjętym przez Radę Europejską w dniu 5 listopada2004 r., w którym wezwano do szybkiego podjęcia prac nad procedurą drobnych roszczeń.

(6) W dniu 20 grudnia 2002 r. Komisja przyjęła zieloną księgę dotyczącą postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty oraz wsprawie środków upraszczających i przyspieszających postępowanie sporne dotyczące drobnych roszczeń. Zielona księga zapoczątkowała konsultacje w sprawie środków dotyczących uproszczenia i przyspieszenia postępowania spornego dotyczącego drobnych roszczeń.

(7) Wiele państw członkowskich wprowadziło uproszczone postępowania cywilne w zakresie drobnych roszczeń, jako że koszty, opóźnienia i stopień zawiłości postępowania spornego niekoniecznie zmniejszają się proporcjonalnie do wartości przedmiotu sporu. W sprawach transgranicznych przeszkody na drodze do uzyskania orzeczenia w drodze szybkiego i niedrogiego postępowania są jeszcze większe. Dlatego też konieczne jest ustanowienie europejskiego postępowania wsprawie drobnych roszczeń. Jego celem powinno być ułatwienie dostępudo wymiaru sprawiedliwości. Zakłócenie konkurencji na rynku wewnętrznym na skutek zachwiania równowagi w odniesieniu do funkcjonowania środków proceduralnych przyznanych wierzycielom w różnych państwach członkowskich wiąże się z potrzebą stworzenia prawodawstwa wspólnotowego gwarantującego równe szanse wierzycielom i dłużnikom w całej Unii Europejskiej. Przy ustalaniu kosztów rozpatrywania roszczenia zgodnie z europejskim postępowaniem w sprawie drobnych roszczeń należy uwzględnić zasady prostoty, sprawności i proporcjonalności. Szczegóły dotyczące kosztów, które należy opłacić, powinny być publicznie dostępne, a sposoby ustalaniatych kosztów przejrzyste.

(8) Europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń powinno uprościć oraz przyspieszyć przebieg postępowań spornych dotyczących drobnych roszczeń w sprawach transgranicznych, a także zmniejszyć koszty, poprzez udostępnienie fakultatywnego narzędzia uzupełniającego istniejące możliwości przewidziane w prawie poszczególnych państw członkowskich, które to prawo pozostanie nienaruszone. Niniejsze rozporządzenie powinno również ułatwić uznawanie i wykonywanie orzeczenia wydawanego w innym państwie członkowskim w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń.

(9) Niniejsze rozporządzenie ma na celu propagowanie praw podstawowych i uwzględnia zasady uznane w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Trybunał lub sąd przestrzega prawa do rzetelnego procesu oraz stosuje zasadę postępowania kontradyktoryjnego, w szczególności w trakcie podejmowania decyzji o konieczności przeprowadzenia rozprawy i dopuszczeniu środków dowodowych oraz w zakresie postępowania dowodowego.

(10) W celu ułatwienia obliczania wartości przedmiotu sporu nie powinno się uwzględniać żadnych odsetek od kwoty głównej, wydatków inakładów. Nie wpływa to na uprawnienie sądu lub trybunału do zasądzenia ich w orzeczeniu ani na krajowe zasady dotyczące obliczania odsetek.

(11) W celu ułatwienia wszczęcia europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń powód powinien złożyć pozew, wypełniając standardowy formularz pozwu i składając go w sądzie lub trybunale. Formularz pozwu powinien być złożony jedynie w sądzie lub trybunale zgodnie z jego właściwością.

(12) Do formularza pozwu należy dołączyć w odpowiednich przypadkach wszelkie odpowiednie dokumenty uzupełniające. Nie powinno to jednak uniemożliwiać powodowi złożenia w trakcie postępowania, w odpowiednich przypadkach, dalszych dowodów. Ta sama zasada powinna mieć zastosowanie do odpowiedzi pozwanego.

(13) Pojęcia „oczywiście bezzasadne” i „powództwo niedopuszczalne” wkontekście zwrotu pozwu powinny być określone przez prawo krajowe.

(14) Postępowanie powinno być postępowaniem pisemnym, chyba że sąd lub trybunał stwierdzi, że niezbędne jest przeprowadzenie rozprawy, lub wniesie o to jedna ze stron. Sąd lub trybunał może oddalić taki wniosek. Oddalenie nie podlega osobnemu zaskarżeniu.

(15) Reprezentacja stron przez adwokata lub innego przedstawiciela zawodu prawniczego nie powinna być obowiązkowa.

(16) Pojęcie „powództwa wzajemnego” powinno być interpretowane w rozumieniu art. 6 ust. 3 rozporządzenia (WE) nr 44/2001 jako opierające się na tej samej umowie lub na tym samym stanie faktycznym, na którym zostało oparte powództwo główne w sądzie lub trybunale, w którym zawisło powództwo główne. Artykuł 2 i 4 oraz art. 5 ust. 3, 4 i 5 powinny mieć odpowiednie zastosowanie do powództw wzajemnych.

(17) W przypadkach gdy pozwany powołuje się w trakcie postępowania na zarzut potrącenia, zarzut taki nie powinien stanowić powództwa wzajemnego w rozumieniu niniejszego rozporządzenia. Z tego powodu pozwany nie powinien mieć obowiązku stosowania formularza A, zawartego w załączniku I, do powoływania się na taki zarzut.

(18) Za państwo członkowskie, do którego skierowany jest formularz do celów zastosowania art. 6, uważa się państwo członkowskie, w którym ma nastąpić doręczenie lub do którego dokument ma być wysłany. W celu ograniczenia kosztów i opóźnień dokumenty powinny być doręczane stronom głównie za pośrednictwem poczty, a ich doręczenie powinno być poświadczane potwierdzeniem odbioru zawierającym datę doręczenia.

(19) Strona może odmówić przyjęcia dokumentu w momencie doręczania lub przez zwrócenie dokumentu w terminie jednego tygodnia, jeżeli dokument ten nie jest napisany w języku urzędowym państwa członkowskiego, do którego jest skierowany (lub, jeżeli w danym państwie członkowskim obowiązuje więcej niż jeden język urzędowy, w języku urzędowym lub jednym z języków urzędowych miejsca, w którym ma nastąpić doręczenie lub do którego dokument ma być wysłany) lub wjęzyku zrozumiałym dla adresata, lub jeżeli nie towarzyszy mu tłumaczenie na taki język.

(20) W odniesieniu do przeprowadzenia rozprawy i postępowania dowodowego państwa członkowskie powinny stwarzać zachęty do stosowania nowoczesnych technik komunikowania, z zastrzeżeniem przepisów prawa krajowego państwa członkowskiego, w którym znajduje się sąd lub trybunał. Sąd lub trybunał powinien stosować najprostszei najmniej kosztowne sposoby prowadzenia postępowania dowodowego.

(21) Praktyczna pomoc udostępniana stronom przy wypełnianiu formularzy pozwu powinna obejmować informacje techniczne dotyczące ich dostępności i wypełniania.

(22) Pracownicy sądu lub trybunału mogą również w sposób zgodny z prawem krajowym udzielać informacji dotyczących kwestii proceduralnych.

(23) W związku z celem niniejszego rozporządzenia polegającym na uproszczeniu i przyspieszeniu postępowania spornego dotyczącego drobnych roszczeń w sprawach o charakterze transgranicznym sąd lub trybunał powinien prowadzić postępowanie bez zbędnej zwłoki nawet w przypadkach, gdy rozporządzenie to nie ogranicza określonego stadiumpostępowania żadnym terminem.

(24) Do celów obliczania terminów przewidzianych w niniejszym rozporządzeniu powinno się stosować rozporządzenie Rady (EWG, Euratom) nr 1182/71 z dnia 3 czerwca 1971 r. określające zasady mające zastosowanie do okresów, dat i terminów.

(25) W celu przyspieszenia procesu dochodzenia drobnych roszczeń orzeczenie powinno być wykonalne bez uszczerbku dla możliwości wniesienia odwołania oraz bez konieczności złożenia zabezpieczenia, z wyjątkiem sytuacji przewidzianych w niniejszym rozporządzeniu.

(26) Wszelkie odniesienia do odwołania zawarte w niniejszym rozporządzeniu powinny obejmować wszelkie możliwe środki odwoławcze dostępne w ramach przepisów prawa krajowego.

(27) W składzie sądu lub trybunału musi znajdować się osoba uprawniona do występowania jako sędzia zgodnie z prawem krajowym.

(28) W przypadku gdy sąd lub trybunał ma obowiązek określić termin, strona, której to dotyczy, powinna zostać poinformowana o konsekwencjach jego niedotrzymania.

(29) Koszty postępowania powinna ponosić strona przegrywająca. Koszty postępowania powinny zostać określone zgodnie z prawem krajowym. Ze względu na cele polegające na uproszczeniu i efektywności kosztów postępowania sąd lub trybunał powinien orzec, że strona przegrywająca jest zobowiązana wyłącznie do poniesienia kosztów postępowania, w tym na przykład wszelkich kosztów wynikających z faktu, że druga strona była reprezentowana przez adwokata lub innego przedstawiciela zawodu prawniczego, lub wszelkich kosztów związanych z doręczeniem lub tłumaczeniem dokumentów, które są proporcjonalne do wartości przedmiotu sporu lubbyły konieczne.

(30) W celu ułatwienia uznawania i wykonywania orzeczeń orzeczenie wydane w państwie członkowskim w ramach europejskiego postępowania wsprawie drobnych roszczeń powinno być uznawane i wykonalne w innym państwie członkowskim bez potrzeby wydawania orzeczenia stwierdzającego jego wykonalność oraz bez możliwości zgłaszania sprzeciwu co do jego uznania.

(31) Powinny istnieć minimalne standardy dotyczące ponownego zbadania orzeczenia w przypadkach, gdy pozwany nie mógł zakwestionować powództwa.

(32) Ze względu na cele polegające na uproszczeniu i efektywności kosztów strona dochodząca wykonania orzeczenia nie powinna być zobowiązana do posiadania przedstawiciela ani adresu pocztowego w państwie członkowskim wykonania, poza urzędnikami sądowymi posiadającymi uprawnienia w zakresie postępowania egzekucyjnego zgodnie z prawem krajowym tego państwa członkowskiego.

(33) Rozdział III niniejszego rozporządzenia powinien mieć również zastosowanie do określenia kosztów i wydatków poniesionych w związkuz wykonywaniem obowiązków przez osoby uczestniczące w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w związku z orzeczeniem wydanym zgodnie z procedurą określoną w niniejszym rozporządzeniu.

(34) Środki niezbędne do wykonania niniejszego rozporządzenia powinny zostać przyjęte zgodnie z decyzją Rady 1999/468/WE z dnia 28czerwca 1999 r. ustanawiającą warunki wykonywania uprawnień wykonawczych przyznanych Komisji.

(35) W szczególności należy przyznać Komisji uprawnienia do przyjmowania środków koniecznych do wykonywania niniejszego rozporządzenia a odnoszących się do aktualizacji i zmian o charakterze technicznym w formularzach pozwu, znajdujących się w załączniku. Ponieważ środki te mają charakter ogólny i są opracowane

w celu zmieniania/skreślania elementów innych niż istotne niniejszego rozporządzenia, powinny być przyjmowane zgodnie z procedurą regulacyjną połączoną z kontrolą, przewidzianą w art. 5a decyzji 1999/468/WE.

(36) Jako że cele niniejszego rozporządzenia, mianowicie ustanowienie postępowania, które uprości i przyspieszy rozstrzyganiesporów dotyczących drobnych roszczeń, a także ograniczy koszty, nie mogą zostać w dostatecznym stopniu osiągnięte przez państwa członkowskie, a ze względu na skalę i skutki niniejszego rozporządzenia mogą zostać łatwiej zrealizowane na poziomie Wspólnoty, Wspólnota może podjąć działania zgodnie z zasadą pomocniczości określoną w art. 5 Traktatu. Zgodnie z zasadą proporcjonalności określoną w tym artykule niniejsze rozporządzenie nie wykracza poza zakres konieczny do osiągnięcia tych celów.

(37) Zgodnie z art. 3 Protokołu w sprawie stanowiska Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, dołączonego do Traktatu o Unii Europejskiej oraz do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, Zjednoczone Królestwo i Irlandia powiadomiły o swoim zamiarze uczestniczenia w przyjęciu i stosowaniu niniejszego rozporządzenia.

(38) Zgodnie z art. 1 i 2 Protokołu w sprawie stanowiska Danii, załączonego do Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, Dania nie uczestniczy w przyjęciu niniejszego rozporządzenia i nie wiąże jej ono ani nie ma do niej zastosowania.

PRZYJMUJĄ NINIEJSZE ROZPORZĄDZENIE:

ROZDZIAŁ I

PRZEDMIOT I ZAKRES ZASTOSOWANIA

Artykuł 1

Przedmiot

Na mocy niniejszego rozporządzenia ustanowione zostaje europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń mające na celu uproszczeniei przyspieszenie postępowania spornego dotyczącego drobnych roszczeńw sprawach transgranicznych, a także służące obniżeniu kosztów. Europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń jest dostępne stronom jako alternatywa dla istniejących postępowań przewidzianych w prawie państw członkowskich.

Niniejsze rozporządzenie również eliminuje postępowania wpadkowe konieczne do uznania i stwierdzenia wykonalności w innych państwach członkowskich orzeczeń wydawanych w jednym z państw członkowskich w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń.

Artykuł 2

Zakres zastosowania

1. Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie do transgranicznych spraw cywilnych i gospodarczych bez względu na rodzaj sądu lub trybunału, w przypadku gdy wartość przedmiotu sporu, z wyłączeniem wszystkich odsetek, wydatków i nakładów, nie przekracza 2000 euro w momencie wpłynięcia formularza pozwu do właściwego sądu lub trybunału. Nie ma ono zastosowania w szczególności do spraw podatkowych, celnych lub administracyjnych ani dotyczących odpowiedzialności państwa za działania i zaniechania w wykonywaniu władzy publicznej (acta iure imperii).

2. Niniejsze rozporządzenie nie ma zastosowania do spraw dotyczących:

a) stanu cywilnego, zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych oraz przedstawicielstwa ustawowego osób fizycznych;

b) praw majątkowych wynikających ze stosunków małżeńskich, testamentów i dziedziczenia oraz obowiązków alimentacyjnych;

c) postępowań upadłościowych, postępowań związanych z likwidacją niewypłacalnych spółek lub innych osób prawnych, postępowań układowych oraz innych analogicznych postępowań;

d) ubezpieczeń społecznych;

e) sądownictwa polubownego;

f) prawa pracy;

g) najmu lub dzierżawy nieruchomości, z wyłączeniem powództw dotyczących roszczeń pieniężnych; lub

h) naruszenia prywatności i dóbr osobistych, w tym zniesławienia.

3. W niniejszym rozporządzeniu określenie „państwo członkowskie” oznacza państwa członkowskie z wyjątkiem Danii.

Artykuł 3

Sprawy transgraniczne

1. Do celów niniejszego rozporządzenia przez sprawę transgraniczną rozumie się sprawę, w której przynajmniej jedna ze stron ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie sądu lub trybunału rozpatrującego sprawę.

2. Miejsce zamieszkania ustala się zgodnie z art. 59 i 60 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001.

3. Odpowiednim momentem dla rozstrzygnięcia, czy sprawa ma charaktertransgraniczny, jest data wpłynięcia formularza pozwu do właściwego sądu lub trybunału.

ROZDZIAŁ II

EUROPEJSKIE POSTĘPOWANIE W SPRAWIE DROBNYCH ROSZCZEŃ

Artykuł 4

Wszczęcie postępowania

1. Powód wszczyna europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń, wypełniając formularz pozwu A zawarty w załączniku A i składając go we właściwym sądzie lub trybunale bezpośrednio, za pośrednictwem poczty lub innych środków komunikacji, takich jak fakslub poczta elektroniczna, akceptowanych przez państwo członkowskie, w którym wszczyna się postępowanie. Formularz pozwu zawiera opis

dowodów uzasadniających powództwo, a w stosownych przypadkach dołącza się do niego wszelkie odpowiednie dokumenty uzupełniające.

2. Państwa członkowskie powiadamiają Komisję o środkach komunikowania, które mogą zaakceptować. Komisja podaje te informacjedo wiadomości publicznej.

3. W przypadku gdy wytoczone powództwo nie dotyczy spraw objętych zakresem zastosowania niniejszego rozporządzenia, sąd lub trybunał informuje o tym powoda. Jeżeli powód nie cofnie pozwu, sąd lub trybunał prowadzi postępowanie zgodnie z odpowiednimi przepisami proceduralnymi państwa członkowskiego, w którym prowadzone jest postępowanie.

4. W przypadku gdy sąd lub trybunał uznaje, że informacje przedstawione przez powoda nie są dostatecznie jasne lub odpowiednie, lub w przypadku niewłaściwego wypełnienia formularza pozwu, o ile powództwo nie jest oczywiście bezzasadne lub niedopuszczalne, sąd lub trybunał umożliwia powodowi uzupełnienie lub skorygowanie danych zawartych w formularzu pozwu lub dostarczenie uzupełniających informacji lub dokumentów lub cofnięciepozwu, w terminie określonym przez sąd lub trybunał. W tym celu sąd lub trybunał korzysta z formularza B, załączonego w załączniku II.

W przypadku gdy powództwo jest oczywiście bezzasadne lub niedopuszczalne lub powód nie uzupełni lub nie skoryguje danych zawartych w formularzu pozwu w określonym terminie, pozew zostaje zwrócony.

5. Państwa członkowskie zapewniają dostępność formularza pozwu we wszystkich sądach i trybunałach, w których istnieje możliwość wszczęcia europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń.

Artykuł 5

Przebieg postępowania

1. Europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń jest postępowaniem pisemnym. Sąd lub trybunał przeprowadza rozprawę, jeśli uznaje to za konieczne lub jeśli wnosi o to jedna ze stron. Sąd lub trybunał może oddalić taki wniosek, jeżeli uzna, że w odniesieniu do okoliczności towarzyszących danej sprawie rozprawa nie jest konieczna do rzetelnego przeprowadzenia sprawy. Postanowienie o oddaleniu wniosku uzasadniane jest na piśmie. Postanowienie nie podlega odrębnemu zaskarżeniu.

2. Po otrzymaniu odpowiednio wypełnionego formularza pozwu sąd lub trybunał wypełnia część I odpowiedzi formularza C, zawartego w załączniku III.

Odpis pozwu wraz, w stosownym przypadku, z załącznikami oraz z wypełnionym formularzem odpowiedzi zostaje doręczony pozwanemu zgodnie z art. 13. Dokumenty te są wysyłane w terminie 14 dni od otrzymania należycie wypełnionego formularza pozwu.

3. Pozwany składa odpowiedź w terminie 30 dni od doręczenia formularza pozwu i formularza odpowiedzi, wypełniając część II formularza odpowiedzi C, załączając, w odpowiednich przypadkach, wszelkie odpowiednie dokumenty uzupełniające i odsyłając je do sądu lub trybunału, lub też udziela odpowiedzi w inny odpowiedni sposób bez wykorzystania formularza odpowiedzi.

4. W terminie 14 dni od otrzymania odpowiedzi pozwanego sąd lub trybunał wysyła powodowi kopię odpowiedzi wraz ze wszelkimi istotnymi dokumentami uzupełniającymi.

5. Jeżeli w swojej odpowiedzi pozwany twierdzi, że wartość roszczenia niepieniężnego przekracza wartość określoną w art. 2 ust.1, sąd lub trybunał decyduje, w terminie 30 dni od wysłania odpowiedzi powodowi, czy roszczenie jest objęte zakresem zastosowania niniejszego rozporządzenia. Postanowienie w tym przedmiocie nie podlega odrębnemu zaskarżeniu.

6. Każde powództwo wzajemne, które należy złożyć na formularzu A, oraz wszelkie istotne dokumenty uzupełniające przekazywane są powodowi zgodnie z art. 13. Dokumenty te są wysyłane w terminie 14 dni od ich otrzymania.

Powód ma 30 dni od daty doręczenia, aby odpowiedzieć na powództwo wzajemne.

7. Jeśli w sprawie z powództwa wzajemnego wartość przedmiotu sporu przekracza wartość graniczną określoną w art. 2 ust. 1, roszczenia dochodzonego z powództwa głównego, a także roszczenia dochodzonego zpowództwa wzajemnego nie można dochodzić w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń, lecz zgodnie z odpowiednimi przepisami proceduralnymi mającymi zastosowanie w państwie członkowskim, w którym prowadzone jest postępowanie.

Artykuł 2 i 4 oraz ust. 3, 4 i 5 niniejszego artykułu mają odpowiednie zastosowanie do powództw wzajemnych.

Artykuł 6

Języki

1. Pozew, odpowiedź na pozew, powództwo wzajemne, odpowiedź na powództwo wzajemne oraz wszelkie opisy istotnych dokumentów

uzupełniających są składane w języku lub jednym z języków sądu lub trybunału.

2. Jeśli jakikolwiek inny dokument otrzymany przez sąd lub trybunał nie jest sporządzony w języku, w którym prowadzone jest postępowanie, sąd lub trybunał może wymagać tłumaczenia takiego dokumentu jedynie w przypadku, gdy tłumaczenie takie jest niezbędne do wydania orzeczenia.

3. W przypadku gdy strona odmówi przyjęcia dokumentu, dlatego że niejest on sporządzony w jednym z następujących języków:

a) w języku urzędowym państwa członkowskiego, do którego jest skierowany, lub - jeżeli w tym państwie członkowskim obowiązuje więcej niż jeden język urzędowy - w języku urzędowym lub w jednym z języków urzędowych obowiązujących w miejscu, w którym ma nastąpić doręczenie lub do którego dokument ma być wysłany; lub

b) w języku zrozumiałym dla adresata,

sąd lub trybunał powiadamia o tym drugą stronę, po to, aby strona tadostarczyła tłumaczenie dokumentu.

Artykuł 7

Zakończenie postępowania

1. W terminie 30 dni od otrzymania odpowiedzi pozwanego lub powoda, złożonych w terminie przewidzianym w art. 5 ust. 3 lub 6, sąd lub trybunał wydaje orzeczenie lub:

a) żąda od stron przedstawienia dalszych szczegółowych informacji dotyczących powództwa w określonym terminie nieprzekraczającym 30 dni;

b) przeprowadza postępowanie dowodowe zgodnie z art. 9; lub

c) wzywa strony na rozprawę, która ma odbyć się w terminie 30 dni odwezwania.

2. Sąd lub trybunał wydaje orzeczenie w terminie 30 dni od dnia zamknięcia rozprawy albo od otrzymania wszystkich informacji niezbędnych do wydania orzeczenia. Orzeczenie zostaje doręczone stronom zgodnie z art. 13.

3. Jeśli sąd lub trybunał nie otrzyma odpowiedzi od właściwej stronyw terminie przewidzianym w art. 5 ust. 3 lub 6, sąd lub trybunał wydaje orzeczenie w sprawie z powództwa głównego lub z powództwa wzajemnego.

Artykuł 8

Rozprawa

Sąd lub trybunał może przeprowadzić rozprawę w drodze konferencji wideo lub za pośrednictwem innych środków łączności, jeżeli pozwalają na to środki techniczne.

Artykuł 9

Postępowanie dowodowe

1. Sąd lub trybunał dopuszcza określone środki dowodowe oraz określazakres postępowania dowodowego niezbędny do wydania orzeczenia zgodnie z zasadami regulującymi przeprowadzenie postępowania dowodowego. Sąd lub trybunał może dopuścić dowód z pisemnych zeznań świadków, biegłych lub stron. Sąd lub trybunał może przeprowadzić rozprawę w drodze konferencji wideo lub za pośrednictwem innych technologii komunikowania się, jeżeli pozwalają na to środki techniczne.

2. Sąd lub trybunał dopuszcza dowód z opinii biegłych lub z zeznań ustnych tylko wtedy, gdy jest to niezbędne do wydania orzeczenia. Podejmując taką decyzję, sąd lub trybunał bierze pod uwagę wiążące się z tym koszty.

3. Sąd lub trybunał wybiera najprostsze i najmniej kłopotliwe sposoby prowadzenia postępowania dowodowego.

Artykuł 10

Reprezentacja stron

Reprezentacja przez adwokata lub innego przedstawiciela zawodu prawniczego nie jest obowiązkowa.

Artykuł 11

Pomoc udostępniana stronom

Państwa członkowskie zapewniają możliwość uzyskania przez strony praktycznej pomocy w wypełnianiu formularzy.

Artykuł 12

Zakres kompetencji sądu lub trybunału

1. Sąd lub trybunał nie zobowiązuje stron do dokonywania oceny prawnej powództwa.

2. W razie potrzeby sąd lub trybunał informuje strony o kwestiach proceduralnych.

3. W odpowiednich przypadkach sąd lub trybunał dąży do osiągnięcia ugody pomiędzy stronami.

Artykuł 13

Doręczanie dokumentów

1. Dokumenty są doręczane drogą pocztową, a ich doręczenie jest poświadczane potwierdzeniem odbioru zawierającym datę doręczenia.

2. Jeśli doręczenie zgodnie z ust. 1 nie jest możliwe, dokumenty można doręczyć w jeden ze sposobów określonych w art. 13 lub 14 rozporządzenia (WE) nr 805/2004.

Artykuł 14

Terminy

1. W przypadku gdy sąd lub trybunał określa termin, strona, której to dotyczy, powinna zostać poinformowana o konsekwencjach niedotrzymania tego terminu.

2. Sąd lub trybunał może przedłużyć terminy przewidziane w art. 4 ust. 4, art. 5 ust. 3 i 6 oraz art. 7 ust. 1 w wyjątkowych przypadkach, jeżeli jest to konieczne dla ochrony praw stron.

3. Jeśli w wyjątkowych przypadkach dotrzymanie przez sąd lub trybunał terminów przewidzianych w art. 5 ust. 2-6 oraz art. 7 nie jest możliwe, sąd lub trybunał niezwłocznie podejmuje niezbędne kroki przewidziane w tych przepisach.

Artykuł 15

Wykonalność orzeczenia

1. Orzeczenie jest wykonalne bez uszczerbku dla możliwości wniesienia odwołania. Nie jest konieczne złożenie zabezpieczenia.

2. Artykuł 23 ma także zastosowanie w przypadku, gdy orzeczenie ma być wykonane w państwie członkowskim, w którym wydano orzeczenie.

Artykuł 16

Koszty

Koszty postępowania ponosi strona przegrywająca. Jednak sąd lub trybunał nie zasądza na rzecz strony wygrywającej kosztów, które były zbędne lub nieproporcjonalne do wartości przedmiotu sporu.

Artykuł 17

Środki odwoławcze

1. Państwa członkowskie powiadamiają Komisję, czy zgodnie z ich prawem proceduralnym możliwe jest złożenie środka odwoławczego od orzeczenia wydanego w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń i w jakim terminie należy wnieść taki środek odwoławczy. Komisja podaje tę informację do publicznej wiadomości.

2. Artykuł 16 ma zastosowanie w przypadku wniesienia środka odwoławczego.

Artykuł 18

Minimalne standardy ponownego zbadania orzeczenia

1. Pozwany ma prawo złożyć wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia wydanego w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń w sądzie lub trybunale znajdującym się pod jurysdykcją państwa członkowskiego, w którym wydano orzeczenie, jeśli:

a) (i) pozew lub wezwanie na rozprawę zostały doręczone bez potwierdzenia osobistego odbioru przez tę stronę w sposób przewidziany w art. 14 rozporządzenia (WE) nr 805/2004; i

(ii) doręczenie nie nastąpiło w czasie wystarczającym dla umożliwienia pozwanemu przygotowanie się do obrony bez jego winy;

lub

b) pozwany nie miał możliwości wniesienia odpowiedzi na pozew z powodu siły wyższej lub z powodu nadzwyczajnych okoliczności, które były przez niego niezawinione,

pod warunkiem niezwłocznego podjęcia przez niego działań w obu przypadkach.

2. Jeśli sąd lub trybunał odrzuci wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia z braku podstaw, określonych w ust. 1, orzeczenie pozostaje w mocy.

Jeśli sąd lub trybunał uzna, że ponowne zbadanie orzeczenia jest uzasadnione jedną z podstaw określonych w ust. 1, orzeczenie wydane w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń zostaje uchylone.

Artykuł 19

Właściwe prawo proceduralne

Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia, europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń podlega przepisom proceduralnym państwa członkowskiego, w którym prowadzone jest postępowanie.

ROZDZIAŁ III

UZNAWANIE I WYKONYWANIE ORZECZEŃ W INNYM PAŃSTWIE CZŁONKOWSKIM

Artykuł 20

Uznawanie i wykonywanie orzeczeń

1. Orzeczenie wydane w państwie członkowskim w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń jest uznawane i wykonywane w innym państwie członkowskim bez potrzeby stwierdzania wykonalnościoraz bez możliwości sprzeciwienia się co do jego uznania.

2. Na wniosek jednej ze stron sąd lub trybunał wydaje zaświadczenie,dotyczące orzeczenia w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń, używając do tego formularza D zawartego w załączniku IV, bez dodatkowych opłat.

Artykuł 21

Postępowanie egzekucyjne

1. Bez uszczerbku dla przepisów niniejszego rozdziału, postępowania egzekucyjne podlegają prawu państwa członkowskiego wykonania.

Orzeczenie wydane w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń jest wykonywane na tych samych warunkach co orzeczenie wydane w państwie członkowskim wykonania.

2. Strona dochodząca wykonania przedstawia:

a) odpis orzeczenia spełniający warunki niezbędne do ustalenia jego autentyczności; i

b) kopię formularza, o którym mowa w art. 20 ust. 2, oraz, w razie potrzeby, jego tłumaczenie na język urzędowy państwa członkowskiego wykonania lub, jeśli w tym państwie członkowskim obowiązuje kilka języków urzędowych, na język urzędowy lub jeden z języków urzędowych, w jakim zgodnie z prawem tego państwa członkowskiego prowadzi się postępowanie sądowe w miejscu, gdzie dochodzi się wykonania zgodnie z prawem tego państwa członkowskiego, lub na jakikolwiek inny język wskazany przez państwo członkowskie wykonaniajako przez nie akceptowany. Każde państwo członkowskie może wskazać język lub języki urzędowe instytucji Unii Europejskiej inne niż jegowłasny język urzędowy, które może zaakceptować do celów europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń. Treść formularza D tłumaczona jest przez osobę uprawnioną do sporządzania tłumaczeń w jednym z państw członkowskich.

3. Strona dochodząca wykonania orzeczenia wydanego w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń w innym państwie członkowskim nie musi posiadać:

a) pełnomocnika; lub

b) adresu pocztowego

w państwie członkowskim wykonania, innego niż osoba posiadająca uprawnienia w zakresie postępowania egzekucyjnego.

4. Strona, która w jednym państwie członkowskim składa wniosek o wykonanie orzeczenia wydanego w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń w innym państwie członkowskim, nie jest zobowiązana do składania żadnego zabezpieczenia, gwarancji lub kaucji - bez względu na ich nazwę - z tego tytułu, że jest cudzoziemcem lub nie ma miejsca zamieszkania ani miejsca pobytu w państwie członkowskim wykonania.

Artykuł 22

Odmowa wykonania

1. Na wniosek strony, wobec której dochodzi się wykonania, właściwy sąd lub trybunał w państwie członkowskim wykonania odmawia wykonania, jeżeli orzeczenia wydanego w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń nie można pogodzić z wcześniejszym orzeczeniem wydanym w jakimkolwiek państwie członkowskim lub w państwie trzecim, o ile:

a) wcześniejsze orzeczenie zostało wydane w odniesieniu do tego samego roszczenia i dotyczyło tych samych stron;

b) wcześniejsze orzeczenie zostało wydane w państwie członkowskim wykonania lub spełnia warunki niezbędne do uznania go w państwie członkowskim wykonania; i

c) niemożność pogodzenia nie była i nie mogła być podniesiona w formie zarzutu w postępowaniu sądowym w państwie członkowskim, w którym wydano orzeczenie w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń.

2. W żadnych okolicznościach orzeczenie wydane w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń nie może zostać ponownie zbadane pod względem merytorycznym w państwie członkowskim wykonania.

Artykuł 23

Zawieszenie lub ograniczenie wykonania

Jeżeli strona kwestionuje orzeczenie wydane w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń lub zakwestionowanie go jest nadal dopuszczalne lub gdy strona złożyła wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia w rozumieniu art. 18, właściwy sąd, trybunał lubwłaściwy organ w państwie członkowskim wykonania może, na wniosek strony, wobec której dochodzi się wykonania:

a) ograniczyć postępowanie wykonawcze do środków zabezpieczających;

b) uzależnić wykonanie od złożenia zabezpieczenia określonego przez sąd, trybunał lub właściwy organ; lub

c) w wyjątkowych przypadkach zawiesić postępowanie wykonawcze.

ROZDZIAŁ IV

PRZEPISY KOŃCOWE

Artykuł 24

Informacje

Państwa członkowskie współpracują w celu informowania społeczeństwa i środowisk zawodowych o europejskim postępowaniu w sprawie drobnychroszczeń, w tym o kosztach tego postępowania, w szczególności poprzez Europejską Sieć Sądową w sprawach cywilnych i gospodarczych,utworzoną decyzją 2001/470/WE.

Artykuł 25

Informacje odnoszące się do właściwości, środków komunikowania się iśrodków odwoławczych

1. Do dnia 1 stycznia 2008 r. państwa członkowskie powiadamiają Komisję:

a) które sądy lub trybunały są właściwe do wydawania orzeczeń w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń;

b) o środkach komunikowania się zatwierdzonych do celów europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń i dostępnych dla sądów lub trybunałów zgodnie z art. 4 ust. 1;

c) czy zgodnie z ich prawem proceduralnym możliwe jest wniesienie środka odwoławczego zgodne z art. 17 i w jakim sądzie lub trybunale można je wnieść;

d) o językach akceptowanych zgodnie z art. 21 ust. 2 lit. b); i

e) które organy są właściwe w zakresie wykonania, a które organy są właściwe do celów stosowania art. 23.

Państwa członkowskie powiadamiają Komisję o wszelkich późniejszych zmianach tych informacji.

2. Komisja podaje informacje przekazane zgodnie z ust. 1 do publicznej wiadomości, publikując je w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej oraz za pomocą wszelkich innych odpowiednich środków.

Artykuł 26

Środki wykonawcze

Środki niezbędne do wprowadzenia w życie niniejszego rozporządzenia w odniesieniu do aktualizacji lub wprowadzenia zmian o charakterze technicznym do formularzy, których wzór zawarty jest w załącznikach,przyjmowane są zgodnie z procedurą regulacyjną połączoną z kontrolą,o której mowa w art. 27 ust. 2.

Artykuł 27

Komitet

1. Komisję wspiera komitet.

2. W przypadku odesłania do niniejszego ustępu stosuje się art. 5a ust. 1-4 oraz art. 7 decyzji 1999/468/WE, z uwzględnieniem przepisówjej art. 8.

Artykuł 28

Przegląd

W terminie do dnia 1 stycznia 2014 r. Komisja przedstawia Parlamentowi Europejskiemu, Radzie i Europejskiemu Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu szczegółowe sprawozdanie omawiające, jak postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty sprawdza się w praktyce, łącznie z zagadnieniem progowej wartości przedmiotu sporu,o którym mowa w art. 2 ust. 1. Sprawozdanie to zawiera ocenę dotychczasowego stosowania tego postępowania oraz rozszerzoną ocenę jego skutków w każdym państwie członkowskim.

W tym celu oraz po to, by zagwarantować, że najlepsze wzorce stosowane w Unii Europejskiej są należycie uwzględniane i odzwierciedlają zasady poprawnej legislacji, państwa członkowskie przekazują Komisji informacje dotyczące transgranicznego stosowania europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń. Informacje te obejmują opłaty sądowe, sprawność postępowania, efektywność, łatwość stosowania i wewnętrzne procedury dotyczące drobnych roszczeń w państwach członkowskich.

Do sprawozdania Komisji dołącza się, w miarę potrzeby, wnioski dotyczące zmian.

Artykuł 29

Wejście w życie

1. Niniejsze rozporządzenie wchodzi w życie następnego dnia po jego publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.

2. Niniejsze rozporządzenie stosuje się od dnia 1 stycznia 2009 r., z wyjątkiem art. 25, który stosuje się od 1 stycznia 2008 r.

Niniejsze rozporządzenie wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich zgodnie z Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską.

Sporządzono w Strasburgu dnia 11 lipca 2007 r.

9. Elektroniczne postępowanie upominawcze

A. Uwagi wstępne

Elektroniczne postępowanie upominawcze (e.p.u.) wprowadzone zostało do Kodeksu postępowania cywilnego ustawą z 9 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 26, poz. 156 ze zm.). W przepisach tej ustawy, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2010 r., utworzono „e-sąd” w celu sprawniejszego rozpoznawania roszczeń, dochodzonych według przepisów o postępowaniu upominawczym. Zakres podmiotowy e.p.u. wprawdzie nie jest ograniczony, niemniej jednak jest ono przeznaczone głównie dla tzw. powodów masowych, których roszczenia są udowodnione dokumentami, najczęściej fakturami bądź rachunkami. Zakres przedmiotowy e.p.u. obejmuje roszczenia pieniężne i inne, wskazane przez przepis szczególny, na zasadzie analogicznej do regulacji obowiązującej w art. 498 § 1 k.p.c. W elektronicznym postępowaniu pominawczym rozpatrywane są również sprawy gospodarcze,jednakże z wyłączeniem stosowania przepisów Kodeksu postępowania cywilnego regulujących postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych(art. 4791a oraz art. 50529 k.p.c.).

Czynności w elektronicznym postępowaniu upominawczym podejmowane przez sąd, przewodniczącego i referendarza sądowego są utrwalane tylko w systemie informatycznym, gdyż założeniem tego rozwiązania

jest rezygnacja z prowadzenia akt papierowych (art. 50530 § 2 k.p.c.).

Regulacje zawarte w art. 50528-50537 k.p.c. korespondują z konstrukcjami przyjętymi w postępowaniu upominawczym, jednak z odrębnościami wynikającymi z istoty postępowania elektronicznego.

Uruchomienie e.p.u. zależy od powoda. Jeśli się na to zdecyduje, powinien wnieść pismo wszczynające postępowanie (pozew zawierający wniosek o wydanie nakazu zapłaty) drogą elektroniczną. Pisma procesowe powoda niewniesione w tej formie nie wywołują skutków prawnych, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma do sądu (art. 50531§ 1 k.p.c.) Dla pozwanego metodą komunikacji jest, według jego wyboru, droga elektroniczna lub tradycyjna droga pisma procesowego. Jeśli pozwany wniesie pismo drogą elektroniczną, to metoda elektroniczna staje się wyłączna także dla niego i nie jest już możliwe późniejsze wnoszenie innych pism w drodze tradycyjnej. Jest to istotne zarówno dla kwestii ustalenia jednolitej metody kontaktu sądu z pozwanym, jak i biegu terminów procesowych. Ze względu na konieczność zapewnienia pozwanemu wiedzy o takich konsekwencjach sądobowiązany jest udzielić pozwanemu w tym zakresie stosownych pouczeńprzy pierwszym doręczeniu (art. 50531 § 2-4 k.p.c.).

B. Wnoszenie i doręczanie pism

Datą wniesienia pisma procesowego drogą elektroniczną jest data wprowadzenia pisma do systemu teleinformatycznego (art. 50530 § 5 k.p.c.). Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw informatyzacji określił, w drodze rozporządzenia z 28 grudnia 2009 r. (Dz.U. Nr 226, poz. 1832), sposób wnoszenia pism procesowych drogą elektroniczną, mając na względzie zapewnienieskuteczności wnoszenia pism oraz ochronę praw osób wnoszących pisma (art. 50531 § 6 k.p.c.).

Doręczeń powodowi dokonuje się za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego elektroniczne postępowanie

upominawcze (doręczenie elektroniczne), a pozwanemu - w przypadku gdy wniesie pismo drogą elektroniczną. W przypadku doręczenia elektronicznego pismo uznaje się za doręczone z datą wskazaną w elektronicznym potwierdzeniu odbioru korespondencji, a przy braku takiego potwierdzenia doręczenie uznaje się za skuteczne z upływem 14 dni od daty umieszczenia pisma w systemie teleinformatycznym (art. 1311 § 1 i 2 k.p.c.). Szczegóły w tym zakresie określił Minister Sprawiedliwości w rozporządzeniu z 28 grudnia 2009 r. (Dz.U. Nr 226, poz. 1831). Tryb doręczeń elektronicznych w e.p.u. musi zapewnić skuteczność doręczeń oraz ochronę praw osób, którym pisma są doręczane. Przyjmuje się, że doręczenie elektroniczne następuje nie na adresy pocztowe zakładane na komercyjnych serwerach, lecz na specyficzną skrzynkę pocztową zakładaną na potrzeby tego postępowania. Nie będzie to adres poczty elektronicznej umożliwiający normalną korespondencję, lecz „adres-tożsamość” w określonym systemie teleinformatycznym umożliwiający komunikację e-sądu z użytkownikiem. Taka skrzynka wygenerowana na potrzeby postępowania będzie przypominać raczej sposoby otrzymywaniainformacji na portalach aukcyjnych. Korzystanie z doręczeń elektronicznych wiąże się z obowiązkiem sprawdzania konta co najmniej co 14 dni. Obowiązek sprawdzenia konta co 14 dni jest nawiązaniem do stosowanego powszechnie podwójnego awizowania, co oznacza praktycznie 14 dni oczekiwania na odbiór przesyłki w urzędzie pocztowym. Doręczenie nastąpi, gdy adresat odczyta przesyłkę, co wygeneruje automatyczną informację (elektroniczne potwierdzenie odbioru), zapisaną w aktach sprawy lub też gdy upłynie14 dni od jej zamieszczenia (elektroniczne awizowanie).

C. Pozew

Pozew powinien zawierać dane niezbędne do identyfikacji osoby wnoszącej pismo. Danymi takimi są: imię i nazwisko, adres, siedziba,ale również niepowtarzalny identyfikator. Dla osoby fizycznej takim identyfikatorem jest numer PESEL, natomiast dla powoda innego niż osoba fizyczna jest nim numer NIP i właśnie z takim identyfikatorem będzie się wiązać login i hasło. Do numeru PESEL będzie przypisane imię i nazwisko. Dane te są niezbędne do identyfikacji osoby z podpisem elektronicznym, bez ich wskazania bowiem nie jest możliwe wygenerowanie podpisu elektronicznego. W praktyce dla uzyskania

podpisu już samo przygotowywanie pozwu będzie wymagać podania takiego identyfikatora. Identyfikator jest również potrzebny przy przeszukiwaniu masowej bazy danych, poszukiwanie określonej osoby poimieniu i nazwisku bowiem daje jedynie krąg imion i nazwisk, który trzeba dopiero przeszukać pod kątem tego, czy nie jest to większa grupa osób o tożsamych imionach i nazwiskach. W pozwie powód powinien ponadto wskazać dowody na poparcie swoich twierdzeń. Dowodów nie dołącza się do pozwu (art. 50532 k.p.c.).

D. Sprzeciw od nakazu zapłaty

Postępowanie elektroniczne zostało ukształtowane jako odrębne postępowanie, mające charakter wezwania do zapłaty. Wniesienie sprzeciwu od wydanego nakazu zapłaty następuje przez złożenie samegooświadczenia, z którego wynika, że pozwany wyraża sprzeciw co do wydanego nakazu zapłaty bez konieczności uzasadnienia sprzeciwu i przedstawiania dowodów. W sprzeciwie pozwany - jeśli chce skorzystaćz przysługujących mu uprawnień - powinien przedstawić zarzuty, którepod rygorem utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (por. art. 25 § 2, art. 202 i 1105 § 3 k.p.c.). W art.50536 k.p.c. wyraźnie wyeliminowano zastosowanie art. 503 § 1 zd. drugie k.p.c., określającego w zwykłym postępowaniu upominawczym wymagania sprzeciwu w zakresie treści zarzutów, z wyjątkiem zarzutów, które - jak już zaznaczono - pod rygorem ich utraty należyzgłosić przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. W istocie więcsprzeciw spełnia wymagania prawa, jeśli zawiera oświadczenie, w którym skarżący daje wyraz, że nie zgadza się z wydanym nakazem zapłaty („wnoszę sprzeciw od wydanego nakazu zapłaty”). Przepisy nieprzewidują możliwości wnoszenia sprzeciwu co do części nakazu zapłaty. Wniesienie sprzeciwu powoduje, że nakaz zapłatytraci moc w całości (art. 50536 k.p.c.).

E. Postępowanie po wniesieniu sprzeciwu

W zwykłym postępowaniu upominawczym: 1) w razie braku podstaw do wydania nakazu, 2) gdy sąd z urzędu uchyli nakaz zapłaty z przyczyn wskazanych w art. 5021 § 1 i 2 k.p.c., 3) w przypadku skutecznego wniesienia sprzeciwu - sprawę kieruje się na rozprawę. W elektronicznym postępowaniu upominawczym w takich sytuacjach „e-sąd”

przekazuje sprawę do sądu według właściwości ogólnej (art. 50533 § 1, art. 50534 § 1, art. 50536 § 1 k.p.c.). W pierwszym i drugim przypadku postanowienie o przekazaniu sprawy doręcza się tylko powodowi (art. 50533 § 2, art. 50534 § 2 k.p.c.). Sąd, któremu sprawa została przekazana, nie jest - zgodnie z art. 50536 § 1 k.p.c. - związany takim postanowieniem w razie, gdy w sprzeciwie pozwany podniesie zarzut dotyczący właściwości wyłącznej umownej, o której mowa w art. 46 § 1 k.p.c. Uregulowanie przyjęte w art. 50536 § 1 k.p.c. pozostaje w ścisłym związku z nowym brzmieniem art. 46 § 1 k.p.c., które należy wiązać z zamierzeniem ewentualnego utworzeniajednego e-sądu odwoławczego (wydziału w sądzie okręgowym, rozpoznającego sprawy cywilne, gospodarcze i ewentualnie także z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych) mającego dostęp do systemu informatycznego e-sądu.

Po przekazaniu sprawy powód na wezwanie przewodniczącego lub referendarza sądowego ma możliwość uzupełnienia w terminie dwutygodniowym od daty doręczenia wydanego w tym przedmiocie zarządzenia - braków formalnych pozwu (np. złożyć dokument pełnomocnictwa) oraz uzupełnienia pozwu w sposób odpowiedni dla postępowania, w którym sprawa będzie rozpoznawana (np. w sprawach gospodarczych). W wypadku nieuzupełnienia warunków formalnych pozwu sąd, na posiedzeniu niejawnym, powinien wydać postanowienie o umorzeniu postępowania, które wraz z uzasadnieniem doręcza się - na ogólnych zasadach - powodowi (art. 357 § 2 k.p.c.), natomiast pozwanemu należy doręczyć takie postanowienie tylko wtedy, gdy wcześniej doręczono mu odpis pozwu (art. 50537 § 2 k.p.c.). Jest to uregulowanie odmienne w stosunku do przyjętego w art. 130 § 2 k.p.c., który przewiduje w takiej sytuacji wydanie przez przewodniczącego (referendarza sądowego) zarządzenia o zwrocie pozwu. W razie uzupełnienia pozwu przez powoda przewodniczący lub referendarz sądowy powinien wydać zarządzenie, w którym - zgodnie z art. 50537 § 3 k.p.c. - wezwie pozwanego, aby w terminie dwutygodniowym liczonym od daty jego doręczenia „uzupełnił sprzeciw w sposób odpowiedni dla postępowania, w którym sprawa będzie rozpoznana”. W istocie nie chodzi o „uzupełnienie sprzeciwu” jako środka zaskarżenia, skutki jego wniesienia bowiem już nastąpiły, lecz o uzupełnienie treści zawartej w sprzeciwie w celu wypełnienia obowiązków procesowych, jakie ciążą na pozwanym po doręczeniu mu

odpisu pozwu, a które określone są w przepisach postępowania, wedługktórego sprawa będzie rozpoznawana (np. według przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych). W zarządzeniu wzywającym pozwanego do „uzupełnienia sprzeciwu” obowiązki pozwanegooraz rygor ich niezachowania powinny zostać określone.

F. Pełnomocnictwo

Istota elektronicznego postępowania upominawczego polegać ma na szybkim wydaniu orzeczenia. W związku z tym na potrzeby tego postępowania zmienione zostały art. 89 § 1, 126 i 128 k.p.c., przez wprowadzenie zasady, że w postępowaniu tym nie dołącza się odpisów pisma, załączników i pełnomocnictwa. Co do pełnomocnictwa - wystarczające jest poprzestanie na oświadczeniu pełnomocnika wskazującego na uzyskanie umocowania, datę, zakres pełnomocnictwa oraz okoliczności wymienione w art. 87 k.p.c. Zasada ta obowiązuje -w braku rozróżnienia - zarówno przy wnoszeniu pisma drogą elektroniczną, jak i tradycyjną (w przypadku pozwanego, który może wybrać taką metodę komunikacji). Zabezpieczeniem przed lekkomyślnym nadużywaniem powoływania się na istnienie pełnomocnictwa jest nałożenie obowiązku powołania się na pełnomocnictwo ze wskazaniem daty, zakresu pełnomocnictwa oraz okoliczności wymienionych w art. 87 k.p.c., co zapewne wymuszone zostanie przez system elektroniczny.W razie przekazania sprawy sądowi według właściwości ogólnej pełnomocnik powinien złożyć pełnomocnictwo zgodnie z ogólnymi zasadami wykazywania umocowania do działania w sprawie.

G. Podpis elektroniczny

Według art. 126 § 5 k.p.c. pismo wniesione drogą elektroniczną powinno zostać opatrzone podpisem elektronicznym w rozumieniu art. 3pkt 1 ustawy z 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz.U. Nr 130, poz. 1450 ze zm.). Pojęcie „podpisu elektronicznego” obejmuje również, choć nie tylko, bezpieczny podpis elektroniczny weryfikowany ważnym kwalifikowanym certyfikatem.

Podkreślić należy, że strony co do zasady nie muszą posługiwać się ostatnio wymienionym podpisem. Wystarczający jest podpis

elektroniczny w rozumieniu wspomnianego przepisu art. 3 pkt 1 ustawyz 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym. Dopuszczenie posługiwania się zwykłym podpisem elektronicznym ma na celu umożliwienie powszechnie dostępnej i taniej elektronicznej identyfikacji obywateli. Stanowi to znaczące ułatwienie zarówno dla podmiotów wykonujących zadania publiczne, jak i dla obrotu gospodarczego.

Na podstawie art. 126 § 6 k.p.c. Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie z 28 grudnia 2009 r. w sprawie trybu zakładania kontaoraz sposobu posługiwania się podpisem elektronicznym w elektronicznym postępowaniu upominawczym (Dz.U. Nr 226, poz. 1830). Istnieje bowiem potrzeba zróżnicowania dróg uzyskiwania podpisu elektronicznego, w szczególności dla zawodowych pełnomocników oraz tzw. powodów masowych.

H. Droga elektroniczna w postępowaniu egzekucyjnym

Korzystanie z drogi elektronicznej dla uzyskania nakazu spowodowało zmiany w przepisach regulujących egzekucję na podstawie nakazów zapłaty wydanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym. W związku z tym zmianami objęte zostały przepisy art. 773, 781, 783, 795, 797, 805, 816 k.p.c. a także dodany został art. 8161 k.p.c. Ramy opracowania nie pozwalają na szczegółowe omówienie tych zmian. Ograniczając się zatem tylko do ich zasygnalizowania dodać należy, że ustawodawca uznał za zbędne zastosowanie w tym postępowaniu typowych zasad regulujących posługiwanie się tytułem wykonawczym, a więc dokumentem papierowym z pieczęcią. Za wystarczające uznał posłużenie się, jako dokumentem papierowym, wydrukiem z systemu teleinformatycznego z nadrukowaną klauzulą. Dokument taki będzie opatrzony kodem pozwalającym zweryfikować autentyczność dokumentu. Komornik, posługując się uprawnieniami dostępu do elektronicznych tytułów wykonawczych, zaznaczy, że prowadzi egzekucję na podstawie takiego tytułu oraz zaznaczy wynik egzekucji, posługując się przy tym bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu.Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XXI

Sąd polubowny

1. Uwagi wstępne

Zamieszczone w Kodeksie postępowania cywilnego przepisy o sądzie polubownym (art. 695-715) zmieniane były wielokrotnie w latach 1989-2004. Ostatecznie ustawodawca zdecydował się na uchylenie części pierwszej księgi trzeciej tego Kodeksu, dodał część piątą (art. 1154-1217 k.p.c.) zatytułowaną „Sąd polubowny (arbitrażowy)”, którejprzepisy regulują postępowanie przed sądem polubownym oraz sądem państwowym - właściwym w rozumieniu tych przepisów do rozstrzygania różnych kwestii związanych z postępowaniem przed sądem polubownym oraz skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego, a także wniosku o uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku tego sądu lub zawartej przed nim ugody (ustawa z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy - Kodekspostępowania cywilnego, Dz.U. Nr 178, poz. 1478).

