Medical Informatics Education: Challenges and opportunities for Medical Universities in Bulgaria

Íàóêà

2/2012Ãîäèíà XXII

Ñúþç íà ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿáóë. “Ìàäðèä” ¹ 39

1505 Ñîôèÿ

òåë.: 943-30-22; 944-11-57; ôàêñ: 944-15-90; e-mail: [email protected]

Èçäàíèå íà

Èçäàâàíåòî íà íàñòîÿùèÿ áðîé îò ñïèñàíèåòî ïðåç 2012 ã.å ñ ôèíàíñîâàòà ïîäêðåïà íà Ôîíä "Íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ"

ïðè Ìèíèñòåðñòâîòî íà îáðàçîâàíèåòî, ìëàäåæòà è íàóêàòà.

„ÍÀÓÊÀ” å èçäàíèå íà ÑÚÞÇÀ ÍÀ Ó×ÅÍÈÒÅ Â ÁÚËÃÀÐÈß (ÑÓÁ), íåçàâèñèìà,äåìîêðàòè÷íà, îñíîâàíà íà ôåäåðàòèâåí ïðèíöèï îáùåñòâåíà òâîð÷åñêî-

ïðîôåñèîíàëíà îðãàíèçàöèÿ, ïðèåìíèê íà Ñúþçà íà íàó÷íèòå ðàáîòíèöè â Áúëãàðèÿ.ÑÓÁ å þðèäè÷åñêî ëèöå ñúñ ñåäàëèùå â Ñîôèÿ è êëîíîâå â ïî-ãîëåìèòå ãðàäîâå íà

ñòðàíàòà. Íà Îáùîòî ñúáðàíèå íà ïúëíîìîùíèöèòå íà ÑÓÁ (13 íîåìâðè 2009 ã.) çàïðåäñåäàòåë íà Ñúþçà áåøå ïðåèçáðàí ÷ë.-êîð. ïðîô. ä-ð Äàìÿí Äàìÿíîâ, ä.ì.í.

Çà ñïèñàíèå “ÍÀÓÊÀ” ìîæåòå äà ñå àáîíèðàòå: Ëè÷íî â êàñàòà íà Ñúþçà íà ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿ,

1505 Ñîôèÿ, áóë. “Ìàäðèä” 39, òåë. (02) 943 19 86; (02) 944 11 57. Â êëîíîâåòå íà ÑÓÁ â ñòðàíàòà.

×ðåç ïîùåíñêè çàïèñ íà àäðåñ: 1505 Ñîôèÿ, áóë. “Ìàäðèä” 39 – ñï. “Íàóêà”,êàòî ïîñî÷èòå òî÷íèÿ ñè àäðåñ ñ ïîùåíñêè êîä. ×ðåç êàòàëîãà íà “ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÏÎÙÈ” ÅÀÄ

âúâ âñè÷êè ïîùåíñêè ñòàíöèè â Ñîôèÿ è ñòðàíàòà; êàò. ¹ 1513. ×ðåç ÄÎÁÈ ÏÐÅÑ ÅÎÎÄ íà òåë.(02) 963 30 81; (02) 963 30 82; http://www.dobipress.bg,

êàòàëîæåí ¹ 2012.Ãîäèøåí àáîíàìåíò:

20 ëâ. – ðåäîâåí; 10 ëâ. – çà ÷ëåíîâå íà ÑÓÁ; 5 ëâ. – çà ïåíñèîíåðè, äîêòîðàíòè è ñòóäåíòè; 40 åâðî/ù.ä. – çà ÷óæáèíà.

Àâòîðèòå íîñÿò îòãîâîðíîñò çà ñâîèòå ìàòåðèàëè. Èçðàçåíèòå îò òÿõ ìíåíèÿ ìîæå äà íå ñúâïàäàò ñ ìíåíèÿòà íàÑÓÁ è ðåäàêöèîííàòà êîëåãèÿ.

Òåêñòîâåòå, äîáðå ñòðóêòóðèðàíè, ñ ïîäçàãëàâèÿ è àêöåíòè, òðÿáâà äà ñà äî 12 ñòàíäàðòíè ñòðàíèöè, íàïèñàíè íàêîìïþòúð âúâ ôîðìàò “Word for Windows” èëè “Rich Text Format”, øðèôò Times New Roman, 12 ðt, 1 line spàcing.

Òàáëèöèòå è ôèãóðèòå òðÿáâà äà èìàò ïîðåäíà íîìåðàöèÿ. Äà ñå èçáÿãâà ïîâòàðÿíå íà äàííèòå îò òÿõ â òåêñòà íàñòàòèÿòà.

Ëèòåðàòóðàòà äà ñå ïîñî÷âà â êðàÿ íà ñòàòèÿòà, à â òåêñòà äà ñå äàäå â êâàäðàòíè ñêîáêè êàòî íîìåð îò ñïèñúêà,íàïðèìåð [1]. Ñïèñúêúò äà å îôîðìåí â ñúîòâåòñòâèå ñ ÁÄÑ.

Ïðèìåðè çà öèòèðàíå íà ðàçëè÷íè äîêóìåíòè Êíèãè: Ôàìèëèÿ íà àâòîðà, èíèöèàëè. Íàèìåíîâàíèå íà êíèãàòà. Ìÿñòî íà èçäàâàíå, èçäà-

òåëñòâî, ãîäèíà, ñòðàíèöè.Ìîí÷åâ, Í. Ì. Êîìóíèêàöèè è èíîâàöèîííè ïðîöåñè. Ñ., èçä. Òåõíèêà, 1992, 202 ñ.

Ñòàòèè îò Ôàìèëèÿ íà àâòîðà, èíèöèàëè. Íàèìåíîâàíèå íà ñòàòèÿòà. //Íàèìåíîâàíèå íà ñïèñà-ñïèñàíèÿ: íèåòî. Ãîäèíà, òîì, íîìåð, ñòðàíèöè.

Ìîí÷åâ, Í. Ì. Êà÷åñòâà íà èíôîðìàöèîííèòå ðåñóðñè – íàóêîìåòðè÷åí ïîäõîä çàîöåíêà. //Íàóêà, 2000, ¹2, ñ. 9-14.

Ñòàòèè â Ôàìèëèÿ íà àâòîðà, èíèöèàëè. Íàèìåíîâàíèå íà ñòàòèÿòà. Â: Íàèìåíîâàíèå íàñáîðíèê: ñáîðíèêà. Ìÿñòî íà èçäàâàíå, èçäàòåëñòâî, ãîäèíà, ñòðàíèöè.

Ãðèãîðîâà, Ì. “Öâåòíè” ñòèëèñòè÷íè òðîïè â åçèêà íà ïåðèîäè÷íèÿ ïå÷àò.- Â: Ñîöèîëèíãâèñòèêà è êîìóíèêàöèÿ. Ñ., Óíèâåðñèòåòñêî èçä., 1995, ñ. 122-128

Ðå÷íèê: Íàèìåíîâàíèå íà ðå÷íèêà. Ìÿñòî íà èçäàâàíå, èçäàòåëñòâî, ãîäèíà, òîì.Ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ åçèê, Ñ., èçä. íà ÁÀÍ, 1975, ò. 1.

Òåêñòîâåòå ñå ïðåäñòàâÿò â ðåäàêöèÿòà íà äèñêåòà, ïðèäðóæåíà ñ åäèí îòïå÷àòúê. Ìàòåðèàëè ñå ïðèåìàò è ïî e-mail íà àäðåñ [email protected] ïðè ïîëîæåíèå, ÷å ñà ïðèëîæåíè êàòî “attachment” â ãîðíèÿ ôîðìàò.

Êúì íàó÷íèòå ñòàòèè ñå ïðèëàãà ðåçþìå íà àíãëèéñêè åçèê äî 10 ðåäà, â êîåòî òî÷íî ñå èçëàãà öåëòà íà ñòàòèÿòàè îñíîâíèòå èçâîäè .

Ñòàòèè, îôîðìåíè íå ïî ïðàâèëàòà íà ñïèñàíèåòî, íÿìà äà áúäàò ðàçãëåæäàíè. Ðúêîïèñè íå ñå âðúùàò.Õîíîðàðè íà àâòîðèòå íå ñå èçïëàùàò.Ïðè ïðåïå÷àòâàíå íà ìàòåðèàëè îò „Íàóêà” å çàäúëæèòåëíî äà ñå öèòèðàò ñïèñàíèåòî è ñúîòâåòíèÿ àâòîð.

ÍÀÓÊÀ – êí. 2/2012, òîì XXIIÈçäàíèå íà Ñúþçà íà ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿ 1

Áðîÿò èçëåçå îò ïå÷àò íà 25.04.2012

Àäðåñ íà ðåäàêöèÿòà:1505 Ñîôèÿ, áóë. “Ìàäðèä” ¹39,

òåë. (02) 943 30 22; êàñà: (02) 943 19 86; ôàêñ: 944 15 90;e-mail: [email protected]; http://www.usb-bg.org;

ãëàñîâà ïîùà: 984040/4738ISSN 0861 3362

Ñúäúðæàíèå

ÍÀÓÊÀ2 / 2012

ÐÅÄÀÊÖÈÎÍÍÀ ÊÎËÅÃÈß: ÷ë.-êîð. Ñòåôàí Âîäåíè÷àðîâ (ãë. ðåäàêòîð); àêàä. Àëåêñàíäúð Àëåêñàíäðîâ; ïðîô. äôí Èñêðà Àðñåíîâà; àêàä.Ìèõàèë Âèäåíîâ; äîö. ä-ð Áîÿí Äèìèòðîâ (îòã. ðåäàêòîð íà áðîÿ); ïðîô. äõí Âåíåëèí Åí÷åâ; ïðîô. äòí Áîðèñ Éîâ÷åâ; äîö.ä-ð Âèîëåòà Ìèð÷åâà; ÷ë.-êîð. Åìèëèÿ Ïåðíèøêà; ïðîô. äôìí Äèìèòúð Ïóøêàðîâ; Ïåíêà Ëàçàðîâà (îòã. ñåêðåòàð).ÐÅÄÀÊÖÈÎÍÅÍ ÑÚÂÅÒ: àêàä. Àëåêñàíäúð Àëåêñàíäðîâ; äîö. ä-ð Àòàíàñ Àðíàóäîâ; ïðîô. äôí Èñêðà Àðñåíîâà; ïðîô. äáí Íèíà Áàêúðäæèåâà;äîö. ä-ð Áàíêî Áàíåâ; ïðîô. ä-ð Õèëìàð Âàëòåð (Ãåðìàíèÿ); ïðîô. äãí Ïåòúð Âàñèëåâ; äîö. ä-ð Èðåíà Âåë÷åâà; ïðîô. ä-ð Ãðèãîðèé Âåíåäèêòîâ(Ðóñèÿ); àêàä. Ìèõàèë Âèäåíîâ; ÷ë.-êîð. Ñòåôàí Âîäåíè÷àðîâ; ïðîô. äïí Ñàâà Äæîíåâ; äîö. ä-ð Áîÿí Äèìèòðîâ; ïðîô. äõí Âåíåëèí Åí÷åâ;ïðîô. ä-p Ðîáåðò Åñòèâàë (Ôðàíöèÿ); äîö. ä-ð Çëàòîæèâêà Çäðàâêîâà; äîö. ä-ð Áëàãîâåñòà Èâàíîâà; ïðîô. äòí Áîðèñ Éîâ÷åâ; äîö. ä-ð ÂèîëåòàÌèð÷åâà; ïðîô. ä-ð Áîÿí Ìóòàô÷èåâ (Ôðàíöèÿ); ïðîô. ä-ð Æèâêà Îâ÷àðîâà (Ãåðìàíèÿ); àêàä. Èëèÿ Ïàøåâ; ÷ë.-êîð.Åìèëèÿ Ïåðíèøêà; àêàä.Ïåòúð Ïîïèâàíîâ; ïðîô. äôìí Äèìèòúð Ïóøêàðîâ; ïðîô. ä-ð Èâàí Ñåêóëîâ (Ãåðìàíèÿ); ïðîô. äèí Ïëàìåí Öâåòêîâ; äîö. ä-ð Ëèëÿíà Öîíåâà;ïðîô. äèí Ðîñèöà ×îáàíîâà.ÊÎÐÅÊÒÎÐ: Ìàðãàðèòà Äîí÷åâà ÊÎÌÏÞÒÚÐÍÎ ÎÔÎÐÌËÅÍÈÅ: Ñâåòîñëàâ Äèìîâ ÏÅ×ÀÒÍÈÖÀ ÍÀ ÑÓÁ

ÏÎÇÈÖÈß ÍÀ Ó×ÅÍÈß Ìèõàèë Âèäåíîâ: Íîâèÿò çàêîí çà ðàçâèòèåòî íà àêàäåìè÷íèÿ ñúñòàâ: çà è ïðîòèâ ................... 3

ÑÂÅÒÎÂÍÀ ÍÀÓÊÀ Èâàí Àíãåëîâ: Íîáåëîâè íàãðàäè ïî èêîíîìè÷åñêè íàóêè çà 2011 ã. ............................................... 5

ÈÊÎÍÎÌÈÊÀ ÍÀ ÇÍÀÍÈÅÒÎ Ïîñòèãàíå íà èíòåëèãåíòåí ðàñòåæ: êàê íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ è èíîâàöèèòå äà ðàáîòÿò

çà Áúëãàðèÿ” ............................................................................................................................................. 10

ÍÀÓ×ÍÈ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÈß Àòàíàñ Àòàíàñîâ, Åìèëèÿ ×åíãåëîâà: Íàñåëåíèåòî íà Áúëãàðèÿ â íà÷àëîòî íà ÕÕ² âåê –

ñúñòîÿíèå è òåíäåíöèè .......................................................................................................................... 13 Ïëàìåí Àíãåëîâ: Êîñìè÷åñêèòå òåõíîëîãèè è èíôîðìàöèîííîòî îáùåñòâî ................................ 20

ÍÀÓÊÀ È ÅÒÈÊÀ Åëåíà Ïåòðîâà: Ïðè÷èíè çà íàðóøàâàíå íà åòè÷íèòå ñòàíäàðòè â áúëãàðñêàòà íàóêà ............... 25

ÏÐÈËÎÆÍÈ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÈß Ïàâëèíà Äîëàøêà, Ïåòÿ Êàáàäæîâà-Õðèñòîâà: Ãðàäèíñêèÿò îõëþâ – áîãàò èçòî÷íèê

íà àêòèâíè êîìïîíåíòè .......................................................................................................................... 29

ÏÐÎÁËÅÌÈ ÍÀ ÂÈÑØÅÒÎ ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈÅ Ðîñèöà Ñàðäæåâà: Ïå÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿ è îáó÷åíèåòî âúâ âèñøèòå ó÷èëèùà ........................ 32 Êèðèë Áîÿíîâ, Ïåòêî Ðóñêîâ: Îáó÷åíèå â îáëàñòòà íà ìåäèöèíñêàòà èíôîðìàòèêà:

ïðåäèçâèêàòåëñòâî è âúçìîæíîñòè çà áúëãàðñêèòå âèñøè ó÷èëèùà ............................................... 36

ÒÐÈÁÓÍÀ ÌËÀÄÈÒÅ Ïåíêà Ëàçàðîâà: Ãîäèøíèòå íàãðàäè è ñòèïåíäèè íà ôîíäàöèÿ „Åâðèêà” – ïîäêðåïà íà

òàëàíòëèâèòå ìëàäè õîðà ....................................................................................................................... 41 Èâàí Ìîíîâ, Èâàéëî Äèìîâ: Aëãîðèòúì è ñîôòóåð çà ðàç÷èòàíå íà çàïèñ îò áîðäíèòå

ñðåäñòâà çà îáåêòèâåí êîíòðîë íà ñàìîëåò ........................................................................................ 44 Ðîêñàíà Ìèí÷åâà: Ìëàäèÿò ñïåöèàëèñò íà áúäåùåòî ...................................................................... 50 Íàòàøà Èâàíîâà: Îáðàçîâàòåëåí ïðîåêò “Äæîðäàíî Áðóíî – ôèëîñîô è àñòðîíîì” ................. 51

ÏÎÃËÅÄ ÊÚÌ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÈÑÒÎÐÈß Öâåòàíà Âåëè÷êîâà: Ïðàçíóâàíåòî â Áúëãàðèÿ íà 3 ìàðò – Äåíÿò íà îñâîáîæäåíèåòî ............ 55 Ìèðîñëàâ Ìàðêîâ: Ãðèâíè çà êðàêà îò Ìèçèÿ è Òðàêèÿ ................................................................... 58

ÀÊÒÓÀËÍÀ ÈÍÔÎÐÌÀÖÈß Âåíåòà Êîöåâà: Ïðîåêò „OBSERVE” – óêðåïâàíå è ðàçâèòèå íà äåéíîñòèòå çà íàáëþäåíèÿ

íà Çåìÿòà çà îêîëíàòà ñðåäà â ðàéîíà íà Áàëêàíèòå ...................................................................... 62

ÑÒÀÍÎÂÈÙÅ Äåòåëèí Äà÷åâ: Îòíîñíî äîáèâà íà øèñòîâ ãàç ................................................................................. 64

ÃÎÄÈØÍÈÍÈ Äàìÿí Äàìÿíîâ: 70-ãîäèøåí þáèëåé íà ÷ë.-êîð. Àíãåë Ïîïîâ ........................................................ 66 Êðóì Êîëåíöîâ: Äîö. ä-ð Ñòåôàí Áàëàáàíîâ íà 80 ãîäèíè .............................................................. 66 Àíãåë ×àóøåâ: Ïðîôåñîð Êðóì Àëåêñàíäðîâ, äîêòîð íà èêîíîìè÷åñêèòå íàóêè, íà 80 ãîäèíè .... 67

ÍÀÓ×ÍÈ ÈÇßÂÈ Â ÑÓÁ .................................................................................................................................. 69

ÊÍÈÃÎÏÈÑ ...................................................................................................................................................... 70

ÍÀÓÊÀ – êí. 2/2012, òîì XXIIÈçäàíèå íà Ñúþçà íà ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿ2

NAUKA (SCIENCE)Bi-monthly publication of the Union of Scientists in Bulgaria – a voluntary non-governmental organization unifying scientists from different domains; withheadguarters in Sofia and branches in Bulgaria´s bigger towns.

Contents

Printed on 26.04.2012

Address of Editoral Office:Blvd. Madrid 39, 1505 Sofia, BulgariaTel. (+3592) 943 30 22; Fax: (+3592) 944 15 90Voice mail: 984040/4738; email: [email protected]

Subscription fee for abroad is 40 Euro. Subscription can be made at the address ofthe Editoral Board of SCIENCE, or by a bank transfer to Bulbank, Sofia, Bulgaria, account ¹1100 415 511 code: 621 962 14, Union of Scientists in Bulgaria, SCIENCE bimonthly. Adver-tisement fares are up to 3 Euro/Dollars per square cm.

EDITORIAL BOARD: Cor. Mem. Stefan Vodenicharov (editor-in-chief); Acad. Alexander Alexandrov; Prof. Iskra Arsenova, D.Sc.; Acad. Michail Videnov;Assoc. Prof. Boyan Dimitrov, Ph.D. (editor of the issue); Prof. Venelin Enchev, D.Sc.; Prof. Boris Yovchev, D.Sc.; Assoc. Prof. Violeta Mircheva, Ph.D.; Cor.Mem. Emilia Pernishka; Prof. Dimitar Pushkarov, D.Sc.; Penka Lazarova (Executive Secretary).EDITORIAL COUNCIL: Acad. Alexander Alexandrov; Assoc. Prof. Atanas Arnaudov, Ph.D; Prof. Iskra Arsenova, D.Sc.; Prof. Nina Bakardjieva, D.Sc.;Assoc. Prof. Banko Banev, Ph.D.; Prof. Hilmar Walter, DSc (Germany); Prof. Peter Vassilev, D.Sc.; Assoc. Prof. Irena Velcheva, Ph.D.; Prof. GrigoriiVenediktov, DSc (Russia); Acad. Michail Videnov, D.Sc.; Cor. Mem. Stefan Vodenicharov; Prof. Sava Djonev, D.Sc.; Assoc. Prof. Boyan Dimitrov, Ph.D.;Prof. Venelin Enchev, D.Sc.; Prof. DSc Robert Estivals (France); Assoc. Prof. Zlatojivka Zdravkova, Ph.D.; Assoc. Prof. Blagovesta Ivanova, Ph.D.; Prof.Boris Yovchev, D.Sc.; Assoc. Prof. Violeta Mircheva, Ph.D.; Prof. Boyan Mutaftschiev, DSc (France); Prof. Jivka Ovtcharova, D.Sc. (Germany); Acad. IliaPashev; Cor. Mem. Emilia Pernishka; Acad. Petar Popivanov; Prof. Dimitar Pushkarov, D.Sc.; Prof. Ivan Sekoulov, D.Sc. (Germany); Prof. Plamen Tzvetkov,D.Sc.; Assoc. Prof. Liliana Tsoneva, Ph.D.; Prof. Rositza Chobanova, D.Sc.PROOF-READER: Margarita Doncheva PRE-PRINTING: Svetoslav Dimov PRINTING: USB Printing House

POSITION OF THE RESEARCHER Michail Videnov: The New Law on Academic Staff Career Development: Pros and Cons ................... 3

WORLD SCIENCE Ivan Angelov: Nobel Prizes in Economic Sciences 2011 ........................................................................ 5

ECONOMY OF KNOWLEDGE Achieving an Intelligent Growth: How Research and Innovation Could Work for Bulgaria .................. 10

SCIENCE RESEARCH Atanas Atanassov, Emilia Chengelova: Population of Bulgaria at the Beginning of the ÕÕ²

Century – Status and Trends ................................................................................................................... 13 Plamen Angelov: Space Technologies and Information Society .......................................................... 20

SCIENCE AND ETHICS Elena Petrova: Reasons for Violating of Ethical Standards in Bulgarian Science .............................. 25

APPLIED RESEARCH Pavlina Dolashka, Petya Kabadjova-Christova: The Garden Snail – A Rich Source of Active

Components .............................................................................................................................................. 29

HIGHER EDUCATION ISSUES Rossitza Sardjeva: Printed Communication and Higher Education .................................................... 32 Kiril Boyanov, Petko Ruskov: Medical Informatics Education: Challenges and Opportunities

for Medical Universities in Bulgaria ......................................................................................................... 36

THE FLOOR TO THE YOUNG PEOPLE Penka Lazarova: “Evrika” Foundation Annual Awards – Support for Talented Young People ............. 41 Ivan Monov, Ivailo Dimov: Algorithm and Software for Readout of Recording from an Aircraft’s

Flight Data Recorder ................................................................................................................................. 44 Roksana Mincheva: The Young Specialist of the Future ....................................................................... 50 Natasha Ivanova: Educational Project “Giordano Bruno – Philosopher and Astronomer” ................. 51

GLANCE AT BULGARIAN HISTORY Tzvetana Velichkova: How Bulgaria Celebrates the 3rd of March – The Liberation Day ..................... 55 Miroslav Markov: Ankle Braclets from Misia and Thracia ...................................................................... 58

CURRENT INFORMATION Veneta Kotzeva: The „OBSERVE” Project – Enhancing and Developing Activities for the

Observation of the Earth in the Balkan Region Environment ................................................................. 62

POINT OF VIEW Detelin Dachev: On the Extraction of the Shale Oil ................................................................................. 64

ANNIVERSARIES Damyan Damyanov: 70th Jubilee of Prof. Angel Popov, Cor. Member of BAS ....................................... 66 Krum Kolentzov: Assoc. Prof. Stefan Balabanov, DSc at 80 .................................................................. 66 Angel Chaushev: 80th Anniversary of Professor Krum Alexandrov, Doctor of Economics .................... 67

SCIENTIFIC EVENTS AT USB .......................................................................................................................... 69

BOOK REVIEW ................................................................................................................................................ 70


Ïîçèöèÿ íà ó÷åíèÿ

ÍÎÂÈßÒ ÇÀÊÎÍ ÇÀ ÐÀÇÂÈÒÈÅÒÎ ÍÀÀÊÀÄÅÌÈ×ÍÈß ÑÚÑÒÀÂ: ÇÀ È ÏÐÎÒÈÂ

Àêàä. Ìèõàèë ÂèäåíîâÍà 21.05.2010 ã. âëåçå â ñèëà äúëãîî÷àêâàíè-ÿò Çàêîí çà ðàçâèòèåòî íà àêàäåìè÷íèÿ ñúñòàâ âÐåïóáëèêà Áúëãàðèÿ. Òîé çàìåíè Çàêîíà çà íàó÷-íèòå ñòåïåíè è íàó÷íèòå çâàíèÿ, ïðèåò ïðåç 70-òå ãîäèíè íà ÕÕ â. è ìíîãîêðàòíî ïîïðàâÿí ñëåäòîâà. Òúé êàòî 17 ãîäèíè áÿõ ÷ëåí íà åäèí îò òî-ãàâàøíèòå ñïåöèàëèçèðàíè íàó÷íè ñúâåòè è 7 ãî-äèíè îò òÿõ áÿõ íåãîâ ïðåäñåäàòåë (íà Ñïåöèà-ëèçèðàíèÿ íàó÷åí ñúâåò ïî åçèêîçíàíèå ïðèÂÀÊ), ïîçíàâàì îòëè÷íî ïëþñîâåòå è ìèíóñèòåíà òîçè âå÷å îòìåíåí çàêîí. Îò ì. ìàé 2010 ã.çàïî÷íà äà ôóíêöèîíèðà íîâèÿò çàêîí è âå÷å íÿ-êîëêî ïúòè ó÷àñòâàì â íîâèòå èçáîðíè ñòðóêòó-ðè, íàðè÷àíè æóðèòà. Çàïî÷âàì ñ òåçè ñâåäåíèÿçà ñåáå ñè, çà äà ïîêàæà íà ÷èòàòåëèòå, ÷å ïîçíà-âàì íåùàòà îòâúòðå è çàòîâà ñè ðàçðåøàâàì äàïðàâÿ ñðàâíåíèÿ.

1. Çà îòìåíåíèÿ Çàêîí çà íàó÷íèòå ñòåïå-íè è íàó÷íèòå çâàíèÿ

Îñíîâíèòå àòàêè ñðåùó íåãî áÿõà, ÷å å ìíîãîñòàð è ïðàâè ïðîöåäóðèòå áàâíè è ìóäíè. Îò âèñ-øèòå ó÷åáíè çàâåäåíèÿ ïðîòåñòèðàõà, ÷å èì å èç-çåòà ôóíêöèÿòà äà ïîâèøàâàò ñàìè êàäðèòå ñè.

Â òîâà, ÷å åäèí çàêîí å ñòàð, íå áèâà äà ñåâèæäà íèùî ëîøî. Äà ñè ïðèïîìíèì, ÷å âÀíãëèÿ è ñåãà äåéñòâàò çàêîíè îò âðåìåòî íàØåêñïèð. Âÿðíî å, ÷å àíãëèéñêèòå çàêîíè íå ñåèçãîòâÿò è ïðèåìàò îò íàøåòî Íàðîäíî ñúáðà-íèå, íî çà åäèí çàêîí å âàæíî äà íå å îñòàðÿë, à÷å å ñòàð – òîâà íÿìà íèêàêâî çíà÷åíèå.

Â ñòàðèÿ çàêîí íàó÷íèòå ñòåïåíè è çâàíèÿ ñåäàâàõà îò ñïåöèàëíà Âèñøà àòåñòàöèîííà êîìè-ñèÿ, êîÿòî ñå íàçíà÷àâàøå ñ ïîäïèñà íà ìèíèñ-òúð-ïðåäñåäàòåëÿ. Íÿêîè õîðà â òîâà âèäÿõà âúç-ìîæíîñòè çà ïàðòèéíî è ãðóïîâî âìåøàòåëñòâîâ èçðàñòâàíåòî íà íàó÷íèòå êàäðè. Â ìîÿòà ïðàê-òèêà å èìàëî åäèíè÷íè ñëó÷àè íà ïðîïàäíàëèêàíäèäàòè ïðè òàéíèÿ âîò â Ñïåöèàëèçèðàíèÿ íà-ó÷åí ñúâåò, êîèòî âúïðåêè òîâà ñà èçáèðàíè îòÍàó÷íàòà êîìèñèÿ è óòâúðæäàâàíè îò Ïðåçèäè-óìà íà ÂÀÊ. Íåùî ïîâå÷å: èìàëè ñìå ñëó÷àè íàïðîïàäíàëè êàíäèäàòè è â ÑÍÑ, è â ÍÊ, à Ïðå-çèäèóìúò, êúäåòî íÿìà ñïåöèàëèñòè ïî íàøèòåíàóêè (èëè èìà ñàìî 1-2), èì ïðèñúæäà èñêàíà-òà íàó÷íà òèòëà. Òîâà ãî íàìèðàì çà ãîëÿì íå-äîñòàòúê íà ñåãà îòìåíåíèÿ Çàêîí çà íàó÷íèòåñòåïåíè è íàó÷íèòå çâàíèÿ.

Åäíà ïðîöåäóðà ïî ñòàðèÿ çàêîí òðàåøå ñðåä-íî îêîëî 1 ãîäèíà. Ðåöåíçåíòèòå èìàõà óçàêîíåíäúëúã ñðîê, íî âúïðåêè òîâà òå äîïúëíèòåëíî ãîóäúëæàâàõà è íèêîé íå ìîæåøå äà èì ñå áúðêà.Èìàì íåïðèÿòíè ñïîìåíè îò áàâíè ðåöåíçåíòè,

êîèòî ñà ïðîâëè÷àëè íåùàòà ïîâå÷å îò ãîäèíà.Òîâà ñúùî áåøå íåäîñòàòúê íà ñòàðàòà ñèñòåìà.

Íåäîñòàòúê áåøå è ôàêòúò, ÷å ðåøåíèåòî íàÏðåçèäèóìà íà ÂÀÊ íå ìîæåøå äà ñå îáæàëâàíèêúäå – äîðè è â ñúäà. Ìîæåøå äà ñå âúçðàçÿâàñàìî ñðåùó äîïóñíàòè ïðîöåäóðíè íàðóøåíèÿ.

Â ïî-ñòàðè âðåìåíà ñå èñêàõà êàäðîâè õàðàê-òåðèñòèêè, êîèòî ñëåä òîâà áÿõà çàìåíåíè ñ ÷èñ-òî ïåäàãîãè÷åñêè, êîãàòî ñòàâàøå äóìà çà ïðî-ôåñîðè è äîöåíòè. Âúçäúðæàì ñå äà êîìåíòèðàìòîâà èçèñêâàíå, çàùîòî íèêîé íå ìó îòäàâàøå íÿ-êàêâî çíà÷åíèå.

Ïîëîæèòåëíîòî íà ñòàðèÿ çàêîí áåøå òîâà, ÷åìíîãî õîðà îãëåæäàõà (è ãëàñóâàõà òàéíî) êàí-äèäàòóðèòå è òîâà ïðàâåøå ñóáåêòèâèçìà ìèíè-ìàëåí. Îñâåí òîâà ïðèäîáèòàòà íàó÷íà òèòëà ñòà-âàøå íàöèîíàëíà.

2. Çà ñåãà äåéñòâàùèÿò íîâ çàêîíÒîé ïðåìàõíà ÂÀÊ è ñúñðåäîòî÷è èçáîðèòå â

ò.íàð. æóðèòà. Ïðåçóìïöèÿòà áåøå ñúîòâåòíè-ÿò êàíäèäàò (êàíäèäàòè) äà ñå èçáèðà îò äåéñòâè-òåëíèòå ñïåöèàëèñòè ïî ñúîòâåòíèòå ïðîáëåìèâ íàó÷íàòà îáùíîñò. Â ïúðâîíà÷àëíèòå ïðîåêòèñå òâúðäåøå, ÷å æóðèòàòà ùå ñå ôîðìèðàò ñ ïî-ìîùòà íà áåçïðèñòðàñòíèÿ êîìïþòúð íà ïðèí-öèïà íà ëîòàðèÿòà. Ñåãà å íàñòúïèëî ïîáúëãàðÿ-âàíå: êàíäèäàòúò íà ïðàêòèêà ñàì ñè ñúáèðà ñúñ-òàâà, à ðåêòîðúò (èëè äèðåêòîðúò íà èíñòèòóòà)ñàìî ãî ïîäïèñâà, íèùî ÷å óæ ìèíàâà ïðåç ôà-êóëòåòñêè èëè íàó÷íè ñúâåòè. Òîâà å ñåðèîçåííåäîñòàòúê íà íîâèÿ çàêîí.

Íà âòîðî ìÿñòî ñðåä íåäîñòàòúöèòå ùå ïîñ-òàâèì ñàìèÿ àêò íà ãëàñóâàíåòî. Òîâà ñòàâà ñ ïóá-ëè÷íî ÿâíî âäèãàíå íà ðúêà. Îòìåíåí å òàéíèÿòâîò. Ëþáîïèòåí ñúì äàëè çà èçìèíàëîòî âðåìåñëåä 21.05.2010 ã. íÿêúäå èìà âäèãíàòà ðúêà çàîòðèöàòåëåí âîò! Òîâà å âòîðîòî ïîáúëãàðÿâàíåíà íåùàòà.

Âñÿêà åäíî îò 53-òå âèñøè ó÷åáíè çàâåäåíèÿ,íàðîèëè ñå ó íàñ, âå÷å ìîæå äà ñè ïðîèçâåæäàäîöåíòè è ïðîôåñîðè. Êðèòåðèèòå ñòàíàõà íåï-ðîçðà÷íè. Íàó÷íèòå òèòëè ñå äåâàëâèðàõà. Íå åíóæíî êîé çíàå êàêâî âúîáðàæåíèå, çà äà ñè ïðåä-ñòàâèì êàêâè ñèëè äèåéñòâàò íà ìåñòíî íèâî èêàê ùå ñå ïîêðèåì ñ ïðîôåñîðè, êîèòî ùå ñà òà-êèâà ñàìî ïî òèòëà. Çà òîâà ñúäåéñòâà ìíîãî ñèë-íî íåãëèæèðàíåòî íà íàó÷íàòà ñòåïåí äîêòîð íàíàóêèòå – â ìèíàëîòî òÿ ïðåöåæäàøå êàíäèäà-òèòå.

Èìà è íÿêîè ïîõâàëíè íîâîâúâåäåíèÿ: âñè÷-


Ñâåòîâíà íàóêà

êè ÷ëåíîâå íà æóðèòî äàâàò ïèñìåíè ñòàíîâèùà,êîèòî çàåäíî ñ ðåöåíçèèòå ñå êà÷âàò íà ñàéòà íàñúîòâåòíîòî çàâåäåíèå. Öåëè ñå è ñå ïîñòèãàïðîçðà÷íîñò.