Koncentrując uwagę na tych przepisach, które wyznaczają kompetencje sądu państwowego w związku z prowadzonym lub zakończonym postępowaniem przed sądem polubownym, omówienie samego postępowania przed tym sądem, jego składu i właściwości zostało znacznie ograniczone lub nawet pominięte, natomiast istota zapisu na sąd polubowny przedstawiona została w zakresie koniecznym przy ocenie, jakiej dokonuje sąd państwowy, rozpoznając skargę o uchylenie wyrokusądu polubownego lub wniosek o uznanie lub stwierdzenie wykonalnościtakiego wyroku.

Sądem polubownym jest sąd niepaństwowy powołany zgodną wolą stron dorozstrzygania ich sporu wyrokiem mającym moc prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego. Sama wola stron jednak jest niewystarczająca. Źródłem, z którego sądy polubowne czerpią swą moc,jest także przepis prawny, który uznaje sądownictwo polubowne, zezwala na poddanie sporów pod rozstrzygnięcie sądów polubownych oraz określa warunki, po spełnieniu których orzeczenie sądu polubownego będzie korzystało z mocy prawnej, z jakiej korzystają orzeczenia sądów państwowych. Podstawę działania sądu polubownego zatem wyznaczają dwa czynniki: wola stron oraz przepis ustawy. Sąd polubowny może być sądem ad hoc, gdy został powołany na mocy zapisu na sąd polubowny do rozpoznania konkretnej sprawy, albo sądem

stałym, jako trwale zorganizowany zespół arbitrów, których można powołać do składu sądu polubownego w celu rozstrzygnięcia określonejsprawy.

Z art. 1156 k.p.c. wynika, że sądom polskim przysługuje jurysdykcja krajowa w sprawach uregulowanych przepisami o sądzie polubownym, jeżeli miejsce postępowania przed sądem polubownym znajduje się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a ponadto wtedy, gdy wspomniane przepisy przewidują czynności sądu w związku z postępowaniem przed sądem polubownym, którego miejsce znajduje się poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Z kolei z art. 1154-1155 k.p.c. wynika, że przepisy o sądzie polubownym (art. 1154-1217 k.p.c.) stosuje się, jeżeli miejsce postępowania przed takim sądem znajduje się na terytorium Polski, a w wypadkach określonych w tych przepisach - także wtedy, gdy miejsce postępowania przed sądem polubownym znajduje się poza granicami Polski lub nie jest oznaczone. Miejsce postępowania przed sądem polubownym wskazują strony, a w razie braku takiego wskazania określa je sąd polubowny, biorąc pod uwagę przedmiot postępowania, okoliczności sprawy i dogodność dla stron. Jeżeli miejsce takie nie zostało określone ani przez strony, ani przez sąd polubowny, uważa się, że miejsce tego postępowania znajdowało się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,gdy na tym terytorium zostało wydane orzeczenie kończące postępowanie w sprawie. Z przytoczonych przepisów oraz szczegółowychregulacji zawartych w dalszych przepisach omawianej części Kodeksu postępowania cywilnego wynika, że sąd polubowny zarówno w obrocie wewnętrznym, jak i arbitrażu międzynarodowym powinien być nastawionyna współpracę z sądem państwowym, a także liczyć się z ingerencją z jego strony. Zagadnienia na styku działania obu sądów zatem wydają się najistotniejsze z punktu widzenia pracy sędziego i one głównie wyczerpują treść niniejszego rozdziału.

W razie wniesienia do sądu sprawy dotyczącej sporu objętego zapisem na sąd polubowny, sąd odrzuca pozewlub wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego, jeżeli pozwany albo uczestnik postępowania nieprocesowego podniósł zarzut zapisu na sąd polubowny przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Odrzucenie pozwu (wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego) nie nastąpi,

jeżeli zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny, niewykonalny albo utracił moc, jak również wtedy, gdy sąd polubowny orzekł o swej niewłaściwości (art. 1165 § 1 i 2 k.p.c.). Na temat odrzucenia pozwu - por. rozdział XV, 5.

Wniesienie sprawy do sądu nie stanowi przeszkody do rozpoznania sprawy przez sąd polubowny (art. 1165 § 3 k.p.c.), z kolei poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego nie wyłącza możliwości zabezpieczenia przez sąd roszczeń dochodzonych przed sądem polubownym (art. 1166 § 1 k.p.c.).

2. Zapis na sąd polubowny

Podstawą działania sądu polubownego jest umowa stron o poddaniu sprawy pod rozstrzygnięcie tego sądu (zapis na sąd polubowny). W umowie takiej należy wskazać przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć (art. 1161 § 1 k.p.c.). Przepisy przewidują formę pisemną zapisu, z tym zastrzeżeniem, że wymaganie co do tej formy jest spełnione także wtedy, gdy zapis zostanie zamieszczony w wymienionych między stronami pismach lub oświadczeniach złożonych za pomocą środków porozumiewania się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść. Powołanie się w umowie na dokument zawierający postanowienie o poddaniu sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spełnia wymagania dotyczące formy zapisu, jeżeli umowa ta jest sporządzona na piśmie, a to powołanie się jest tego rodzaju, że czyni zapis częścią składową umowy. Obecnie przedmiotem sporu mogą być także spory z zakresu prawa pracy. W tym przypadku zapis może być sporządzony tylko po powstaniusporu i wymaga zachowania formy pisemnej (art. 1161 § 1, art. 1162, 1164 k.p.c.). Zapis na sąd polubowny zatem może przybrać postać umowy procesowej (takiej jak umowa o jurysdykcję krajową lub umowa owłaściwość sądu) albo klauzuli w umowie cywilnej, w której strony uzgodniły, że mogące wyniknąć przy wykonywaniu tej umowy spory będą rozstrzygane przez sąd polubowny (tzw. klauzula kompromisarska lub arbitrażowa). Bezskuteczne są postanowienia zapisu na sąd polubowny naruszające zasadę równości stron, w szczególności uprawniające tylko jedną stronę do wytoczenia powództwa przed sądem polubownym przewidzianym w zapisie albo przed sądem państwowym (art. 1161 § 2

k.p.c.). Przyjąć należy, że także nie odniesie skutku - jako nieodpowiadający art. 1161 § 1 k.p.c. - zapis na sąd polubowny, w którym zawarta zostanie klauzula, że wszystkie spory, jakie w ogóle mogą wyniknąć między stronami w przyszłości, będą poddane pod rozstrzygnięcie sądu polubownego.

Strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory majątkowe lub spory o prawa niemajątkowe - mogące być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o alimenty (por. rozdział XIV, 3, B).

Pojęcie zdatności arbitrażowej (możliwość poddania sporu przez strony pod rozstrzygnięcie sądu polubownego) wyjaśnił Sąd Najwyższy w postanowieniu z 21 maja 2010 r. (II CSK 670/09, LexPolonica nr 2372884, OSNC 2010, nr 12, poz. 170), stwierdzając, że strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spór o ustalenie nieistnienia umowy, ewentualnie stwierdzenie jej nieważności. Uznając, że zawarte w art. 1157 k.p.c. sformułowanie „mogące być przedmiotem ugody sądowej” odnosi się zarówno do sporów o prawa majątkowe, jak i sporów o prawa niemajątkowe. Sąd Najwyższy podkreślił, że z punktu widzenia art. 1157 k.p.c. istotne jest, czy spór danego rodzaju o prawo majątkowe lub niemajątkowe może być przedmiotem ugody sądowej, nie ma natomiast kwestia, czy ugoda określonej treści byłaby dopuszczalna, czy też nie. Należy przyjąć, że przesłanką zdatności ugodowej jest abstrakcyjna możliwość dysponowania przez stronę prawami (roszczeniami z nich wypływającymi), nie zaś możliwość zawarcia przez strony określonej ugody sądowej. Innymi słowy, nie jest istotne, czy w ramach konkretnych okoliczności strony mogą zawrzeć umowę określonej treści, umowa taka bowiem może w ujęciu abstrakcyjnym dotyczyć stosunku prawnego i praw podlegających dyspozycji stron, ale ze względu na jej kształt może w danym przypadku naruszać obowiązujące przepisy lub zasady współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2 k.c.). Oceniając spór w płaszczyźnie zdatności arbitrażowej, należy oderwaćsię od oceny, czy konkretna ugoda i jej treść naruszałyby prawo orazczy zawarta w art. 917 k.c. przesłanka „wzajemnych ustępstw” jest spełniona. Pogląd ten potwierdzony został w uchwale Sądu Najwyższego

z 23 września 2010 r., III CZP 57/10, LexPolonica nr 2386374 (OSNC 2011, nr 2, poz. 14).

Aktualne uregulowanie przyjęte w art. 1165 k.p.c. usunęło spór, czy przedmiotem rozpoznania przez sąd polubowny mogą być także sprawy rozstrzygane w postępowaniu nieprocesowym. Z przepisu tego wynika, że w sądzie państwowym nastąpi odrzucenie wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego w razie skutecznego podniesienia zarzutuzapisu na sąd polubowny. Oznacza to, że przed sądem polubownym mogą być rozstrzygane także sprawy, których rozpoznawanie odbywa się według przepisów o postępowaniu nieprocesowym, byleby ich charakter pozwalał na zawarcie ugody.

W braku odmiennej umowy stron, zapis na sąd polubowny traci moc w przypadku, gdy sąd polubowny wskazany w tym zapisie nie przyjął sprawy do rozpoznania lub gdy rozpoznanie sprawy w ramach tego sądu okazało się z innych przyczyn niemożliwe. Zapis na sąd polubowny traci także moc, jeżeli osoba wyznaczona w zapisie jako arbiter lub arbiter przewodniczący odmawia pełnienia tej funkcji lub gdy pełnienie przez nią tej funkcji okaże się z innych przyczyn niemożliwe, chyba że strony postanowiły inaczej (art. 1168 § 1 i 2 k.p.c.).

Uchylenie wyroku sądu polubownego nie powoduje wygaśnięcia zapisu nasąd polubowny, chyba że strony postanowiły inaczej (art. 1211 k.p.c.).

Zgodnie z art. 1167 k.p.c. pełnomocnictwo do dokonania czynności prawnej udzielone przez przedsiębiorcę obejmuje również umocowanie do sporządzenia zapisu na sąd polubowny w zakresie sporów wynikających z tej czynności, chyba że z pełnomocnictwa wynika co innego. Według uchwały Sądu Najwyższego z 8 marca 2002 r. (III CZP 8/02, LexPolonica nr 354855, OSNC 2002, nr 11, poz. 133) pełnomocnictwo ogólne nie jest wystarczające do sporządzenia zapisu na sąd polubowny.

3. Kompetencje sądu państwowego

Według art. 1158 § 1 k.p.c., ilekroć w przepisach o sądzie polubownym używa się pojęcia „sąd”, rozumieć należy przez to sąd, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie dokonały zapisu na sąd polubowny. Sądem właściwym zatem będzie - w zależności od rodzaju sprawy - zarówno sąd rejonowy, jak i sąd okręgowy (por. rozdział V). Sąd taki może podejmować czynności jedynie wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Na postanowienie sądu, które w przypadkach wskazanych w ustawie może być wydane na posiedzeniu niejawnym przysługuje zażalenie, ale także tylko w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 1159 § 2 k.p.c.).

Kompetencje sądu państwowego obejmują rozstrzyganie:

1) wniosku którejkolwiek ze stron o powołanie arbitra w sytuacjach opisanych w art. 1171 § 2 pkt 1, 2, 3 i art. 1172 k.p.c.; postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym i nie jest zaskarżalne,

2) wniosku o odwołanie arbitra (art. 1177 § 2 k.p.c.); postanowieniemoże być wydane na posiedzeniu niejawnym i nie jest zaskarżalne,

3) wniosku o wyłączenie arbitra (art. 1176 § 2 i 4 k.p.c.); postanowienie nie jest zaskarżalne,

4) wniosku o wyznaczenie nowego (zastępczego) arbitra (art. 1178 § 1k.p.c.); postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym i nie jest zaskarżalne,

5) wniosku arbitra o ustalenie jego wynagrodzenia oraz wydatków podlegających zwrotowi - w braku porozumienia arbitrów ze stronami

(art. 1179 § 2 k.p.c.); postanowienie może być wydane na posiedzeniuniejawnym i jest zaskarżalne zażaleniem,

6) o zarzucie braku właściwości sądu polubownego na żądanie strony, zgłoszone po oddaleniu tego zarzutu przez sąd polubowny (art. 1180 k.p.c.); postanowienie jest zaskarżalne zażaleniem,

7) wniosku o nadanie klauzuli wykonalności postanowieniu sądu polubownego o zastosowaniu tymczasowego środka zabezpieczającego (art. 1181 § 3 k.p.c.); postanowienie nie jest zaskarżalne,

8) skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego (art. 1205 k.p.c., por. uwagi niżej),

9) wniosku o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego albo zawartej przed tym sądem ugody (art. 1212 k.p.c., por. uwagi niżej),

10) wniosku o zawieszenie postępowania na czas określony, zgłoszonego po wniesieniu skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego(art. 1209 § 1 k.p.c.); postanowienie nie podlega zaskarżeniu,

11) wniosku o wstrzymanie wykonania wyroku sądu polubownego; na postanowienie w przedmiocie tego wniosku przysługuje zażalenie (art.1210 k.p.c.).

Sąd państwowy właściwy jest także do przyjęcia akt sprawy zakończonej przez sąd polubowny (art. 1204 § 1 k.p.c.).

W zakresie przeprowadzenia - na wniosek sądu polubownego - dowodu lub innej czynności, której sąd ten nie może wykonać, wyłącznie

właściwy jest sąd rejonowy, w którego okręgu dowód lub czynność powinna być przeprowadzona. Przed wykonaniem takiej rekwizycji sąd rejonowy powinien zbadać, czy istotnie dowód lub inna czynność, o przeprowadzenie której sąd polubowny wystąpił, nie może być wykonanaprzez ten sąd. Przedstawiając taki wniosek, sąd polubowny powinien podać przyczyny uniemożliwiające temu sądowi przeprowadzenie dowodu lub wnioskowanej innej czynności. Wykonując rekwizycję, sąd rejonowypowinien mieć na względzie przepisy o pomocy sądowej (por. rozdział XVII, 9) oraz szczególne uregulowanie przewidziane w art. 1192 k.p.c., zgodnie z którym w postępowaniu dowodowym przed sądem rejonowym mogą wziąć udział strony i arbitrzy z prawem zadawania pytań.

4. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego

Postępowanie przed sądem polubownym, w zależności od ustaleń dokonanych przez strony w zapisie na sąd polubowny, może obejmować jedną albo więcej instancji. Rozstrzygnięcie sporu zapada w formie wyroku. Jeżeli strony zawarły ugodę przed sądem polubownym, sąd ten umarza postępowanie. Na wniosek stron sąd polubowny może nadać ugodzie formę wyroku (art. 1196 k.p.c.).

Od ostatecznego wyroku sądu polubownego, a zatem wydanego w pierwszej i jedynej instancji albo w drugiej instancji (w zapisie nasąd polubowny została przewidziana druga instancja), strona może wnieść skargę o jego uchylenie do sądu państwowego - w terminie trzech miesięcy od doręczenia wyroku, a jeżeli skargę opiera na podstawie określonej w art. 1206 § 1 pkt 5 lub 6 k.p.c. - w terminietrzech miesięcy liczonym od dnia, w którym dowiedziała się o tej podstawie, nie później jednak niż po upływie pięciu lat od doręczenia wyroku sądu polubownego.

Do skargi stosuje się odpowiednio art. 187 k.p.c., określający warunki pozwu, a zatem skarga powinna spełniać warunki pisma procesowego (art. 126 k.p.c.), a ponadto zawierać: 1) żądanie uchylenia wyroku sądu polubownego, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem

sprawy jest oznaczona kwota pieniężna, 2) przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających to żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu, 3) wskazanie podstawy skargi.

Wobec tego, że postępowanie ze skargi odbywa się według przepisów księgi pierwszej części pierwszej (art. 1207 § 2 k.p.c.), a więc według przepisów o postępowaniu rozpoznawczym w procesie, to należy przyjąć - pamiętając także o tym, że do skargi stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu - że będą miały zastosowanie przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Nowością w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego jest - na wniosek jednej ze stron - możliwość zawieszenia postępowania na określony czas w celu umożliwienia sądowi polubownemu usunięcia podstaw do uchylenia zaskarżonego wyroku. W takim przypadku sąd w postanowieniu o zawieszeniu postępowania wywołanego skargą wskazuje czynności, które powinny zostać wykonane przez sąd polubowny. Sąd ten, po podjęciu zawieszonego postępowania, wykonuje czynności wskazane przez sąd (art. 1209 § 1 i 2 k.p.c.). Z przytoczonego uregulowania wynika, że na tym etapie postępowania mamy do czynienia ze współdziałaniem sądupolubownego i sądu państwowego, którego efektem będzie wydanie przezsąd polubowny wyroku uzupełniającego. Od wydanego w tym trybie wyroku stronom nie przysługuje odrębna skarga, mogą jednak zgłosić zarzuty do czynności sądu polubownego oraz przeciwko wydanemu wyrokowi uzupełniającemu. Zarzuty te zostaną rozpoznane przez sąd popodjęciu postępowania wszczętego wniesioną wcześniej skargą o uchylenie wyroku sądu polubownego.

Po rozpoznaniu skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego oraz wspomnianych zarzutów - zgłoszonych w ramach postępowania mającego na celu usunięcie podstaw do uchylenia wyroku sądu polubownego, sąd,w razie uwzględnienia skargi, uchyla zaskarżony wyrok sądu polubownego albo skargę oddala, jeśli okazała się nieuzasadniona. Odtakiego wyroku - zważywszy na stosowanie przepisów o postępowaniu rozpoznawczym w procesie (art. 1207 § 2 k.p.c.) - przysługują środkizaskarżenia na zasadach ogólnych. Każda ze stron będzie mogła wnieśćapelację. Wyrok sądu drugiej instancji (prawomocny) będzie mógł być

zaskarżony na ogólnych zasadach skargą kasacyjną (por. rozdział XIX,3, A). Uchylenie wyroku sądu polubownego nie powoduje wygaśnięcia zapisu na sąd polubowny, chyba że strony postanowiły inaczej (art. 1211 k.p.c.).

Żądanie uchylenia wyroku może być oparte na podstawach określonych wart. 1206 § 1 pkt 1-6 k.p.c. Uregulowanie przyjęte w art. 1206 § 2 k.p.c. wskazuje, że sąd niezależnie od wskazanych podstaw bada zaskarżony wyrok w płaszczyźnie przesłanek przewidzianych w pkt 1 i 2 tego przepisu i uchyli wyrok sądu polubownego, jeżeli stwierdzi, że według ustawy spór nie może być rozstrzygnięty przez sąd polubowny lub wyrok tego sądu jest sprzeczny z podstawowymi zasadamiporządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (klauzula porządku publicznego). Przesłanka sprzeczności wyroku sądu polubownego z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej zastąpiła dotychczasowe uregulowanie, zgodnie z którym sąd brał pod rozwagę, czy wyrok sądu polubownego nie uchybia praworządności lub dobrym obyczajom.

5. Uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej

Wyrok sądu polubownego oraz ugoda przed nim zawarta, które nie nadają się do wykonania w drodze egzekucji, mają moc prawną na równiz wyrokiem sądu państwowego lub ugodą zawartą przed takim sądem - poich uznaniu przez sąd. Na postanowienie w przedmiocie uznania, któresąd wydaje na posiedzeniu niejawnym, przysługuje zażalenie. Sąd odmawia uznania, jeżeli stwierdzi, że spór nie może być poddany pod rozstrzygnięcie sądu polubownego lub uznanie byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (klauzula porządku publicznego).

W przypadku wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej, nadających się do wykonania - które również mają moc prawną na równiz wyrokiem sądu państwowego lub ugodą zawartą przed takim sądem - sąd stwierdza, postanowieniem wydanym na posiedzeniu niejawnym, ich wykonalność, nadając im klauzulę wykonalności. Przesłanki odmowy

stwierdzenia wykonalności są takie same jak w przypadku odmowy uznania wyroku sądu polubownego (art. 1214 k.p.c.).

O uznaniu albo stwierdzeniu wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przed sądem polubownym za granicą sąd orzeka po przeprowadzeniu rozprawy. Przyczyny odmowy uznania albo stwierdzenia wykonalności, które sąd bierze pod rozwagęz urzędu, są takie same, jak w przypadku wyroku wydanego lub ugody zawartej przed sądem polubownym w Polsce, z tym zastrzeżeniem, że nawniosek strony sąd odmówi uznania albo stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przedsądem polubownym za granicą, jeżeli strona wykaże okoliczności wymienione w art. 1215 § 2 pkt 1-5 k.p.c.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Małżonkowie mogą poddać rozstrzygnięciu przez sąd polubowny spór o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej, a w tym także spór o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym (postanowienie SN z 7 marca 1979 r., III CRN 10/79, LexPolonica nr 301322, OSNCP 1979, nr 10, poz. 197).

2. Umowa o poddanie sporu właściwości sądu polubownego jedynie w celu zawarcia ugody nie stanowi zapisu na sąd polubowny (wyrok SN z 11 lipca 2001 r., V CKN 379/00, LexPolonica nr 351500, OSNC 2002, nr3, poz. 37).

3. Mylnej wykładni prawa materialnego przez sąd polubowny nie można oceniać jako uchybienia praworządności w rozumieniu art. 712 § 1 pkt4 k.p.c. W szczególności nie można uważać za takie uchybienie zastosowania przez sąd polubowny przepisów o przedawnieniu lub prekluzji, choćby nastąpiło to na podstawie ich błędnej wykładni (wyrok SN z 21 grudnia 1973 r., I CR 663/73, LexPolonica nr 330936, OSP 1975, nr 1, poz. 4).Numer dokumentu LexPolonica: 2525195

ROZDZIAŁ XXII

Czynności sądu w postępowaniu klauzulowym i egzekucyjnym (wybrane zagadnienia)

1. Nadzór sądowy (judykacyjny) nad czynnościami komornika

Organami właściwymi do załatwienia sprawy egzekucyjnej są sądy rejonowe (na podstawie przepisów szczególnych także sądy okręgowe oraz sądy apelacyjne, jako orzekające wyłącznie w drugiej instancji,wykonują niektóre czynności w postępowaniu egzekucyjnym - por. m.in.art. 781, 926 § 1, art. 1151, 1152 k.p.c.) i działający przy tych sądach komornicy. Status komornika sądowego określony został w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 167, poz. 1191 ze zm.).

Przez czynność egzekucyjną należy rozumieć każdą formalną czynność organu egzekucyjnego, określoną co do formy, miejsca i czasu jej dokonania, jeśli zmierza do wywołania skutku prawnego w postępowaniuegzekucyjnym. Do czynności podejmowanych w postępowaniu egzekucyjnymmają odpowiednie zastosowanie przepisy ogólne o czynnościach procesowych (art. 125-183 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

Zgodnie z art. 759 § 2 k.p.c. sąd może z urzędu wydawać komornikowi zarządzenia zmierzające do zapewnienia należytego wykonania egzekucji oraz usuwać spostrzeżone uchybienia. Uregulowanie przyjętew tym przepisie pozostaje w związku z instytucją nadzoru nad komornikiem. Nadzór nad komornikami można podzielić na: judykacyjny,administracyjny i samorządowy. Podstawowe znaczenie ma nadzór judykacyjny, wykonywany przez sąd w postępowaniu wywołanym: 1) skargą na czynności komornika (art. 767 k.p.c.), a także 2) w ramachzarządzeń wydawanych z urzędu na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. w celu zapewnienia należytego wykonania egzekucji oraz usunięcia spostrzeżonych uchybień, a ponadto w związku z wykonywaniem przez sąd czynności egzekucyjnych dla niego zastrzeżonych (np. art. 1051 §3, art. 1057 § 1 k.p.c.).

W pierwszej sytuacji sąd, niezależnie od sposobu załatwienia skargi na czynność komornika (zwrot, odrzucenie, oddalenie, uwzględnienie),w razie stwierdzenia uchybień w prowadzonym przez komornika postępowaniu egzekucyjnym, powinien wszcząć z urzędu postępowanie nadzorcze przez wydanie stosownego postanowienia, w którym zawarte zostaną odpowiednie zarządzenia. W sytuacji gdy po zapoznaniu się z treścią skargi sąd stwierdzi, że na daną czynność skarga nie przysługuje, ciąży na nim obowiązek wszczęcia czynności nadzorczych w trybie art. 759 § 2 k.p.c. lub art. 121 u.s.p. Ze względu na przysługującą sądowi na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. kompetencję dowydawania komornikowi z urzędu zarządzeń zmierzających do zapewnienia należytego wykonania egzekucji i usuwania spostrzeżonychuchybień oraz ze względu na cele skargi, należałoby opowiedzieć się za bezpośrednim orzekaniem w stosunku do zaskarżonej czynności [np. „Sąd Rejonowy w Pabianicach (…) po rozpoznaniu sprawy z wniosku wierzyciela (…) przeciwko dłużnikowi o (…) w przedmiocie skargi dłużnika na czynność komornika polegającą na zajęciu rachunku bankowego oraz z urzędu w trybie czynności nadzorczych, postanawia: 1) oddalić skargę na czynności komornika, 2) zobowiązać komornika doniezwłocznego rozpoznania wniosku dłużnika o zawieszenie postępowania egzekucyjnego”].

Źródłem informacji uzasadniających wszczęcie judykacyjnego postępowania nadzorczego, o którym mowa w art. 759 § 2 k.p.c., są także zażalenia składane w trybie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego przez uczestników postępowania egzekucyjnego do prezesa sądu, przy którym komornik działa, a także uchybienia ujawnione w toku kontroli przeprowadzanej w ramach nadzoru administracyjnego na podstawie art. 3 u. kom. sąd. W obu przypadkachprezes sądu, udzielając skarżącemu odpowiedzi na zażalenie bądź wydając zarządzenia pokontrolne, powinien powiadomić sąd rejonowy (przewodniczącego odpowiedniego wydziału), przy którym komornik działa o potrzebie wszczęcia przez sąd z urzędu czynności nadzorczych (np. „załączając odpis skargi wniesionej w trybie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego oraz odpis udzielonej odpowiedzi proszę Pana Przewodniczącego o rozważenie celowości wyznaczenia posiedzenia niejawnego celem ewentualnego wszczęcia przez sąd czynności nadzorczych na podstawie art. 759 § 2 k.p.c.”). Jeśli sąd podzieli zastrzeżenia prezesa, powinien wydać

postanowienie o wszczęciu postępowania nadzorczego i - w zależności od stwierdzonych uchybień - w postanowieniu takim wyda komornikowi zarządzenia zmierzające do zapewnienia należytego wykonania egzekucji albo zarządzi usunięcie spostrzeżonych uchybień. Usunięciupodlegają uchybienia wynikające z wadliwego stosowania przepisów procesowych [np.: „Sąd Rejonowy w Zgierzu (…) po rozpoznaniu sprawy z wniosku wierzyciela (…) przeciwko dłużnikowi o (…) z urzędu w trybie czynności nadzorczych, postanawia: zobowiązać komornika do niezwłocznego rozpoznania wniosku wierzyciela o zajęcie rachunku bankowego dłużnika”].

Czynnościami nadzorczymi sądu objęte są zarówno czynności komornika polegające na orzekaniu, jak i czynności ściśle wykonawcze. Zakres ingerencji sądu w postępowanie prowadzone przez komornika zależy od tego, czy czynność komornika uprawomocniła się i czy z nią łączy sięskutek materialnoprawny, czy tylko procesowy. Czynności prawomocne oskutkach materialnoprawnych nie podlegają wzruszeniu, natomiast czynności prawomocne wywołujące wyłącznie skutki procesowe podlegająuchyleniu (np. plan podziału w części niezaskarżonej nie może zostaćzmieniony, natomiast za dopuszczalne należy uznać korygowanie postanowienia o kosztach).

Stawiając tezę o możliwości wzruszenia w trybie art. 759 § 2 k.p.c. prawomocnego postanowienia komornika o kosztach, należy przyjąć - cowydaje się oczywiste - że ingerencja sądu może dotyczyć wadliwie ustalonej przez komornika opłaty egzekucyjnej. W piśmiennictwie kwestionowanie tego stanowiska oparte jest na argumencie, że postanowienie o kosztach nie jest czynnością egzekucyjną, lecz czynnością postępowania egzekucyjnego, a tylko czynność egzekucyjna może być objęta nadzorem sądu w trybie art. 759 § 2 k.p.c. Posługiwanie się takim argumentem nie przekonuje, wyłącza bowiem z sądowego nadzoru judykacyjnego wszelkie „spostrzeżone uchybienia” niemieszczące się w wąskim pojęciu „czynność egzekucyjna” rozumiana jako „bezpośrednie stosowanie wobec dłużnika środków przymusu przewidzianych w prawie egzekucyjnym”. Celowościowa wykładnia art. 759 § 2 k.p.c., który upoważnia sąd nie tylko do wydawania „zarządzeń zmierzających do zapewnienia należytego wykonania egzekucji”, ale także do „usuwania spostrzeżonych uchybień”, pozwala

bronić poglądu o możliwości wzruszenia w trybie art. 759 § 2 k.p.c. prawomocnego postanowienia komornika, którym wadliwie ustalono wysokość opłaty egzekucyjnej. Sąd Najwyższy, przytaczając inne argumenty zasługujące na aprobatę, uznał, że: „Sąd może na podstawieart. 759 § 2 k.p.c. z urzędu zmienić prawomocne postanowienie komornika, którym wadliwie ustalono wysokość opłaty egzekucyjnej” (uchwała z 19 kwietnia 2007 r., III CZP 16/07, LexPolonica nr 1343707, OSNC 2008, nr 6, poz. 58).

Granice ingerencji sądu określone są przez zakaz naruszania praw stron i uczestników postępowania; jeśli podjęcie czynności uzależnione jest od wniosku strony lub uprawnionej osoby, jego brak pozbawia sąd możliwości polecenia komornikowi, aby czynność taką podjął. W trybie art. 759 § 2 k.p.c. sąd nie może uchylać czynności,która spowodowała nabycie praw przez osobę trzecią, ponadto czynności nadzorcze sądu mogą być podejmowane tylko w toku egzekucji, nie zaś po prawomocnym zakończeniu postępowania egzekucyjnego. Sąd Najwyższy w wyroku z 19 października 2005 r. (V CK 642/04, LexPolonica nr 1631247) stwierdził, że organ egzekucyjny obowiązany jest badać i oceniać zakres zaskarżenia planu podziału i wykonać plan w części, której nie dotyczą zarzuty. Sąd jest związanyzakresem zaskarżenia planu podziału i rozpoznając zarzuty, nie może go zmienić na niekorzyść skarżącego. Także sąd w ramach nadzoru z art. 759 § 2 k.p.c. nie może zmienić tej części planu podziału, która uprawomocniła się z powodu jej niezaskarżenia.

Zasadą jest, iż polecenia sądu w celu dokonania określonej czynnościegzekucyjnej, wydane na podstawie art. 759 § 2 k.p.c., nie podlegajązaskarżeniu. Zaskarżalna skargą na czynności komornika będzie dopiero czynność, którą komornik dokonał na zarządzenie sądu zawartew postanowieniu wydanym na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. Od tej zasady mogą być wyjątki, np. postanowienie uchylające czynność egzekucyjną komornika, jeśli wywarło bezpośredni skutek na bieg egzekucji, może być zaskarżone na podstawie art. 828 w zw. z art. 7674 § 1 k.p.c. Zażalenie będzie zatem przysługiwało w wypadku, gdy sąd uchyli zajęcie tylko w stosunku do oznaczonego przedmiotu lub prawa; wtedy bowiem następuje umorzenie egzekucji w stosunku do przedmiotu, który był zajęty. Przy uchyleniu zaś innych czynności -

zważywszy na brak wyraźnego przepisu - zażalenie nie będzie przysługiwać. W uchwale z 4 października 1990 r., III CZP 51/90, LexPolonica nr 308984 (OSP 1991, nr 5, poz. 111) Sąd Najwyższy stwierdził, że stronie postępowania egzekucyjnego przysługuje zażalenie na postanowienie sądu, wydane na podstawie art. 759 § 2 k.p.c., uchylające zajęcie wynagrodzenia za pracę, dokonane bez właściwego tytułu.

Nie ma przeszkód, aby sąd - na skutek zmiany okoliczności sprawy - nie mógł wydać innego polecenia komornikowi albo też uchylić te czynności, które poprzednio polecił dokonać.

Nadzór samorządowy uregulowany został w art. 64-67 u. kom. sąd.

Postanowienie w trybie art. 759 § 2 sąd wydaje jako organ egzekucyjny, a zatem w składzie jednoosobowym (art. 47 § 1 w zw. z art. 13 § 2 oraz art. 766 i 788 k.p.c.).

2. Skarga na czynności komornika

Szczególny charakter skargi i polega na tym, że jest to środek prawny przysługujący zarówno na czynności, jak i zaniechanie dokonania czynności, ale tylko komornika, jako organu egzekucyjnego.W przypadku skargi dotyczącej działania komornika zaskarżone mogą być zarówno czynności o charakterze orzeczniczym (np. wydanie postanowienia o zawieszeniu postępowania egzekucyjnego), jak i wykonawczym (np. zajęcie ruchomości i odebranie zajętej rzeczy). W przypadku zaś skargi na zaniechanie dokonania czynności zaskarżone mogą być zachowania komornika polegające na niedokonaniu czynności egzekucyjnej, której dokonanie przewiduje przepis ustawy.

Tylko niektóre czynności komornika nie podlegają zaskarżeniu skargą ze względu na to, że albo są zaskarżalne innym środkiem prawnym (na sporządzony przez komornika plan podziału sumy uzyskanej z egzekucjiprzysługują zarzuty), albo zaskarżenie czynności wyłączone zostało z

mocy prawa (na udzielenie przybicia ruchomości ulegających szybkiemuzepsuciu skarga nie przysługuje - art. 870 § 1 k.p.c.), albo charakter czynności sprawia, że jej zaskarżenie jest bezcelowe, nie zapewni bowiem skarżącemu ochrony prawnej (przeszukanie odzieży dłużnika nastąpiło wbrew warunkom przewidzianym w art. 814 § 4 k.p.c.).

Od zaniechania dokonania czynności, które podlega zaskarżeniu skargą, należy odróżnić bezczynność komornika polegającą na opieszałym prowadzeniu egzekucji lub na niepodejmowaniu w sprawie czynności prowadzącym z reguły do przewlekłości postępowania. Na bezczynność komornika skarga przewidziana w art. 767 k.p.c. nie przysługuje (wyrok SN z 14 czerwca 1973 r., I CR 250/73, LexPolonicanr 308982, OSNCP 1974, nr 6, poz. 110). Właściwym środkiem zwalczania bezczynności komornika jest skarga administracyjna do prezesa sądu, przy którym komornik działa, lub do organów samorządu komorniczego (art. 6 i 65 ust. 3 u. kom. sąd). Procesowym środkiem prawnym na przewlekłość postępowania powodowaną bezczynnością komornika (sądu) jest skarga przewidziana w ustawie z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy wpostępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U.Nr 179, poz. 1843 ze zm.).

Legitymowanymi do wniesienia skargi są strony lub osoby, których prawa zostały przez czynności lub zaniechanie komornika naruszone bądź zagrożone. Podstawy skargi nie zostały wskazane, skargę więc można oprzeć na każdej proceduralnej wadliwości czynności dokonanej lub zaniechanej. Skarga nie może być oparta na zarzutach materialnoprawnych. Skarżący powinien wykazać w skardze interes prawny w zaskarżeniu czynności (zaniechania dokonania czynności). Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w uchwale z 28 lutego 1992 r. (IIICZP 5/92, LexPolonica nr 308994, OSNCP 1992, nr 9, poz. 157).

Skarga powinna być wniesiona na piśmie. Możliwość wniesienia skargi w formie jej ustnego zgłoszenia do protokołu przewidziana jest w przepisach szczególnych (np. art. 870 § 1, art. 986 k.p.c.). Skarga

powinna spełniać wymagania zwykłego pisma procesowego (art. 126 k.p.c.), a ponadto określać zaskarżoną czynność lub czynność, którejkomornik zaniechał, oraz zawierać wniosek o zmianę, uchylenie lub dokonanie czynności wraz z uzasadnieniem.

W skardze wniesionej w sprawie dotyczącej egzekucji roszczenia majątkowego, która wszczęta została przed 2 marca 2006 r., tj. przedwejściem w życie ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (art. 149 ust. 2 u.k.s.c.), należy podać wartość egzekwowanego roszczenia, ma ona bowiem wpływ na wysokość wpisu stałego od skargi (§ 52 r. wpis sąd.), natomiast w skardze wniesionej w sprawie wszczętej 2 marca 2006 r. i później nie wydaje się konieczne wskazanie wartości egzekwowanego roszczenia, nawet jeśli ma ono charakter majątkowy, skoro od każdej skargi pobierana jest opłata stała w kwocie 100 zł (art. 25 ust. 1 pkt 1 u.k.s.c.). Jeżeli skarga dotknięta jest brakami formalnymi i fiskalnymi, sąd powinien wszcząć tzw. postępowanie naprawcze zmierzające do usunięcia tych braków (art. 7673 k.p.c.).

Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest sąd, przy którym działa komornik. Jeżeli jednak wierzyciel wybrał do prowadzenia egzekucji komornika poza właściwością ogólną, skargę rozpoznaje sąd, który byłby właściwy według zasad ogólnych.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 21 maja 2010 r. (III CZP 28/10, LexPolonica nr 2252613, OSNC 2011, nr 1, poz. 10) trafnie wywiódł, że sąd rejonowy, rozpoznający skargę na czynności komornika, działa jako sąd pierwszej instancji. Podkreślił, że skarga na czynność komornika, przysługująca do sądu rejonowego, jest innym, w ujęciu art. 363 § 1 k.p.c., niedewolutywnym środkiem zaskarżenia. Sporadycznym wypowiedziom dopatrującym się w działaniu sądu rejonowego rozpoznającego skargę wykonywania funkcji sądu drugiej instancji rozpoznającego zażalenie zaprzecza w sposób oczywisty art.7674 k.p.c., z którego wynika, że sąd rozpoznający skargę na czynność komornika jest sądem pierwszej instancji, a dopiero jego postanowienia - wskazane w ustawie - podlegają zaskarżeniu do sądu drugiej instancji w drodze zażalenia. Pogląd, że sąd rozpoznający

skargę na czynność komornika działa jako sąd drugiej instancji, jestniemożliwy do zaakceptowania także z tego względu, iż w razie odrzucenia skargi zażalenie na postanowienie o odrzuceniu skargi rozstrzygałby sąd okręgowy jako sąd trzeciej instancji, a takie rozwiązanie byłoby sprzeczne z istotą systemu środków zaskarżenia oraz instancyjności postępowania cywilnego.

Termin do wniesienia skargi wynosi tydzień. Sposób jego liczenia uzależniony jest od przedmiotu zaskarżenia (dokonanie lub zaniechanie dokonania czynności), obecności skarżącego przy czynności oraz terminu powiadomienia o czynności. Mimo że art. 767 §4 k.p.c. nie jest precyzyjnie sformułowany, należy uznać, że termin tygodniowy biegnie: a) w wypadku gdy skarżący był obecny przy czynności lub został o jej terminie powiadomiony - od dnia dokonaniaczynności, b) w wypadku gdy skarżący nie był obecny przy czynności ani nie był o niej powiadomiony - od dnia zawiadomienia o czynności (art. 763 k.p.c.), c) w wypadku niezawiadomienia o terminie dokonania czynności - od dnia dowiedzenia się przez skarżącego o dokonaniu czynności, d) w wypadku zaniechania dokonania czynności - od dnia, w którym czynność powinna zostać dokonana. Szczególne uregulowania dotyczące terminu wniesienia skargi zawarte są w art. 818 § 2, art. 853 § 2, art. 870 § 1, art. 950 i 986 k.p.c.

Zgodnie z art. 7673 k.p.c., jeżeli skargę wniesiono po terminie albonie uzupełniono w terminie jej braków, sąd odrzuca skargę, chyba że uzna, iż zachodzi podstawa do podjęcia czynności na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. (por. pkt 1 niniejszego rozdziału). Na postanowienie sądu o odrzuceniu skargi przysługuje zażalenie.

Postępowanie wywołane wniesieniem skargi - zważywszy na unormowania przyjęte w art. 767 § 4 in fine k.p.c. oraz w art. 7672 k.p.c. - powinno odbyć się według następującej kolejności:

a) zbadanie właściwości sądu; jeżeli sąd stwierdzi, że nie jest sądem właściwym do rozpoznania skargi, to nie powinien podejmować żadnych czynności procesowych, a jedynie ograniczyć się do wydania

postanowienia o stwierdzeniu swej niewłaściwości i przekazaniu sprawy sądowi właściwemu;

b) zbadanie, czy skarga wniesiona została w terminie i czy jest dopuszczalna; jeżeli skarga jest niedopuszczalna (np. wniesiona przez podmiot nieuprawniony lub została zaskarżona czynność komornika, od której skarga nie przysługuje, po stronie skarżącego brak jest interesu prawnego w zaskarżeniu), sąd powinien ją odrzucić, nie wzywając ani do uzupełnienia dostrzeżonych braków formalnych, ani też do uiszczenia opłaty (art. 1262 § 2 w zw. z art.13 § 2 k.p.c.); w razie stwierdzenia, że skarga złożona została po terminie lub braki formalne skargi nie zostały uzupełnione w wyznaczonym terminie, sąd powinien zbadać, czy zachodzi podstawa do podjęcia czynności na podstawie art. 759 § 2 k.p.c.; pozytywna ocenaw tym zakresie uniemożliwia odrzucenie skargi, uzasadnia natomiast wydanie na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. postanowienia zawierającegozarządzenia zmierzające do zapewnienia należytego wykonania egzekucji; takie rozwiązanie, mimo że budzi zastrzeżenia z punktu widzenia „czystości procesowej”, zapewnia skuteczną kontrolę sądową w sprawach, w których egzekucja nie jest prowadzona w sposób prawidłowy; jeśli bowiem istnieją podstawy do wydania zarządzeń w trybie art. 759 § 2 k.p.c., a mimo to sąd odrzuci skargę z powodu wniesienia jej po terminie bądź nieuzupełnienia w terminie jej braków formalnych, to postanowienie o odrzuceniu skargi będzie mogłobyć skutecznie zaskarżone zażaleniem;

c) jeśli skarga jest dopuszczalna, nie zawiera braków formalnych i została złożona w terminie, to aby mogła zostać rozpoznana merytorycznie, sąd powinien pobrać od niej należną opłatę; w zależności od tego, czy sprawa wszczęta została przed (tj. przed 2 marca 2006 r.), czy po wejściu w życie ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tj. w dniu 2 marca 2006 r. lub później), przewodniczący - wydając zarządzenie wzywające do opłacenia skargi w wyznaczonym terminie sądowym, pod rygorem odrzucenia skargi, powinien: w pierwszym przypadku zażądać wpisu sądowego stałego, którego wysokość uzależniona jest od podanej w skardze wartości egzekwowanego roszczenia (art. 52 r. wpis sąd.), w

drugim zaś przypadku zażądać opłaty stałej w kwocie 100 zł (art. 25 ust. 1 pkt 1 u.k.s.c.);

d) przesłanie odpisu skargi komornikowi, który w terminie trzech dnipowinien sporządzić uzasadnienie dokonania (zaniechania) zaskarżonejczynności;

e) przystąpienie do merytorycznego rozpoznania skargi niezwłocznie po nadesłaniu przez komornika uzasadnienia oraz akt sprawy z jednoczesnym rozważeniem z urzędu celowości zawieszenia postępowanialub wstrzymania dokonania czynności (art. 7672 § 2 k.p.c.), a gdy skarga zawiera - złożony w trybie art. 821 k.p.c. - wniosek o zawieszenie postępowania, rozpoznanie tego wniosku.

Sąd rozpoznaje skargę w terminie tygodniowym od dnia jej wpływu do sądu, a gdy skarga zawiera braki formalne, które podlegają uzupełnieniu, w terminie tygodniowym od jej uzupełnienia. Wniesienieskargi nie wstrzymuje postępowania egzekucyjnego ani wykonania zaskarżonej czynności, chyba że sąd zawiesi postępowanie lub wstrzyma dokonanie czynności (art. 7672 § 1 i 2 k.p.c.).

Termin tygodniowy do rozpoznania skargi jest ustawowym terminem instrukcyjnym, którego bieg rozpoczyna się albo od dnia jej wpływu (gdy nie jest dotknięta brakami formalnymi podlegającymi uzupełnieniu), albo od dnia uzupełnienia takich braków. Wobec tego, że adresatem terminu instrukcyjnego jest sąd lub inny organ procesowy (np. komornik), to jego zachowanie nie jest warunkiem skuteczności czynności. Sąd powinien jednak dążyć zawsze do zachowania terminów instrukcyjnych, skoro ich celem jest usprawnienie postępowania. W istocie termin do rozpoznania skargi jest krótszy niż tydzień, skoro przed jej rozstrzygnięciem sąd przekazuje odpis skargi komornikowi (powinien to uczynić w dniu, w którym wpłynęła skarga niedotknięta brakami formalnymi, albo w dniu,w którym jej braki zostały uzupełnione). Komornik w terminie trzech dni powinien sporządzić uzasadnienie zaskarżonej czynności (jej

zaniechania), przekazując je wraz z aktami sprawy sądowi (art. 767 §4 k.p.c.).

Sąd rozpoznaje skargę na posiedzeniu niejawnym (art. 766 k.p.c.), chyba że przepis szczególny wymaga przeprowadzenia rozprawy (art. 768 k.p.c.), albo sąd uzna, że istnieje potrzeba wyznaczenia posiedzenia jawnego niebędącego rozprawą (art. 760 k.p.c.). Dokonując merytorycznej oceny skargi, sąd bada, czy zaskarżona czynność dokonana została zgodnie z przepisami o postępowaniu egzekucyjnym, a w przypadku skargi na zaniechanie dokonania czynności, czy w świetle tych przepisów komornik powinien dokonać, anie dokonał czynności.

Postanowienie rozstrzygające skargę w sposób merytoryczny może być postanowieniem uwzględniającym albo oddalającym ją. W pierwszym przypadku, gdy skarga dotyczy czynności dokonanej, sąd uchyli bądź zmieni zaskarżoną czynność, gdy zaś dotyczy czynności zaniechanej, sąd nakaże komornikowi dokonanie określonej czynności, może też wydać orzeczenie, którego komornik zaniechał, mimo istnienia warunków ustawowych. Tego rodzaju orzeczenie nie jest warunkowane wcześniejszym zgłoszeniem odpowiedniego wniosku do komornika i oddaleniem wniosku w postępowaniu prowadzonym przez komornika. W postępowaniu ze skargi zatem sąd będzie władny orzec o zawieszeniu lub umorzeniu postępowania To drugie orzeczenie z mocy art. 826 k.p.c. będzie skutkowało uchyleniem dokonanych wcześniej czynności. Sąd zawiesi postępowanie w sytuacji, gdy w sprawie egzekucyjnej zaistniały przesłanki do wstrzymania biegu czynności, a komornik te czynności pominął. Umorzenie postępowania nastąpi, gdy wystąpiły trwałe przeszkody wykluczające prowadzenie postępowania w całości albo w odniesieniu do określonej osoby lub określonej rzeczy czy prawa. Postanowienie o oddaleniu skargi sąd wyda, jeżeli stwierdzi, że skarga jest nieuzasadniona. Sąd rejonowy uzasadnia postanowienie rozpoznające skargę na czynność komornika tylko wtedy, gdy podlega ono zaskarżeniu (art. 357 § 1 i 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) (uchwała SN z 20 listopada 2008 r., III CZP 107/08, LexPolonica nr 1966641).

Na postanowienie rozstrzygające skargę na czynności komornika przysługuje zażalenie według reguły przyjętej w art. 7674 k.p.c., a więc w wypadkach wskazanych w ustawie. Są to postanowienia: a) wprost wymienione w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym (art. 768, 870 § 2, art. 946 § 2, art. 950 k.p.c.), b) postanowienia orzekające wprost o zakończeniu postępowania egzekucyjnego (np. postanowienia uchylające czynność komornika, gdy zmierzają do zakończenia postępowania - por. postanowienie SN z 15 kwietnia 1986 r., III CRN 40/86, LexPolonica nr 308992, OSPiKA 1987, nr 5-6, poz. 124), c) postanowienia pośrednio przesądzające o zakończeniu postępowania egzekucyjnego (np. postanowienie o oddaleniu skargi - por. uchwałę SN z 28 listopada 1969 r., III CZP 83/69, LexPolonica nr 309094, OSNCP 1970, nr 6, poz. 105 oraz uchwałę SN z 15 września 1995 r., III CZP 110/95, LexPolonica nr 304246, OSNC 1995, nr 12, poz. 177). Na postanowienie sądu rejonowego oddalające skargę na czynność komornika polegającą na zajęciu świadczeń emerytalno-rentowych nie przysługuje zażalenie (uchwała SN z 6 listopada 2008 r., III CZP 106/08, LexPolonica nr 1961086).

Wniesienie skargi nie wstrzymuje postępowania egzekucyjnego. Sąd może jednak - w związku z wniesieniem skargi - z urzędu zawiesić postępowanie egzekucyjne lub wstrzymać dokonanie czynności. Ocena sądu w tym zakresie uzależniona będzie od okoliczności sprawy. Z reguły prawdopodobieństwo powstania szkody będzie podstawą zawieszenia postępowania lub wstrzymania dokonania czynności. Zawieszenie postępowania egzekucyjnego może nastąpić także na wniosek podmiotu, który wniósł skargę (art. 821 k.p.c.).

Błędne oddalenie przez sąd skargi na czynność komornika, która spowodowała szkodę, nie wyłącza odpowiedzialności odszkodowawczej komornika na podstawie art. 23 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 167, poz. 1191 ze zm.) (wyrok SN z 16 marca 2007 r., III CSK 381/06,LexPolonica nr 1810817, OSNC 2008, nr 2, poz. 28). W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy trafnie wskazał, że pogląd traktujący jakozasadę wyłączenie odpowiedzialności komornika w wypadku czynności zaskarżonych skargą i zdziałanych po jej oddaleniu przez sąd, prezentowany przez Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 7 października

1977 r. (I CR 362/77, LexPolonica nr 301239, OSNCP 1978, nr 8, poz. 142) i z 20 stycznia 2005 r. (III CK 169/04, LexPolonica nr 373027),utracił aktualność w stanie prawnym, w którym odpowiedzialność odszkodowawcza komorników opiera się na art. 23 u.k.s.e. Powołane orzeczenia zapadły na podstawie art. 769 k.p.c., który przewidywał m.in., że przesłanką odpowiedzialności komornika za szkodę wyrządzoną przy prowadzeniu czynności egzekucyjnych jest niemożność zapobieżenia szkodzie za pomocą środków przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego. Przepis ten uzależniał więc odpowiedzialnośćkomornika za jego wadliwe działania w postępowaniu egzekucyjnym od zakwestionowania ich za pomocą środków przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego (np. skargi na czynności komornika, powództwaprzeciwegzekucyjnego, wniosku o umorzenie postępowania egzekucyjnego), a wykorzystanie takiego trybu postępowania stanowiłoniezbędną przesłankę ich odpowiedzialności za szkodę. Jeżeli zatem poszkodowany skorzystał z właściwego środka dla zapobieżenia szkodzie, np. skargi na czynności komornika, która została błędnie oddalona przez sąd, to przesłanka w postaci niemożliwości zapobieżenia szkodzie istotnie nie była związana z wadliwym działaniem komornika. W tym wypadku niemożliwość zapobieżenia szkodzie była wynikiem błędnego orzeczenia sądu, a nie stanu, w którym poszkodowany nie mógł podjąć odpowiednich środków, by zapobiec szkodzie spowodowanej wadliwym działaniem komornika. W obecnym stanie prawnym, w którym zaskarżenie wadliwych czynności komornika nie jest warunkiem jego odpowiedzialności za szkodę, brak podstaw do jej wyłączenia w każdym przypadku błędnego oddalenia przez sąd skargi na dokonanie czynności, która spowodowała szkodę. Zmieniony stan prawny wymaga dokonywania oceny istnienia związku przyczynowego pomiędzy bezprawnym działaniem komornika a wystąpieniem szkody na zasadach ogólnych. Jeżeli istnieje związek przyczynowy między wadliwą czynnością komornika a szkodą, to zasada odpowiedzialności wynikająca z art. 23 u.k.s.e. przemawia za przyjęciem odpowiedzialności odszkodowawczej komornika.

3. Zażalenie w postępowaniu egzekucyjnym

Przepisy, na podstawie których przysługuje zażalenie w postępowaniu egzekucyjnym, można podzielić na cztery grupy:

a) przepisy części trzeciej Kodeksem o postępowaniu egzekucyjnym, zgodnie z którymi zażalenie przysługuje na postanowienia sądu co do:odrzucenia skargi na czynności komornika (art. 7673 k.p.c.), ukarania grzywną (art. 768 k.p.c.), zwrotu kosztów egzekucji (art. 770 k.p.c.), zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej (art. 773 §4 k.p.c.), nadania klauzuli wykonalności (art. 795 § 1 k.p.c.), wydania zabezpieczenia (art. 807 k.p.c.), zawieszenia lub umorzenia postępowania (art. 828 k.p.c.), ograniczeń egzekucji (art. 839 k.p.c.), wydania pieniędzy wierzycielowi z depozytu sądowego (art. 852 § 3 k.p.c.), zwrotu wydatków i wynagrodzenia dozorcy (art. 859 k.p.c.), przybicia w egzekucji z ruchomości (art. 870 § 2 k.p.c.), ściągnięcia od nabywcy ceny nabycia (art. 873 k.p.c.), ustanowienia kuratora lub zarządcy albo nakazu sprzedaży prawa (art. 908 § 1 k.p.c.), wyjawienia majątku (art. 915 § 3 k.p.c.), wystawienia na licytację wydzielonej części nieruchomości (art. 946 § 2 k.p.c.), opisu i oszacowania nieruchomości (art. 950 k.p.c.), następstw niewykonania przez nabywcę w terminie warunków licytacji (art. 969 k.p.c.), przybicia w egzekucji z nieruchomości (art. 997 k.p.c.), przysądzenia własności (art. 998 § 2, art. 10135 § 2 k.p.c.), planu podziału (art. 1028 § 3 k.p.c.), uzupełnienia ceny nabycia (art. 1037 § 1 k.p.c.), wezwania dłużnika do wykonania czynności, umocowania wierzyciela do wykonania czynności na koszt dłużnika i przyznania wierzycielowi potrzebnej kwoty do tego wykonania (art. 1049 § 1 k.p.c.), wezwania dłużnika do wykonania czynności, zagrożenia grzywną i jej zamiany na areszt oraz co do zabezpieczeniaszkody wierzyciela (art. 1055 k.p.c.), wyłączenia spod zajęcia rzeczy niezbędnej do prowadzenia działalności gospodarczej (art. 1061 § 2 k.p.c.), wszczęcia egzekucji przez zarząd przymusowy (art. 10643 § 3 k.p.c.), czynności zarządcy w zakresie sprzedaży nieruchomości, ruchomości lub prawa wchodzącego w skład zarządzanegoprzedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, rozwiązania umowy najmu lub dzierżawy albo obciążenia zarządzanego majątku hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym oraz przewłaszczeniem (art. 106411 § 2 k.p.c.), dopuszczenia egzekucji ze składników mienia wchodzącego wskład przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego objętego zarządem przymusowym (art. 106412 § 2 k.p.c.), wszczęcia egzekucji przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (art. 106416 k.p.c.);

b) art. 394 § 1 in principio k.p.c. stosowany odpowiednio przez art.13 § 2 k.p.c., zgodnie z którym zażalenie przysługuje na postanowienia sądu kończące postępowanie w sprawie (por. uchwałę SN z 28 listopada 1969 r., III CZP 83/69, LexPolonica nr 309094, OSNCP 1970, nr 6, poz. 105 oraz postanowienie SN z 15 kwietnia 1986 r., III CRN 40/86, LexPolonica nr 308992, OSPiKA 1987, nr 5-6, poz. 124);

c) art. 394 § 1 k.p.c. w jego części enumeratywnej, jeżeli przewidziane w nim przypadki występują w postępowaniu egzekucyjnym; Sąd Najwyższy w uchwale z 26 stycznia 1999 r. (III CZP 58/98, LexPolonica nr 333725, OSNC 1999, nr 6, poz. 107) uznał, że na postanowienie sądu rejonowego odrzucające spóźnioną skargę na czynności komornika, gdy skarga ta dotyczy czynności, co do której przepisy Kodeksu postępowania cywilnego regulujące postępowanie egzekucyjne nie przewidują zażalenia na postanowienie sądu, przysługuje zażalenie;

d) art. 1151 § 2 k.p.c., przewidujący zażalenie na postanowienie sądu okręgowego w przedmiocie wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego i ugody zawartej przed takim sądem.

Poza stronami i uczestnikami postępowania egzekucyjnego, prokuratorem, organizacją działającą na takich zasadach jak prokurator, właściwą organizacją społeczną - legitymowaną do złożenia zażalenia jest każda osoba, której prawa zostały naruszone wydanym postanowieniem, chyba że przepis szczególny określa krąg podmiotów uprawnionych do zażalenia na konkretne postanowienie; są nimi: art. 770, 773 § 4, art. 852 § 3, art. 870 § 2, art. 10135 § 2 k.p.c.

Termin do wniesienia zażalenia jest tygodniowy (art. 394 § 2 w zw. zart. 13 § 2 k.p.c.) i rozpoczyna bieg od daty doręczenia postanowienia (zwrotu wniosku) wydanego na posiedzeniu niejawnym. Jeżeli sąd wydał postanowienie na rozprawie lub posiedzeniu jawnym niebędącym rozprawą, strona powinna zażądać w terminie tygodniowym

doręczenia postanowienia z uzasadnieniem, a następnie w terminie tygodniowym od doręczenia złożyć zażalenie. W przypadku niezgłoszenia takiego wniosku, bieg terminu do wniesienia zażalenia biegnie od ogłoszenia postanowienia (art. 357 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

Bieg terminu do wniesienia zażalenia na postanowienie co do nadania tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności został uregulowany w sposób szczególny i rozpoczyna się dla wierzyciela od daty wydania mu tytułu wykonawczego lub postanowienia o odmowie nadania klauzuli wykonalności, a dla dłużnika - od daty doręczenia mu zawiadomienia owszczęciu egzekucji (art. 795 § 2 k.p.c.).

Zażalenie powinno spełniać warunki formalne przewidziane w art. 394 § 3 k.p.c., a więc czynić zadość wymaganiom pisma procesowego (art. 126 k.p.c.), a ponadto zawierać wskazanie zaskarżonego postanowienia, wniosek o jego zmianę lub uchylenie, jak również zwięzłe uzasadnienie, ze wskazaniem w miarę potrzeby nowych faktów idowodów. Tryb i sposób uzupełniania braków formalnych zażalenia, a także orzekanie o zażaleniu, gdy zarzuca ono nieważność postępowanialub jest oczywiście uzasadnione, przebiega według art. 370 i 395 § 2k.p.c. - odpowiednio stosowanych na podstawie art. 13 § 2 k.p.c.

Podstawą zażalenia jest naruszenie przepisów proceduralnych, z tym zastrzeżniem, że podstawą zażalenia nie mogą być: w przypadku postanowienia co do przybicia w egzekucji z nieruchomości - takie uchybienia przepisów postępowania, które nie naruszają praw skarżącego (art. 997 k.p.c.), w przypadku postanowienia co do przysądzenia własności nieruchomości - uchybienia sprzed uprawomocnienia się przybicia (art. 998 § 2 k.p.c.), natomiast w przypadku postanowienia o przysądzeniu własności w uproszczonej egzekucji z nieruchomości podstawą zażalenia mogą być tylko zarzuty naruszenia przepisów o cenie minimalnej (art. 10135 § 2 k.p.c.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Wniesienie zażalenia nie wstrzymuje wykonania zaskarżonego postanowienia (art. 396 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), jednak niektórepostanowienia sądu będą wykonalne dopiero z chwilą, gdy się uprawomocnią (por. art. 852 § 3, art. 1003, 10036 § 2, art. 1035, 1028 § 4 k.p.c.). Wynikająca z art. 7674 § 2 k.p.c. zasada niedopuszczalności skargi kasacyjnej w postępowaniu egzekucyjnym niedotyczy spraw o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego lub ugody zawartej przed takim sądem (por. postanowienie SN z 9 lutego 1999 r., I CKN 887/98, LexPolonica nr 335101, OSNC 1999, nr 10, poz. 172).

2. Termin do wniesienia przez komornika zażalenia na podstawie art. 770 zd. czwarte k.p.c. liczy się od daty doręczenia mu odpisu postanowienia z uzasadnieniem (uchwała SN z 9 grudnia 1999 r., III CZP 31/99, LexPolonica nr 343307, OSNC 2000, nr 5, poz. 84).

3. Komornik jest organem egzekucyjnym a nie uczestnikiem (stroną) postępowania egzekucyjnego. Komornikowi nie przysługuje przeto prawozaskarżania postanowień sądu wydawanych w postępowaniu egzekucyjnym.Jedynie na podstawie art. 770 zd. czwarte k.p.c. komornikowi przysługuje zażalenie na postanowienie sądu w przedmiocie ustalenia kosztów egzekucji. Wymieniony przepis, jako wyjątkowy, nie stanowi podstawy wnoszenia przez komornika zażalenia na inne postanowienia sądu wydawane w postępowaniu egzekucyjnym (postanowienie SN z 22 marca 2007 r., III CZP 2/07, LexPolonica nr 1275455).

4. Postępowanie klauzulowe

A. Nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu

Postępowanie klauzulowe, choć jest unormowane przepisami zawartymi wczęści trzeciej Kodeksu, to nie jest zaliczane do postępowania egzekucyjnego. Postępowanie egzekucyjne bowiem polega na podejmowaniu czynności mających na celu przymusową realizację świadczenia określonego w tytule egzekucyjnym, a tym samym urzeczywistnieniu określonej normy prawa materialnego, natomiast

postępowanie klauzulowe, jako stadium pośrednie między postępowaniemrozpoznawczym a postępowaniem egzekucyjnym, jest tylko - jak się to niekiedy nazywa - pomostem między postępowaniem rozpoznawczym a postępowaniem egzekucyjnym. Jest więc postępowaniem autonomicznym w stosunku do rozpoznawczego i egzekucyjnego oraz pomocniczym w stosunku do tego ostatniego (por. uchwałę SN z 9 listopada 1994 r., III CZP 143/94, LexPolonica nr 298853, OSNC 1995, nr 3, poz. 46).

Sąd Najwyższy w uchwale z 28 października 2010 r. (III CZP 65/10, LexPolonica nr 2418973), udzielając odpowiedzi przeczącej na pytanie, czy w sprawie o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności ma zastosowanie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., stwierdził, że uznanie postępowania klauzulowego za autonomiczne, a wydanego w jego ramach postanowienia w przedmiocie nadania tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności jako postanowienia kończącego postępowanie w sprawie nie oznacza, że w postępowaniu tym występuje przesłanka sprawy prawomocnie osądzonej. Sąd Najwyższy podkreślił, że powaga rzeczy osądzonej jest wyłącznie atrybutem wyroków oraz postanowień co do istoty sprawy wydawanych w postępowaniu nieprocesowym; w postępowaniu klauzulowym, mimo jego samodzielnego, autonomicznego charakteru oraz mimo badania w niektórych wypadkach także kwestii materialnoprawnych, nie dochodzi do merytorycznego rozpoznania sprawy, a tam samym do jej „osądzenia” w rozumieniu art.199 § 1 k.p.c.

W postępowaniu dotyczącym nadania tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, zarówno sąd pierwszej instancji, jak i sąd drugiej instancji w trybie zażaleniowym nie są uprawnione do badania zasadności i wymagalności obowiązku objętego tytułem wykonawczym. Jeżeli po wydaniu tytułu egzekucyjnego obowiązek stwierdzony w nim iobjęty klauzulą jego wykonalności przestał istnieć, skutki prawne stąd wynikające mogą być stwierdzone w drodze procesu przewidzianegow art. 840 k.p.c. w trybie powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności w całości albo w części, a przed nadaniem klauzuli wykonalności w drodze powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.), że należność objęta tytułem egzekucyjnym nie istnieje. Dla sądu egzekucyjnego istnienie i zakres nadającego się do egzekucji

roszczenia oraz zasięg obowiązku prawnego dłużnika są wiążąco stwierdzone urzędowym dokumentem w postaci tytułu egzekucyjnego.

Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności sąd rozpoznaje niezwłocznie,nie później jednak niż w terminie 3 dni od dnia jego złożenia (art. 7811 k.p.c.). Jest to termin instrukcyjny. Sądy powinny dążyć do zachowania tego terminu nie tylko w przypadku klauzul, których treśćogranicza się do stwierdzenia, że tytuł egzekucyjny uprawnia do egzekucji, a więc mających charakter deklaratoryjny, ale także w przypadku klauzul, które ponadto oznaczają zakres egzekucji, a więc mających charakter konstytutywny. Uchybienie terminowi instrukcyjnemu wprawdzie nie wywołuje żadnych skutków procesowych, jednak może stanowić podstawę odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego, a także uzasadniać skargę na przewlekłość postępowania uregulowaną w ustawie z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. Nr 179, poz. 1843 ze zm.).

Klauzulę wykonalności nadaje sąd jednoosobowo na wniosek wierzyciela. Tytułowi wydanemu w postępowaniu, które zostało lub mogło być wszczęte z urzędu, sąd nadaje klauzulę wykonalności z urzędu. Nakazowi zapłaty sąd nadaje klauzulę wykonalności z urzędu niezwłocznie po jego uprawomocnieniu się (art. 782 k.p.c.). Wnioskodawcą może być zarówno wierzyciel w znaczeniu materialnym, tj. podmiot, na rzecz którego ma być nadana klauzula wykonalności, jak również wierzyciel w znaczeniu procesowym, tj. podmiot upoważniony z mocy ustawy do wystąpienia z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności na rzecz innej osoby. Wierzyciel w znaczeniu procesowym nie może cofnąć wniosku bez zgody osoby, na rzecz której klauzula ma być nadana, jeżeli osoba ta wstąpiła do toczącego się postępowania klauzulowego. Wszczęcie postępowania klauzulowego z urzędu następuje w przypadku nadających się do wykonania w drodze egzekucji: a) wyroku zasądzającego alimenty (art. 1082 k.p.c.), b) wyroku zasądzającego należność pracowniczą w drugiej instancji (art.4776 § 3 k.p.c.), c) orzeczeń w postępowaniu nieprocesowym, jeżeli zostało ono wszczęte z urzędu (por. art. 506).

Jednoosobowy skład sądu obowiązuje we wszystkich rodzajach postępowań o nadanie klauzuli wykonalności (art. 793, 794, 1151 § 1 k.p.c.), a także przy nadawaniu klauzuli wykonalności w sądzie drugiej instancji. Jeżeli zatem w postępowaniu klauzulowym orzekał sąd w składzie ławniczym lub w składzie trzech sędziów zawodowych, zachodzi nieważność tego postępowania (art. 379 pkt 4 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Przy rozpoznawaniu zażalenia wniesionego na podstawie art. 795 k.p.c. sąd drugiej instancji orzeka w składzie trzech sędziów.

Nadanie klauzuli wykonalności następuje na posiedzeniu niejawnym. Sąd może uznać, że przed rozstrzygnięciem dotyczącym nadania klauzuli wykonalności zachodzi potrzeba wyznaczenia posiedzenia jawnego niebędącego rozprawą, w szczególności w celu wysłuchania stron lub innych osób albo odbycia rozprawy, jeżeli uzna, że zachodzi potrzeba jej wyznaczenia (art. 766 k.p.c.). Obowiązek wyznaczenia rozprawy wynika z art. 768, 794 k.p.c., a obowiązek wysłuchania w sprawach klauzulowych przewiduje art. 7891 k.p.c.

Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności może być zgłoszony na piśmiebądź ustnie do protokołu. W pierwszym przypadku wniosek powinien odpowiadać ogólnym warunkom pisma procesowego (art. 126 w zw. z art.13 § 2 k.p.c.). Do wniosku należy dołączyć: a) tytuł egzekucyjny, jeżeli nie pochodzi on od sądu (art. 783 § 2 k.p.c.), b) zaświadczenie, że tytuł egzekucyjny podlega wykonaniu, jeżeli jest to tytuł pochodzący od organu administracji publicznej (art. 784 k.p.c.), c) dokument urzędowy lub prywatny z podpisem urzędowo poświadczonym, jako dowód wystąpienia okoliczności, od której zależywykonanie tytułu egzekucyjnego, z wyjątkiem określonym w art. 786 § 1 zd. drugie k.p.c., d) dokument urzędowy lub prywatny wskazujący naprzejście uprawnienia lub obowiązku stwierdzonego tytułem egzekucyjnym na inną osobę w razie takiego przejścia (art. 788 k.p.c.), e) inny dokument lub zaświadczenie, które według ustawy organy państwowe obowiązane są wydać, a które są potrzebne do uzyskania klauzuli wykonalności, f) dokumenty wymienione w art. 1147§ 2 k.p.c. oraz zaświadczenie, o którym mowa w art. 1151 § 2 k.p.c.,

w przypadku wniosku o nadanie klauzuli wykonalności zagranicznemu tytułowi egzekucyjnemu. Niedołączenie wymienionych dokumentów do wniosku o nadanie klauzuli wykonalności nie stanowi braku formalnegousuwanego w trybie art. 130 k.p.c. Jeżeli jednak wnioskodawca, mimo wezwania sądu, nie doręczy wymaganego dokumentu, spowoduje to odmowęnadania klauzuli wykonalności.

Możliwość ustnego zgłoszenia wniosku o nadanie klauzuli wykonalnościnie zwalnia osoby zgłaszającej od spełnienia formalnych wymagań. Jeżeli składający wniosek wybrał formę ustną do protokołu to, poza wskazaniem czasu i miejsca sporządzenia protokołu oraz osób uczestniczących w jego spisaniu, należy w protokole zamieścić wszystkie elementy wniosku pisemnego. Wniosek może zostać złożony w każdym czasie.

Zakres kognicji sądu rozpoznającego wniosek o nadanie klauzuli wykonalności jest ograniczony. Przed nadaniem klauzuli sąd bada, czyprzedstawiony tytuł egzekucyjny jest nim w rozumieniu art. 777 k.p.c. oraz czy nadaje się do wykonania w drodze egzekucji. Sąd nie jest natomiast uprawniony do oceny, czy roszczenie istnieje, a w szczególności nie może badać zasadności roszczenia i obowiązku świadczenia dłużnika wynikającego z tytułu egzekucyjnego (por. orzeczenie SN z 5 września 1967 r., I CZ 20/67, LexPolonica nr 309018, OSPiKA 1968, nr 5, poz. 90). W postępowaniu klauzulowym dłużnik nie może wykazywać, że roszczenie nie istnieje oraz że zobowiązanie wygasło lub uległo przedawnieniu. Wykazanie tych okoliczności może nastąpić w powództwie opartym na art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. (por. orzeczenia SN: z 21 lipca 1972 r., II CR 193/72, LexPolonica nr 308242, OSNCP 1973, nr 4, poz. 68, z 13 kwietnia 1972r., I CZ 356/72, PUG 1973, nr 3, poz. 92 oraz z 5 września 1967 r., I CZ 20/67, LexPolonica nr 309018, OSPiKA 1968, nr 5, poz. 90). Sąd Najwyższy w uchwale z 23 lutego 1995 r. (III CZP 11/95, LexPolonica nr 304175, „Wokanda” 1995, nr 4, s. 7) uznał, że wynikające z art. 804 k.p.c. związanie organu egzekucyjnego treścią tytułu wykonawczego wyklucza badanie także kwestii, czy tytuł wykonawczy został wydany w stosunku do podmiotu niemającego zdolności prawnej. Odnosząc się do poglądu zaprezentowanego w tej uchwale, należy podnieść, że o tym, czy określony dokument jest tytułem

egzekucyjnym, decydują nie tylko kryteria procesowe wymienione w art. 777 k.p.c., lecz także kryteria materialne dotyczące treści określonego aktu prawnego. Tymi ostatnimi są: precyzyjne oznaczenie wierzyciela i dłużnika, dokładne określenie świadczenia, a więc zachowanie się dłużnika podlegające wyegzekwowaniu oraz zrozumiała treść tytułu egzekucyjnego umożliwiająca jego wykonanie. Brak zdolności prawnej, a zatem i brak zdolności sądowej podmiotu, w stosunku do którego tytuł egzekucyjny został wydany, wprawdzie nie pozwalają sądowi - wobec związania wynikającego z art. 804 k.p.c. - na odpowiednie stosowanie art. 69-71 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i odrzucenie wniosku o nadanie klauzuli wykonalności, jednakże uzasadnia wydanie postanowienia o odmowie nadania klauzuli wykonalności wobec niespełnienia kryterium materialnego, jakim jest właściwe oznaczenie dłużnika.

Brak podstaw do doręczania wierzycielowi z urzędu tytułu egzekucyjnego z klauzulą wykonalności nadaną z urzędu, art. 357 § 2 k.p.c. bowiem nie ma odpowiedniego zastosowania do doręczenia postanowienia w przedmiocie klauzuli wykonalności (por. uzasadnienieuchwały SN z 2 maja 1973 r., II CZP 7/73, OSNCP 1973, nr 11, poz. 196).

O kosztach związanych z postępowaniem o nadanie klauzuli wykonalności sąd - uwzględniając wniosek - rozstrzygnięcie zawrze w treści klauzuli, natomiast w przypadku nieuwzględnienia wniosku o zasądzenie kosztów, rozstrzygnięcie o kosztach zamieści w odrębnym postanowieniu, które wymaga uzasadnienia. Termin do złożenia zażalenia na postanowienie w przedmiocie kosztów biegnie według zasad określonych w art. 795 k.p.c. Termin do złożenia wniosku o uzupełnienie rozstrzygnięcia o kosztach związanych z postępowaniem onadanie klauzuli wykonalności biegnie od daty wydania wierzycielowi tytułu wykonawczego. Orzeczenie o kosztach związanych z postępowaniem o nadanie klauzuli wykonalności, zamieszczone w treścitej klauzuli, stanowi tytuł wykonawczy uprawniający do ich ściągnięcia (por. powołaną wcześniej uchwałę SN z 2 maja 1973 r., III CZP 7/73, LexPolonica nr 309041, OSNCP 1973, nr 11, poz. 196).

Sąd uzasadnia z urzędu tylko postanowienie o odmowie nadania klauzuli wykonalności, tylko takie postanowienie klauzulowe bowiem jest zaskarżalne (art. 795 § 1 k.p.c.), a ponadto art. 783 k.p.c. nie zawiera wymagania sporządzenia uzasadnienia. Brak podstaw do odpowiedniego stosowania art. 357 § 1 i 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., skoro art. 783 k.p.c. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 357 k.p.c. (por. powołaną uchwałę SN z 2 maja 1973 r., III CZP 7/73, LexPolonica nr 309041, OSNCP 1973, nr 11, poz. 196).

Zażalenie na postanowienie co do nadania klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu nie zostało uregulowane w sposób autonomiczny(por. art. 795 k.p.c.). Wobec braku także przepisu wykluczającego zastosowanie regulacji właściwej postępowaniu rozpoznawczemu, należyprzyjąć, że do zażalenia i postępowania zażaleniowego mają zastosowanie przepisy dotyczące zażalenia, a w zasadzie apelacji (art. 386 § 1 oraz art. 397 § 2 w zw. z art. 13 § 2). Zażalenie przysługuje na każde postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie klauzuli wykonalności (por. orzeczenie SN z 29 maja 1959r., II CO 12/59, LexPolonica nr 1396698, OSN 1960, nr 2, poz. 55). Legitymowanym do wniesienia zażalenia jest wierzyciel, zarządca masymajątkowej, kurator spadku lub wykonawca testamentu (art. 788 § 2) oraz dłużnik, którym jest każdy, przeciwko komu sąd nadał klauzulę wykonalności. Dłużnik nie jest uczestnikiem postępowania klauzulowego (o nadanie klauzuli wykonalności) przeciwko małżonkowi dłużnika i nie przysługuje mu legitymacja do zaskarżenia postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności (postanowienie SA w Białymstoku z 21 maja 2003 r., I ACz 443/03, LexPolonica nr 365794, OSA 2003, nr 12, poz. 54). Zbywca wierzytelności nie jest legitymowany do wniesienia zażalenia na postanowienie wydane na podstawie art. 788 § 1 o nadaniu klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności (uchwała SN z 20 maja 2003 r., III CZP 19/03,LexPolonica nr 361582, OSNC 2004, nr 3, poz. 34). Zażalenie wnosi się do sądu drugiej instancji za pośrednictwem sądu, który wydał postanowienie w przedmiocie klauzuli wykonalności. Zachowało aktualność postanowienie SN z 15 czerwca 1966 r. (I CZ 55/66, LexPolonica nr 325451, Biul. SN 1966, nr 10, poz. 143) stwierdzające, że na postanowienie co do nadania klauzuli wykonalności przysługuje zażalenie tylko wtedy, gdy nadaje ją lub odmawia jej wydania sąd pierwszej instancji, natomiast nie

przysługuje zażalenie na postanowienie, jeżeli orzeczenie w przedmiocie klauzuli wydał sąd drugiej instancji (por. postanowieniaSN z 2 października 2007 r., II CZ 73/07, LexPolonica nr 1944801, OSNC-ZD 2008, nr C, poz. 76 oraz z 17 lipca 2007 r., I UZ 12/06, LexPolonica nr 1519082, OSNP 2007, nr 15-16, poz. 237). Termin tygodniowy do wniesienia zażalenia rozpoczyna bieg odrębnie dla wierzyciela i dłużnika. Dla wierzyciela - od daty wydania mu tytułu wykonawczego lub postanowienia odmownego, natomiast dla dłużnika - od daty doręczenia mu zawiadomienia o wszczęciu egzekucji. Celem takiego rozróżnienia w zakresie biegu terminu do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie klauzuli wykonalności jest zaskoczenie dłużnika. Uzasadnia więc przyjęcie praktyki niedoręczania dłużnikowiodpisu zażalenia złożonego przez wierzyciela. Wyjątek stanowi zażalenie wierzyciela na postanowienie o odmowie nadania klauzuli wykonalności orzeczeniu sądowemu zastępującemu oświadczenie dłużnika. Ponieważ w postępowaniu klauzulowym unormowanym w art. 1047 § 2 nie znajduje zastosowania art. 795 § 2, to przyjąć należy, że odpis zażalenia wierzyciela powinien być doręczony dłużnikowi, natomiast odpis zażalenia dłużnika jest w każdym wypadku doręczany wierzycielowi. Dopuszczalne jest zażalenie na postanowienie sądu co do nadania klauzuli wykonalności wniesione przez dłużnika przed doręczeniem mu zawiadomienia o wszczęciu egzekucji (uchwała SN z 5 maja 1988 r., III CZP 29/88, LexPolonica nr 309096, OSNCP 1989, nr 10, poz. 151). Termin do wniesienia zażalenia przez małżonka dłużnika na postanowienie sądu o nadaniu klauzuli wykonalności przeciwko temu małżonkowi określa art. 795 § 2 (uchwała SN z 13 maja1993 r., III CZP 60/93, LexPolonica nr 304720, OSNCP 1993, nr 12, poz. 223). W przypadku postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu w postaci orzeczenia wydanego w elektronicznym postępowaniu upominawczym (art. 50528-50537 i 783 § 4k.p.c.) doręczenia dokonuje się za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obejmującego elektroniczne postępowanie upominawcze. Termin do wniesienia zażalenia w tym przypadku biegnie od doręczenia dokonanego w sposób przewidziany w art. 1311 k.p.c. (por. art. 795 § 3 k.p.c., który wszedł w życie 1 stycznia 2010 r.).

WYBRANE ORZECZENIA

1. Jako sporne uznać należy zagadnienie, czy wszczęcie postępowania klauzulowego przerywa bieg przedawnienia roszczeń. Sąd Najwyższy w wyroku z 22 lutego 1973 r. (III PRN 111/72, LexPolonica nr 301077, OSNCP 1974, nr 1, poz. 12) uznał, że wniosek o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności nie przerywa biegu przedawnienia, natomiast w uchwale z 16 stycznia 2004 r. (III CZP 101/03, LexPolonica nr 365534, OSNC 2005, nr 4, poz. 58) stwierdził,że wniosek o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu przerywa bieg przedawnienia. W uchwale z 20 lutego 1974 r. (III CZP 2/74, LexPolonica nr 301450, OSNCP 1975, nr 2, poz.18) Sąd Najwyższy uznał z kolei, że wniosek wierzyciela do sądu państwowego o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego, jakrównież wniosek o nadanie temu wyrokowi klauzuli wykonalności nie przerywają biegu przedawnienia roszczeń objętych wyrokiem sądu polubownego.

2. Nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wydanemu na rzecz wierzyciela, który przeniósł wierzytelność na osobę trzecią (art. 509 k.c.), wyłącza nadanie klauzuli wykonalności na rzecz tej osoby (uchwała SN z 22 lutego 1984 r., III CZP 2/84, LexPolonica nr 296652, OSNCP 1984, nr 9, poz. 153).

3. Orzeczenie o rozgraniczeniu nieruchomości, w którym oznaczono ichgranicę z utrwaleniem na gruncie, podlega zaopatrzeniu w klauzulę wykonalności i wykonaniu w drodze egzekucji prowadzonej przez komornika (uchwała SN z 18 września 1989 r., III CZP 79/89, LexPolonica nr 309005, OSNCP 1990, nr 7-8, poz. 95).

4. Właściwym do rozpoznania wniosku o nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi Sądu Najwyższego jest sąd pierwszej instancji (postanowienie SN z 16 listopada 1994 r., I PO 12/94, LexPolonica nr298324, OSNAPiUS 1995, nr 3, poz. 41).

5. Tytułowi egzekucyjnemu pochodzącemu od sądu klauzulę wykonalnościprzeciwko małżonkowi dłużnika nadaje sąd wskazany w art. 781 § 1

k.p.c. (uchwała SN z 5 stycznia 1999 r., III CZP 54/98, LexPolonica nr 333727, OSNC 1999, nr 6, poz. 105).

6. Dopuszczalne jest nadanie sądowej klauzuli wykonalności bankowemutytułowi egzekucyjnemu, w którym bank zastrzega sobie prawo egzekwowania odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia głównego, powstałe po wystawieniu tego tytułu - art. 96 ust. 2 pr. bank. (uchwała SN z 26 stycznia 1999 r., III CZP 55/98, LexPolonica nr 334326, OSNC 1999, nr 6, poz. 106).

7. W bankowym tytule egzekucyjnym wymagane jest oznaczenie wysokościi terminów płatności wszelkich odsetek, których egzekucja ma być prowadzona. Dopuszczalne jest nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu w części dotyczącej zobowiązań dłużnika prawidłowo oznaczonych (uchwała SN z 7 lipca 2000 r., III CZP 27/00, LexPolonica nr 346003, OSNC 2001, nr 1, poz. 3).

8. Na postanowienie co do nadania klauzuli wykonalności przysługuje zażalenie tylko wtedy, gdy nadaje ją lub odmawia jej wydania sąd pierwszej instancji (art. 781 § 1 i art. 795). Jeśli nadaje ją sąd wojewódzki jako rewizyjny (obecnie okręgowy jako odwoławczy lub apelacyjny) od jego orzeczenia, jako sądu drugiej instancji, dalszego środka odwoławczego nie ma (postanowienie SN z 15 czerwca 1966 r., I CZ 55/66, LexPolonica nr 325451, Biul. SN 1966, nr 10). Wrazie uwzględnienia zażalenia na postanowienie sądu rejonowego, oddalające wniosek o nadanie bankowemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, sąd drugiej instancji może wydać orzeczenie reformatoryjne (uchwała SN z 30 stycznia 2002 r., III CZP 80/01, LexPolonica nr 353769, OSNC 2003, nr 1, poz. 2).

9. Postanowienie o ustanowieniu drogi koniecznej nie jest tytułem egzekucyjnym podlegającym zaopatrzeniu w klauzulę wykonalności (uchwała SN z 26 czerwca 2002 r., III CZP 38/02, LexPolonica nr 355812, OSNC 2003 nr 7-8, poz. 97).

10. W postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu art. 46 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 31 marca 2004 r., III CZP 110/03, LexPolonica nr 366228, OSNC 2004, nr 9, poz. 133).

B. Egzekucja z określonych przedmiotów majątku wspólnego małżonków mimo braku klauzuli przeciwko małżonkowi dłużnika

Z art. 7761 k.p.c. wynika, że tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi, który pozostaje w związku małżeńskim, może być podstawą egzekucji nie tylko z majątku osobistego dłużnika (co jest oczywiste), ale także z określonego majątku, który wchodzi w skład majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka. Egzekucja z majątku określonego tym przepisem zatem będzie prowadzona bez potrzeby nadawania klauzuli przeciwko małżonkowi dłużnika.

Artykuł 7761 k.p.c. pozostaje w ścisłym związku z art. 41 § 2 i 3 k.r.o. W świetle uregulowania przyjętego w art. 41 § 2 i 3 k.r.o. małżonek dłużnika nie jest odpowiedzialny (nie jest dłużnikiem materialnym) za jego długi wynikające z:

- zobowiązania dłużnika zaciągniętego bez zgody małżonka,

- zobowiązania dłużnika, które nie wynika z czynności prawnej (np. zczynu niedozwolonego),

- zobowiązania dłużnika powstałego przed powstaniem wspólności małżeńskiej ustawowej,

- zobowiązania dotyczącego majątku osobistego dłużnika.

Wierzyciel może żądać wszczęcia egzekucji roszczeń wynikających z takich zobowiązań tylko przeciwko dłużnikowi. Zgodnie z art. 7761

k.p.c. egzekucja jednak może być prowadzona nie tylko z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku osobistego dłużnika (por. art. 33 k.r.o.), co jest oczywiste, ale także:

- z pobranego przez dłużnika wynagrodzenia za pracę,

- z dochodów uzyskanych z prowadzenia przez dłużnika innej działalności zarobkowej,

- z korzyści uzyskanych z jego (dłużnika) praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy.

Artykuł 7761 k.p.c. zatem pozwala na prowadzenie egzekucji ze składników majątkowych, z których zwykle korzysta małżonek dłużnika.Ponadto, gdyby składniki majątku osobistego dłużnika pozostającego wzwiązku małżeńskim zostały - na skutek zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej - objęte wspólnością majątkową, to okoliczność ta nie stanowi przeszkody do prowadzenia egzekucji z tych składników. Art. 7761 § 2 k.p.c. zatem chroni wierzyciela przed nieuczciwymi małżonkami, którzy w celu udaremnienia egzekucji zawierają fikcyjne umowy, mocą których wspólność majątkowa rozszerzona zostaje na składniki majątku osobistego dłużnika. Dłużnik i jego małżonek mogą podjąć obronę przeciwko takiej egzekucji w drodze powództw przeciwegzekucyjnych, wykazując, że umowa małżeńska była skuteczna wobec wierzyciela. Umowa taka będzie skuteczna wobec wierzyciela, jeśli zostanie wykazane, że wierzyciel wiedział o takiej umowie (art. 471 k.r.o.). Równowaga między interesem wierzyciela i dłużnikaoraz jego małżonka została więc zachowana.

Reguły postępowania wskazane w art. 7761 § 1-3 k.p.c. mają odpowiednie zastosowanie w przypadku egzekucji prowadzonej na podstawie samego tytułu egzekucyjnego (por. art. 776 k.p.c.).

W przypadku prowadzenia egzekucji z nieruchomości tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim stanowi podstawę do zajęcia nieruchomości wchodzącej w skład majątkuwspólnego (art. 9231 § 1 zd. pierwsze k.p.c.). Komornik może więc zająć nieruchomość będącą własnością obojga małżonków na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko jednemu z nich. Po zajęciu dalszy bieg postępowania uzależniony jest od reakcji małżonka dłużnika oraz czynności wierzyciela. Jeśli bowiem małżonek dłużnika sprzeciwi się zajęciu, wierzyciel zobligowany jest do uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi (art. 9231 § 1 zd. drugie k.p.c.). Zajęcie ma zatem charakter warunkowy, jego skuteczność uzależniona jest - w razie sprzeciwu małżonka dłużnika -od wystąpienia przez wierzyciela w ciągu tygodnia od otrzymania zawiadomienia komornika o sprzeciwie małżonka dłużnika z wnioskiem onadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika.

W doktrynie wskazuje się, bez bliższego uzasadnienia, że w terminie tygodniowym przewidzianym w art. 9231 § 2 k.p.c. wierzyciel powinienprzedstawić tytuł wykonawczy przeciwko małżonkowi dłużnika. Taka interpretacja może prowadzić do umorzenia egzekucji nie z powodu zaniedbania wierzyciela, lecz sądu, który opieszale rozpoznaje złożony przez wierzyciela - w terminie tygodniowym - wniosek o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. Skoro art. 9231 § 2 k.p.c. stanowi, że wierzyciel „w terminie tygodniowym powinien wystąpić o nadanie przeciwko małżonkowi dłużnika klauzuli wykonalności pod rygorem umorzenia egzekucji z zajętej nieruchomości”, to należy przyjąć, że wierzyciel spełnia obowiązek uniemożliwiający umorzenie egzekucji, jeśli w terminie tygodniowym od zawiadomienia przedstawi komornikowidowód złożenia w sądzie wniosku o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. Jest to termin ustawowy prawa procesowego, nie podlega zatem ani skróceniu, ani przedłużeniu, może być natomiast na ogólnych zasadach przywrócony.

C. Postępowanie klauzulowe przeciwko małżonkowi dłużnika

CA. Ograniczenie odpowiedzialności małżonka dłużnika do majątku objętego wspólnością ustawową

Stosując kryterium małżeńskiego ustroju majątkowego, należy wyróżnić:

- wspólność majątkową; może wynikać z ustawy (art. 31-46 k.r.o.) lubz umowy (art. 47 k.r.o.); wspólność ustawowa powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa i obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (art. 31 k.r.o.); przedmioty, które należą do majątku osobistego, wymienione zostały w art. 33 k.r.o.; wspólność umowna może być rozszerzona (majątek wspólny ulega powiększeniu kosztem osobistych majątków obojga małżonków) lub ograniczona (zwiększeniu ulegają majątki osobiste małżonków kosztem majątku wspólnego); umowa małżeńska majątkowa może być zmieniona albo rozwiązana (art. 47 § 2 k.r.o.);

- rozdzielność majątkową; może mieć charakter umowny (zawarta została umowa majątkowa małżeńska) lub przymusowy (rozdzielność majątkowa powstała wskutek zdarzeń wskazanych w art. 52-54 k.r.o.).

Zgodnie z art. 41 § 1 k.r.o., jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanieza zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia takżez majątku wspólnego małżonków. Uregulowanie przyjęte w tym przepisiezapewnia ograniczoną odpowiedzialność majątkiem wspólnym za długi jednego z małżonków pozostającego w ustawowym ustroju wspólności majątkowej. Wierzyciel może bowiem żądać zaspokojenia z majątku wspólnego tylko wtedy, gdy na zaciągnięcie zobowiązania przez jednego z małżonków drugi z małżonków wyraził zgodę (art. 41 § 1 k.r.o.). Ograniczenie to nie dotyczy odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny, za takie bowiem zobowiązania oboje małżonkowie są co do zasady odpowiedzialnisolidarnie (art. 30 § 1 k.r.o., wyjątek przewiduje art. 30 § 2 i 3 k.r.o.).

Procesową konsekwencją regulacji materialnoprawnej przewidzianej w art. 41 § 1 k.r.o. jest art. 787 k.p.c., zgodnie z którym egzekucja

może być rozszerzona na majątek wspólny dłużnika i jego małżonka. Wobec tego, że tytuł wykonawczy przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim nie uprawnia do prowadzenia egzekucji z majątku objętego wspólnością ustawową, wierzyciel, aby uzyskać taką możliwość, musi dysponować klauzulą wykonalności również przeciwko małżonkowi dłużnika. W postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, wierzyciel, aby uzyskać taką klauzulę, musi się wykazać dokumentem urzędowym (art. 244 k.p.c.) lub prywatnym (art. 245 k.p.c.), że stwierdzona tytułem egzekucyjnymwierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika (art. 41 k.r.o.).

Z przepisów tych płynie wniosek, że jeśli wierzyciel - dokonując czynności prawnej z osobą pozostającą w związku małżeńskim - chciałby zapewnić sobie możliwość prowadzenia ewentualnej przyszłej egzekucji nie tylko z majątku osobistego dłużnika oraz składników wymienionych w art. 7761 k.p.c. (por. uwagi w pkt B), ale także z majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka, to powinien zadbać o zgodę małżonka dłużnika na zaciągnięcie przez dłużnika zobowiązania.Zgoda taka musi wynikać z dokumentu urzędowego lub prywatnego.

W postępowaniu klauzulowym sąd powinien ograniczyć się do wyjaśnienia trzech kwestii:

- czy wskazana przez wierzyciela osoba jest małżonkiem dłużnika,

- czy wierzytelność powstała za zgodą małżonka dłużnika [w sprawie onadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika (art. 787 k.p.c.) nie jest dopuszczalne stosowanie domniemania faktycznego przy ustalaniu, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała za zgodą małżonka dłużnika - uchwała SN z 18 marca 2011 r., III CZP 117/10, LexPolonica nr 2480738, niepubl.],

- czy wierzytelność ta powstała z czynności prawnej. Nie wydaje się,aby w obowiązującym stanie prawnym sąd w postępowaniu klauzulowym musiał badać, czy między małżonkami istnieje ustrój małżeńskiej wspólności ustawowej. Odmienne stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone - w poprzednio obowiązującym stanie prawnym - w orzeczeniach z 26 marca 1974 r. (III CRN 127/74, LexPolonica nr 309027, OSNCP 1975, nr6, poz. 97) oraz z 3 października 1973 r. (I PZ 59/73, LexPolonica nr 309028, OSPiKA 1975, nr 2, poz. 35), moim zdaniem, straciło aktualność. Nie stoi bowiem na przeszkodzie nadanie klauzuli okoliczność, że ustrój małżeńskiej wspólności ustawowej został wyłączony lub ograniczony w drodze umowy (tzw. intercyzy) zawartej przez małżonków.

Uzyskanie przez wierzyciela klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika umożliwia zajęcie przedmiotów objętych małżeńskąwspólnością ustawową. Do zajęcia mienia ruchomego dłużnika, wchodzącego w skład majątku objętego wspólnością ustawową, wystarczyjednak tytuł wykonawczy wydany jedynie przeciwko dłużnikowi. Pogląd taki wyraził Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 30 czerwca 1987 r. (III CZP 41/86, LexPolonica nr 308993, OSNCP 1988, nr 1, poz. 3), mającej moc zasady prawnej. We wcześniejszej uchwale z 21 sierpnia 1975 r. (III CZP 59/75, LexPolonica nr 309102, OSNCP 1976, nr 4, poz. 81) Sąd Najwyższy uznał z kolei, że małżonek dłużnika nie może w drodze powództwa, przewidzianego w art. 841 § 1 k.p.c., żądać zwolnienia od egzekucji przedmiotu wchodzącego w składmajątku wspólnego i znajdującego się we wspólnym władaniu małżonków tylko na tej podstawie, że wierzyciel nie uzyskał przeciwko niemu klauzuli wykonalności w trybie art. 787 k.p.c.

Niedopuszczalne jest zajęcie przedmiotów stanowiących majątek osobisty małżonka dłużnika. Gdyby do takiego zajęcia doszło, małżonek dłużnika może wytoczyć na podstawie art. 841 k.p.c. powództwo o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji (por. uchwałę SN z 7 lutego 1967 r., III CZP 89/67, LexPolonica nr 309020,OSNCP 1969, nr 1, poz. 2 oraz postanowienie SN z 11 czerwca 1969 r.,II CZ 13/69, OSNCP 1970, nr 4, poz. 154, a także postanowienie SN z 2 grudnia 1970 r., II CZ 122/70, LexPolonica nr 309024, OSNCP 1971, nr 6, poz. 112). Pogląd wyrażony w powołanych orzeczeniach został

krytycznie przyjęty przez przedstawicieli nauki, także zakwestionowany przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z 13 czerwca 2001 r. (II CKN 498/00, LexPolonica nr 370784). Podstawą tej krytykibyło stwierdzenie, że małżonek dłużnika z chwilą nadania przeciwko niemu klauzuli wykonalności staje się dłużnikiem egzekwowanym. Nie mając przymiotu osoby trzeciej, nie może korzystać z powództwa przewidzianego w art. 841 k.p.c., lecz z obrony przewidzianej w art.825 pkt 3 k.p.c.

Małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności na podstawie art. 787 k.p.c., jeśli chciałby wykazać, że egzekwowane świadczenie nie należy się wierzycielowi, musiałby wytoczyć powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub w części (art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c.). W procesie takim mógłby powoływać się zarówno na zarzuty przysługujące mu z własnego prawa, jak również na zarzuty, których jego małżonek nie mógł wcześniej podnieść (por. wyrok SN z 24 marca 1972 r., I CR 35/72, LexPolonica nr 309026, OSNCP 1972, nr 10, poz. 179).

Wyżej omówiona została sytuacja prawna małżonka dłużnika, przeciwko któremu wierzyciel dysponuje klauzulą wykonalności nadaną na podstawie art. 787 k.p.c. Gdyby mimo braku takiej klauzuli egzekucjazostała wszczęta do majątku objętego wspólnością ustawową, małżonek dłużnika może skutecznie wytoczyć powództwo przewidziane w art. 841 k.p.c. Z podobną akcją obronną małżonek dłużnika mógłby wystąpić, gdyby egzekucją objęte zostały składniki jego majątku osobistego.

CB. Ograniczenie odpowiedzialności małżonka dłużnika do przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego

Zgodnie z art. 41 § 2 k.r.o., jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracęlub dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o którychmowa w art. 33 pkt 9 k.r.o., a ponadto także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Konsekwencją

procesową tego uregulowania jest art. 7871 k.p.c., zgodnie z którym,jeżeli przedsiębiorstwo wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków,to sąd - nadając tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku małżeńskim klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika - ograniczy jego odpowiedzialność do tego przedsiębiorstwa. Przepis w istocie chroni przed egzekucją pozostały - poza przedsiębiorstwem - majątek wspólny małżonków. Takie uregulowanie jest uzasadnione przyjętymi rozwiązaniami materialnoprawnymi, z których wynika, że w celu podjęcia działalności gospodarczej małżonek nie musi uzyskiwać zgody współmałżonka, a także charakterem działalności gospodarczej, która ze swej istoty obarczona jest ryzykiem poniesienia strat. Wobec tego, że w art. 7871 k.p.c. - odmiennie niż w art. 787 k.p.c. - brakwskazania, z jakiego zdarzenia prawnego (czynność prawna, czyn niedozwolony) ma pochodzić wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, to należy przyjąć, że w przepisie tymchodzi o zobowiązania powstałe z czynności prawnych dokonanych przezjedno z małżonków bez zgody drugiego z małżonków oraz o zobowiązania, które nie wynikają z czynności prawnych.

Jeśli małżonek dłużnik uzyskał zgodę drugiego z małżonków na dokonanie określonej czynności prawnej (podjętej także w ramach prowadzonej działalności gospodarczej), to wówczas egzekucja może zostać skierowana - po uzyskaniu przeciwko małżonkowi dłużnika klauzuli wykonalności na podstawie art. 787 k.p.c. - do całego majątku wspólnego małżonków.

CC. Umowa majątkowa małżeńska a nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika

Zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej nie ma znaczenia z punktu widzenia dopuszczalności nadania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. Małżonek dłużnika w postępowaniu o nadanie przeciwko niemu klauzuli wykonalności nie będzie mógł się skuteczniepowoływać na taką umowę i tym samym uniemożliwić na tym etapie uzyskanie przez wierzyciela klauzuli wykonalności. Małżonek, który zawarł umowę majątkową małżeńską, będzie mógł się na nią powołać - jak wynika z art. 8401 k.p.c. - tylko w drodze powództwa

przeciwegzekucyjnego, wykazując, że umowa małżeńska była skuteczna wobec wierzyciela. Umowa taka będzie skuteczna wobec wierzyciela, jeśli zostanie wykazane, że wierzyciel wiedział o takiej umowie (art. 471 k.r.o.).

Właściwa interpretacja art. 8401 k.p.c. możliwa jest przy uwzględnieniu art. 7872 i 7761 k.p.c. oraz art. 41 § 2 i 3 k.r.o. (por. pkt 4, B, C niniejszego rozdziału). Możliwość powoływania się na umowę majątkową małżeńską przewiduje art. 471 k.r.o., stanowiąc, że małżonek może powoływać się względem innych osób na umowę majątkową małżeńską, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome. Małżeńska umowa majątkowa jest skuteczna względem innej osoby wówczas, gdy o jej zawarciu oraz rodzaju osoba ta powzięła wiadomość przed powstaniem przysługującej jej wierzytelności (uchwała SN z 3 kwietnia 1980 r., III CZP 13/80, LexPolonica nr 303500, OSNCP 1980, nr 7-8, poz. 140). W istocie ważna jest nie chwila powstania wierzytelności, lecz chwila powstania między małżonkami lub jednym z nich a inną osobą stosunku prawnego, z którego wynika wierzytelność takiej osoby. Nie jest wymagane, aby „inna osoba” znała treść umowy i szczegółowy zakres rozszerzenia lubograniczenia wspólności.

Jeżeli zawarcie przez małżonków umowy majątkowej oraz jej rodzaj niebyło wiadome innej osobie, zachodzi w stosunku do tej osoby bezskuteczność względna częściowa umowy, sięgająca tak daleko, jak tego wymaga ochrona jej interesów. Względem tej innej osoby stosunkimajątkowe małżonków ocenia się wówczas tak, jakby postanowienia umowy godzące w ich interes nie istniały; zamiast postanowień umowy,które są bezskuteczne, zastosowanie mają zasady ustroju majątkowego,jakiemu małżonkowie podlegaliby, gdyby nie zawarli umowy. Należy zaznaczyć, że przewidziana w art. 471 k.r.o. ochrona interesów osób trzecich ma zastosowanie tylko do małżeńskich umów majątkowych wymienionych w art. 47 § 1 k.r.o. Umowa o podział majątku wspólnego po ustaniu ustawowej wspólności małżeńskiej zawarta z pokrzywdzeniemwierzyciela może być przez niego zakwestionowana skargą pauliańską (art. 527 k.c.) (wyrok SN z 28 kwietnia 2004 r., III CK 469/02, LexPolonica nr 370353, OSNC 2005, nr 5, poz. 85). Artykuł 471 k.r.o.

chroni wszelkie wierzytelności, a więc także z tytułu wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym.