Íàáëþäàâàìå è äðóãè óâëå÷åíèÿ. Îò íàé-âè-ñîêî ìÿñòî ñå íàñòîÿâà ïðîôåñîðñêîòî çâàíèå äàñå ïðèñúæäà íà ìëàäè õîðà. Òîâà ìè èçãëåæäàñòðàííî, çàùîòî áè ñëåäâàëî äà ãî ïîëó÷àâà âñå-êè, êîéòî ãî å çàñëóæèë. À çàñëóãàòà å åäíà: íàï-ðàâåíè íàó÷íè ïðèíîñè è äîêàçàíî ïðèñúñòâèåâ íàó÷íîòî ïîïðèùå.

Ñåãà ñà â õîä ñòîòèöè ïðîöåäóðè. Õîðàòà áúð-çàò, çàùîòî óñåùàò çàíèæåíèåòî íà êðèòåðèèòå.

Ïîêðàé íàèñòèíà çàñëóæàâàùèòå ó÷åíè ïîâäèã-íàõà êðàê è õîðà áåç äîñòàòú÷íî îñíîâàíèå. Èìàîïàñíîñò äà èçðàâíèì êàäúðíèòå è íåêàäúðíèòåè äà ïîêðèåì ñòðàíàòà ñ ôàëøèâè ïðîôåñîðè.Òîâà íÿìà äà ïîâèøè íàó÷íîòî íè íèâî, à ðåøè-òåëíî ùå ãî ïîíèæè. Íå ðàçáèðàì çàùî ïðîôå-ñîð òðÿáâà äà ñå ñòàâà ëåñíî!?

Â íîâèÿ çàêîí èìà îïèò äà ñå èçáàâèì îò âå÷-íèòå àñèñòåíòè áåç íàó÷íà ñòåïåí. Ëþáîïèòåíñúì êîãà òîçè ïóíêò ùå áúäå èçâàäåí ïðè íÿêîÿîò áúäåùèòå êîðåêöèè.

Ïèòàì ñå è äðóãî: äàëè íå ðàçðóøèõìå êúùà-òà, çà äà ïîñòðîèì êîëèáà?

Òðåòà íàöèîíàëíà êîíфåðåíöèÿ пî àðõåîëîãèÿ, èñòîðèÿ è êóëòóðåí òóðèçъì

ÏÚÒÓÂÀÍÅ ÊÚÌ ÁÚËÃÀÐÈß

„ÁÚËÃÀÐÈß Â ÑÂÅÒÎÂÍÎÒÎ ÊÓËÒÓÐÍÎ ÍÀÑËÅÄÑÒÂÎ“ Øóìåí, 17–19 ìàé 2012 ã.

ÎÐÃÀÍÈÇÀÒÎÐÈ: ÑÚÞÇ ÍÀ Ó×ÅÍÈÒÅ Â ÁÚËÃÀÐÈß

ÎÁÙÈÍÀ ØÓÌÅÍ

ÍÀÖÈÎÍÀËÅÍ ÀÐÕÅÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈ ÈÍÑÒÈÒÓÒ Ñ ÌÓÇÅЙ ÏÐÈ ÁÀÍ

ØÓÌÅÍÑÊÈ ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒ „ÅÏ. ÊÎÍÑÒÀÍÒÈÍ ÏÐÅÑËÀÂÑÊÈ“

ÐÅÃÈÎÍÀËÅÍ ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈ ÌÓÇÅЙ – ØÓÌÅÍ

ТЕМÀТИЧÍИ ПОЛЕТÀ:

Çîрàòà íà чîвåшкàòà цèвèлèзàцèÿ è íåйíèòå прîåкцèè върху òåрèòîрèÿòà íà дíåшíà Бългàрèÿ – èсòîрèÿ è àрхåîлîгèÿ íà бългàрскèòå зåìè прåз прàèсòîрèчåскàòà åпîхà è Àíòèчíîсòòà

Исòîрèÿ, кулòурà è àрхåîлîгèÿ íà Срåдíîвåкîвíà Бългàрèÿ Бългàрскèòå зåìè è бългàрèòå прåз рàííèòå вåкîвå íà îсìàíскîòî влàдèчåсòвî è прåз

åпîхàòà íà Възрàждàíåòî Първîòî грàждàíскî чåсòвàíå íà Св. Св. Êèрèл è Мåòîдèй прåз åпîхàòà íà

Възрàждàíåòî Исòîрèÿ è кулòурà íà Íîвà è Съврåìåííà Бългàрèÿ Музåîлîгèÿ è гàлåрèсòèкà Бългàрскîòî кулòурíî íàслåдсòвî è òурèзìà – рåàлíîсòè, òåíдåíцèè è възìîжíîсòè

зà рàзвèòèå

ÀДРЕС ÇÀ ДОÊЛÀДЧИЦИ И ÍÀÓЧÍО ÓЧÀСТИЕ Прîф. Ивàí Йîрдàíîв

Àрхåîлîгèчåскè èíсòèòуò ул. „Гåíåрàл Тîшåв” №4

9701 Шуìåí Тåл.: (054) 86 32 17

E-mails: [email protected] [email protected]

Íà èíòåрíåò àдрåс

http://www.usb-bg.org/Patuvane_kam_Bulgaria прîвåрÿвàйòå зà пîслåдíèòå съîбщåíèÿ è èíфîрìàцèÿ зà учàсòèå.



The Sveriges Riksbank Prize in EconomicSciences in Memory of Alfred Nobel 2011

ÍÎÁÅËÎÂÈ ÍÀÃÐÀÄÈ ÏÎ ÈÊÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÈ ÍÀÓÊÈÇÀ 2011 Ã.

×ë.-êîð. Èâàí Àíãåëîâ,ÈÈÈ – ÁÀÍ

Íîáåëîâè íàãðàäè ïî èêîíîìè÷åñêè íàóêè ñà ïðèñúæäàíè äî ñåãà 43 ïúòè (îò 1969 äî 2011 ã.)íà 69 ëàóðåàòè. Ïúðâèòå ëàóðåàòè ïðåç 1969 ã. ñà Ðàãíàð Ôðèø îò Íîðâåãèÿ è ßí Òèíáåðãåí îò

Õîëàíäèÿ.Íîáåëîâàòà íàãðàäà ïî èêîíîìèêà çà 2011 ã. áåøå ïðèñúäåíà íà äâàìà èçòúêíàòè àìåðèêàíñêèó÷åíè èêîíîìèñòè: Òîìàñ Äæ. Ñàðäæúíò è Êðèñòîôúð À. Ñèìñ. Òîìàñ Äæ. Ñàðäæúíò (Tho-mas J. Sargent) å ðîäåí ïðåç 1943 ã. â Ïàñàäåíà, ÑÀÙ. Çàùèòàâà PhD â 1968 ã. â Õàðâàðäñêèÿ

óíèâåðñèòåò â Êåìáðèäæ. Ïðîôåñîð å ïî èêîíîìèêà è áèçíåñ â Íþéîðêñêèÿ óíèâåðñèòåò.Êðèñòîôúð À. Ñèìñ (Christopher A. Sims) å ðîäåí ïðåç 1942 ã. âúâ Âàøèíãòîí, ÑÀÙ. Çàùèòàâà

PhD â 1968 ã. â Õàðâàðäñêèÿ óíèâåðñèòåò â Êåìáðèäæ. Ïðîôåñîð å ïî èêîíîìèêà è áàíêîâîäåëî â Ïðèíñòúíñêèÿ óíèâåðñèòåò â Ïðèíñòúí.

Äâàìàòà ó÷åíè ïîëó÷àâàò Íîáåëîâà íàãðàäà çà òåõíèòå åìïèðè÷íè èçñëåäâàíèÿ ïîïðè÷èíèòå è ñëåäñòâèÿòà â ìàêðîèêîíîìèêàòà1.

Òîìàñ Äæ. Ñàðäæúíò

Photo: U. Montan

Êðèñòîôúð À. Ñèìñ

Photo: U. Montan

Èçêóñòâîòî çà ðàçãðàíè÷àâàíå ìåæäó ïðè-÷èíà è ñëåäñòâèå â ìàêðîèêîíîìèêàòà

Êàê âðåìåííîòî ïîâèøåíèå íà ëèõâåíèÿ ïðî-öåíò èëè íàìàëåíèåòî íà äàíúêà âëèÿÿò âúðõóÁÂÏ è èíôëàöèÿòà? Êàêâî ñå ñëó÷âà, àêî öåí-òðàëíàòà áàíêà ïðîìåíÿ çà äúëãî èíôëàöèîííà-òà ñè öåë èëè ïðàâèòåëñòâîòî ïðîìåíÿ öåëòà ñèçà áþäæåòåí áàëàíñ? Òàçãîäèøíèòå ëàóðåàòè ïîèêîíîìè÷åñêè íàóêè ñà ðàçðàáîòèëè ìåòîäè çàíàìèðàíå íà îòãîâîð íà òåçè è ìíîãî äðóãè âúï-

ðîñè îòíîñíî ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíèòå âçàèìíèâðúçêè ìåæäó èêîíîìè÷åñêà ïîëèòèêà è ðàçëè÷-íè ìàêðîèêîíîìè÷åñêè ïðîìåíëèâè êàòî ÁÂÏ,èíôëàöèÿ, çàåòîñò è èíâåñòèöèè.

Èêîíîìèêàòà âèíàãè å ïîä âëèÿíèåòî íà íåï-ðåäâèäåíè ñúáèòèÿ. Öåíàòà íà ñóðîâèÿ ïåòðîëíàðàñòâà íåî÷àêâàíî, öåíòðàëíàòà áàíêà îïðåäå-ëÿ ëèõâåí ïðîöåíò, íåïðåäâèäåí îò çàåìàòåëèòåè êðåäèòîðèòå, èëè ïîòðåáëåíèåòî íà äîìàêèí-ñòâàòà íàìàëÿâà âíåçàïíî. Òàêèâà íåî÷àêâàíè ñú-

1 Òîçè òåêñò å íàïèñàí íà îñíîâàòà íà èíôîðìàöèÿòà çà äâàìàòà ëàóðåàòè â ñàéòà çà Íîáåëîâèòå íàãðàäèhttp://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/2011/ (áåë. àâò.).



áèòèÿ îáèêíîâåíî ñå íàðè÷àò øîêîâå. Èêîíîìè-êàòà ñå âëèÿå ñúùî îò ïî-äúëãîñðî÷íè èçìåíå-íèÿ êàòî ïðîìÿíà â ïàðè÷íàòà ïîëèòèêà êúì ïî-ñòðèêòíè àíòèèíôëàöèîííè ìåðêè èëè êúì áþä-æåòíà ïîëèòèêà ñ ïî-ñòðîãè ïðàâèëà. Åäíà îòãëàâíèòå çàäà÷è íà ìàêðîèêîíîìè÷åñêèòå èç-ñëåäâàíèÿ å äà ñå ðàçáåðå êàê øîêîâåòå è ïîñòî-ÿííèòå ïðîìåíè â èêîíîìè÷åñêàòà ïîëèòèêà âëè-ÿÿò íà ìàêðîèêîíîìè÷åñêèòå ïðîìåíëèâè â êðàò-êî- è äúëãîñðî÷åí õîðèçîíò. Èçñëåäâàíèÿòà íàäâàìàòà Íîáåëîâè ëàóðåàòè ñå îêàçàõà ìíîãî ïî-ëåçíè çà òàçè öåë. Ñàðäæúíò íè ïîìîãíà äà ðàç-áåðåì ðåçóëòàòèòå îò ïîñòîÿííèòå ïðîìåíè â èêî-íîìè÷åñêàòà ïîëèòèêà, à Ñèìñ ñå ôîêóñèðà âúð-õó ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà øîêîâåòå â ðàçëè÷íè-òå ñåêòîðè íà èêîíîìèêàòà.

Äâóïîñî÷íè âçàèìîîòíîøåíèÿ è ïðåîáëà-äàâàùè î÷àêâàíèÿ

Åäíà îò òðóäíîñòèòå ïðè îïèòèòå äà ñå ðàç-áåðå êàê èêîíîìèêàòà ôóíêöèîíèðà å â òîâà, ÷åâçàèìîîòíîøåíèÿòà ñà ÷åñòî äâóïîñî÷íè. Äàëèñàìî ïîëèòèêàòà âëèÿå âúðõó èêîíîìè÷åñêîòîðàçâèòèå èëè èìà è îáðàòíà ïðè÷èííî-ñëåäñòâå-íà âðúçêà? Åäíà îò ïðè÷èíèòå çà òîâà äâóñìèñ-ëèå å, ÷å êàêòî ÷àñòíèòå, òàêà è ïóáëè÷íèòå ñòî-ïàíñêè àãåíòè ãëåäàò àêòèâíî íàïðåä. Î÷àêâà-íèÿòà íà ÷àñòíèÿ ñåêòîð çà áúäåùàòà ïîëèòèêàâëèÿÿò âúðõó äíåøíèòå ðåøåíèÿ ïî çàïëàòèòå,öåíèòå è èíâåñòèöèèòå, äîêàòî ðåøåíèÿòà ïîèêîíîìè÷åñêàòà ïîëèòèêà ñå ñúîáðàçÿâàò ñ î÷àê-âàíèÿòà çà ïðîöåñèòå â ÷àñòíèÿ ñåêòîð.

ßñåí ïðèìåð çà äâóïîñî÷íî âçàèìîîòíîøå-íèå å èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå â íà÷àëîòî íà 80-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿ âåê, êîãàòî ìíîãî ñòðàíèïðåíàñî÷èõà ñâîÿòà ïîëèòèêà çà áîðáà ñðåùó èí-ôëàöèÿòà. Òàçè ïðîìÿíà áåøå êàòî ðåàêöèÿ íàèêîíîìè÷åñêèòå ñúáèòèÿ ïðåç 70-òå ãîäèíè, êî-ãàòî èíôëàöèÿòà ñå ïîâèøè ïîðàäè ïî-âèñîêèòåöåíè íà ïåòðîëà è ïî-íèñêîòî ïîâèøåíèå íà ïðî-èçâîäèòåëíîñòòà. Ñëåäîâàòåëíî òðóäíî å äà ñå îï-ðåäåëè äàëè ïîñëåäâàëèòå ïðîìåíè â èêîíîìè-êàòà ñà ðåçóëòàò îò ïðîìåíè â ïîëèòèêàòà èëè ïî-ðàäè ëåæàùè â îñíîâàòà ôàêòîðè èçâúí êîíòðî-ëà íà ïàðè÷íàòà è ôèñêàëíàòà ïîëèòèêà, êîèòî,íà ñâîé ðåä, ïðåäèçâèêâàò ðàçëè÷íà ïîëèòèêà.

Åäèí îò íà÷èíèòå çà èçñëåäâàíå íà åôåêòèòåîò èêîíîìè÷åñêàòà ïîëèòèêà ìîæå äà áúäå ïðî-âåæäàíåòî íà êîíòðîëèðàíè åêñïåðèìåíòè. Íàïðàêòèêà îáà÷å ðàçëè÷íèòå ïîëèòèêè íå ìîãàò äàñå ïðèïèñâàò ïðîèçâîëíî è ìåõàíè÷íî íà ðàç-ëè÷íè ñòðàíè, êàêòî â ïðîäúëæåíèå íà ìíîãî ãî-äèíè ïðàâåõà è ïðàâÿò ÌÂÔ, Ñâåòîâíàòà áàíêàè äðóãè ìåæäóíàðîäíè ôèíàíñîâè èíñòèòóöèè.Ñëåäîâàòåëíî ìàêðîèêîíîìè÷åñêèòå èçñëåäâàíèÿñà äëúæíè äà èçïîëçâàò èñòîðè÷åñêè äàííè. Íàé-âàæíèÿò ïðèíîñ íà äâàìàòà ëàóðåàòè å äîêàçâà-íåòî, ÷å ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíèòå ìàêðîèêîíîìè-

÷åñêè âçàèìîîòíîøåíèÿ ìîãàò íàèñòèíà äà ñå àíà-ëèçèðàò ñ ïîìîùòà íà èñòîðè÷åñêè äàííè, äàæåïðè íàëè÷èåòî íà äâóïîñî÷íè âðúçêè.

Èìà äîñòàòú÷íî îñíîâàíèÿ äà ñå âÿðâà, ÷å íå-î÷àêâàíèòå ïðîìåíè â èêîíîìè÷åñêàòà ïîëèòè-êà ìîãàò äà èìàò è åôåêòè, ðàçëè÷íè îò î÷àêâà-íèòå æåëàíè ïðîìåíè. Íå å îáà÷å áàíàëíî äà ñåðàçãðàíè÷àâàò ðåçóëòàòè îò î÷àêâàíà è íåî÷àê-âàíà ïîëèòèêà. Ïðîìÿíà â ëèõâåíèÿ èëè äàíú÷-íèÿ ïðîöåíò íå å êàòî øîêà, â ñìèñúëà, ÷å ïîíå÷àñò îò ïðîìÿíàòà ìîæå äà ñå ïðåäâèäè. Òîâà åîòäàâíàøíî ïðîçðåíèå â êîíòåêñòà íà ôîíäîâèÿïàçàð. Êîìïàíèÿ, êîÿòî îò÷èòà ïîäîáðåíè ïðè-õîäè è ïî-ãîëÿìà ïðîãíîçèðàíà ïå÷àëáà â ñðàâ-íåíèå ñ ïðåäõîäåí ïåðèîä, ìîæå äà ñå ñáëúñêà ñïî-íèñêà êîòèðîâêà íà àêöèèòå, ñàìî çàùîòî ïà-çàðúò å î÷àêâàë äàæå ïî-äîáðè ðåçóëòàòè. Íåùîïîâå÷å, åôåêòèòå îò íåïðåäâèäåíà ïðîìÿíà â ïî-ëèòèêàòà áèõà ìîãëè äà çàâèñÿò îò òîâà – äàëè åïðèëîæåíà íåçàâèñèìî îò äðóãè øîêîâå â èêî-íîìèêàòà èëè å áèëà ðåàêöèÿ íà òàêèâà øîêîâå.

Èçñëåäâàíèÿòà, çà êîèòî Ñàðäæúíò å íàãðà-äåí, ñà ìåòîäèòå, êîèòî èçïîëçâàò èñòîðè÷åñêèäàííè, çà äà ñå ðàçáåðå êàê ïîñòîÿííèòå ïðîìåíèâ èêîíîìè÷åñêàòà ïîëèòèêà âëèÿÿò âúðõó èêîíî-ìèêàòà ñëåä âðåìå. Èçñëåäâàíèÿòà, çà êîèòî Ñèìñå íàãðàäåí, ñå êîíöåíòðèðàò âúðõó ðàçãðàíè÷à-âàíåòî ìåæäó íåî÷àêâàíè èçìåíåíèÿ â ïðîìåí-ëèâèòå êàòî öåíàòà íà ïåòðîëà èëè ëèõâàòà, îòåäíà ñòðàíà, è î÷àêâàíèòå ïðîìåíè, îò äðóãà, ñöåë äà ñå ïðîñëåäÿò òåõíèòå åôåêòè âúðõó âàæ-íè ìàêðîèêîíîìè÷åñêè ïðîìåíëèâè. Ïðîáëåìè-òå, ñ êîèòî äâàìàòà ëàóðåàòè ñà ñå çàíèìàâàëè,ñà î÷åâèäíî âçàèìíî ñâúðçàíè. Ìàêàð ÷å Ñàð-äæúíò è Ñèìñ ñà ïðîâåæäàëè ñâîèòå èçñëåäâà-íèÿ íåçàâèñèìî åäèí îò äðóã, òåõíèòå ïðèíîñèñà âçàèìíî äîïúëâàùè ñå â ìíîãî îòíîøåíèÿ.

Ñàðäæúíò: ñèñòåìàòè÷íè åôåêòè íà èêî-íîìè÷åñêàòà ïîëèòèêà

Êàêâî ñòàâà â ìàêðîèêîíîìèêàòà, êîãàòî ïà-ðè÷íàòà ïîëèòèêà ñëåäâà ïîñòîÿííî ïðàâèëîòîíà Òåéëúð, ò.å. êîãàòî ëèõâàòà ðåàãèðà íà ïðîìå-íè â èíôëàöèÿòà è íà áèçíåñ öèêúëà ïî ïðåäâà-ðèòåëíî îïðåäåëåí íà÷èí? Èëè êàêâî ñå ñëó÷âà,àêî íà öåíòðàëíàòà áàíêà å âúçëîæåíî äà ïîä-äúðæà èíôëàöèÿ, áëèçêà äî äâà ïðîöåíòà? Àíà-ëèçúò íà Ñàðäæúíò ñå çàíèìàâà ñ åôåêòèòå îò òà-êèâà ñèñòåìíè ïðàâèëà è íà ïîñëåäèöèòå îò ïðî-ìåíè â ïðàâèëàòà çà ïîëèòèêàòà. Î÷àêâàíèÿòà ñàíåäåëèìà ÷àñò îò òîçè àíàëèòè÷åí ïîäõîä.

Âúçìîæíî ëè å äà ñå óñòàíîâè äàëè ïðîìåíè-òå â èêîíîìèêàòà çàâèñÿò îò ïðîìåíè â èêîíî-ìè÷åñêàòà ïîëèòèêà? Âúçìîæíî ëè å òåçè ïðî-ìåíè äà çàâèñÿò îò êîëåáàíèÿòà â öÿëàòà èêîíî-ìèêà, êîèòî ïîäòèêâàò ðúêîâîäíèòå îðãàíè äà âúç-ïðèåìàò ðàçëè÷íà ïîëèòèêà? Ñàðäæúíò å èçñëåä-âàë òåçè ïðîáëåìè, èçïîëçâàéêè òðèñòåïåíåí ìå-



òîä.Ïúðâàòà ìó ñòúïêà âêëþ÷âà ðàçðàáîòêàòà íà

ñòðóêòóðåí ìàêðîèêîíîìè÷åñêè ìîäåë, ò.å.òî÷íî ìàòåìàòè÷åñêî îïèñàíèå íà èêîíîìèêàòà.Íÿêîëêî ïàðàìåòðè, êîèòî îïðåäåëÿò âçàèìîîò-íîøåíèÿòà ìåæäó ðàçëè÷íèòå ïðîìåíëèâè, ñàâêëþ÷åíè â ìîäåëà. Íàïðèìåð àêî çíàåì, ÷å àã-ðåãàòíîòî ïîòðåáèòåëñêî òúðñåíå çà ïðîäóêòè èóñëóãè å ïîâëèÿíî îò î÷àêâàíàòà ðåàëíà ëèõâà,òîâà âçàèìîîòíîøåíèå áè òðÿáâàëî äà ñå âêëþ-÷è â ìîäåëà. Ïàðàìåòðèòå, êîèòî îïðåäåëÿò òà-êèâà îñíîâíè îòíîøåíèÿ, íå áè òðÿáâàëî äà ñåâëèÿÿò îò ïðîìåíè â èêîíîìè÷åñêàòà ïîëèòèêà.Òîâà âêëþ÷âà ïàðàìåòðèòå íà ïðåäïî÷èòàíèÿòà,êîèòî îïèñâàò êàê èíäèâèäèòå èçáèðàò ìåæäóñïåñòÿâàíå è ïîòðåáëåíèå â çàâèñèìîñò îò äåïî-çèòíàòà ëèõâà è äîõîäà.

Âòîðàòà ñòúïêà ñå ñúñòîè îò ðåøàâàíå íà ìà-òåìàòè÷åñêèÿ ìîäåë. Ìåòîäúò íà Ñàðäæúíò ñåôîêóñèðà âúðõó î÷àêâàíèÿòà çà ñúîòâåòíè èçìå-íåíèÿ â ìàêðîèêîíîìè÷åñêèòå ïðîìåíëèâè. Íàï-ðèìåð äàëè î÷àêâàíèÿòà çà èíôëàöèÿ â áúäåùåñå âëèÿÿò îò ïðîìåíèòå â èêîíîìè÷åñêàòà ïîëè-òèêà? Íîðìàëíà ïðåäïîñòàâêà çà ðåøàâàíå íàìîäåëà å, ÷å èíôëàöèîííèòå î÷àêâàíèÿ íà îòäåë-íèòå õîðà, çàëîæåíè â ìîäåëà, ñúîòâåòñòâàò íàïðîãíîçèðàíàòà èíôëàöèÿ, ïîðîäåíà îò ñàìèÿìîäåë. Íàëàãàíåòî íà òàêîâà èçèñêâàíå îáà÷å åïî-ëåñíî äà ñå ïðåïîðú÷à, îòêîëêîòî äà ñå íàï-ðàâè. Âòîðàòà ñòåïåí â àíàëèçà íà Ñàðäæúíò ïî-êàçâà êàê ìîæå äà ñå íàìåðè ðåøåíèå.

Òðåòàòà è ïîñëåäíà ñòåïåí å èçöÿëî ñòàòèñ-òè÷åñêà. Èñòîðè÷åñêè äàííè ñå èçïîëçâàò çàîöåíêà íà ôóíäàìåíòàëíèòå ïàðàìåòðè, êîèòîíå ñå ïðîìåíÿò äîðè ñëåä èçìåíåíèå íà ïîëèòè-êàòà. Íî íåêà äà îïðîñòèì – òîâà ïðåäïîëàãà, ÷åñòîéíîñòèòå íà ïàðàìåòúðà ñà èçáðàíè òàêà, ÷åìîäåëúò äà îïèñâà êàêòî äåéñòâèòåëíèòå èñòî-ðè÷åñêè ñúáèòèÿ, òàêà è âúçìîæíèòå ñúáèòèÿ. Ïîòîçè íà÷èí ñå ïîëó÷àâàò ÷èñëåíè ñòîéíîñòè çàïàðàìåòðèòå, êîèòî îïèñâàò èêîíîìè÷åñêàòàñòðóêòóðà. Öåëèÿò ìîäåë â òîçè ñëó÷àé ìîæå äàñå èçïîëçâà êàòî „ëàáîðàòîðèÿ” çà èçó÷àâàíå íàåôåêòèòå îò ðàçëè÷íè õèïîòåòè÷íè èíñòðóìåí-òè, êàòî íàïðèìåð ïðîìÿíà â ïàðè÷íàòà ïîëèòè-êà.

Â ïîðåäèöà îò ñòàòèè ïðåç 1970-òå Ñàðäæúíòïîêàçâà êàê ìîãàò äà ñå ïîñòðîÿò, ðåøàò è îöå-íÿò ñòðóêòóðíè ìàêðîèêîíîìè÷åñêè ìîäåëè. Íå-ãîâèÿò ïîäõîä å ìíîãî ïîëåçåí ïðè àíàëèçà íàäàäåíà èêîíîìè÷åñêà ïîëèòèêà, íî ìîæå äà ñåèçïîëçâà è â äðóãè îáëàñòè íà ìàêðîèêîíîìåò-ðè÷íè è èêîíîìè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ.

Íÿêîè îò ïðèíîñèòå íà Ñàðäæúíò ñà ÷èñòî ìå-òîäîëîãè÷åñêè, íî òîé ñúùî ïðèëàãà íîâèòå ìå-òîäè â ìíîãî âëèÿòåëíè åìïèðè÷íè èçñëåäâàíèÿ.Íàïðèìåð àíàëèçèðà èñòîðè÷åñêè åïèçîäè íà õè-ïåðèíôëàöèÿ â ðàçëè÷íè åâðîïåéñêè ñòðàíè. Òîé

ñúùî èçó÷àâà ñïîìåíàòèÿ ïî-ãîðå õîä íà ñúáè-òèÿòà ïðåç 1970-òå, êîãàòî ìíîãî èêîíîìèêè ïúð-âîíà÷àëíî âúçïðèåõà ïîëèòèêà íà âèñîêà èíôëà-öèÿ, ñëåä êîåòî ñå ïðåîðèåíòèðàõà êúì ïîëèòèêàíà ïî-íèñêà èíôëàöèÿ. Ñàðäæúíò ïîêàçà, ÷å íà-÷èíúò íà ôîðìèðàíå íà î÷àêâàíèÿòà íà øèðîêèÿêðúã îò õîðà, êàêòî è ðàçáèðàíåòî íà öåíòðàëíàòàáàíêà çà èíôëàöèÿòà, ñà ñå îñíîâàâàëè íà ïîñòå-ïåííîòî èì èçó÷àâàíå. Òîâà îáÿñíÿâà çàùî áåøåíóæíî òîëêîâà äúëãî âðåìå çà ïîíèæàâàíå íà èí-ôëàöèÿòà.

Ñèìñ: óñòàíîâÿâàíå è àíàëèç íà ìàêðîè-êîíîìè÷åñêè øîêîâå

Ñèìñ ñïîäåëÿ êðèòèêèòå íà Ñàðäæúíò ïî àä-ðåñ íà èçïîëçâàíèòå ïî-ðàíî îò èçñëåäîâàòåëè,öåíòðàëíè áàíêè è ìèíèñòåðñòâà íà ôèíàíñèòåãîëåìè ìàêðîèêîíîìåòðè÷íè ìîäåëè. Â ñòàòèÿ-òà ñè „Ìàêðîèêîíîìèêà è ðåàëíîñò” (1980) Ñèìñâúâåæäà íîâ íà÷èí çà àíàëèç íà ìàêðîèêîíîìè-÷åñêè äàííè. Íåãîâîòî ìíåíèå ïî ãîëÿìàòà âàæ-íîñò íà î÷àêâàíèÿòà ñúâïàäà ñ òîâà íà Ñàðäæúíò.Ñèìñ ïðåäëàãà íîâ ìåòîä çà óñòàíîâÿâàíå è èí-òåðïðåòèðàíå íà èêîíîìè÷åñêèòå øîêîâå â èñòî-ðè÷åñêè äàííè è çà àíàëèç íà ïîñòåïåííîòî òðàí-ñôîðìèðàíå íà òàêèâà øîêîâå âúðõó ðàçëè÷íèìàêðîèêîíîìè÷åñêè ïðîìåíëèâè. Íåãîâèòå èç-ñëåäâàíèÿ ñà èìàëè îãðîìíî âëèÿíèå âúðõó ïîñ-ëåäâàùèòå èçñëåäâàíèÿ. Òîé å áèë ñúùî èçïîë-çâàí øèðîêî êàòî áàçà çà âçåìàíå íà êîíêðåòíèðåøåíèÿ â ñòîïàíñêàòà ïîëèòèêà. Ìåòîäîëîãèÿòàíà Ñèìñ ñúùî ìîæå äà ñå îïèøå â òðè ñòåïåíè.

Â ïúðâàòà ñòåïåí òîé ïðîãíîçèðà ìàêðîèêîíî-ìè÷åñêè ïðîìåíëèâè, êàòî èçïîëçâà âåêòîðíî-àâòîðåãðåñèîíåí ìîäåë (VAR model). Òîâà åñðàâíèòåëíî ïðîñò ìîäåë çà ñòàòèñòè÷åñêè ðåäî-âå, êúäåòî óñòàíîâåíè ïðåäè òîâà ñòîéíîñòè íàïðîìåíèòå íà ëèõâàòà ñà èçïîëçâàíè çà ïîñòèãà-íå íà âúçìîæíî íàé-äîáðè ïðîãíîçè. Ðàçëèêàòàìåæäó ïðîãíîçà è ðåçóëòàò – ò.å. ïðîãíîçíàòàãðåøêà – çà êîíêðåòíà ïðîìåíëèâà ìîæå äà ñåñ÷èòà çà âèä øîê. Òîé îáà÷å ïîêàçâà, ÷å òàêèâàïðîãíîçíè ãðåøêè íÿìàò ÿñíà èêîíîìè÷åñêà èí-òåðïðåòàöèÿ. Íàïðèìåð íåî÷àêâàíà ïðîìÿíà âëèõâåíèÿ ïðîöåíò ìîæå äà ñå äúëæè íà äðóãè øî-êîâå â ñúùèÿ ìîìåíò â ðåçóëòàò íà áåçðàáîòèöàèëè èíôëàöèÿ. Ïðîìÿíàòà â ëèõâàòà ìîæå è äà åíåçàâèñèìà îò äðóãè øîêîâå. Òîçè âèä íåçàâè-ñèìà ïðîìÿíà òîé íàðè÷à ôóíäàìåíòàëåí øîê.

Âòîðàòà ñòåïåí âêëþ÷âà èçâëè÷àíå íà ôóíäà-ìåíòàëíè øîêîâå, íà êîèòî èêîíîìèêàòà å èç-ëîæåíà. Òîâà å ïðåäïîñòàâêà çà èçó÷àâàíå íàåôåêòèòå, íàïðèìåð íà âëèÿíèåòî íà íåçàâèñè-ìà ïðîìÿíà íà ëèõâåíèÿ ïðîöåíò âúðõó èêîíîìè-êàòà. È íàèñòèíà, åäèí îò îñíîâíèòå ïðèíîñè íàÑèìñ å èçÿñíÿâàíåòî êàê ÷ðåç çàäúëáî÷åí âñå-îáõâàòåí àíàëèç íà ôóíêöèîíèðàíåòî íà èêîíî-ìèêàòà ìîãàò äà ñå óñòàíîâÿâàò ôóíäàìåíòàëíè



øîêîâå. Ñèìñ è äðóãè èçñëåäîâàòåëè ñëåä íåãîðàçðàáîòèõà ðàçëè÷íè ìåòîäè çà óñòàíîâÿâàíå íàôóíäàìåíòàëíè øîêîâå â ìîäåëè îò òèïà VAR.

Ñëåä óñòàíîâÿâàíåòî íà ôóíäàìåíòàëíè øî-êîâå íà áàçàòà íà èñòîðè÷åñêè äàííè òðåòàòà ñòå-ïåí â ìåòîäà íà Ñèìñ å èìïóëñíî-îòâåòåí àíà-ëèç. Òàêà ñå èëþñòðèðà âëèÿíèåòî íà ôóíäàìåí-òàëíè øîêîâå âúðõó ìàêðîèêîíîìè÷åñêè ïðî-ìåíëèâè â òå÷åíèå íà âðåìåòî. Òîâà å äîêàçàíî,íàïðèìåð, ÷ðåç èçñëåäâàíå íà âëèÿíèåòî íà èì-ïóëñà – ïîâèøåíèå íà ëèõâåíèÿ ïðîöåíò îò öåí-òðàëíàòà áàíêà, âúðõó ðåàêöèèòå íà ìàêðîèêî-íîìè÷åñêè ïðîìåíëèâè ñ ðàçëè÷íè âðåìåâè õî-ðèçîíòè. ×ðåç ïîäîáíè àíàëèçè ñå óñòàíîâÿâàòíàïðèìåð îòãîâîðèòå íà äâå ïðîìåíëèâè (ÁÂÏè öåíîâî ðàâíèùå) â ìîäåë îò òèïà íà VAR. ÁÂÏïàäà íåïðåêúñíàòî íÿêîëêî òðèìåñå÷èÿ ñëåä ïî-âèøàâàíåòî íà ëèõâàòà è íå ñå îáðúùà íàãîðåäî êðàÿ íà øåñòîòî òðèìåñå÷èå. Öåíîâîòî ðàâ-íèùå, îò äðóãà ñòðàíà, ïî÷òè íå ñå âëèÿå â ïðî-äúëæåíèå íà øåñò òðèìåñå÷èÿ, ñëåä êîåòî öåíè-òå çàïî÷âàò äà ïàäàò.