D. Klauzula wykonalności w wypadku przejścia uprawnienia lub obowiązku po powstaniu tytułu egzekucyjnego

Stronami postępowania egzekucyjnego są podmioty wymienione w tytule egzekucyjnym. Różne zdarzenia prawne powodują jednak konieczność wprowadzenia już do klauzuli wykonalności zamiast osób wymienionych w tytule egzekucyjnym innych lub dodatkowych podmiotów. Zdarzenia temogą mieć miejsce w toku postępowania rozpoznawczego, a więc przed wydaniem tytułu egzekucyjnego, ale także po powstaniu tytułu egzekucyjnego. Skutki takich zdarzeń powodujących zmiany w osobach wierzyciela lub dłużnika reguluje art. 788 k.p.c. Przepis ten obejmuje wszelkie wypadki następstw, a więc zależnych i niezależnychod woli stron, powstałych zarówno pod tytułem ogólnym, jak i szczególnym. Istotne jest, aby zmiana wierzyciela lub dłużnika nastąpiła najwcześniej po wszczęciu postępowania rozpoznawczego. Jeżeli uprawnienie lub obowiązek przeszły w toku postępowania rozpoznawczego, to może dojść już w tym postępowaniu do zmiany wierzyciela lub dłużnika na podstawie art. 192 pkt 3 k.p.c. Jeśli dotakiej zmiany nie dojdzie (brak zezwolenia strony przeciwnej), sprawa zakończy się z udziałem dotychczasowych stron, a dopiero w postępowaniu klauzulowym na podstawie art. 788 zmiana podmiotowa zostanie dokonana przez nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności na rzecz lub przeciwko osobie, która stała się wierzycielem lub dłużnikiem. Jeżeli w toku procesu o wydanie nieruchomości, która stanowiła przedmiot odwołanej darowizny, obdarowany przeniósł własność tej nieruchomości na rzecz innej osoby, to orzeczenie uwzględniające powództwo darczyńcy będzie - mimo opiewania na niego - skuteczne także w stosunku do tej osoby (art. 192 pkt 3, art. 366 k.p.c.). Na podstawie tego wyroku darczyńca może - zważywszy na art. 788 § 1, art. 1046 k.p.c. - wszcząć egzekucję o wydanie nieruchomości przeciwko nabywcy (uchwałaSN z 27 lipca 1989 r., III CZP 69/89, LexPolonica nr 320293).

Do najczęstszych przypadków zmiany stron stosunku zobowiązaniowego należy zaliczyć: śmierć wierzyciela lub dłużnika, utratę bytu

prawnego przez wierzyciela lub dłużnika niebędącego osobą fizyczną iprzejęcie jego majątku przez następcę prawnego (np. art. 492 § 1 pkt1 i 2 k.s.h.), przelew wierzytelności (art. 509 k.c.), wstąpienie w prawa wierzyciela (cessio legis) uregulowane w art. 518 k.c., przejęcie długu (art. 519 k.c.), nabycie spadku na podstawie umowy ze spadkobiercą (art. 1051 i nast. k.c.), zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa objętego sporem (art. 192 pkt 3 k.p.c.). Poza ostatnim z wymienionych przypadków, który ma miejsce w toku rozpoznania sprawy, zmiana osoby wierzyciela lub dłużnika następuje po powstaniu tytułu egzekucyjnego. Moment powstania tytułu egzekucyjnego może być różny, np. w przypadku orzeczenia sądowego jest to data jego uprawomocnienia się, w przypadku ugody sądowej jest nim dzień uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania, natomiast w przypadku orzeczenia, któremu nadany został rygor natychmiastowej wykonalności, jest to dzień nadania tego rygoru.

Zmiana nazwiska lub zmiana nazwy firmy nie stanowi przejścia praw i obowiązków na inną osobę. W takim przypadku zastosowanie ma art. 352w zw. art. 13 § 2 k.p.c., a nie art. 788 k.p.c. Wierzyciel przed nadaniem klauzuli wykonalności powinien uzyskać od sądu w drodze wykładni orzeczenia wyjaśnienie wątpliwości co do identyczności strony. Artykuł 788 k.p.c. nie może służyć usunięciu nieprawidłowości powstałych wskutek niewłaściwego oznaczenia strony,przeciwko której wydany został tytuł egzekucyjny oraz tytuł wykonawczy (postanowienie SA w Łodzi z 7 marca 1993 r., I ACz 138/93, LexPolonica nr 307823, „Wokanda” 1994, nr 1, s. 42).

Jeśli zmiana osoby wierzyciela lub dłużnika, a także zmiana nazwiskalub nazwy firmy nastąpiła po wszczęciu właściwego postępowania egzekucyjnego, to nie ma podstaw do uwidaczniania takich zmian w klauzuli wykonalności, skoro egzekucja jest już prowadzona. Wystarczy wykazać organowi egzekucyjnemu odpowiednim dokumentem, że nastąpiło przejście prawa lub obowiązku albo nastąpiła zmiana nazwiska (nazwy osoby prawnej) (por. postanowienie SN z 30 stycznia 1975 r., II CZ 5/75, LexPolonica nr 309033, OSPiKA 1976, nr 2, poz. 37).

Zmiana zastawcy lub dłużnika hipotecznego, która miała miejsce po złożeniu wniosku (żądania) o wszczęcie egzekucji, nie wymaga nadaniaklauzuli wykonalności przeciwko nowemu właścicielowi rzeczy obciążonej, natomiast każda zmiana własności rzeczy obciążonej zastawem lub hipoteką przed wszczęciem właściwego postępowania egzekucyjnego, tj. po złożeniu wniosku (żądania) o wszczęcie egzekucji, będzie wymagać nadania danemu tytułowi egzekucyjnemu kolejnej klauzuli wykonalności przeciwko kolejnemu (nowemu) dłużnikowi rzeczowemu. Do nadania klauzuli wykonalności przeciwko kolejnemu nowemu właścicielowi rzeczy obciążonej zastawem lub hipoteką nie jest konieczne uchylenie poprzedniej klauzuli wykonalności, nadanej przeciwko dotychczasowemu dłużnikowi rzeczowemu (dotychczasowemu właścicielowi rzeczy obciążonej zastawemlub hipoteką). Uchylenie tej ostatniej klauzuli w opisanej sytuacji jest niedopuszczalne, gdyż ma ona nadal moc wiążącą w zakresie stwierdzenia, że tytuł uprawnia do egzekucji. Rola klauzuli wykonalności nadanej w trybie art. 788 k.p.c. na rzecz lub przeciwkoinnej osobie niż wymieniona w tytule egzekucyjnym lub wykonawczym ogranicza się tylko do stwierdzenia przejścia uprawnienia lub obowiązku.

Przejście uprawnień powinno zostać wykazane dokumentem urzędowym (art. 244 k.p.c.) lub prywatnym urzędowo poświadczonym (art. 245 k.p.c.). Przed nadaniem klauzuli wykonalności, w razie wątpliwości, sąd może zarządzić wysłuchanie stron (art. 760 k.p.c.). Jeżeli przejścia uprawnienia lub obowiązku na inną osobę strony nie mogą wykazać wspomnianymi dokumentami, właściwe stanie się powództwo o ustalenie przejścia uprawnień lub obowiązków (uchwała składu siedmiusędziów SN z 5 maja 1951 r., Ł.C. Prez. 689/50, OSN 1952, nr I, poz.3). Dokumentem potwierdzającym przejście egzekwowanego zobowiązania na inną osobę (art. 788 § 1 k.p.c.) może być odpis wyroku, z któregoczęści wstępnej wynika następstwo prawne dłużnika (wyrok SN z 9 maja2002 r., II CKN 803/00, LexPolonica nr 358933, OSNC 2003, nr 9, poz.119).

Sąd Najwyższy w uchwale z 21 grudnia 2010 r., III CZP 98/10 (LexPolonica nr 2429684) stwierdził, że kopia odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego, poświadczona za zgodność z oryginałem przez pełnomocnika wnioskodawcy będącego radcą prawnym, może stanowić podstawę nadania klauzuli wykonalności na rzecz następcy prawnego wierzyciela na podstawie art. 788 § 1 k.p.c.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Wierzyciel, ubiegający się o zmianę hipoteki kaucyjnej na hipotekę przymusową zwykłą, powinien przedstawić organowi prowadzącemu księgę wieczystą tytuł egzekucyjny, skuteczny przeciwkoujawnionemu w księdze wieczystej właścicielowi nieruchomości. Tytułem takim, stosownie do okoliczności, może być w szczególności klauzula wykonalności nadana w trybie art. 788 w zw. z art. 792 k.p.c. bądź też prawomocny wyrok stwierdzający obowiązek obecnego właściciela nieruchomości obciążonej hipoteką kaucyjną zaspokojenia wierzyciela hipotecznego w drodze egzekucji z tej nieruchomości (postanowienie SN z 26 marca 1971 r., III CRN 553/70, LexPolonica nr300965, OSNC 1971, nr 10, poz. 185).

2. Okoliczność, że własność nieruchomości, co do której sąd dokonał rozgraniczenia, przeszła - po uprawomocnieniu się orzeczenia o rozgraniczeniu - na inną osobę na podstawie ustawy z 26 października1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 27, poz. 250), nie stoi na przeszkodzie nadaniu wymienionemu orzeczeniu klauzuli wykonalności w stosunku do nabywcy, natomiast okoliczność, że nabycie nieruchomości we wskazanych warunkach nastąpiło w innych granicach aniżeli ustalone w orzeczeniu o rozgraniczeniu, może stanowić podstawę pozbawienia wykonalności tego orzeczenia (uchwała SN z 6 stycznia 1975 r., III CZP 75/74, LexPolonica nr 309032, OSNCP1975, nr 10-11, poz. 145).

3. Art. 788 § 1 k.p.c. normuje sytuację, w której śmierć dłużnika nastąpiła przed wszczęciem egzekucji. W takim wypadku, zgodnie z dyspozycją art. 788 § 1 k.p.c., wszczęcie egzekucji możliwe jest

dopiero po nadaniu klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercy dłużnika. Natomiast w razie śmierci dłużnika po wszczęciu egzekucji ustawa nie wymaga nadania klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercy dłużnika. W takim wypadku, zgodnie z dyspozycją art. 819 § 1 k.p.c., zawieszone postępowanie egzekucyjne organ egzekucyjny podejmuje z udziałem spadkobiercy dłużnika, tj. po udowodnieniu tego przymiotu prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku (postanowienie SN z 2 lipca 1975 r., I CZ 98/75, LexPolonica nr 309017, OSNCP 1976, nr 6, poz. 142).

4. Nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wydanemu na rzecz wierzyciela, który przeniósł wierzytelność na osobę trzecią (art. 509 k.c.), wyłącza nadanie klauzuli wykonalności na rzecz tej osoby (uchwała SN z 22 lutego 1984 r., III CZP 2/84, LexPolonica nr 296652, OSNCP 1984, nr 9, poz. 153).

5. Zarządcą - w rozumieniu art. 788 § 2 k.p.c. - jest tylko osoba sprawująca we własnym imieniu zarząd masy majątkowej, która stanowi mienie dłużnika [art. 935 § 1 k.p.c. w zw. z art. 737 (obecnie art. 736 § 1 k.p.c.), 636, 908 k.p.c., art. 203 i 269 k.c., art. 611-616 k.p.c.] (postanowienie SN z 29 stycznia 1987 r., II CZ 3/87, LexPolonica nr 318694).

6. Dopuszczalne jest nadanie klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności także w przypadku, gdy przed przeniesieniem wierzytelności - na wniosek zbywcy - sąd już nadał na jego rzecz klauzulę wykonalności tytułowi egzekucyjnemu (uchwała SN z 4 sierpnia 1992 r., III CZP 94/92, LexPolonica nr 300601, OSNCP 1993, nr 3, poz. 32).

7. W razie bezskuteczności egzekucji prowadzonej na podstawie tytułuwykonawczego wydanego przeciwko spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 298 § 1 k.h.), nie jest dopuszczalne nadanie klauzuli wykonalności przeciwko członkom zarządu tej spółki na podstawie art. 788 § 1 k.p.c. (uchwała SN z 9 sierpnia 1993 r., III CZP 116/93, LexPolonica nr 296014, OSNCP 1994, nr 2, poz. 35).

8. Dopuszczalne jest wszczęcie i prowadzenie egzekucji w stosunku dospółdzielni lub związków spółdzielczych będących w stanie likwidacji. Postawienie spółdzielni w stan likwidacji bowiem nie jest przejściem jej uprawnień lub obowiązków na inną osobę i nie zachodzi potrzeba nadania klauzuli wykonalności na rzecz lub przeciwko likwidatorowi (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 10 listopada 1993 r., III CZP 123/93, LexPolonica nr 300678, OSNCP 1994, nr 4, poz. 70).

9. W razie zmiany w osobie dłużnika na skutek podziału przedsiębiorstwa państwowego, która zaszła w toku postępowania egzekucyjnego, nie jest potrzebne nadanie klauzuli wykonalności przeciwko przedsiębiorstwu utworzonemu w wyniku podziału, jeżeli przejście obowiązków na to przedsiębiorstwo zostanie wykazane odpowiednim dokumentem (uchwała SN z 23 lutego 1995 r., III CZP 15/95, LexPolonica nr 303667, OSNC 1995, nr 5, poz. 81).

10. Sporządzony w postępowaniu upadłościowym i zatwierdzony przez sędziego-komisarza plan podziału funduszów masy, w którym w celu zaspokojenia wierzycieli przyznano im wierzytelności przysługujące upadłemu wobec osób trzecich, stanowi dokument urzędowy stwierdzający przejście uprawnienia po powstaniu tytułu egzekucyjnego na inną osobę w rozumieniu art. 788 § 1 k.p.c. (uchwała SN z 7 lutego 1997 r., III CZP 125/96, LexPolonica nr 314199, OSNC 1997, nr 5, poz. 51 oraz krytyczna glosa F. Zedlera, OSP 1997, nr 12, poz. 225).

11. Zbywca wierzytelności nie jest legitymowany do wniesienia zażalenia na postanowienie wydane na podstawie art. 788 § 1 k.p.c. onadaniu klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności (uchwała SN z 20 maja 2003 r., III CZP 19/03, LexPolonica nr 361582,OSNC 2004, nr 3, poz. 34).

12. Niedopuszczalne jest nadanie na podstawie art. 788 § 1 k.p.c. klauzuli wykonalności na rzecz niebędącego bankiem nabywcy wierzytelności objętej bankowym tytułem egzekucyjnym, także po zaopatrzeniu go w sądową klauzulę wykonalności (uchwała SN z 2 kwietnia 2004 r., III CZP 9/04, LexPolonica nr 366280, OSNC 2005, nr6, poz. 98).

13. Artykuł 788 § 1 k.p.c. ma zastosowanie również w razie przeniesienia wierzytelności (przelewu) po wszczęciu postępowania egzekucyjnego (uchwała SN z 29 października 2004 r., III CZP 63/04, LexPolonica nr 370341, OSNC 2005, nr 10, poz. 174).

14. W razie połączenia banków można nadać bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, wydanemu przez bank przejmowany, klauzulę wykonalności na rzecz banku przejmującego (uchwała SN z 22 lutego 2006 r., III CZP 129/05, LexPolonica nr 400746, OSNC 2007, nr 1, poz. 4).

15. Dopuszczalne jest nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wystawionemu przez bank, który nabył od innego banku objętą tym tytułem wierzytelność wynikającą z czynności bankowej. Downiosku o nadanie klauzuli wykonalności należy dołączyć dokumenty określone w art. 788 § 1 k.p.c. (uchwała SN z 16 marca 2006 r., III CZP 4/06, LexPolonica nr 402603, Biul. SN 2006, nr 3).

16. Przepis art. 788 § 1 k.p.c. ma zastosowanie również w sytuacji, gdy uprawnienie objęte tytułem egzekucyjnym przeszło na inną osobę wdrodze przelewu po wszczęciu postępowania egzekucyjnego (uchwała SN z 5 marca 2009 r., III CZP 4/09, LexPolonica nr 2010704, OSNC 2010, nr 1, poz. 2).

E. Klauzula wykonalności przeciwko nabywcy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego

EA. Uwagi ogólne

Zgodnie art. 554 k.c. nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o nich, mimo zachowania należytej staranności. Odpowiedzialność nabywcy ograniczasię do wartości nabytego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa według stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela. Odpowiedzialności tej nie można bez zgody wierzyciela wyłączyć ani ograniczyć.

Definicja przedsiębiorstwa zawarta jest w art. 551 k.c., natomiast gospodarstwa rolnego w art. 553 k.c. Przesłankami odpowiedzialności z art. 554 k.c. są: nabycie przedsiębiorstwa, związek zobowiązania zprowadzeniem przedsiębiorstwa oraz wiedza nabywcy o zobowiązaniach lub jej brak, będący następstwem niezachowania należytej staranności.

Procesową podstawę realizacji uregulowania przyjętego w art. 554 k.c. stanowi art. 789 k.p.c., dający możliwość odpowiedniego stosowania art. 788 § 1 k.p.c. do nabywcy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, jeżeli tytuł egzekucyjny stał się prawomocny przed nabyciem.

Sąd nada klauzulę wykonalności nie tylko przeciwko nabywcy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, ale także na jego rzecz. W postanowieniu o nadaniu klauzuli wykonalności przeciwko (na rzecz)nabywcy przedsiębiorstwa sąd powinien zastrzec temu nabywcy prawo powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczoną odpowiedzialność, jeżeli takie zastrzeżenie nie zostało już zawarte w tytule egzekucyjnym. Zakresem art. 789 k.p.c. nie jest objęte - w odróżnieniu od art. 788 k.p.c. - zbycie dokonane w toku postępowaniasądowego rozpoznawczego. Warunkiem nadania klauzuli na podstawie art. 789 w zw. z art. 788 k.p.c. jest bowiem ustalenie, że tytuł egzekucyjny w postaci orzeczenia sądowego uprawomocnił się przed nabyciem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego.

Jeżeli orzeczenie sądowe uprawomocniło się po nabyciu przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, art. 789 k.p.c. nie będzie miał zastosowania. W tym ostatnim przypadku wierzycielowi pozostaje wytoczenie powództwa, którego podstawą materialnoprawną będzie art. 554 k.c. Nabywca może wówczas bronić się zarzutem, że mimo zachowania należytej staranności w chwili nabycia nie wiedział o zobowiązaniach.

Sąd, nadając klauzulę wykonalności na podstawie art. 789 k.p.c., powinien ograniczyć się tylko do zbadania, czy na podstawie przedstawionych dokumentów urzędowych (art. 244 k.p.c.) lub prywatnych z podpisem urzędowo poświadczonym (art. 245 k.p.c.) osoba, przeciwko której lub na rzecz której ma być nadana klauzula wykonalności, jest nabywcą przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnegow rozumieniu art. 551-554 k.c. Pamiętać jednak należy, że art. 789 k.p.c. dotyczy tytułów egzekucyjnych obejmujących zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, nie może zatem dotyczyć świadczeń przysługujących nabywcy w związku z nabyciem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa. Za taką wykładnią przemawia funkcjonalny związek art. 789 k.p.c. z art. 554 k.c., a także reguła ogólna z art. 788 § 1 k.p.c., zgodnie z którą nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego może uzyskać klauzulę wykonalności na swoją rzecz.

Jeżeli obowiązek zbywcy przedsiębiorstwa nie wynika z orzeczenia sądowego, lecz z ugody sądowej lub aktu notarialnego, wierzyciel zbywcy może realizować uprawnienia z art. 554 k.c. w stosunku do nabywcy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego tylko na drodze sądowej. Artykuł 789 k.p.c. bowiem ma tylko zastosowanie do prawomocnych tytułów egzekucyjnych. Ugody sądowe i akty notarialne, mimo że są tytułami egzekucyjnymi, nie korzystają z prawomocności. Ze wskazanych powodów klauzula wykonalności będzie mogła być nadana wyrokowi zaopatrzonemu w rygor natychmiastowej wykonalności dopiero po jego uprawomocnieniu się.

EB. Niemożność uzyskania lub trudności z uzyskaniem dokumentu stwierdzającego zbycie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego

Uzyskanie dokumentu urzędowego lub prywatnego z podpisem urzędowo poświadczonym, na podstawie którego wierzyciel ma możliwość realizowania swojego prawa w postępowaniu klauzulowym wszczętym na podstawie art. 789 k.p.c., z reguły nie jest łatwe. Ułatwieniem dla takich wierzycieli jest uregulowanie przyjęte w art. 7891 k.p.c., który daje możliwość nadania klauzuli wykonalności przeciwko nabywcyna podstawie przyznania przez nabywcę okoliczności nabycia przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego.

Sąd ma obowiązek przed nadaniem klauzuli wykonalności wysłuchać nabywcę przedsiębiorstwa stosownie do art. 760 § 2 k.p.c.. Wysłuchanie w toku postępowania wszczętego wnioskiem na podstawie art. 788 w zw. z art. 7891 k.p.c. może nie wyjaśnić kwestii nabycia przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego. Wątpliwość, czy przedmiotem umowy zbycia było przedsiębiorstwo, może wynikać nawet zsamego dokumentu okazanego przez nabywcę. W takiej sytuacji sąd powinien odmówić nadania klauzuli wykonalności. Wierzyciel może takispór poddać osądowi przez wytoczenie przeciwko domniemanemu nabywcy przedsiębiorstwa powództwa na podstawie art. 554 k.c.

W postępowaniu klauzulowym opartym na uregulowaniu przyjętym w art. 7891 k.p.c. odpowiednie zastosowanie ma art. 230 k.p.c. Uznanie przez sąd określonego faktu za przyznany przez stronę, która co do określonego faktu twierdzonego przez stronę przeciwną nie wypowiada się, wymaga wzięcia pod uwagę „wyników całej rozprawy” (art. 230 k.p.c.). Wprawdzie w postępowaniu klauzulowym sąd - zważywszy na ograniczoną kognicję - takimi wynikami nie dysponuje (uznanie na podstawie, że fakt zbycia przedsiębiorstwa przyznany został przez nabywcę, oparte będzie w istocie na samych twierdzeniach wierzyciela), to jednak wzgląd na ochronę wierzyciela uzasadnia odpowiednie zastosowanie art. 230 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. W przeciwnym razie bierne zachowanie nabywcy mogłoby spowodować, że cel przewidziany w art. 7891 k.p.c. nie zostałby osiągnięty, skoro stosowanie przepisów o wyjawieniu majątku możliwe jest tylko wtedy, gdy nabywca zaprzecza istnieniu podstaw do nadania przeciwko niemu klauzuli wykonalności.

Wezwanie nabywcy do okazania dokumentów stwierdzających nabycie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego następuje tylko wtedy, gdynabywca zaprzecza istnieniu podstaw do nadania przeciwko niemu klauzuli wykonalności, a ponadto wyłącznie na wniosek wierzyciela. Tylko w sprawach o alimenty lub o roszczenia z zakresu prawa pracy wezwanie takie dokonywane jest z urzędu. Wierzycielem roszczenia z zakresu prawa pracy może być zarówno pracodawca, jak i pracownik. Mimo że w komentowanym przepisie wierzyciel roszczenia z zakresu prawa pracy nie został oznaczony, wydaje się, że w przepisie tym niechodzi o wierzyciela - pracodawcę, lecz o wierzyciela - pracownika, tylko bowiem w odniesieniu do czynności takiego wierzyciela można usprawiedliwić działanie sądu z urzędu.

Wezwania nabywcy do okazania dokumentów stwierdzających nabycie sąd dokonuje przy odpowiednim zastosowaniu przepisów o wyjawieniu majątku (art. 913 i nast. k.p.c.). Wobec tego, że wezwanie takie aktualizuje się dopiero wtedy, gdy nabywca zaprzecza istnieniu podstaw do nadania przeciwko niemu klauzuli wykonalności, wyjaśnienia wymaga kwestia kolejności działań podejmowanych przez sąd. Wydaje się, że w celu przyśpieszenia postępowania sąd w sprawach o alimenty oraz z zakresu prawa pracy, gdy wierzycielem jest pracownik, powinien już w wezwaniu na posiedzenie wyznaczone w celu wysłuchania powiadomić nabywcę, że jeśli zaprzecza istnieniu podstaw do nadania klauzuli wykonalności, to obowiązany jest do okazania dokumentów stwierdzających nabycie - ze wskazaniem rygorów wynikających z art. 916 k.p.c. W pozostałych sprawach, w których brak podstaw do działania z urzędu, sąd powinien dążyć do uzyskania stanowiska nabywcy w postaci przyznania bądź zaprzeczenia jeszcze przed wyznaczeniem posiedzenia w celu wysłuchania. Umożliwi to wysłanie wezwania dłużnikowi z ewentualnym rygorem, o którym mowa w art. 916 k.p.c.

EC. Zakres podmiotowy tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko zbywcy przedsiębiorstwa

Tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko zbywcy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest także podstawą egzekucji przeciwko nabywcyprzedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, jeżeli wierzyciel złożył

wniosek o wszczęcie egzekucji w ciągu miesiąca od dnia nabycia przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego. Uregulowanie to stosuje się odpowiednio, gdy przejęcie obowiązków nastąpiło w wyniku podziału, połączenia lub innego przekształcenia przedsiębiorstwa lubgospodarstwa rolnego albo w wyniku wniesienia do spółki przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części dokonanego w trybie komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (art. 7892 § 1 i 2 k.p.c.).

Takie uregulowanie ma na celu wzmocnienie pozycji wierzyciela nie tyle wobec dłużnika, który na skutek czynności z osobami trzecimi wyzbywa się majątku, przez co zmierza do pokrzywdzenia wierzyciela, ile przede wszystkim względem osób, które na podstawie takich czynności nabywają przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, rozszerza bowiem na nabywcę przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego skuteczność tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko zbywcy, jeżeli nabycie nastąpiło po powstaniu tytułu egzekucyjnego wydanego przeciwko zbywcy, a przed wszczęciem egzekucji.

Artykuł 7892 k.p.c. dotyczy sytuacji, w której zbycie przedsiębiorstwa (gospodarstwa rolnego) nastąpiło po powstaniu tytułu egzekucyjnego wydanego przeciwko zbywcy, a przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego. Jeśli natomiast zbycie nastąpiło po wszczęciu tego postępowania, zastosowanie ma art. 8191 § 1 k.p.c. W art. 7892 k.p.c. brak uregulowania - chociażby przez odesłanie do odpowiedniego stosowania art. 7891 k.p.c. - w jaki sposób wierzycielma wykazać, że osoba wskazana we wniosku o wszczęcie egzekucji jest nabywcą przedsiębiorstwa (gospodarstwa rolnego). Oznacza to, że ustawodawca chciał w sposób maksymalny ułatwić wierzycielowi prowadzenie egzekucji w sytuacji objętej hipotezą tego przepisu. Niemożna zatem wymagać od wierzyciela, aby przedstawił dokumenty stwierdzające zbycie przedsiębiorstwa (gospodarstwa rolnego), zwłaszcza że termin, w którym wierzyciel może skorzystać z uprawnienia przewidzianego w art. 7892 k.p.c., jest krótki. Jest to termin zawity, nie podlega więc przywróceniu na podstawie art. 168 inast. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.; po jego upływie uprawnienie przewidziane w art. 7892 k.p.c. wygasa, a wierzyciel może skorzystać

z trybu postępowania przewidzianego w art. 788 w zw. z art. 789 k.p.c.

Wierzyciel, kierując egzekucję przeciwko osobie, która - jak się okaże - nie jest nabywcą przedsiębiorstwa (gospodarstwa rolnego), może wyrządzić takiej osobie szkodę, za którą będzie odpowiedzialny na podstawie art. 415 k.c.

Osoba, przeciwko której wszczęta została egzekucja na podstawie art.7892 k.p.c., nie może skutecznie żądać umorzenia egzekucji na podstawie art. 825 pkt 3 k.p.c. Podstawą takiego żądania może być wyłącznie art. 825 pkt 2 k.p.c., po uzyskaniu wyroku uwzględniającego powództwo opozycyjne wytoczone na podstawie art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c.

Użytych w art. 7892 k.p.c. pojęć „nabycie” i „nabywca przedsiębiorstwa” nie można interpretować w oderwaniu od art. 554 k.c. i art. 789 k.p.c. W rozumieniu art. 554 k.c. zbyciu podlega przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym i funkcjonalnym. Przedsiębiorstwem w znaczeniu przedmiotowym jest pewien zorganizowany zespół dóbr materialnych i niematerialnych przeznaczony do realizacji określonych zadań gospodarczych. Tak rozumiane przedsiębiorstwo może stanowić zakład lub oddział innego większego przedsiębiorstwa, w tym spółki handlowej, a zatem takie oddziały czy zakłady dostatecznie wyodrębnione i odpowiednio zorganizowane są przedsiębiorstwami w rozumieniu art. 551 k.c. Potwierdza to wykładnia art. 551 i 552 k.c. wprowadzonych ustawą z 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321). Pierwszy z powołanych przepisów w sposób wyraźny łączy ujęcie przedmiotowe przedsiębiorstwa z realizacją określonych celów gospodarczych. Z kolei zgodnie z art. 552 k.c., co do zasady, czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko to, co wchodzi w jego skład, chyba że co innego wynika z jej treści. Wyłączenie z woli stron poszczególnych składników majątku przedsiębiorstwa zatem nie oznacza wcale, że czynność prawnanie ma za przedmiot przedsiębiorstwa. Istotne w tym stanie rzeczy jest ustalenie, czy zbyty majątek stanowi na tyle zorganizowany

kompleks praw, obowiązków i rzeczy, że zdolny jest do realizacji rzeczonych zadań gospodarczych.

W przypadkach określonych w art. 7892 k.p.c. w zakresie odpowiedzialności nabywcy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego zastosowanie ma art. 554 k.c. Zgodnie z tym przepisem nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności.

Odpowiedzialność nabywcy ogranicza się do wartości nabytego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa według stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela. Odpowiedzialności tej nie można bez zgody wierzyciela wyłączyć ani ograniczyć.

Przesłankami odpowiedzialności z art. 554 k.c. są: nabycie przedsiębiorstwa, związek zobowiązania z prowadzeniem przedsiębiorstwa oraz wiedza nabywcy o zobowiązaniach lub jej brak będący następstwem niezachowania należytej staranności (por. wyrok SN z 22 stycznia 2002 r., V CKN 1178/00, LexPolonica nr 379805).

ED. Zbycie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego po wszczęciu postępowania egzekucyjnego

Uregulowania przyjęte art. 789 i 7891 k.p.c. dotyczą zmian własnościowych, które nastąpiły w okresie między powstaniem tytułu egzekucyjnego a chwilą nadania mu klauzuli wykonalności, gdy zaś zbycie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa nastąpiło po nadaniu tej klauzuli, lecz przed wszczęciem egzekucji, zastosowanie ma art. 7892k.p.c. Jeśli zmiany takie (zbycie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego) zachodzą po wszczęciu właściwego postępowania egzekucyjnego, zastosowanie ma art. 8191 k.p.c. Uregulowanie przyjęte w tym przepisie zwalnia wierzyciela od konieczności uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko nabywcy przedsiębiorstwa

lub gospodarstwa rolnego, a także od prowadzenia procesu opartego naskardze pauliańskiej (art. 527 k.c.); zapewnia bowiem możliwość prowadzenia egzekucji z przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego napodstawie tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko dłużnikowi, mimo że właściciel przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego zmieniłsię.

Egzekucja nadal prowadzona jest przeciwko dłużnikowi, a przedmiotem tego postępowania jest przedsiębiorstwo lub gospodarstwo, którego dłużnik już nie jest właścicielem. Taka konstrukcja omawianego przepisu może godzić w prawa nabywcy, który nabył przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, zaniedbując sprawdzenie stanu prawnego nabytego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego. Nabywca może siębronić przez wykazanie, że nabył przedsiębiorstwo w dobrej wierze (art. 554 k.c.).

5. Powództwa przeciwegzekucyjne

A. Uwagi wstępne. Właściwość sądu

Powództwa przeciwegzekucyjne są środkami merytorycznej obrony przed egzekucją, przysługującymi dłużnikowi oraz osobom trzecim. Ich podstawami są zasadność i wymagalność obowiązku stwierdzonego tytułem egzekucyjnym. Ustawa przewiduje dwa powództwa przeciwegzekucyjne: opozycyjne, które przysługuje dłużnikowi (art. 840 k.p.c.) oraz ekscydencyjne (interwencyjne), przysługujące osobietrzeciej (art. 841 k.p.c.).

Pierwsze z nich może przybrać postać: 1) powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności, 2) powództwa o ustalenie nieistnienia należności oraz 3) powództwa o umorzenie postępowania egzekucyjnego.

Powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności uregulowanezostało w art. 840 k.p.c. Powództwo o ustalenie nieistnienia należności przysługuje Skarbowi Państwa i Narodowemu Bankowi

Polskiemu (por. art. 1060 k.p.c.), natomiast powództwo o umorzenie postępowania egzekucyjnego przysługuje dłużnikowi, przeciwko któremuprowadzona jest egzekucja na podstawie bankowego tytułu wykonawczegowydanego przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny (art. 37 ust. 3 ustawy z 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 84, poz. 711 ze zm.).

Zgodnie z art. 843 k.p.c. powództwa przeciwegzekucyjne wytacza się przed sąd rzeczowo właściwy, w którego okręgu prowadzi się egzekucję. Jeżeli egzekucji jeszcze nie wszczęto, powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności wytacza się według przepisów o właściwości ogólnej. Redakcja przepisu, a zwłaszcza zwrot „rzeczowo właściwy” prowadzi do wniosku, iż art. 843 § 1 k.p.c. odnosi się tylko do właściwości miejscowej i nie narusza przepisów o właściwości rzeczowej. Do rozpoznawania powództw przeciwegzekucyjnych wyłącznie właściwy miejscowo jest sąd, w którego okręgu prowadzi się egzekucję, a jeżeli egzekucji jeszcze nie wszczęto, powództwo wytacza się według przepisów o właściwości ogólnej (art. 27-30 k.p.c.). Jedynie powództwo opozycyjne z art. 840k.p.c. może być wytoczone według przepisów o właściwości ogólnej (art. 843 § 2 k.p.c.), i to tylko wówczas, gdy egzekucja nie zostaławszczęta.

Korzystanie z właściwości umownej nie jest dopuszczalne. Wyłączona jest także możliwość korzystania z właściwości przemiennej, z wyjątkiem sytuacji, gdy w sporze umocowanym w art. 840 k.p.c. pozwanym wierzycielem jest pracownik, a tytuł wykonawczy obejmuje jego roszczenie do dłużnika (pracodawcy) ze stosunku pracy.

Właściwy rzeczowo w sprawach z powództw przeciwegzekucyjnych jest albo sąd rejonowy, albo sąd okręgowy w zależności od wartości przedmiotu sporu i charakteru stron (por. postanowienie SN z 19 listopada 1971 r., II CZ 165/71, LexPolonica nr 322284). O tym, czy sprawa powinna zostać rozpoznana w wydziale cywilnym, czy też w sądzie (wydziale) gospodarczym, decyduje charakter sprawy jako gospodarczej w rozumieniu art. 2 ust. 1 i 2 ustawy z 24 maja 1989 r.o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. Nr 33, poz.

175 ze zm.) oraz art. 4791 § 2 k.p.c. (por. uchwałę SN z 28 października 1993 r., III CZP 141/93, LexPolonica nr 298606, OSNCP 1994, nr 5, poz. 102).

Jeżeli chodzi o kwestię sądu właściwego miejscowo, to musi być ona rozstrzygnięta różnie w zależności o tego, czy przyjmuje się powództwo z art. 138 k.r.o., czy też powództwo przeciwegzekucyjne unormowane w art. 840 k.p.c. W razie bowiem przyjęcia, że chodzi w istocie rzeczy o pierwsze z wymienionych powództw, to w grę wchodziłyby przepisy o właściwości miejscowej zawarte w księdze pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego (art. 27-46 k.p.c.) i w konsekwencji oznaczenie sądu właściwego miejscowo byłoby niezbędne na podstawie art. 45 k.p.c. Ewentualna sytuacja podpadająca pod art.840 k.p.c. eliminuje stosowanie art. 45 k.p.c., stosownie bowiem do art. 843 § 1 k.p.c. powództwo przeciwegzekucyjne przewidziane w art.840 k.p.c. wytacza się przed sąd rzeczowo właściwy, w którego okręguprowadzi się egzekucję (postanowienie SN z 19 lipca 1974 r., II CO 9/74, LexPolonica nr 316369).

Z mocy art. 13 § 2 k.p.c. w postępowaniu egzekucyjnym mają odpowiednie zastosowanie art. 200 i 201 k.p.c. o przekazaniu sprawy sądowi właściwemu (postanowienie SN z 27 stycznia 1971 r., II CZ 16/71, LexPolonica nr 308987, OSNCP 1971, nr 9, poz. 162).

Tenor wyroku uwzględniającego powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności ma następującą treść: „1) pozbawia wykonalności wyrok Sądu Rejonowego w Pabianicach z 10 maja 2010 r., sygn. akt I C 214/09, zaopatrzony w klauzulę wykonalności z 15 sierpnia 2009 r., na podstawie którego zasądzona została od powoda na rzecz pozwanego kwota 14 500 zł z odsetkami od dnia 4 lutego 2010r. wraz z kosztami procesu w kwocie 2500 zł; 2) zasądza od pozwanegona rzecz powoda kwotę 1800 zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

Tenor wyroku uwzględniającego powództwo o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji ma następującą treść: „1) zwalnia od egzekucji kserokopiarkę marki „Otake” nr 3246, zajętą u Bronisława

Skrzydlewskiego, zamieszkałego w Gdyni, przy ul. Różanej 3 m. 5, przez Komornika Sądu Rejonowego w Gdyni - Rewiru II w dniu 3 czerwca2010 r. w sprawie egzekucyjnej pozwanego Stanisława Króla przeciwko Bronisławowi Skrzydlewskiemu (sygn. akt II Km 989/09); 2) zasądza odpozwanego na rzecz powoda kwotę 3200 zł tytułem zwrotu kosztów procesu”.

Artykuł 843 § 3 k.p.c. przewiduje prekluzję procesową zarzutów stanowiących podstawę powództw przeciwegzekucyjnych. Zgodnie z tym przepisem wszystkie zarzuty powinny być zgłoszone już w pozwie, pod rygorem utraty prawa korzystania z nich w dalszym postępowaniu, chyba że powód wykaże, iż z przyczyn od siebie niezależnych nie mógłich zgłosić w pozwie. W przepisie tym chodzi o pozew w znaczeniu pisma procesowego wszczynającego postępowanie w sprawie, w którym należy wskazać wszelkie zarzuty, pod rygorem ich utraty, bez względuna to, kiedy pozew, jako opłacony lub zwolniony od opłat, wywołał skutki procesowe, jak również bez względu na to, kiedy wywołał skutki związane z jego doręczeniem. Dla stwierdzenia, iż doszło do prekluzji zarzutu potrącenia jako zgłoszonego nie w pozwie, lecz dopiero w kolejnym piśmie procesowym, nie ma znaczenia fakt, że już po zgłoszeniu tego zarzutu sąd rozpoznał i uwzględnił wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych i doręczył pozwanemu odpis pisma zawierającego ten zarzut z odpisem pozwu. Art. 843 § 3 k.p.c. prekluzję zarzutów bowiem łączy z wniesieniem pozwu, a nie jego opłaceniem lub doręczeniem pozwanemu (zob. wyrok SN z 28 kwietnia 2005 r., III CK 504/04, LexPolonica nr 377645).

Ze względu na ustanowioną w art. 843 § 3 k.p.c. prekluzję do zgłaszania zarzutów i potrzebę zapewnienia szybkiego prowadzenia egzekucji oraz ochronę interesów wierzyciela, zmiana podstawy powództwa przeciwegzekucyjnego jest niedopuszczalna.

B. Powództwo opozycyjne

BA. Uwagi ogólne

Istotą powództwa opozycyjnego przewidzianego w art. 840 k.p.c. jest wykazanie, że sam tytuł wykonawczy nie odpowiada istotnemu i

rzeczywistemu stanowi rzeczy. Powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności nie prowadzi jednak do ponownego merytorycznego rozpoznania sprawy zakończonej prawomocnym lub natychmiast wykonalnym orzeczeniem sądowym, ma ono na celu pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, a nie podważenie treści orzeczenia sądowego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności. Przedmiotem sporu w sprawach z powództwa z art. 840 k.p.c. jest wykonalność tytułu wykonawczego. Zasadność roszczenia stwierdzonego orzeczeniem sądowym może być rozpatrywana tylko na podstawie zdarzeń, które nastąpiły po wydaniu orzeczenia sądowego, nie może więc być oparta na zarzutach poprzedzających wydanie tytułu egzekucyjnego. Nie ma przeszkód do powołania w powództwie opozycyjnym zarzutów, które zostały już rozpoznane w postępowaniu klauzulowym. Przeszkody takiej nie stanowi powaga rzeczy osądzonej, nie jest bowiem nią objęte rozstrzygnięcie zawarte w postanowieniu onadaniu klauzuli wykonalności. Prawomocne postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności jednakże wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy. Jeżeli zatem sąd w postępowaniu klauzulowym oddalił zażalenie dłużnika, a następnie dłużnik na tych samych podstawach oparł powództwo opozycyjne, sąd rozpoznający sprawę w procesie powinien wydać wyrok oddalający to powództwo bez ponownego rozpoznawania powołanych w nim okoliczności.

Powództwo opozycyjne może być wytoczone dopiero po nadaniu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, chociażby egzekucja nie zostałajeszcze wszczęta, ale przed wygaśnięciem wykonalności danego tytułu wykonawczego, przez zupełne zaspokojenie stwierdzonego w nim roszczenia.

BB. Powództwo opozycyjne na podstawie art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c.

Powództwo przeciwegzekucyjne, którego podstawą jest art. 840 § 1 pkt1 k.p.c., może zmierzać do pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub w części albo ograniczenia. Powództwo oparte na zaprzeczeniu zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności, jest dopuszczalne, jeżeli:

a) droga sądowa jest dopuszczalna - co oznacza, że podstawą powództwa nie może być zaprzeczenie treści administracyjnego tytułu wykonawczego, egzekwowanego w drodze egzekucji sądowej; innymi słowysąd rozpoznający powództwo o pozbawienie wykonalności administracyjnego tytułu wykonawczego na podstawie art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. nie może badać zasadności obowiązku nałożonego na stronę tym tytułem;

b) nie występuje powaga rzeczy osądzonej - dłużnik nie może więc kwestionować orzeczenia, które ma moc wiążącą (art. 365 § 1 k.p.c.);

c) nie stoi na przeszkodzie zawisłość sporu - dłużnik zatem nie możezaprzeczać obowiązkowi świadczenia, które stwierdzone zostało nieprawomocnym orzeczeniem, ale natychmiast wykonalnym.

Odnosząc się szerzej do warunku wskazanego pod lit. b, należy stwierdzić, że istnieją tytuły egzekucyjne, takie jak akt notarialny, ugoda sądowa, ugoda zawarta przed sądem polubownym, bankowy tytuł egzekucyjny, które ze względu na odmienny od wyroków charakter nie korzystają ani z prawomocności, ani z res iudicata. Dłużnik zatem może zaprzeczyć treści takich tytułów egzekucyjnych. Także inne tytuły, których nie chroni powaga rzeczy osądzonej ani zawisłość sporu, mogą być przedmiotem badania sądu w postępowaniu przewidzianym w art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. Wymierzone przeciwko tym tytułom powództwo opozycyjne z art. 840 k.p.c., oparte na podstawie określonej w § 1 pkt 1 tego przepisu, może obejmować bardzo liczne zarzuty. Należą do nich zarzuty braku zdolności sądowej, braku pełnomocnictwa i nieważności aktu notarialnego.

Broniąc się powództwem opozycyjnym przed egzekucją opartą na akcie notarialnym, dłużnik może podnosić wszelkie zarzuty, również kwestionujące istnienie roszczenia objętego aktem notarialnym. Nieistnienie zobowiązania dłużnika, co do którego poddaje się on egzekucji w akcie notarialnym, nie powoduje nieważności tego oświadczenia z powodu braku causae. Ewentualność zaistnienia niezgodności pomiędzy oświadczeniem dłużnika a rzeczywistym stanem

jest ryzykiem „wkalkulowanym” w notarialne tytuły egzekucyjne. Dłużnik, który poddał się egzekucji w akcie notarialnym, nie traci możliwości wykazania, że zobowiązanie objęte treścią jego oświadczenia w rzeczywistości nie istniało. Strony procesu opozycyjnego powinny być oznaczone zgodnie z treścią tytułu egzekucyjnego, tj. aktu notarialnego. Powodem będzie osoba, która - zgodnie z tytułem egzekucyjnym - poddała się egzekucji w zakresie obowiązku spełnienia określonego świadczenia, a pozwanym osoba, na której rzecz świadczenie to ma być spełnione. Wierzyciel powinien udowodnić istnienie roszczenia objętego treścią aktu notarialnego. Dłużnik z kolei powinien w pozwie zakwestionować powstanie lub dalsze istnienie swojego obowiązku świadczenia i wskazać okoliczności, które wyjaśniają, dlaczego do powstania roszczenia niedoszło.

Bankowe tytuły egzekucyjne mogą obejmować tylko zobowiązania wymagalne bezwarunkowo. Jeżeli wierzytelność banku jest warunkowa, bank powinien wystawić bankowy tytuł egzekucyjny dopiero po spełnieniu warunku. Dłużnik może kwestionować ziszczenie się warunkutylko w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego.

Dłużnik banku może wytoczyć przeciwko bankowi powództwo przeciwegzekucyjne przewidziane w art. 840 k.p.c. W powództwie takimdłużnik banku może podnieść wszelkie zarzuty materialnoprawne dotyczące wierzytelności banku, objętej bankowym tytułem egzekucyjnym zaopatrzonym w sądową klauzulę wykonalności. Chodzi tu o zarzuty powstałe przed wystawieniem bankowego tytułu egzekucyjnego, przed wydaniem klauzuli wykonalności i po jej wydaniu. W grę mogą wchodzić np. zarzuty nieistnienia roszczenia banku lub istnienia roszczenia w mniejszej wysokości niż ujęte w tytule, nienastąpienia wymagalności roszczenia (mimo umieszczenia w bankowym tytule egzekucyjnym oświadczenia banku innej treści). Nie można również wykluczyć zarzutu naruszenia prawa (art. 5 k.c.). Nie oznacza to jednak, że art. 5 k.c. mógłby stać się samoistną podstawąpowództwa przeciwegzekucyjnego z art. 840 k.p.c. Inna sytuacja ukształtowałaby się wówczas, gdyby istniały podstawy do uznania, że doszło do nadużycia prawa w wyniku wykonywania przez bank uprawnienia kształtującego wynikającego z umowy kredytowej (np.

wypowiedzenie umowy kredytowej). Wykonywanie przez bank takiego uprawnienia kształtującego mogłoby być oceniane z punktu widzenia art. 5 k.c. i w rezultacie prowadzić do wniosku, że dokonane przez bank wypowiedzenie umowy kredytu (ze względu na istnienie określonych okoliczności) nie mogło być uznane za skuteczne wobec kredytobiorcy (postanowienie SN z 27 listopada 2003 r., III CZP 78/03, LexPolonica nr 365041, Prok. i Pr. 2004, nr 6, poz. 36).

Powództwo opozycyjne na podstawie art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. nie jestjedyną drogą podważenia zasadności świadczenia objętego aktem notarialnym przewidzianym w art. 777 § 1 pkt 4 i 5 k.p.c. albo bankowym tytułem egzekucyjnym. Przed nadaniem tym tytułom klauzuli wykonalności mogą być one obalone w drodze powództwa o ustalenie, żestwierdzona nimi należność nie istnieje.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Powództwo przewidziane w art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. umożliwia dłużnikowi merytoryczną obronę przed egzekucją. Uchybienie formalne popełnione przez sąd w toku postępowania co do nadania klauzuli wykonalności (art. 777 pkt 1 k.p.c.) dłużnik może zwalczać w drodze - dostosowanego do tego - zażalenia (art. 795 k.p.c.) (uchwała SN z 17 kwietnia 1985 r., III CZP 14/85, LexPolonica nr 308999, OSNCP 1985, nr 12, poz. 192).

2. Uprawnienia do majątku spadkowego, dziedziczonego po orzeczeniu eksmisji z lokalu mieszkalnego wchodzącego w jego skład, stanowi podstawę do wytoczenia powództwa, opartego na art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c., w zakresie orzeczonego wyrokiem obowiązku opróżnienia i wydania tego lokalu (wyrok SN z 13 maja 1997 r., II CKN 151/97, „Wokanda” 1997, nr 10, poz. 3).

3. Rozłożenie przez wierzyciela na raty przysługującej mu od dłużnika należności może być podstawą powództwa

przeciwegzekucyjnego, jeżeli rozłożenie na raty miało miejsce przed wytoczeniem powództwa, a wierzyciel wszczął egzekucję do całej należnej sumy (wyrok SN z 10 października 2000 r., V CKN 110/00, LexPolonica nr 370783).

4. Sąd rozpoznający sprawę z powództwa o pozbawienie wykonalności administracyjnego tytułu wykonawczego na podstawie art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. nie jest ograniczony przesłankami wynikającymi z art. 840 §2 k.p.c., nie może jednak badać zasadności obowiązku nałożonego na stronę w tym tytule (wyrok SN z 4 lutego 2004 r., I CK 6/03, LexPolonica nr 365539, OSNC 2005, nr 2, poz. 41).

BC. Powództwo opozycyjne na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.

Zdarzenia, na podstawie których zobowiązanie nie może być egzekwowane, mogą stanowić podstawę powództwa przewidzianego w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.; są nimi: przedawnienie roszczenia stwierdzonego tytułem egzekucyjnym (art. 117 § 2 k.c.), odroczenie spełnienia świadczenia oraz rozłożenie świadczenia na raty przez wierzyciela. Do zdarzeń, wskutek których zobowiązanie wygasło, zalicza się: wykonanie zobowiązania (art. 450 k.c.), wydanie wyroku na korzyść jednego z dłużników solidarnych w następstwie uwzględnienia zarzutu wspólnego dla wszystkich dłużników (art. 375 §2 k.c.), spełnienie innego świadczenia (art. 453 k.c.), niemożliwośćświadczenia wskutek okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności (art. 475 k.c.), potrącenie (art. 498 k.c.), odnowienie (art. 506 k.c.), zwolnienie dłużnika z długu przez wierzyciela (art. 508 k.c.).

Z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., w którym jest mowa o „zdarzeniu, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane”,wynika, że ustawodawca miał na myśli wyłącznie zdarzenia o charakterze materialnoprawnym. Chodzi przy tym o te zdarzenia, którenastąpiwszy po powstaniu tytułu egzekucyjnego bądź po zamknięciu rozprawy w wypadku orzeczenia sądowego, spowodowały, że przymusowe egzekwowanie obowiązku dłużnika utraciło sens i nie ma już podstaw do dalszego chronienia interesów wierzyciela.

Nie istnieje żaden zamknięty katalog zdarzeń, których wystąpienie popowstaniu tytułu egzekucyjnego dawałoby podstawę do wniesienia powództwa z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Ze względu na to, że art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. odnosi się tylko do zdarzeń po powstaniu tytułu egzekucyjnego, zarzut wykonania zobowiązania może dotyczyć tylko okresu po powstaniu tego tytułu, a gdy tytuł egzekucyjny stanowi orzeczenie sądowe - okresu po zamknięciu rozprawy.

W uchwale z 2 lutego 2011 r., III CZP 128/10 (LexPolonica nr 2452966) Sąd Najwyższy uznał, że zapłata przez zakład ubezpieczeń - po powstaniu tytułu wykonawczego zobowiązującego go do spełnienia świadczenia odszkodowawczego o charakterze okresowym - kwoty pieniężnej odpowiadającej sumie gwarancyjnej ustalonej w umowie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, może stanowić podstawę powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności (art. 840 §1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 824 § 1 k.c.).

Brak zastrzeżenia w tytule egzekucyjnym ograniczonej odpowiedzialności dłużnika rzeczowego może być podniesiony w powództwie z art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. Powództwo takie powinno być oparte na zaprzeczeniu osobistej odpowiedzialności dłużnika. Zaprzeczenie osobistej odpowiedzialności dłużnika może być podniesione również na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Zastrzeżenie pozwanemu w wyroku prawa do powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności (art. 319 k.p.c.) nie może stanowić podstawy powództwa opozycyjnego z art.840 § 1 pkt 2 k.p.c. Natomiast dłużnik może w toku postępowania egzekucyjnego powołać się na istniejące ograniczenia prowadzące do umorzenia postępowania (art. 837 k.p.c.), (wyrok SN z 15 listopada 1996 r., II CKN 7/96, LexPolonica nr 315275, OSNC 1997, nr 4, poz. 39).