Èìïóëñíî-îòâåòíèÿò àíàëèç ïîìàãà çà ïî-äîá-ðî âíèêâàíå â äèíàìèêàòà íà ðàçëè÷íèòå õàðàê-òåðèñòèêè íà ìàêðîèêîíîìèêàòà è îêàçâà âëèÿ-íèå âúðõó ôîðìèðàíåòî íà ïàðè÷íàòà ïîëèòèêà.Öåíòðàëíè áàíêè, êîèòî ïðàêòèêóâàò óñòàíîâÿ-âàíåòî íà èíôëàöèîííè öåëè, ñåãà èçïîëçâàò øè-ðîêî íàñòðîéêàòà íà ëèõâåíèÿ ïðîöåíò çà ïîñ-òèãàíå íà ñâîÿòà öåë ñ õîðèçîíò îò åäíà äî äâåãîäèíè. Ïðàêòèêàòà ñúùî ïîêàçâà, ÷å ðåñòðèê-òèâíàòà ïàðè÷íà ïîëèòèêà å èçïðàâåíà ïðåä èç-áîðà ìåæäó ïî-íèñêà èíôëàöèÿ ñëåä åäíà äî äâåãîäèíè è íåçàáàâåí ñïàä íà ÁÂÏ. Àíàëîãè÷íèàíàëèçè íà ôèñêàëíàòà ïîëèòèêà ïî òîçè ìåòîäïîêàçâàò êàê óâåëè÷åíèòå ïóáëè÷íè ðàçõîäè ìî-æå äà íåóòðàëèçèðàò âðåìåííî ïîòúâàíå â áèç-íåñ öèêúëà. Ìîäåëèòå îò òèïà VAR ñåãà ñà íåçà-ìåíèìè èíñòðóìåíòè íà öåíòðàëíèòå áàíêè è íàìèíèñòåðñòâàòà íà ôèíàíñèòå ïðè àíàëèçà íàâëèÿíèåòî íà ðàçëè÷íè øîêîâå âúðõó èêîíîìè-êàòà, à ñúùî è íà âúçäåéñòâèåòî íà ðàçëè÷íè âè-äîâå ïîëèòèêà âúðõó ïîâåäåíèåòî íà èêîíîìè-êàòà.

Ñúâðåìåííè ìàêðîèêîíîìè÷åñêè èçñëåä-âàíèÿ

Àíàëèçèòå íà Ñàðäæúíò íà ìàêðîèêîíîìè÷åñ-êè ñòàòèñòè÷åñêè ðåäîâå, îñíîâàíè íà èñòîðè-÷åñêè äàííè, îòêðèõà øèðîêî ïîëå çà ìàêðîèêî-íîìè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ è äîâåäîõà äî íîâè îò-êðèòèÿ ïî âúçäåéñòâèåòî íà èêîíîìè÷åñêàòà ïî-ëèòèêà. Èçñëåäâàíèÿòà íà Ñèìñ, çàïî÷íàëè ìàë-êî ïî-êúñíî, ñúùî îêàçàõà ìíîãî ñèëíî âëèÿíèåêàêòî çà ìàêðîèêîíîìè÷åñêè, òàêà è çà äðóãè îá-ëàñòè íà èçñëåäâàíèÿòà. Â íàøå âðåìå íàñîêèòåíà èçñëåäâàíèÿòà, ïðåäèçâèêàíè îò ïðèíîñèòå íàÑàðäæúíò è Ñèìñ, èìàò ìíîãî îáùî. Â ñúâðå-

ìåííèòå èçñëåäâàíèÿ ðåøàâàíåòî íà ìîäåëè, èç-ðàáîòåíè ñ èçïîëçâàíå íà ìåòîäè íà Ñàðäæúíò,÷åñòî ñå èçðàçÿâà ïîä ôîðìàòà íà ñèñòåìà VARè ñå îöåíÿâàò ÷ðåç èìïóëñíî-îòâåòåí àíàëèç.

Åìïèðè÷íèòå ñòðàòåãèè, ïðåäëîæåíè îò Ñàð-äæúíò è Ñèìñ, ñà ñðàâíèìè. Çà èçñëåäâàíå íàâëèÿíèåòî íà ïîñòîÿííèòå ïðîìåíè â ïîëèòèêà-òà âúðõó èêîíîìèêàòà ìåòîäúò íà Ñàðäæúíò èçèñ-êâà ñïåöèôè÷íè ïðåäïîëîæåíèÿ îòíîñíî ñòðóê-òóðàòà íà èêîíîìèêàòà. Òàêèâà ïðåäïîëîæåíèÿ÷åñòî ïúòè ìîãàò äà áúäàò ïîä âúïðîñ. Ïðåäïî-ëîæåíèÿòà íà îñíîâàòà íà ìîäåëà VAR, îò äðóãàñòðàíà, ñà ïî-îáùè è âàæàò çà øèðîê êðúã îò èêî-íîìè÷åñêè ìîäåëè. Èçñëåäîâàòåëèòå ìîãàò äà èç-áèðàò åäèíèÿ èëè äðóãèÿ ìåòîä ñïîðåä êîíêðåò-íèòå óñëîâèÿ è öåëè íà àíàëèçà. Ïðè ïîäðîáíîïîçíàâàíå íà ñòðóêòóðàòà íà èêîíîìèêàòà ìåòî-äúò íà Ñàðäæúíò ìîæå áè å çà ïðåäïî÷èòàíå, òúéêàòî ïîçâîëÿâà õèïîòåòè÷åí àíàëèç íà ñèñòåìíè-òå ïðîìåíè â èêîíîìè÷åñêàòà ïîëèòèêà. Ïðè ïî-îñêúäíè çíàíèÿ çà ñúîòâåòíàòà îáëàñò ìåòîäúò íàÑèìñ å ïî-ñèãóðåí.

Áëàãîäàðåíèå íà íàó÷íèòå ïðèíîñè íà Ñàð-äæúíò è Ñèìñ èçñëåäâàíèÿòà íà ìàêðîèêîíîìè-êàòà è íà èêîíîìè÷åñêàòà ïîëèòèêà íàïðåäíàõàçíà÷èòåëíî. Òÿõíàòà ñúâìåñòíà ðàáîòà å ñîëèä-íà îñíîâà çà ìîäåðíèÿ ìàêðîèêîíîìè÷åñêè àíà-ëèç. Òðóäíî å äà ñè ïðåäñòàâèì äíåøíèòå èçñëåä-âàíèÿ áåç òàçè îñíîâà.

Çà ìåí êàòî ìàêðîèêîíîìèñòïðèíîñèòå íà Ñàðäæúíò è Ñèìñ ñúùî ñà ìíîãîâàæíè. Â ìîèòå èçñëåäâàíèÿ ìíîãî ÷åñòî ñå íà-ëàãà äà òúðñÿ íàé-ïîäõîäÿùà ìàêðîèêîíîìè÷åñ-êà ïîëèòèêà è ñúîòâåòíèòå èíñòðóìåíòè, ñ ÷èåòîèçëú÷âàíå íà èìïóëñè êúì ñòîïàíñêèòå ñóáåêòè(ïðîèçâîäèòåëè íà ïðîäóêòè è óñëóãè) è êúì ïîò-ðåáèòåëèòå ñå ïîñòèãà íàé-âèñîê èêîíîìè÷åñêèðàñòåæ, çàåòîñò, äîõîäè, ïî-íèñêà èíôëàöèÿ, ïî-âå÷å èíâåñòèöèè è ò.í. Áåç èçñëåäâàíèÿòà íà äâà-ìàòà ëàóðåàòè è íà äðóãè ó÷åíè ïðåäè è ñëåä òÿõíå áèõìå ìîãëè äà èçáèðàìå íàé-ïîäõîäÿùà èêî-íîìè÷åñêà ïîëèòèêà.

Áëàãîäàðåíèå è íà òÿõ ñåãà ìîæåì äà êàæåì,÷å íà Áúëãàðèÿ, íà Åâðîïà è íà ñâåòà å íåîáõî-äèìà ïîëèòèêà, êîÿòî ñòèìóëèðà ïîâèøàâàíå-òî íà ðàñòåæà, çàåòîñòòà, äîõîäèòå, ïîñòúïëåíè-ÿòà â áþäæåòà, â îñèãóðèòåëíàòà ñèñòåìà è ñú-÷åòàâàíåòî íà âèñîêà ñòîïàíñêà àêòèâíîñò ñ ôè-íàíñîâà è ñîöèàëíà ñòàáèëíîñò. Ïàê áëàãîäàðå-íèå íà òåçè ó÷åíè ñåãà ñ êàòåãîðè÷íà óáåäåíîñòìîæåì äà òâúðäèì, ÷å ðåñòðèêòèâíàòà ïîëèòèêàïîòèñêà ðàñòåæà è ñâúðçàíèòå ñ íåãî äðóãè èêî-íîìè÷åñêè ïðîìåíëèâè: çàåòîñò, äîõîäè è ò.í. Çà-ùîòî ïîãîëîâíàòà ðåñòðèêòèâíà ïîëèòèêà ïîòèñ-êà âúòðåøíîòî (äîìàêèíñêî, äúðæàâíî è èíâåñ-òèöèîííî òúðñåíå), à â ñèëíî èíòåãðèðàíà îá-ùíîñò îò äúðæàâè ñ àêòèâåí òúðãîâñêè îáìåí



ìåæäó òÿõ ïîòèñêà è âúíøíîòî òúðñåíå. Òîâà ïúêîçíà÷àâà ïî-íèñúê (èëè íèêàêúâ) ðàñòåæ, ïî-íèñ-êà çàåòîñò, ïî-ìàëêè ëè÷íè äîõîäè, ïî-ìàëêî èí-âåñòèöèè, ïî-ìàëêè ïðèõîäè â áþäæåòà è ò.í.

Áëàãîäàðåíèå íà ðàçðàáîòêèòå íà òåçè äâàìàó÷åíè è íà äðóãè ïðåäè è ñëåä òÿõ ìîæåì äà òâúð-äèì, ÷å â íàñòîÿùèÿ ñëîæåí ñâÿò íà èêîíîìèêà-òà òðÿáâà äà ñå ïðèëàãàò è ñëîæíè êîìïëåêñè îòâçàèìíî îáâúðçàíè ìàêðî- è ìèêðîèêîíîìè÷åñ-êè ïîëèòèêè, îêàçâàùè ìîùíî ñèíåðãè÷íî âúç-äåéñòâèå âúðõó ñúîòâåòíèòå èêîíîìè÷åñêè ïðî-ìåíëèâè. Êàòî ïðàâèëî, ñ èçîëèðàíîòî âúëøåá-íî âúçäåéñòâèå íà åäèí åäèíñòâåí èíñòðóìåíò íàèêîíîìè÷åñêàòà ïîëèòèêà íèêîãà íå ñå ïîñòèãàåäèí åäèíñòâåí ðåçóëòàò ïî äàäåíà ïðîìåíëèâà.

Òîâà ïúê íè ïîçâîëÿâà äà ïîêàçâàìå ãðåø-êèòå íà êîíñåðâàòèâíèòå èêîíîìèñòè, êîèòîîïðîñòÿâàò èêîíîìè÷åñêèòå ïðîöåñè äî íåóç-íàâàåìîñò è ñå ñòðåìÿò äà äîêàæàò òîâà, êîåòîèì ñå èñêà, à íå òîâà, êîåòî å äàëå÷ ïî-ñëîæíàòàè ïðîòèâîðå÷èâà èñòèíà. Êàòî ïðèâúðæåíèöè íàòåçàòà çà íèñêèòå ïðîïîðöèîíàëíè äàíúöè, òå ñìÿ-òàò, ÷å å äîñòàòú÷íî äà ñå ïðèëàãàò íèñêè ïðåêèäàíúöè è îñèãóðèòåëíè âíîñêè, çà äà ñå ïðèâëè-÷àò ïðåêè ÷óæäåñòðàííè èíâåñòèöèè (Ï×È), ïî-ãîëåìè âúòðåøíè èíâåñòèöèè, äà ñå ïîñòèãà ðàñ-òåæ, çàåòîñò è ò.í. Òîâà îáà÷å íå å âÿðíî! Íå ñà-ìî ïî òåîðåòè÷åñêè ïðè÷èíè, äîêàçàíè çà ïîðå-äåí ïúò è îò äâàìàòà Íîáåëîâè ëàóðåàòè ïî èêî-

íîìèêà, íî òî ñå îïðîâåðãàâà òîòàëíî è îò ñòî-ïàíñêàòà ïðàêòèêà.

Ïðèìåðè – êîëêîòî èñêàòå. Ùå ñå ñïðà ñàìîíà åäèí – äàíúöèòå. Îò íÿêîëêî ãîäèíè Áúëãàðèÿïðèëàãà íàé-íèñêèòå ïðåêè äàíúöè (êîðïîðàòè-âåí è äàíúê âúðõó äîõîäèòå íà ôèçè÷åñêèòå ëè-öà) â Åâðîïà. Ñïîðåä íàøèòå êîíñåðâàòîðè áèòðÿáâàëî äà ñå ðàäâàìå íà âèñîê ðàñòåæ, âèñîêàçàåòîñò, âèñîêè âúòðåøíè èíâåñòèöèè, èçîáèëåíïðèòîê íà Ï×È è ò.í. Íå ñå ñëó÷âà îáà÷å íèùîïîäîáíî. Ñëó÷âà ñå îáðàòíîòî. Çàùî? Çàùîòî ïî-âåäåíèåòî íà âñè÷êè òåçè ïðîìåíëèâè å îáîá-ùåí ðåçóëòàò íà ìíîãî ôàêòîðè: ïîäõîäÿùà îá-ùà âúòðåøíà èêîíîìè÷åñêà ñðåäà, äîáðî çäðà-âåîïàçâàíå, äîáðî îáðàçîâàíèå è êâàëèôèêàöèÿíà ïåðñîíàëà, ïîäõîäÿùî ðàçâèòèå íà íàóêàòà èèíîâàöèèòå, äîáðà èíôðàñòðóêòóðà, íèñêè äàíú-öè è îñèãóðèòåëíè âíîñêè, ëîÿëíè ñòîïàíñêèâçàèìîîòíîøåíèÿ, íèñêà ïðåñòúïíîñò è êîðóï-öèÿ, åôèêàñíà äúðæàâíà àäìèíèñòðàöèÿ, ñòàáèë-íî è ïðîãíîçèðóåìî çàêîíîäàòåëñòâî, åôèêàñíàñúäåáíà ñèñòåìà, ïîäõîäÿùà âúíøíà èêîíîìè-÷åñêà è ïîëèòè÷åñêà ñðåäà è ò.í. Ïîâå÷åòî îò òå-çè óñëîâèÿ ëèïñâàò. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå, äîðèàêî áúäàò ïðåìàõíàòè âñè÷êè äàíúöè, íÿìà äà èìà-ìå æåëàíèÿ åôåêò. Çàùîòî ñàìî ïëàùàíèÿòà íàäàíúê „êîðóïöèÿ” ïðåâèøàâàò åôåêòà îò íàé-íèñ-êèòå äàíúöè.

ÑÚÞÇ ÍÀ Ó×ÅÍÈÒÅ Â ÁÚËÃÀÐÈßÊËÎÍ ÂÅËÈÊÎ ÒÚÐÍÎÂÎ

Ìàéñêè ÷åòåíèÿ„ÄÍÈ ÍÀ ÍÀÓÊÀÒÀ 2012“

(Âåëèêî Òúðíîâî, 31 ìàé 2012 ã.)

Íàó÷íè íàïðàâëåíèÿ:Õóìàíèòàðíè íàóêè; Ïåäàãîãè÷åñêè íàóêè;

Ñîöèàëíè, ñòîïàíñêè è ïðàâíè íàóêè;Ïðèðîäíè íàóêè, ìàòåìàòèêà è èíôîðìàòèêà;

Òåõíè÷åñêè è âîåííè íàóêè; Àãðàðíè íàóêè

Çà êîíòàêòè:òåë. (062) 618 215 - äîö. ä-ð Ïåòêî Ñò. Ïåòêîâ,

ïðåäñåäàòåë íà Âåëèêîòúðíîâñêèÿ êëîí íà ÑÓÁ;òåë. /ôàêñ (062) 633 752 – Äèìà Ëàçàðîâà - êîîðäèíàòîð

e-mail: [email protected]


Èêîíîìèêà íà çíàíèåòî

ÏÎÑÒÈÃÀÍÅ ÍÀÈÍÒÅËÈÃÅÍÒÅÍ ÐÀÑÒÅÆ:

ÊÀÊ ÍÀÓ×ÍÈÒÅÈÇÑËÅÄÂÀÍÈß ÈÈÍÎÂÀÖÈÈÒÅ ÄÀ

ÐÀÁÎÒßÒ ÇÀ ÁÚËÃÀÐÈß”

Íàé-íîâèÿò äîêëàä íà Ñâåòîâíà áàíêà „Ïîñ-òèãàíå íà èíòåëèãåíòåí ðàñòåæ: êàê íàó÷-íèòå èçñëåäâàíèÿ è èíîâàöèèòå äà ðàáîòÿòçà Áúëãàðèÿ”*, ÷èåòî îáùåñòâåíî ïðåäñòàâÿíåáåøå íàïðàâåíî íà 2 ôåâðóàðè 2011 ã. â Ìóçåÿ çàñúâðåìåííî èçêóñòâî â Ñîôèÿ, ïðàâè îöåíêà íàèíîâàöèîííèÿ êàïàöèòåò íà Áúëãàðèÿ â êîíòåê-ñòà íà ïðîãðàìàòà „Åâðîïà 2020”. Èíñòèòóöèî-íàëíîòî óêðåïâàíå ñå ðàçãëåæäà êàòî èíñòðóìåíòçà óñúâúðøåíñòâàíå íà åôåêòèâíîñòòà íà íàöè-îíàëíàòà ñèñòåìà çà èíîâàöèè, êàêòî è êàòî ñòè-ìóë çà ïîâèøàâàíå íà óñâîÿâàíåòî íà ñðåäñòâàîò ÅÑ ÷ðåç ïîñòèãàíå íà öåëèòå, ðàçïèñàíè âïðîãðàìàòà „Åâðîïà 2020”. Äîêëàäúò, èçãîòâåíïî èñêàíå íà áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî, â ÷àñ-òíîñò íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà èêîíîìèêàòà, åíåð-ãåòèêàòà è òóðèçìà è íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà îáðà-çîâàíèåòî, ìëàäåæòà è íàóêàòà, ïðàâè îöåíêà íàêàïàöèòåòà íà ñòðàíàòà çà íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ èèíîâàöèè, ïðåäëàãà è íîâè âúçìîæíè âàðèàíòèçà ìîäåðíèçèðàíå íà ñúîòâåòíèòå èíñòèòóöèè, ïî-ëèòèêè è çàêîíîäàòåëñòâî.

“Êàòî îòãîâîðåí ïàðòíüîð Ñâåòîâíàòàáàíêà ïîäêðåïÿ Áúëãàðèÿ çà íàñúð÷àâàíå íà èíî-âàöèèòå è ïîäîáðÿâàíå íà áèçíåñ ñðåäàòà. Âïîäïèñàíèÿ íåîòäàâíà Ìåìîðàíäóì çà ðàçáè-ðàòåëñòâî, çà ïàðòíüîðñòâî è îêàçâàíå íà òåõ-íè÷åñêà ïîäêðåïà âúâ âðúçêà ñ èçïúëíåíèåòî íàÑòðóêòóðíèòå èíñòðóìåíòè íà ÅÑ (23 ÿíóàðè2012 ã. – áåë. ðåä.), ïðàâèòåëñòâîòî íà Áúëãà-ðèÿ îïðåäåëè èíîâàöèèòå êàòî ñôåðà, â êîÿòîùå ñå òúðñè ïàðòíüîðñòâî ñúñ Ñâåòîâíàòà áàí-êà ïîä ôîðìàòà íà àíàëèòè÷íè è êîíñóëòàí-òñêè óñëóãè,” çàÿâè Ìàðêóñ Ðåïíèê, ïîñòîÿ-íåí ïðåäñòàâèòåë íà Ñâåòîâíàòà áàíêà â Áúëãà-ðèÿ.

Îáùåñòâåíîòî ïðåäñòàâÿíå è îáñúæäàíå ñúá-ðà âèñîêîïîñòàâåíè ïðåäñòàâèòåëè íà ïðàâèòåë-ñòâîòî, ÷àñòíèÿ ñåêòîð è àêàäåìè÷íàòà îáùíîñò.Ó÷àñòèå â äèñêóñèÿòà âçåõà ìèíèñòúðúò íà îá-ðàçîâàíèåòî, ìëàäåæòà è íàóêàòà ïðîô. ÑåðãåéÈãíàòîâ; çàìåñòíèê-ìèíèñòúðúò íà èêîíîìèêà-òà, åíåðãåòèêàòà è òóðèçìà Æóëèåòà Õóáåíîâà;âèöåïðåçèäåíòúò íà Ãðóïàòà íà Ñâåòîâíàòà áàí-

êà çà ðàçâèòèå íà ôèíàíñîâèÿ è ÷àñòåí ñåêòîðÄæàíàìèòðà Äåâàí - âèöåïðåçèäåíò íà Ìåæ-äóíàðîäíàòà ôèíàíñîâà êîðïîðàöèÿ, èíñòèòóöè-ÿòà â ðàìêèòå íà Ñâåòîâíàòà áàíêà, êîÿòî ðàáî-òè ñ ÷àñòíèÿ ñåêòîð; Ðåíàëäî Ìàíäìåö îò Ãåíå-ðàëíà äèðåêöèÿ „Ðåãèîíàëíî ðàçâèòèå” â Åâðî-ïåéñêàòà êîìèñèÿ; Äæîí Ãàáðèåë Ãîäàðä – ñòàð-øè èêîíîìèñò â Ñâåòîâíàòà áàíêà, Ìàðêóñ Ðåï-íèê – ïîñòîÿíåí ïðåäñòàâèòåë íà Ñâåòîâíàòàáàíêà â Áúëãàðèÿ, ó÷åíè è ïðåäñòàâèòåëè íà ÷àñ-òíèÿ áèçíåñ. Ìîäåðàòîð íà ôîðóìà áåøå Õåðàð-äî Êîðî÷àíî – äèðåêòîð íà ãëîáàëíàòà èíèöèà-òèâà íà Ñâåòîâíàòà áàíêà çà èíîâàöèè, òåõíîëî-ãèè è ïðåäïðèåìà÷åñòâî.

Ôîðóìúò áåøå îòêðèò îò ïðîô. Ñåðãåé Èãíà-òîâ – ìèíèñòúð íà îáðàçîâàíèåòî, ìëàäåæòà èíàóêàòà, êîéòî çàÿâè, ÷å Áúëãàðèÿ ìîæå äà èç-âúðøè êà÷åñòâåí ñêîê ïî îòíîøåíèå íà íàóêàòàè èíîâàöèèòå, ñàìî àêî ïðèëàãà ñúâðåìåííè èí-ñòðóìåíòè, çàêîíîäàòåëñòâî è êîíêðåòíè ìåðêèâ òàçè ïîñîêà. Òîé ñïîäåëè, ÷å Íàöèîíàëíàòàñòðàòåãèÿ çà íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ å ïúðâèÿò äî-êóìåíò îò ìíîãî ãîäèíè, êîéòî îòðàçÿâà ïîëèòè-êàòà íà ñåêòîðà. Âàæåí ìîìåíò îò ñòðàòåãèÿòà åïîñòàíîâêàòà, ÷å îñâåí â ÁÀÍ, íàóêà ñå ïðàâè èâ óíèâåðñèòåòèòå – ò.å. îáåäèíÿâàò ñå óñèëèÿòàíà íàó÷íèÿ ïîòåíöèàë. Ñòðàòåãèÿòà ïðåäâèæäàêîíêðåòíè ìåðêè è âúâåæäàíå íà ñúâðåìåííè èí-ñòðóìåíòè çà ôèíàíñèðàíå íà íàó÷íè èçñëåäâà-íèÿ, êàòî íàïðèìåð ïðèëàãàíå íà íîâè ñõåìè çàåâðîïåéñêè è òðàíñåâðîïåéñêè ïðîãðàìè è ðàç-ðàáîòâàíå íà íàöèîíàëíè ïðîãðàìè â ïðèîðèòåò-íè îáëàñòè. Êîíñóëòèðàíà å ñ Áðþêñåë è ñúñ Ñâå-òîâíàòà áàíêà, ÷èèòî ïðåïîðúêè è êîíêðåòíèìåðêè ñà îòðàçåíè â ïðèåòèÿ âàðèàíò. Ïî-êúñíîïðîô. Èãíàòîâ ñúîáùè, ÷å êúì îöåíêàòà íà âèñ-øèòå ó÷èëèùà ÷ðåç ðåéòèíãîâàòà ñèñòåìà ñå äî-áàâÿ êîìïîíåíòàòà íàó÷íà ïðîäóêöèÿ. Â ìèíèñ-òåðñòâîòî ñå îáìèñëÿ íîâ ïðîãðàìíî-ïðîåêòåíïðèíöèï çà ôèíàíñèðàíå íà âèñøèòå ó÷èëèùà –

* Ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ çà äèñêóñèÿòà, êàêòî è òåêñòà íà äîêëàäà è ïðåçåíòàöèèòå, ìîæåòå äà íàìåðèòå â ñàéòà íàÑâåòîâíàòà áàíêà â Áúëãàðèÿ: www.worldbank.bg.



áþäæåòúò äà ñå ïðåäëàãà îò ðåêòîðèòå ÷ðåç ïðî-åêò çà òðèãîäèøåí ïåðèîä è ñëåä îäîáðÿâàíåòîìó óíèâåðñèòåòúò äà ñêëþ÷âà äîãîâîð ñ ìèíèñ-òåðñòâîòî çà îòïóñêàíåòî íà áþäæåòà. Èäåÿòà íåå çàëåãíàëà â ïðîåêòà íà íîâ Çàêîí çà âèñøåòîîáðàçîâàíèå, òúé êàòî âñå îùå ñå îáñúæäà.

„Èíîâàöèèòå ñà åäíè îò íàé-âàæíèòå ôàêòî-ðè, êîèòî îñèãóðÿâàò óñòîé÷èâ ðàñòåæ íà èêîíî-ìèêàòà” – çàÿâè çàì.-ìèíèñòúðúò íà èêîíîìèêà-òà, åíåðãåòèêàòà è òóðèçìà Æóëèåòà Õóáåíîâà.Òÿ ïîä÷åðòà íÿêîè îò íàé-âàæíèòå ìåðêè íà ïðà-âèòåëñòâîòî çà ñòèìóëèðàíå èíîâàòèâíàòà àê-òèâíîñò íà êîìïàíèèòå: ïðîìåíèòå â Çàêîíà çàíàñúð÷àâàíå íà èíâåñòèöèèòå, êîèòî îñèãóðÿâàòâúçìîæíîñò çà ñóáñèäèðàíå äî 50% íà ðàçõîäè-òå çà èíîâàöèè â îáðàçîâàíèå è íàó÷íè èçñëåä-âàíèÿ ïî ïðèîðèòåòíè èíâåñòèöèîííè ïðîåêòè;ðàáîòàòà ïî óñâîÿâàíå íà ñðåäñòâàòà îò ÎÏ „Êîí-êóðåíòîñïîñîáíîñò”, êîÿòî å åäèí îò îñíîâíèòåèíñòðóìåíòè íà ïðàâèòåëñòâîòî çà ôèíàíñèðàíåíà èíîâàòèâíèÿ áèçíåñ (ïîíàñòîÿùåì íàä 200ìëí. åâðî ïî ðàçëè÷íè ñõåìè íà ïðîãðàìàòà ñàïðåäíàçíà÷åíè çà ðàçðàáîòâàíå è âíåäðÿâàíå íàèíîâàöèè è çà ïîäîáðÿâàíå íà ïðîèíîâàòèâíàòàèíôðàñòðóêòóðà). Ñïîðåä ã-æà Õóáåíîâà ñêúñà-íàòà ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè âðúçêà ìåæäó íàó-êàòà è áèçíåñà å åäèí îò îñíîâíèòå ôàêòîðè çàíàìàëåíàòà êîíêóðåíòîñïîñîáíîñò íà áúëãàðñêàòàèêîíîìèêà. ×àñò îò óñèëèÿòà íà ÌÈÅÒ äà ïðî-ìåíè òîçè íåãàòèâ ñà ñúñðåäîòî÷åíè è â ðàáîòà-òà ïî ïðîåêò çà ñúçäàâàíå íà íàó÷íî-òåõíîëîãè-÷åí ïàðê. Òîé òðÿáâà äà ñúáåðå íà åäíî ìÿñòîíàóêàòà, êîÿòî ïðåäëàãà èíîâàòèâíè ðåøåíèÿ;ñòóäåíòñêàòà îáùíîñò, êîÿòî ñúùî å ÷àñò îò òîçèïðîöåñ; áèçíåñà, êîéòî èìà íóæäà îò òåçè ðåøå-íèÿ è ñòðóêòóðèòå, êîèòî ìîãàò äà ãè ôèíàíñè-ðàò. Ïðîåêòúò, êîéòî å ÷àñò îò ÎÏ „Êîíêóðåíòî-ñïîñîáíîñò”, å íà ñòîéíîñò 50 ìëí. åâðî.

Ìåæäóíàðîäíè èçñëåäâàíèÿ ñî÷àò, ÷å ïîëçà-òà îò èíâåñòèöèè â ÍÈÐÄ èìà ñâîÿ çäðàâà èêî-íîìè÷åñêà ëîãèêà. Òàêà íàïðèìåð, ñïîðåä èç-ñëåäâàíå íà Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ, àêî ñòðàíè-òå-÷ëåíêè íà ÅÑ âëàãàõà 3% îò ÁÂÏ çà íàó÷íî-èçñëåäîâàòåëñêè äåéíîñòè (ÍÈÐÄ) – öåëòà, çà-ëîæåíà â ïðîãðàìàòà „Åâðîïà 2020” íà Åâðîïåé-ñêèÿ ñúþç – òî òîãàâà äî 2025 ã. áèõà ñå ãåíåðè-ðàëè 5,4 ïðîöåíòíè ïóíêòà îò ÁÂÏ (ðàâíÿâàùèñå íà 795 ìëðä. åâðî), êîåòî ïúê áè äîâåëî äîñúçäàâàíåòî íà 3,7 ìëí. ðàáîòíè ìåñòà.

Îñíîâíèòå àêöåíòè íà èçñëåäâàíåòî íà Ñâå-òîâíàòà áàíêà áÿõà ïðåäñòàâåíè îò Äæîí Ãàá-ðèåë Ãîäàðä, ñòàðøè èêîíîìèñò è åäèí îò ãëàâ-íèòå àâòîðè íà äîêëàäà. Êàêâè ñà âúçìîæíîñòè-òå çà Áúëãàðèÿ äà ñòèìóëèðà èêîíîìè÷åñêèÿ ðàñ-òåæ ÷ðåç èíâåñòèöèè â íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ èèíîâàöèè? Êîè ñà ïîëèòèêèòå, êîèòî áèõà ïîìîã-íàëè íà áúëãàðñêèòå ôèðìè äà ñå ïðèäâèæàò íàï-ðåä ïî âåðèãàòà íà ïðîèçâîäñòâî íà ñòîêè è óñ-ëóãè ñ âèñîêà äîáàâåíà ñòîéíîñò, êàêòî è äà ñïî-ñîáñòâàò çà ðàçøèðÿâàíåòî íà âèñîêîòåõíîëîãè÷-

íèÿ èçíîñ? Êàêâè ñà îñíîâíèòå âàðèàíòè çà óñú-âúðøåíñòâàíå íà ðàçðàáîòâàíåòî è ïðèëàãàíåòîíà ïîëèòèêè? Òîâà ñà ÷àñò îò îñíîâíèòå âúïðî-ñè, êîèòî ñà ðàçãëåæäàíè â íàé-íîâîòî èçñëåä-âàíå íà Ñâåòîâíàòà áàíêà

Íåîáõîäèìî äà ñå íàïðàâè ïîâå÷å çà êîíêó-ðåíòîñïîñîáíîñòòà íà Áúëãàðèÿ, çà äà ìîæå ñòðà-íàòà äà ñå ñðàâíÿâà áëàãîïðèÿòíî ñ äðóãèòå íî-âè ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ, êàêòî è ñ äúðæàâèòå ñðàñòÿùè èêîíîìèêè îò Àçèÿ è Ëàòèíñêà Àìåðè-êà. Äà ñå èíâåñòèðà ïîâå÷å è ïî-åôåêòèâíî âÍÈÐÄ å îñíîâåí ôàêòîð çà óêðåïâàíå íà èêîíî-ìèêàòà íà ñòðàíàòà è çà îòêëþ÷âàíå íà ïîòåíöè-àëà çà èíòåëèãåíòåí ðàñòåæ, ñòàâà ÿñíî îò äîê-ëàäà íà Ñâåòîâíà áàíêà.

Çà ïîñëåäíèòå 10 ãîäèíè èçíîñúò íà Áúëãà-ðèÿ å íàðàñíàë êàêòî íà ãëàâà îò íàñåëåíèåòî,òàêà è êàòî àáñîëþòíà ñòîéíîñò è ïðåäñòàâëÿâà58% îò ÁÂÏ (2010) íà ñòðàíàòà, íî ïðîäúëæàâàòäà ïðåîáëàäàâàò ñóðîâèíè è èçäåëèÿ îò òðàäè-öèîííàòà èíäóñòðèÿ. Äíåñ åäâà 3 % îò èçíîñà íàÁúëãàðèÿ ñå ñúñòîè îò âèñîêîòåõíîëîãè÷íè ïðî-äóêòè, êîåòî å çíà÷èòåëíî ïîä ñðåäíàòà ñòîéíîñòçà ÅÑ-27: 16%. Âíåäðÿâàíåòî íà èíîâàöèè â ñåê-òîðè, â êîèòî Áúëãàðèÿ èìà ñðàâíèòåëíî ïðåäèì-ñòâî, ùå áúäå îò ðåøàâàùî çíà÷åíèå, òúé êàòîáè ïîìîãíàëî íà áúëãàðñêèòå ôèðìè äà ñå ïðèä-âèæàò íàïðåä ïî âåðèãàòà íà ïðîèçâîäñòâî íàñòîêè è óñëóãè ñ âèñîêà äîáàâåíà ñòîéíîñò.