Zagadnienie potrącenia w fazie egzekucji sądowej było przedmiotem wypowiedzi przedstawicieli nauki prawa, a także pojawiło się w judykaturze. Zgodnie przyjmuje się, że dopóki zasądzone świadczenie

nie zostanie wyegzekwowane, dopóty istnieje prawo dłużnika, będącegowierzycielem wzajemnym, do dokonania potrącenia. Dłużnik może w tokuegzekucji wytoczyć na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. powództwo opozycyjne. W analizowanym przypadku „zdarzeniem”, o którym mowa w tym przepisie, jest złożenie przez dłużnika egzekwowanego oświadczenia o potrąceniu.

W doktrynie prezentowane jest stanowisko, według którego potrącenie może być podstawą powództwa opozycyjnego tylko wtedy, gdy faza kompensacji rozpoczęła się po uprawomocnieniu się orzeczenia zasądzającego egzekwowaną należność. Innymi słowy - gdy na etapie postępowania rozpoznawczego dłużnikowi nie przysługiwał zarzut potrącenia. Będący w przewadze przeciwnicy tego poglądu dopuszczają skuteczne oparcie powództwa przewidzianego w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. na potrąceniu dokonanym po powstaniu tytułu egzekucyjnego, niezależnie od tego, kiedy rozpoczął się etap kompensacyjny, a zatemtakże wtedy, gdy zarzut potrącenia mógł zostać, a z różnych przyczynnie został, zgłoszony w postępowaniu rozpoznawczym. To ostatnie stanowisko prezentowane jest także w orzecznictwie Sądu Najwyższego (m.in. uchwała z 14 października 1993 r., III CZP 141/93, LexPolonica nr 298606, OSNCP 1994, nr 5, poz. 102, wyrok z 12 marca 1998 r., I CKN 522/97, LexPolonica nr 331921, OSNC 1998, nr 11, poz.176). Nie ma żadnych powodów, a przede wszystkim argumentów, aby tę jednolitą linię orzecznictwa podawać w wątpliwość. Powództwo opozycyjne oparte na potrąceniu, mimo że zarzut potrącenia mógł być zgłoszony w postępowaniu rozpoznawczym, nie prowadzi - wbrew zarzutom przeciwników tego stanowiska - do wzruszenia prawomocności zapadłego wyroku, skoro orzeczenie uwzględniające takie powództwo dotyczy zupełnie innego (nowego) stanu faktycznego.

Podstawą powództwa z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. może być potrącenie, mimo że powód mógł zgłosić zarzut potrącenia w postępowaniu rozpoznawczym w sprawie, w której został wydany tytuł wykonawczy; ocena charakteru sprawy z powództwa przeciwegzekucyjnego jako sprawygospodarczej dokonywana jest na podstawie działu IVa Kodeksu postępowania cywilnego, normującego postępowanie w sprawach gospodarczych oraz ustaw związkowych traktujących o podmiotach gospodarczych i prowadzeniu działalności gospodarczej (uchwała SN z

14 października 1993 r., III CZP 141/93, LexPolonica nr 298606, OSNCP 1994, nr 5, poz. 102). Oświadczenie dłużnika o potrąceniu wierzytelności, objętej prawomocnym orzeczeniem sądowym, z wierzytelnością objętą innym orzeczeniem sądowym, złożone po zamknięciu rozprawy w postępowaniu, w którym je wydano, lub po powstaniu tytułu wykonawczego, stanowi zdarzenie, o którym mowa w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. (wyrok SN z 27 września 2005 r., V CK 183/05, LexPolonica nr 387714, Biul. SN 2006, nr 2, poz. 8). Jeżeli mimo potrącenia jeden ze wspólników będzie egzekwował orzeczenie na swoją rzecz co do kwoty objętej potrąceniem, drugi wspólnik (dłużnikz owego orzeczenia) może na podstawie potrącenia wnieść powództwo przeciwegzekucyjne (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.), nawet jeżeli jego roszczenie istniało przed wydaniem owego orzeczenia.

W sprawie o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności na podstawie art. 840 § 2 pkt 2 k.p.c. dopuszczalne jest powołanie nowej podstawy powództwa, polegającej na złożeniu oświadczenia o potrąceniu z wierzytelnością egzekwowaną powstałej dopiero w toku procesu wierzytelności wzajemnej, także wówczas, gdy zgłoszony w pozwie zarzut potrącenia okazał się bezskuteczny (uchwała SN z 25 listopada 2010 r., III CZP 91/10, LexPolonica nr 2415160, Biul. SN 2010, nr 11, poz. 12).

Jeżeli strona kwestionuje ważność ugody zawartej przed sądem polubownym, to może wytoczyć powództwo o stwierdzenie jej nieważności, co w szczególności może wystąpić przy wadach oświadczenia woli. Natomiast gdy nie chce jedynie dopuścić do jej wykonalności, może wnieść powództwo w trybie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Nie może zaś wnieść skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego w trybie art. 1206 k.p.c.

Przelew oraz przejęcie długu są zdarzeniami prawnymi, na podstawie których dłużnik egzekwowany może - zgodnie z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. - wytoczyć powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności. Uwzględnienie takiego powództwa otworzy nabywcy wierzytelności drogę do zgłoszenia żądania ponownego nadania klauzuli wykonalności na jego rzecz; skutki wyroku uwzględniającego

powództwo opozycyjne bowiem w niczym nie podważają prawomocności tytułu egzekucyjnego (wyroku) zasądzającego świadczenie.

BD. Powództwo opozycyjne na podstawie art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c.

Omawiając powództwo przewidziane w art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c., należyz całą mocą podkreślić, że nie przysługuje ono w sytuacji, gdy wierzyciel pozwał zarówno dłużnika, jak i jego małżonka i uzyskał przeciwko nim tytuł egzekucyjny (skuteczne pozwanie dłużnika i jego małżonka jest możliwe w świetle art. 41 § 1 k.r.o.). Tytułowi takiemu sąd nada klauzulę wykonalności na zasadach ogólnych. Małżonek dłużnika będzie mógł się wówczas bronić przed egzekucją przez wytoczenie powództwa o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, opartego na przesłankach wskazanych w art. 840 § 1 pkt1 i 2 k.p.c.

Z powództwem opozycyjnym, którego podstawą jest art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c., może wystąpić także małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności na podstawie art. 787 k.p.c. Skuteczność powództwa uzależniona jest od wykazania, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się, przy czym małżonkowi temu przysługują zarzuty nie tylko z własnego prawa, lecz także zarzuty, których jegomałżonek wcześniej nie mógł podnieść (por. wyrok SN z 24 marca 1972 r., I CR 35/72, LexPolonica nr 309026, OSNCP 1972, nr 10, poz. 179).Powództwo oparte na art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. stanowi realizację prawa małżonka dłużnika do podjęcia merytorycznej obrony przed roszczeniem wierzyciela. Z obrony tej małżonek dłużnika nie mógł wcześniej skorzystać, nie brał bowiem udziału w postępowaniu, w którym doszło do wydania tytułu przeciwko jego dłużnikowi. Nie mógł też podjąć takiej obrony merytorycznej w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim z dłużnikiem, ponieważ w tym postępowaniu sąd nie bada, kiedy powstała wierzytelność i czy należy do wierzytelności, za które małżonkowie odpowiadają majątkiem wspólnym. Zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej również nie ma znaczenia z punktu widzenia dopuszczalności nadania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. Małżonek dłużnika w postępowaniu o nadanie przeciwko niemuklauzuli wykonalności nie będzie mógł się skutecznie powoływać na

taką umowę i tym samym uniemożliwić na tym etapie uzyskanie przez wierzyciela klauzuli wykonalności. Zarzuty tego rodzaju, jako mającecharakter merytoryczny, małżonek dłużnika może podnieść w procesie wytoczonym przez wniesienie powództwa przewidzianego w art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. (szerzej por. pkt 4, C niniejszego rozdziału). W judykaturze nie ma jednolitego poglądu w kwestii, czy małżonek dłużnika może w procesie opartym na powództwie z art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. podnosić zarzuty zgłaszane wcześniej przez dłużnika w procesie, w którym doszło do wydania przeciwko niemu wyroku (tytułu egzekucyjnego). Sąd Najwyższy dopuścił taką możliwość w wyroku z 25 czerwca 1970 r. (I CR 151/70, LexPolonica nr 300928, OSNCP 1971, nr 3, poz. 51). Sąd Najwyższy - jak się wydaje - zmienił stanowisko w omawianym zakresie, w wyroku z 29 czerwca 2005 r. (V CK 807/04, LexPolonica nr 394635, Biul. SN 2005, nr 11, poz. 12) uznał, że w sprawie wszczętej na skutek powództwa przewidzianego w art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. niedopuszczalne jest ponowne powołanie przez małżonka dłużnika tych zarzutów, które zgłosił już sam dłużnik w procesie poprzedzającym wydanie przeciwko niemu wyroku. Stanowisko to należy uznać za trafne.

Powództwo opozycyjne małżonka dłużnika dochodzone na podstawie art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. może być oparte także na zarzutach dotyczących zdarzeń, które wystąpiły przed powstaniem tytułu egzekucyjnego. Uwzględnienie takiego powództwa nie powoduje zmiany treści tytułu wykonawczego, a ogranicza jedynie krąg podmiotów, w stosunku do których można prowadzić postępowanie egzekucyjne (wyrok SN z 25 lutego 1998 r., II CKN 603/97, LexPolonica nr 332292, OSNC 1998, nr 10, poz. 165).

Możliwość pozbawienia wykonalności tytułu pochodzącego od organu administracyjnego, przewidziana w art. 840 § 2 w zw. z § 1 tego artykułu, powstaje wówczas, gdy tytuł ten podlega wykonaniu w drodzeegzekucji sądowej, i to tylko pod warunkiem stwierdzenia przez organadministracyjny, od którego tytuł pochodzi, iż zobowiązanie dłużnikawygasło lub nie może być egzekwowane, albo że egzekwowane świadczenie wierzycielowi się nie należy.

BE. Powództwo opozycyjne na podstawie art. 8402 k.p.c.

Powództwo przewidziane w art. 8402 k.p.c. zapewnia ochronę - przez możliwość wniesienia powództw przeciwegzekucyjnych z art. 840 i 843 k.p.c. - także tym dłużnikom, przeciwko którym egzekucja jest prowadzona na podstawie tytułu egzekucyjnego nieopatrzonego klauzuląwykonalności. Rozszerzenie takiej ochrony przewidziane jest również w art. 7761 § 3 i 4 in fine k.p.c. w zakresie egzekucji w stosunku do dłużnika pozostającego w związku małżeńskim.

Ochrona przewidziana w art. 8402 k.p.c. przysługuje dłużnikom przy zwalczaniu:

- prawomocnych postanowień sądu lub komornika o ukaraniu grzywną (art. 762 § 4 i art. 1053 § 1 k.p.c.),

- prawomocnych postanowień komornika w przedmiocie kosztów egzekucji(art. 7701 k.p.c.),

- orzeczeń sądu administracyjnego, których przedmiotem są grzywny (art. 228 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, Dz.U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.).

BF. Odmowa wykonania tytułu wykonawczego opatrzonego zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego

W dniu 21 stycznia 2005 r. weszło w życie rozporządzenie nr 805/2004Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 21 kwietnia 2004 r. o ustanowieniu europejskiego tytułu egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dz.Urz. UE 2004 L 143/15-39), które w polskim obrocie prawnym zaczęło obowiązywać od 21 października 2005 r. (dalej jako „rozporządzenie”).

Rozporządzenie przewiduje, że orzeczenia sądowe oraz inne tytuły egzekucyjne w postaci ugód oraz tzw. dokumentów urzędowych (np. aktów notarialnych, w których dłużnik poddał się egzekucji), dotyczące roszczeń bezspornych (roszczeń o świadczenie pieniężne, których dłużnik nie kwestionował), pochodzące z jednego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, będą mogły być wykonywane w każdyminnym państwie członkowskim w taki sam sposób, jak tytuły egzekucyjne wydane w tym ostatnim państwie. Nie będzie więc potrzebyuprzedniego przeprowadzania odrębnego postępowania o uznanie i stwierdzenie wykonalności w państwie, gdzie orzeczenie (inny tytuł) ma być przedmiotem wykonania [zniesienie procedury, tzw. exequatur, przewidzianej obecnie w rozporządzeniu Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. WE 2001 L 12/1)]. Wystarczy, że dane orzeczenie (inny tytuł egzekucyjny) zostanie zaopatrzony w państwie jego wydania (a nie w państwie wykonania) w zaświadczenie europejskiego tytułu egzekucyjnego. Warunki wydania takiego zaświadczenia ograniczają siędo ustalenia, że dany tytuł jest wykonalny w państwie wydania, dotyczy roszczenia bezspornego oraz - gdy orzeczenie jest (w szerokim rozumieniu) zaoczne - zostały spełnione przy jego wydaniu pewne minimalne standardy procedury gwarantujące ochronę praw dłużnika. Te ostatnie odnoszą się do stosowanych metod doręczenia, informacji, jakie dłużnik powinien uzyskać w toku postępowania, orazdostępnych dla dłużnika środków kontroli sądowej wydanego przeciwko niemu orzeczenia. Wykonalność takich orzeczeń w Polsce potwierdzona została art. 11531 k.p.c. Klauzule wykonalności tytułom egzekucyjnymopatrzonym zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego nadaje sąd rejonowy właściwości ogólnej dłużnika , a jeżeli tej właściwościnie można ustalić - sąd rejonowy, w którego okręgu ma być wszczęta egzekucja (art. 11532 k.p.c.).

Według art. 8403 k.p.c., jeżeli podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy w postaci zaopatrzonego w klauzulę wykonalności orzeczenia sądu, o którym mowa w art. 11531 k.p.c., dłużnik może w drodze powództwa żądać odmowy wykonania takiego tytułu, w całości lub części, na podstawie określonej w przepisach odrębnych. Odmowa wykonania ma skutki pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności. Art. 8403 k.p.c. usuwa wątpliwości co do tego, w jakim trybie

powinny być rozpoznawane - przewidziane w art. 21 rozporządzenia - wnioski o „odmowę wykonania” obcego orzeczenia, które zostało opatrzone zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego, a którejest nie do pogodzenia z innym wcześniejszym orzeczeniem. Tego rodzaju wnioski - jak wskazuje art. 8403 k.p.c. - należy traktować jako rodzaj powództwa przeciwegzekucyjnego. Jest to powództwo przeciwegzekucyjne sui generis - „o odmowę wykonania”, które dłużnikmoże wytoczyć w przypadku egzekucji prowadzonej na podstawie tytułu wykonawczego w postaci zagranicznego orzeczenia zaopatrzonego w zaświadczenie europejskiego tytułu egzekucyjnego i klauzulę wykonalności, z powołaniem się na podstawę szczegółowo określoną w samym rozporządzeniu. Jednocześnie, aby nie było wątpliwości co do skutków, jakie powodować ma wyrok uwzględniający tego rodzaju powództwo, i aby zapobiec ewentualnej możliwości ponownego wszczynania egzekucji na podstawie tytułu, w przypadku którego „odmówiono wykonania”, przyjęto, że taka odmowa ma skutki pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności. Wyrok uwzględniający powództwo powinien przybrać na przykład treść następującą: „odmawia wykonania w całości tytułu wykonawczego - wyroku Sądu Okręgowego w Paryżu z 15 maja 2009 r., I 235/09, opatrzonego zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego, a także klauzulą wykonalności nadaną przez Sąd Rejonowy w Pabianicach w dniu 30 września 2009 r. (I Co 1376/09)”.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Powództwo z art. 138 k.r.o. wyłącza dopuszczalność powództwa opozycyjnego przewidzianego w art. 840 k.p.c. (wyrok SN z 14 stycznia 1972 r., III CRN 446/71, LexPolonica nr 309099, OSNCP 1972,nr 6, poz. 120).

2. Powództwo przewidziane w art. 840 § 1 k.p.c. powinno być wytoczone przeciwko wierzycielowi, a przy wielości wierzycieli, którym wspólnie przysługują uprawnienia wynikające z tytułu wykonawczego, powinno być wytoczone łącznie przeciwko wszystkim tym wierzycielom. Zachodzi wtedy wypadek współuczestnictwa koniecznego

po stronie pozwanej (wyrok SN z 26 lipca 1972 r., III CRN 157/72, LexPolonica nr 296219, OSNCP 1973, nr 4, poz. 69).

3. Zasadność powództwa z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności w całości ocenia się według stanu rzeczy w chwili orzekania (uchwała SN z 30 marca 1976 r., III CZP 18/76, LexPolonica nr 308245, OSNCP 1976, nr 9, poz. 195).

4. Unieważnienie aktu małżeństwa po orzeczeniu rozwodu nie stanowi podstawy do wytoczenia powództwa - opartego na art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. - w zakresie orzeczonego tym wyrokiem obowiązku alimentacyjnego na rzecz małżonka (uchwała SN z 25 stycznia 1977 r.,III CZP 71/76, LexPolonica nr 308246, OSNCP 1977, nr 9, poz. 157).

5. Niedopuszczalne jest wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem opartym na ostatecznej decyzji administracyjnejna tej podstawie, że po wydaniu takiego wyroku w wyniku wznowienia postępowania administracyjnego wydano nową decyzję, odmienną od poprzedniej. W takim wypadku strona może poszukiwać swoich praw na drodze powództwa przeciwegzekucyjnego (uchwała SN z 20 lutego 1979 r., III CZP 94/78, LexPolonica nr 303361, OSNCP 1979, nr 7-8, poz. 144).

6. W wypadku gdy egzekucja należności alimentacyjnych uniemożliwia zaspokojenie wierzytelności innego wierzyciela, wierzyciel ten może w drodze powództwa przeciwko osobie, na której rzecz egzekwowane są należności alimentacyjne, żądać ustalenia, że - wobec ustania obowiązku alimentacyjnego - przysługuje mu prawo zaspokojenia swej wierzytelności przed egzekwowanymi należnościami alimentacyjnymi (art. 527 i nast. k.c.) [uchwała składu siedmiu sędziów SN (zasada prawna) z 11 października 1980 r., III CZP 37/80, LexPolonica nr 296650, OSNCP 1981, nr 4, poz. 48].

7. Wykładnia celowościowa art. 840 § 1 pkt 2 w zw. z art. 1051 k.p.c. prowadzi do wniosku, że w szczególnych przypadkach tytuł egzekucyjny ma znaczenie tytułu wykonawczego, mimo że nie nadaje mu się klauzuli wykonalności. Nadania klauzuli wykonalności bowiem nie wymaga określonego w tytule obowiązku mogącego polegać, m.in., na powstrzymaniu się ze strony dłużnika czy dłużników od działania - na„non facere”. Prowadzenie egzekucji na podstawie tego rodzaju tytułuw trybie przewidzianym w art. 1051 k.p.c. nie pozbawia go charakterutytułu wykonawczego w rozumieniu art. 840 k.p.c. przy właściwej jegointerpretacji (wyrok SN z 6 listopada 1981 r., III CRN 224/81, LexPolonica nr 321373).

8. Mąż matki, zobowiązany prawomocnym wyrokiem do świadczenia alimentów na rzecz dziecka, może z chwilą prawomocnego obalenia domniemania jego ojcostwa w drodze zaprzeczenia ojcostwa żądać ustalenia, że jego obowiązek alimentacyjny ustał co do świadczeń alimentacyjnych niespełnionych do tej chwili [uchwała składu siedmiusędziów SN z 11 października 1982 r. (zasada prawna), III CZP 22/82,LexPolonica nr 301677, OSNCP 1983, nr 1, poz. 2].

9. Ponowne zawarcie związku małżeńskiego przez osoby rozwiedzione wyrokiem, w którym także nakazano eksmisję jednego z małżonków ze wspólnie zajmowanego mieszkania, stanowi zdarzenie uzasadniające pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego w części orzekającej eksmisję (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.) (uchwała SN z 17 maja 1985 r., III CZP 22/85, LexPolonica nr 308249, OSNCP 1986, nr 3, poz. 25).

10. Spadkobierca dłużnika, który - po nadaniu przeciwko niemu klauzuli wykonalności - złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, nie może skutecznie żądać ograniczenia klauzuli wykonalności do wartości stanu czynnego spadku (art. 1031 §2 k.c.), bez względu na to, czy dokonano, czy też nie dokonano spisuinwentarza. Natomiast może on wytoczyć powództwo z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. (uchwała SN z 30 września 1985 r., III CZP 49/85, LexPolonica nr 302007, OSNCP 1986, nr 7-8, poz. 109).

11. Niekorzystna zmiana sytuacji materialnej dłużnika, jaka nastąpiła po powstaniu tytułu egzekucyjnego, nie stanowi zdarzenia, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.) (uchwała SN z 30 stycznia 1986 r., III CZP 77/85, LexPolonica nr 296191, OSNCP 1986, nr 12, poz. 206).

12. Sprzeciw współwłaściciela zabudowanej nieruchomości, wyrażony przeciwko treści tytułu wykonawczego po uzyskaniu tego tytułu przez innego współwłaściciela tej nieruchomości, nie może stanowić podstawy powództwa opozycyjnego (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.) (uchwałaSN z 28 lutego 1994 r., III CZP 11/94, LexPolonica nr 300749, OSNCP 1994, nr 9, poz. 175).

13. Zawarcie ugody bankowej w trybie art. 20 ust. 1 ustawy z 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 18, poz. 82 ze zm.), z udziałem jednego z dłużników solidarnych, z zawierającą elementy nowacji klauzulą o rezygnacji wierzycieli z dochodzenia umorzonej części wierzytelności także od pozostałych dłużników solidarnych niebędących stronami tej ugody, stanowi zdarzenie, wskutek którego także zobowiązanie tych dłużników - będące przedmiotem orzeczenia sądowego - w części umorzonej ugodą wygasło (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.) (wyrok SN z 17 lipca 1997 r., II CKN 237/97, LexPolonica nr 327000, OSNC 1998, nr 1, poz. 10).

14. Artykuł 5 k.c. nie może stanowić skutecznej podstawy trwałego pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności (wyrok SN z 27 stycznia1999 r., II CKN 151/98, LexPolonica nr 334877, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 134).

15. W procesie wytoczonym na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., opartym na twierdzeniu, że nastąpiła zmiana wierzyciela, dopuszczalne jest powoływanie się przez powoda (dłużnika) na okoliczności, które dotyczą stosunków prawnych zachodzących między cedentem (wierzycielem) a cesjonariuszem, jeżeli warunek rozwiązujący przyjęty w umowie o przelew wierzytelności w celu jej

ściągnięcia ziścił się i wskutek tego doszło do zwrotnej cesji wierzytelności oraz utraty przez cesjonariusza pozycji wierzyciela (wyrok SN z 21 października 1999 r., I CKN 111/99, LexPolonica nr 343939, OSNC 2000, nr 4, poz. 82).

16. Wykonanie zobowiązania wynikającego z ugody, w której strony postanowiły, że świadczenie nią objęte stanowi również zaspokojenie roszczeń uwzględnionych wcześniej wydanym wyrokiem - w sytuacji, gdywierzyciel nie skorzystał z przewidzianego w ugodzie umownego prawa odstąpienia (art. 492 k.c.) - powoduje wygaśnięcie zobowiązania i może stanowić podstawę żądania pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego, obejmującego ten wyrok (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.) (wyrok SN z 10 listopada 1999 r., I CKN 205/98, LexPolonica nr 344559, OSNC 2000, nr 5, poz. 95).

17. Okoliczność, że pozwany zgłosił wierzytelność w postępowaniu upadłościowym, nie jest zdarzeniem, o jakim mowa w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., mogącym stanowić podstawę pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności (wyrok SA w Warszawie z 31 stycznia 2005 r., I ACa 687/04, LexPolonica nr 416274, OSA 2006, nr 7, poz. 24).

C. Powództwo ekscydencyjne

W postępowaniu egzekucyjnym może się zdarzyć, że prawa osoby trzeciej zostały naruszone czynnościami egzekucyjnymi dokonanymi niezgodnie z przepisami. W takiej sytuacji na dokonane przez komornika czynności celowe jest złożenie skargi przewidzianej w art.767 k.p.c. (por. pkt 2 niniejszego rozdziału). Jeśli natomiast prawaosoby trzeciej naruszone zostały czynnościami egzekucyjnymi, które podjęte zostały zgodnie z przepisami o postępowaniu egzekucyjnym, tozłożenie skargi procesowej na czynności komornika nie może odnieść skutku. Dla tej drugiej sytuacji zostało przewidziane powództwo ekscydencyjne (interwencyjne), przysługujące właśnie osobie trzeciej, której prawa zostały naruszone wskutek skierowania do nichegzekucji. Naruszenie dotyczy prawa materialnego, nie zaś procesowego. Powództwo ekscydencyjne nie jest więc środkiem do usuwania uchybień proceduralnych organów egzekucyjnych, lecz

środkiem prawnym chroniącym prawa podmiotowe osoby trzeciej, które naruszone zostały wszczętą egzekucją. W powództwie ekscydencyjnym osoba trzecia nie zwalcza tytułu wykonawczego, lecz jedynie sprzeciwia się prowadzeniu egzekucji z zajętego przedmiotu. Powództwo to może być: a) powództwem osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji (art. 841 k.p.c.), b) powództwem osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji administracyjnej (art. 842 k.p.c.). Jako trzeci rodzaj powództwa ekscydencyjnego wymienia się również powództwo przewidziane w art. 791 k.p.c. Wydaje się jednak, że skoro w sprawie wszczętej powództwem, o którym mowa w art. 791 § 2 k.p.c., odpowiednie zastosowanie ma tylko art. 843 k.p.c., to należy je traktować jako sui generis powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego łączące w sobie cechy powództw opozycyjnego i ekscydencyjnego.

Powództwo przewidziane w art. 841 k.p.c. z reguły wytaczane jest w razie skierowania egzekucji do rzeczy ruchomej będącej we władaniu dłużnika, a stanowiącej własność osoby trzeciej. Powództwo to służy też często zwolnieniu od zajęcia przedmiotu zajętego przez organ egzekucyjny w trybie zabezpieczenia roszczenia pieniężnego (art. 747pkt 1 k.p.c.). W drodze omawianego powództwa ochronie podlega prawo własności (współwłasności), użytkowanie wieczyste, użytkowanie ruchomości lub praw, spółdzielcze prawo własnościowe do lokalu, szeroko rozumiane wierzytelności, rachunki bankowe i inne prawa majątkowe, np. z zakresu własności intelektualnej (por. wyrok SN z 17 kwietnia 2002 r., IV CKN 986/00, LexPolonica nr 387341). Ograniczone prawa rzeczowe, jakimi są zastaw i hipoteka, nie mogą być naruszone w rozumieniu art. 841 k.p.c. przez skierowanie do nichegzekucji, skoro chronione są w postępowaniu egzekucyjnym w inny sposób (por. art. 1030, 1034, 1036 k.p.c.).

Termin miesięczny do wytoczenia powództwa ma charakter materialnoprawny, nie podlega więc przywróceniu. Powództwo o zwolnienie od egzekucji nieruchomości powinno być wytoczone najpóźniej przed rozpoczęciem licytacji (art. 953 § 1 pkt 6 i art. 947 § 1 pkt 8 k.p.c.).

Legitymację do wytoczenia powództwa ma osoba trzecia, a zatem osoba niebędąca stroną właściwego postępowania egzekucyjnego. Nie jest osobą trzecią w rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c. osoba, przeciwko której - jako dłużnikowi - została skierowana egzekucja (uchwała SN z 17 października 1995 r., III CZP 143/95, LexPolonica nr 307365, OSNC 1996, nr 2, poz. 24) ani też osoba wymieniona w klauzuli wykonalności, jako odpowiadająca w sposób ograniczony z określonych przedmiotów albo do wysokości ich wartości.

Właścicielowi nieruchomości, niebędącemu stroną procesu posesoryjnego, nie przysługuje roszczenie z art. 841 § 1 k.p.c. o zwolnienie od egzekucji, której przedmiotem jest przywrócenie naruszonego posiadania przejścia przez tę nieruchomość (uchwała SN z21 stycznia 1976 r., III CZP 92/75, LexPolonica nr 296566, OSNCP 1976, nr 9, poz. 189).

W razie skierowania egzekucji do rzeczy obciążonej zastawem, zastawnik jest osobą trzecią w rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c. (wyrokSN z 29 listopada 2001 r., V CKN 616/00, LexPolonica nr 354389, OSNC2002, nr 7-8, poz. 105). W doktrynie jednak trafnie podkreśla się, że art. 841 k.p.c. daje ochronę tym wierzycielom, których prawa doznałyby uszczerbku w egzekucji, jeśli jednak prawa wierzyciela - atak jest w przypadku wierzyciela zastawniczego - chronią przepisy szczególne dotyczące egzekucji, nie można mówić o naruszeniu jego praw, a tym samym nie przysługuje mu uprawnienie do zwolnienia przedmiotu zastawu od egzekucji w drodze powództwa. Zastawnik dopókinie złoży oświadczenia o przejęciu przedmiotu zastawu na własność napodstawie art. 22 ustawy z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 zezm.), dopóty nie jest uprawniony do żądania zwolnienia przedmiotu zastawu z egzekucji na podstawie art. 841 k.p.c. W takim wypadku może skutecznie dochodzić ochrony swych praw na podstawie art. 1034 w zw. z art. 1030 k.p.c. Jeżeli wniosek o wszczęcie egzekucji z przedmiotu zastawu pochodzi od zastawnika, to zajmuje on w postępowaniu egzekucyjnym pozycję wierzyciela egzekwującego. Zastawnik jest zatem osobą trzecią w postępowaniu egzekucyjnym tylkow wypadku prowadzenia egzekucji z przedmiotu zastawu na wniosek innego wierzyciela zastawcy.

Kwestia, czy powództwo ekscydencyjne może wytoczyć również małżonek dłużnika, jest sporna. Zagadnienie legitymacji małżonka dłużnika do wytoczenia powództwa przewidzianego w art. 841 k.p.c. rozważyć należy w dwóch sytuacjach, a mianowicie:

a) w razie prowadzenia egzekucji na podstawie tytułu wykonawczego ograniczającego odpowiedzialność dłużnika do majątku wspólnego; jestto więc sytuacja, w której przeciwko małżonkowi dłużnika wierzyciel dysponuje klauzulą wykonalności nadaną na podstawie art. 787;

b) w razie skierowania egzekucji do majątku wspólnego na podstawie tytułu wykonawczego wydanego wyłącznie przeciwko dłużnikowi (wierzyciel nie dysponuje klauzulą wykonalności przeciwko małżonkowidłużnika).

Ad a. Rozważając pierwszą z sytuacji, należy zwrócić uwagę na konieczność rozróżnienia dopuszczalności zajęcia danego przedmiotu od odpowiedzialności majątkiem wspólnym za długi jednego z małżonkówpozostającego w ustawowym ustroju wspólności majątkowej (por. pkt 4,A, B, C niniejszego rozdziału). Przyjąć należy, że z chwilą wydania przeciwko małżonkowi dłużnika tytułu wykonawczego uzyskuje on w pełni status dłużnika egzekwowanego, może zatem bronić swych praw zapomocą środków przysługujących temu dłużnikowi, tzn. wniosku o umorzenie postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 825 pkt 3 k.p.c.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 13 czerwca 2001 r. (II CKN 498/00, LexPolonica nr 370794) również wypowiedział się przeciwko przyznaniumałżonkowi dłużnika przymiotu osoby trzeciej, w sytuacji gdy przeciwko małżonkowi dłużnika nadana została klauzula wykonalności, stwierdzając, że małżonek dłużnika z chwilą nadania przeciwko niemu klauzuli wykonalności staje się dłużnikiem egzekwowanym. Przysługujemu więc obrona za pomocą środków przewidzianych dla takiego dłużnikaw przepisach o postępowaniu egzekucyjnym. Ma on w szczególności

możliwość wniesienia powództwa opozycyjnego (art. 840 k.p.c.) oraz oumorzenie egzekucji (art. 825 pkt 3 k.p.c. i art. 53 ust. 3 pr. bank.). Nie może natomiast przeciwdziałać prowadzeniu egzekucji naruszającej jego prawo z określonego przedmiotu, gdyż przestał już być osobą trzecią w rozumieniu art. 841 k.p.c. Stanowisko to jest przeciwne prezentowanemu wcześniej przez Sąd Najwyższy.

Ad b. Rozważając drugą sytuację, małżonek dłużnika nie jest objęty tytułem wykonawczym, wierzyciel bowiem nie uzyskał przeciwko niemu klauzuli wykonalności w trybie art. 787 k.p.c. Gdyby mimo braku takiej klauzuli egzekucja została wszczęta do majątku objętego wspólnością ustawową, małżonek dłużnika, który niewątpliwie ma w takiej sytuacji status osoby trzeciej, może skutecznie wytoczyć powództwo przewidziane w art. 841 k.p.c. Z podobną akcją obronną małżonek dłużnika mógłby wystąpić, gdyby egzekucją objęte zostały składniki jego majątku osobistego (por. orzeczenie z 7 lutego 1968 r., II CZP 89/67, OSPiKA 1970, poz. 93). Nie dotyczy to egzekucji skierowanej do pobranego przez dłużnika wynagrodzenia za pracę, dochodów uzyskanych z prowadzenia przez niego innej działalności zarobkowej oraz korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy (art. 7761 § 1 k.p.c.).

Jeżeli w tytule wykonawczym zaznaczono, że na zabezpieczenie roszczeń pieniężnych wierzyciela należy zająć oznaczone ruchomości będące we władaniu wskazanej w nim osoby trzeciej (art. 739, 747 pkt1 k.p.c.), to komornik, zajmując je - mimo sprzeciwu tej osoby i zaprzeczenia przez nią własności dłużnika (art. 743, 845 k.p.c.) - nie narusza przepisów prawa egzekucyjnego. Osoba trzecia więc może bronić swych - przez tę czynność naruszonych - praw podmiotowych tylko w drodze powództwa o zwolnienie zajętych przedmiotów od egzekucji (uchwała SN z 13 lutego 1981 r., III CZP 71/80, LexPolonica nr 303610, OSNCP 1981, nr 8, poz. 143).

Powództwo ekscydencyjne należy wytoczyć przeciwko wierzycielowi, a jeżeli dłużnik zaprzecza prawu osoby trzeciej (np. twierdzi, że zajęty przedmiot jest jego własnością), także przeciwko dłużnikowi

(art. 841 § 2 k.p.c.). Pozwani wierzyciel i dłużnik związani są współuczestnictwem koniecznym wynikającym z ustawy (art. 72 § 2 k.p.c.).

D. Powództwo ekscydencyjne w razie egzekucji administracyjnej

Przepisy o postępowaniu egzekucyjnym przewidują dwa rodzaje powództwekscydencyjnych. W art. 841 k.p.c. uregulowane zostało powództwo osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji sądowej, natomiast w art. 842 k.p.c. mamy do czynienia z powództwem osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji administracyjnej. Art. 842 k.p.c. pozostaje w ścisłym związku z art.38-44 ustawy z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 ze zm.). Przed wytoczeniem powództwa osoba trzecia powinna wystąpić do organu administracyjnego o wyłączenie zajętego przedmiotu pod egzekucji administracyjnej. Wytoczenie powództwa przewidzianego w art. 842 k.p.c. staje się aktualne dopiero w razie odmowy wyłączeniaod egzekucji danego przedmiotu. Do pozwu należy dołączyć postanowienie o odmowie wyłączenia przedmiotu od egzekucji administracyjnej (art. 842 § 1 zd. drugie k.p.c.). Takie uregulowanie wskazuje, że niedołączenie wspomnianego postanowienia należy kwalifikować jako brak formalny pozwu podlegający usunięciu wtrybie art. 130 i nast. k.p.c., a zatem z możliwym skutkiem w postaci zwrotu pozwu.

Termin do wytoczenia powództwa wynosi czternaście dni od doręczenia postanowienia administracyjnego organu egzekucyjnego, a jeżeli zainteresowany wniósł na takie postanowienie zażalenie - termin ten liczy się od doręczenia postanowienia wydanego na skutek zażalenia. Jest to termin prawa materialnego o charakterze prekluzyjnym, nie podlega więc przywróceniu. W razie zatem wniesienia powództwa po terminie sąd powinien je oddalić (tak SN w uchwale z 4 lipca 1973 r., III CZP 28/73, LexPolonica nr 301092, OSNCP 1974, poz. 42 oraz wwyroku z 6 listopada 1973 r., III CRN 220/73, LexPolonica nr 308257,OSPiKA 1975, nr 4, poz. 93).

Legitymację czynną w procesie ma osoba trzecia (por. uwagi w pkt 4, C niniejszego rozdziału). Powództwo osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji toczy się przeciwko wierzycielowi, a także dłużnikowi, jeżeli zaprzecza on prawu powoda. Reguła ta dotyczy także powództwa o zwolnienie od egzekucji administracyjnej. Pozwanym jest wierzyciel, a nie organ egzekucyjny. Organ egzekucyjnyma bierną legitymację procesową w sprawie o zwolnienie przedmiotu spod egzekucji administracyjnej, gdy jest - co w postępowaniu egzekucyjnym w administracji jest możliwe - także wierzycielem, na rzecz którego prowadzona jest egzekucja. W przypadku dużej liczby wierzycieli należy pozwać wszystkich łącznie (współuczestnictwo konieczne i jednolite z mocy ustawy).

Zachowała aktualność, wydana na podstawie dawnego Kodeksu karnego wykonawczego z 1969 r. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego (zasada prawna) z 8 lutego 1973 r. (III CZP 12/72, LexPolonica nr 296555, OSNCP 1974, nr 4, poz. 60), stwierdzająca, żewytoczenie powództwa na podstawie art. 137 § 1 k.k.w. z 1969 r. nie jest zależne od uprzedniego wystąpienia do administracyjnego organu egzekucyjnego z żądaniem wyłączenia przedmiotu zajęcia spod zabezpieczenia lub egzekucji. Obecnie, zgodnie z art. 28 k.k.w., orzeczone w stosunku do jednego z małżonków, pozostających we wspólności majątkowej, kary grzywny, nawiązki i należności sądowe podlegają zaspokojeniu z osobistego majątku skazanego oraz z wynagrodzenia za pracę lub za inne usługi świadczone przez niego osobiście, jak również z praw twórcy wynalazku, wzoru użytkowego oraz projektu racjonalizatorskiego. Jeżeli zaspokojenie z tych źródeł okaże się niemożliwe, egzekucja może być prowadzona z majątkuwspólnego. Niemożność zaspokojenia z majątku osobistego skazanego stwierdza się w protokole. Egzekucja z majątku wspólnego jest niedopuszczalna w razie skazania za przestępstwo, którym pokrzywdzony jest małżonek skazanego albo osoby, w stosunku do których małżonek ten obciążony jest obowiązkiem alimentacyjnym. W razie skierowania egzekucji do majątku wspólnego, małżonek skazanegomoże żądać ograniczenia lub wyłączenia w całości zaspokojenia należności w postaci kary grzywny, nawiązki i należności sądowych z majątku wspólnego lub niektórych jego składników, jeżeli skazany nieprzyczynił się lub przyczynił się w stopniu nieznacznym do powstaniatego majątku albo do nabycia określonych jego składników lub jeżeli

zaspokojenie z majątku wspólnego tych należności jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Takie uregulowanie oznacza, że uprawnień (ograniczeń lub wyłączeń) wymienionych w art. 28 k.k.w., małżonek skazanego może dochodzić w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego (art. 841 k.p.c.), wytoczonego według zasad określonych w art. 843 k.p.c.

6. Wyjawienie majątku

A. Uwagi wstępne

Wyjawienie majątku ma na celu ujawnienie na potrzeby egzekucji majątku dłużnika, który nie jest znany wierzycielowi. Przesłanką wyjawienia majątku - w zależności od tego, czy wniosek o wszczęcie postępowania o wyjawienie majątku złożony został przed, czy w toku postępowania egzekucyjnego - jest:

- przed wszczęciem egzekucji - uprawdopodobnienie przez wierzyciela,że nie uzyska w pełni zaspokojenia swej należności ze znanego mu majątku dłużnika albo z przypadających dłużnikowi bieżących świadczeń periodycznych za okres 6 miesięcy; w postanowieniu z 20 sierpnia 1996 r. (II CKU 2/96, LexPolonica nr 311839, OSNC 1996, nr 12, poz. 166) Sąd Najwyższy stwierdził, że wierzyciel domagający sięnakazania dłużnikowi wyjawienia majątku przed wszczęciem egzekucji obowiązany jest, stosownie do art. 913 § 2 k.p.c., jedynie do uprawdopodobnienia braku możliwości całkowitego zaspokojenia jego należności tylko ze znanego mu majątku dłużnika i przypadających dłużnikowi, a znanych wierzycielowi, bieżących świadczeń periodycznych;

- w toku postępowania egzekucyjnego - wykazanie, że zajęty majątek dłużnika nie rokuje zaspokojenia egzekwowanych należności, albo wykazanie, że na skutek prowadzonej egzekucji nie uzyskał w pełni zaspokojenia swej należności (bezskuteczność przeprowadzonej egzekucji).

Instytucja wyjawienia majątku ma zastosowanie do egzekucji świadczeńpieniężnych, a także odpowiednio do egzekucji świadczeń niepieniężnych (np. przypadek ukrywania rzeczy lub dokumentu podlegających wydaniu). W razie prowadzenia egzekucji z rachunków bankowych, w tym rachunku bankowego obejmującego wkład oszczędnościowy (art. 889 - 8934 k.p.c.), informacje niezbędne do prowadzenia egzekucji tym sposobem komornik z reguły uzyskuje w trybie art. 761 i 801 k.p.c. Gdy tryb ten okaże się nieskuteczny, wierzyciel może skorzystać z drogi przewidzianej w art. 9201 k.p.c.,który odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów o wyjawieniu majątku.

Obowiązek złożenia wykazu majątku dotyczy ujawnienia przez dłużnika całego majątku, w wykazie nie należy jednak ujmować przedmiotów przeznaczonych do wykonywania praktyk religijnych. Sąd Najwyższy w uchwale z 17 września 1969 r. (III CZP 68/69, LexPolonica nr 309106,OSNCP 1970, nr 2, poz. 29) stwierdził, że wykaz majątku złożony przez przedstawiciela parafii Kościoła Rzymskokatolickiego, jak również innych wyznań religijnych powinien zawierać przedmioty, które nie służą z samego przeznaczenia do wykonywania praktyk religijnych, oraz te, które jedynie w konkretnym wypadku służą pośrednio do wykonywania tych praktyk. Nie wymagają natomiast zamieszczenia w wykazie majątku przedmioty służące z samego przeznaczenia do wykonywania praktyk religijnych, a więc takie, jak urządzenie świątyń (zakrystii), szaty i naczynia liturgiczne, figuryświętych, krzyże itp.

Dłużnik zobowiązany do złożenia wykazu majątku powinien wskazać rzeczy i miejsce, gdzie się znajdują, ujawnić wierzytelności i inne prawa majątkowe mu przypadające. Zobowiązany jest także do złożenia przyrzeczenia według roty zamieszczonej w art. 913 k.p.c. W wykazie majątku - zważywszy na to, że ma być „zupełny” - dłużnik powinien wskazać także te przedmioty i prawa, które według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego nie podlegają egzekucji. Za stanowiskiem takim przemawia okoliczność, że nie do dłużnika powinna należeć ocena, czy np. określony przedmiot podlega wyłączeniu spod egzekucji.

W postępowaniu o wyjawienie majątku wyróżniamy tylko jedną fazę, w ramach której sąd - uwzględniając wniosek - wyda postanowienie, w którym nakaże dłużnikowi złożenie wykazu majątku oraz przyrzeczenia,a następnie na tym samym posiedzeniu odbiera od niego wykaz wraz z przyrzeczeniem.

Legitymację do złożenia wniosku o wyjawienie majątku ma wierzyciel, a także komornik prowadzący egzekucję należności sądowych, a ponadtosąd lub organ, który żądał przeprowadzenia egzekucji z urzędu (art. 796 § 2 i 3 k.p.c.), prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, organizacje społeczne, których zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, w sprawach alimentacyjnych oraz w sprawach o ochronę praw konsumenta. Biernie legitymowany jest dłużnik.

B. Wniosek o wyjawienie majątku

Wniosek powinien spełniać ogólne warunki zwykłego pisma procesowego (art. 126 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), a ponadto zawierać żądanie zobowiązania dłużnika do złożenia wykazu majątku oraz przyrzeczenia (art. 913 k.p.c.). Do wniosku złożonego w toku postępowania egzekucyjnego należy dołączyć odpis protokołu zajęcia wraz z potwierdzeniem zastosowania określonych sposobów egzekucji lub inne dokumenty (np. protokół z bezskutecznej czynności egzekucyjnej), które uzasadniałyby żądanie wyjawienia majątku. W przypadku wniosku złożonego po zakończeniu postępowania właściwym dokumentem będzie postanowienie komornika o umorzeniu postępowania egzekucyjnego z powodu bezskuteczności egzekucji. Jeżeli wniosek nie spełnia tych wymagań, zastosowanie mają art. 130 i 1302 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Gdy wniosek złożony został przed wszczęciem egzekucji, należytakże dołączyć tytuł wykonawczy. Przyjmuje się, że tytułem wykonawczym jest jego oryginał (por. uchwałę SN z 12 czerwca 1996 r., III CZP 61/96, LexPolonica nr 309790, OSNC 1996, nr 10, poz. 132oraz uchwałę SN z 12 grudnia 2001 r., III CZP 70/01, LexPolonica nr 353624, OSNC 2002, nr 10, poz. 116). Do wniosku administracyjnego organu egzekucyjnego działającego na podstawie art. 71 § 1 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji o nakazanie dłużnikowi

wyjawienia majątku należy dołączyć administracyjny tytuł wykonawczy opatrzony sądową klauzulą wykonalności (por. częściowo zdezaktualizowane uchwały SN z 20 lipca 1995 r., III CZP 90/95, LexPolonica nr 307919, OSNC 1995, nr 12, poz. 171 oraz z 5 marca 2003 r., III CZP 98/02, LexPolonica nr 360075, OSNC 2003, nr 11, poz. 148).

Wniosek o wyjawienie majątku zasługuje na uwzględnienie w sytuacji, gdy wprawdzie zajęte ruchomości lub inne prawa majątkowe wystarczyłyby na pokrycie egzekwowanej wierzytelności, ale osoby trzecie zgłosiły do tych rzeczy lub praw uzasadnione i udokumentowane żądanie zwolnienia ich spod egzekucji.

Złożenie wniosku o nakazanie dłużnikowi wyjawienia majątku (art. 913i nast. k.p.c.) nie przerywa biegu przedawnienia roszczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem sądu (uchwała SN z 19 listopada 2010 r., III CZP 92/10, LexPolonica nr 2412826, OSNC 2011,nr 4, poz. 42).

C. Posiedzenie sądu. Środki przymusu

Sądem właściwym do rozpoznania wniosku o złożenie wykazu majątku jest sąd miejsca zamieszkania lub siedziby dłużnika. Rozpoznanie wniosku o wyjawienie majątku sąd przeprowadza na posiedzeniu sądowym, na które wzywa strony celem ich wysłuchania. Doręczenie wezwania następuje według reguł określonych w art. 131-147 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. W wezwaniu dłużnik powinien zostać pouczony o skutkach niestawiennictwa przewidzianych w art. 916 k.p.c. Nie ma wymagania doręczenia wezwania dłużnikowi do rąk własnych, obowiązywało ono przed zmianą art. 915 § 1 k.p.c. dokonaną ustawą z 18 kwietnia 1985 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego(Dz.U. Nr 20, poz. 86). Wysłuchanie stron jest obligatoryjne w tym sensie, że nie może być zastąpione przez odebranie oświadczeń na piśmie. W razie potrzeby sąd może wyznaczyć rozprawę (art. 766 i 148w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Wyznaczenie posiedzenia (ewentualnie rozprawy) umożliwia stronom ich wysłuchanie. Jeśli z tej możliwości

nie skorzystają, a sąd uzna, że sprawa jest wyjaśniona, to wyda postanowienie, w przeciwnym zaś razie powinien posiedzenie odroczyć.

Jeżeli dłużnik bez usprawiedliwionej przyczyny nie stawi się do sąduw celu złożenia wykazu lub przyrzeczenia albo stawiwszy się wykazu nie złoży lub odmówi odpowiedzi na zadane mu pytanie albo odmówi złożenia przyrzeczenia, sąd może skazać go na grzywnę lub nakazać przymusowe doprowadzenie oraz może zastosować areszt nieprzekraczający miesiąca, z uwzględnieniem art. 276 § 2 k.p.c. O skutkach tych dłużnik powinien być pouczony w wezwaniu na posiedzenie (art. 916 k.p.c.). Środki przymusu przewidziane w art. 916 k.p.c. stanowią odpowiednie sankcje wobec dłużnika. O sankcjach tych dłużnik powinien być pouczony w wezwaniu na posiedzenie. Wskazane środki (sankcje) sąd może zastosować w razie wystąpienia chociaż jednej z następujących przyczyn: 1) bez usprawiedliwionej przyczyny nie stawi się do sądu w celu złożenia wykazu lub przyrzeczenia, 2) odmówi złożenia wykazu, 3) odmówi udzielenia odpowiedzi na pytania, 4) odmówi złożenia przyrzeczenia.

Sąd może zastosować następujące środki przymusu: 1) karę grzywny w wysokości do pięciu tysięcy złotych (art. 163 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), 2) przymusowe doprowadzenie, 3) areszt w wymiarze do jednego miesiąca. Stosowanie tych środków ma charakter fakultatywny,samo więc spełnienie się przesłanki (przesłanek) przewidzianych w komentowanym przepisie nie obliguje sądu do zastosowania jednego ze środków przymusu. Niezastosowanie sankcji powinno mieć miejsce w zupełnie wyjątkowych sytuacjach (dłużnik nie usprawiedliwi swej nieobecności, lecz sądowi znana jest przyczyna niestawiennictwa dłużnika). Nie ma przeszkód do zastosowania środków wskazanych w art. 916 k.p.c. w sposób kumulatywny, zależy to od okoliczności danej sprawy. Sąd stosuje je z urzędu; nie wyklucza to możliwości złożenia odpowiedniego wniosku przez wierzyciela. Z art. 916 k.p.c. nie wynika, w jakiej kolejności środki przymusu powinny być zastosowane. W razie więc niestawiennictwa dłużnika i niewskazania usprawiedliwionej przyczyny nieobecności sąd może wymierzyć grzywnę,może od razu nakazać przymusowe doprowadzenie albo zastosować areszt. Użyty w przepisie spójnik „oraz” wskazuje, że areszt można zastosować także w przypadku skazania na grzywnę. Przemawia za tym

uregulowanie zawarte w art. 276 § 2 k.p.c., zgodnie z którym „niezależnie od powyższej grzywny sąd może nakazać aresztowanie”.

W razie zastosowania wobec dłużnika środków przymusu, należy mieć nawzględzie unormowanie ogólne wynikające z art. 163 w zw. z art. 13 §2 k.p.c.

Zgodnie z tym przepisem sąd wymierza grzywnę w kwocie do jednego tysiąca złotych, zarządzenie przymusowego sprowadzenia lub zastosowania aresztu zaś powinno być wykonywane na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnego. Brak odesłania do przepisów o egzekucji roszczeń niepieniężnych oznacza, że środki przymusu powinny być stosowane „z uwzględnieniem art. 276 § 2 k.p.c.”. Sąd, nakazując zastosowanie aresztu, powinien zatem wymierzyć go na czas nieprzekraczający tygodnia. Jeśli w tym czasie dłużnik złoży wykaz majątku lub przyrzeczenie - areszt zostanie uchylony. Łączny czas trwania aresztu nie może przekroczyć jednego miesiąca.

Stosowanie środków przymusu w postępowaniu o wyjawienie majątku ma na celu przełamanie oporu dłużnika, który odmówił złożenia wykazu majątku lub przyrzeczenia. Dłużnik, wobec którego środek (środki) przymusu zastosowano, może w każdej chwili wykonać nałożony na niegoobowiązek złożenia wykazu majątku i (lub) przyrzeczenia. Jeśli zastosowany został areszt, dłużnik może domagać się stawienia go przed sąd w celu złożenia wykazu i przyrzeczenia. W tym wypadku sąd,nie wzywając wierzyciela, wyznaczy posiedzenie, na którym przyjmie od dłużnika wykaz i odbierze przyrzeczenie, a następnie zwolni dłużnika z aresztu. Samo oświadczenie o gotowości wykonania tego obowiązku - odmiennie niż w przypadku przewidzianym w art. 1054 k.p.c. - nie jest podstawą do uchylenia aresztu. Dłużnik może zostaćzwolniony z aresztu dopiero po złożeniu wykazu i przyrzeczenia. Okoliczność, że uregulowanie przyjęte w art. 917 k.p.c. ma charakterszczególny oraz brak odesłania do przepisów o egzekucji roszczeń niepieniężnych, nie uzasadnia umorzenia nieuiszczonej grzywny, mimo że po jej wymierzeniu dłużnik zdecydował się na złożenie wykazu majątku i przyrzeczenia.

Sąd, wzywając ponownie dłużnika na posiedzenie wyznaczone na żądaniewierzyciela (art. 917 § 2 k.p.c.), powinien pouczyć dłużnika o skutkach niestawiennictwa, a także o skutkach odmowy udzielenia odpowiedzi na pytania wierzyciela oraz odmowy złożenia dodatkowego przyrzeczenia, które są takie same jak w przypadku niestawiennictwa na posiedzenie wyznaczone w celu złożenia wykazu i przyrzeczenia.

Na postanowienie o odebraniu wykazu i przyrzeczenia wprawdzie przysługuje zażalenie, ale podlega ono niezwłocznemu wykonaniu. Oznacza to, że jeśli dłużnik jest obecny na posiedzeniu, to sąd po ogłoszeniu postanowienia przystępuje do jego wykonania, a więc odebrania od dłużnika wykazu majątku ustnie do protokołu lub przygotowanego przez dłużnika na piśmie, a następnie odbiera od dłużnika przyrzeczenie. Określenie „wykaz i przyrzeczenie sąd odbierze niezwłocznie”, nie oznacza, że termin posiedzenia ma być wyznaczony niezwłocznie. Słowo „niezwłocznie” odnosi się do odebrania wykazu majątku i przyrzeczenia, a więc - jak już zaznaczono - od razu po wydaniu postanowienia uwzględniającego wniosek. Ze względów praktycznych sąd - wzywając dłużnika na wyznaczone posiedzenie - powinien pouczyć dłużnika, że w razie uwzględnienia wniosku sąd może na tym posiedzeniu odebrać wykaz przygotowany przez dłużnika na piśmie. Wyznaczone posiedzenie nie służy wyłącznie wysłuchaniu stanowiska stron co do wniosku o wyjawienie majątku, lecz ma także na celu rozpytanie dłużnika przez zadawanie pytań co do jego majątku. Gdyby więc dłużnik złożył wykaz majątku na piśmie, nie ma przeszkód, aby wykaz ten został uzupełniony ustnie do protokołu posiedzenia. Wykaz może być także złożony wyłącznie w formie ustnej do protokołu posiedzenia (rozprawy).

Wyjątkowo - w uzasadnionych wypadkach - a zatem w razie wystąpienia szczególnych okoliczności - sąd może wyznaczyć dłużnikowi termin, nie dłuższy niż tydzień, na złożenie wykazu majątku i przyrzeczenia.Termin ten (np. czterodniowy), jako że jest terminem sądowym, może być skrócony i przedłużony, nie może jednak przekraczać tygodnia. Z uzasadnionym wypadkiem w rozumieniu art. 915 § 2 k.p.c. mamy do

czynienia tylko wtedy, gdy dłużnik nie stawi się na posiedzenie, a sąd - uznając sprawę za wyjaśnioną - wyda postanowienie zobowiązujące do wyjawienia majątku.

Prawdziwość i zupełność złożonego przez dłużnika wykazu majątku zabezpiecza składane przez niego przyrzeczenie według roty podanej wart. 913 k.p.c. Przyrzeczenie jest integralną częścią wyjawienia majątku, nie można zatem, nie odbierając przyrzeczenia, poprzestać tylko na odebraniu wykazu majątku. Przed odebraniem wykazu majątku, a także przed odebraniem przyrzeczenia sąd powinien uprzedzić dłużnika o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań (art. 233 § 1 i 6 k.k.). Do przyrzeczenia mają odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące zeznań świadków (art. 263, 265 § 1, art. 266 § 1, art. 269 k.p.c.). Za osobę, która nie ma zdolności procesowej, wykaz i przyrzeczenie składa przedstawiciel ustawowy (art. 919 k.p.c.).

D. Postanowienie w przedmiocie wyjawienia majątku

W postępowaniu o wyjawienie majątku sąd nie bada zasadności i wymagalności obowiązku wynikającego z tytułu wykonawczego (art. 804 k.p.c.). Możliwość zgłaszania przez dłużnika zarzutów ogranicza się do zarzutów natury formalnej, z zarzutów merytorycznych może zgłosićbrak dokumentów uzasadniających wniosek oraz wykazywać, że istnieje możliwość zaspokojenia wierzyciela ze znanego mu majątku. Wniosek o wyjawienie majątku zasługuje na uwzględnienie w sytuacji, gdy wprawdzie zajęte ruchomości lub inne prawa majątkowe wystarczyłyby na pokrycie egzekwowanej wierzytelności, ale osoby trzecie zgłosiły do tych rzeczy lub praw uzasadnione i udokumentowane żądanie zwolnienia ich spod egzekucji.

Na postanowienie „w przedmiocie wyjawienia majątku”, a więc zarówno na postanowienie zobowiązujące dłużnika do złożenia wykazu majątku iprzyrzeczenia, jak i na postanowienie oddalające wniosek o wyjawienie majątku, a także na postanowienie o odrzuceniu wniosku (np. z powodu braku jurysdykcji krajowej - art. 1099 w zw. z art. 13

§ 2 k.p.c.), przysługuje zażalenie. Do zażalenia mają odpowiednie zastosowanie art. 394 § 2 i 3 k.p.c.

Z chwilą uprawomocnienia się postanowienia nakazującego dłużnikowi złożenie wykazu majątku i przyrzeczenia sąd zobowiązany jest przesłać z urzędu odpis tego postanowienia sądowi rejestrowemu celemwpisania dłużnika do rejestru dłużników niewypłacalnych. Sąd rejestrowy nie bada przyczyn niewypłacalności dłużnika (postanowienie SN z 19 lutego 2003 r., V CK 7/03, LexPolonica nr 362955, OSNC 2004, nr 4, poz. 67).

E. Nowy wykaz i przyrzeczenie

W ciągu roku od złożenia przyrzeczenia lub wyczerpania środków przymusu wniosek tego samego lub innego wierzyciela o wyjawienie majątku jest niedopuszczalny. Gdyby został złożony, podlega on odrzuceniu. O tym, że termin roczny jeszcze nie upłynął, wierzyciel może dowiedzieć się z jawnego rejestru dłużników niewypłacalnych, który prowadzony jest w sądzie rejonowym - sądzie gospodarczym na podstawie art. 55 pkt 3 ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.). Do rejestru dłużników niewypłacalnych dokonuje się wpisu na podstawie przesłanego przez sąd prawomocnego postanowienia zobowiązującego dłużnika do złożenia wykazu majątku i przyrzeczenia.Sposób prowadzenia rejestru dłużników niewypłacalnych regulują przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 21 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowego sposobu prowadzenia rejestrów wchodzącychw skład Krajowego Rejestru Sądowego oraz szczegółowej treści wpisów w tych rejestrach (Dz.U. Nr 117, poz. 1237 ze zm.). Sąd rejestrowy zurzędu wykreśla wpisy z rejestru dłużników niewypłacalnych w razie uchylenia lub zmiany postanowienia, na podstawie którego wpisy były dokonane.

7. Czynności sądu w egzekucji z nieruchomości

A. Uwagi wstępne

Ze względu na cel wyodrębnione zostały jej trzy rodzaje, a mianowicie:

- egzekucja świadczeń pieniężnych,

- egzekucja świadczeń niepieniężnych,

- egzekucja w celu zniesienia współwłasności nieruchomości w drodze sprzedaży publicznej.

Świadczenie, a więc określone zachowanie się dłużnika skonkretyzowane w tytule wykonawczym, może być egzekwowane różnymi sposobami.

Do egzekucji świadczeń pieniężnych prowadzi się: a) egzekucję z ruchomości (art. 844-879 k.p.c.), b) egzekucję z wynagrodzenia za pracę (art. 880-888 k.p.c.), c) egzekucję z rachunków bankowych (art. 889-8934 k.p.c.), d) egzekucję z innych wierzytelności (art. 895-908 k.p.c.), e) egzekucję z innych praw majątkowych (art. 909-912 k.p.c.), f) egzekucję z nieruchomości (art. 921-10136 k.p.c.), g) egzekucję ze statków morskich (art. 1014-1022 k.p.c.), h) egzekucję przez zarząd przymusowy (art. 10641-106413 k.p.c.), i) egzekucję przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (art. 106414-106423 k.p.c.).

Do egzekucji świadczeń niepieniężnych sposobami egzekucji są: a) wydanie rzeczy ruchomych (art. 1041-1045 k.p.c.), b) wydanie nieruchomości (art. 1046), c) wykonanie czynności (art. 1049-1050 k.p.c.), d) zaniechanie pewnej czynności lub nieprzeszkadzanie czynności wierzyciela (art. 1051 k.p.c.).

Egzekucja z nieruchomości należy do komornika sądowego. Przebiega ona przez pięć stadiów: 1) zajęcie, 2) opis i oszacowanie, 3) licytację, 4) przybicie, 5) przysądzenie własności. We wszystkich tych stadiach czynności komornika mogą być zaskarżone skargą do sądu(art. 767 k.p.c.). W egzekucji z nieruchomości określone czynności przypisane zostały także sądowi jako organowi egzekucyjnemu. Czynnościom tym poświęcone zostaną poniższe uwagi.

B. Stadium zajęcia nieruchomości

Po zajęciu nieruchomości przez komornika z reguły pozostawia się ją w zarządzie dłużnika, do którego stosuje się przepisy o zarządcy (zarząd z mocy ustawy). Jeżeli prawidłowe sprawowanie zarządu tego wymaga, sąd postanowieniem wydanym na wniosek lub z urzędu:

- ustanawia zarząd i powierza go osobie trzeciej,

- odejmuje dłużnikowi zarząd i ustanawia innego zarządcę (zarząd przymusowy z mocy postanowienia sądu).

Przesłanką odjęcia zarządu jest nieprawidłowe jego sprawowanie. Sąd bada ją w aspekcie gospodarności, sumienności, posiadania przez zarządcę odpowiednich kwalifikacji. Konieczność odjęcia dłużnikowi zarządu i ustanowienie innego zarządcy jest uzasadniona wówczas, gdydłużnik nie daje gwarancji prawidłowego prowadzenia zarządu. Może tonastąpić zarówno z przyczyn subiektywnych (np. niedbalstwo lub nieuczciwość), jak i obiektywnych, niezawinionych przez dłużnika (np. brak kwalifikacji, odbywanie służby wojskowej, długotrwały wyjazd). Odjęcie dłużnikowi zarządu może nastąpić na wniosek wierzyciela, dłużnika, innych uczestników postępowania oraz komornika, a także z urzędu (por. wyrok SN z 14 czerwca 1973 r., I CR 250/73, LexPolonica nr 308982, OSNCP 1974, nr 6, poz. 110).

Zgodnie z art. 931 § 3 k.p.c. sąd oddali wniosek o ustanowienie innego zarządcy, jeżeli sprawowanie zarządu wymaga kosztów, na

których pokrycie nie wystarczają na razie dochody bieżące, a wnioskodawca nie złoży w ciągu tygodnia kwoty, której wysokość wyznaczy sąd. Wydaje się, że brak środków na pokrycie zmiany zarządcy jednak nie zwalnia sądu z obowiązku ingerencji z urzędu w sposób sprawowania zarządu. Koszty związane ze zmianą zarządcy, jakokoszty egzekucji, pokryte zostałyby przy podziale sumy uzyskanej z egzekucji

Postanowienie sądu w przedmiocie zarządu (ustanowienie zarządu, odjęcie zarządu, oddalenie wniosku o ustanowienie zarządu oraz wniosku o odjęcie zarządu) są niezaskarżalne (art. 932 k.p.c. przewidujący zażalenie został uchylony).

Odjęcie dłużnikowi zarządu i ustanowienie zarządcy przymusowego nie pozbawia dłużnika możliwości zajmowania pomieszczeń w zajętej nieruchomości, jeżeli w chwili zajęcia z nich korzystał. Sąd jednak może zarządzić odebranie dłużnikowi pomieszczeń, jeżeli dłużnik lub jego domownik przeszkadza zarządcy w wykonywaniu zarządu. Postanowienie sądu o odebraniu dłużnikowi pomieszczeń stanowi samodzielny tytuł wykonawczy i podlega wykonaniu w trybie art. 1046 k.p.c. Postanowienie sądu o odebraniu dłużnikowi pomieszczeń w zajętej nieruchomości - po uchyleniu art. 932 k.p.c. - również nie jest zaskarżalne.

Dłużnik i jego rodzina mogą wystąpić do sądu z wnioskiem o nakazaniezarządcy zatrudnienia ich w zajętej nieruchomości. Po uchyleniu art.932 k.p.c. na postanowienie sądu o ustaleniu wynagrodzenia dla dłużnika i członków jego rodziny zatrudnionych w zajętej nieruchomości zażalenie nie przysługuje. Nie przysługuje również zażalenie na postanowienie w przedmiocie przyznania zarządcy wynagrodzenia oraz zwrotu wydatków (uchwała SN z 23 września 1999 r., III CZP 25/99, LexPolonica nr 342793, OSNC 2000, nr 3, poz. 45 -zdaniem autora opracowania - nie dotyczy zaskarżalności postanowień wydanych w postępowaniu egzekucyjnym).

Zasadą jest, że zarządca nie jest wprowadzany przez komornika w zarząd nieruchomości. Dopiero, gdy napotyka przeszkody w objęciu zarządu wynikające z reguły z postępowania dłużnika, sąd - powiadomiony o wystąpieniu przeszkód - wydaje postanowienie, na podstawie którego poleca komornikowi wprowadzenie zarządcy w zarząd nieruchomości. Wniosek o wydanie takiego postanowienia może złożyć zarządca, wierzyciel, dłużnik, a nawet inny uczestnik postępowania. Wniosek powinien odpowiadać wymaganiom przewidzianym w art. 125 i nast. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., a ponadto powinien określać przeszkody uniemożliwiające objęcie zarządu. Sąd może wydać postanowienie także z urzędu. Postanowienie sądu zawierające polecenie wprowadzenia zarządcy w zarząd zajętej nieruchomości nie jest tytułem egzekucyjnym, nie wymaga zatem klauzuli wykonalności. Jest orzeczeniem mającym zapewnić właściwy przebieg egzekucji z nieruchomości, a jego podstawą prawną jest art. 933 k.p.c. Może przybrać różną treść w zależności od rodzaju i charakteru przeszkodypodlegającej usunięciu (np. nakazanie otwarcia pomieszczeń, fizyczneusunięcie oporu stawianego przez konkretne osoby). W sytuacji gdy zajdzie konieczność fizycznego wprowadzenia zarządcy na teren nieruchomości, należy wykluczyć tryb postępowania przewidziany dla egzekucji świadczeń niepieniężnych (art. 1051 k.p.c.), skoro wprowadzenie zarządcy w zarząd nieruchomości odbywa się na podstawieprzepisu szczególnego, jakim jest art. 933 k.p.c.

Zarządca zajętej nieruchomości jest zobowiązany do wykonywania czynności potrzebnych do prowadzenia prawidłowej gospodarki. Do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda stron (wierzyciela i dłużnika). W razie braku zgody sąd na wniosek zarządcy wydaje postanowienie o udzieleniu zezwolenia bądź odmowie udzielenia zezwolenia na dokonanie czynnościprzekraczającej zakres zwykłego zarządu nieruchomością. Postanowienie powinno zostać wydane po wysłuchaniu stron i zarządcy.Jeżeli zwłoka w wydaniu postanowienia mogłaby grozić niepowetowaną szkodą, postanowienie może być wydane bez wysłuchania stron (art. 935 k.p.c.). Sąd wydaje zezwolenie - w braku zgody stron - także na wydzierżawienie nieruchomości przez zarządcę (art. 936 k.p.c.). Postanowienia w przedmiocie wniosku o udzielenie zezwolenia są niezaskarżalne.

Zarządca zajętej nieruchomości podlega nadzorowi sądu. Nadzór ten jest sprawowany bez pośrednictwa komornika. W ramach nadzoru sądowego zarządca zobowiązany jest przedstawiać sądowi sprawozdania w terminach wyznaczonych przez sąd, nie rzadziej jednak niż raz w roku oraz po ukończeniu zarządu. Sprawozdania są dwojakiego rodzaju.Pierwsze dotyczy czynności, które zarządca obowiązany jest podejmować w ramach „prowadzenia prawidłowej gospodarki” (art. 935 k.p.c.). Sprawozdaniem takim zatem powinny zostać objęte wszelkie czynności podejmowane w granicach i z przekroczeniem granic zwykłegozarządu nieruchomością. Drugie sprawozdanie ma charakter rachunkowy,powinno zatem przedstawiać udokumentowane wydatki i dochody z nieruchomości. Na potwierdzenie wyliczeń zarządca powinien przedstawić odpowiednie dokumenty. Ze względów praktycznych, a takżew celu urealnienia nadzoru sądowego, pierwsze z wymienionych sprawozdań powinno być składane co kilka miesięcy, natomiast drugie - mające charakter swego rodzaju bilansu - powinno być przedstawianesądowi raz w roku.

Sąd weryfikuje złożone przez zarządcę sprawozdania przy udziale stron i zarządcy, których ma obowiązek wysłuchać. W ramach wysłuchania strony mogą zgłaszać uwagi i zastrzeżenia do sprawozdania, natomiast zarządca może wyjaśniać wątpliwości nasuwające się przy analizie sprawozdania. Forma wysłuchania nie została określona, może więc polegać na wyznaczeniu posiedzenia umożliwiającego złożenie wyjaśnień i zadawanie pytań, może też polegać na złożeniu wyjaśnień i zastrzeżeń na piśmie.

Sąd wydaje postanowienie w przedmiocie złożonego sprawozdania, którym zatwierdza je, albo odmawia zatwierdzenia, albo w części zatwierdza i w części odmawia zatwierdzenia (art. 937 k.p.c.). Odmowa zatwierdzenia sprawozdania może skutkować odjęciem zarządu albo poleceniem wykonania określonych czynności. Na postanowienie sądu w przedmiocie zatwierdzenia sprawozdania lub odmowy (w całości lub w części) zatwierdzenia nie przysługuje zażalenie. Przytaczana ikrytykowana w niektórych komentarzach do postępowania egzekucyjnego uchwała Sądu Najwyższego z 31 stycznia 2001 r. (III CZP 51/00,

LexPolonica nr 348652, OSNC 2001, nr 6, poz. 81), stanowiąca, że od postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia sprawozdania zarządcy, wydanego na podstawie art. 937 § 2 w zw. z art. 615 k.p.c., przysługuje apelacja - nie dotyczy postanowień, które sąd wydaje na podstawie art. 937 § 2 k.p.c. w postępowaniu egzekucyjnym, lecz w postępowaniu nieprocesowym w sprawach zarządu związanego ze współwłasnością i użytkowaniem. Wymienione postanowienia, jako niekończące postępowania, mogą być zmienione w trybie art. 359 w zw.z art. 13 § 2 k.p.c.

Sprawozdanie z czynności oraz sprawozdanie rachunkowe zarządca zobowiązany jest złożyć sądowi także po ukończeniu zarządu. Z ukończeniem zarządu mamy do czynienia w takich przypadkach, jak: 1) uprawomocnienie się postanowienia o przysądzeniu własności, powodujące, że wszelkie prawa i obowiązki związane z zajętą nieruchomością przejmuje nabywca, 2) odjęcie zarządu dotychczasowemuzarządcy i wyznaczenie nowego zarządcy w trybie art. 931 § 2 k.p.c.,3) odjęcie dłużnikowi zarządu po ukończeniu przetargu na wniosek licytanta, który zaoferował najwyższą cenę (por. art. 993 k.p.c.), 4) odjęcie zarządu nabywcy licytacyjnemu w razie wygaśnięcia skutkówprzybicia (por. art. 993 § 3 k.p.c.).

Zarządca, który bez usprawiedliwionej przyczyny nie złożył w oznaczonym terminie przepisanego sprawozdania lub nie wykonał innychprzez sąd wydanych poleceń w toku sprawowanego zarządu, może być skazany na grzywnę. Wobec tego, że termin do złożenia sprawozdania „po ukończeniu zarządu” (art. 937 § 1 k.p.c.) nie zawiera daty końcowej, wydaje się, że po ukończeniu zarządu sąd powinien wskazać zarządcy tę datę i dopiero w razie bezskutecznego upływu tak sprecyzowanego terminu może skazać go na grzywnę. Orzeczenie grzywnyjest niezależne od ewentualnego zastosowania innego środka porządkowego, jakim jest odjęcie zarządu i wyznaczenie innego zarządcy. Wysokość grzywny określona została w art. 163 § 1 k.p.c. iwynosi do 5000 zł. Na postanowienie sądu o ukaraniu grzywną przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 5 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

Wynagrodzenie za sprawowanie zarządu przez zarządcę przymusowego ustala sąd, wydając postanowienie, w którym określa jego wysokość. Wynagrodzenie sąd może ustalić na każdym etapie postępowania, w tym także bezpośrednio po objęciu zarządu. Wobec tego, że podstawowym kryterium przy ustalaniu wysokości wynagrodzenia jest nakład pracy zarządcy, wydanie postanowienia przed złożeniem pierwszego sprawozdania nie wydaje się celowe.

Z tego samego względu niezasadne byłoby ustalenie stałego miesięcznego wynagrodzenia. Sposób i termin wypłaty wynagrodzenia określa sąd (np. po każdym sprawozdaniu, ewentualnie po zakończeniu zarządu). Na poczet wynagrodzenia sąd może zarządzić wypłatę zaliczki. Następnym ustawowym kryterium, według którego sąd ustala wysokość wynagrodzenia, jest dochodowość nieruchomości. Nie oznacza to, że wysoka dochodowość - przy niewielkim nakładzie pracy zarządcy- powinna wyznaczać także wysokie wynagrodzenie. Niekiedy niska dochodowość nieruchomości przy dużym nakładzie pracy zarządcy będzieuzasadniała przyznanie wyższego wynagrodzenia od tego, które uzyskuje zarządca nieruchomości o dużej dochodowości, lecz niewielkim nakładzie jego pracy. Zarządca niebędący dłużnikiem może żądać nie tylko wynagrodzenia za sprawowanie zarządu, ale także zwrotu wydatków, które w związku z zarządem poniósł z własnych funduszy. Wydatek poniesiony w związku z zarządem powinien być gospodarczo uzasadniony i mieścić się w ramach zwykłego zarządu lub wynikać z upoważnienia udzielonego przez sąd na podstawie art. 935 §3 k.p.c.

Zarządcy, który jest dłużnikiem, nie przysługuje wynagrodzenie za sprawowanie zarządu. Ma jedynie prawo do pokrywania wydatków „najkonieczniejszych”, a więc niezbędnych do życia potrzeb własnych i swej rodziny - z pożytków nieruchomości. Przez pożytki rozumieć należy zarówno pożytki naturalne, jaki i cywilne (art. 53 k.c.). Rozmiar „najkonieczniejszych potrzeb” określa sąd przez wskazanie np. ilości zboża, mleka i innych produktów. Ustalając krąg osób objętych pojęciem „rodzina”, sąd powinien mieć na względzie nie tylko stosunki pokrewieństwa i powinowactwa, ale także osoby, które pozostają z dłużnikiem w stosunku osobistym uzasadniającym pozostawanie tych osób we wspólnym gospodarstwie domowym. Zarządca

dłużnik może również pokrywać z pożytków nieruchomości swoje wydatkizwiązane z zarządem, może także żądać zwrotu wydatków poniesionych zwłasnych funduszy, które nie zostały pokryte z pożytków.

Termin miesięczny (art. 939 § 4 k.p.c.) do zgłoszenia roszczeń z tytułu wynagrodzenia lub zwrotu wydatków należy liczyć od daty odjęcia zarządu bądź ustania zarządu. Skoro należności z tytułu wynagrodzenia za sprawowanie zarządu oraz poniesionych wydatków powszechnie traktowane są jako część składowa kosztów postępowania egzekucyjnego, to konsekwentnie należy przyjąć, że roszczenie o przyznanie tych należności ma charakter zbliżony do - przewidzianegow art. 109 k.p.c. - roszczenia o zwrot kosztów procesu. Ma więc charakter ściśle procesowy, dlatego też niezgłoszenie tego roszczenia w terminie miesiąca po ustąpieniu z zarządu lub po jego ustaniu nie może być dochodzone - podobnie jak w przypadku wskazanymw art. 109 k.p.c. - jako żądanie główne w odrębnej sprawie. Uchybienie terminowi, o którym mowa w art. 939 § 4 k.p.c. - podobniejak w przypadku art. 109 § 1 k.p.c. - powoduje, że roszczenie o wynagrodzenie za sprawowanie zarządu i o zwrot poniesionych wydatkówwygasa. Taki skutek oznacza, że żądanie przywrócenia terminu nie jest dopuszczalne. Przyjąć należy, że omawiane roszczenie ma charakter materialnoprawny, a termin do jego zgłoszenia jest terminem prekluzyjnym prawa materialnego.

C. Stadium opisu i oszacowania

Opisu i oszacowania zajętej nieruchomości dokonuje komornik (art. 942 k.p.c.). W tej fazie postępowania (najpóźniej przed podpisaniem przez komornika protokołu opisu i oszacowania) na wniosek wierzyciela lub dłużnika, a także z urzędu może być wystawiona na licytację wydzielona część zajętej nieruchomości. O wydzieleniu bądźodmowie wydzielenia części nieruchomości do licytacji decyduje komornik, wydając stosowne postanowienie, na które przysługuje na ogólnych zasadach skarga na czynności komornika (art. 767 k.p.c.). Na postanowienie sądu wydane w przedmiocie skargi przysługuje zażalenie (art. 946 § 2 k.p.c.). Sąd rejonowy, oceniając zasadność skargi na czynność wydzielenia bądź odmowy wydzielenia części nieruchomości do licytacji, a sąd okręgowy, oceniając zasadność

zażalenia na postanowienie sądu rejonowego, powinny zważyć, że warunkiem, na podstawie którego wydzielona część nieruchomości będzie wystawiona na licytację, jest to, aby cena oszacowania wydzielonej części wystarczyła na zaspokojenie wierzyciela (wszystkich wierzycieli) wraz z kosztami. Wydzielona część nieruchomości nie musi pokrywać roszczeń tych wierzycieli, którzy wprawdzie nie prowadzą egzekucji, ale mogą zgłosić swe wierzytelności (art. 1036 k.p.c.). Pamiętać jednak należy, że należność wierzyciela egzekwującego zaspokajana jest dopiero w dziewiątej kategorii (art. 1025 k.p.c.). Przy ocenie, czy cena wydzielonej części nieruchomości zaspokoi wierzyciela egzekwującego,nie można zatem abstrahować od praw wierzycieli mających pierwszeństwo oraz możliwości zgłoszenia przez innych wierzycieli swych prawa przy podziale sumy uzyskanej z egzekucji (art. 1036 k.p.c.).

Sporządzony przez komornika opis i oszacowanie nieruchomości mogą być zaskarżone skargą na czynności komornika (art. 767 k.p.c.). Przewidziany termin tygodniowy na złożenie skargi liczy się od ukończenia opisu i oszacowania. Przez „ukończenie opisu i oszacowania” rozumie się podpisanie przez komornika protokołu opisu i oszacowania (por. art. 947 k.p.c.). Niezależnie od tego, na jakim etapie czynności, jaką jest opis i oszacowanie nieruchomości, komornik popełnił uchybienie, początek biegu terminu do złożenia skargi liczony jest od ukończenia opisu i oszacowania, a więc odmiennie niż wskazany w art. 767 k.p.c. Wobec tego, że nie ma potrzeby powiadamiania uczestników postępowania egzekucyjnego o ukończeniu opisu i oszacowania, gdy komornik prawidłowo i zgodnie z art. 945 § 1 k.p.c. zawiadomi ich o terminie tych czynności, to dla uczestników nieobecnych przy opisie i oszacowaniu termin do złożeniaskargi rozpoczyna się od chwili podpisania przez komornika protokołuopisu i oszacowania nieruchomości (por. art. 763 k.p.c.). Inaczej wygląda sytuacja, gdy komornik nie powiadomił wszystkich znanych uczestników o terminie czynności opisu i oszacowania nieruchomości. W takim wypadku, stosownie do art. 763 k.p.c., powinien zawiadomić pominiętych uczestników o ukończeniu opisu i oszacowania. Dla takichuczestników bieg terminu do złożenia skargi na czynność komornika w postaci dokonanego opisu i oszacowania należy liczyć od dnia powiadomienia ich o ukończeniu tej czynności. Na postanowienie sądu

wydane w następstwie rozpoznania skargi na czynność opisu i oszacowania przysługuje zażalenie.

D. Stadium licytacji

W tym stadium postępowania, a w zasadzie przed przeprowadzeniem licytacji (tzw. zbycie nieruchomości pozalicytacyjne), sąd na podstawie art. 959 k.p.c. wydaje:

- postanowienie o przybiciu, po rozpoznaniu wniosków - złożonych w trybie art. 958 k.p.c. - kilku współwłaścicieli nieruchomości wchodzącej w skład gospodarstwa rolnego, którzy nie są dłużnikami osobistymi,

- postanowienie o przybiciu, gdy wniosek złożył tylko jeden ze współwłaścicieli takiej nieruchomości.

W sentencji obu postanowień sąd nie orzeka o pierwszeństwie przejęcia ani też nie orzeka o przejęciu nieruchomości na własność przez wybranego współwłaściciela, lecz tylko udziela przybicia temu z nich, co do którego ustalił, że przysługuje mu pierwszeństwo. Do postanowienia takiego mają zastosowanie przepisy dotyczące przybicia(art. 987-997 k.p.c.). Postanowienie wydawane jest na posiedzeniu niejawnym (art. 766 k.p.c.), a doręcza się je według reguł wskazanych w art. 996 k.p.c. Do sytuacji określonej w art. 958 k.p.c. nie ma zastosowania art. 987 k.p.c. Jeśli jednak sąd uzna za konieczne wysłuchanie współwłaścicieli, może wyznaczyć posiedzenie jawne (art. 766 k.p.c.). Celowe byłoby, aby sąd wydał postanowienie w trybie art. 959 k.p.c. w terminie wyznaczonym na licytację.

Przejście na własność przejętej nieruchomości następuje po uprawomocnieniu się postanowienia o przybiciu i zapłacie ceny. Następnie sąd wyda postanowienie o przysądzeniu własności. W przypadku niewywiązywania się nabywcy z obowiązku zapłaty ceny zastosowanie ma art. 969 k.p.c.

Licytacja (przetarg) jest trzecim - po zajęciu oraz opisie i oszacowaniu - etapem postępowania egzekucyjnego. Licytacja jest w istocie szczególnym rodzajem posiedzenia jawnego. Publiczny charakter licytacji oznacza, że może w niej uczestniczyć każda osobapełnoletnia (art. 152 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Naruszenie przepisów o publicznym przebiegu licytacji prowadzi do odmowy udzielenia przybicia. Licytację prowadzi komornik w obecności i pod nadzorem sędziego.

Nadzór sędziego wyraża się w uprawnieniu:

a) wydawania komornikowi poleceń zmierzających do usunięcia popełnionych uchybień,

b) rozpoznawania skarg na czynności komornika, które mogą być zgłaszane ustnie (art. 986 k.p.c.).

Czynnością sędziego, która nie ma charakteru nadzorczego, ale ma istotne znaczenie w tej fazie postępowania, jest ogłoszenie przez sędziego postanowienia o udzieleniu przybicia, chyba że nastąpi odroczenie ogłoszenia postanowienia w celu rozpoznania skargi, której natychmiastowe rozstrzygnięcie nie jest możliwe, jak również z innych ważnych przyczyn (art. 988 k.p.c.).

Po ustaniu postąpień (postąpienie jest to kolejne zaofiarowanie cenynabycia nieruchomości, które nie może wynosić mniej niż jeden procent ceny wywołania z zaokrągleniem do pełnych złotych), komornikpowinien trzykrotnie obwieścić ostatnią cenę, uprzedzając wcześniej,że po trzecim obwieszczeniu zgłaszanie dalszych postąpień nie zostanie przyjęte. Po tych obwieszczeniach komornik powinien ogłosićzamknięcie przetargu i wymienić licytanta - nabywcę (art. 980 k.p.c.)

Po ogłoszeniu przez komornika, że przetarg został zamknięty, nie można zgłosić skargi na czynności komornika podjęte w toku licytacji. Nie oznacza to jednak utraty prawa powoływania się na wadliwość czynności komornika, gdyż osoba wadliwością tą dotknięta może podnieść ją w zażaleniu na postanowienie o przybiciu (art. 997 k.p.c.). Mogą one także zostać uwzględnione przez sąd przy wydaniu tego postanowienia (art. 991 k.p.c.).

Zaskarżanie czynności komornika w toku licytacji następuje w sposób uproszczony przez ustne zgłoszenie skargi na licytacji (art. 986 k.p.c.). Na postanowienie rozstrzygające skargę w trybie art. 986 k.p.c. zażalenie nie przysługuje. Art. 986 k.p.c. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 767 k.p.c., wymaga więc wykładni zwężającej, co oznacza, że czynności dokonane przed licytacją podlegają zaskarżeniu skargą na ogólnych zasadach (art. 767 k.p.c.).Skargę może złożyć każdy, czyje prawa narusza wadliwa czynność komornika. Rozpoznanie takiej skargi też jest uproszczone i polega na natychmiastowym jej rozstrzygnięciu przez sędziego nadzorującego przebieg licytacji. Jeżeli natychmiastowe rozstrzygnięcie skargi niejest możliwe, sąd odroczy ogłoszenie przybicia „najdalej na tydzień”(art. 988 k.p.c.) i w tym czasie skargę rozpozna. Tryb składania i rozpoznawania skargi na czynności komornika przewidziany w komentowanym przepisie wyłącza możliwość zaskarżenia czynności komornika w drodze skargi złożonej po zakończeniu licytacji. Skarga taka jako niedopuszczalna powinna zostać odrzucona. Nieskorzystanie w toku licytacji ze skargi uproszczonej nie pozbawia osoby dotkniętej wadliwą czynnością komornika jej zaskarżenia. Zaskarżeniemoże nastąpić przez wniesienie zażalenia na przybicie lub odmowę udzielenia przybicia (art. 991 i 997 k.p.c.).

E. Stadium przybicia

Postanowienie o przybiciu bądź odmowie udzielenia przybicia z regułysąd wydaje po przeprowadzeniu przetargu i jego zamknięciu (art. 987 k.p.c.). Postanowienia te mogą być wydane także bez uprzedniego przeprowadzenia przetargu, a mianowicie w przypadku przejęcia nieruchomości na podstawie art. 958, 982, 984 i 989 k.p.c.

Postanowienie, którym sąd orzeka o przybiciu, z reguły wydawane jestna posiedzeniu jawnym wyznaczonym w celu przeprowadzenia licytacji. Postanowienie o przybiciu może być wyjątkowo wydane także na posiedzeniu niejawnym, gdy sąd wstrzymał wydanie postanowienia o przybiciu (art. 988 k.p.c.). Jeśli jednak sąd uzna za konieczne wysłuchanie wierzycieli, którzy złożyli wnioski o przejęcie nieruchomości, może wyznaczyć posiedzenie jawne (art. 766 k.p.c.). Wdoktrynie większość autorów prezentuje stanowisko, że postanowienie o przybiciu zawsze wydawane jest na posiedzeniu jawnym. Za dopuszczalnością wydania postanowienia o przybiciu na posiedzeniu niejawnym opowiedział się Sąd Najwyższy, stwierdzając, że wydanie naposiedzeniu niejawnym postanowienia udzielającego przybicia ma podstawę w przewidzianym w art. 988 § 2 k.p.c. wstrzymaniu wydania takiego postanowienia (postanowienie SN z 12 marca 1999 r., I CKN 1317/98, LexPolonica nr 335115, OSNC 1999, nr 9, poz. 162).

Postanowienie o przybiciu wydaje sędzia, który nadzorował przebieg licytacji. Należy je traktować jako postanowienie sądu; mają zatem do niego odpowiednie zastosowanie przepisy o wyrokach i postanowieniach wydawanych w procesie (art. 361 i 13 § 2 k.p.c.). Wobec tego, że sędzia jedynie nadzoruje czynności podejmowane przez komornika w toku licytacji, a sam - poza czynnościami nadzorczymi oraz rozpoznawaniem skarg złożonych w toku licytacji - nie podejmujeczynności, należy przyjąć, że w przypadku odroczenia ogłoszenia postanowienia o przybiciu, bądź wstrzymania wydania takiego postanowienia (por. art. 988 k.p.c.) oraz wystąpienia okoliczności uniemożliwiającej wydanie postanowienia przez tego sędziego, postanowienie o przybiciu może wydać inny sędzia. Przyjęcie stanowiska przeciwnego wymusiłoby konieczność powtórzenia przetargu.

Po zamknięciu przetargu sąd wydaje nie tylko postanowienie „co do przybicia na rzecz licytanta”, a więc postanowienie o udzieleniu przybicia, ale także postanowienie o odmowie udzielenia przybicia (art. 991 k.p.c.).

Istnieje możliwość odroczenia „ogłoszenia postanowienia o przybiciu”, co w istocie oznacza odroczenie wydania postanowienia o

przybiciu, a także możliwość wstrzymania wydania takiego postanowienia (art. 988 k.p.c.). Podstawą każdego z tych postanowieńsą odmienne przesłanki.

Odroczenie wydania postanowienia o przybiciu następuje w dwóch sytuacjach: 1) z powodu złożenia skargi w trybie art. 986 k.p.c., której natychmiastowe rozstrzygnięcie nie jest możliwe, 2) z innych ważnych przyczyn.

Wstrzymanie wydania postanowienia o przybiciu następuje natomiast w razie nierozpoznania bądź nieuprawomocnienia się skarg i zażaleń, które wniesione zostały przed licytacją (nierozpoznane skargi wniesione w toku licytacji są podstawą odroczenia postanowienia, niezaś wstrzymania jego wydania. Wstrzymanie wydania postanowienia jestfakultatywne i zależy od tego, czy okoliczności stanowiące podstawę skargi lub zażalenia mogą mieć wpływ na udzielenie bądź odmowę udzielenia przybicia.

Odroczenie ogłoszenia postanowienia może nastąpić najwyżej na tydzień, natomiast wstrzymanie wydania postanowienia co do udzielenia przybicia nie jest obwarowane żadnym terminem. Przyjąć więc należy, że wstrzymanie wydania postanowienia następuje do czasuustąpienia przyczyny, która to spowodowała (uprawomocnienie się postanowienia rozstrzygającego skargę lub zażalenie). Sąd Najwyższy,rozważając kwestię, czy ogłoszenie postanowienia z art. 987 k.p.c. po terminie tygodniowym przewidzianym w art. 988 § 1 k.p.c. „powoduje bezskuteczność przybicia”, stwierdził, że uchybienie tygodniowemu terminowi z art. 988 § 1 k.p.c. przez ogłoszenie postanowienia o udzieleniu przybicia nieruchomości po jego upływie nie pozbawia tego orzeczenia skuteczności (uchwała SN z 27 listopada1984 r., III CZP 68/84, LexPolonica nr 309116, OSNCP 1985, nr 8, poz. 107).

Po wydaniu postanowienia o udzieleniu przybicia (art. 987 i 988 k.p.c.) wniosek wierzyciela o zawieszenie postępowania egzekucyjnego

nie może być uwzględniony (postanowienie SN z 22 października 2004 r., II CK 96/04, LexPolonica nr 375339, OSNC 2005, nr 10, poz. 178).

Określone w art. 990 k.p.c. wymagania co do treści postanowienia o przybiciu dotyczą nie tylko postanowienia o udzieleniu przybicia na rzecz licytanta, po uprzednim przeprowadzeniu przetargu, ale także -po koniecznych modyfikacjach - postanowienia o przybiciu udzielonegoosobie przejmującej nieruchomość na własność. W tym ostatnim przypadku z oczywistych względów zamiast daty przetargu należy wskazać datę zgłoszenia wniosku o przejęcie. Dane, o których mowa w art. 990 k.p.c., powinny być zamieszczone również - z zastosowaniem koniecznych modyfikacji - w postanowieniu o odmowie przybicia. W postanowieniu o odmowie przybicia na miejsce nabywcy należałoby wskazać licytanta, który zaoferował najwyższą cenę, a zamiast ceny nabycia należałoby wpisać najwyższą ofertę.

Prawidłowe oznaczenie nabywcy nieruchomości wymaga wskazania nie tylko jego imienia i nazwiska, ale także innych danych identyfikujących osobę (imiona rodziców, nazwisko panieńskie nabywczyni, która jest mężatką itp.). Gdy nabywcą jest osoba prawna,należy w treści postanowienia wskazać dane identyfikujące taki podmiot.

Oznaczenie nieruchomości powinno odpowiadać oznaczeniu nieruchomościw protokole opisu i oszacowania sporządzonym przez komornika, a więczawierać informacje o położeniu nieruchomości jej obszarze (w miarę możliwości), numerze księgi wieczystej lub zbioru dokumentów, częściach składowych, przynależnościach oraz prawach związanych z jej własnością i prawach obciążających nieruchomość. Jeżeli nieruchomość jest zabudowana, należy określić budowle, podać ich charakter, a w przypadku nieruchomości rolnej - dodatkowo jakość i klasę gruntów ornych oraz w miarę potrzeby charakter gospodarstwa rolnego. Treść postanowienia o przybiciu w zakresie oznaczenia nieruchomości powinna odpowiadać przepisom ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Jeżeli stwierdzone zostaną niezgodności pomiędzy danymi zawartymi w księdze wieczystej a opisem i

oszacowaniem, sąd oznaczy nieruchomość według danych z protokołu opisu i oszacowania.

Cena nabycia podana w postanowieniu powinna odpowiadać cenie wskazanej w protokole przetargu; jest nią najwyższa suma zaofiarowana w przetargu (cena wskazana we wniosku o przejęcie nieruchomości na własność), z uwzględnieniem sumy przypadającej dłużnikowi na podstawie umowy ubezpieczenia (art. 966 k.p.c.).

Jeżeli sąd w postanowieniu o przybiciu popełnił błąd rachunkowy, pisarski, niedokładność (np. w oznaczeniu nieruchomości) lub inną oczywistą omyłkę, może z urzędu dokonać sprostowania w trybie art. 350 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Niedopuszczalne jest natomiastdodatkowe uzupełnienie postanowienia.

Według art. 991 k.p.c. istnieją trzy podstawy odmowy udzielenia przybicia. Są nimi: 1) naruszenie przepisów postępowania w toku licytacji, jeżeli uchybienia te mogły mieć istotny wpływ na wynik postępowania, 2) stwierdzenie, że postępowanie podlegało umorzeniu lub zawieszeniu, 3) stwierdzenie, że uczestnik postępowania nie otrzymał zawiadomienia o licytacji, chyba że z tego powodu nie nastąpiło naruszenie jego praw albo że będąc na licytacji, nie wystąpił ze skargą na to uchybienie. Wskazane przyczyny odmowy przybicia należy traktować jako przykładowe. Podstawą odmowy przybicia mogą być nie tylko - jak wynika z brzmienia art. 991 § 1 k.p.c. - naruszenia przepisów „w toku licytacji”, ale także wadliwości postępowania powstałe w czasie przed licytacją. Nie możnajedynie podnosić zarzutów co do kwestii prawomocnie już rozstrzygniętych, np. zarzutów, których podniesienie prowadziłoby dopodważenia prawidłowości prawomocnego opisu i oszacowania (por. uzasadnienie postanowienia SN z 3 lipca 1998 r., I CKN 1066/97, LexPolonica nr 332537, OSNC 1998, nr 12, poz. 224).

Na postanowienie sądu co do odmowy przybicia przysługuje zażalenie (art. 997 w zw. z art. 991 k.p.c.).

Podstawy zażalenia wymienione w art. 991 k.p.c. sąd bierze pod rozwagę z urzędu. Ocena każdego uchybienia dokonywana jest przez sądz punktu widzenia możliwości jego wpływu na wynik przetargu, a zatemuzasadnioną podstawą zażalenia może okazać się nie tylko uchybienie,które miało wpływ na ten wynik przetargu, ale także takie uchybienie, które mogło mieć istotny wpływ na ten wynik (por. postanowienie SN z 29 kwietnia 1999 r., I CKN 73/99, niepubl.). Jakoprzykład judykatu, w którym zaprezentowane zostało takie stanowisko,należy wskazać orzeczenie, w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że określenie wysokości rękojmi niezgodnie z art. 962 § 1 k.p.c. stanowi naruszenie przepisów postępowania, o którym mowa w art. 991 § 1 k.p.c. (postanowienie SN z 3 lipca 1998 r., I CKN 1066/97, LexPolonica nr 332537, OSNC 1998, nr 12, poz. 224), natomiast w innym orzeczeniu uznał, że niezłożenie rękojmi przez wierzyciela egzekwującego, który zgłosił wniosek o przejęcie nieruchomości na własność, jest w zakresie skutków takim samym uchybieniem, jak niezłożenie rękojmi przez licytanta, na rzecz którego ma nastąpić przybicie. Sąd, stwierdzając takie uchybienie, powinien odmówić przybicia (postanowienie SN z 22 kwietnia 1998 r., I CKN 1084/97, LexPolonica nr 332538, OSNC 1998, nr 12, poz. 215).

Jako przykłady uchybień, które mogły mieć wpływ na wynik przetargu, w literaturze wymienia się: 1) wywołanie licytacji przed terminem lub z tak dużym opóźnieniem, że spowodowało to zmniejszenie liczby potencjalnych licytantów (art. 973 k.p.c.), 2) niedopuszczenie do udziału w przetargu osób, które były uprawnione do udziału w tej czynności (art. 976 k.p.c.), 3) oznaczenie ceny wywołania poniżej trzech czwartych sumy oszacowania przy pierwszej licytacji oraz poniżej dwóch trzecich przy drugiej licytacji, jeżeli w wyniku przetargu nie przekroczono tych kwot (art. 965, 983 k.p.c.), 4) nieprzestrzeganie przy licytacji kolejności wskazanej przez dłużnika(art. 975 k.p.c.), 5) kontynuowanie licytacji co do dalszych nieruchomości lub jej części, mimo uzyskania ceny wystarczającej na zaspokojenie wierzyciela i kosztów postępowania (art. 979 k.p.c.), 6) uwzględnienie wadliwego postąpienia, jeżeli było to postąpienie ostatnie (art. 978 k.p.c.), 7) zamknięcie przetargu już po drugim postąpieniu (art. 980 k.p.c.).

Przykłady uchybień, które nie mają wpływu na wynik przetargu, to: 1)oznaczenie ceny wywołania poniżej kwoty, o której mowa w art. 983 k.p.c. w sytuacji, gdy w toku licytacji zgłoszono oferty przekraczające cenę wywołania (por. postanowienie SN z 11 maja 1998 r., I CKN 1094/97, niepubl.), 2) nezłożenie rękojmi przez licytanta,którego oferta nie była najwyższa, 3) przyjęcie przez komornika nieprawidłowego postąpienia, które usanowane zostało późniejszym złożeniem oferty ważnej.

Sąd odmówi przybicia, jeżeli zachodzą warunki umorzenia lub zawieszenia, bez względu na to, czy przyczyny te nastąpiły w toku licytacji, czy podczas całego postępowania. Bez znaczenia jest również, czy umorzenie lub zawieszenie postępowania następuje z urzędu czy na wniosek, który został zgłoszony i nierozpoznany. Zawieszenie lub umorzenie na wniosek tylko wtedy może stanowić przyczynę odmowy przybicia, jeżeli wniosek został zgłoszony przez uczestnika postępowania. Umorzenie postępowania przewidziane jest w art. 823-825, 979, 981, 985, 1008, 1070 k.p.c., natomiast zawieszenia postępowania dotyczą art. 818-825, 946 § 3, art. 1008, 1070 k.p.c.

Sąd Najwyższy w uchwale z 25 listopada 2010 r., III CZP 89/10 (LexPolonica nr 2415162) stwierdził, że zawieszenie postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela po zakończeniu przetargu i wstrzymaniu przez sąd wydania postanowienia co do przybicia stanowi przeszkodę do wydania postanowienia o udzieleniu przybicia.

Niezawiadomienie uczestnika postępowania o licytacji nie zawsze stanowi podstawę do odmowy przybicia. Uchybienie to dla wywołania skutku w postaci odmowy udzielenia przybicia musi spowodować naruszenie praw uczestnika postępowania w sferze materialnoprawnej. Oceny należy dokonać z punktu widzenia możliwości zaspokojenia się niezawiadomionego wierzyciela z sumy uzyskanej z egzekucji. Jeśli okaże się, że zaspokojenie jest możliwe, to wskazane uchybienie nie może uzasadniać odmowy udzielenia przybicia. Niezawiadomienie o

licytacji, mimo że naruszyło prawa uczestnika, nie stanowi podstawy odmowy przybicia, a więc sąd udzieli przybicia, jeżeli niezawiadomiony uczestnik stawi się na licytacji i nie złoży skargi na zaniechanie zawiadomienia go o licytacji. Art. 991 § 2 k.p.c. wskazuje, iż chodzi wyłącznie o brak indywidualnego doręczenia zawiadomienia o licytacji uczestnikom. Uchybienie przepisom o publicznym charakterze licytacji nie będzie więc stanowiło podstawy do odmowy przybicia, sąd uwzględnia to uchybienie, oceniając, czy doszło do naruszenia praw uczestników postępowania.

Na postanowienie sądu co do przybicia przysługuje zażalenie. Podstawą zażalenia nie mogą być takie uchybienia przepisów postępowania, które nie naruszają praw skarżącego (art. 997 k.p.c.).Przez pojęcie „postanowienie co do przybicia”, podobnie jak w przypadku „postanowienia o przybiciu” (por. art. 996 k.p.c.) należy rozumieć zarówno postanowienie o udzieleniu przybicia, jak również postanowienie o odmowie udzielenia przybicia.

Osobami legitymowanymi do wniesienia zażalenia są podmioty wymienione w art. 996 k.p.c. Poza podmiotami wymienionymi w tym przepisie trudno byłoby wskazać inne osoby, które miałyby interes prawny w zaskarżeniu postanowienia co do przybicia.

Podstawa zażalenia, jaką jest „naruszenie praw skarżącego”, ogranicza się do naruszenia przepisów na etapie zawiadomienia o licytacji, toku jej prowadzenia i samego przybicia, natomiast nie odnosi się do wcześniejszych faz postępowania egzekucyjnego (postanowienie SN z 11 lutego 2000 r., III CKN 1072/99, LexPolonica nr 345252, OSNC 2000, nr 9, poz. 160). Uzasadniając to stanowisko, Sąd Najwyższy trafnie odwołał się do uregulowań, z których wynika, że przedmiotem zaskarżenia przez uczestników postępowania mogą być tylko uchybienia popełnione przez organ egzekucyjny na kolejnym etapie postępowania. Nie można zatem za każdym razem kwestionować czynności dokonanych w poprzednich fazach egzekucji. Tak jest w art.991 k.p.c., zgodnie z którym sąd odmówi przybicia z powodu naruszenia przepisów postępowania o doręczeniu zawiadomienia o licytacji i jej prowadzeniu, jeżeli uchybienia te mogły mieć istotny

wpływ na wynik przetargu, albo że postępowanie podlegało umorzeniu lub zawieszeniu. Zgodnie z wyraźnym brzmieniem art. 998 § 2 k.p.c., podstawą zaskarżenia orzeczenia o przysądzeniu własności nie mogą być uchybienia sprzed uprawomocnienia się przybicia. Wreszcie na podstawie art. 1027 § 2 k.p.c. zarzuty można zgłaszać jedynie przeciwko planowi podziału, co oznacza, że kwestionowanie czynności ze wcześniejszych etapów postępowania jest niedopuszczalne. Sąd Najwyższy wskazał ponadto, że przeciwna interpretacja art. 997 k.p.c., dopuszczająca możliwość powoływania w zażaleniu uchybień z całego dotychczasowego postępowania egzekucyjnego, prowadziłaby do sprzeczności art. 997 k.p.c. z art. 991 k.p.c., który pozwala sądowiodmówić przybicia tylko z powodu braku doręczenia zawiadomienia o licytacji oraz naruszenia przepisów postępowania w toku jej trwania.Nie można zaakceptować takiego rozwiązania, według którego przy rozstrzyganiu o przybiciu kognicja sądu ograniczona byłaby do szeroko rozumianego etapu licytacji, natomiast w zażaleniu na postanowienie o przybiciu można byłoby powoływać się na uchybienia zcałego dotychczasowego postępowania egzekucyjnego. Sprzeciwia się temu także wykładnia celowościowa, gdyż takie rozszerzenie czasowe podstaw zaskarżenia postanowienia o przybiciu prowadziłoby nieuchronnie do przedłużenia postępowania egzekucyjnego.