Ïîíàñòîÿùåì ðàçõîäèòå íà Áúëãàðèÿ çà ÍÈÐÄâúçëèçàò íà 0,48 % îò ÁÂÏ, à çà ñðàâíåíèå òàçèñòîéíîñò â ÅÑ-27 å 1,85%. Íàöèîíàëíà ïðîãðà-ìà çà ðåôîðìè 2011-2015 (ÍÏÐ) íà ïðàâèòåëñòâî-òî îïðåäåëÿ èíâåñòèöèèòå â íàó÷íîèçñëåäîâàòåë-ñêè è ðàçâîéíè ðàçðàáîòêè êàòî êëþ÷îâè ôàêòî-ðè, äîïðèíàñÿùè çà óâåëè÷àâàíå íà ãëîáàëíàòàêîíêóðåíòîñïîñîáíîñò íà Áúëãàðèÿ. Çà ïîñòèãà-íåòî íà íàöèîíàëíàòà öåë ðàçõîäèòå çà ÍÈÐÄ äàñòàíàò 1,5% îò ÁÂÏ äî 2020 ã., ùå å íåîáõîäèìîÁúëãàðèÿ ìàùàáíî äà óâåëè÷è óñâîÿâàíåòî íàñðåäñòâà îò ôîíäîâå íà ÅÑ è äà óâåëè÷è ïóáëè÷-íèòå ðàçõîäè çà ÍÈÐÄ, êàòî â ñúùîòî âðåìå ïîä-äúðæà ñòðîãà ôèñêàëíà ðàìêà. Èçâúðøâàíåòî íàñòîïàíñêà äåéíîñò ïî îáè÷àéíèÿ äîñåãà íà÷èííÿìà äà äîâåäå äî íåîáõîäèìèÿ ðúñò íà èíâåñ-òèöèèòå â ÍÈÐÄ, ñå òâúðäè â äîêëàäà.

Ñïîðåä ïîñëåäíè ïðîó÷âàíèÿ ñðåä ôèðìèòå,òåìïúò íà ðàñòåæ íà áúëãàðñêèòå èíîâàòèâíèïðåäïðèÿòèÿ íàäâèøàâà åäèí ïúò è ïîëîâèíà òî-çè íà ôèðìèòå, êîèòî íÿìàò íîâîâúâåäåíèÿ. Èíî-âàòèâíèòå ôèðìè ñúùî òàêà ñúçäàâàò ïîâå÷å ðà-áîòíè ìåñòà - ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè òåçè äðó-æåñòâà ñà îòáåëÿçàëè ãîäèøåí ðúñò íà áðîÿ íàçàåòèòå â ðàçìåð íà 8%, äîêàòî ðúñòúò íà ðàáîò-íèòå ìåñòà ïðè íåèíîâàòèâíèòå êîìïàíèè îñòà-âà íóëåâ. Äîêëàäúò êîíñòàòèðà, ÷å âñÿêà ïåòàôèðìà â ñòðàíàòà çàÿâÿâà, ÷å íå ðàçïîëàãà ñ äîñ-òúï äî âúíøíî ôèíàíñèðàíå, íåîáõîäèìî çà äúë-ãîñðî÷íîòî èíâåñòèðàíå â ÍÈÐÄ.

Â äîêëàäà ñå ïîñî÷âà, ÷å ïðåâðúùàíåòî íà íî-



âèòå èäåè â èíîâàöèè èçèñêâà èíâåñòèöèè êàêòîîò ñòðàíà íà ïóáëè÷íèÿ, òàêà è îò ñòðàíà íà ÷àñ-òíèÿ ñåêòîð. Ïóáëè÷íèòå èíâåñòèöèè ñëåäâà äàñå íàñî÷âàò åôåêòèâíî êàêòî êúì ôèðìè, òàêà èêúì èçñëåäîâàòåëñêè îðãàíèçàöèè è óíèâåðñè-òåòè, êîèòî îò÷èòàò íàé-äîáðèòå ðåçóëòàòè.Åäíàêâî âàæíè ñà îáà÷å è èíâåñòèöèèòå â ÍÈÐÄîò ñòðàíà íà ÷àñòíèÿ ñåêòîð. Ïðèçíàòèòå çà íàé-èíîâàòèâíè åâðîïåéñêè äúðæàâè, êàòî íàïðèìåðÃåðìàíèÿ, Ôèíëàíäèÿ è Øâåöèÿ, îò÷èòàò íàé-ãîëÿì äÿë íà ðàçõîäè çà ÍÈÐÄ, èçâúðøåíè îò ÷àñ-òíèÿ ñåêòîð, êîéòî ôèíàíñèðà 65% îò îáùèÿ ðàç-ìåð íà âëîæåíèÿòà çà ÍÈÐÄ. Ñúñ ñâîåòî ñúîòíî-øåíèå îò 30:70 ïðîöåíòà ñïîðåä äîêëàäà, â ìî-ìåíòà Áúëãàðèÿ å â íåáëàãîïðèÿòíà ïîçèöèÿ âñðàâíåíèå ñ âîäåùèòå äúðæàâè, ïðè êîèòî òîâàñúîòíîøåíèå å îáðàòíîòî.

Îñíîâíèòå ïðåïîðúêè çà ïðèîðèòåòèòå â îá-ëàñòòà íà íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ è èíîâàöèèòå âÁúëãàðèÿ íàêðàòêî ñà: íàìèðàíå íà íîâè ìîäåëèçà ôèíàíñèðàíå íà íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ è èíîâà-öèè; âúâåæäàíå íà ðåôîðìè, êîèòî íàñúð÷àâàòâúðõîâè ïîñòèæåíèÿ â îáëàñòòà íà íàó÷íèòå èç-ñëåäâàíèÿ (âúâåæäàíå íà öÿëîñòíî îöåíÿâàíå íàèçñëåäîâàòåëñêèòå îðãàíèçàöèè; ïðåäîñòàâÿíå íàäîïúëíèòåëíà ïîäêðåïà íà íàó÷íè çâåíà ñ âèñî-êè ðåçóëòàòè; ó÷ðåäÿâàíå íà ñèñòåìà çà ãðàíòîâåçà âèñîêîåôåêòèâíè èçñëåäîâàòåëè); óêðåïâàíåíà ïóáëè÷íèòå îðãàíèçàöèè çà ïîñòèãàíå íà ïî-äîáðè ðåçóëòàòè (ðàçãëåæäàíå íà âúçìîæíîñòòàçà îáåäèíÿâàíå íà Ôîíä „Íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ”è Íàöèîíàëíèÿ èíîâàöèîíåí ôîíä, êîèòî ñàòâúðäå ìàëêè è íå ðàáîòÿò òîëêîâà åôåêòèâíî,êîëêîòî áèõà ìîãëè, â åäèííà ñïåöèàëèçèðàíàñòðóêòóðà); ïî-áúðç òåìï íà óñâîÿâàíå íà ñðåä-ñòâà îò ôîíäîâå íà ÅÑ â ðàìêèòå íà ïðîåêòè ñúññèëíî âúçäåéñòâèå (íàñî÷âàíå íà ÷àñò îò ñúùåñ-òâóâàùèòå ñðåäñòâà îò ôîíäîâå íà ÅÑ êúì ìà-ùàáíè ïðîåêòè, êàòî íàïð. òåõíîëîãè÷íèòå ïàð-êîâå; ðàçãëåæäàíå íà âúçìîæíîñòòà çà ñúçäàâà-íå íà öåëåâà ÎÏ çà íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ è èíîâà-öèè çà 2014–2020 ã.); ðàçðàáîòâàíå íà ñïåöèôè÷-íè ñåêòîðíè èíîâàöèîííè ïîëèòèêè çà ïðèîðè-òåòíè èíäóñòðèè: ÈÒ, ôàðìàöåâòèêà è ò.í. (ó÷-ðåäÿâàíå íà ãðàíòîâå çà çàäúðæàíå íà ìëàäè áúë-ãàðñêè ó÷åíè è çà ïðèâëè÷àíå íà ìåæäóíàðîäíèåêñïåðòè; îáó÷àâàíå íà ïîâå÷å âèñîêîêâàëèôè-öèðàíè ñïåöèàëèñòè; ðàçãðúùàíå íà íàöèîíàë-íèòå èíñòðóìåíòè çà ôèíàíñèðàíå ÷ðåç íîâè ïðî-çîðöè çà ôèíàíñèðàíå çà ïðèîðèòåòíè ñåêòîðè;ïîäîáðÿâàíå íà áèçíåñ ñðåäàòà çà ñåêòîðà íà ÈÒè çà ôàðìàöåâòè÷íèÿ ñåêòîð).

Ñòàíîâèùàòà ñè ïî ïðåäñòàâåíèÿ äîêëàä èç-êàçàõà ïðåäñåäàòåëÿò íà ÁÀÍ àêàä. Íèêîëà Ñúáî-òèíîâ, äåêàíúò íà Ôàêóëòåòà ïî õèìèÿ è ôàðìà-öèÿ êúì ÑÓ „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè” ïðîô. Òîíè Ñïà-ñîâ, íàó÷íèòå ñåêðåòàðè íà ÁÀÍ ïðîô. Ðîñèöà ×î-áàíîâà è ïðîô. Êîñòàäèí Êîñòàäèíîâ, Ñàøà Áå-çóõàíîâà îò Õþëåò Ïàêàðä. Èçïúëíèòåëíèÿò ïðåä-ñåäàòåë íà ÁÑÊ Áîæèäàð Äàíåâ îïðåäåëè èçâî-

äèòå â äîêëàäà êàòî ñìàçâàùè. Ñïîðåä íåãî å òðå-âîæíî, ÷å ñòðàíàòà íè ïðîäúëæàâà äà å íà ïðåä-ïîñëåäíî ìÿñòî ïî êîíêóðåíòîñïîñîáíîñò ñïîðåäïðåãëåäà íà Ëèñàáîíñêàòà ñòðàòåãèÿ íà ÑÈÔ çà2010 ã. Â ðàìêèòå íà èçêàçâàíåòî ñè ïî ïîâîä äîê-ëàäà ã-í Äàíåâ êàçà: „Êîãàòî ãîâîðèì çà êîíêó-ðåíòîñïîñîáíîñò, òðÿáâà ÿñíî äà çàÿâèì, ÷å íå áè-âà äà ñå ãóáè âðúçêàòà ìåæäó èêîíîìè÷åñêèòå ïëà-íîâå è ñòðàòåãèè íà ñòðàíàòà è îòäåëíèòå ïðîãðà-ìè. Íàëîæèòåëíî å äà ñå ïîñòàâè àêöåíò âúðõóðàçâèòèåòî íà ïðèëîæíàòà íàóêà, êàêòî è íà èíî-âàöèÿòà â ðàçëè÷íè ñåêòîðè íà èêîíîìèêàòà. Ôàêòå ÷å âñè÷êè ïàòåíòè äî 2005 ã. ñà áèëè åêñïîðòíîîðèåíòèðàíè (îðãàíè÷íèòå ñúåäèíåíèÿ, åëåêòðî-ëèçàòà, ëåêàðñòâàòà è äð.) è òå ñà áèëè „ãðúáíà-êà” íà èêîíîìèêàòà. Îòòîãàâà ïàòåíòèòå âúâ âè-ñîêîêàïèòàëîåìêè îáëàñòè è îòðàñëè ïî÷òè íå ñú-ùåñòâóâàò. Êîãàòî ãîâîðèì çà èíîâàöèè, òðÿáâàäà ñìå íàÿñíî, ÷å âñè÷êè ÷óæäåñòðàííè êîìïà-íèè èçíàñÿò ðàçâîéíàòà ñè äåéíîñò íàâúí è ïî òî-çè íà÷èí èçíàñÿò è äîáàâåíà ñòîéíîñò, âêëþ÷è-òåëíî è èíîâàöèîííà. Çàòîâà å âàæíî äà ñå ìèñëèêàê äà ñå çàäúðæàò èíâåñòèöèèòå â Áúëãàðèÿ, êàê-òî è êàê äà ñå ðàçâèâàò èíîâàöèèòå íà ìåñòíî íè-âî. Èñòèíà å, ÷å íàøèòå ïàòåíòè â ïîñëåäíî âðå-ìå ñà â îáëàñòòà íà èíôîðìàöèîííèòå òåõíîëî-ãèè, êúäåòî äîáàâåíàòà ñòîéíîñò å âèñîêà, à èíî-âàöèÿòà - ñêúïà. È ëåñíè çà èçíàñÿíå. Èíòåðåñåíå ôàêòúò, ÷å â ïðîåêòèòå, ôèíàíñèðàíè îò ÅÑ, íÿ-ìà ñåðèîçíè èçèñêâàíèÿ çà èíîâàöèè – íèòî â ñòðî-èòåëñòâîòî, íèòî â îêîëíàòà ñðåäà íàïðèìåð. Ñòðî-èì ìàãèñòðàëè ïî îñòàðåëè òåõíîëîãèè. ÇàòîâàÁÑÊ ïðåäëàãà ïðè îáùåñòâåíè ïîðú÷êè è ïðè èç-ïúëíåíèåòî íà åâðîïðîåêòè çàäúëæèòåëíî äà èìàèçèñêâàíå çà èíîâàöèÿ.”

Ã-í Äàíåâ îáúðíà âíèìàíèå íà ôàêòà, ÷å èíî-âàöèè ñå ïðàâÿò ñ õîðà. Íå ìîæå äà ñúùåñòâóâàíàóêà áåç ÷îâåøêè ðåñóðñè. Â ñúùîòî âðåìå, âèñ-øåòî îáðàçîâàíèå ïðîèçâåæäà àêàäåìè÷íè êàä-ðè, êîèòî íå ñà íåîáõîäèìè íà èêîíîìèêàòà. Çà-òîâà å âàæíî äà îáúðíåì ñåðèîçíî âíèìàíèå íàâúçïðîèçâîäñòâîòî íà ÷îâåøêèÿ ïîòåíöèàë â íà-óêàòà è èíîâàöèèòå.

“Áúëãàðèÿ èìà óíèêàëíàòà âúçìîæíîñò äàíàñî÷è èêîíîìèêàòà ñè ïî ïúòÿ íà èíòåëèãåí-òíèÿ è óñòîé÷èâ ðàñòåæ, ïðè êîéòî íàóêàòà,òåõíîëîãèèòå è èíîâàöèèòå èãðàÿò öåíòðàëíàðîëÿ, âúçïîëçâàéêè ñå íàé-äîáðå îò íàëè÷íèòåôîíäîâå íà ÅÑ... Ìåæäóíàðîäíèÿò îïèò ñî÷è,÷å ðàçóìíèòå ïóáëè÷íè ïîëèòèêè ìîæå äà ñïî-ìîãíàò çà ñúçäàâàíå íà áëàãîïðèÿòíè óñëîâèÿçà óñïåøíî âíåäðÿâàíå íà èíîâàöèè. Íàé-ñèãóð-íèÿò ïúò çà íàñúð÷àâàíå íà èíîâàöèèòå è ðàñ-òåæà å äà ñå ðàáîòè çà èçãðàæäàíåòî íà äåé-íî ïàðòíüîðñòâî ìåæäó ïóáëè÷íèÿ è ÷àñòíèÿñåêòîð, êàòî ïî òîçè íà÷èí òåõíèòå ñèëíèñòðàíè âçàèìíî ñå äîïúëâàò”. (Ä. Äåâàí)

“Í.”


Íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ

ÍÀÑÅËÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈß Â ÍÀ×ÀËÎÒÎ ÍÀÕÕ² ÂÅÊ – ÑÚÑÒÎßÍÈÅ È ÒÅÍÄÅÍÖÈÈ

×ë.-êîð. Àòàíàñ Àòàíàñîâ,äîö. ä-ð Åìèëèÿ ×åíãåëîâà,

Áúëãàðñêà àêàäåìèÿ íà íàóêèòåÎò íà÷àëîòî íà ÕÕ² âåê ïðè äèñêóñèèòå çà äå-

ìîãðàôñêîòî ðàçâèòèå íà Áúëãàðèÿ âñå ïî-íàñ-òîé÷èâî ñå èçïîëçâà òåðìèíúò „äåìîãðàôñêà êðè-çà”. Àêî ñå âúðíåì íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ íàçàä,ùå âèäèì, ÷å îùå ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà ÕÕâåê ñå ïîÿâÿâàò çàäúëáî÷åíè àíàëèçè íà äúðæàâ-íè è ïðàâèòåëñòâåíè èíñòèòóöèè, íàó÷íè îðãà-íèçàöèè è îòäåëíè èçñëåäîâàòåëè, ïðåäóïðåæ-äàâàùè çà ïîÿâàòà íà èçêëþ÷èòåëíî íåáëàãîïðè-ÿòíè òåíäåíöèè â äåìîãðàôñêîòî ðàçâèòèå íà Áúë-ãàðèÿ. Çà ñúæàëåíèå, êàêòî ñå ñëó÷âà â ïîâå÷åòîñèòóàöèè îò òîçè òèï, òðåâîæíèòå ñèãíàëè îñòà-âàò â åêñïåðòíèòå ñðåäè è íàìèðàò àäåêâàòíî òðå-òèðàíå åäâà òîãàâà, êîãàòî ïðîáëåìèòå ñòàâàò ïðå-êàëåíî î÷åâèäíè. Ñèñòåìàòè÷íîòî ïðåíåáðåãâà-íå íà ïðåäóïðåæäåíèÿòà çà âëîøåíèÿ äåìîãðàô-ñêè ïðîôèë íà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå äîâåäîõàäî çàäúëáî÷àâàíå íà íåáëàãîïðèÿòíèòå äåìîãðàô-ñêè òåíäåíöèè ïðåç ïîñëåäíèòå äâå äåñåòèëåòèÿíà èçìèíàëèÿ âåê. Òàêà íà ïðàãà íà ÕÕ² âåê Áúë-ãàðèÿ ñå îêàçà â äúëáîêà äåìîãðàôñêà êðèçà.

1. Òðàäèöèèòå â èçñëåäâàíåòî íà äåìîãðàô-ñêîòî ðàçâèòå íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ

Òåíäåíöèèòå â ðàçâèòèåòî íà íàñåëåíèåòî ñàïðåäìåò íà äåìîãðàôñêè èçñëåäâàíèÿ îùå â êðàÿíà Õ²Õ âåê – ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ,êîãàòî ñå çàïî÷âà ñ ïðîó÷âàíèÿ âúðõó ïðîìåíè-òå íà æèâååùèòå â îñíîâíèòå ãðàäîâå íà ñåâåð-íà Áúëãàðèÿ – Ðóñå, Âàðíà è Øóìåí. Òå ñå èç-âúðøâàò íà îñíîâàòà íà äàííèòå, ïîëó÷åíè ïðèïúðâîòî ïðîâåäåíî ó íàñ ïðåáðîÿâàíå íà íàñå-ëåíèåòî íà Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ ïðåç 1880 ã.

Â ïúðâèòå ãîäèíè íà ÕÕ âåê ñå ñëàãà íà÷àëî-òî íà ñèñòåìíè èçñëåäâàíèÿ íà îñíîâíèòå âúç-ïðîèçâîäñòâåíè ïðîöåñè íà íàñåëåíèåòî – ðàæ-äàåìîñò, ñìúðòíîñò, åñòåñòâåí ïðèðàñò. Èçïîë-çâàò ñå äàííè êàêòî îò ïðîâåæäàíèòå ïðåáðîÿâà-íèÿ íà íàñåëåíèåòî, òàêà è îò òåêóùèòå äåìîã-ðàôñêè íàáëþäåíèÿ, îñúùåñòâÿâàíè îò Äèðåê-öèÿ íà ñòàòèñòèêàòà, ÷èèòî ðåçóëòàòè ñå ïóáëè-êóâàò îò 1910 ã. â Ñòàòèñòè÷åñêè ãîäèøíèê, àîò 1911 ã. â Ìåñå÷íè ñòàòèñòè÷åñêè èçâåñòèÿ.Ìíîãîáðîéíè ñà èìåíàòà íà èçñëåäîâàòåëèòå-äå-ìîãðàôè, êîèòî îñòàâÿò îãðîìíà êíèæíèíà âúð-õó ðàçâèòèåòî íà íàñåëåíèåòî íà Áúëãàðèÿ îò âðå-ìåòî íà Îñâîáîæäåíèåòî äî íàøè äíè. Òîâà ñàêàêòî îòäåëíè ñòàòèè âúðõó åäíè èëè äðóãè ñòðà-

íè íà äåìîãðàôñêèòå ïðîöåñè â ñòðàíàòà èëè îò-äåëíè ðàéîíè è ñåëèùà, òàêà è öÿëîñòíè ìîíî-ãðàôè÷íè ðàçðàáîòêè âúðõó âúçïðîèçâîäñòâîòîíà íàñåëåíèåòî è èçìåíåíèÿòà íà íåãîâèòå ñòðóê-òóðè.

Àêî èñòîðè÷åñêè ñå ïðîñëåäÿò ïî-ìàùàáíè-òå äåìîãðàôñêè òðóäîâå, ìîãàò äà ñå î÷åðòàÿò òðèòàêèâà ìîíîãðàôè÷íè ïóáëèêàöèè, îòñòîÿùèïî÷òè ðàâíîìåðíî â òå÷åíèå íà ïîñëåäíèòå 100ãîäèíè. Òå ñà:

Ãåîðãè Ò. Äàíàèëîâ, Èçñëåäâàíèÿ âúð-õó äåìîãðàôèÿòà íà Áúëãàðèÿ, Ñîôèÿ,ïå÷àòíèöà Ï. Ãëóøêîâ, 1931 ã.

È. Ñòåôàíîâ è êîë., Äåìîãðàôèÿ íà Áúë-ãàðèÿ, Ñîôèÿ, Íàóêà è èçêóñòâî, 1974 ã.

Äåìîãðàôñêî ðàçâèòèå íà ÐåïóáëèêàÁúëãàðèÿ (ðåä. è ñúñò. Ì. Èâàíîâ è À.Àòàíàñîâ), Ñîôèÿ, UNFA, Ôîíä íà îáå-äèíåíèòå íàöèè, 2005 ã.

Ïúðâàòà ìîíîãðàôèÿ „Èçñëåäâàíèÿ âúðõó äå-ìîãðàôèÿ íà Áúëãàðèÿ” âå÷å å áèáëèîãðàôñêàðÿäêîñò è ìîæå äà ñå íàìåðè ñàìî â íàé-ãîëåìè-òå áèáëèîòåêè íà ñòðàíàòà. Àâòîðúò ïðîô. Ãåîð-ãè Ò. Äàíàèëîâ å åäèí îò ïúðâèòå ñèñòåìíè èç-ñëåäîâàòåëè íà äåìîãðàôñêèòå ïðîöåñè è äåìî-ãðàôñêèòå ñòðóêòóðè íà îñíîâàòà íà äàííè îò ïî-ðåäíè ïðåáðîÿâàíèÿ è òåêóùàòà äåìîãðàôñêàñòàòèñòèêà1. Òðóäúò å ñúçäàäåí ñ ÿñíàòà èäåÿ „äàñå äàäå åäíî ïî-ïúëíî è èç÷åðïàòåëíî ðàçÿñíå-íèå íà ïî-âàæíèòå äåìîãðàôñêè çàêîíè, êîèòîïðîëè÷àâàò â ñúáðàíèòå íàøè ñòàòèñòè÷åñêèäàííè” (ñ. 5). Â ñúîòâåòñòâèå ñ òàçè ñâîÿ öåë,òðóäúò ïðåäñòàâÿ çàäúëáî÷åí àíàëèç íà äåìîãðàô-ñêèòå ÷åðòè è õàðàêòåðíèòå îñîáåíîñòè íà Áúëãà-ðèÿ äî âîéíèòå; ïðåç âðåìå è ñëåä âîéíèòå; êàòîâ çàêëþ÷åíèå ïðàâè îïèñàíèå íà ïëåìåííèòå îñî-áåíîñòè è ïëåìåííè ðàçëè÷èÿ â äåìîãðàôèÿòà íàÁúëãàðèÿ. Â çàêëþ÷èòåëíèòå áåëåæêè íà òðóäà Ã.Äàíàèëîâ ïðàâè èçâîäà, ÷å å íàëèöå „åäèí òâúð-äå ïðàâèëåí ðúñò è íîðìàëíî ðàçâèòèå íà íà-ñåëåíèåòî â Áúëãàðèÿ” (ñ. 148). Òîçè èçâîä ñëåä-âà îò „ïîñòîÿíñòâîòî” íà êîåôèöèåíòèòå íà æå-íèòáèòå, ðàæäàíèÿòà è óìèðàíèÿòà, êîèòî ñå „ïðè-ïîâòàðÿò” îò ãîäèíà íà ãîäèíà ñ ïîñòîÿííà òåí-

1 Çàñëóæàâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å „Èçñëåäâàíèÿòà âúðõó äåìîãðàôèÿòà íà Áúëãàðèÿ” å âòîðàòà êíèãà íà òîçè àâòîð,èçäàäåíà ïðåç 1931 ã. Îñâåí íåÿ òîé èìà ïóáëèêóâàíè äâå äðóãè êíèãè: „Îïèò âúðõó äåìîãðàôèÿòà íà Áúëãàðèÿ”(èçäàäåíà 1895 ã.) è „Âúçïðîèçâîäñòâî íà íàñåëåíèåòî â Áúëãàðèÿ” (èçäàäåíà 1937 ã.).



äåíöèÿ íà íàðàñòâàíå. Òîâà å ïðè÷èíà è çà ïîñòî-ÿííîòî íàðàñòâàíå íà íàñåëåíèåòî âñÿêà ãîäèíà„áåç êàêâèòî è äà áèëî ñêîêîâå, íàïðåä èëè íà-çàä”.

Ïðåç 1974 ã. èçëèçà ìîíîãðàôè÷íèÿò òðóä„Äåìîãðàôèÿ íà Áúëãàðèÿ”, ïîäãîòâåí îò àâòîð-ñêè êîëåêòèâ ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà èçòúêíàòèÿáúëãàðñêè ñòàòèñòèê, èêîíîìèñò è äåìîãðàô àêà-äåìèê Èâàí Ñòåôàíîâ. Â íåãî ó÷àñòâàò îùå ïðî-ôåñîðèòå äåìîãðàôè Çäðàâêî Ñóãàðåâ è ÍèêîëàÍàóìîâ, êàêòî è ïî-ìëàäè òîãàâà èçñëåäîâàòåëè,ñåãà ïðîôåñîðè, Åìèë Õðèñòîâ è Àòàíàñ Àòàíà-ñîâ. Â òîçè òðóä ñå èçñëåäâàò „ðàçâèòèåòî íàíàñåëåíèåòî, íà íåãîâîòî âúçïðîèçâîäñòâî, èç-ìåíåíèÿòà íà íåãîâèòå ñòðóêòóðè ñå èçñëåäâàòçà ïðúâ ïúò â òÿõíàòà öÿëîñò, áåç äà ñà èç÷åð-ïàíè âñè÷êè âúçìîæíîñòè çà äåìîãðàôñêè è ñî-öèàëíî-èêîíîìè÷åñêè àíàëèç” (ñ. 9). Äîñòîéí-ñòâàòà íà òðóäà ñà ìíîãî, ñðåä êîèòî å îáðèñóâà-íåòî íà îñíîâíèòå íàïðàâëåíèÿ íà äåìîãðàôñêî-òî ðàçâèòèå â ñâåòîâåí ìàùàá, íà ÷èéòî ôîí ïî-íàòàòúê ñà ïðåäñòàâåíè íàé-âàæíèòå ðåçóëòàòè çàíàöèîíàëíîòî äåìîãðàôñêî ðàçâèòèå. Î÷åðòàíè ñàèçìåíåíèÿòà â îñíîâíèòå äåìîãðàôñêè ïðîöåñè:ðàæäàíèÿ, óìèðàíèÿ, áðàêîâå è áðàêîðàçâîäè èìèãðàöèè íà íàñåëåíèåòî, êàòî ñà íàïðàâåíè èñðàâíåíèÿ çà òåíäåíöèèòå â ðàæäàåìîñòòà è ñìúð-òíîñòòà â íÿêîè äðóãè ñòðàíè. Äðóã àêöåíò íà òðó-äà å ïðîñëåäÿâàíåòî íà èçìåíåíèÿòà â áðîÿ èñòðóêòóðèòå íà íàñåëåíèåòî ïî îñíîâíèòå ñîöè-àëíî-äåìîãðàôñêè ïðèçíàöè – ïîë, âúçðàñò, ñå-ìåéíî ïîëîæåíèå, îáðàçîâàíèå, íàðîäíîñò è èêî-íîìè÷åñêà àêòèâíîñò. Ñèñòåìàòè÷íî ïðåäñòàâå-íè ñà è ïðîãíîçèòå çà âúçïðîèçâîäñòâåíèòå ïðî-öåñè (ðàæäàåìîñò, ñìúðòíîñò è åñòåñòâåí ïðè-ðàñò), çà îáùèÿ áðîé íà íàñåëåíèåòî è íåãîâàòàâúçðàñòîâà ñòðóêòóðà, êàêòî è çà íàñåëåíèåòî âòðóäîñïîñîáíà âúçðàñò.

Ñ òîçè ìàùàáåí äåìîãðàôñêè òðóä ñå ñëàãàíà÷àëîòî íà àíàëèçà íà äúëáîêèòå äåìîãðàôñêèèçìåíåíèÿ, êîèòî ñà îçíà÷åíè îòíà÷àëî êàòî äå-ìîãðàôñêà ðåâîëþöèÿ, à ïî-êúñíî êàòî äåìî-ãðàôñêè ïðåõîä. Òîçè ïðåõîä ñå ñìÿòà çà ïîâðà-òåí ìîìåíò â äåìîãðàôñêàòà èñòîðèÿ íà âñåêè íà-ðîä.

Â òðåòèÿ òðóä - „Äåìîãðàôñêîòî ðàçâèòèåíà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ”, ïóáëèêóâàí ïðåç 2005ã., îò ñúâðåìåííà ãëåäíà òî÷êà ñå î÷åðòàâàòòåíäåíöèèòå â äåìîãðàôñêîòî ðàçâèòèå íàñòðàíàòà â êðàÿ íà ÕÕ è íà÷àëîòî íà ÕÕ² âåê.Òóê âå÷å ñå ïîÿâÿâàò ïúðâè òðåâîæíè „êàìáàíè”çà íåáëàãîïðèÿòíèòå òåíäåíöèè â äåìîãðàôñêî-òî ðàçâèòèå íà Áúëãàðèÿ. Àíàëèçúò íà îñíîâíè-òå ïàðàìåòðè íà äåìîãðàôñêàòà ñèòóàöèÿ â Áúë-ãàðèÿ â êðàÿ íà ÕÕ è íà÷àëîòî íà ÕÕ² âåê ðàç-êðèâà íåîáõîäèìîñòòà îò ðàçðàáîòâàíåòî íà íà-öèîíàëíà ñòðàòåãèÿ çà äåìîãðàôñêî ðàçâèòèå. Âòàçè âðúçêà ñå ñå ïðàâÿò îáîáùåíèÿ íà íàëè÷íà-

òà èíôîðìàöèÿ çà äåìîãðàôñêèòå ïðîöåñè è òÿõ-íîòî óïðàâëåíèå. Âíèìàíèåòî ñå ïîñòàâÿ âúðõóíåîáõîäèìîñòòà äà ñå ñèñòåìàòèçèðàò íàïðàâå-íèòå ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè àíàëèçè íà äåìî-ãðàôñêàòà ñèòóàöèÿ â ðåòðîñïåêöèÿ è ïåðñïåêòè-âà, íà ïîëèòèêèòå ïî äåìîãðàôñêèòå âúïðîñè,âêëþ÷èòåëíî è â äðóãè ñòðàíè, íà ñúâðåìåííèòåçàêîíîâè ðàìêè çà äåìîãðàôñêîòî ðàçâèòèå íàñòðàíàòà è íà äåéíîñòòà íà íåïðàâèòåëñòâåíèòå îð-ãàíèçàöèè â äåìîãðàôñêàòà ñôåðà. Îñíîâíèÿò èç-âîä íà ìîíîãðàôè÷íèÿ òðóä å, â ñðåäàòà íà ÕÕâåê ñà ñå ïîÿâèëè ïúðâèòå ñèìïòîìè íà íå-áëàãîïðèÿòíèòå òåíäåíöèè â äåìîãðàôñêîòîðàçâèòèå íà íàøàòà ñòðàíà. Òåçè òåíäåíöèèñà ñå çàäúëáî÷èëè ïðåç ïîñëåäíèòå äâå äåñå-òèëåòèÿ íà âåêà äî òðàéíî íàìàëåíèå íà ðàæ-äàåìîñòòà è óâåëè÷àâàíå íà ñìúðòíîñòòà, âðåçóëòàò íà êîåòî ñå îò÷èòà îòðèöàòåëåí åñ-òåñòâåí ïðèðàñò íà íàñåëåíèåòî. Êúì òåçèíåáëàãîïðèÿòíè òåíäåíöèè â åñòåñòâåíèòåâúçïðîèçâîäñòâåíè ïðîöåñè ñå ïðèáàâÿ è èí-òåíçèâíîòî èçñåëâàíå, ãëàâíî íà ìëàäè õîðà,êîåòî óñèëâà çàñòàðÿâàíåòî è íàìàëÿâàíåòîíà áðîÿ íàñåëåíèåòî – îò áëèçî 9 ìëí. äóøè âêðàÿ íà 1988 ã. òîé ñïàäíà íà 7,4 ìëí. äóøèêúì 2010 ã. Òîâà å îñíîâàíèåòî, çà äà ñå îïðåäå-ëÿ äíåñ äåìîãðàôñêàòà ñèòóàöèÿ êàòî äåìîãðàô-ñêà êðèçà, ïðè êîÿòî íàñåëåíèåòî åæåãîäíî íà-ìàëÿâà ñ 45-46 000 äóøè, êàòî íàñòúïâàò ñåðè-îçíè ïðîìåíè è â íåãîâèòå ñîöèàëíî-äåìîãðàô-ñêè ñòðóêòóðè.