Termin do wniesienia zażalenia jest tygodniowy i liczy się od dnia ogłoszenia postanowienia o przybiciu, a w przypadku gdy wydane zostało na posiedzeniu niejawnym - od dnia doręczenia go osobom uprawnionym (art. 394 § 2 w zw. z art. 13 § 2 oraz art. 996 k.p.c.).

Po ukończeniu licytacji, a przed przybiciem oraz po przybiciu, sąd -na podstawie art. 993 k.p.c. - wydaje niepodlegające zaskarżeniu postanowienia w przedmiocie zarządu. Są to postanowienia o: 1) zmianie zarządcy (przed przybiciem i po przybiciu), 2) odmowie zmiany zarządcy (przed udzieleniem przybicia), 3) odmowie powierzenia zarządu nabywcy, 4) ustanowieniu nowego zarządcy (po wygaśnięciu skutków przybicia, jeżeli zarządcą był nabywca), 5) pozostawieniu zarządu nabywcy (po wygaśnięciu skutków przybicia).

Odnosząc się do przypadku zmiany zarządu przed przybiciem, który ma miejsce po ukończeniu licytacji, jeżeli przybicie nie następuje niezwłocznie po ukończeniu przetargu (art. 988 k.p.c.), zmiana zarządcy może nastąpić tylko na wniosek licytanta, który zaoferował najwyższą cenę i tylko w wypadku, gdy zarządcą jest dłużnik. Stworzenie takiemu licytantowi możliwości zmiany zarządcy usprawiedliwione jest przypuszczeniem, że dalsze pełnienie czynnościprzez dłużnika może stanowić zagrożenie interesów tego licytanta, który prawdopodobnie stanie się nabywcą. Wskazana przesłanka jest wystarczająca do uwzględnienia wniosku. Sąd nie jest związany wnioskiem licytanta, zmiana zarządu ma więc w omawianym przypadku charakter fakultatywny. Brak wniosku licytanta o zmianę zarządcy niezwalnia sądu z obowiązku rozważenia z urzędu, czy prawidłowe sprawowanie zarządu nie wymaga odjęcia zarządu dłużnikowi i ustanowienia innego zarządcy (art. 931 § 2 k.p.c.). Wobec braku w przepisie jakichkolwiek wyłączeń co do osoby nowego zarządcy, należyprzyjąć, że nowym zarządcą może być licytant, który domagał się tej zmiany.

Zmiana zarządu po przybiciu może nastąpić na wniosek nabywcy lub uczestnika postępowania nawet przed uprawomocnieniem się postanowienia o przybiciu. Zmiana zarządu w razie spełnienia przesłanek przewidzianych w § 2 art. 931 k.p.c. ma charakter obligatoryjny. Związanie sądu dotyczy tylko wniosku o zmianę zarządu, nie zaś osoby nowego zarządcy. Nowym zarządcą może zostać nabywca, jeżeli złożył - oprócz rękojmi, chyba że został od niej zwolniony - jedną piątą część ceny nabycia. Od spełnienia tego warunku jest on zwolniony, jeżeli do wysokości co najmniej piątej części ceny nabycia przysługuje mu prawo zaliczenia swej wierzytelności na poczet ceny nabycia (art. 964 k.p.c.). Mimo spełnienia tego warunku przez nabywcę nowy zarząd może zostać powierzony innej osobie, jeśli sąd uzna, że osoba ta daje lepsze gwarancje prawidłowego sprawowania zarządu.

Wygaśnięcie skutków przybicia następuje w razie niewykonania warunków licytacyjnych (np. nieuiszczenie rękojmi w pełnej wysokości, niezapłacenie ceny). W takiej sytuacji - gdy postępowanieegzekucyjne nie zostało umorzone - zachodzi konieczność

rozstrzygnięcia, kto będzie sprawował zarząd. Sąd powinien wydać postanowienie, w którym albo pozostawi zarząd dotychczasowemu zarządcy, albo odejmuje mu zarząd i ustanowi zarządcą inną osobę. Jeżeli wygaśnięcie skutków przybicia nastąpiło z przyczyn leżących po stronie nabywcy, pozostawienie mu zarządu z reguły nie będzie wskazane. Osoba taka pozbawiła się możliwości nabycia nieruchomości;uzasadnia to przypuszczenie, że może ona sprawować zarząd w sposób nieprawidłowy. Do zarządu ustanowionego na podstawie art. 993 k.p.c.mają odpowiednie zastosowanie art. 931-941 k.p.c., które regulują zarząd w toku egzekucji.

F. Stadium przysądzenia własności

Osoba, na której rzecz udzielono przybicia, uzyskuje, jeżeli wykona warunki licytacyjne, prawo do przysądzenia jej własności nieruchomości (art. 995 k.p.c.). Przysądzenie własności nieruchomości następuje po uzyskaniu przybicia (art. 987, 989 k.p.c.) oraz spełnieniu warunków licytacyjnych (art. 967, 968 k.p.c.). Warunki licytacyjne, o których mowa w art. 967 i 968 k.p.c., dotyczą nie tylko licytanta, ale także osoby, która skorzystała z prawa przejęcia nieruchomości na własność (art. 982, 984 k.p.c.).

Sąd Najwyższy w uchwale z 7 października 2009 r., (III CZP 71/09, LexPolonica nr 2084734, OSNC 2010, nr 4, poz. 54) uznał, że termin, o którym mowa w art. 984 § 2 k.p.c., jest terminem zawitym prawa materialnego.

Rozważając charakter prawa do przysądzenia własności nieruchomości, należy wskazać, że nie jest możliwe przeniesienie tego prawa na innąosobę w drodze czynności prawnej, a ponadto nie można się tego prawazrzec, co mogłoby wskazywać, że nie jest to prawo podmiotowe. Powszechnie przyjmuje się jednak, że prawo do przysądzenia własnościjest dziedziczne. Te dwie cechy (niezbywalność i możliwość dziedziczenia prawa) charakteryzują prawo pierwokupu, które niewątpliwe należy do praw podmiotowych. Argumentem przemawiającym zkolei za uznaniem prawa do przysądzenia nieruchomości jako tylko

uprawnienia procesowego jest - poza już wskazanymi cechami (niezbywalność i brak możliwości zrzeczenia się tego prawa) - okoliczność, że prawo to nie może być realizowane poza postępowaniemsądowym, z którym jest nierozerwalnie związane i tylko w jego ramachurzeczywistniane. Ma więc ono charakter mieszany, jest prawem podmiotowym sui generis. Szczególny charakter tego prawa podmiotowego polega właśnie na tym, że powstaje i jest realizowane wyłącznie w sądowym postępowaniu egzekucyjnym.

Nabywca nie może uzyskać przysądzenia własności przed uprawomocnieniem się postanowienia o przybiciu. Po uprawomocnieniu się przybicia nabywca wzywany jest do spełnienia warunków licytacyjnych; po ich spełnieniu uzyskuje prawo do przysądzenia własności. Na zależności zachodzące między przybiciem i przysądzeniem własności wskazał Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 7 czerwca 1947 r. (C III 124/47, PiP 1948, nr 9-10, s. 155), w którym stwierdził, że przybicie ma tylko takie znaczenie, że jeżeli nabywca, na rzecz którego nastąpiło przybicie, uzyska przysądzenie własności, to przysądzenie ma moc wsteczną i działa od dnia ogłoszenia albo doręczenia nabywcy postanowienia o przybiciu. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 21 maja 1998 r. (III CKN 139/98, LexPolonica nr 332211, OSNC 1998, nr 12, poz. 220) stwierdził, że nabywca - uiszczając cenę nabycia po uprawomocnieniu się postanowienia o przybiciu, a przed wezwaniem sądu, przewidzianym w art. 967 k.p.c. - spełnia warunek licytacyjny co do zapłaty ceny, przez co uzyskuje prawo do przysądzenia własności (art. 995 i 998 § 1 k.p.c.).

Przysądzenie własności następuje albo na rzecz nabywcy licytacyjnego, albo na rzecz osoby, która przejęła nieruchomość na własność w trybie art. 958, 982, 985 i 989 k.p.c. W obu przypadkach warunkami uzyskania przysądzenia własności są: 1) uprawomocnienie się postanowienia o przybiciu, 2) wykonanie przez nabywcę warunków licytacyjnych. Postanowienie o przybiciu staje się prawomocne w razie jego niezaskarżenia - z upływem terminu do jego zaskarżenia w trybie art. 997 k.p.c., natomiast w przypadku zaskarżenia - w chwiliwydania postanowienia przez sąd drugiej instancji oddalającego zażalenie. Wykonanie warunków licytacyjnych polega na zapłaceniu

ceny w części przewyższającej złożoną wcześniej rękojmię (art. 967 k.p.c.) bądź zaliczeniu wierzytelności na poczet ceny (art. 968 k.p.c.).

Postanowienie co do przysądzenia (o przysądzeniu oraz odmawiające przysądzenia) sąd wydaje z urzędu na posiedzeniu niejawnym, chyba żeuzna za zasadne wysłuchanie uczestników postępowania lub inne osoby (art. 766 k.p.c.). Postanowienie doręcza się wszystkim uczestnikom postępowania. Przedmiotem merytorycznego badania sądu przed wydaniempostanowienia co do przysądzenia własności mogą być wyłącznie przesłanki wymienione w art. 998 § 1. Sąd nie może zatem brać pod uwagę innych okoliczności i uchybień, nawet jeśli miały wpływ na wynik przetargu (postanowienie SN z 12 grudnia 1997 r., III CKN 383/97, LexPolonica nr 1628248). Postanowienie o przysądzeniu powinno pod względem przedmiotowym odpowiadać opisowi nieruchomości.Jeżeli przedmiotem opisu była nieruchomość budynkowa jako prawo związane z użytkowaniem wieczystym, postanowienie to powinno wymieniać te dwa związane prawa (postanowienie SN z 19 listopada 1996 r., III CKU 10/96, LexPolonica nr 313411, OSNC 1997, nr 3, poz.32).

Na postanowienie co do przysądzenia własności (pozytywne, negatywne)przysługuje zażalenie. Podstawą zażalenia na postanowienie co do przysądzenia własności mogą być różne zarzuty (np. że postanowienie co do przybicia nie jest prawomocne, że nie nastąpiło wykonanie przez nabywcę warunków licytacyjnych). W żadnym jednak razie - i na tym polega swoisty sens unormowania stojącego na gruncie prawomocności postanowienia co do przybicia - podstawą zażalenia niemogą być uchybienia sprzed uprawomocnienia się przybicia. Nie można zatem oprzeć zażalenia na zarzucie uchybienia art. 976 § 1 k.p.c., polegającego na dopuszczeniu do udziału w przetargu osoby, która niemoże w nim uczestniczyć (uchwała SN z 4 października 1972 r., III CZP 69/72, LexPolonica nr 309115, OSNCP 1973, nr 5, poz. 74). Sąd Najwyższy, uzasadniając to stanowisko, wskazał, że egzekucja z nieruchomości składa się z kilku chronologicznie po sobie następujących faz, zarówno gdy chodzi o czynności przed licytacją, jak i po licytacji. Nieprawidłowości w toku licytacji (art. 972-986 k.p.c.) mogą być usuwane za pomocą skargi na czynności komornika

(art. 986 k.p.c.). Dotyczy to także uchybienia art. 976 § 1 k.p.c. Wnastępnej fazie postępowania (przybicie uregulowane w art. 987-997 k.p.c.), w której po zamknięciu przetargu następuje wydanie postanowienia przez sąd co do przybicia, jest również przewidziany środek prawny w postaci zażalenia na postanowienie sądu co do przybicia (art. 997 k.p.c.). Jest rzeczą charakterystyczną, że podstawy tego zażalenia są w pewnym stopniu ograniczone, skoro podstawą zażalenia nie mogą być takie uchybienia przepisów postępowania, które nie naruszają praw skarżącego (art. 997 zd. drugie k.p.c.). Nie ulega też wątpliwości, że w tej fazie postępowania egzekucyjnego podstawą zażalenia na postanowienie co doprzybicia może być uchybienie art. 976 § 1 k.p.c. Kolejną fazą postępowania egzekucyjnego jest przysądzenie własności (art. 998-1103 k.p.c.). Po uprawomocnieniu się przybicia i wykonaniu przez nabywcę warunków sąd wydaje postanowienie o przysądzeniu własności (art. 998 § 1 k.p.c.). Z tego unormowania wynika, że przesłanką wydania postanowienia o przysądzeniu własności jest prawomocność postanowienia o przybiciu. Do tej przesłanki (w czym wyraża się swoistość konstrukcji prawnej) nawiązuje bezpośrednio unormowanie zawarte w art. 998 § 2 zd. drugie k.p.c., w myśl którego podstawą zażalenia nie mogą być uchybienia sprzed uprawomocnienia się przybicia. Tego rodzaju uregulowanie daje wyraz zapatrywaniu ustawodawcy co do waloru prawnego postanowienia o przybiciu, skutkówjego uprawomocnienia się w postaci wyłączenia kontroli w trybie środka prawnego (zażalenia) postanowienia o przybiciu w następnej, kolejnej fazie postępowania egzekucyjnego, a mianowicie w postępowaniu, w którym wydaje się postanowienie o przysądzeniu własności. Sąd Najwyższy podkreślił, że wszystkie uchybienia, o których jest mowa w art. 998 § 2 zd. drugie k.p.c., należy traktowaćw świetle tego przepisu w sposób jednolity, bez możliwości wyłączenia jakichkolwiek uchybień sprzed uprawomocnienia się przybicia. Wniosek ten wynika z reguły interpretacyjnej, według której - jeżeli ustawa nie dokonuje rozróżnień - brak jest podstaw do ich formułowania. O tym, że przepis prawny w jednolity sposób nakazuje traktować wszystkie uchybienia sprzed uprawomocnienia się przybicia, świadczy określenie ich jako uchybień, których dopuszczono się do czasu uprawomocnienia się przybicia, a więc tych,które powstały we wcześniejszej fazie. Następuje swoiste, związane zprawomocnością, sprekludowanie możności podnoszenia uchybień procesowych oraz innych wadliwości postępowania i orzekania. Nie ma

przy tym potrzeby podkreślania, że uchybienie art. 976 § 1 k.p.c., podobnie zresztą jak i inne uchybienia, nie jest wadliwością tego rodzaju, aby wyłączyć uprawomocnienie się postanowienia o przybiciu i postanowienia o przysądzeniu własności. W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy - nawiązując do tych samych argumentów oraz odwołując się do dyrektywy interpretacyjnej wykładni logicznej argumentum a minoriad minus - uznał, że tym bardziej nie może stanowić podstawy zażalenia na postanowienie o przysądzeniu własności uchybienie art. 787 § 1 k.p.c., polegające na nadaniu tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim klauzuliwykonalności także przeciwko jej małżonkowi w sytuacji, gdy wspólność majątkowa między małżonkami ustała na skutek jej zniesienia przez sąd (postanowienie SN z 2 marca 2000 r., II CKN 1189/99, LexPolonica nr 345255, OSNC 2000, nr 9, poz. 164).

Postanowienie o przysądzeniu własności staje się prawomocne w razie jego niezaskarżenia - z upływem tygodniowego terminu do jego zaskarżenia, liczonego od daty jego doręczenia uczestnikom postępowania (art. 394 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), natomiast w przypadku zaskarżenia - w chwili wydania postanowienia przez sąd drugiej instancji oddalającego zażalenie (art. 363 w zw. z art. 361 k.p.c.). Postanowienie to ma charakter konstytutywny. Własność nieruchomości przechodzi na nabywcę bez względu na to, kto dotychczas był rzeczywistym właścicielem, co oznacza, że w postępowaniu o wpis prawa własności nabywca nie musi wykazać następstwa prawnego po osobie wpisanej w dziale drugim księgi wieczystej (wyrok SN z 22 września 1997 r., II CKN 730/97, LexPolonica nr 326184, OSP 1998, nr 7-8, poz. 139).

Prawomocne postanowienie sądu o przysądzeniu własności wywołuje wiele skutków materialnoprawnych. Przede wszystkim przenosi własnośćnieruchomości na nabywcę, a ponadto powoduje: 1) przejście na nabywcę pożytków naturalnych i cywilnych z nieruchomości (co do pożytków por. art. 53-55 k.c.), 2) przejście na nabywcę obowiązku ponoszenia powtarzających się danin publicznych przypadających z nieruchomości; świadczenia publicznoprawne niepowtarzające się nabywca ponosi tylko wtedy, gdy ich płatność przypada w dniu uprawomocnienia się tego postanowienia lub po tym dniu. Pojęcia

„daniny publiczne” i „świadczenia publicznoprawne” są tożsame; są topodatki, opłaty, dopłaty, którymi objęte są np. podatek od nieruchomości, podatek rolny, opłaty za usuwanie drzew, opłaty za emisję pyłów i gazów, opłaty za ścieki, opłaty za wywóz śmieci, dopłata do kosztów inwestycji publicznych, 3) przejście na nabywcę praw i obowiązków dłużnika wynikających ze stosunku najmu i dzierżawy - zgodnie z przepisami normującymi te stosunki w wypadku zbycia rzeczy wynajętej lub wydzierżawionej (art. 1002 k.p.c. oraz art. 678 i 694 k.c.), 4) wygaśnięcie wszelkich praw i skutków ujawnienia praw i roszczeń osobistych ciążących na nieruchomości; zamiast tych praw powstaje prawo do zaspokojenia się z ceny nabycia z pierwszeństwem przewidzianym w przepisach o podziale ceny uzyskanej z egzekucji (art. 1000 § 1 i art. 1025 k.p.c.).

Do skutków procesowych prawomocnego postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomości należy zaliczyć powstanie: 1) tytułu do ujawnienia na rzeczy nabywcy prawa własności w katastrze nieruchomości, przez wpis w księdze wieczystej lub przez złożenie dokumentu do zbioru dokumentów (art. 999 § 1 k.p.c.), 2) tytułu egzekucyjnego do wprowadzenia nabywcy w posiadanie nieruchomości (art. 999 § 1 k.p.c.), 3) tytułu - wraz z planem podziału sumy uzyskanej z egzekucji - do wykreślenia w księdze wieczystej (zbiorzedokumentów) wszelkich praw, które według planu wygasły (art. 1003 § 1 k.p.c.), 4) podstawy do wykreślenia wszelkich hipotek obciążających nieruchomość, jeżeli w postanowieniu stwierdzono zapłacenie przez nabywcę całej ceny nabycia gotówką (art. 1003 § 2 k.p.c.).

G. Plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji z nieruchomości

W egzekucji z nieruchomości oraz egzekucjach prowadzonych według przepisów o egzekucji z nieruchomości (art. 946 § 1, art. 982 § 3, art. 1004 i 1014) plan podziału sporządza sąd, ale na podstawie projektu planu sporządzonego i przedstawionego przez komornika. Planpodziału z reguły sporządzany jest po złożeniu na rachunek depozytowy sądu sumy podlegającej podziałowi. Plan podziału może (powinien) zostać sporządzony także wtedy, gdy stwierdzone zostanie wykonanie przez nabywcę warunków licytacyjnych, co może odbyć się

bez wpłacenia ceny, lecz przez zaliczenie przez nabywcę wierzytelności na poczet ceny (art. 968 k.p.c.). Stwierdzenie wykonania warunków licytacyjnych następuje w postanowieniu o przysądzeniu własności. Po wydaniu zatem takiego postanowienia komornik powinien niezwłocznie sporządzić projekt planu podziału. Przy innych sposobach egzekucji plan podziału sporządza komornik.

Czynność komornika polegająca na sporządzeniu projektu planu podziału ze swej istoty nie powinna być kwalifikowana jako czynność o charakterze rozstrzygającym, nie jest też czynnością faktyczną. Jest czynnością procesową sui generis, powinna zatem - jak każda czynność procesowa - być podjęta w określonej formie, a więc w formie postanowienia. Wobec tego, że nie jest to postanowienie o charakterze rozstrzygającym, nie przysługuje od niego skarga, którą zwykle zaskarża się czynności komornika. Przedstawiony sądowi projekt planu podziału sąd albo zatwierdza, albo - gdy dostrzeże wady projektu - wprowadza zmiany i uzupełnienia. Na postanowienie sądu o zatwierdzeniu bądź zmianie i uzupełnieniu projektu planu sporządzonego przez komornika nie przysługuje zażalenie (art. 7674 §1 k.p.c.). Takie postanowienie podlega zaskarżeniu zarzutami na planpodziału, jest ono bowiem w istocie planem podziału. Innymi słowy - dopiero z wydaniem takiego postanowienia możemy mówić o sporządzeniuplanu podziału.

W treści planu podziału zawarte są zarówno elementy potwierdzające wcześniej podjęte decyzje, jak również rozstrzygnięcia, które zostały podjęte dopiero na tym etapie postępowania (np. określenie praw, które wygasły wskutek przysądzenia własności). Każdy z wymienionych w planie podziału elementów może być przedmiotem odrębnego zaskarżenia.

Podziałowi podlega suma rzeczywiście uzyskana przez egzekucję, a zatem cała cena uzyskana ze sprzedaży nieruchomości, a nadto kwoty, które należy dołączyć do uzyskanych sum na podstawie przepisów szczególnych. W planie podziału powinny zostać wymienione, poza ogólną kwotą podlegającą podziałowi, poszczególne kwoty składające

się na nią, co umożliwi kontrolę w zakresie prawidłowego ustalenia sumy podlegającej podziałowi.

Sumą ulegającą podziałowi, którą należy na podstawie art. 1024 § 1 pkt 1 wymienić w planie podziału, jest w egzekucji z nieruchomości -cena nabycia nieruchomości wraz z nadwyżką dochodów, po pokryciu wydatków związanych z zarządem nieruchomością (art. 941 k.p.c.). Cena nabycia ulega powiększeniu o sumę ubezpieczenia (art. 966 k.p.c.).

W planie podziału należy wymienić wierzytelności i prawa osób uczestniczących w podziale (art. 1024 § 1 pkt 2 k.p.c.). Zestawieniem tym należy objąć zarówno wierzytelności i prawa osób, którym przypadają z podziału określone sumy pieniężne, jak również wierzytelności i prawa osób, którym żadne sumy z podziału nie przypadają ze względu na to, że suma przeznaczona do podziału jest niewystarczająca albo osoby te uchybiły regułom obowiązującym przy zgłaszaniu wierzytelności i praw. Przez wierzytelności i inne prawa należy rozumieć wierzytelności pieniężne i prawa mające znaczenie dla podziału, w szczególności prawa rzeczowe ograniczone, prawa obligacyjne ujawnione przez wpis w księdze wieczystej oraz prawo dożywocia. Wierzyciel może uczestniczyć w podziale, jeśli spełnia warunki stawiane przez ustawę. Wierzyciel taki musi być przede wszystkim podmiotem wymienionym w art. 1030 bądź art. 1036 k.p.c. Ponadto musi istnieć jego zgłoszenie się do podziału, dokonane w odpowiednim czasie. Do zgłoszenia wierzyciel powinien dołączyć określone przez przepisy dokumenty. Zaniechanie tym obowiązkom wyłącza takiego wierzyciela z udziału w podziale sumy uzyskanej z egzekucji, ale wierzytelności te i prawa należy wymienić.

W kolejnym punkcie planu podziału organ egzekucyjny sporządzający plan podziału wymienia sumę, jaka przypada każdemu z uczestników podziału (art. 1024 § 1 pkt 3 k.p.c.). W tym punkcie planu podziału należy wymienić także tych uczestników, którym żadna kwota nie przypada w podziale, zaznaczając, że suma ta wynosi zero. Ustalenie tych sum następuje przy uwzględnieniu kryteriów określonych w art. 1025, 1026 i 1039 k.p.c.

Osoba, która przed zajęciem nieruchomości nabyła do niej prawa stwierdzone w opisie i oszacowaniu, uczestniczy w podziale sumy uzyskanej przez egzekucję z tej nieruchomości bez potrzeby zgłoszenia i udowodnienia tych praw najpóźniej w dniu uprawomocnienia się postanowienia o przybiciu (postanowienie SN z 23stycznia 1976 r., III CRN 304/75, LexPolonica nr 309112, OSNCP 1976,nr 11, poz. 252).

W następnym punkcie planu podziału należy wskazać sumy, które mają być wypłacone oraz sumy, które pozostawia się na rachunku depozytowym sądu, ze wskazaniem przyczyn wstrzymania ich wypłaty (art. 1024 § 1 pkt 4 k.p.c.). Rozróżnienie obu rodzajów sum jest konieczne z tego względu, że w podziale mogą uczestniczyć wierzyciele z tytułem zabezpieczenia oraz wierzyciele, którzy nie dysponują tytułem wykonawczym przeciwko dłużnikowi (art. 1032 i 1038k.p.c.). Pozostawienie sumy na rachunku depozytowym sądu może wynikać z postanowienia sądu, na podstawie którego wstrzymano wydanie pieniędzy (art. 852 k.p.c.). Może to być również skutek zajęcia przez innego wierzyciela wierzytelności osoby uczestniczącejw podziale.

W planie podziału należy wymienić prawa ujawnione przez wpis w księdze wieczystej lub złożenie dokumentów do zbioru, które wygasły wskutek przysądzenia własności (art. 824 § 1 pkt 5 k.p.c.). Ten element planu, mający charakter rozstrzygnięcia, jest związany z art. 1000, 1001 i 1003 § 1 k.p.c. Bez tego rozstrzygnięcia wykreślenie wygasłych praw w księdze wieczystej lub w zbiorze dokumentów jest niemożliwe, zgodnie bowiem z art. 1003 § 1 k.p.c. jedyną podstawą wykreślenia jest prawomocne postanowienie o przysądzeniu własności wraz z planem podziału sumy uzyskanej z egzekucji (w postanowieniu o przysądzeniu własności wygasłych praw nie wymienia się).

Zasady obliczania bieżących rat wierzytelności obejmujących świadczenia powtarzające się, a także odsetki i inne świadczenia

bieżące zostały określone w art. 1024 § 2 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem bieżące raty wierzytelności uwzględnia się w planie podziału, jeżeli stały się wymagalne przed datą sporządzenia planu. Odsetki i inne świadczenia bieżące uwzględnia się w wysokości, do jakiej narosły do powyższego terminu. Reguła ta nie dotyczy danin publicznych przypadających z nieruchomości, a więc podatków oraz innych świadczeń pieniężnych, których obowiązek ponoszenia wynika z odrębnych ustaw (por. ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. Nr 157, poz. 1240 ze zm.). Daniny publiczne są brane pod uwagę w planie podziału według stanu na dzień licytacji.

Plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji może być sporządzony wedługzasady pierwszeństwa albo według zasady stosunkowości. Zgodnie z zasadą pierwszeństwa sumę uzyskaną z egzekucji dzieli się między wierzycieli, biorąc pod uwagę czas, w jakim poszczególni wierzycielewszczęli egzekucję. Wierzyciel, który wszczął egzekucję wcześniej, uzyska zaspokojenie przed wierzycielem, który wszczął egzekucję później. Według zasady stosunkowości (proporcjonalności) sumę uzyskaną z egzekucji dzieli się proporcjonalnie do wysokości poszczególnych należności. W art. 1025 k.p.c. przyjęta została zasada mieszana, łącząca w sobie zasadę stosunkowości z zasadą uprzywilejowania jednych należności w stosunku do innych. Można ją określić jako zasadę proporcjonalności i uprzywilejowania, której istota polega na tym, że należności podlegające zaspokojeniu z sumy uzyskanej z egzekucji podzielone są na określone kategorie według ustalonej kolejności zaspokajania, natomiast w ramach danej kategorii należności zaspokajane są według zasady stosunkowości, z wyjątkiem należności umieszczonych w kategoriach czwartej, piątej i ósmej, w których obowiązuje zasada pierwszeństwa. W art. 1025 k.p.c.wyróżnionych zostało dziesięć kategorii. Wyjaśniając istotę zasady przewidzianej w art. 1025 k.p.c., Sąd Najwyższy podniósł, że należności ujęte w kategorii wcześniejszej mają prawo pierwszeństwa zaspokojenia przed należnościami zaliczonymi do kategorii dalszych. Należność zaliczoną do kategorii wcześniejszej zaspokaja się zatem wpełny sposób bez względu na to, czy dla zaspokojenia należności z następnej kategorii pozostanie jeszcze jakaś kwota. Natomiast należności zaliczone do tej samej kategorii - z wyjątkami przewidzianymi w art. 1025 k.p.c. - zaspokaja się (art. 1026 k.p.c.)stosunkowo do wysokości każdej z nich (zasada proporcjonalności).

Jeżeli zatem przedmiotem egzekucji jest należność alimentacyjna, a więc zaliczona do kategorii drugiej, i należność inna zaliczona do kategorii trzeciej lub dalszej, to suma uzyskana z egzekucji musi przede wszystkim pokryć całkowicie należności z tytułu alimentów, a dopiero pozostała reszta może być użyta na pokrycie należności z dalszej kategorii (por. uzasadnienie uchwały SN z 18 lipca 1969 r., III CZP 56/68, LexPolonica nr 309118, OSNCP 1969, nr 3, poz. 44).

Omówienie uregulowań przyjętych w art. 1025 i 1026 k.p.c. przekraczaramy niniejszego opracowania (szerzej por.: H. Pietrzkowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część trzecia. Postępowanie egzekucyjne, red. T. Ereciński, Warszawa 2009).

Sporządzony w formie postanowienia plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji nie jest doręczany - poza wyjątkiem przewidzianym w art. 1029 k.p.c. - ani dłużnikowi, ani osobom uczestniczącym w podziale. Dłużnik i osoby uczestniczące w podziale są jedynie zawiadamiani o jego sporządzeniu. Do zawiadomienia nie dołącza się ani sentencji postanowienia, ani też nie przytacza się informacji co do treści planu podziału. Osoba zawiadomiona o samym fakcie sporządzenia planupodziału może go przeglądać (art. 9 § 1 zd. drugie w zw. z art. 13 §2 k.p.c.), żądać odpisów lub wypisów ze sporządzonego planu.

Zarzuty przeciwko planowi podziału są szczególnym środkiem prawnym, kwalifikowanym jako środek zaskarżenia. Środek ten:

- przysługuje na plan podziału sporządzony zarówno przez komornika, jak i przez sąd,

- wnosi się do organu, który sporządził plan podziału, a więc albo do komornika, albo do sądu w terminie dwóch tygodni od daty zawiadomienia o jego sporządzeniu,

- może być złożony w dowolnej formie, a więc zarówno na piśmie, jak i ustnie do protokołu (art. 760 k.p.c.); zarzuty złożone na piśmie powinny spełniać warunki pisma procesowego (art. 126 i nast. w zw. zart. 13 § 2 k.p.c.).

Przepisy nie określają żadnych szczególnych wymagań co do treści zarzutów. Skarżący, aby wykazać istnienie interesu prawnego w zaskarżeniu, powinien jednak sprecyzować swoje pretensje oraz wskazać, jaka część planu narusza jego prawa, a zatem powinien określić granice zaskarżenia. O tym, że w zarzutach należy wskazać granice jego zaskarżenia, świadczy art. 1028 k.p.c., zgodnie z którym plan podziału w części niezaskarżonej podlega wykonaniu. Podstawą zarzutów, podobnie jak przy innych środkach zaskarżenia, których podstawy nie są określone w ustawie, może być każda wadliwość planu podziału. Sąd w takiej sytuacji musi z urzędu dokonać kontroli planu, ustalić, czy sporządzony został zgodnie z przepisami, a w razie dostrzeżonych wadliwości usunąć je. Zarzuty przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z egzekucji powinny być uzasadnione. Do zarzutów bowiem mają zastosowanie zasady ogólne dotyczące pism procesowych w zakresie uzasadniania zgłoszonych wniosków (art. 126 § 1 pkt 3 oraz art. 127 k.p.c.).

Legitymację do wniesienia zarzutów ma osoba, która wykaże istnienie po jej stronie interesu prawnego w zaskarżeniu. Interes taki zachodzi, gdy na skutek wadliwego zinterpretowania bądź wadliwego zastosowania (niezastosowania) przepisów o postępowaniu egzekucyjnymskarżący został pominięty w planie, bądź wskutek naruszenia zasady pierwszeństwa i proporcjonalności zaspokojony został w mniejszym stopniu niż powinien. Kręgu osób uprawnionych do wniesienia zarzutówzatem nie można ograniczać do podmiotów, którym zgodnie z art. 1027 § 1 k.p.c. doręcza się zawiadomienie o sporządzeniu planu podziału. Zawiadomienie o sporządzeniu tego planu ani doręczenie tego planu nie jest bowiem przesłanką dopuszczalności zarzutów. Skoro zarzuty mogą wnieść podmioty, którym nie doręcza się zawiadomienia o sporządzeniu planu podziału, to do tych osób nie można zastosować art. 1027 § 2 k.p.c., lecz przyjąć należy, że osoby takie mogą wnieść zarzuty dopóty, dopóki termin do zaskarżenia planu podziału nie upłynął w stosunku do wszystkich uczestników podziału.

Nie można kwestionować istnienia prawa objętego planem podziału, jeżeli zostało należycie udokumentowane zgodnie z wymaganiami przewidzianymi w art. 1030, 1034 i 1036 k.p.c. Właściwą drogą w tym zakresie jest powództwo o ustalenie nieistnienia prawa (art. 1028 § 4 k.p.c.), a gdy skarżącym jest dłużnik - powództwo opozycyjne (art.840 k.p.c.). W doktrynie prezentowane są rozbieżne poglądy co do kwestii, czy uprawnionym do wniesienia zarzutów jest nabywca licytacyjny. Przekonuje pogląd przyznający nabywcy licytacyjnemu prawo do wniesienia zarzutów. Przemawia za tym okoliczność, że nieuwzględnienie w planie podziału należności z tytułu podatków lub innych danin publicznych może powodować powstanie po stronie tego nabywcy obowiązku ich zaspokojenia (art. 999 k.p.c.); również bezzasadne wymienienie w planie podziału praw, które wygasły wskutekprzysądzenia własności, może godzić w prawa nabywcy (art. 1024 § 1 pkt 5 k.p.c.). Przytoczone przykłady przemawiają za uznaniem nabywcylicytacyjnego za osobę uprawnioną do zaskarżenia planu podziału.

O zarzutach złożonych zarówno na plan podziału sporządzony przez komornika, jak i sporządzony przez sąd zawsze rozstrzyga sąd. Postępowanie przed sądem wywołane wniesieniem zarzutów powinno odbyćsię według następującej kolejności:

a) zbadanie właściwości sądu; jeżeli sąd stwierdzi, że nie jest sądem właściwym do rozpoznania zarzutów, to nie powinien podejmować żadnych czynności procesowych, a jedynie ograniczyć się do wydania postanowienia o stwierdzeniu swej niewłaściwości i przekazaniu sprawy sądowi właściwemu;

b) zbadanie, czy zarzuty wniesione zostały w terminie i czy są dopuszczalne; jeżeli są niedopuszczalne (np. wniesione przez podmiotnieuprawniony, niemający statusu „osoby uczestniczącej w podziale”),sąd powinien je odrzucić, nie wzywając ani do uzupełnienia dostrzeżonych braków formalnych, ani też do uiszczenia opłaty (art. 1262 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.); w razie stwierdzenia, że zarzuty złożone zostały po terminie lub braki formalne zarzutów

złożonych na piśmie nie zostały uzupełnione w wyznaczonym terminie, sąd powinien zarzuty odrzucić; przyjąć bowiem należy, że usuwanie braków formalnych zarzutów (w tym fiskalnych) powinno przebiegać - mimo braku wyraźnego uregulowania - za pomocą reguł postępowania właściwych dla środków zaskarżenia, a zatem pod rygorem ich odrzucenia (por. uchwałę SN z 6 września 1994 r., III CZP 101/94, LexPolonica nr 304397, OSNC 1995, nr 2, poz. 24, dotyczącą wprawdzieskargi na czynności komornika, ale użyte w jej uzasadnieniu argumenty znajdują zastosowanie także do zarzutów na plan podziału, które - podobnie jak skarga na czynności komornika - są środkiem zaskarżenia);

c) jeśli zarzuty są dopuszczalne, nie zawierają braków formalnych i zostały złożone w terminie, to aby mogły zostać rozpoznane merytorycznie - sąd powinien pobrać od nich opłatę stałą w kwocie 100 zł (art. 72 pkt 2 u.k.s.c.);

d) przystąpienie do merytorycznego rozpoznania zarzutów.

Zaskarżenie planu podziału wstrzymuje jego wykonanie. Wstrzymanie wykonania - w zależności od zakresu, w jakim plan podziału został zaskarżony - może dotyczyć całego planu podziału albo tylko jego części. W doktrynie prezentowany jest pogląd, że wykonanie planu powinno być wstrzymane - niezależnie od granic zarzutów - w takim zakresie, w jakim plan może być zmieniony przez sąd w trybie nadzoruna podstawie art. 759 § 2 k.p.c. Wydaje się, że pogląd ten nie pozostaje w zgodzie z art. 1028 § 1 zd. drugie k.p.c.

Wykonanie planu podziału następuje po jego uprawomocnieniu się. Planpodziału uprawomocnia się w całości w razie gdy nie został zaskarżony zarzutami w trybie art. 1027 k.p.c. Jeśli został zaskarżony tylko w części, to uprawomocnia się w części niezaskarżonej.

Sąd rozpoznaje zarzuty wniesione przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z egzekucji po wysłuchaniu osób zainteresowanych, a więc dłużnika i wierzycieli, których praw zarzuty te dotyczą. Wysłuchanieosób zainteresowanych następuje na posiedzeniu jawnym (art. 766 k.p.c.). Wysłuchanie stron lub uczestników postępowania następuje zawsze (art. 514 § 1, art. 766 k.p.c.) ustnie na jawnym posiedzeniu sądowym, z tym zastrzeżeniem, że w postępowaniu nieprocesowym (art. 514 § 1 k.p.c.) sąd może skorzystać albo z wysłuchania uczestników postępowania na posiedzeniu sądowym, albo zażądać od uczestników postępowania oświadczeń na piśmie. Artykuł 766 k.p.c. natomiast nie przewiduje możliwości zastąpienia wysłuchania osób zainteresowanych złożeniem przez nich oświadczeń na piśmie i uzależnia wydanie postanowienia rozstrzygającego o zarzutach od wysłuchania osób zainteresowanych na jawnym posiedzeniu sądowym (por. uzasadnienie postanowienia SN z 30 lipca 1965 r., II CZ 68/65, LexPolonica nr 309119, OSPiKA 1967, nr 2, poz. 30).

W postępowaniu wywołanym wniesieniem zarzutów, a więc w postępowaniupodziałowym:

- mają zastosowanie ogólne zasady dotyczące związania sądu wnioskiemsformułowanym przez skarżącego w środku zaskarżenia, albowiem przepisy normujące postępowanie podziałowe nie zawierają w tym względzie unormowań szczególnych; związanie wnioskiem dotyczy zakresu zaskarżenia, nie zaś wniosku o zmianę bądź uchylenie planu podziału, czyli wniosku dotyczącego sposobu rozstrzygnięcia; rozstrzygnięcie zależy zawsze od stwierdzonych wadliwości; związaniesądu granicami zaskarżenia znajduje uzasadnienie w art. 1028 § 1 k.p.c. stanowiącym, że w części niezaskarżonej plan podziału ulega wykonaniu; sąd nie może zatem wyjść poza granice zaskarżenia, które określone zostały w zarzutach na plan podziału;

- kognicją sądu nie jest objęte rozstrzyganie sporów co do istnieniaprawa objętego planem podziału, wykluczone zatem jest prowadzenie postępowania dowodowego w tym zakresie;

- przeciwko planowi podziału dopuszczalne są wszystkie środki dowodowe oraz obowiązuje zasada swobodnej oceny dowodów; sąd może dopuścić każdy środek dowodowy zgłoszony na okoliczność autentyczności dokumentu, charakteru stosunku prawnego, z którego wynika należność, a także na inne okoliczności, od których zależy istnienie i zakres uprzywilejowania należności; spór co do uprzywilejowania danej należności bowiem nie dotyczy istnienia samego prawa, a zatem podlega rozstrzygnięciu w postępowaniu wywołanym wniesieniem zarzutów.

Osobami zainteresowanymi w rozumieniu art. 1028 § 2 k.p.c. są osoby,na których prawa ma wpływ rozstrzygnięcie zarzutów. Pojęciem „osoby zainteresowane” nie należy zatem obejmować wszystkich wierzycieli dłużnika (np. wierzycieli, którzy wprawdzie umieszczeni zostali w planie podziału, ale na ich rzecz nie przypada żadna kwota pieniężna).

Jeżeli zarzuty okażą się bezzasadne, sąd zatwierdzi plan podziału sporządzony przez komornika, gdy zaś uzna je za uzasadnione - zmieniplan. Zmiana planu podziału nastąpi, jeżeli uchybienia są tego rodzaju, iż sąd rozpoznający zarzuty jest w stanie je usunąć. Zmianaplanu podziału może polegać na zmianie poszczególnych rozstrzygnięć zawartych w planie (np. zmianie wysokości sumy ulegającej podziałowi, wyeliminowaniu należności wierzyciela z planu podziału bądź zamieszczeniu takiej należności w planie podziału, przeniesieniu należności wierzyciela do innej kategorii, zmianie wysokości sumy przypadającej wierzycielowi, uchyleniu bądź zmianie nakazu pozostawienia na rachunku depozytowym sądu przyznanej sumy oraz na zmianie rozstrzygnięcia dotyczącego praw, które wygasły wskutek przysądzenia własności) albo na uchyleniu tych rozstrzygnięć.

Na postanowienie sądu o zatwierdzeniu bądź zmianie lub uzupełnieniu projektu planu sporządzonego przez komornika nie przysługuje zażalenie (art. 7674 § 1 k.p.c.), takie postanowienie podlega zaskarżeniu zarzutami na plan podziału.

Plan podziału w części niezaskarżonej uprawomocnia się. Nie może zostać zmieniony w trybie art. 759 § 2 k.p.c.

Postanowienie o zatwierdzeniu lub zmianie planu podziału sumy uzyskanej przez egzekucję sąd wydaje zgodnie z art. 766 zd. drugie k.p.c., a następnie zawiadamia dłużnika i osoby uczestniczące w podziale w trybie art. 1027 § 1 k.p.c.

Postanowienie sądu wydane w następstwie rozpoznania zarzutów podlegazaskarżeniu zażaleniem. Sąd odwoławczy, rozpoznając zażalenie, jest związany zakazem reformationis in peius w sytuacjach przewidzianych w art. 768, 770, 807, 839, 1028 § 3, art. 1037 § 1, art. 1055 i 1061§ 2 k.p.c.

8. Egzekucja wykonania czynności, którą za dłużnika może wykonać także inna osoba

Czynność, którą za dłużnika może wykonać także inna osoba, określanajest jako zastępowalna. Egzekucja takiej czynności przebiega zgodniez art. 1049 k.p.c. Podstawą takiej egzekucji może być orzeczenie sądu uwzględniające powództwo o zasądzenie świadczenia, z tym zastrzeżeniem, że nie każdego, lecz tylko świadczenia polegającego na wykonaniu przez dłużnika określonej czynności (facere), nie zaś świadczenia polegającego na obowiązku wydania (dare). Nie jest więc dopuszczalna w trybie art. 1049 k.p.c. egzekucja na podstawie tytułuegzekucyjnego zobowiązującego do świadczenia rzeczy oznaczonych co do tożsamości ani rzeczy oznaczonych co do gatunku. Egzekucja takiego świadczenia prowadzona jest w trybie art. 1041 k.p.c. Dał temu wyraz Sąd Najwyższy w postanowieniu z 27 stycznia 1971 r. (II CZ 16/71, LexPolonica nr 308987, OSNCP 1971, nr 9, poz. 162), stwierdzając, że art. 1049 k.p.c., przewidujący egzekucję przez wymuszenie od dłużnika wykonania określonej czynności, ma na myśli wyłącznie czynności (facere), a nie wydanie (dare).

Sądem właściwym do przeprowadzenia egzekucji czynności zastępowalnejjest sąd rejonowy, w którego okręgu czynność ma być wykonana. Jeżelimiejsce wykonania czynności nie wynika z tytułu wykonawczego, umowy bądź z właściwości zobowiązania, to jest nim miejsce, gdzie w chwilipowstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę (art. 454 § 1 k.c.), natomiast gdy zobowiązanie związane jest z działalnością przedsiębiorstwa dłużnika lub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia polegającego na wykonaniu czynności zastępowalnej rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa (art. 454 § 2 k.c.). W razie niewłaściwości sądu stosuje się odpowiednio art. 200 k.p.c. (por. postanowienie SN z 27 stycznia 1971 r., II CZ 16/71, LexPolonica nr 308987, OSNCP 1971, nr 9, poz. 162).

Czynnościami podlegającymi wykonaniu w trybie art. 1049 k.p.c. są mechaniczne świadczenia z umów o pracę lub o dzieło (np. otynkowaniedomu, rozebranie płotu, wykonanie prac porządkowych). Nie są nimi natomiast czynności zindywidualizowane, których wykonanie wymaga specjalistycznej wiedzy, czy też mające charakter twórczy.

Z punktu widzenia uregulowania przyjętego w art. 1049 k.p.c. istotnyjest sposób, w jaki żądanie powoda zostało sformułowane w pozwie oraz treść orzeczenia uwzględniającego powództwo. Przepis ten nie mazastosowania albo będzie miał zastosowanie po uprzednim przeprowadzeniu postępowania przewidzianego w art. 798 k.p.c.:

1) jeżeli wierzyciel skorzystał z możliwości, jakie daje unormowaniezawarte w art. 480 k.c.; sąd, uwzględniając powództwo oparte na art.480 k.c., upoważni wierzyciela do wykonania czynności na koszt dłużnika (sentencja orzeczenia otrzyma brzmienie: „upoważnia powoda do rozebrania płotu i w celu pokrycia kosztów wykonania tej czynności zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę…”; gdy zatem wierzyciel został w tytule egzekucyjnym upoważniony do wykonywania zastępczego czynności, należy przyjąć, że egzekucja w trybie art. 1049 § 1 k.p.c. w ogóle nie jest dopuszczalna; w konsekwencji wierzycielowi pozostaje w takiej sytuacji wyłożenie kwoty potrzebnejdo wykonania zastępczego, a następnie dochodzenie zwrotu wyłożonej kwoty w drodze procesu; nie można natomiast w trybie art. 1049 § 1

k.p.c. żądać tylko przyznania kwoty potrzebnej na wykonanie zastępcze;

2) jeżeli żądanie zostało sformułowane: a) w sposób alternatywny (mato miejsce wtedy, gdy zachodzi wypadek zobowiązania przemiennego, przy którym prawo wyboru świadczenia przysługuje dłużnikowi), b) według konstrukcji facultas alternativa, a więc, gdy po stronie dłużnika istnieje, wynikające z ustawy (np. art. 533, 897 k.c.), z umowy lub z odpowiedniego sformułowania pozwu (por. orzeczenie SN z 19 stycznia 1957 r., 3 CR 198/56, OSPiKA 1957, poz. 36) uprawnienie do zwolnienia się od świadczenia przez spełnienie świadczenia innego; w obu przypadkach wniosek wierzyciela o wszczęcie egzekucji wykonania czynności powinien być poprzedzony jednoznacznym określeniem świadczenia podlegającego wykonaniu, a więc w postępowaniu uregulowanym w art. 798 k.p.c., c) w sposób ewentualny (jest to żądanie zgłoszone na drugim miejscu na wypadek nieuwzględnienia przez sąd żądania wskazanego na pierwszym miejscu);jeżeli jednym ze świadczeń jest świadczenie wykonania czynności zastępowalnej, ale nie ono zostanie zasądzone, art. 1049 k.p.c. z oczywistych względów nie ma zastosowania (szerzej rozdział XV, 1, B).

Artykuł 1049 k.p.c. ma zastosowanie w sytuacji, gdy w tytule egzekucyjnym nie postanowiono, że w razie niewykonania czynności wierzyciel będzie umocowany do wykonania jej na koszt dłużnika. Sąd jedynie orzekł, że pozwany ma obowiązek wykonania określonej czynności (np. „nakazuje pozwanemu, aby w terminie dwóch tygodni od uprawomocnienia się wyroku rozebrał płot postawiony w granicy oddzielającej nieruchomości…”).

Egzekucja w trybie art. 1049 k.p.c. obejmuje w zasadzie dwa stadia:

1) wezwanie dłużnika przez sąd do wykonania czynności w oznaczonym terminie,

2) umocowanie wierzyciela do wykonania czynności na koszt dłużnika iprzyznanie wierzycielowi, gdy zażąda, potrzebnej na ten cel kwoty.

Stadium pierwsze musi poprzedzać drugie, które może się okazać potrzebne dopiero wtedy, gdyby dłużnik nie zastosował się do wezwania i nie wykonał czynności w wyznaczonym przez sąd i stosownymdo okoliczności terminie. Umocowanie wierzyciela do zastępczego wykonania czynności na koszt dłużnika i przyznanie potrzebnej kwoty może nastąpić dopiero po bezczynności dłużnika. Prowadząc zatem egzekucję w trybie art. 1049 § 1 k.p.c., sąd wydaje najpierw postanowienie w zakresie pierwszego stadium i dopiero, jak stanowi przepis, po bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego dłużnikowi - następne postanowienie w zakresie stadium drugiego. Przyznanie natomiast wierzycielowi potrzebnej kwoty, gdy zgłosi takie żądanie, może nastąpić zarówno w postanowieniu o jego umocowaniu do zastępczego wykonania, a więc równocześnie, jak i w odrębnym postanowieniu. To ostatnie praktycznie wchodzi w grę wtedy, gdy wierzyciel zgłosi takie żądanie dopiero po uzyskaniu umocowania do zastępczego wykonania; również podobnie gdyby się okazało, że przyznana wierzycielowi suma nie wystarcza, sąd będzie mógł polecić dłużnikowi dokonanie wypłaty dalszej kwoty.

Stanowisko, że o umocowaniu wierzyciela i przyznaniu mu potrzebnej kwoty na zastępcze wykonanie czynności można orzec równocześnie (jednym postanowieniem), znajduje dostateczne usprawiedliwienie choćby w tym, że wierzyciel umocowany stosownie do art. 1049 § 1 k.p.c. nie musi wykonywać czynności sam, lecz może zlecić jej wykonanie osobie trzeciej.

Prowadzenie egzekucji przy zachowaniu obu stadiów nie oznacza konieczności orzekania o nich odrębnymi postanowieniami ani też obowiązku wierzyciela polegającego na składaniu odrębnych wniosków egzekucyjnych dotyczących z osobna każdego stadium (aktu) egzekucyjnego dla unormowanego w art. 1049 § 1 k.p.c. sposobu egzekucji, a w szczególności najpierw wniosku o wezwanie dłużnika i wyznaczenie mu terminu, a następnie, po bezczynności dłużnika, ponownego wniosku o umocowanie do zastępczego wykonania i o

przyznanie potrzebnej sumy. Wszystkie te żądania mogą być objęte jednym wnioskiem. Stosownie do art. 796 § 1 k.p.c. wierzyciel składaorganowi egzekucyjnemu wniosek o wszczęcie egzekucji, w którym powinien określić jej sposób (art. 799 § 1 k.p.c.), a jednym ze sposobów egzekucji świadczeń niepieniężnych jest egzekucja przewidziana w art. 1049 § 1 k.p.c. Wystarcza więc, gdy wierzyciel zgłosił wniosek o przeprowadzenie egzekucji w tym trybie, określającdokładnie czynność, która ma być wykonana. Nie ulega wątpliwości, żesąd jako organ egzekucyjny przeprowadzi - wprawdzie stopniowo - oba wspomniane stadia bez odrębnych wniosków wierzyciela co do każdego znich, albowiem ustawa nie wymaga takich odrębnych wniosków następujących po sobie. Jeżeli dla dokonania jakiegoś stadium (aktu)egzekucyjnego wymagany jest wniosek, ustawa wyraźnie o tym mówi. Przykładowo: egzekucja w trybie art. 1050 k.p.c. (czynność niezastępowalna), nałożenie grzywny na dłużnika oraz wyznaczenie mu nowego terminu, gdy wyznaczony upłynął bezskutecznie, mogą nastąpić tylko na wniosek wierzyciela. W tym ostatnim wypadku jednak nie ma przeszkód, żeby wierzyciel we wniosku egzekucyjnym wszczynającym postępowanie zgłosił od razu inne wnioski niezbędne dla poszczególnych aktów w danym sposobie egzekucji, chyba że z samej istoty czynności wynika konieczność nie tyle odrębności wniosku, co złożenia go w innym, późniejszym czasie (np. żądanie wierzyciela przejęcia na własność niesprzedanych ruchomości, skoro jednocześnie z takim żądaniem wierzyciel musi złożyć całą cenę - art. 875 § 3 k.p.c.).