2. Íàñåëåíèåòî íà Áúëãàðèÿ â íà÷àëîòî íàÕÕ² âåê – ñúñòîÿíèå è òåíäåíöèè

2.1. Íîâ êîëåêòèâåí ìîíîãðàôè÷åí òðóä âîòãîâîð íà ïðåäèçâèêàòåëñòâàòà ïðåä äåìî-ãðàôñêîòî ðàçâèòèå íà Áúëãàðèÿ

Êúì ÕÕ² âåê ñå ïðèñòúïâà ñ òðåâîãà çà äå-ìîãðàôñêîòî ðàçâèòèå íà ñòðàíàòà. Òîâà îùå ïî-âå÷å íàëàãà äà ñå î÷åðòàå äåìîãðàôñêàòà ñèòóà-öèÿ â íà÷àëîòî íà íàñòîÿùèÿ âåê, äà ñå ôèêñè-ðàò ïàðàìåòðèòå íà âúçïðîèçâîäñòâåíèòå ïðîöå-ñè è òåíäåíöèèòå íà áúäåùîòî ðàçâèòèå, çà äà ñåâèäè íàêúäå âúðâèì â ñâåòîâíèÿ ÷îâåøêè îêå-àí.

Ïðåç 2011 ã. èíòåðäèñöèïëèíàðåí åêèï îòó÷åíè è èçñëåäîâàòåëè îò ÁÀÍ íàïðàâè îïèòäà îòêðåõíå çàâåñàòà è äà ïîêàæå èñòèíñêèòåïàðàìåòðè íà äåìîãðàôñêàòà êðèçà â Áúëãà-ðèÿ â íà÷àëîòî íà ÕÕ² âåê. Ðåçóëòàòèòå îò èç-ñëåäâàíèÿòà è àíàëèçèòå ñà îáîáùåíè â êî-ëåêòèâíà ìîíîãðàôèÿ „Íàñåëåíèåòî íà Áúë-ãàðèÿ â íà÷àëîòî íà ÕÕ² âåê – ñúñòîÿíèå èòåíäåíöèè” (2011). Â íàé-îáîáùåí âèä, öåëòàíà ìîíîãðàôèÿòà å ìíîãîñòðàíåí ñîöèàëíî-äå-ìîãðàôñêè àíàëèç íà îáùàòà êàðòèíà íà äåìî-ãðàôñêîòî ñúñòîÿíèå íà ñòðàíàòà â íà÷àëîòî íà



ÕÕ² âåê – êàêòî íà îñíîâíèòå âúçïðîèçâîäñòâå-íè ïðîöåñè íà íàñåëåíèåòî, òàêà è íà ãëàâíèòååëåìåíòè íà ñîöèàëíàòà ñðåäà, â êîÿòî òåçè ïðî-öåñè ñå ðàçâèâàò, êàòî ñå î÷åðòàÿò òðóäîâèÿò, îá-ðàçîâàòåëíèÿò è çäðàâíèÿò ñòàòóñ íà íàñåëåíèå-òî, ñåìåéíàòà ñðåäà è ñîöèàëíèòå ìðåæè íà ëè-öàòà è äð. Òîâà ðàçøèðÿâàíå íà èçñëåäîâàòåë-ñêèÿ ôîêóñ îò ÷èñòî äåìîãðàôñêèÿ ïðîôèë íàèçñëåäâàíåòî ñ âêëþ÷âàíåòî íà ðåäèöà ñîöèàëíèàñïåêòè ïîçâîëÿâà ïî-äúëáîêî äà ñå ïðîíèêíå âñîöèàëíèòå ìåõàíèçìè, êîèòî ïîäñèëâàò èëè çà-äúðæàò ðàçâèòèåòî íà íàñåëåíèåòî íå ñàìî â ñå-ãàøíèÿ ìîìåíò, íî è â ïî-áëèçêà èëè ïî-äàëå÷íàïåðñïåêòèâà.

„Íàñåëåíèåòî íà Áúëãàðèÿ â íà÷àëîòî íàÕÕ² âåê” å êîëåêòèâíà ìîíîãðàôèÿ, ñúñòàâåíàîò ÷ë.-êîð. Àòàíàñ Àòàíàñîâ ñ òâîð÷åñêîòî ñú-äåéñòâèå íà äîö. Ç. Òîíåâà, äîö. Ì. Áåë÷åâà èäîö. Ñ. Òîäîðîâà. Òÿ âêëþ÷âà 15 ãëàâè, ïîäãîò-âåíè îò êîëåãè-èçñëåäîâàòåëè ñ ðàçëè÷íà ïðîôå-ñèîíàëíà êâàëèôèêàöèÿ – äåìîãðàôè, ñîöèîëî-çè è èêîíîìèñòè. Òîâà ðàçíîîáðàçèå íà çíàíèÿ èèçñëåäîâàòåëñêè îïèò ïîçâîëè äà ñå ðàçøèðè ôî-êóñúò íà àíàëèçà íà ñúñòîÿíèåòî è ðàçâèòèåòîíà íàñåëåíèåòî â íà÷àëîòî íà íàñòîÿùèÿ âåê, êà-òî ñå âêëþ÷âàò ðàçëè÷íè àñïåêòè – äåìîãðàôñêè,ñîöèàëíè, èêîíîìè÷åñêè, ñîöèàëíî-ïñèõîëîãè-÷åñêè è äð.

Äîñòîéíñòâî íà ìîíîãðàôè÷íèÿ òðóä å, ÷å âíåãîâîòî íàïèñâàíå âçåõà ó÷àñòèå ãîëÿì áðîé èç-ñëåäîâàòåëè îò ðàçëè÷íè èíñòèòóòè íà Áúëãàð-ñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå. Òåçè àâòîðè ñà ÷ë.-êîð. Àòàíàñ Àòàíàñîâ, äîö. ä-ð Çäðàâêà Òîíåâà,ñïåö. Èâàéëî Ãàâàçêè; äîö. ä-ð Ìàðèÿ Áåë÷åâà;äîö. ä-ð Òàòÿíà Êîöåâà, ãë. àñ. ä-ð Åëèöà Äèìèò-ðîâà, äîö. ä-ð Åìèëèÿ ×åíãåëîâà; àñ. ä-ð Ëþáî-ìèð Ñòîé÷åâ; äîö. ä-ð Èñêðà Áåëåâà; äîö. ä-ð Ñà-øà Òîäîðîâà; äîö. ä-ð Çäðàâêà Òîíåâà; äîö. ä-ðÁîæèäàð Èâêîâ; ïðîô. äñí Ñâåòëàíà Ñúéêîâà.Òðóäúò çàâúðøâà ñ îáùî çàêëþ÷åíèå (÷ë.-êîð.Àòàíàñ Àòàíàñîâ, äîö. ä-ð Çäðàâêà Òîíåâà, äîö.ä-ð Ñàøà Òîäîðîâà), â êîåòî ñà èçâåäåíè íàé-âàæíèòå èçâîäè è îáîáùåíèÿ îò àíàëèçà íà ñúñ-òîÿíèåòî íà íàñåëåíèåòî íà Áúëãàðèÿ â íà÷àëîòîíà ÕÕ² âåê.

Òðóäúò äúëæè ìîíîãðàôè÷íàòà ñè åäíîðîä-íîñò áëàãîäàðåíèå íà óñèëèåòî íà íàó÷íèÿ ðå-äàêòîð ïðîô. äèí Ïåíêà Íàéäåíîâà, èçñëåäîâà-òåë ñ äúëãîãîäèøíà ðàáîòà è åêñïåðò ïî äåìî-ãðàôñêèòå ïðîáëåìè íà ÎÎÍ.

Ìîíîãðàôèÿòà „Íàñåëåíèåòî íà Áúëãàðèÿ âíà÷àëîòî íà ÕÕ² âåê – ñúñòîÿíèå è òåíäåí-öèè” ñå îñíîâàâà íà áîãàòè èíôîðìàöèîííè èç-òî÷íèöè, âúðâÿùè ïî äâå ëèíèè. Åäíàòà ëèíèÿñà ðåäîâíèòå ñïåöèàëèçèðàíè ïóáëèêàöèè íà Íà-öèîíàëíèÿ ñòàòèñòè÷åñêè èíñòèòóò, ñúäúðæàùèäàííè îò ïðåáðîÿâàíèÿòà íà íàñåëåíèåòî è åæå-ãîäíèòå ñòàòèñòè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ (íàáëþäåíèÿ)

íà ðàæäàåìîñòòà, ñìúðòíîñòòà, áðà÷íîñòòà è ðàç-âîäíîñòòà, ìèãðàöèèòå è äð. Òåçè ïóáëèêàöèè äà-âàò ïðåäñòàâà çà áàçîâèòå ïàðàìåòðè íà êàðòèíà-òà íà äåìîãðàôñêîòî ñúñòîÿíèå íà ñòðàíàòà â íà-÷àëîòî íà ÕÕ² âåê.

Äðóãàòà ëèíèÿ ñà ñïåöèàëèçèðàíèòå åìïèðè÷-íè èçñëåäâàíèÿ ñ ïî-îáù ñîöèàëíî-äåìîãðàôñêèõàðàêòåð èëè ïî-êîíêðåòåí ïîãëåä âúðõó ðàçëè÷-íè àñïåêòè íà ñîöèàëíî-äåìîãðàôñêîòî ðàçâèòèåíà ñòðàíàòà. Ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ íÿêîèîò òåçè èçñëåäâàíèÿ ñå ïðîâåæäàò óñïîðåäíî ñïðåáðîÿâàíåòî íà íàñåëåíèåòî – çà ðàæäàåìîñò-òà, ìèãðàöèèòå, íà÷èíà íà æèâîò íà õîðàòà è äðó-ãè. Äðóãè ñà ñàìîñòîÿòåëíè, ïî ñîáñòâåíà ïðîã-ðàìà, íàñî÷åíè êúì êîíêðåòíî îïðåäåëåíà èçñëå-äîâàòåëñêà ïðîáëåìàòèêà. Íÿêîè îò òÿõ ñà ÷àñòîò ìåæäóíàðîäíè ñðàâíèòåëíè ïðîåêòè, âêëþ÷-âàùè ãîëÿì áðîé ñòðàíè îò Åâðîïà è äðóãè ðàéî-íè íà ñâåòà.

Ïðè ïîäãîòîâêàòà íà êîëåêòèâíàòà ìîíîãðà-ôèÿ ñà èçïîëçâàíè äâå òàêèâà èçñëåäâàíèÿ:

1. Åäíîòî å îçàãëàâåíî „Ñîöèàëåí êàïèòàëè æèçíåíè ñòðàòåãèè è âëèÿíèåòî èìâúðõó áðà÷íîòî è ôåðòèëíîòî ïîâå-äåíèå íà ìëàäèòå õîðà (18-34 ãîäèíè)â Áúëãàðèÿ”. Òî å ïðîâåäåíî â äâå âúë-íè – ïúðâàòà âúëíà ïðåç 2002 ã., à âòî-ðàòà ïðåç 2005 ã.

2. Äðóãîòî – „Âçàèìîîòíîøåíèÿ ìåæäóïîêîëåíèÿòà è ïîëîâåòå” å îðãàíèçè-ðàíî êàòî ìåæäóíàðîäíî ñðàâíèòåëíîèçñëåäâàíå ñ ó÷àñòèåòî íà ãîëÿì áðîéåâðîïåéñêè ñòðàíè, âêë. ÑÀÙ è ßïîíèÿ.Òî ñúùî å ïðîâåäåíî ó íàñ â äâå âúëíè– ïúðâàòà ïðåç 2004 ã., à âòîðàòà ïðåç2007 ã.

Â ìîíîãðàôèÿ ñà íàïðàâåíè èçâîäè è îáîá-ùåíèÿ, çàñÿãàùè êîíêðåòíèòå èçìåðåíèÿ íà äå-ìîãðàôñêàòà êàðòèíà íà ñòðàíàòà â íà÷àëîòî íàÕÕ² âåê. Â òÿõ ñå ñúäúðæà ñúîòâåòíà îöåíêà çàîñíîâíèòå äåìîãðàôñêè ÿâëåíèÿ è ïðîöåñè, îáóñ-ëàâÿùè ñúñòîÿíèåòî è ðàçâèòèåòî íà íàñåëåíèå-òî îò ãëåäíà òî÷êà íà íåãîâèÿ áðîé è ñòðóêòóðàïî ðàçëè÷íè ñîöèî-äåìîãðàôñêè õàðàêòåðèñòè-êè. È âñå ïàê îñòàâà åäèí âúïðîñ – àêî çàñòà-íåì ñ ëèöå ïðåä íàé-âàæíèÿ ðåñóðñ íà ñòðàíà-òà, ïðåä íåéíèÿ ÷îâåøêè ïîòåíöèàë, êàêâî ìî-æåì äà êàæåì êàòî èçñëåäîâàòåëè íàé-îáùî çàíåéíîòî äåìîãðàôñêî ñúñòîÿíèå, çà ïîñëåä-ñòâèÿòà îò òîâà ñúñòîÿíèå, çà î÷àêâàíèÿòàïðåç ñëåäâàùèòå äåñåòèëåòèÿ?

2.2. Ïðîáëåìè è ïðåäèçâèêàòåëñòâà ïðåääåìîãðàôñêîòî ðàçâèòèå íà Áúëãàðèÿ

Åêñòðåìíèòå äåìîãðàôñêè ïðîìåíè â ñòðàíà-òà ïðåç ïîñëåäíèòå 20 ãîäèíè ñà îáåêò íà ïîâè-øåíî âíèìàíèå, òðåâîãà è ìíîæåñòâî äèñêóñèè,ïðåäñòàâÿùè è àíàëèçèðàùè ðàçëè÷íè ñòðàíè íà



íàñòúïèëàòà äåìîãðàôñêà êðèçà. Íà÷àëîòî íà ÕÕ²âåê îáà÷å äåìîíñòðèðà òëååùè äî òîçè ìîìåíòïðîáëåìè, ïîñòàâÿùè íà êðúñòîïúò óñòîèòå íà ìî-äåðíèòå îáùåñòâà. Áúëãàðèÿ è áúëãàðñêàòà íà-öèÿ çà ïîðåäåí ïúò â èñòîðè÷åñêîòî ñè ðàçâèòèåòðÿáâàøå â äâèæåíèå è ïðè òîâà â èçêëþ÷èòåëíîêðàòêè èñòîðè÷åñêè ñðîêîâå äà ïðåîñìèñëÿò è äàäîãîíâàò ìîäåðíîñòòà, äà ïðîìåíÿò íàöèîíàëíè-òå ñè èäåàëè è èäåíòè÷íîñò, äà ïðåñòðóêòóðèðàòèêîíîìèêàòà è öåííîñòíàòà ñè ñèñòåìà. Âñè÷êèòåçè ïðîöåñè, ïðîòè÷àùè ïîâå÷å îò äâå äåñåòè-ëåòèÿ, îáåêòèâíî èçèñêâàò èíòåðäèñöèïëèíàðåíñîöèàëíî-äåìîãðàôñêè àíàëèç, ðàçãëåæäàù êàêòîäåìîãðàôñêèÿ ñòàòóñ, òàêà è ñîöèàëíèÿ ôîí, íàêîéòî òîçè ñòàòóñ ñå ôîðìèðà. Ñðåä ìíîæåñòâî-òî ïðîáëåìè ïðåä äåìîãðàôñêîòî ðàçâèòèå íàÁúëãàðèÿ ñå îòêðîÿâàò ñëåäíèòå:Íàìàëÿâàíå áðîÿ íà íàñåëåíèåòî. Î÷å-

âèäíî â ÕÕ² âåê Áúëãàðèÿ íàâëèçà ñ äåìîãðàô-ñêà êðèçà, íàé-ÿðêàòà ïðîÿâà íà êîÿòî å íàìàëÿ-âàíåòî íà áðîÿ íà íàñåëåíèåòî. Ñàìî çà ïåðèîäà1990–2010 ã. íàñåëåíèåòî íà ñòðàíàòà å íàìàëÿ-ëî ñ 13,6 %. Ïî òîçè ïîêàçàòåë ñìå ñå âúðíàëèíàçàä ñ 65 – 70 ãîäèíè è äíåøíèÿò áðîé íà íàñå-ëåíèåòî å íà ðàâíèùåòî ïðåç 40-òå ãîäèíè íà ìè-íàëèÿ âåê. Çà ñúæàëåíèå, ïðîöåñúò íà íàìàëÿâà-íå íà íàñåëåíèåòî ùå ïðîäúëæè è ïðåç ñëåäâà-ùèòå íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ - ïðè òîâà ñ òåìïîâå,êîèòî îòðåæäàò ìÿñòî íà Áúëãàðèÿ â Åâðîïà êà-òî ñòðàíà ñ íàé-ãîëÿìî íàìàëåíèå – ïðåç 2060 ã.ñå î÷àêâà íàøåòî íàñåëåíèå äà ñå ñâèå äî 5475õèë. äóøè. Â ñðàâíåíèå ñ äíåøíèÿ áðîé òîâà îç-íà÷àâà áëèçî åäíà ÷åòâúðò ïî-ìàëêî õîðà íà òå-ðèòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà.ÍÀÑÅËÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈß ÍÀÌÀËßÂÀÑ ÍÅÄÎÏÓÑÒÈÌÎ ÂÈÑÎÊÈ ÒÅÌÏÎÂÅ,ÊÎÈÒÎ ÏÐÅÄÍÀ×ÅÐÒÀÂÀÒ ÑÅÐÈÎÇÍÈÏÐÎÁËÅÌÈ Â ÁÚÄÅÙÅ.

Îòðèöàòåëíèÿò åñòåñòâåí è ìèãðàöèî-

íåí ïðèðàñò. Ïðè÷èíèòå çà òàçè òðåâîæíà êàðòè-íà ñå êðèÿò â íåáëàãîïðèÿòíèòå äåìîãðàôñêè ïðî-öåñè, îáóñëàâÿùè çàïî÷íàëîòî ïðåç ìèíàëèÿ âåêè ïðîäúëæàâàùî ñåãà è ïðåç ñëåäâàùèòå ãîäèíèíà íàñòîÿùèÿ âåê íàìàëåíèå íà íàñåëåíèåòî.Îñíîâåí ïðèíîñ â ñëó÷àÿ èìàò îòðèöàòåëíèÿò åñ-òåñòâåí è ìèãðàöèîíåí ïðèðàñò. Äâàòà ïðîöåñàïðåç ïîñëåäíèòå 20 ãîäèíè ïðîòè÷àò ïàðàëåëíî èåäíîâðåìåííî âçàèìíî óñèëâàò äåéñòâèåòî ñè.Îòðèöàòåëíèÿò ìèãðàöèîíåí ïðèðàñò, âîäåù íà-÷àëîòî ñå îò ìîùíàòà åìèãðàöèîííà âúëíà â íà-÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿ âåê, ìàêàð èñúñ çàòèõíàë òåìï ïðîäúëæàâà äà ïðèñúñòâà êà-òî ôàêòîð, íåãàòèâíî âëèÿåù âúðõó áðîÿ íà íà-ñåëåíèåòî â ñòðàíàòà â ïåðñïåêòèâà è ïðåç ñëåä-âàùèòå äåñåòèëåòèÿ.

Èíòåíçèâíàòà åìèãðàöèîííà âúëíà îò ïîñëåä-íîòî äåñåòèëåòèå íà ÕÕ âåê î÷åâèäíî çàòèõâà,ïîðàäè êîåòî Áúëãàðèÿ å ñðåä ñòðàíèòå ñúñ ñðàâ-íèòåëíî íèñêî ðàâíèùå íà íåòíà ìèãðàöèÿ, íî çàñúæàëåíèå ñ îòðèöàòåëåí çíàê - 0,14 %. Òóê îáà-÷å íå ñå îò÷èòà èçðàçåíèÿò èçõîäÿù ïîòîê îò ïî-òåíöèàëíè åìèãðàíòè - ïîäðàñòâàùè è ìëàäåæè,çàìèíàâàùè äà ïðîäúëæàò ñâîåòî îáðàçîâàíèå â÷óæäåñòðàííè ñðåäíè ó÷èëèùà è óíèâåðñèòåòè.Îñâåí çàãóáà íà ÷îâåøêè ïîòåíöèàë, òîâà å è èç-òè÷àíå íà ìîçúöè îò ñòðàíàòà. Âúòðåøíàòà ìèã-ðàöèÿ ïðîäúëæàâà äà áúäå ãëàâíèÿò ôàêòîð çàîáåçëþäÿâàíåòî íà îòäåëíè ðåãèîíè.

Îòðèöàòåëíèÿò åñòåñòâåí ïðèðàñò å ìîæå áèíàé-ÿðêèÿò ïîêàçàòåë çà ñåðèîçíîñòòà íà äåìî-ãðàôñêèòå ïðîáëåìè. Íåçàâèäíîòî ïúðâî ìÿñòî,êîåòî Áúëãàðèÿ çàåìà â íåðàäîñòíàòà êëàñàöèÿíà ñòðàíèòå, ãóáåùè ñâîåòî íàñåëåíèå, ïîäñêàç-âà íàëè÷èå íå ñàìî íà ñîáñòâåíî äåìîãðàôñêè,íî è íà ñåðèîçíè ïðîáëåìè îò ñîöèàëåí è èêî-íîìè÷åñêè õàðàêòåð íà èçãóáåí áàëàíñ ìåæäó îñ-íîâíèòå ñîöèàëíî-äåìîãðàôñêè ñòðóêòóðè. Ñå-ãàøíîòî óñòîé÷èâî ðàçòâàðÿíå íà íîæèöàòà ìåæ-äó ðàæäàåìîñòòà è ñìúðòíîñòòà å ïðîáëåì, êîéòî

ùå âëèÿå íåáëàãîïðè-ÿòíî âúðõó åñòåñòâå-íèÿ ïðèðàñò â áëèç-êà è ñðåäíîñðî÷íàïåðñïåêòèâà. Âèñîêàòà

ñìúðòíîñò. Àêîòðÿáâà äà ñå èçâåäàòíàé-ñåðèîçíèòå, íàé-òðåâîæíèòå âúïðîñèíà äåìîãðàôñêèÿñòàòóñ íà ñòðàíàòàñðåä èçîáèëèåòî îòïðîáëåìè, òîâà íå-ñúìíåíî ñà âúïðîñè-òå, ñâúðçàíè ñúññìúðòíîñòòà. Â äå-ìîãðàôñêàòà èñòîðèÿÔèãóðà 1. Èçìåíåíèå íà áðîÿ íà íàñåëåíèåòî



íà Åâðîïà çà ïîñëåäíèÿ ÷åòâúðò âåê Áúëãàðèÿ ååäèíñòâåíàòà ñòðàíà, â êîÿòî îáùàòà ñìúðòíîñòíå ñàìî ÷å íå íàìàëÿâà, íî ñå ðåãèñòðèðà óâåëè-÷åíèå îò 3,5 ïðîöåíòíè ïóíêòà. Ðåãèñòðèðàíî åóâåëè÷åíèå è â íÿêîè äðóãè ñòðàíè (Åñòîíèÿ, Ëàò-âèÿ, Ëèòâà), íî ñòîéíîñòèòå òàì ñà ïî-íèñêè.Óñòîé÷èâî çàäúðæàùàòà ñå íà âèñîêî íèâî îáùàñìúðòíîñò, ñúïðîâîäåíà ñ ÷óâñòâèòåëíî ïî-íèñ-êà ðàæäàåìîñò, ïðåäîïðåäåëÿ íàñòîÿùîòî è áú-äåùî íàìàëåíèå íà íàñåëåíèåòî. Â ðàìêèòå íà îá-ùàòà ñìúðòíîñò ñúùåñòâóâàò ïðîáëåìè, êîèòîî÷åðòàâàò ïîñîêàòà íà ïðîöåñèòå è ÿâëåíèÿòà, êî-èòî å íåîáõîäèìî äà áúäàò ïðîìåíåíè. Íåçàâèñè-ìî, ÷å äåòñêàòà ñìúðòíîñò ñëåä 2006 ã. áåøå ñíè-æåíà ïîä 10 %, òî òÿ ïðîäúëæàâà äà áúäå ïî÷òèäâà ïúòè ïî-âèñîêà îò òàçè â ñòðàíèòå îò ÅÑ. Íåïî-ìàëêî ñåðèîçíè ñà è ïðîáëåìèòå, ñâúðçàíè ñïðåæäåâðåìåííàòà ñìúðòíîñò è îñîáåíî ÿðêî èç-ðàçåíèòå ðàçëè÷èÿ â íèâàòà íà ñìúðòíîñòòà â ðàç-ëè÷íèòå ðåãèîíè è â ãðàäîâåòå è â ñåëàòà, ãîâî-ðåùè çà íåðàâíîïîñòàâåíîñò íà íàñåëåíèåòî ïî

ìåñòîæèâååíå. Çàïàçâàòñå è ñúùåñòâåíèòå ðàç-ëè÷èÿ â ñìúðòíîñòòà ïîïîë2. Î÷åâèäíî, àêî ïî-êàçàòåëèòå çà ñìúðòíîñò-òà íå áúäàò ïðîìåíåíè,îñâåí çà íàìàëÿâàíå íàáðîÿ íà íàñåëåíèåòî â íåìíîãî äàëå÷íî áúäåùåñúùåñòâóâà âåðîÿòíîñòäà áúäå ðàçêðèòî íîâîèçñëåäîâàòåëñêî ïîëå –„åäíà èçìèðàùà íàöèÿ –ñëó÷àÿò Áúëãàðèÿ”. Ñàìîîò êà÷åñòâîòî íà ïîëèòè-÷åñêîòî è ñîöèàëíî-èêî-íîìè÷åñêî óïðàâëåíèåíà ñòðàíàòà çàâèñè äàëèòîâà ùå áúäå ðåàëíîñòèëè ïðåäîòâðàòåíà îïàñ-íîñò.

Ñòàðååíåòî íà íà-ñåëåíèåòî. Äåôîðìèðà-íàòà äåìîãðàôñêà ñòðóê-òóðà îáóñëàâÿ è çàäúëáî-÷àâàùèòå ñå ïðîáëåìè,ñâúðçàíè ñúñ ñòàðååíåòîíà íàñåëåíèåòî. Òîçèâñåîáù åâðîïåéñêèïðîáëåì îáà÷å èìà ÷óâ-ñòâèòåëíî ïî-ñèëíî îòðà-æåíèå âúðõó èêîíîìèêà-òà è ñîöèàëíîòî ðàçâèòèå

íà ñòðàíàòà, êàêòî ïîðàäè íàìàëÿâàíå íà èêîíî-ìè÷åñêè àêòèâíàòà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî â óñëî-âèÿ íà íåîáõîäèìîñò îò òåõíîëîãè÷íî îáíîâëå-íèå íà ïðîèçâîäñòâîòî, òàêà è ïîðàäè èçÿâàâàùèñå ñåðèîçíè ïðîïóñêè â îáðàçîâàòåëíàòà ñèñòå-ìà è ðåãèñòðèðàíîòî íåäîïóñòèìî çà ÕÕ² âåê âÅâðîïà íàëè÷èå íà çíà÷èòåëåí áðîé êîìïàêòíèãðóïè îò íàñåëåíèåòî îò ìëàäèòå âúçðàñòè áåç èëèñ ïî-íèñêà ñòåïåí íà îáðàçîâàíèå. Îò äðóãà ñòðà-íà êîåôèöèåíòèòå íà âúçðàñòîâà çàâèñèìîñò, îò-íîøåíèå ìëàäè/ñòàðè è äåìîãðàôñêîòî çàìåñòâà-íå ïîñòàâÿò è ùå ïîñòàâÿò ïîâèøåíè èçèñêâàíèÿêúì èêîíîìèêàòà íà ñòðàíàòà è íåîáõîäèìîñòòàîò âñå ïî-âèñîêè ñîöèàëíè ðàçõîäè.

Ïðîãðåñèâíî âëîøàâàùèÿò ñå äåìîãðàô-ñêè ïîðòðåò íà ñòðàíàòà â íà÷àëîòî íà ÕÕ² âåêå çàêîíîìåðíà ïîñëåäèöà íà ðàçâèâàùèÿò ñå ñóñêîðåíè òåìïîâå ñúâðåìåíåí äåìîãðàôñêè ïðå-õîä, èçâúðøâàù ñå íà ôîíà íà ñåðèîçíè ñîöèàë-íî-èêîíîìè÷åñêè ñúñòðåñåíèÿ. Îñíîâíèòå ùðè-

2 Íåñúìíåí ïðèíîñ çà òåçè ñåðèîçíè ïðîáëåìè èìà êàêòî äåôîðìèðàíàòà äåìîãðàôñêà ñòðóêòóðà, òàêà è ìàñîâîòîîáåäíÿâàíå íà íàñåëåíèåòî è ïîñëåäèöèòå îò ñåðèîçíàòà êðèçà, ñâúðçàíà ñ ðåôîðìàòà â çäðàâåîïàçâàíåòî.

Ôèãóðà 3. Íàñåëåíèå ïîä, â è íàä òðóäîñïîñîáíà âúçðàñò (â õèë.)

Ôèãóðà 2. Îñíîâíè äåìîãðàôñêè ïðîöåñè



õè íà òîçè ïðåõîä ñå õàðàêòåðèçèðàò ñ íàìàëåíèåèëè êîëåáëèâà óñòîé÷èâîñò íà ðàæäàåìîñòòà è íå-ïðåêúñíàòîòî íàðàñòâàíå íà ñìúðòíîñòòà, äîðè èñëåä åëèìèíèðàíå íà âëèÿíèåòî íà âëîøàâàùàòàñå âúçðàñòîâà ñòðóêòóðà íà íàñåëåíèåòî. Ðåãèñ-òðèðàíàòà ïðåç ïåðèîäà 2001-2009 ã. òåíäåíöèÿíà ïîâèøàâàíå íà ðàæäàåìîñòòà ïðåç 2010 ã. áå-øå ïðå÷óïåíà â ðåçóëòàò íà íàñòúïèëàòà èêîíî-ìè÷åñêà êðèçà. Òîâà ÿñíî äåìîíñòðèðà çàâèñè-ìîñòòà íà äåìîãðàôñêàòà óñòîé÷èâîñò ó íàñ îòñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêàòà ñòàáèëíîñò, ïåðñïåê-òèâà è ïðåäñêàçóåìîñò íà æèçíåíèÿ ñòàíäàðò èêà÷åñòâîòî íà æèâîò. Îñîáåíî ñåðèîçíî èçðàçå-íè ñà ïðîáëåìèòå, ñâúðçàíè ñ íàìàëåíèåòî íà áðîÿíà ïîêîëåíèÿòà âúâ ôåðòèëíà âúçðàñò è ïî-ñïå-öèàëíî íà íàé-ìëàäèòå – äî 29 ãîäèíè, ÿðêî èç-ðàçåíèÿ äèñáàëàíñ â ðàæäàåìîñòòà ïðè îòäåëíè-òå åòíè÷åñêè è îáðàçîâàòåëíè ãðóïè, êàòî òÿ å íàé-íèñêà ñðåä áúëãàðèòå è âèñîêîîáðàçîâàíèòå, èíàé-âèñîêà – ñðåä ðîìèòå è íèñêîîáðàçîâàíèòåãðóïè, êàêòî è çàäúðæàíåòî íà íåïðèåìëèâî âè-ñîêî çà åâðîïåéñêèòå ñòàíäàðòè íèâî íà ðàæäàå-ìîñò ñðåä ìàëîëåòíè è íåïúëíîëåòíè.

Â ðåçóëòàò íà íåáëàãîïðèÿòíîòî ðàçâèòèåíà îñíîâíèòå äåìîãðàôñêè ïðîöåñè è íàåìèãðàöèîííàòà âúëíà â êðàÿ íà ÕÕ â. å íà-

ëèöå ïðîãðå-ñèâíî íàìàëå-íèå íà áðîÿ íàôåðòèëíèÿ êîí-òèíãåíò (æåíè15–49 ãîäèíè),êîåòî íåìèíóå-ìî ùå ñå îòðà-çè íà íèâîòî íàðàæäàåìîñòòàïðåç ñëåäâàùè-òå äåñåòèëå-òèÿ.

Ð è ñ ê î â èôàêòîðè çà çà-áîëåâàåìîñò èñ ì ú ð ò í î ñ ò .

Èçñëåäâàíèÿòà ïîñòàâÿò àêöåíò âúðõó íåáëàãî-ïðèÿòèíòå òåíäåíöèè â çäðàâíèÿ ñòàòóñ íà áúëãà-ðèíà. Çäðàâåòî íà áúëãàðèíà íåïðåêúñíàòî ñå âëî-øàâà, îñíîâíàòà ïðè÷èíà çà êîåòî å ñïàäúò íà ìàê-ðîèêîíîìè÷åñêèòå ïîêàçàòåëè è ñîöèàëíèòå èí-äèêàòîðè ïðåç ïîñëåäíèòå 20 ãîäèíè. Îñíîâíèòåäåìîãðàôñêè ïîêàçàòåëè: ðàæäàåìîñò, îáùàñìúðòíîñò, äåòñêà ñìúðòíîñò, ñðåäíà ïðîäúëæè-òåëíîñò íà æèâîòà, ïðîäúëæèòåëíîñò íà æèâîòàíàä 65 ãîäèíè ïîñòàâÿò ñòðàíàòà â äúíîòî íà âñè÷-êè åâðîïåéñêè êëàñàöèè è äàâàò îñíîâàíèå íàñå-ëåíèåòî íà Áúëãàðèÿ äà áúäå îïðåäåëåíî êàòî„íàé-áîëíîòî”. Ñðåäíàòà ïðîäúëæèòåëíîñò íàæèâîòà â Áúëãàðèÿ å ïî-íèñêà îò òàçè â ñòðà-íèòå îò ÅÑ.

Íà ðåãèîíàëíî íèâî ñå óñòàíîâÿâàò ñåðèîçíèðàçëè÷èÿ â ïîêàçàòåëèòå íà çäðàâíèÿ ñòàòóñ íàíàñåëåíèåòî. Âîäåùàòà ïðè÷èíà çà ñìúðòíîñòòàíà íàñåëåíèåòî ó íàñ ñà áîëåñòèòå íà îðãàíèòå íàêðúâîîáðàùåíèåòî. Åäíè îò ðèñêîâèòå ôàêòîðèçà âèñîêàòà çàáîëåâàåìîñò è ñìúðòíîñò ñà òþòþ-íîïóøåíîòî, ïðåêîìåðíàòà óïîòðåáà íà àëêîõîë.Íååäíàêâèÿò äîñòúï äî òðóäîâà çàåòîñò îáà÷å îï-ðåäåëÿ äðóãèÿ, îùå ïî-ñåðèîçåí êëàñ ðèñêîâèôàêòîðè, âîäåùè äî ïîâèøåíà âåðîÿòíîñò îò çà-

Ôèãóðà 4. Ôåðòèëåí êîíòèíãåíò (â õèë.)