Sąd chociaż będzie prowadził egzekucję stadiami, nie oddala wnioskówo dalsze stadia, lecz wykonuje je stopniowo, wstrzymując się z dalszymi, zanim nie zostaną wykonane poprzedzające. Jest rzeczą oczywistą, że jeżeli wierzyciel żąda tylko wezwania dłużnika w trybie art. 1049 § 1 k.p.c., to sąd na tym poprzestanie. Jeśli zaś od razu w jednym wniosku zgłosi także umocowanie go i przyznanie kwoty, to sąd załatwia to stadiami. W związku z tym może się nasuwaćuwaga i pewna trudność, że sąd nie będzie wiedział o tym, czy dłużnik był bezczynny i czy konieczne jest następne stadium egzekucyjne (akt egzekucyjny). Będzie wtedy do wierzyciela należało zawiadomienie o tym sądu. Ponadto również sam sąd, jako organ prowadzący egzekucję, powinien czuwać nad sprawnością swego postępowania. Sąd powinien pouczyć wierzyciela o konieczności

zawiadomienia o tym, jak dłużnik ustosunkował się do swego obowiązkuw wyznaczonym mu terminie bądź przy wydaniu postanowienia dotyczącego pierwszego stadium (aktu), bądź w piśmie przy doręczaniumu odpisu postanowienia, jeśli strony nie były wysłuchiwane. Wprawdzie art. 1049 § 1 k.p.c. nie wymaga uprzedniego wysłuchania stron, jednakże w konkretnych okolicznościach sprawy może to być bardzo pożądane, w szczególności w celu określenia dłużnikowi stosownego terminu (z uzasadnienia uchwały SN z 22 kwietnia 1968 r.,III CZP 37/68, LexPolonica nr 309008, OSNCP 1969, nr 1, poz. 9).

Sytuacja prawna wierzyciela korzystającego z trybu przewidzianego w art. 1049 § 1 k.p.c. różni się dość istotnie od sytuacji wierzyciela, który uzyskał już w postępowaniu rozpoznawczym upoważnienie sądu do wykonania czynności na koszt dłużnika. Każdy z tych trybów bowiem daje wierzycielowi innego rodzaju korzyści, inne też stwarza niedogodności. Wybór trybu należy do wierzyciela, który podejmuje działania, jakie uważa z jego punktu widzenia za najlepsze. Jeżeli jednak wierzyciel już w postępowaniu rozpoznawczymuzyskał upoważnienie sądu do wykonania zastępczego, to już nie może korzystać z trybu określonego w art. 1049 § 1 k.p.c.

Zagadnieniem, czy na podstawie art. 1049 § 1 k.p.c. można domagać się tylko przyznania kwoty potrzebnej na wykonanie zastępcze, zajmował się również Sąd Najwyższy w uchwale z 10 maja 1989 r. (III CZP 36/89, LexPolonica nr 302196, OSNCP 1990, nr 4-5, poz. 56), w której wyraził pogląd przeciwny, stwierdzając, że wierzyciel, który w postępowaniu sądowym otrzymał upoważnienie do wykonania czynności na koszt dłużnika (art. 480 § 1 k.c.), może - na podstawie art. 1049§ 1 zd. drugie k.p.c. - żądać przyznania mu przez sąd sumy potrzebnej do jej wykonania. Uzasadniając to stanowisko, Sąd Najwyższy podniósł, że w obowiązującym stanie prawnym upoważnienie do zastępczego wykonania czynności na koszt dłużnika wierzyciel możeuzyskać bądź w postępowaniu rozpoznawczym (art. 480 § 1 k.c.), bądź w postępowaniu egzekucyjnym (art. 1049 § 1 zd. pierwsze k.p.c.). W obu przypadkach orzeczenie sądu stanowi umocowanie wierzyciela do wykonania czynności na koszt dłużnika i nic ponadto. Skoro tak, to stwierdzenie, że tylko wierzyciel, który uzyskał umocowanie do zastępczego wykonania czynności w postępowaniu egzekucyjnym, może

korzystać z uprawnienia przewidzianego w art. 1049 § 1 zd. drugie k.p.c., nie znajduje racjonalnego uzasadnienia, i to tym bardziej, że art. 480 k.c. takiego uprawnienia nie przewiduje. Nie można przy tym założyć, że wolą ustawodawcy było zróżnicowanie uprawnień wierzyciela w zależności od wyboru rodzaju postępowania sądowego pozostającego do jego dyspozycji. Nie przekonuje - jak podkreślił Sąd Najwyższy - stwierdzenie, że w razie gdy wierzyciel ma umocowanie do zastępczego wykonania czynności, uzyskane w postępowaniu rozpoznawczym (art. 480 § 1 k.c.), egzekucja na podstawie art. 1049 § 1 k.p.c. jest niedopuszczalna. Jest ona zbędna, z oczywistych zresztą przyczyn, w zakresie unormowanym w zdaniu pierwszym tego przepisu (wezwanie dłużnika do wykonania czynności w przewidzianym terminie, udzielenie wierzycielowi - po bezskutecznym upływie terminu - umocowania do wykonania czynności nakoszt dłużnika), pozostaje natomiast celowa w pozostałym zakresie. Sąd egzekucyjny nie kończy przecież swych czynności na wydaniu postanowienia o umocowaniu wierzyciela do wykonania czynności na koszt dłużnika, egzekucja toczy się nadal, a kończy się dopiero z chwilą osiągnięcia jej celu i rozliczenia kosztów postępowania egzekucyjnego. Właśnie tej fazy egzekucji dotyczy art. 1049 § 1 zd. drugie k.p.c. Notabene suma przyznana na podstawie tego przepisu może okazać się nie wystarczająca; jej uzupełnienie będzie wymagać dodatkowego postanowienia sądu.

Wydaje się, że wykładnia gramatyczna art. 1049 k.p.c. nie uzasadnia tezy przedstawionej w uchwale Sądu Najwyższego z 10 maja 1989 r. Dostrzec należy, co uszło uwagi Sądu Najwyższego, że art. 1049 § 1 zd. drugie k.p.c. odnosi się do sytuacji wskazanej w zdaniu pierwszym tego artykułu, a ponadto jest rzeczą nie do przyjęcia, abywskazane w zdaniu drugim art. 1049 § 1 k.p.c. uprawnienie wierzyciela do żądania zaliczki odnosiło się do stanów faktycznych nieokreślonych w zdaniu pierwszym tego artykułu.

Postanowienie, na podstawie którego sąd wezwie dłużnika do wykonaniaczynności, jak również postanowienie przyznające wierzycielowi odpowiednią sumę (która może być tylko zaliczką) oraz nakazujące jejczęściowy zwrot, mogą być wydane na posiedzeniu niejawnym, chyba że sąd uzna, że istnieje potrzeba wysłuchania stron, wyznaczy wtedy

posiedzenie jawne. Postanowienia takie, po opatrzeniu ich klauzulą wykonalności, stanowią tytuły wykonawcze stwarzające podstawę do wszczęcia postępowania egzekucyjnego w trybie egzekucji świadczeń pieniężnych. Gdyby wierzyciel, będąc umocowany do wykonania czynności na koszt dłużnika, wyłożył sumę potrzebną na wykonanie czynności w zastępstwie dłużnika, to sumę tę należy rozliczyć jako koszty egzekucyjne poniesione przez wierzyciela.

Na postanowienia wydane w toku egzekucji wykonania czynności zastępowalnych przysługuje zażalenie zarówno dłużnikowi, jak i wierzycielowi. Jednakże dłużnik nie może opierać zażalenia na zarzucie, że czynność wymienioną w tytule egzekucyjnym już wykonał; w takiej sytuacji może tylko wytoczyć powództwo przeciwegzekucyjne zart. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.

WYBRANE ORZECZENIA

1. Na wniosek wierzyciela, umocowanego w trybie art. 1049 k.p.c. do wykonania czynności na koszt dłużnika, sąd może na podstawie art. 1051 § 3 k.p.c. polecić komornikowi usunięcie oporu dłużnika przeszkadzającego tej czynności (uchwała SN z 5 listopada 1986 r., III CZP 79/86, LexPolonica nr 308986, OSNCP 1987, nr 12, poz. 191).

2. Obowiązek usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych, polegający na złożeniu przez dłużnika oświadczenia odpowiedniej treści w formie ogłoszenia, podlega egzekucji na podstawie art. 1049k.p.c. Sąd, jako organ egzekucyjny, jest związany wnioskiem wierzyciela co do wskazanego sposobu egzekucji (uchwała SN z 28 czerwca 2006 r., III CZP 23/06, LexPolonica nr 411884, OSNC 2007, nr1, poz. 11).

9. Egzekucja wykonania czynności, której za dłużnika nie może wykonać inna osoba

Czynność, którą za dłużnika nie może wykonać inna osoba, określana jest jako niezastępowalna. Egzekucja takiej czynności przebiega zgodnie z art. 1050 k.p.c.

Podstawą egzekucji prowadzonej według reguł wskazanych w art. 1050 k.p.c. nie może być orzeczenie sądu uwzględniające powództwo o ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa ani powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa. Podstawątakiej egzekucji może być orzeczenie sądu uwzględniające powództwo ozasądzenie świadczenia, z tym zastrzeżeniem, że nie każdego, lecz tylko świadczenia polegającego na wykonaniu przez dłużnika określonej czynności (facere), nie zaś świadczenia polegającego na obowiązku wydania (dare) - por. postanowienie SN z 13 stycznia 1982 r. (III CRN 315/81, LexPolonica nr 296169, OSNCP 1982, nr 8-9, poz. 121).

Nie wszystkie jednak czynności (facere) mogą być wymuszone na dłużniku w trybie egzekucji przewidzianej w art. 1050 k.p.c. Przedmiotem tej egzekucji mogą być tylko czynności, których wykonanie zależy wyłącznie od woli dłużnika. Zakwalifikowanie określonej czynności jako zastępowalnej bądź niezastępowalnej nie zawsze jest łatwe. Czynnościami niezastępowalnymi są czynności zindywidualizowane, często mające charakter twórczy. Jako kryterium umożliwiające dokonanie oceny w tym zakresie przyjmuje się związanieokreślonej czynności z osobą dłużnika w tym znaczeniu, że ich wykonanie nie jest możliwe przez inną osobę niż dłużnik. Jako przykłady czynności niezastępowalnych, których wyegzekwowanie przebiega według reguł określonych w art. 1050 k.p.c., wskazuje się następujące czynności: przedstawienie rozliczenia z zarządu (art. 460 k.c.), udzielenie wglądu w księgi i dokumenty, przedstawienie spisu przedmiotów masy majątkowej (art. 459 § 1 k.c.), dopuszczenie do współposiadania nieruchomości (art. 206 k.c.), dopuszczenie do pracy, przyjęcie dożywotnika jako domownika (art. 908 § 1 k.c.), wyjawienie miejsca przechowywania rzeczy i dokumentów, wyjawienie majątku (art. 913 k.p.c.), sporządzenie dokumentu o określonej treści. Odnośnie do złożenia oświadczenia w celu usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego, a szczególnie odwołanie zniewagi i przeproszenie (art. 24 k.c.), Sąd Najwyższy uznał, że obowiązek

usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych, polegający na złożeniuprzez dłużnika oświadczenia odpowiedniej treści w formie ogłoszenia,podlega egzekucji na podstawie art. 1049 k.p.c. (uchwała SN z 28 czerwca 2006 r., III CZP 23/06, LexPolonica nr 411884, OSNC 2007, nr1, poz. 11). Postanowienie regulujące kontakty rodziców z dzieckiem,nakazujące wydawanie dziecka przez tego z rodziców, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, oraz zobowiązujące drugiego z rodziców do odprowadzania dziecka, podlega wykonaniu w postępowaniu unormowanym w art. 5981 i nast. k.p.c. (uchwała SN z 28sierpnia 2008 r., III CZP 75/08, LexPolonica nr 1942183, OSNC 2009, nr 1, poz. 12). W uchwale tej Sąd Najwyższy trafnie wskazał, że korelatem nakazu wydania oraz „odprowadzenia” dziecka jest jego odebranie, także przymusowe, jeżeli nie następuje w sposób dobrowolny. Normując w przepisach art. 5981 i nast. „odebranie” osoby, prawodawca nie wprowadza żadnych ograniczeń lub dystynkcji między odebraniem na stałe a odebraniem na czas określony; chodzi więc o każde odebranie osoby (por. uzasadnienie uchwały SN z 26 maja1975 r., III CZP 30/75, LexPolonica nr 309121, OSNCP 1976, nr 3, poz. 41). Potwierdzeniem trafności tego stanowiska jest uregulowanieprzyjęte w art. 59812a k.p.c., który został dodany przez ustawę z 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431). Wykonywanie postanowień sądu opiekuńczego określających stałe i powtarzające siękontakty rodziców z dziećmi i zawierające nakazy każdorazowego wydania dziecka przez tego z rodziców, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, a równocześnie zobowiązujących drugiego z rodziców do każdorazowego odprowadzania dziecka do miejsca zamieszkania po upływie terminu kontaktów, nie następuje zatem w trybie przepisów art. 1050 lub art. 1051 k.p.c. Innej sytuacji dotyczy uchwała SN z 18 marca 2011 r., III CZP 139/10 (LexPolonica nr 2480741), wydana w sprawie, w której rodzic sprawujący stałą pieczę nad dzieckiem nie miał obowiązku - w ramach umożliwienia kontaktu z dzieckiem osobie uprawnionej - każdorazowegowydawania dziecka, lecz zobligowany był do nieprzeszkadzania w tych kontaktach. Zgodnie z tą uchwałą postanowienie sądu opiekuńczego określające stałe i powtarzające się kontakty z dzieckiem w obecności osoby wykonującej nad nim pieczę podlega wykonaniu na podstawie art. 1051 k.p.c. Mimo że uchwały te nie pozostają ze sobą w sprzeczności, bowiem odnoszą się do różnych stanów faktycznych, wydaje się, że tryb postępowania w sprawach dotyczących wykonywania

kontaktów z dzieckiem powinien być jednakowy, co wymaga ingerencji ustawodawcy. Por. pkt 10 nin. rozdziału.

Co do niektórych z wymienionych przykładowo czynności, jako czynności niezastępowalnych i podlegających wyegzekwowaniu na podstawie art. 1050 k.p.c., w doktrynie zgłaszane są zastrzeżenia. Podnosi się, że nie można w trybie art. 1050 k.p.c. zmusić dłużnika do wykonania czynności o charakterze indywidualnej twórczości naukowej, literackiej czy artystycznej, wymagającej niezwykłego uzdolnienia, gdyż nie można stwierdzić, czy dłużnik ma takie uzdolnienia lub czy jego stan duchowy w danym czasie pozwala mu na wykonanie czynności.

Okolicznościami, które wyłączają możliwość przeprowadzenia egzekucjiw trybie art. 1050 k.p.c., są: 1) ustalenie w tytule egzekucyjnym konsekwencji niezastosowania się dłużnika do obowiązku dokonania czynności w terminie określonym w tym tytule (np. przez zasądzenie odszkodowania); bezskuteczny upływ terminu określonego w tytule egzekucyjnym do wykonania czynności nie uzasadnia wszczęcia egzekucji na podstawie art. 1050 k.p.c., lecz uprawnia wierzyciela do zrealizowania roszczenia (odszkodowania) określonego na wypadek niewykonania czynności niezastępowalnej, 2) konieczność podjęcia przez dłużnika - w celu wykonania czynności niezastępowalnej - współpracy z osobami trzecimi, nieobjętymi tytułem egzekucyjnym, 3) żądanie przez wierzyciela wykonania czynności tylko przez jednego dłużnika w sytuacji, gdy wykonanie czynności możliwe jest przy współdziałaniu kilku dłużników.

Stwierdzenie tego rodzaju okoliczności (przeszkody uniemożliwiającejrealizację tytułu wykonawczego) przed wszczęciem egzekucji uzasadniaoddalenie wniosku o wszczęcie egzekucji, natomiast stwierdzenie takiej przeszkody po wszczęciu egzekucji prowadzi do umorzenia postępowania.

Sądem właściwym do przeprowadzenia egzekucji czynności niezastępowalnej jest sąd rejonowy, w którego okręgu czynność ma być

wykonana. Jeżeli miejsce wykonania czynności nie wynika z tytułu wykonawczego, umowy bądź z właściwości zobowiązania, to jest nim miejsce, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę (art. 454 § 1 k.c.), natomiast gdy zobowiązanie związane jest z działalnością przedsiębiorstwa dłużnikalub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia polegającego na wykonaniu czynności niezastępowalnej rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa (art. 454 § 2 k.c.). W razie niewłaściwości sądu stosuje się odpowiednio art. 200 k.p.c. (por. postanowienie SN z 27 stycznia 1971 r., II CZ 16/71, LexPolonica nr 308987, OSNCP 1971, nr9, poz. 162).

Postępowanie egzekucyjne wszczynane jest na wniosek, który powinien spełniać wymagania dotyczące wniosku (art. 797 k.p.c.), a ponadto powinien określać rodzaj świadczenia i sposób egzekucji, a także zawierać żądanie wyznaczenia dłużnikowi terminu do wykonania czynności i zagrożenia grzywną w razie niespełnienia świadczenia w wyznaczonym terminie. Brak żądania wyznaczenia dłużnikowi terminu dowykonania czynności nie jest brakiem formalnym podlegającym uzupełnieniu, skoro istotą tego postępowania jest wyznaczenie mu przez sąd terminu do wykonania czynności z jednoczesnym zagrożeniem grzywną. Wykazywanie przez wierzyciela już we wniosku o wszczęcie egzekucji okoliczności, o których mowa w art. 1050 § 2 k.p.c., nie jest konieczne do nadania wnioskowi biegu. Niewątpliwie jest jednak pożądane w celu przyśpieszenia postępowania. Gdy przedmiotem egzekucji są świadczenia wynikające z zobowiązania przemiennego, sposób postępowania określony został w art. 798 k.p.c. (por. pkt 8 niniejszego rozdziału).

Egzekucja wykonania czynności niezastępowalnej z reguły przebiega przez kilka stadiów. Każde z nich wszczynane jest na podstawie odrębnego wniosku wierzyciela i powinno zakończyć się wydaniem przezsąd postanowienia o określonej treści. Postanowienia te kończą określone stadium, nie zaś postępowanie wywołane wnioskiem o wszczęcie egzekucji na podstawie art. 1050 k.p.c.

Pierwsze stadium obejmuje obligatoryjne wysłuchanie stron, po którym- w zależności od wyników wysłuchania - sąd wydaje postanowienie, napodstawie którego dłużnikowi wyznaczony zostaje termin do wykonania czynności z zagrożeniem grzywną na wypadek niewykonania czynności w terminie, albo postanowienie o niewyznaczaniu dłużnikowi terminu do dokonania czynności. Wysłuchanie może przybrać formę pisemnych oświadczeń stron (art. 760 § 2 k.p.c.), albo odbywa się na posiedzeniu jawnym, niebędącym rozprawą. Celem wysłuchania jest przede wszystkim wyjaśnienie, czy wierzyciel spełnił warunki, od których zależy obowiązek wykonania czynności przez dłużnika. W toku wysłuchania stron sąd nie może badać, czy podlegająca wykonaniu czynność została już wykonana. Okoliczność ta - podobnie jak w postępowaniu przewidzianym w art. 1049 k.p.c. - może być badana wyłącznie w ramach powództwa opozycyjnego.

W razie ustalenia, że wierzyciel nie wykonał obciążających go czynności (np. nie dostarczył dłużnikowi niezbędnych materiałów bądźnie przekazał kwoty na wydatki, od których zależy wykonanie czynności przez dłużnika), sąd zaniecha czynności, które zmierzałybydo przymuszenia dłużnika do wykonania czynności niezastępowalnej, a więc nie wyda wnioskowanego przez wierzyciela postanowienia o wyznaczeniu dłużnikowi terminu do wykonania jej, co oznacza, że ostatnią czynnością sądu jest wysłuchanie stron. Jeżeli wierzyciel nie wykaże spełnienia warunku przed upływem roku od dnia wysłuchania, postępowanie ulega z mocy art. 823 k.p.c. umorzeniu. Jeżeli sąd nie znalazł podstaw do wyznaczenia dłużnikowi terminu do dokonania czynności, powinien dać temu wyraz przez wydanie niezaskarżalnego postanowienia o niewyznaczaniu dłużnikowi terminu do dokonania czynności.

W postanowieniu o wyznaczeniu dłużnikowi terminu do dokonania czynności należy: 1) określić czynność podlegającą wykonaniu, 2) wyznaczyć termin jej wykonania, 3) zawrzeć zastrzeżenie o grożącej wkonkretnej wysokości grzywnie w razie niewykonania egzekwowanej czynności w terminie. Wysokość grożącej grzywny powinna zostać ustalona na poziomie umożliwiającym ewentualne zagrożenie w dalszym stadium grzywną surowszą, a zatem powinna być niższa od 1000 zł

(art. 1052 k.p.c.). Na postanowienie takie przysługuje zażalenie (art. 1055 k.p.c.).

W kolejnym stadium egzekucji, które nastąpi w razie niewykonania przez dłużnika w wyznaczonym terminie czynności niezastępowalnej, sąd stosuje wobec dłużnika środek przymuszający do jej wykonania. Środkiem przymuszającym dłużnika do wykonania czynności egzekwowanejjest grzywna w wysokości wskazanej we wcześniejszym postanowieniu wyznaczającym dłużnikowi termin do dokonania czynności. Postanowienie o nałożeniu grzywny sąd wydaje na wniosek wierzyciela.We wniosku wierzyciel powinien zawrzeć: 1) informację o niewykonaniuprzez dłużnika egzekwowanej czynności (częściowym tylko wykonaniu bądź wykonaniu w sposób niezgodny z treścią tytułu wykonawczego), 2)żądanie nałożenia grzywny na dłużnika oraz wyznaczenie nowego terminu do wykonania czynności, z zagrożeniem surowszą grzywną. Omawiane stadium egzekucji - w razie uwzględnienia wniosku wierzyciela - kończy się wydaniem postanowienia, w którym sąd: 1) nałoży na dłużnika grzywnę, z jednoczesną jej zamianą na areszt w razie jej nieuiszczenia (art. 1053 k.p.c.), 2) wyznaczy nowy termin do wykonania egzekwowanej czynności, 3) zagrozi grzywną surowszą od poprzedniej, podając jej wysokość. Postanowienie we wszystkich wskazanych zakresach może być zaskarżone zażaleniem (art. 1055 k.p.c.).

Jeżeli dłużnik wykonał egzekwowaną czynność, a wierzyciel mimo to złożył wniosek, o którym mowa w art. 1050 § 3 k.p.c., to dłużnikowi pozostaje jedynie obrona w postaci powództwa opozycyjnego. Okoliczność, czy czynność została wykonana, nie może być badana - podobnie jak w pierwszym stadium egzekucji oraz w postępowaniu przewidzianym w art. 1049 k.p.c. - w toku egzekucji wykonania czynności niezastępowalnej, lecz wyłącznie w ramach powództwa opozycyjnego.

Jeżeli w nowym terminie dłużnik nie wykona egzekwowanej czynności, stadium egzekucji, w którym sąd wymierza grzywnę z zamianą jej na areszt, może zostać ponownie przeprowadzone na wniosek wierzyciela, o którym mowa w art. 1050 § 3 k.p.c., aż do wyczerpania sumy

grzywien wymienionych w art. 1052 k.p.c. i wymiaru aresztu określonego w art. 1053 k.p.c.

Jeżeli egzekucja okaże się bezskuteczna, albo mimo wyegzekwowania czynności niezastępowalnej wierzyciel poniósł szkodę wskutek jej niewykonania w sposób dobrowolny, wierzycielowi przysługuje roszczenie o naprawienie tej szkody.

WYBRANE ORZECZENIA

1. W sytuacji gdy zakład pracy odmawia wydania opinii, pracownik może domagać się nakazania zakładowi pracy jej wydania w postępowaniu przed organami rozpatrującymi spory o roszczenia pracowników ze stosunku pracy (wyrok SN z 18 grudnia 1979 r., I PR 75/79, LexPolonica nr 303491, OSNCP 1980, nr 6, poz. 125).

2. Jeżeli sąd jako organ egzekucyjny, po rozpoznaniu sprawy na skutek wniosku wierzyciela o przeprowadzenie egzekucji w celu wykonania czynności objętej tytułem wykonawczym, dojdzie do przekonania, że zasadna jest egzekucja z innej podstawy prawnej, niżtego żądał wierzyciel, to tenże sąd stosuje środki przymuszające przewidziane we właściwym przepisie, bez względu na treść wniosku wierzyciela (postanowienie SN z 20 grudnia 1988 r., III CRN 429/88, LexPolonica nr 309044, OSNCP 1991, nr 1, poz. 11).

10. Egzekucja zaniechania pewnej czynności lub nieprzeszkadzania czynności wierzyciela

Egzekucja świadczenia zaniechania pewnych czynności oraz świadczenianieprzeszkadzania czynności wierzyciela prowadzona jest na podstawieart. 1051 k.p.c. Źródłem obu świadczeń mogą być przepisy prawa bezwzględnie obowiązującego (własność, ograniczone prawa rzeczowe), stosunek zobowiązaniowy, a także posiadanie.

Jako przykłady świadczenia polegającego na zaniechaniu dokonania czynności w literaturze prawniczej wskazuje się zaniechanie wznoszenia budowli lub wykonywania robót ziemnych, zasłaniania wierzycielowi światła, przechodzenia przez grunt, cięcia lasu, a więc zaniechania stanowiące treść roszczenia negatoryjnego albo skargi negatoryjnej (art. 222 § 2 k.c.), a także zaniechanie działania zagrażającego dobrom osobistym wierzyciela, naruszania praw autorskich, wynalazczych, używania znaku towarowego, a ponadto zaniechanie naruszania obowiązków wynikających z prawa sąsiedzkiego (np. art. 144 i 147 k.c.).

Najczęściej spotykane w praktyce przykłady spraw, w których realizowane jest świadczenie nieprzeszkadzania czynnościom wierzyciela, to sprawy, w których obowiązek nieprzeszkadzania wynikaz przysługującej wierzycielowi służebności przechodu, przejazdu, przepędu bydła (art. 285-305 k.c.), ale także z umowy.

Postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką toczy się według przepisów o postępowaniu nieprocesowym (art. 5981 i nast. k.p.c.), stanowiąc jedno z postępowań w sprawach opiekuńczych, należących do spraw z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli. Jest to regulacja wprowadzona ustawą z 19 lipca 2001 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawachcywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 98, poz. 1069). Współcześnie w sprawach o odebranie osoby wyłączone jest stosowanie przepisów dotyczących postępowania egzekucyjnego oraz postępowania klauzulowego (por. także uzasadnienie uchwały SN z9 lutego 2007 r., III CZP 156/06, LexPolonica nr 1179129, OSNC 2008,nr 1, poz. 2). Sąd Najwyższy, mając na względzie zmianę modelu wykonywania orzeczeń dotyczących odebrania osoby podlegającej władzyrodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, uznał w uchwale z 28 sierpnia 2008 r. (III CZP 75/08, LexPolonica nr 1942183, OSNC 2009, nr 1, poz. 12), że nowe uregulowania nie mogą być pomijane przy rozstrzyganiu kwestii, jakie przepisy są właściwe do wykonania postanowienia sądu opiekuńczego lub sądu orzekającego rozwód, regulującego kontakty rodziców z dzieckiem, zawierające nakaz wydawania dziecka przez tego z rodziców, któremu powierzono

wykonywanie władzy rodzicielskiej, oraz zobowiązujące drugiego z rodziców do odprowadzania dziecka (art. 58 § 1 oraz art. 97 § 2 k.r.o.). W uchwale tej Sąd Najwyższy stwierdził, że postanowienie regulujące kontakty rodziców z dzieckiem, nakazujące wydawanie dziecka przez tego z rodziców, któremu powierzono wykonywanie władzyrodzicielskiej, oraz zobowiązujące drugiego z rodziców do odprowadzania dziecka, podlega wykonaniu w postępowaniu unormowanym w art. 5981 i nast. k.p.c., trafnie wskazując, że korelatem nakazu wydania oraz „odprowadzenia” dziecka jest jego odebranie, także przymusowe, jeżeli nie następuje w sposób dobrowolny. Normując w przepisach art. 5981 i nast. „odebranie” osoby, prawodawca nie wprowadza żadnych ograniczeń lub dystynkcji pomiędzy odebraniem na stałe a odebraniem na czas określony; chodzi więc o każde odebranie osoby (por. uzasadnienie uchwały SN z 26 maja 1975 r., III CZP 30/75, LexPolonica nr 309121, OSNCP 1976, nr 3, poz. 41). Potwierdzeniem trafności tego stanowiska jest uregulowanie przyjęte w art. 59812a k.p.c., który został dodany przez ustawę z 6 listopada2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431). Wykonywanie postanowień sądu opiekuńczego, określających stałe i powtarzające się kontakty rodziców z dziećmi i zawierające nakazy każdorazowego wydania dziecka przez tego z rodziców, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, a równocześnie zobowiązujących drugiego z rodziców do każdorazowego odprowadzania dziecka do miejsca zamieszkania po upływie terminu kontaktów, nie następuje zatem w trybie przepisów art. 1050 lub art. 1051 k.p.c. Innej sytuacji dotyczy uchwała SN z 18 marca 2011 r., III CZP 139/10 (LexPolonica nr 2480741), wydana w sprawie, w której rodzic sprawujący stałą pieczę nad dzieckiem nie miał obowiązku - w ramach umożliwienia kontaktu z dzieckiem osobie uprawnionej - każdorazowegowydawania dziecka, lecz zobligowany był do nieprzeszkadzania w tych kontaktach. Zgodnie z tą uchwałą postanowienie sądu opiekuńczego określające stałe i powtarzające się kontakty z dzieckiem w obecności osoby wykonującej nad nim pieczę podlega wykonaniu na podstawie art. 1051 k.p.c. Mimo że uchwały te nie pozostają ze sobą w sprzeczności, bowiem odnoszą się do różnych stanów faktycznych, wydaje się, że tryb postępowania w sprawach dotyczących wykonywania kontaktów z dzieckiem powinien być jednakowy, co wymaga ingerencji ustawodawcy.

Wykonywanie postanowień sądu opiekuńczego, określających stałe i powtarzające się kontakty rodziców z dziećmi i zawierające nakazy każdorazowego wydania dziecka przez tego z rodziców, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, a równocześnie zobowiązujących drugiego z rodziców do każdorazowego odprowadzania dziecka do miejsca zamieszkania po upływie terminu kontaktów, nie następuje zatem w trybie art. 1050 lub 1051 k.p.c. Straciło na aktualności orzecznictwo Sądu Najwyższego z okresu sprzed wprowadzenia wskazanych zmian, tj. uchwała z 26 maja 1975 r. (III CZP 30/75, LexPolonica nr 309121, OSPiKA 1977, nr 10, poz. 160), uchwała z 30 stycznia 1976 r. (III CZP 94/75, LexPolonica nr 309120,OSNCP 1976, nr 7-8, poz. 157), uchwała z 20 marca 1992 r. (III CZP 16/92, LexPolonica nr 308980, OSNCP 1992, nr 9, poz. 162). W tej ostatniej uchwale Sąd Najwyższy przyjął, że wykonanie przyznanego w wyroku orzekającym rozwód uprawnienia jednego z rozwiedzionych małżonków do określonych kontaktów z dzieckiem może być w razie przeszkadzania tym kontaktom przez drugiego z małżonków wymuszone nanim na podstawie art. 1051 k.p.c. także wówczas, gdy w wyroku wprostnie zakazano mu przeszkadzania tym kontaktom.

Posiadanie, jako źródło świadczenia o zaniechanie, było przedmiotem wypowiedzi zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze. Przyjmuje się, że art. 1051 k.p.c. ma zastosowanie do wykonania wyroków wydanych w postępowaniu posesoryjnym, na podstawie których orzeczony został obowiązek zaniechania naruszeń posiadania, nie dotyczy natomiast równocześnie orzeczonego przywrócenia posiadania (art. 344 § 1 k.c.). Przywrócenie posiadania egzekwuje się w trybie art. 1046 k.p.c. (orzeczenie SN z 31 stycznia 1957 r., 3 Cr 760/56, OSN 1958, nr I, poz. 23). W postanowieniu z 11 marca 1966 r. (II CZ 39/66, LexPolonica nr 309007, OSPiKA 1968, nr 4, poz. 77) Sąd Najwyższy stwierdził, że wierzyciel, któremu przysługuje ochrona przewidziana w art. 817 k.p.c., nie może skutecznie wytoczyć powództwa posesoryjnego w przypadku, gdy dłużnik ponownie dokonał zmiany sprzecznej z treścią tytułu wykonawczego udzielającego ochrony posiadania. Możliwość skorzystania ze środka wymienionego w art. 817k.p.c. wyłącza również żądanie ochrony z art. 1051 k.p.c. Przewidziany w art. 1051 k.p.c. środek jest zawsze dopuszczalny w przypadku niemożności skorzystania z ochrony z art. 817 k.p.c. Możliwość stosowania art. 1051 k.p.c. wyłącza ochronę prawną w

formie ponownego powództwa o ochronę posiadania. W uchwale z 14 listopada 1967 r. (III CZP 80/67, LexPolonica nr 296532, OSNCP 1968,nr 5, poz. 86) Sąd Najwyższy uznał natomiast, że określony w art. 817 k.p.c. trzymiesięczny (obecnie sześciomiesięczny) termin, w ciągu którego wierzyciel w sprawie o naruszenie posiadania może żądać podjęcia ukończonej egzekucji na podstawie tego samego tytułu wykonawczego, nie dotyczy sytuacji przewidzianej w art. 1051 k.p.c.,tj. takiej, gdy dłużnik - stosownie do treści tytułu egzekucyjnego -ma obowiązek nie przeszkadzać czynności wierzyciela.

Tylko powtarzające się zachowanie dłużnika może uzasadniać wszczęcieegzekucji na podstawie art. 1051 k.p.c. Gdyby dłużnik jednorazowo uchybił obowiązkowi zaniechania pewnej czynności lub nieprzeszkadzania czynnościom wierzyciela, stosowanie grzywny byłobyniecelowe, wierzyciel może bowiem żądać usunięcia skutku jednorazowego zachowania się dłużnika, a gdy poniósł szkodę - może żądać odszkodowania.

Postępowanie egzekucyjne wszczynane jest na wniosek, który powinien spełniać wymagania dotyczące wniosku (art. 797 k.p.c.), a ponadto powinien określać świadczenie podlegające wyegzekwowaniu, a zatem czynności zaniechania, jakich domaga się wierzyciel, lub czynności, jakim dłużnik ma nie przeszkadzać - zgodnie z treścią tytułu wykonawczego, który należy dołączyć do wniosku. Jeżeli ten sam tytułzobowiązuje dłużnika zarówno do wykonania czynności, której inna osoba za niego wykonać nie może, jak również do zaniechania pewnej czynności i nieprzeszkadzania czynności wierzyciela, to we wniosku wierzyciel może żądać wszczęcia egzekucji dwoma sposobami, przewidzianymi w art. 1050 i 1051 k.p.c. Jeżeli sąd jako organ egzekucyjny, po rozpoznaniu sprawy na skutek wniosku wierzyciela o przeprowadzenie egzekucji w celu wykonania czynności objętej tytułemwykonawczym, dojdzie do przekonania, że zasadna jest egzekucja z innej podstawy prawnej, niż tego żądał wierzyciel, to tenże sąd stosuje środki przymuszające przewidziane we właściwym przepisie, bez względu na treść wniosku wierzyciela (postanowienie SN z 20 grudnia 1988 r., III CRN 429/88, LexPolonica nr 309044, OSNCP 1991, nr 1, poz. 11).

Wniosek o wszczęcie egzekucji może zawierać żądanie zabezpieczenia szkody grożącej wierzycielowi wskutek dalszego zachowania się dłużnika wbrew obowiązkowi. Rozpoznając wniosek o zabezpieczenie, sąd nie stosuje przepisów dotyczących udzielenia zabezpieczenia na podstawie art. 730 i nast. k.p.c., lecz art. 807 k.p.c., zgodnie z którym zabezpieczenie powinno być złożone w gotówce lub w książeczceoszczędnościowej. O zabezpieczeniu sąd orzeka po wysłuchaniu osób zainteresowanych. Formy wysłuchania określa art. 760 § 2 k.p.c. Art.1051 § 2 k.p.c. mówi o „szkodzie grożącej wierzycielowi”, jest to zatem szkoda ewentualna, która może zostać wyrządzona wskutek działania dłużnika. Zakresem „szkody grożącej wierzycielowi” objęte są koszty, które wynikną w związku z prowadzeniem egzekucji. Rozstrzygnięcie merytoryczne sądu w przedmiocie wniosku o zabezpieczenie szkody zależy od uprawdopodobnienia możliwości wystąpienia szkody w razie podejmowania przez dłużnika działań wbrewobowiązkowi. W razie uprawdopodobnienia tej możliwości sąd zobowiążedłużnika do złożenia zabezpieczenia, w przeciwnym razie (wierzyciel nie zdoła uprawdopodobnić przyszłej szkody) wniosek oddali. Postanowienie o zobowiązaniu dłużnika do złożenia zabezpieczenia jest tytułem egzekucyjnym, który po nadaniu mu klauzuli wykonalnościpodlega wykonaniu w trybie egzekucji świadczeń pieniężnych. Uzyskanąw trybie tej egzekucji sumę pieniężną komornik składa na sądowym rachunku depozytowym (art. 808 k.p.c.). W tym przypadku nie mają zastosowania art. 692 i 693 k.p.c. oraz ustawy z 18 października 2006 r. o likwidacji niepodjętych depozytów (Dz.U. Nr 208, poz. 1537ze zm.). O ile bowiem uregulowanie zawarte w art. 808 k.p.c. wynika z potrzeb postępowania egzekucyjnego, o tyle złożenie do depozytu sądowego wypływa z potrzeb i przesłanek prawa materialnego. Jego celem jest zwolnienie się zobowiązanego z zobowiązania (uchwała SN z5 grudnia 1986 r., III CZP 62/86, LexPolonica nr 302067, OSNCP 1987,nr 10, poz. 146). Na postanowienie co do zabezpieczenia, a zatem zarówno uwzględniające wniosek o zabezpieczenie, jak i oddalające taki wniosek, stronom przysługuje zażalenie (art. 1055 k.p.c.).

Legitymowanym biernie w egzekucji przewidzianej w art. 1051 k.p.c. może być osoba fizyczna, osoba prawna, a także każdy inny podmiot wyposażony w zdolność sądową.

Sądem właściwym do przeprowadzenia egzekucji w trybie art. 1051 k.p.c. jest sąd, w którego okręgu dłużnik działał wbrew swemu obowiązkowi. W razie niewłaściwości sądu stosuje się odpowiednio art. 200 k.p.c. (por. postanowienie SN z 27 stycznia 1971 r., II CZ 16/71, LexPolonica nr 308987, OSNCP 1971, nr 9, poz. 162).

Pierwszą czynnością sądu po wszczęciu egzekucji jest obligatoryjne wysłuchanie stron, po którym - w razie ustalenia, że dłużnik działałwbrew obowiązkowi - sąd wydaje postanowienie, na podstawie którego nałoży na dłużnika grzywnę z jednoczesną zamianą na areszt na wypadek jej niezapłacenia, stosując przelicznik podany w art. 1053 §1 k.p.c. Wysłuchanie może przybrać formę pisemnych oświadczeń stron (art. 760 § 2 k.p.c.) albo odbywa się na posiedzeniu jawnym, niebędącym rozprawą. Celem wysłuchania jest przede wszystkim wyjaśnienie, czy dłużnik działał wbrew obowiązkowi zaniechania czynności lub nieprzeszkadzania czynnościom wierzyciela. W toku wysłuchania stron sąd nie może badać okoliczności, które mogłyby stanowić podstawę powództwa opozycyjnego z art. 840 k.p.c., a więc takich okoliczności jak zrzeczenie się przez wierzyciela prawa żądania zaniechania czynności lub prawa żądania nieprzeszkadzania jego czynnościom ani też kwestii, czy wierzyciel godzi się na działanie dłużnika podejmowane wbrew obowiązkowi zaniechania czynności lub nieprzeszkadzania czynnościom wierzyciela.

Zastosowanie grzywny jako środka przymuszającego dłużnika do działania zgodnego z treścią tytułu wykonawczego następuje - odmiennie jak w przypadku egzekucji prowadzonej na podstawie art. 1050 k.p.c. - bez dodatkowego wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia. Jest to zrozumiałe ze względu na naturę świadczenia z art. 1051 k.p.c., które nie polega na wykonaniu czynności, lecz na zaniechaniu czynności lub nieprzeszkadzaniu czynnościom wierzyciela.Grzywna może być ponawiana, ale tylko na wniosek wierzyciela i po wysłuchaniu stron (art. 1053 k.p.c). Grzywna orzekana na podstawie art. 1051 k.p.c. nie jest karą, lecz środkiem przymusu podejmowanym w celu zmuszenia opornych dłużników do wykonania zapadłych przeciwkonim orzeczeń sądu (w celu wymuszenia zaniechania czynności

przechodu, przejazdu i przegonu bydła przez określony pas gruntu). Wymuszanie takiego zachowania się dłużników w sytuacji, gdy tytuł wykonawczy, na podstawie którego wszczęto egzekucję, został prawomocnie pozbawiony wykonalności - jest bezprzedmiotowe (postanowienie SN z 18 maja 1983 r., I CZ 73/83, LexPolonica nr 321052). Odmiennie w stosunku do trybu określonego w art. 1050 k.p.c., sąd - orzekając o kolejnej grzywnie (dłużnik nadal działa wbrew obowiązkowi) - nie jest zobligowany do stosowania grzywny coraz bardziej surowej (wyższej), brak bowiem w art. 1051 k.p.c. uregulowania przyjętego w art. 1050 § 3 k.p.c. nakazującego stosowanie coraz wyższej grzywny. Nie ma więc przeszkód, aby sąd - wymierzając pierwszy raz grzywnę - zastosował najwyższy przewidzianyjej wymiar w jednym postanowieniu (1000 zł). Po bezskutecznym trzykrotnym wymierzeniu grzywny, sąd - wymierzając grzywnę po raz kolejny - nie jest już związany limitem kwoty 1000 zł, obowiązującymdla grzywny orzekanej w jednym postanowieniu (art. 1052 zd. pierwszein fine k.p.c.). Wydając kolejne postanowienia o nałożeniu na dłużnika grzywny z zamianą jej na areszt, sąd nie może przekroczyć limitu ogólnej sumy grzywien w tej samej sprawie, a więc kwoty 100 000 zł (art. 1052 zd. drugie k.p.c.) oraz ogólnego czasu trwania aresztu, tj. sześciu miesięcy (art. 1053 § 1 zd. drugie k.p.c.).

W treści postanowienia orzekającego nałożenie na dłużnika grzywny sąd zobligowany jest orzec o zamianie tej grzywny na areszt, zaznaczając, że areszt wykonany zostanie w razie niezapłacenia grzywny (np. „wymierza dłużnikowi grzywnę w wysokości 500 zł i orzeka jej zamianę na dziesięć dni aresztu w razie jej niezwłocznegoniezapłacenia po uprawomocnieniu się”). Areszt wykonywany jest według reguł określonych w art. 1056 i 1057 k.p.c. i § 155-158 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 9 marca 1968 r. w sprawie czynności komorników (Dz.U. Nr 10, poz. 52 ze zm.). Sądem właściwym do wykonania aresztu jest sąd rejonowy, w którego okręgu dłużnik stale przebywa. Jeśli dłużnik stale przebywa poza okręgiem sądu, który wymierzył grzywnę z zamianą na areszt, sąd ten zwraca się o wykonanie aresztu do sądu rejonowego, w którego okręgu dłużnik przebywa. Sąd wykonujący areszt wydaje komornikowi nakaz osadzenia na piśmie wraz z uzasadnieniem. Przed wydaniem nakazu osadzenia należy sprawdzić, czy dłużnik zapłacił grzywnę lub spełnił świadczenie. Ustalenie w tym zakresie sąd może poczynić praktycznie

tylko w drodze wysłuchania stron (art. 760 k.p.c.). Stwierdzenie, żedłużnik zapłacił grzywnę lub spełnił świadczenie, uniemożliwia wydanie nakazu osadzenia. Wykonanie bowiem przez dłużnika czynności lub umorzenie postępowania powoduje, że niezapłacone do tego czasu grzywny ulegają umorzeniu (art. 1052 k.p.c.).

Zgodnie z art. 1053 § 1 k.p.c. sąd, wymierzając grzywnę, jednocześnie zamienia ją na areszt „na wypadek niezapłacenia” (verbalegis). To nowe sformułowanie, wprowadzone ustawą z 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804), które zastąpiło określenie „na wypadek nieściągnięcia”, mogłoby być jednoznacznie interpretowane, że grzywny się nie egzekwuje (nie ściąga się w drodze egzekucji), gdyby nie to, że ustawodawca w zdaniu ostatnim art. 1053 k.p.c. nakazuje odpowiednie stosowanie art. 762 § 4 k.p.c., który z kolei stanowi, że prawomocne postanowienie komornikao ukaraniu grzywną podlega wykonaniu w drodze egzekucji sądowej. Na tę niekonsekwencję ustawodawcy zwrócono uwagę w doktrynie, wskazującna powstałą w związku z tym wątpliwość, czy należy egzekwować niezapłaconą grzywnę i dopiero w razie bezskuteczności egzekucji wykonać areszt, czy też w przypadku niezapłacenia grzywny od razu zarządzić wykonanie aresztu. Postanowienie we wszystkich wskazanych zakresach może być zaskarżone zażaleniem (art. 1055 k.p.c.).

Grzywna nałożona na dłużnika na podstawie art. 1051 § 1 k.p.c., w celu wymuszenia nieprzeszkadzania czynnościom wierzyciela nakazanegozarządzeniem tymczasowym, ulega umorzeniu, jeżeli przed jej zapłatą zostało prawomocnie oddalone powództwo, dla którego zabezpieczenia wydano zarządzenie tymczasowe. Grzywna ta nie podlega ściągnięciu w drodze egzekucji (uchwała SN z 23 stycznia 1970 r., III CZP 100/69, LexPolonica nr 308971, OSNCP 1970, nr 7-8, poz. 127).

Uregulowanie przyjęte w art. 1051 § 3 in principio k.p.c. pozostaje w związku z art. 480 § 2 k.c., który stanowi, że jeżeli świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił

(np. dłużnik, będąc zobowiązany do nieprzeszkadzania w wykonywaniu przez wierzyciela służebności przejazdu, postawił płot przeszkadzający w wykonywaniu służebności). Z przepisu tego wynika, że jeżeli w samym tytule egzekucyjnym wierzyciel uzyskał upoważnienie o treści odpowiadającej temu przepisowi, jego stosowanie jest niedopuszczalne. Jeśli takiego upoważnienia tytuł egzekucyjny nie zawiera, wierzyciel może zgłosić wniosek o usunięciezmiany dokonanej przez dłużnika (np. wspomniane postawienie płotu) na koszt dłużnika. Wniosek taki sąd rozpoznaje po obligatoryjnym wysłuchaniu stron. W postanowieniu uwzględniającym wniosek, a więc udzielającym wierzycielowi upoważnienia do usunięcia zmiany dokonanej przez dłużnika (np. usunięcie płotu postawionego przez dłużnika), sąd - w razie zgłoszenia żądania - przyzna wierzycielowi sumę potrzebną do usunięcia zmiany dokonanej przez dłużnika. Na takie postanowienie - mimo jego podobieństwa do postanowienia wydanego na podstawie art. 1049 § 1 in fine k.p.c. - nie ma zażalenia, nie jest bowiem przewidziane w art. 1055 k.p.c. Według uchwały Sądu Najwyższego z 5 listopada 1986 r., III CZP 79/86, LexPolonica nr 308986 (OSNCP 1987, nr 12, poz. 191), na wniosek wierzyciela, umocowanego w trybie art. 1049 k.p.c. do wykonania czynności na koszt dłużnika, sąd może na podstawie art. 1051 § 3 k.p.c. polecić komornikowi usunięcie oporu. Na postanowienie sądu polecające komornikowi usunięcie oporu dłużnika przeszkadzającego tej czynności Kodeks również nie przewiduje zażalenia. W wyroku z 6 listopada 1981 r. (III CRN 224/81, LexPolonica nr 321373) Sąd Najwyższy stwierdził natomiast, że wykładnia celowościowa art. 840 §1 pkt 2 k.p.c. (w zw. z art. 1051 k.p.c.) prowadzi do wniosku, że w szczególnych przypadkach tytuł egzekucyjny ma znaczenie tytułu wykonawczego, mimo że nie nadaje mu się klauzuli wykonalności. Nadania klauzuli wykonalności bowiem nie wymaga swoistość określonego w tytule obowiązku mogącego polegać - m.in. na powstrzymaniu się ze strony dłużnika czy dłużników od działania - nanon facere. Prowadzenie egzekucji na podstawie tego rodzaju tytułu wtrybie przewidzianym w art. 1051 k.p.c. nie pozbawia go charakteru tytułu wykonawczego w rozumieniu art. 840 k.p.c. przy właściwej jegointerpretacji.

Doręczenie przez sąd odpisu wniosku wierzyciela o wszczęcie egzekucji prowadzonej w sposób określony w art. 1051 § 1 k.p.c.

czyni zadość obowiązkowi doręczenia dłużnikowi zawiadomienia o wszczęciu egzekucji, jeżeli wniosek ten zawiera istotne elementy, jakie powinny być przytoczone w zawiadomieniu (art. 805 k.p.c.); jednakże uchybienie temu wymaganiu samo przez się nie przesądza o pozbawieniu dłużnika możliwości podjęcia przez niego obrony, jeżeli po otrzymaniu odpisu wniosku o wszczęcie egzekucji dłużnik taką obronę podjął (uchwała SN z 22 października 1987 r., III CZP 58/87, LexPolonica nr 334829, OSNCP 1989, nr 4, poz. 59).

Zakaz naruszeń dóbr osobistych orzeczony przez sąd pociąga za sobą wrazie niedostosowania się doń strony skutki przewidziane w art. 1051i 1052 k.p.c. W razie więc zastosowania przez sąd - na podstawie art. 24 k.c. - sankcji w postaci nakazania zaniechania naruszeń - dłużnik ma obowiązek zaniechania tej czynności, tak jak to postanawia art. 1051 § 1 k.p.c., i w razie działania wbrew swemu obowiązkowi - naraża się na grzywny. Gdy strona wykazała zasadność żądania zaniechania działania naruszającego dobro osobiste, oddalenie powództwa ze względu na wzajemność naruszeń tego samego rodzaju dobra osobistego - z powołaniem się na art. 5 k.c. - oznaczałoby w istocie rzeczy odmowę ochrony przed grożącym naruszeniem, co mogłoby w wielu wypadkach zachęcać stronę przeciwną do dalszych naruszeń. Zakaz zaniechania zaniedbania działania zagrażającego dobrom osobistym jest w jakimś sensie niepodzielny i ten jego charakter przemawia przeciwko żądaniu pozwanych zastosowania art. 5 k.c. ze względu na ocenę proporcji wzajemnych krzywd (wyrok SN z 30 kwietnia 1970 r., II CR 103/70, LexPolonica nr309123, OSPiKA 1971, nr 4, poz. 83).