19071856 1786

976950

1150

1350

1550

1750

2001 ã. 2005 ã. 2010 ã. 2060 ã.

Ôåðòèëåí êîíòèíãåíò (â õèë.)

Òàáëèöà 1. Ñðåäíà ïðîäúëæèòåëíîñò íà æèâîòà ïðè ìúæåòå è æåíèòå

Ñðåäíà ïðîäúëæèòåëíîñò íà æèâîòà (ãîäèíè)

Íàðàñòâàíå (áðîé ãîäèíè)

Íàñåëåíèå 2001-2003 2003- 2005 2006-2009 2001–2009

Îáùî Ìúæå Æåíè Ðàçëèêà ìåæäó ìúæåòå è æåíèòå

72,07 68,68 75,39 6,91

72,61 69,02 76,34 7,32

73,40 69,90 77,10 7,20

+ 1,33 + 1,22 + 1,71 -



áîëÿâàíèÿ è ñìúðòíîñò.Óâðåæäàíèÿòà è èíâàëèäíîñòòà íà íàñå-

ëåíèåòî. Íàðåä ñ áåäíîñòòà, îñòàðÿâàíåòî íà íà-ñåëåíèåòî è çíà÷èìèòå äèñïðîïîðöèè ìåæäó ïåí-ñèîíåðè, ðàáîòåùè è áåçðàáîòíè, èíâàëèäíîñòòàâ Áúëãàðèÿ ñå êàçâà ñðåä íàé-òåæêèòå ïðîáëåìèâ íà÷àëîòî íà ÕÕ² âåê. Ïðèåìà ñå, ÷å 8-9 % îòíàñåëåíèåòî íà ñòðàíàòà å ñ åäíà èëè äðóãà ñòå-ïåí íà èíâàëèäíîñò, âîäåùà äî çíà÷èìè íåãàòèâ-íè ïîñëåäñòâèÿ. Â ñîöèàëíàòà ïîëèòèêà êúì õî-ðàòà ñ óâðåæäàíèÿ â ñòðàíàòà äîìèíèðà àäìèíèñ-òðàòèâíî-áëàãîòâîðèòåëíèÿò ìîäåë íà óâðåæäà-íèÿòà/ èíâàëèäíîñòòà, ðàçïîëàãàù ñå â ìåäèêà-ëèñòêîòî ñìèñëîâî ïðîñòðàíñòâî. Â îñíîâàòà ìóå ïîñòàâåíà ìåäèöèíñêàòà åêñïåðòèçà. Òîçè ïîä-õîä èìà îãðîìíè íåäîñòàòúöè, èçðàçÿâàùè ñå êàê-òî â íååäíîçíà÷íîòî òðåòèðàíå íà ëèöàòà ñ èíâà-ëèäíîñò, òàêà è â íåâúçìîæíîñòòà äà ñå ðàçðàáî-òÿò àäåêâàòíè è åôèêàñíè ïîëèòèêè çà ñîöèàëíî-òî âêëþ÷âàíå íà õîðàòà ñ óâðåæäàíèÿ. Ïîðàäè ðå-äèöà îáåêòèâíè ïðè÷èíè õîðàòà ñ óâðåæäàíèÿ ïî-ïàäàò â â ò.íàð. ÷åòâúðòè ñâÿò, èëè ñâåòà íàíîâàòà áåäíîñò. Çíà÷èìà ÷àñò îò ëèöàòà ñ óâ-ðåæäàíèÿ ñå îêàçâàò ïîä åæåäíåâíà ñîöèàëíà ïðå-ñà íà ìàðãèíàëèçàöèÿòà, ñîöèàëíîòî èçêëþ÷âà-íå, íåðàâåíñòâàòà, äåïðèâàöèÿòà è òàêà ñå ïðåâ-ðúùàò â ïîòèñíàòî ìàëöèíñòâî.

Íîâèòå ìîäåëè è íàãëàñè çà áðà÷íî ñúæè-òåëñòâî. Ãîäèíèòå íà ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêàòàòðàíñôîðìàöèÿ ñà áåëÿçàíè îò ñåðèîçíè ïðîìå-íè â ñúùíîñòíèòå õàðàêòåðèñòèêè íà áúëãàðñêî-òî îáùåñòâî. Ðåäîì ñ ïðîìÿíàòà â èêîíîìè÷åñ-êèòå ìîäåëè, ïðåðàçïðåäåëèòåëíèòå ìåõàíèçìèè äúðæàâíèòå ïîëèòèêè, ïðåõîäúò ïî íåîáõîäè-ìîñò äîâåäå äî ñåðèîçíè ïðîìåíè â õàðàêòåðà èñúäúðæàíèåòî íà ñòðóêòóðîîïðåäåëÿùèòå öåí-íîñòè íà áúëãàðèíà. Íàáëþäåíèÿòà ïîêàçâàò, ÷ååäíà îò íàé-ñåðèîçíî (è â èçâåñòíè àñïåêòè, íàé-äðàìàòè÷íî) çàñåãíàòèòå öåííîñòè ïðè òîçè ïðå-õîä å ðàçáèðàíåòî çà ñúùíîñòíèòå õàðàêòåðèñ-òèêè è ôóíêöèèòå íà ñåìåéñòâîòî. Òðàäèöèîííîâúçïðèåìàíî êàòî îñíîâíà êëåòêà çà ôóíêöèîíè-ðàíå íà îáùåñòâîòî, â ãîäèíèòå íà ïðåõîäà íàïðåäåí ïëàí ñåìåéñòâîòî ïðèäîáèâà íîâà ôóí-êöèîíàëíîñò - èêîíîìè÷åñêèòå è ïðåðàçïðåäå-ëèòåëíèòå ôóíêöèè íà ñåìåéñòâîòî ïîëó÷àâàòäîìèíèðàùà ðîëÿ, çà ñìåòêà íà äðóãè ôóíêöèèêàòî ðåïðîäóêòèâíà, âúçïèòàòåëíà è îáðàçîâàòåë-íà. Ñèìïòîìàòè÷íî å, ÷å â ìåòîäèêèòå è èíñòðó-ìåíòèòå çà èçìåðâàíå íà áëàãîñúñòîÿíèåòî íà îá-ùåñòâîòî ïîíÿòèåòî „ñåìåéñòâî” áå çàìåíåíî ñïîíÿòèåòî „äîìàêèíñòâî”, â îñíîâàòà íà êîåòî åïîñòàâåí îáùèÿò ãåíåðèðàí äîõîä çà îïðåäåëåíïåðèîä îò âðåìå. Íàëè÷íèòå äàííè (êàêòî îò îôè-öèàëíàòà ñòàòèñòèêà, òàêà è îò ïðîâåæäàíèòå ñî-öèîëîãè÷åñêè è äåìîãðàôñêè èçñëåäâàíèÿ) ñî-÷àò, ÷å îò 2000 ã. íàñàì â Áúëãàðèÿ ñå íàáëþäà-âàò äâå óñòîé÷èâè òåíäåíöèè: 1) íàãëàñè êúì ñú-

æèòåëñòâî ñ ïàðòíüîð áåç áðàê è 2) óâåëè÷à-âàíå âúçðàñòòà íà ñêëþ÷âàíåòî íà ïúðâè áðàê.Òåçè äâå òåíäåíöèè èìàò ñâîèòå ñïåöèôè÷íè ïðî-ÿâëåíèÿ ïî ïîë, âúçðàñò, íàñåëåíî ìÿñòî, äîõîäèîò çàåòîñò è åòíè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò. Ñ÷èòàíîîò 2000 ã. íàñàì, å íàëèöå ôîðìèðàíå è óòâúð-æäàâàíå íà íîâ òèï ñåìåéíî ïîâåäåíèå â ñòðàíà-òà – ñúæèòåëñòâî ñ ïàðòíüîð áåç îôèöèàëíî ñêëþ-÷åí áðàê.

Ôåíîìåíúò „íàïóñêàíå íà ðîäèòåëñêèÿäîì”. Îò íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿâåê íàñòúïèõà ñåðèîçíè ïðîìåíè â ñîöèàëíèÿñòàòóñ íà ìëàäèòå õîðà âñëåäñòâèå íà ðàäèêàë-íèòå ïðîìåíè â èêîíîìèêàòà, ïàçàðà íà òðóäà, âñôåðàòà íà îáðàçîâàíèåòî, ïàçàðà íà æèëèùà èò.í. Òåçè ïðîìåíè çàñåãíàõà ñîöèàëíàòà ïîëèòè-êà è íåéíèòå ïðèîðèòåòè, îòâúä êîèòî îñòàíàõàïîòðåáíîñòèòå íà ìëàäèòå õîðà. Ðåäèöà èçñëåä-âàíèÿ îò ïîñëåäíèòå ãîäèíè ñå îïèòâàò äà óëî-âÿò îñíîâíèòå ÷åðòè íà ò.íàð. èíòåðíåò ïîêîëå-íèå. Êîíñåíñóñíî å ñõâàùàíåòî, ÷å ñðåä òèïè÷-íèòå ÷åðòè íà èíòåðíåò-ïîêîëåíèåòî ñà èíäèâè-äóàëèçìúò, êîíñóìàòîðñêîòî îòíîøåíèå, ïîëèòè-÷åñêàòà èíäèôåðåíòíîñò, ïîòúâàíåòî âúâ âèðòó-àëíèÿ ñâÿò, îòêúñâàíåòî îò „æèâàòà äåéñòâèòåë-íîñò” è îòêàç îò ó÷àñòèå â ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò.Èçñëåäâàíèÿòà íà ôåíîìåíà ñî÷àò, ÷å æåíèòå âïî-ãîëÿìà ñòåïåí ñà ñêëîííè êúì ïî-ðàííî íà-ïóñêàíå íà ðîäèòåëñêèÿ äîì. Ñ íàðàñòâàíå íà îá-ðàçîâàíèåòî âåðîÿòíîñòòà çà îòäåëÿíå îò ðîäè-òåëèòå ñúùî íàðàñòâà. Ëèöàòà, ïðîèçõîæäàùè îòïî-ãîëåìè ñåìåéñòâà, èìàò ïî-ãîëÿìà âåðîÿòíîñòäà íàïóñíàò ðîäèòåëñêèÿ äîì, êàòî ïîâå÷åòî áðà-òÿ è ñåñòðè èãðàÿò ðîëÿòà íà îòòëàñêâàù ôàêòîðçà ïî-ðàííî åìàíöèïèðàíå íà åäíà ÷àñò îò ëèöà-òà.

Äðóãè âàæíè èêîíîìè÷åñêè è ñîöèàëíè èç-ìåðåíèÿ â ñúñòîÿíèåòî íà íàñåëåíèåòî â íà-÷àëîòî íà ÕÕ² âåê ñà ñâúðçàíè ñ ðàçâèòèåòîíà ÷îâåøêèÿ êàïèòàë â êîíòåêñòà íà ñîöè-àëíî-èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå íà ñòðàíàòà.Â òîâà îòíîøåíèå îñîáåíî âàæíè ñà äèíàìèêà-òà íà îñíîâíèòå åëåìåíòè íà ñîöèàëíî-èêî-íîìè÷åñêàòà ñðåäà çà ðàçâèòèå íà íàñåëåíè-åòî (áðóòåí âúòðåøåí ïðîäóêò, çàåòîñò, èí-âåñòèöèîííà àêòèâíîñò è äð.). Îáåêò íà ñïå-öèàëíî èçñëåäâàíå ñà òðóäîâèÿò è ïðîôåñèî-íàëíèÿò ñòàòóñ íà õîðàòà, òåõíèòå äîõîäè èèìóùåñòâåíî ñúñòîÿíèå, îáðàçîâàòåëíèÿòñòàòóñ è îáðàçîâàòåëíèòå ïðîáëåìè. Âñå ïî-çíà÷èìî å âëèÿíèåòî íà ñîöèàëíèòå ìðåæè íà õî-ðàòà, êàêòî è òåõíèòå öåííîñòíè îðèåíòàöèè è íàã-ëàñè âúâ âñåêèäíåâíèÿ æèâîò.

Âìåñòî çàêëþ÷åíèå: Äåìîãðàôñêîòî ñúñòî-ÿíèå è áúäåùåòî íà Áúëãàðèÿ

Äåìîãðàôñêàòà êðèçà â íà÷àëîòî íà ÕÕ² âåêå ïðîãðåñèðàùî õðîíè÷íî çàáîëÿâàíå íà áúëãàð-



ÊÎÑÌÈ×ÅÑÊÈÒÅ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÈ ÈÈÍÔÎÐÌÀÖÈÎÍÍÎÒÎ ÎÁÙÅÑÒÂÎ

Äîö. ä-ð Ïëàìåí Àíãåëîâ,ÈÊÈÒ-ÁÀÍ

ñêàòà íàöèÿ ñ îñíîâåí ñèìïòîì – íàìàëÿâàíå íàáðîÿ íà íàñåëåíèåòî.

Àëòåðíàòèâà íà çàäúëáî÷àâàùèÿ ñå äåñòðóê-òèâåí ïðîöåñ íà íàìàëÿâàíå íà áðîÿ íà íàñåëå-íèåòî è çàñòàðÿâàùàòà âúçðàñòîâà ñòðóêòóðà èìàè òÿ ñå èçðàçÿâà â ñèñòåìàòè÷íè è öåëåíàñî-÷åíè óïðàâëåíñêè âúçäåéñòâèÿ çà:

Ïîäîáðÿâàíå íà êà÷åñòâåíèòå ïîêàçàòå-ëè íà íàñåëåíèåòî - îáðàçîâàòåëåí èçäðàâåí ñòàòóñ.

Ïîâèøàâàíå íà èêîíîìè÷åñêîòî ðàâíè-ùå íà ñòðàíàòà.

Ñúõðàíåíèå íà ÷îâåøêèÿ êàïèòàë.

POPULATION OF BULGARIA IN THE BEGINNING OF THE XXI CENTURY –STATUS AND TRENDS

Atanas Atanassov, Emilia Chengelova

Abstract

The article draws the attention to the dramatic changes in demographic status of Bulgarian societywhich on the threshold of the 21st century turns into a deep demographic crisis. The systematic neglectof warnings worsening demographic profile of the Bulgarian population logically have led to further unfa-vorable demographic trends over the last two decades of last century.

The authors of the article present the next step in the theoretical and empirical study of Bulgariademographic development. In 2011, the research team of scientists and researchers published a collec-tive monograph “The population of Bulgaria in the early twenty-first century - Status and Trends.”The monograph is dedicated to the key issues and challenges facing the demographic development ofBulgaria. Multifaceted socio-demographic analysis of the overall picture of the demographic situation ofthe country in the early twenty-first century has been made. Profoundly examined were key parametersof the population status, birth rate, aging, mortality, morbidity), employment and occupational status ofthe people, their income and property status, educational status and educational problems, health statusand health problems, including injuries and disabilities. The basic reproductive processes of the populationwere analyzed in the context of the main elements of the social environment - family background andsocial networks of individuals. Still, there is an alternative to deepening destructive process of reducingthe number of population and poor age structure. Many approaches could be recommended but it seemsthat the key direction should be one – implementation of systematic and sustainable policies to improvethe quality indices of the population (education and health status, increased economic level of the countryand conservation of human capital).

Òåõíîëîãè÷íî îáíîâëåíèå, îñíîâàíî íàâèñîêîîáðàçîâàíè òðóäîâè ðåñóðñè.

Êîíêóðåíòíî ó÷àñòèå â ñúâðåìåííîòîðàçäåëåíèå íà òðóäà.

Ïðåäïîñòàâêàòà çà óñïåõ íà ïîäõîäèòå èïîëèòèêèòå å ñúçäàâàíå íà ñîöèàëíî-èêîíî-ìè÷åñêè óñëîâèÿ çà åôåêòèâåí áàëàíñ ìåæäó ìàé-÷èíñòâîòî è îòãëåæäàíåòî íà äåöàòà îò åäíà ñòðà-íà è - îò äðóãà - ïðîôåñèîíàëíîòî è êàðèåðíîðàçâèòèå íà ðîäèòåëèòå. Êðàéíàòà. öåë å ïîñ-òèãàíå íà ïî-âèñîêî êà÷åñòâî íà æèâîòà èâúçïðîèçâîäñòâîòî íà íàñåëåíèåòî.

Èíôîðìàöèîííî îáùåñòâî å îáùåñòâî ñ êà-÷åñòâåíî íîâà ñòðóêòóðà, îðãàíèçàöèÿ è îáùåñ-òâåíè îòíîøåíèÿ, îñíîâàíè íà ãëîáàëíèÿ äîñ-òúï è èçïîëçâàíå íà èíôîðìàöèîííè è êîìóíè-êàöèîííè ìðåæè è óñëóãè – áåç íàöèîíàëíè, ãå-îãðàôñêè èëè äðóãè îãðàíè÷åíèÿ, çà îáìåí íàèíôîðìàöèÿ, íà íàó÷íè, äóõîâíè, êóëòóðíè èäðóãè ïîñòèæåíèÿ. Èçãðàæäàíåòî íà ãëîáàëíè èí-

ôîðìàöèîííè è êîìóíèêàöèîííè ìðåæè å íåìèñ-ëèìî áåç èçïîëçâàíåòî íà êîñìè÷åñêè ñðåäñòâàè òåõíîëîãèè. Òàêà ÷å èçãðàæäàíåòî íà èíôîð-ìàöèîííîòî îáùåñòâî å íåïîñðåäñòâåíî ñâúðçà-



íî ñ òÿõíîòî ðàçâèòèå.Íåçàâèñèìî îò èêîíîìè÷åñêèòå êðèçè â ñâå-

òà ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ ðàçõîäèòå çà êîñ-ìè÷åñêà äåéíîñò áåëåæàò íåèçìåíåí ðúñò - ìà-êàð è ïîä î÷àêâàíèÿòà. Äîêàçàòåëñòâî çà òîâà ñàïóáëè÷íè ðàçõîäè çà êîñìè÷åñêà äåéíîñò ïðåç2009 ã. (â ìëðä. $, áåç ðàçõîäè çà îòáðàíà): ÑÀÙ- 18,1; ÅÑ – 10,6 (âêë. ÅÊÀ - Åâðîïåéñêàòà êîñ-ìè÷åñêà àãåíöèÿ – 5,1; Ôðàíöèÿ – 2,5; Ãåðìàíèÿ– 1,3; Èòàëèÿ – 1; ÅÊ – 0,8 è äð.); Ðóñèÿ – 2,7;ßïîíèÿ – 2,4; à ñúùî è Êèòàé – 1,3; Èíäèÿ – 0,9.Ñðàâíåíè ñ òåçè ïðåç 1990 ã.: ÑÀÙ – 12; ÅÑ – 5(âêë. ÅÊÀ – 2,4 ; Ôðàíöèÿ – 1,3 ; Ãåðìàíèÿ – 0,8è äð.); ÑÑÑÐ – 5,3; ßïîíèÿ - 1,1, ðúñòúò îò ïî÷òè50% å î÷åâèäåí.

Ðîëÿòà íà äúðæàâàòà çà ðàçâèòèå íà êîñìè-÷åñêèòå äåéíîñòè âúâ âîäåùèòå ñòðàíè å ïðåäèâñè÷êî: äà ôèíàíñèðà ôóíäàìåíòàëíè è ïðèëîæ-íè íàó÷íîèçñëåäîâàòåëñêè äåéíîñòè è ïèëîòè-ðàíèòå ïîëåòè; äà ôèíàíñèðà íàó÷íî-òåõíè÷åñ-êèòå ðàçðàáîòêè ïî ñúçäàâàíåòî íà íîâè êîñìè-÷åñêè ëåòàòåëíè àïàðàòè; äà áàëàíñèðà îòíîøå-íèÿòà ìåæäó ïîòðåáèòåëèòå íà ñïúòíèêîâè óñ-ëóãè.

Ïîâå÷åòî ñòðàíè â ñâåòà èçïîëçâàò ñïúòíè-öè, íàïð. ïîâå÷å îò 180 ñòðàíè èçïîëçâàò êîìó-íèêàöèîííè ñïúòíèöè. Ìíîãîîáõâàòíà êîñìè-÷åñêà äåéíîñò îáà÷å, ðàçâèâàò ñàìî íÿêîëêî ñòðà-íè: ÑÀÙ, Ðóñèÿ, Êèòàé, Ôðàíöèÿ, ßïîíèÿ. Ïðåçïîñëåäíèòå ãîäèíè êúì òÿõ ìîãàò äà ñå ïðè÷èñ-ëÿò Ãåðìàíèÿ è Âåëèêîáðèòàíèÿ è â ïî-ìàëêà ñòå-ïåí – Èçðàåë. Ñàìî 19 ñòðàíè ðàçïîëàãàò ñ ïðî-èçâîäñòâåíà è íàó÷íà áàçà, ïîçâîëÿâàùà èì äàïðîåêòèðàò è ïðîèçâåæäàò ñîáñòâåíè êîñìè÷åñ-êè ëåòàòåëíè àïàðàòè, êàòî çà ïîâå÷åòî îò òÿõ òî-âà âàæè ñàìî çà íåãîëåìè åêñïåðèìåíòàëíè àïà-ðàòè. Òàêà íàïðèìåð, îò âñè÷êè 23 ñòðàíè, êîèòîèìàò ñîáñòâåíè òåëåêîìóíèêàöèîííè ñïúòíèöè,17 èçïîëçâàò òàêèâà, êîíñòðóèðàíè îò ÷óæäåñ-òðàííè ôèðìè.

Êîñìè÷åñêèòå ñðåäñòâà è òåõíîëîãèè ñå èç-ïîëçâàò îñíîâíî çà òðè äåéíîñòè: çà ñïúòíè-êîâà êîìóíèêàöèÿ; çà ñïúòíèêîâà íàâèãàöèÿ;çà íàáëþäåíèå íà Çåìÿòà.

Ñïúòíèêîâàòà êîìóíèêàöèÿ (SATCOM) ñåèçïîëçâà: çà ñúçäàâàíå íà øèðîêîëåíòîâè êîìó-íèêàöèîííè ìðåæè (âêë. IP äîñòúï); çà ìîáèëíèêîìóíèêàöèè (çà ïðîôåñèîíàëíè ìîáèëíè êîìó-íèêàöèè; çà áàíêèðàíå è äð.; çà èçãðàæäàíå íàñïåöèàëèçèðàíè ñïúòíèêîâè ìðåæè (êîðïîðàòèâ-íè ìðåæè, ìðåæè çà öåëèòå íà îòáðàíàòà, çà êî-ìóíèêàöèÿ â ñëàáî íàñåëåíè ðàéîíè, çà öåëèòåíà òåëåìåäèöèíàòà è äð.); çà ðàçïðîñòðàíåíèå íàâèäåîñèãíàëè (ÒÂ ñèñòåìè DTH è HITS, çà îá-ðàçîâàòåëíè ÒÂ ïðåäàâàíèÿ, çà áèçíåñ ÒÂ ïðåäà-âàíèÿ, äèãèòàëíî êèíî äð.); çà ñúçäàâàíå è ðàç-ïðîñòðàíåíèå íà âèäåîñèãíàëè (çà ðåïîðòàæíà

ñïúòíèêîâà òåëåâèçèÿ (SNG), çà óïðàâëåíèå íàñúäúðæàíèåòî (Content Mgmt) è äð.); çà ðàçâëå-÷åíèÿ (ïî âðåìå íà ïîëåò, öèôðîâî ðàäèî (DAB/DM) è äð.) è ò.í.

Ñïúòíèêîâà íàâèãàöèÿ (SATNAV) ñå èçïîë-çâà: îò äúðæàâíèòå àäìèíèñòðàöèè çà öåëèòå íàñèãóðíîñòòà è çà öåëèòå íà îòáðàíàòà; îò ïúòíè-òå àäìèíèñòðàöèè çà óïðàâëåíèå íà òðàôèêà (øî-ñååí è æåëåçîïúòåí), çà òåëåóïðàâëåíèå íà ðàç-ëè÷íè îáåêòè è äð.; çà óïðàâëåíèå íà ìîðñêèÿòðàíñïîðò; çà óïðàâëåíèå íà âúçäóøíèÿ òðàôèêè äð. Òÿ ñå èçïîëçâà ñúùî è çà: íàó÷íè èçñëåäâà-íèÿ; çà áàíêîâè òðàíçàêöèè; çà íàáëþäåíèå â ñåë-ñêîòî ñòîïàíñòâî è ðèáîëîâà; çà îáåçïå÷àâàíå íàèíôîðìàöèÿ çà âðåìå/÷åñòîòè (í-ð çà ìîáèëíè-òå ìðåæè). Ñïúòíèêîâàòà íàâèãàöèÿ ìîæå äà ñåèçïîëçâà è îò îòäåëíè ïîòðåáèòåëè: íà ÷àñòíèÿõòè è äðóãè êîðàáè çà ðàçâëå÷åíèå; îò ÷àñòíèñàìîëåòè è õåëèêîïòåðè çà ðàçâëå÷åíèå; çà öå-ëèòå íà òóðèçìà; çà ïåðñîíàëíè GPS óñëóãè. Âáúäåùå ðàçâèòèåòî íà ïåðñîíàëíèòå GPS óñëó-ãè ùå ïîçâîëè ÷ðåç ïîðòàòèâíè ìîáèëíè êîì-ïþòðè äà ìîãàò äà ñå ïðåäàâàò íà ïîòðåáèòåëÿñâåäåíèÿ îñâåí çà ìåñòîïîëîæåíèåòî ìó, ñúùî èêàðòà íà ìåñòíîñòòà, ïðîãíîçà çà âðåìåòî, äâè-æåíèå íà òðàíñïîðòà, ìåñòîïîëîæåíèå íà ìàãà-çèíè è ðåñòîðàíòè, áîëíèöè, êóëòóðíè çàáåëåæè-òåëíîñòè – ïàìåòíèöè, ìóçåè, òåàòðè è äð., à ñú-ùî è äðóãà èíôîðìàöèÿ.

Êîñìè÷åñêèòå ñðåäñòâà è òåõíîëîãèè ñå èç-ïîëçâàò è çà íàáëþäåíèå íà Çåìÿòà (EARTHOBSERVATION): çà óïðàâëåíèå íà ïðèðîäíèòåðåñóðñè (çà åêîëîãè÷åí ìîíèòîðèíã, â ñåëñêîòîñòîïàíñòâî è ðèáîëîâà, â ãîðñêîòî ñòîïàíñòâî, âåíåðãåòèêàòà, çà óïðàâëåíèå íà âîäíè ðåñóðñè èäð.); çà öåëèòå íà îòáðàíàòà è ñèãóðíîñòòà (çà íà-öèîíàëíàòà ñèãóðíîñò, çà õóìàíèòàðíè öåëè, çàñïðàâÿíå ñ ïðèðîäíè áåäñòâèÿ è äð.); çà ìîíèòî-ðèíã íà òåðèòîðèÿ (îáñëóæâàíå íà ïîòðåáèòåëè,çà êàðòîãðàôñêè öåëè, èçïîëçâàíå íà çåìÿòà è ìî-íèòîðèíã íà ðàñòèòåëíîòî ïîêðèòèå è äð.); â îêå-àíîëîãèÿòà (çà öåëèòå íà ìîðñêèÿ òðàíñïîðò, çàìîíèòîðòèíã íà êðàéáðåæíàòà çîíà è äð.); â ìå-òåîðîëîãèÿòà (çà ïîëó÷àâàíå íà ìåòåîðîëîãè÷íàèíôîðìàöèÿ è çà ïðîãíîçèðàíå íà âðåìåòî).

Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å äîêàòî ïðè ñïúòíè-êîâàòà êîìóíèêàöèÿ ñïúòíèöèòå ñëóæàò çà ðåò-ðàíñëèðàíå íà èíôîðìàöèÿ, òî ïðè ñïúòíèêîâàòàíàâèãàöèÿ è ïðè íàáëþäåíèåòî íà Çåìÿòà îò Êîñ-ìîñà ñïúòíèöèòå ñëóæàò ïðåäè âñè÷êî çà ïîëó-÷àâàíå íà èíôîðìàöèÿ (íàâèãàöèîííà è ãåîïðîñ-òðàíñòâåíà).

Çà äà ñå îñúùåñòâÿò ñïúòíèêîâèòå êîìóíè-êàöèè, ñå èçïîëçâàò ñïúòíèêîâè ìðåæè, ïðåä-ñòàâëÿâàùè ðàäèîìðåæè, èçïîëçâàùè ñïúòíèöèçà îñúùåñòâÿâàíå íà âðúçêà. Êàòî ïðåäèìñòâà íàñïúòíèêîâèòå ìðåæè ìîæå äà ñå îòáåëåæàò: ïîê-ðèâàíåòî íà ãîëåìè òåðèòîðèè áåç èçïîëçâàíå íà



êàáåë; ïðåäàâàíå íà äàííè â òðèìåðíîòî ïðîñ-òðàíñòâî; äèíàìè÷íà ïðîìÿíà â òîïîëîãèÿòà íàìðåæàòà; áúðçî è ëåêî ðåàëèçèðàíå íà êàíàëè.Êàòî íåäîñòàòúöè: çàäðúæêàòà â ðàçïðîñòðàíåíè-åòî íà ñèãíàëà ñúçäàâà íåóäîáñòâà ïðè ïðåäàâà-íå íà ðå÷; çàòèõâàíå íà ñèãíàëà âúâ âèñîêî÷åñ-òîòíèÿ äèàïàçîí ïðè äúæä è ñíÿã; âíàñÿíå íà øó-ìîâå ïðè ïîïàäàíå íà ñëúí÷åâè ëú÷è âúðõó àíòå-íèòå íà íàçåìíèòå ñòàíöèè.

Õàðàêòåðíè îñîáåíîñòè íà ñïúòíèêîâèòå ìðå-æè ñà: â èçïîëçâàíèòå ðàäèîêàíàëè ñå ïðåìèíà-âà êúì ïðåíîñ íà öèôðîâ ñèãíàë è ñúîòâåòíî êúìñïúòíèêîâè ïàêåòíè ðàäèîìðåæè; çà óïëúòíåíèåíà êàíàëèòå ñå èçïîëçâà ìóëòèïëåêñèðàíå îò òè-ïà ìíîæåñòâåí äîñòúï ñ ðàçäåëÿíå íà âðåìåòî;ïîñòîÿííî íàðàñòâà ïðîïóñêàòåëíàòà ñïîñîáíîñòíà êàíàëèòå (ãèãàõåðöîâ äèàïàçîí); ñïúòíèêîâè-òå ìðåæè ñà îáîðóäâàíè ñ åäèí èëè ãðóïà ñâúð-çàíè ÷ðåç ðàäèîêàíàëè ñïúòíèöè; ïðåäàâà ñå âñÿ-êàêúâ âèä äàííè (òåêñò, ðå÷, èçîáðàæåíèÿ è äð.).Ïðè ñàòåëèòíàòà (ñïúòíèêîâàòà) òåëåâèçèÿ ñèãíà-ëúò îò òåëåâèçèîííîòî ñòóäèî ñå ïðåäàâà ÷ðåç íà-çåìíà êîñìè÷åñêà ñòàíöèÿ äî òåëåêîìóíèêàöèî-íåí ñïúòíèê, äâèæåù ñå ïî ãåîñòàöèîíàðíà îð-áèòà îêîëî Çåìÿòà. Ñïúòíèêúò, îò ñâîÿ ñòðàíà,ïðåïðàùà òåëåâèçèîííèÿ ñèãíàë îáðàòíî êúì Çå-ìÿòà. Â îêîëîçåìíîòî ïðîñòðàíñòâî èìà ñòîòèöèòàêèâà ñïúòíèöè è âñåêè îò òÿõ ñå èçïîëçâà çàïðåäàâàíå íà ñòîòèöè ðàäèî- è òåëåâèçèîííèïðîãðàìè, à ñúùî íà òåëåôîííè ðàçãîâîðè è ïà-êåòè îò äàííè. Çà äà ñå ïðèåìàò òåëåâèçèîííèïðîãðàìè îò ñïúòíèê, å íåîáõîäèì ñàòåëèòåí ïðè-åìíèê è ïàðàáîëè÷íà ïðèåìàòåëíà àíòåíà.

Çà ïðúâ ïúò ñïúòíèêîâà âðúçêà å îñúùåñòâåíàïðåç 1965 ã. ñ ïîìîùòà íà ñïúòíèêà Èíòåðñàò 1.Äíåñ îêîëî 50% îò ìåæäóíàðîäíèòå òåëåôîííèðàçãîâîðè ñå îñúùåñòâÿâàò ñ ïîìîùòà íà ñïúò-íèöè. Ñïúòíèêîâèòå òåëåêîìóíèêàöèè ñå èçïîë-çâàò îñíîâíî çà èçãðàæäàíå íà îïîðíè ìðåæè.×ðåç òåõíîëîãèÿòà Direc PC òå îñèãóðÿâàò áúðçäîñòúï íà êðàéíè ïîòðåáèòåëè äî Èíòåðíåò, ò.å.ñå èçïîëçâàò è êàòî ìðåæè çà äîñòúï. Âíåäðÿâà-íåòî íà èíäèâèäóàëíè ñïúòíèêîâè âðúçêè ùåäîïðèíåñå äî ðåâîëþöèîííè ïðîìåíè â íà÷èíàíà îáùóâàíå è ïîëçâàíå íà Èíòåðíåò ðåñóðñèòå.Òóê òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè ñèñòåìàòà Èðèäè-óì, êîÿòî å ïúðâà ñòúïêà êúì ðåàëèçàöèÿòà íàèíäèâèäóàëíèòå ñïúòíèêîâè âðúçêè. Òÿ ïðåä-ñòàâëÿâà ñïúòíèêîâà òåëåêîìóíèêàöèîííà ñèñ-òåìà çà ïðåäàâàíå íà ãëàñ, ôàêñ, äàííè è ïåé-äæèíã ñúîáùåíèÿ. Èíèöèàòîð íà ïðîåêòà å ôèð-ìàòà Motorola. GSM ñòàíäàðòúò å â îñíîâàòà íàèçãðàæäàíå íà òîçè ïðîåêò. Òîé âêëþ÷âà 66ñïúòíèêà è 11 íàçåìíè ñòàíöèè. Ñúñ ñèñòåìàòàñå ðåàëèçèðàò òðè îñíîâíè óñëóãè: Turbo Internet(ïðåíàñÿíå íà äàííè ñ âèñîêà ñêîðîñò); PackageDelivery (ïðåíàñÿíå íà ãîëåìè ïàêåòè èíôîðìà-öèÿ, åäíîâðåìåííî, â íÿêîëêî ïðèåìàùè ñòàí-

öèè, ñ ìíîãî âèñîêà ñêîðîñò); Real Time Multi-media (ïðåíàñÿíå íà öèôðîâ çâóêîâ è âèäåîñèã-íàë êúì íÿêîëêî ïðèåìàùè ñòàíöèè).

Â èñòîðè÷åñêè ïëàí òðÿáâà äà ñå îòáåëåæèìåæäóíàðîäíàòà îðãàíèçàöèÿ Èíìàðñàò, ó÷ðåäå-íà ïðåç 1977 ã. îò 77 ñòðàíè, ìåæäó êîèòî è Áúë-ãàðèÿ. Â îðãàíèçàöèÿòà ÷ëåíóâàò ñòðàíè, ïîäïè-ñàëè ñïîðàçóìåíèå çà ïîëçóâàíå íà ñåðèÿ îò èç-êóñòâåíè ñïúòíèöè ñ öåë îñúùåñòâÿâàíå íà ãëî-áàëíè ìîáèëíè êîìóíèêàöèè: ãëàñ, òåëåêñ è òðà-ôèê íà äàííè ìåæäó êîðàáè è ñóõîïúòíè ìîáèë-íè åäèíèöè. Ðàçëè÷íè êàòåãîðèè ïîòðåáèòåëèïîëçâàò óñëóãèòå íà ñèñòåìàòà: àâòîìîáèëíè, æå-ëåçîïúòíè è ìîðñêè ïðåâîçâà÷è, æóðíàëèñòè,áèçíåñìåíè, ïîëèòèöè è äð. Óñëóãèòå âàðèðàò îòîáìåí íà òåêñòîâè ñúîáùåíèÿ (äâóïîñî÷íî äè-ðåêòíî òåëåôîííî íàáèðàíå, òåëåêñ, ôàêñ, åëåê-òðîííà ïîùà) äî äâóïîñî÷íî âèñîêîñêîðîñòíîïðåäàâàíå íà äàííè. Ïúðâîòî ïðèëîæåíèå íà ñèñ-òåìàòà å çà óïðàâëåíèå íà êîðàáè. Ñ òàçè óñëóãàñîáñòâåíèöèòå íà ïëàâàòåëíè ñúäîâå ìîãàò äà ñåñâúðçâàò ñ êîðàáèòå ñè ïî âñÿêî âðåìå è íà âñÿ-êî ìÿñòî. Âúçìîæíî å ñúùî òàêà ïî âñÿêî âðåìå äà ñå óñòàíîâè ìåñòîïîëîæåíèåòî íà ïëàâàòåë-íèÿ ñúä. Âíåäðåíè ñà èëè ñà â ïðîöåñ íà âíåäðÿ-âàíå è äðóãè óñëóãè, êàòî: åâòèíà ñóõîçåìíà ìî-áèëíà êîìóíèêàöèÿ, óïðàâëåíèå íà ñóõîçåìíè èâúçäóøíè òðàíñïîðòíè ñðåäñòâà è äðóãè. Âñè÷-êè ñèñòåìè (íàçåìíè, ìîðñêè è âúçäóøíè) ñåñâúðçâàò è èíòåãðèðàò êúì îáùåñòâåíèòå òåëå-êîìóíèêàöèîííè ìðåæè (X.25, ISDN, GSM,X.400 è äð.). Òîâà ñå ðåàëèçèðà ÷ðåç íàçåìíèñïúòíèêîâè ñòàíöèè, êîèòî ìàðøðóòèçèðàò ïî-âèêâàíèÿòà è ñúîáùåíèÿòà. Ñïúòíèöèòå ñà òàêàðàçïîëîæåíè, ÷å îñèãóðÿâàò ìàêñèìàëíî êîìó-íèêàöèîííî ïîêðèòèå ñ èçêëþ÷åíèå ñàìî íà ïî-ëÿðíèòå ðàéîíè. Êîìóíèêàöèîííàòà ìðåæà ñå óï-ðàâëÿâà îò öåíòúð â Ëîíäîí. Âõîäíàòà òî÷êà êúììðåæàòà ñå íàðè÷à íàçåìíà ñòàíöèÿ. Òîâà ñàñòàíöèè çà ñïúòíèêîâà êîìóíèêàöèÿ, ðàçïîëîæå-íè â ñòðàíèòå ÷ëåíêè. Ïîòðåáèòåëèòå íà ñèñòå-ìàòà ñå íàðè÷àò ïîäâèæíè íàçåìíè ñòàíöèè è óñ-òðîéñòâàòà ìîãàò äà áúäàò îò ðàçëè÷íî åñòåñòâî.

Ïðåäñòàâèòåë íà ñèñòåìàòà çà ñïúòíèêîâà íà-âèãàöèÿ å Ãëîáàëíàòà ñèñòåìà çà ïîçèöèîíè-ðàíå (GPS - Global Positioning System) çà îïðå-äåëÿíå íà ïîëîæåíèåòî, ñêîðîñòòà è âðåìåòî (ñòî÷íîñò äî 1 íàíîñåêóíäà) âúâ âñÿêà òî÷êà îò çåì-íîòî êúëáî è îò îêîëîçåìíà îðáèòà â ðåàëíî âðå-ìå. Àìåðèêàíñêèòå âîåííè íàðè÷àò ñèñòåìàòàNAVSTAR GPS (Navigation Signal Timing andRanging Global Positioning System). Òÿ å ïðîåê-òèðàíà è êîíòðîëèðàíà îò Ìèíèñòåðñòâîòî íà îò-áðàíàòà íà ÑÀÙ, êàòî êàíàëúò ñ ïî-íèñêà ðàçäå-ëèòåëíà ñïîñîáíîñò ìîæå äà áúäå èçïîëçâàí áåç-ïëàòíî îò âñåêè. Ñèñòåìàòà ñå ñúñòîè îò ìèíè-ìóì 24 ñïúòíèêà, ðàçïîëîæåíè íà 6 îðáèòè íàâèñî÷èíà îêîëî 20 000 êì è íàçåìåí êîíòðîëåí



öåíòúð ñ íàáëþäàòåëíè ñòàíöèè, ðàçïîëîæåíè âðàçëè÷íè òî÷êè íà Çåìÿòà. Ïðèíöèïúò íà äåéñòâèåñå áàçèðà íà èçìåðâàíåòî íà ðàçñòîÿíèåòî îò ìÿñ-òîòî, ÷èèòî êîîðäèíàòè òúðñèì, äî ãðóïà ñïúòíè-öè, ÷èèòî êîîðäèíàòè ñà òî÷íî îïðåäåëåíè è èç-âåñòíè. Ðàçñòîÿíèåòî ñå ïðåñìÿòà íà áàçàòà íàâðåìåòî çà ðàçïðîñòðàíåíèå íà ðàäèîñèãíàëà îòñïúòíèêà äî ïîòðåáèòåëÿ. Ïîääðúæêàòà íà ñèñòå-ìàòà ñòðóâà ïîâå÷å îò 400 ìëí. äîëàðà ãîäèøíî,âêëþ÷èòåëíî ðàçõîäèòå ïî ïîäìÿíà íà îñòàðÿâà-ùèòå ñïúòíèöè (ïðîäúëæèòåëíîñòòà íà æèâîò íàñïúòíèöèòå å îêîëî 10 ãîäèíè). Îò ñïúòíèöèòå,êîèòî ôîðìèðàò ñåãàøíàòà GPS ãðóïèðîâêà, 13(Block IIÀ) ñà èçâåäåíè â îðáèòà â ïåðèîäà 1990-1997 ã., 12 (Block IIR) – â ïåðèäà 1997-2004 ã., 7(Block IIR-M) – â ïåðèäà 2005-2009 ã., à ïîñëåä-íèòå 2 (Block IIF), 62-ðè è 63-òè ïî ðåä îò ñúçäà-âàíåòî íà ñèñòåìàòà – ïðåç 2010 è 2011 ã. Ñëåä-âàùèÿò ñïúòíèê ñå ïëàíèðà äà áúäå èçâåäåí â îð-áèòà ïðåç ñåïòåìâðè 2012 ã.

Êîñìè÷åñêèòå ñðåäñòâà è òåõíîëîãèè çàíàáëþäåíèå íà Çåìÿòà èìàò èçêëþ÷èòåëíî çíà-÷åíèå çà îöåíêàòà è çàïàçâàíåòî íà åêîëîãè÷íî-òî ðàâíîâåñèå íà ïëàíåòàòà. Ïðåäìåò íà íàáëþ-äåíèå è èçñëåäâàíå ñà è ÷åòèðèòå ñôåðè íà çåì-íàòà ñèñòåìà – îêåàíè, ñóøà, àòìîñôåðà è áèîñ-ôåðà è òÿõíîòî âçàèìîäåéñòâèå. Êîñìè÷åñêèòåòåõíîëîãèè ïîçâîëÿâàò íå ñàìî åêîëîãè÷åí ìî-íèòîðèíã è îöåíêà íà ãëîáàëíèòå èçìåíåíèÿ â ñúñ-òîÿíèåòî íà îêîëíàòà ñðåäà, íî ìîãàò äà ñå èç-ïîëçâàò è çà ïðåäîòâðàòÿâàíå íà ïðèðîäíè è òåõ-íîãåííè áåäñòâèÿ è çà íàìàëÿâàíå íà ïîñëåäñòâè-ÿòà îò âúçíèêíàëè òàêèâà.

Íà áîðäà íà êîñìè÷åñêèòå ëåòàòåëíè àïàðà-òè (ïèëîòèðàíè êîñìè÷åñêè êîðàáè è ñòàíöèè,ñïúòíèöè, ðàêåòè) ñà ðàçïîëîæåíè ïðèáîðè ñ ðàç-ëè÷íî ïðåäíàçíà÷åíèå: çà èçñëåäâàíå íà Çåìÿòà,íà êîñìè÷åñêèòå èçëú÷âàíèÿ, íà íåáåñíèòå òåëàè äð. Çà ìîíèòîðèíã íà Çåìÿòà îò Êîñìîñà ñå èç-ïîëçâàò ïðèáîðè êàòî ñïåêòðîìåòðè, ôîòîêàìå-ðè, ìíîãîñïåêòðàëíè ñêàíèðàùè óñòðîéñòâà, ðà-äèîìåòðè, ìàãíèòîìåòðè. Òå ðåãèñòðèðàò îòðà-çåíàòà ñëúí÷åâà åíåðãèÿ îò çåìíàòà è âîäíèòåïîâúðõíîñòè, îò àòìîñôåðàòà è îáëàöèòå, ñîá-ñòâåíîòî èçëú÷âàíå íà çåìíàòà è âîäíèòå ïîâúð-õíîñòè è ìàãíèòíîòî ïîëå íà Çåìÿòà. Òåçè ïðè-áîðè ñúäúðæàò ñåíçîðè, êîèòî ðåãèñòðèðàò âúë-íè îò ïî÷òè öåëèÿ åëåêòðîìàãíèòåí ñïåêòúð, êà-òî ñå çàïî÷íå îò óëòðàâèîëåòîâèòå ëú÷è (ñïåê-òðîìåòðè), ïðåìèíå ñå ïðåç âèäèìàòà îáëàñò íàîïòè÷íèÿ äèàïàçîí (ôîòîêàìåðè) è ñå ñòèãíå äîÑÂ× è ðàäèîâúëíè (ìíîãîêàíàëíè ñêàíèðàùè óñ-òðîéñòâà, ñïåêòðîìåòðè, ðàäèîìåòðè). Îñâåí òî-âà ñå èçïîëçâàò ñåíçîðè çà ðåãèñòðàöèÿ íà ãðà-âèòàöèÿ (àêñåëåðîìåòðè) è ÷àñòèöè (ñîíäè íà Ëåí-ãìþð). Ïðèáîðèòå, ðåãèñòðèðàùè óëòðàâèîëåòî-âèòå ëú÷è è âèäèìàòà îáëàñò íà îïòè÷íèÿ äèàïà-çîí, ðàáîòÿò ñ îòðàçåíàòà ñëúí÷åâà åíåðãèÿ îò

çåìíàòà è âîäíè ïîâúðõíîñòè, îò àòìîñôåðàòà èîáëàöèòå è çàòîâà òå ðàáîòÿò ïðåç äíåâíàòà ÷àñòîò îðáèòàòà íà íîñåùèÿ ñïúòíèê. Ïðèáîðèòå, ðà-áîòåùè â äàëå÷íàòà èíôðà÷åðâåíà çîíà è ðàäèî-äèàïàçîíà, ðåãèñòðèðàò ñîáñòâåíîòî èçëú÷âàíå íàçåìíàòà è âîäíè ïîâúðõíîñòè è àòìîñôåðàòà.Ïúðâèòå ñå èçïîëçâàò ïðåç íîùíàòà ÷àñò îò îð-áèòàòà íà ñïúòíèê, äîêàòî ïðèáîðèòå â ðàäèîäèà-ïàçîíà ìîãàò äà ñå èçïîëçâàò äåíîíîùíî. Ïðè-áîðèòå â óëòðàâèîëåòîâèÿ, âèäèìèÿ è èíôðà÷åð-âåíèÿ äèàïàçîí ìîãàò äà ñå èçïîëçâàò çà íàáëþ-äåíèÿ íà ïîâúðõíîñòòà íà Çåìÿòà è îêåàíèòå, äî-êàòî ïðèáîðèòå çà äàëå÷íèÿ èíôðà÷åðâåí äèàïà-çîí è ðàäèîäèàïàçîíà – è çà èçñëåäâàíèÿ â äúë-áî÷èíà. Èçáðîåíèòå ïðèáîðè ìîãàò äà ñå èçïîë-çâàò çà ñëåäíèòå öåëè: çà îöåíêà íà çàìúðñÿâàíå-òî íà ñóøàòà, âîäíèòå ïîâúðõíîñòè è àòìîñôåðà-òà (ïðèáîðè, ðàáîòåùè âúâ âèäèìèÿ ñïåêòúð, âèíôðà÷åðâåíèÿ è ÑÂ× äèàïàçîíè); çà ðåãèñòðà-öèÿ íà ïîæàðè, íàâîäíåíèÿ, ïÿñú÷íè è ïðàøíèáóðè, ëàâèíè (ïðèáîðè, ðàáîòåùè âúâ âèäèìèÿñïåêòúð, â èíôðà÷åðâåíèÿ, â ÑÂ× è â ðàäèîäèà-ïàçîíà); çà ðåãèñòðàöèÿ íà çàáîëÿâàíèÿ íà ðàñòå-íèÿ è âðåäèòåëè (ïðèáîðè, ðàáîòåùè âúâ âèäè-ìèÿ è èíôðà÷åðâåíèÿ ñïåêòúð); èçðèãâàíèÿ íàâóëêàíè è îöåíêà íà ïîñëåäñòâèÿòà îò çåìåòðåñå-íèÿ (ïðèáîðè, ðàáîòåùè âúâ âèäèìèÿ ñïåêòúð, âèíôðà÷åðâåíèÿ è ÑÂ× äèàïàçîíè); èçñëåäâàíå íàïî÷âè è åðîçèÿ, îöåíêà íà âåãåòàöèÿòà (ïðèáîðè,ðàáîòåùè âúâ âèäèìèÿ ñïåêòúð, â èíôðà÷åðâå-íèÿ è ÑÂ× äèàïàçîíè). Ðàçäåëèòåëíàòà ñïîñîá-íîñò íà ïðèáîðèòå, íåîáõîäèìà çà ïðîâåæäàíå íàãîðíèòå èçñëåäâàíèÿ, å îò íÿêîëêî ìåòðà äî íÿ-êîëêî ñòîòèöè ìåòðè.

Îò ñïúòíèöèòå, èçïîëçâàíè çà èçñëåäâàíåíà ãëîáàëíèòå èçìåíåíèÿ íà îêîëíàòà ñðåäàùå ñïîìåíåì Landsat 7, Terra, Aqua, Aura, EarthObserving, Orbview-3, CloudSat, Calipso, Parasol,Ðåñóðñ-Î1, Ìåòåîð-3Ì. Ñïúòíèêúò Terra å ïúð-âèÿò îò ñåðèÿòà EOS (Earth Observing System).Ïàðàìåòðè íà îðáèòàòà: ñëúí÷åâî-ñèíõðîííà,âèñî÷èíà 705 km, èíêëèíàöèÿ 98.2°, âðåìå 98.9min, îðáèòàëåí öèêúë oò 16 äíè (233 îðáèòè).Ñúùèòå ïàðàìåòðè èëè áëèçêè íà òÿõ èìàò îð-áèòèòå íà ñïúòíèöèòå Aqua, Aura, CloudSat,Calipso, Parasol. Ñïúòíèêúò Terra èìà íà áîðäà 5ïðèáîðà, ÷ðåç êîèòî ñå îñúùåñòâÿâà ïîñòîÿííîçàñíåìàíå (ìîíèòîðèíã) íà ïîâúðõíîñòòà íà Çå-ìÿòà, êàòî ñå îáðàáîòâàò äàííèòå îò 36 ñïåêòðàë-íè êàíàëà. Äàííèòå ñå èçïîëçâàò çà èçñëåäâàíåíà ïðèðîäíè áåäñòâèÿ è íà äèíàìèêàòà íà åêî-ñèñòåìè, çà èçñëåäâàíå íà ïî÷âè, à ñúùî â ãåî-ëîãèÿòà, õèäðîëîãèÿòà è êëèìàòîëîãèÿòà. Ñïúò-íèêúò Aqua, ñúùî îò ñåðèÿòà EOS, å ñ 6 ïðèáî-ðà: çà ìîíèòîðèíã íà îêåàíèòå, àòìîñôåðàòà, çåì-íàòà ïîâúðõíîñò, ëåäåíè è ñíåæíè îáëàñòè è âå-ãåòàöèÿ. Ñïúòíèêúò å ÷àñò îò ïðîåêòà Aqua(ÑÀÙ, ßïîíèÿ, Áðàçèëèÿ), êîéòî âêëþ÷âà îùå



ñïúòíèöèòå Terra è Aura è èíôîðìàöèîííèÿ öåí-òúð EOSDIS (Earth Observing System Data andInformation System). Ìóëòèäèñöèïëèíàðåí åêèïîò ó÷åíè è èçñëåäîâàòåëè îò Ñåâåðíà è ÞæíàÀìåðèêà, Åâðîïà, Àçèÿ è Àâñòðàëèÿ èçïîëçâàäàííèòå îò öåíòúðà. Èçñëåäâàò ñå àåðîçîëèòå âàòìîñôåðàòà, ïàðíèêîâèòå ãàçîâå êàòî CO2, NO2,NH4 è îçîíîâèÿ ñëîé, à ñúùî è ðàñòèòåëíàòà ïîê-ðèâêà, ôèòîïëàíêòîíà è îðãàíè÷íîòî âåùåñòâîâ îêåàíèòå, òåìïåðàòóðàòà íà âúçäóõà, çåìíàòàïîâúðõíîñò è âîäàòà.

Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å äàííè, ïîëó-÷àâàíè îò ñïúòíèöèòå Terra è Aqua çà ïåðèîäà îòþëè 2005 äî þëè 2009 ã., ñà èçïîëçâàíè îò åêèïíà Èíñòèòóòà çà êîñìè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ ïðèÁÀÍ çà îöåíêà íà àòìîñôåðíèòå çàìúðñÿâàíèÿ âðàéîíà íà Ñòàðà Çàãîðà è ñà ïóáëèêóâàíè â Èíòåð-íåò (http://sz.space.bas.bg).

Äðóã ñïúòíèê îò ñåðèÿòà EOS – ñïúòíèêúòAura, ñëóæè çà èçñëåäâàíå íà õèìèÿòà è äèíà-ìèêàòà íà àòìîñôåðàòà è ïî-êîíêðåòíî ãîðíàòàòðîïîñôåðà è äîëíàòà ñòðàòîñôåðà (0-30 km).Âñëåäñòâèå íà óñèëåíà èíäóñòðèàëíà è ñåëñêî-ñòîïàíñêà äåéíîñò ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿçíà÷èòåëíî å óâåëè÷åíî èçõâúðëÿíåòî íà âðåä-íè ãàçîâå â àòìîñôåðàòà. Ñåëñêîñòîïàíñêèòå èãîðñêèòå ïîæàðè äîïúëíèòåëíî çàìúðñÿâàò âúç-

äóõà. Ïàðíèêîâèòå ãàçîâå, êàòî CO2, NO2, NH4 èäð., ðàçðóøàâàò îçîíîâèÿ ñëîé, êîéòî ïðåäïàçâàÇåìÿòà îò óëòðàâèîëåòîâàòà ðàäèàöèÿ îò Ñëúí-öåòî.

Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å îò íÿêîëêî ãîäèíèå â õîä Åâðîïåéñêà ïðîãðàìà çà Ãëîáàëåí ìî-íèòîðèíã íà îêîëíàòà ñðåäà è ñèãóðíîñò(GMES), öåëòà íà êîÿòî å èçâåæäàíå â îðáèòà íà5 ñïúòíèêà Sentinel: çà ìåòåîðîëîãè÷íè öåëè; çàïîëó÷àâàíå íà ìíîãîñïåêòðàëíè èçîáðàæåíèÿ; çàìîíèòîðèíã íà îêåàíèòå è ñóõîçåìíàòà ïîâúðõ-íîñò; çà èçñëåäâàíå íà àòìîñôåðàòà è òðàíñãðà-íè÷íèòå çàìúðñÿâàíèÿ îò ãåîñòàöèîíàðíà îðáè-òà; çà èçñëåäâàíå íà àòìîñôåðàòà îò íèñêà îðáè-òà.

Â çàêëþ÷åíèå òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å â áú-äåùå ùå ñå èçïîëçâàò ìíîãîôóíêöèîíàëíè ñïúò-íèöè, êîèòî ïî ñâîèòå âúçìîæíîñòè ùå ñå äîá-ëèæàâàò äî àâòîìàòè÷íè ëåòÿùè ðîáîòè, à êîì-ïëåêñèòå çà òÿõíîòî óïðàâëåíèå – äî ïðîñòðàí-ñòâåíî ðàçïðåäåëåíè èíòåëåêòóàëíè ñèñòåìè. Òå-çè ñèñòåìè òîïîëîãè÷åñêè ùå ìîãàò äà ñå ïðåä-ñòàâÿò êàòî íàçåìíî-êîñìè÷åñêà èíòåëåêòóàëíàìðåæà. Èíòåëåêòóàëíîñòòà íà òàçè ìðåæà, à ñú-ùî è åôåêòèâíîñòòà é â ãîëÿìà ñòåïåí ùå ñå îï-ðåäåëÿò îò ñòåïåíòà íà ðàçâèòèå íà ñðåäñòâàòàçà ïðîãðàìíî îáåçïå÷åíèå.

ÁÚËÃÀÐÑÊÎÒÎ ÄÐÓÆÅÑÒÂÎ ÏÎÁÈÎÌÅÄÈÖÈÍÑÊÀ ÔÈÇÈÊÀ È ÈÍÆÅÍÅÐÑÒÂÎ

È ÅÂÐÎÏÅÉÑÊÀÒÀ ÔÅÄÅÐÀÖÈß ÍÀ ÎÐÃÀÍÈÇÀÖÈÈÒÅÏÎ ÌÅÄÈÖÈÍÑÊÀ ÔÈÇÈÊÀ

îðãàíèçèðàòÅÂÐÎÏÅÉÑÊÀ ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈß ÏÎ ÁÈÎÌÅÄÈÖÈÍÑÊÀ ÔÈÇÈÊÀ

È ÈÍÆÅÍÅÐÑÒÂÎâêëþ÷âàùà

ÕI ÍÀÖÈÎÍÀËÍÀ ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈß ÏÎ ÁÈÎÌÅÄÈÖÈÍÑÊÀ ÔÈÇÈÊÀÈ ÈÍÆÅÍÅÐÑÒÂÎ è V² ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈß íà ÅÔÎÌÏ

Ñîôèÿ, 18 - 20 îêòîìâðè 2012×àñò îò òåìàòèêàòà: ôèçè÷íè ôàêòîðè, áèîôèçèêà, áèîìåäèöèíñêî èíæåíåðñòâî,ìîäåëèðàíå è èíôîðìàöèîííè òåõíîëîãèè, ìåòîäè çà äèàãíîñòèêà è ëå÷åíèå,ðàäèàöèîííà çàùèòà, óïðàâëåíèå è êîìóíèêàöèÿ íà ðèñêà, ìåòðîëîãèÿ,çàêîíîäàòåëñòâî è ñòàíäàðòè, îáó÷åíèå è êâàëèôèêàöèÿ.

Îôèöèàëåí åçèê: àíãëèéñêèÏðåäñòàâÿíå íà äîêëàäè: óñòíà èëè ïîñòåðíà ôîðìà

Ñðîê çà èçïðàùàíå íà ðåçþìåòàòà (äî 250 äóìè): 31 ìàé 2012 íà åëåêòðîíåí àäðåñ: [email protected]

website: : http://www.usb-bg.org/Bg/BG_society_of_biomedical_.htm


Íàóêà è åòèêà

ÏÐÈ×ÈÍÈ ÇÀ ÍÀÐÓØÀÂÀÍÅ ÍÀ ÅÒÈ×ÍÈÒÅÑÒÀÍÄÀÐÒÈ Â ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÍÀÓÊÀ

Äîö. ä-ð Åëåíà Ïåòðîâà,Èíñòèòóò çà èçñëåäâàíå

íà îáùåñòâàòà è çíàíèåòî êúì ÁÀÍÏðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè ïðîáëåìèòå â áúëãàð-

ñêàòà íàóêà è îáðàçîâàíèå ñòàâàò ïðåäìåò íà ìíî-æåñòâî äåáàòè â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî. Åäíàíåìàëêà ÷àñò îò äåáàòèòå ñà ïðåäèçâèêàíè îò ïî-ðåäíèÿò ìîäåë çà ðåôîðìà, êîÿòî ïðàâèòåëñòâîòîïðåäëàãà â ñôåðàòà íà íàóêàòà è âèñøåòî îáðàçî-âàíèå, à äðóãà ÷àñò îò òÿõ ñà ïîðîäåíè îò ñêàíäàë-íîòî íàðóøàâàíå íà åòè÷íèòå ñòàíäàðòè â íàó÷íà-òà äåéíîñò. Àêöåíòúò â ïðåäñòàâåíèÿ òåêñò å ïîñ-òàâåí âúðõó ïðè÷èíèòå çà âúçíèêâàíå íà íàðóøå-íèÿ íà åòè÷íèòå ñòàíäàðòè â íàóêàòà è òåõíèòå ïîñ-ëåäñòâèÿ çà íåéíèÿ ñòàòóñ è ðàçâèòèå. Ôîðìàëíîòå ñà ñâåäåíè äî âúíøíè - ãëîáàëíè è íàöèîíàë-íè ïðè÷èíè çà ðàçâèòèå íà íàóêàòà, è âúòðåøíè -ïðèñúùè íà ïðîöåñèòå íà ðåàëèçèðàíå íà ñàìàòàíàó÷íà äåéíîñò è íåéíîòî ïðîåöèðàíå â îáùåñ-òâîòî.

Âúíøíè ïðè÷èíè: åòè÷åñêè ñòàíäàðòè, äúð-æàâíà ïîëèòèêà, ñîöèàëíè óñëîâèÿ è íîðìà-òèâíà ðåãóëàöèÿ íà íàó÷íàòà äåéíîñò

Âúíøíèòå ïðè÷èíè î÷åðòàâàò ñòàòóñà íà íàóêàòàâ ñúâðåìåííîòî ãëîáàëíî ìðåæîâî îáùåñòâî è íå-ãîâîòî îïîñðåäñòâàùî âëèÿíèå âúðõó íåÿ. Â ãëîáà-ëåí àñïåêò íàóêàòà å çàâîþâàëà áåçñïîðåí, íåïîä-ëåæàù íà êàêâîòî è äà áèëî ñúìíåíèå àâòîðèòåò íàåäèí îò ñâåòîâíèòå ôàêòîðè çà ðàçðåøàâàíå íà âúç-íèêíàëèòå ïðîáëåìè â ðàçëè÷íèòå ñôåðè íà îáùåñ-òâîòî è â íåãîâîòî îòíîøåíèå ñ ïðèðîäàòà. Âèñî-êèÿò ñòàòóñ è àâòîðèòåò íà íàóêàòà ñà ðåçóëòàò îòóñèëèÿòà íà íåéíèòå ïðîôåñèîíàëíî êîìïåòåíòíè èîòãîâîðíè ïðåäñòàâèòåëè, êîèòî ìíîãî óñïåøíî èç-ïúëíÿâàò ñâîÿòà äåéíîñò è ñîöèàëíà ìèñèÿ â îá-ùåñòâîòî. Áè òðÿáâàëî äà ñå î÷àêâà, ÷å ãëîáàëíèÿòñòàòóñ ùå ïðåäèçâèêà ïðîìÿíà â ãëîêàëíàòà1 ôîð-ìà íà ôóíêöèîíèðàíå íà íàóêàòà, ïðèñúùà íà ëî-êàëíèòå íàó÷íè îáùíîñòè, êîèòî ñà “ìîáèëíè, îò-âîðåíè, õåòåðîãåííè è ãëîáàëíî ðàçïðúñíàòè â ãå-îãðàôñêîòî ïðîñòðàíñòâî, íî âèðòóàëíî êîìóíèêè-ðàùè è ôóíêöèîíèðàùè” [2, c. 262]. Â åòè÷åñêèïëàí, ãëîêàëíàòà ôîðìà áè äîâåëà äî óñêîðåíî íàâ-ëèçàíå íà îáùîâàëèäíèòå ìîðàëíè ïðèíöèïè è íîð-ìè çà íàó÷íà äåéíîñò â äåéíîñòòà íà íàìèðàùèòåñå â ðàçëè÷íè òî÷êè íà ñâåòà íàó÷íè îáùíîñòè è äîïî-ãîëÿìà ðåëåâàíòíîñò íà íàó÷íàòà ïðàêòèêà íàïóáëè÷íèòå ïîëèòèêè [4]. Äèôóçèðàíåòî íà ãëîáàë-íèòå åòè÷åñêè ïðèíöèïè è íîðìè â ãëîêàëíîòî íè-âî íà íàóêàòà, ïðåäñòàâëÿâàùî ÷àñò îò íàöèîíàëíà-òà êóëòóðà, å èíäèêàòîð, êîéòî ðàçêðèâà: äî êàêâàñòåïåí íàøàòà íàóêà å “íàñî÷åíà íàâúí è “äî êàêâà

ñòåïåí å îòâîðåíà òÿ çà ÷óæäè âëèÿíèÿ è èäåè” [3,c. 464]. Ïîëèòèêàòà, êîÿòî òÿ ïðîâåæäà çà ïî-øè-ðîêîòî é íàâëèçàíå â ãëîáàëíàòà ìðåæà íà íàóêàòàè ïîääúðæàíåòî â íàöèîíàëíîòî íàó÷íî ïðîñòðàí-ñòâî íà íàé-äîáðèòå åòè÷åñêè ñòàíäàðòè îò òàçè ìðå-æà, ñå îñúùåñòâÿâà íåðàâíîìåðíî, ñ ðàçëè÷åí ïî-áàâåí èëè ïî-áúðç òåìï è ïî ðàçëè÷åí âúíøíî-ôîð-ìàëåí èëè âúòðåøíî-êîíòåêñòóàëåí íà÷èí. Ôîðìà-òà è îñîáåíîñòèòå íà òîâà âçàèìîïðîíèêâàíå ñåîïîñðåäñòâàò îò äúðæàâíàòà ïîëèòèêà, òðàäèöèèòåè ñîöèàëíèòå óñëîâèÿ, êîèòî ñúîòâåòíàòà ñòðàíàïðåäëàãà çà ðàçâèòèå íà íàóêàòà. Òå èçïúëíÿâàò ðî-ëÿòà íà ôóíäàìåíò, íà êîéòî ñå îïèðàò, íàäãðàæäàòè ïîääúðæàò ñîöèàëíî-ðåëåâàíòíèòå è öåííîñòíî-íîðìàòèâíè ñòàíäàðòè íà åòèêà íà íàóêàòà è èçñëå-äîâàòåëñêàòà åòèêà.

Äúðæàâíàòà ïîëèòèêà â îáëàñòòà íà íàó-êàòà è îáðàçîâàíèåòî ìîæå äà ñå îïðåäåëè êà-òî íåÿñíî ôîðìóëèðàíà è çàâèñåùà îò ïîñòèã-íàòèÿ ðåçóëòàò íà ïîðåäíèÿ åêñïåðèìåíòè-ðàù ñå ìîäåë â òÿõ. Çà óïðàâëÿâàùèòå íàóêàòà åñúñ ñòàòóò íà ïðîèçâîäèòåëíà ñèëà, à íàó÷íèÿò ïðî-äóêò å ñúñ ñòàòóñ íà ñòîêà, ÷èåòî ñúùåñòâóâàíåçàâèñè îò ïàçàðíàòà ìó ðåàëèçàöèÿ - ò.å. îò íåãî-âîòî òúðñåíå. Ðàçâèòèåòî íà áúëãàðñêàòà íàóêà äè-ðåêòíî ñå èçâåæäà îò íåéíàòà ñòîêîâà ñòîéíîñò èïîòðåáèìîñò. Ùîì íÿìà ïîòðåáëåíèå íà íàó÷íèÿïðîäóêò, ñëåäâà ðåñòðèêöèÿ íà ñðåäñòâàòà çà íà-ó÷íà äåéíîñò. Ïðåíåáðåãâà ñå ôàêòúò, ÷å â ñôåðà-òà íà íàóêàòà ñå ñúçäàâàò ïðåäè âñè÷êî äóõîâíèöåííîñòè ïîä ôîðìàòà íà çíàíèå è èíôîðìàöèÿ,÷èÿòî ñòîéíîñò å íåèçìåðèìà. Ïðè íàó÷íàòà äåé-íîñò óñïåõúò íå ìîæå äà å ñàìî ïàçàðåí, ïîñòèã-íàò òóê è ñåãà. Âå÷å ïðè íÿêîëêî ïðàâèòåëñòâà ñåíàáëþäàâà òåíäåíöèÿòà íà àáäèêèðàíå íà äúðæà-âàòà îò íàó÷íàòà ñôåðà, èíà÷å íÿìà êàê äà ñå îáÿñ-íÿò äåéñòâèÿòà íà íàøàòà ñòðàíà, êîÿòî îùå ïðèâëèçàíåòî ñè â ÅÑ íå å ïîèñêàëà ïàðè çà íàóêà èíå ñïàçâà âçåòîòî ðåøåíèå çà ñúîòíîøåíèåòî ìåæ-äó ÁÂÏ è îïðåäåëåíàòà êâîòà ïàðè çà ðàçâèòèå íàíàóêàòà. Äúðæàâàòà îòêàçâà äà ïðèëîæè ïîëèòè-êàòà íà áàâíî è ïëàâíî íàðàñòâàíå íà óâåëè÷åíèå-òî íà ôèíàíñîâèòå ñðåäñòâà çà íàóêà.

Óïðàâëÿâàùèÿò ïîëèòè÷åñêè åëèò å àíòèèíòåëåê-òóàëíî íàñòðîåí è íàñàæäà â îáùåñòâåíîòî ñúçíà-íèå ÷ðåç öåëåíàñî÷åíî ìåäèéíî ìàíèïóëèðàíå íå-

1 Ãëîêàëèçàöèÿòà å ïðîöåñ íà ïðîìÿíà íà òðàäèöèîííîòî ëîêàëíî ïðîñòðàíñòâî, êîéòî ãî ïðåâðúùà â îòâîðåíî çàïðîíèêâàíåòî íà íàé-äîáðèòå èäåè è ïðàêòèêè îò ãëîáàëíîòî ïðîñòðàíñòâî. (áåë. àâò.)



ãàòèâåí îáðàç íà ó÷åíèòå êàòî õîðà, êîèòî çà èçâúð-øâàíàòà îò òÿõ äåéíîñò è ïîñòèãíàòè ðåçóëòàòè íåçàñëóæàâàò çàïëàòèòå, êîèòî ïîëó÷àâàò. Â óñëîâèÿ-òà íà êðèçà ïîäîáíà ïîëèòèêà íå ñàìî óíèçÿâà, íîè ñðèâà àâòîðèòåòà íà ó÷åíèòå è ñòàòóñà íà áúëãàð-ñêàòà íàóêà. Ïðàâèòåëñòâîòî íå ñëó÷àéíî ñå îïèòâà- çàñåãà áåç óñïåõ, äà êîíôðîíòèðà ïîìåæäó èìðàçëè÷íèòå ôîðìè íà íàó÷íà îðãàíèçàöèÿ – âèñøèó÷èëèùà è Àêàäåìèÿ. Öåëòà íà ïðèëàãàíåòî íà ïðèí-öèïà: “Ðàçäåëÿé è âëàäåé” å ÿñíà - ïîääúðæàíå íàäåçèíòåãðèðàíà è ñëàáà íàó÷íà îáùíîñò, êîÿòî íåìîæå äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà äúðæàâíàòà ïîëèòè-êà â ñôåðàòà íà íàóêàòà è âèñøåòî îáðàçîâàíèå, íîìîæå ìíîãî ïî-ëåñíî äà ñå ìàíèïóëèðà, êîðóìïè-ðà è óïðàâëÿâà. ×ðåç ïðåäèçâèêàíèòå îò êîíôðîí-òàöèÿòà ïðîáëåìè ïðàâèòåëñòâîòî â äåéñòâèòåëíîñòñå îïèòâà äà îòêëîíè âíèìàíèåòî íà îáùåñòâîòî îòåäèí çàäúëáî÷åí äåáàò âúðõó íååôåêòèâíèòå ìîäå-ëè çà ðåôîðìà è ðàçâèòèå íà íàóêàòà è îáðàçîâàíè-åòî â ñòðàíàòà, êîèòî òî ïðåäëàãà. Ëèïñàòà ìó ñåêîìïåíñèðà ñ îïèòè äà ñå ïîëèòèçèðà íàóêàòà, ò.å.äà áúäå îòíîâî â óñëóãà íà âëàñòòà. Çà öåëòà óïðàâ-ëÿâàùèòå ïîñòàâÿò ó÷åíèòå íà êîëåíå - â ðèñêîâàñèòóàöèÿ íà îöåëÿâàíå, ñëåä êîåòî òå ñå ìàðãèíà-ëèçèðàò è ìíîãî ëåñíî ìîãàò äà èçïàäíàò â ðîëÿòàíà ïîëèòè÷åñêà è âëàñòîâà ñëóãèíÿ. Îòäðúïâàíåòîíà õóìàíèòàðíèòå è ñîöèàëíèòå íàóêè îò ïîëèòè÷åñ-êèÿò ñëóãèíàæ âåäíàãà äîâåäå äî ëèêâèäàöèÿ íàèíñòèòóòèòå, â êîèòî èìàøå ïî-ãîëåìè òåõíè îá-ùíîñòè.

Òèïúò îáùåñòâî îïðåäåëÿ ñîöèàëíèòå óñ-ëîâèÿ çà ðàçâèòèå íà íàóêàòà è ïðèåìñòâå-íîñòòà íà åòè÷åñêèòå ñòàíäàðòè â íàó÷íàòàïðàêòèêà. Â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî, êîåòî ïðåòúð-ïÿ òîòàëíà òðàíñôîðìàöèÿ, òðàäèöèèòå ñà ïðåêúñ-íàòè è îñíîâíà ðîëÿ çà ïîääúðæàíå íà îáùîâà-ëèäíèòå åòè÷åñêè ñòàíäàðòè â íàó÷íàòà ïðàêòèêàèãðàå äîìèíèðàùèÿò â òÿõ íîðìàòèâåí ìîäåë, êîé-òî âêëþ÷âà ïðàâîâèòå, ìîðàëíèòå è ñîöèàëíè íîð-ìè çà ñàìîðåãóëàöèÿ è êîíòðîë â ñôåðàòà íà íàó÷-íàòà äåéíîñò è ñúïúòñòâàùèòå ÿ ðàçíîîáðàçíè âè-äîâå ïîâåäåíèÿ è îòíîøåíèÿ.

Îñîáåíîñò íà íàøåòî îáùåñòâî å, ÷å òî ïîâå÷åîò 20 ãîäèíè ñå íàìèðà â ïðîöåñ íà íåïðåêúñíàòàïðîìÿíà, ÷èÿòî öåë îñòàíà íåÿñíà è çàâîàëèðàíà,à ïîñòèãíàòèòå ðåçóëòàòè – êðàéíî íåçàäîâîëèòåë-íè. Íåïðåêúñâàùèÿò ïðîöåñ íà ñòðóêòóðíè ðåôîðìèè ïðåîáðàçóâàíèÿ ïðåâúðíàõà îáùåñòâîòî â îòâî-ðåíî è òðàíñãðåñèâíî, ñ êðåõêè, ïðîìåíëèâè è íå-óñòàíîâåíè íîðìàòèâíè ãðàíèöè. Ëåãèòèìíîñòòàíà íîðìàòèâíèòå ìîäåëè â íåãî å îòíîñèòåëíà. Òåïîñòîÿííî ñå ðåêîíñòðóèðàò è çàìåíÿò îò íîâè, ïðå-îáëàäàâàùî êîíâåðñèîííè ìîäåëè, êîåòî å íàé-âèäèìî â ñôåðàòà íà ìîðàëà. Òàì ìîðàëíàòà êîí-âåðñèÿ ñå ïðåâúðíà â äîìèíèðàùà ôîðìà â íà÷è-íà íà æèâîò è äåéíîñò íà îáùåñòâîòî è ïðîôåñè-îíàëíèòå îáùíîñòè. Ìîðàëúò ïðèäîáè èíñòðóìåí-òàëåí ñòàòóñ è ñòàíà ñðåäñòâî çà ëåãèòèìèðàíå íàçàãóáèëèòå äîâåðèå è ñîöèàëåí ïðåñòèæ ïðîôå-ñèîíàëíè îáùíîñòè, ãðóïè è èíäèâèäè â ïî÷òè

âñè÷êè ñôåðè íà îáùåñòâîòî, âêëþ÷èòåëíî è â íà-ó÷íàòà ñôåðà.

Âúòðåøíèòå ïðè÷èíè : ðåôëåêñèÿ íà ìî-ðàëíèòå è ïðàâîâè ïðîìåíè â îáùåñòâîòî âíàó÷íàòà ïðàêòèêà

Îñâîáîäåíîñòòà îò ìîðàëà è çàãóáàòà íà äîâå-ðèå ïîðîäèõà òåíäåíöèÿòà íà âñå ïî-ðàçðàñòâàùîñå êîìïåíñàòîðíî êîíñòèòóèðàíå íà åòè÷åñêè êî-äåêñè â íàó÷íèòå îáùíîñòè. Ïðèåìàíåòî íà ñòàí-äàðòèòå íà ãëîáàëíî íàëîæèëèòå ñå äîáðè åòè-÷åñêè ïðàêòèêè â íàóêàòà îò íåîáõîäèìîñò ñåïðåâúðíà â ìîäà è ïóáëè÷íà ðåêëàìà íà îòäåëíèíàó÷íè îáùíîñòè. ×ðåç êîäåêñèòå òå ñå îïèòâàò -îò åäíà ñòðàíà, ôîðìàëíî-âúíøíî äà äåìîíñòðè-ðàò ñòðåìåæ êúì ñàìîðåãóëàöèÿ è êîíòðîë â äåé-íîñòòà ñè, à îò äðóãà - äà ïîääúðæàò â ïóáëè÷íîòîïðîñòðàíñòâî äîáðà ïðîôåñèîíàëíà ðåïóòàöèÿ íàîòãîâîðíè è èçïúëíÿâàùè ïðîôåñèîíàëíèòå ñè çà-äúëæåíèÿ ó÷åíè. Â äåéñòâèòåëíîñò ÷àñò îò íàó÷íè-òå îáùíîñòè ïðîäúëæàâàò äà ñà ìîðàëíî íåðåô-ëåêñèâíè îòíîñíî ñâîÿòà ãðàæäàíñêà îòãîâîðíîñò.Â íàøèòå óñëîâèÿ òàçè òåíäåíöèÿ äîâåäå äî ïî-áúëãàðÿâàíå íà åòè÷åñêèòå ñòàíäàðòè, êîèòî âêëþ÷-âàò åäíîâðåìåííî ïðàâà è çàäúëæåíèÿ, ñâîáîäà èîòãîâîðíîñòè. Â áúëãàðñêèÿ èì âàðèàíò àêöåíòúò åïîñòàâåí âúðõó ïðàâàòà è ñâîáîäàòà, à çàäúëæåíè-ÿòà è îòãîâîðíîñòòà ñå òðàíñôåðèðàò è ðàçìèâàò. Ñîïèðàíåòî âúðõó ïðàâàòà è îñîáåíî âúðõó ïðàâîòîíà ñâîáîäåí èçáîð íà íàó÷íè ïðîáëåìè, ìåòîäîëî-ãèè è öåëè íà èçñëåäâàíå ìîæå äà ñå îáÿñíè ðàç-ìèíàâàíåòî ìåæäó îôèöèàëíî çàÿâåíèòå ëåãèòèì-íè åòè÷åñêè ñòàíäàðòè çà íàó÷íà äåéíîñò è ðåàëè-çèðàíåòî é ïî íåëåãèòèìíè ñòàíäàðòè.

Íàó÷íàòà äåéíîñò â ðåäèöà èíñòèòóòè è âèñ-øè ó÷èëèùà ñå îñúùåñòâÿâà íà áàçàòà íà äâîéíèìîðàëíè ñòàíäàðòè çà ïîâåäåíèå – ëåãèòèìíè,ôèêñèðàíè â ïðèåòèòå åòè÷åñêè êîäåêñè íà îá-ùíîñòèòå, è íåëåãèòèìíè, çàëåãíàëè â ò.íàð. íå-ïèñàíè ìîðàëíè ïðàâèëà, ñúçäàäåíè îò ãðóïè÷êèîò “íàøè õîðà” - ñ âëàñòîâè ñòàòóñ èëè îáñëóæ-âàùè ïðèäîáèëèòå òàêúâ ñòàòóñ. Íàëîæåíèòå âíàó÷íàòà ïðàêòèêà íåïèñàíè ìîðàëíè ïðàâèëà ñåîïèðàò íà ðàçëè÷íè îò ïðåäëîæåíèòå â ëåãèòèìíèòåñòàíäàðòè öåííîñòè. Èçáîðúò èì ñå ïðåäîïðåäåëÿîò ÷àñòíèÿ è òåñíîãðóïîâèÿ, à íå îò îáùåñòâåíèÿèíòåðåñ è öåëè. Â ìîòèâàöèÿòà èì çà íàó÷íà äåé-íîñò òðóäíî ìîæå äà ñå îòäèôåðåíöèðà íàó÷íèÿò îòôèíàñîâèÿ è âëàñòîâèÿ èíòåðåñ. Èäåíòèôèöèðàíå-òî íà ìîòèâàöèîííèòå èíòåðåñè, èçðàçÿâàùè äúë-áèííèòå öåííîñòè íà îòäåëíèòå ó÷åíè è îáùíîñòè,íàé-÷åñòî ñå èçâúðøâà ïî ïîñòèãíàòèÿ ðåçóëòàò âäåéíîñòòà. Ìíîãî ÷åñòî öåëèòå, êîèòî ñå ïðåñëåä-âàò, è ñðåäñòâàòà, êîèòî ñå èçïîëçâàò, îñòàâàò ïðèê-ðèòè ïîä ìàñêàòà íà ìîðàëíîñòòà, à êîíôëèêòúò íàöåííîñòèòå îñòàâà íåâèäèì çà íàó÷íàòà îáùíîñò.Òîé ñòàâà âèäèì, êîãàòî öåííîñòèòå íà èäèâèäóàë-íèòå èëè ãðóïîâèòå ñóáåêòè çàïî÷íàò äà ïðåòåíäè-ðàò çà îáùíîñòíà âàëèäíîñò, êîÿòî ùå äîâåäå äîîáåçñèëâàíå íà åòè÷åñêèòå ñòàíäàðòè â äåéíîñòòà



íà ñúîòâåòíàòà íàó÷íà îáùíîñò. Â íàó÷íàòà ïðàêòè-êà èìà ñëó÷àè, êîãàòî ïîäìÿíàòà íà îáùíîñòíèòåîò ãðóïîâèòå åòè÷åñêè ñòàíäàðòè ñå îñúùåñòâÿâàáåç ïðåòåíöèè çà âàëèäèíîñò, ò.å. áåç íàðóøåíèå íàñàìèòå ñòàíäàðòè, à ÷ðåç ñòðàòåãèÿ çà ñòàòóñíî ïî-çèöèîíèðàíå, ïðè êîåòî åäíè è ñúùè ó÷åíè ãîäèíèíàðåä ñè îñèãóðÿâàò ÷ðåç ìðåæà îò ñâîè õîðà ðú-êîâîäíè ïîñòîâå, ÷ëåíñòâî â ÍÑ, à ñåãà è ÷ëåíñòâîâ íàó÷íè æóðèòà çà ïðèñúæäàíå íà íàó÷íè ñòåïåíèè çâàíèÿ. Òå, êàêòî îòáåëÿçâà Êð. Äæîðäàíî, “ñ òå-÷åíèå íà âðåìåòî ùå èíñòðóìåíòàëèçèðàò ñòðóêòó-ðèòå è ðåñóðñèòå... íà âëàñòòà åäèíñòâåíî â óãîäàíà êîíêðåòíè õîðà” [1, c. 198-190], ñâúðçàíè ñ ìðå-æàòà, êîÿòî ñà èçãðàäèëè. Äíåñ ìðåæàòà ïðåâðúùàó÷åíèòå âúâ “âñè÷êîëîçè” òóðèñòè, êîèòî îáèêàëÿòñòðàíàòà êàòî íåèçìåííî ïðèñúñòâàùè ÷ëåíîâå íàíàó÷íè æóðèòà. Íàó÷íàòà êîìïåòåíòíîñò ñå ìàðãè-íàëèçèðà è ïðîôàíèçèðà, à ïðîôåñèîíàëíàòà è ãðàæ-äàíñêàòà îòãîâîðíîñò ñå òðàíñôåðèðàò îò îáùåñ-òâîòî è íàó÷íàòà îáùíîñò êúì êëèåíòñêèòå è êî-ðóïöèîííè ìðåæè, â êîèòî ñà âêëþ÷åíè íîâèòå òè-òóëóâàíè áàéãàíþâöè, íîñåùè âìåñòî äèñàãè ÷àí-òè îò ñâåòîâíîèçâåñòíè ìîäíè êúùè. Çà íîâèÿò èìñòàòóñ íà “åíöèêëîïåäèñòè” îòãîâîðíîñò íîñè öÿ-ëàòà äåçèíòåãðèðàíà íàó÷íà îáùíîñò, êîÿòî íå óñ-ïÿâà åäíîâðåìåííî äà äåìîíñòðèðà ïðîôåñèîíàë-íà è åòè÷åñêà êîìïåòåíòíîñò, ò.å. äà ñå ñàìîðåãóëè-ðà. Â íàó÷íîòî ïðîñòðàíñòâî äîñåãà íÿìà äåáàò âúð-õó ñúùåñòâóâàùèÿ ñáëúñúê íà åòè÷åñêàòà è ïðîôå-ñèîíàëíàòà êîìïåòåíòíîñòè ñ ïðîôåñèîíàëíàòà ñî-ëèäàðíîñò íà ó÷åíèòå. Ìíîãî ìàëêà ÷àñò îò ó÷åíè-òå ïðîÿâÿâàò ìîðàëíà ÷óâñòâèòåëíîñò è ñå îñìåëÿ-âàò äà çàåìàò êðèòè÷íà ïîçèöèÿ ïðè âúçíèêíàë âäåéíîñòòà íà òåõíè êîëåãè ìîðàëåí êàçóñ. Òåçè îò-ãîâîðíè ó÷åíè îòêàçâàò äà áúäàò â ðîëÿòà íà æåð-òâà íà àñèìåòðè÷íà îáùà ñîëèäàðíîñò.

Íàó÷íèòå îáùíîñòè ïðîäúëæàâàò äà ñà ìî-ðàëíî íåñàìîðåôëåêñèâíè îòíîñíî íèñêèÿ ñòà-òóñ íà áúëãàðñêàòà íàóêà â ïóáëè÷íîòî ïðîñ-òðàíñòâî. Òå, â ìíîãî ãîëÿìà ñòåïåí, îáâúðçâàòñåãàøíîòî ñúñòîÿíèå íà íàóêàòà ñ äúðæàâíàòà ïî-ëèòèêà, îòêîëêîòî ñúñ ñîáñòâåíàòà ñè îòãîâîðíîñòçà ñúùåñòâóâàùèòå: íèñêî íèâî íà äîâåðèå â îá-ùåñòâîòî êúì íàóêàòà; ñêåïòè÷íè íàãëàñè è ïðå-íåáðåæèòåëíî îòíîøåíèå â ïîëèòè÷åñêîòî è îá-ùåñòâåíîòî ñúçíàíèå; ëèïñà íà ïîääúðæàùî ÿ êóë-òóðíî, ïîëèòè÷åñêî è ôèíàíñîâî ëîáè è çà òåí-äåíöèîçíî ðåñòðèêòèâíàòà, âîäåùà äî çàñòîé â ðàç-âèòèåòî íà íàóêàòà, “íàó÷íà” ïîëèòèêà íà ïðàâè-òåëñòâîòî. Ó÷åíèòå ñà íàñî÷èëè ñâîèòå óñèëèÿ ñà-ìî êúì íàñòîÿùåòî ñè îöåëÿâàíå. Òå íåäîñòàòú÷-íî èçïîëçâàò ñâîÿ èíòåëåêòóàëåí ïîòåíöèàë çà äàìîãàò äà ñå ïðåáîðÿò çà ïî-äîáðè óñëîâèÿ çà íà-ó÷íà äåéíîñò è êàðèåðíî èçðàñòâàíå íà ó÷åíèòå,êîèòî ùå îñèãóðÿò ïðèåìñòâåíîñò â íàóêàòà è ùåïîçâîëÿò äà ñå èçâúðøâàò èçñëåäâàíèÿ, ñ ïîìîù-òà íà êîèòî äà áúäàò ðàçðåøàâàíè êëþ÷îâè çà ñòðà-íàòà ïðîáëåìè, âîäåùè äî ïðîìÿíà â îòíîøåíèå-òî íà îáùåñòâîòî êúì íàóêàòà. Ôàêò å, ÷å íàøàòàíàóêà íå å äîáðå âãðàäåíà â îáùåñòâîòî è ñå ðàç-

ìèíàâà ñ ãîëåìèòå î÷àêâàíèÿ êúì íåÿ. Âÿðíî å, ÷åïðàâèòåëñòâåíàòà ïîëèòèêà íå ñúçäàâà âúçìîæíîñ-òè çà òîâà âãðàæäàíå, íî ñúùî òàêà å âÿðíî, ÷å èäâàòà òèïà íàó÷íè îðãàíèçàöèè âñå îùå íå óñïÿ-âàò äà ïîñòèãíàò íîðìàëíà äèàëîãè÷íà êîìóíèêà-öèÿ îñâåí ñ äúðæàâíèòå èíñòèòóòè è ïîìåæäó ñè.Ðåçóëòàòúò å âèäèì - íèñúê ñòàòóñ íà íàóêàòà èòåæêè óñëîâèÿ çà îñúùåñòâÿâàíå íà íàó÷íè èç-ñëåäâàíèÿ è èíîâàöèè.

Â ñèòóàöèÿòà íà îöåëÿâàíå íàãëàñàòà è ÷óâñòâî-òî çà åëèòàðíîñò è ìèñèÿ íà áúëãàðñêèÿ ó÷åí ñàòóøèðàíè îò òàçè çà åãàëèòàðíîñòòà. Îñâåí ÷å íÿ-ìàìå Hîáåëîâ ëàóðåàò, ìíîãî îò ãîëåìèòå îòêðè-òèÿ, íàïðàâåíè îò áúëãàðñêè ó÷åíè, îñòàâàò íåèç-âåñòíè è íå äîáèâàò ïóáëè÷íîñò äîðè çà øèðîêàòàíàó÷íà îáùíîñò. Ó÷åíèòå è íàó÷íèòå îáùíîñòè íåáèâà äà ïðåíåáðåãâàò ìíîæåñòâåíîñòòà íà íàó÷íà-òà ïðàêòèêà è íåîáõîäèìîñòòà îò ïóáëè÷íî ïðåä-ñòàâÿíå íà ïîñòèãíàòèòå ðåçóëòàòè. Ïðèñúñòâèåòîíà áúëãàðñêàòà íàóêà â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâîå ìíîãî ñëàáî, ò.å. êîíñòèòóèðàíåòî íà íåéíèÿ îá-ðàç å îñòàâåíî íà âúíøíè ñóáåêòè - ìåäèè è ïîëè-òèöè, êîèòî íå ïîçíàâàò íåéíàòà ñúùíîñò è èìàòñêåïòè÷íî-íåãàòèâíà íàãëàñà êúì íàó÷íàòà äåé-íîñò.

Ïðîìåíèòå â ñôåðàòà íà ïðàâíàòà ðåãóëàöèÿñå îòíàñÿò ãëàâíî äî ïðîìåíèòå â çàêîíèòå çàíàóêàòà è âèñøåòî îáðàçîâàíèå è ïîäçàêîíîâèòåàêòîâå çà òÿõíîòî ïðèëîæåíèå. Òå ñà áàçàòà, íà êî-ÿòî ñå îïèðà íàó÷íàòà äåéíîñò. Ìîðàëíàòà ðåãóëà-öèÿ ñàìî äîïúëâà ïðàâîâàòà è ïîêàçâà íåñúâúðøåí-ñòâîòî è íåðåëåâàíòíîñòòà é íà íàó÷íàòà ïðàêòèêà.Çàòîâà å îñîáåíî âàæíî íàó÷íàòà îáùíîñò íå ñàìîäà ó÷àñòâà ïðè îáñúæäàíåòî íà ðàçëè÷íè âàðèàíòèíà çàêîíè, îòíàñÿùè ñå äî íåéíàòà äåéíîñò, íî è äàóñïåå ïðåäè äà áúäàò ãëàñóâàíè â ÍÑ äà ñå ïðåáî-ðè çà íàé-àäåêâàòíèÿ äî íåéíàòà ïðàêòèêà âàðèàíò.Òÿ íå ìîæà äà ñïðå ïðèåìàíåòî íà íåñúâúðøåíèÿÇàêîí çà ðàçâèòèå íà àêàäåìè÷íèÿ ñúñòàâ â Ðåïóá-ëèêà Áúëãàðèÿ (ÇÐÀÑÐÁ), êîéòî ïðè ïðèëàãàíåòî ìóñúçäàäå è ùå ïðîäúëæàâà äà ñúçäàâà ïðåêðàñíèóñëîâèÿ çà ðàçðàñòâàíåòî íà íååòè÷íèòå ïðàêòèêè âíàóêàòà - êëèåíòåëèçìà è êîðóïöèÿòà. Òîçè çàêîíäåìèòîëîãèçèðà ðàçáèðàíåòî çà íàóêàòà êàòî ïðèç-âàíèå è â íàøèòå óñëîâèÿ ÿ ïðåâúðíà â ñðåäñòâîçà ïðåïèòàíèå è ëîáèñòêî ïðèçíàíèå.

Íàðóøàâàíå íà åòè÷åñêèòå ñòàíäàðòè â íà-óêàòà

Â ïî÷òè âñè÷êè èçñëåäâàíèÿ, ïîñâåòåíè íà åòè-êà íà íàóêàòà è èçñëåäîâàòåëñêàòà ïðàêòèêà, íàðó-øàâàíåòî íà åòè÷åñêèòå ñòàíäàðòè ñå êîíîòèðà ñèçðàçà “íåäîïóñòèìè ïðàêòèêè â íàóêàòà”. Òå íàé-îáùî ñà ñâåäåíè äî íåáðåæíîñò, ôàëøèôèêàöèÿ,ôàáðèêóâàíå íà äàííè è ðåçóëòàòè, ïëàãèàòñòâî,êîíôëèêò íà èíòåðåñè, êîðóïöèÿ è ïñåâäîíàó÷íîñò.Óñèëèÿòà íà ó÷åíèòå îò ðàçëè÷íèòå îáëàñòè íà íàó-êàòà ñà íàñî÷åíè ãëàâíî êúì îòêðèâàíåòî è ñàí-êöèîíèðàíåòî èì. È òóê ìíîãî ñèëíî ñå ïðîÿâÿâàíàöèîíàëíèÿò íè õàðàêòåð. Èìà ìíîãî ãîâîðåíå è



îïëþâàíå íà õâàíàòèòå íàðóøèòåëè íà åòè÷åñêèòåñòàíäàðòè, íî íèêàêâè ñàíêöèè. Êàòî ïðèìåð ùåîòáåëåæèì åìáëåìàòè÷íèòå çà áúëãàðñêàòà íàóêàäâà ñëó÷àÿ íà ïëàãèàòñòâî è êîðóïöèÿ îò ðåêòîðèòåíà ÌÀ - Ïëåâåí è ÒÀ - Ñâèùîâ. Âúòðåøíàòà åòè-÷åñêà ñàìîðåãóëàöèÿ è àäìèíèñòðàòèâåí êîíòðîë âäâåòå àêàäåìèè, êàêòî è âúíøíàòà ðåãóëàöèÿ îòÌÎÍÌ è íàöèîíàëíèòå îðãàíèçàöèè íà ó÷åíèòå íåäîâåäîõà äî ïðîìÿíà â ñòàòóñà íà òåçè “ó÷åíè”. Ñú-ùåñòâóâà è Çàêîí çà çàùèòà íà àâòîðñêîòî ïðàâî,íî â Áúëãàðèÿ íÿìà íèòî åäèí îñúäåí çà íàðóøàâà-íåòî ìó. Âðåìå å íàó÷íàòà îáùíîñò äà ñå îòêàæå îòìîðàëíèÿ íåóòðàëèòåò è äà ñå ïðîÿâè åäíîâðåìåí-íî â ðîëÿòà è íà îöåíÿâàùà, è íà ñàíêöèîíèðàùàîáùíîñò. Ëîãîðåÿòà âúðõó ïèñìåíàòà ôîðìà íà ïëà-ãèàòñòâî ó íàñ å ìíîãî ãîëÿìà, íî ïî÷òè íèùî íåñå ñïîìåíàâà çà ìàùàáíîòî óñòíî ïëàãèàòñòâî íàòåçè, õèïîòåçè è àðãóìåíòàöèè. Íà êîíôåðåíöèè èñåìèíàðè íå ñà ðÿäêîñò ñëó÷àèòå, êîãàòî âìåñòî äàñå ïðåäñòàâÿò íîâèòå ïîñòèæåíèÿ â íàóêàòà, ñå ÷å-òàò ñòàðè, è òî ïóáëèêóâàíè, òåêñòîâå, êîèòî îáåç-ñìèñëÿò íàó÷íèÿ äåáàò. Ïðè÷èíàòà å øèðåùîòî ñåóñòíî ïëàãèàòñòâî, êîåòî ïîçâîëÿâà íà íåäîáðîñú-âåñòíèòå ó÷åíè äà çàïèñâàò ÷óæäèòå òåêñòîâå è áúð-çî äà ãè ïóáëèêóâàò.

Çà äà îãðàíè÷è ñðèâàùèòå äîâåðèåòî è àâòîðè-òåòà â îáùåñòâîòî íàðóøåíèÿ íà åòè÷åñêèòå ñòàí-äàðòè â äåéíîñòòà, íàó÷íàòà îáùíîñò òðÿáâà äà íà-ñî÷è ñâîåòî âíèìàíèå âúðõó èçðàáîòâàíåòî íà ïðå-âàíòèâíà ïîëèòèêà è ñòðàòåãèÿ çà îãðàíè÷àâàíåòîèì. Íàé-íàïðåä òðÿáâà äà ñå ïðîìåíè ïîëèòèêàòàïðè ïîäáîðà íà ìëàäè ó÷åíè, êîÿòî ïîçâîëè äà ñåïðîÿâè åäíà íîâà òåíäåíöèÿ, îñîáåíî õàðàêòåðíàçà ïîäáîðà â íÿêîè ñîöèàëíè è õóìàíèòàðíè íàóêè.Â ïîñëåäíèòå ãîäèíè âñå ïî-÷åñòî îáÿâåíèòå êîí-êóðñè çà äîêòîðàíòè îñòàâàò íåçàåòè ïîðàäè ëèïñàíà êàíäèäàòè. Ïðè ïîâòîðíîòî èì îáÿâÿâàíå - çà äàíå ñå çàãóáÿò ìåñòàòà, ñå âçåìàò ïîñðåäñòâåíè õî-ðà, êîèòî íÿìàò ãîëåìè âúçìîæíîñòè çà ðàçâèòèåêàòî ó÷åíè. Íàâëèçàíåòî íà ïîñðåäñòâåíîñòòà â íà-óêàòà å åäíà îò ïðåäïîñòàâêèòå çà áúäåùî âúçïðî-èçâîäñòâî íà íåäîïóñòèìèòå ïðàêòèêè â íåÿ.

Îáåçïîêîèòåëíî å, ÷å â íàó÷íèòå îáùíîñòè îò-íîøåíèÿòà ìåæäó ó÷åíèòå íå ñå îïèðàò íà åòè÷åñ-êèòå ñòàíäàðòè, à ñà áåëÿçàíè îò ïîëèòè÷åñêè èâëàñòîâè ðåâàíøèçúì, êîåòî ïðå÷è íà íîðìàëíî-òî êàðèåðíî èçðàñòâàíå è ðàçâèòèå íà îòäåëíè ó÷å-íè. Àêî ïîëèòè÷åñêèÿò ðåâàíøèçúì å ðåçóëòàò íà

äîãìàòè÷íà ïðèâúðçàíîñò êúì îïðåäåëåíè ïàðà-äèãìè, òî âëàñòîâèÿò å èçðàç íà èçâúííàó÷íè ñú-îáðàæåíèÿ, â êîèòî îñíîâíî ìÿñòî çàåìàò êëèåí-òåëèçìà, îòìúùåíèåòî è çàâèñòòà.

Êàòî ïðè÷èíà çà íàðóøàâàíåòî íà åòè÷åñêèòåñòàíäàðòè â íàóêàòà ùå îòáåëåæèì è îòêàçà îòåòè÷åñêîòî ïîçíàíèå. Â áúëãàðñêèòå óñëîâèÿ åòè-÷åñêàòà òåîðèÿ ñå íàìèðà ïîä íàòèñêà íà ïðàêòè-êàòà è âñåêèäíåâíîòî ñúçíàíèå. Ïðè òîçè íàòèñêåòè÷åñêîòî âå÷å íå ñå ðàçãëåæäà êàòî ïîçíàíèå, àñå îòúæäåñòâÿâà ñ ìîðàëíàòà ïðàêòèêà. Ðàçòâàðÿ-íåòî íà åòèêàòà â åæåäíåâèåòî, êîåòî å íåãàòèâíîñëåäñòâèå îò íåéíèÿ ñòðåìåæ êúì ïóáëè÷íîñò èîòâîðåíîñò íà åòè÷åñêèòå èçñëåäâàíèÿ, äîâåæäàäî îòúæäåñòâÿâàíåòî èì ñ ìîðàëíàòà ïðàêòèêà, ò.å.äî îòúæäåñòâÿâàíå íà åòè÷åñêèòå ñ ìîðàëíèòå ïî-íÿòèÿ íà âñåêèäíåâíèÿ æèâîò, â êîéòî äîìèíèðàòàìîðàëíèòå ïðàêòèêè. Òîçè ïðîöåñ âîäè äî äå-êîíñòðóêöèÿ íà åòè÷åñêèòå ïîíÿòèÿ, êîèòî ñòîÿò âîñíîâàòà íà ôóíäàìåíòàëíèòå åòè÷åñêè ïðèíöèïè.Òàçè òåíäåíöèÿ, â ìîðàëíàòà ïðàêòèêà, ïðåäèçâèê-âà ïðîìÿíà â åòè÷åñêèòå ñòàíäàðòè çà íàó÷íà äåé-íîñò. Ñòàðèòå ïðèíöèïè, êîèòî ñå èçïîëçâàò â åòè-÷åñêèòå ñòàíäàðòè çà äîáðà íàó÷íà ïðàêòèêà, ñà ñíîâ ìîðàëíî ñúìíèòåëåí êîíòåêñò è ôóíêöèîíàë-íî ïðåäíàçíà÷åíèå.

Â çàêëþ÷åíèå ùå îòáåëåæèì, ÷å íàðóøàâà-íåòî íà åòè÷åñêèòå ñòàíäàðòè â íàóêàòà å ðåçóëòàòîò ìíîæåñòâî âçàèìîñâúðçàíè ôàêòîðè, ñðåä êî-èòî öåíòðàëíî ðîëÿ èãðàÿò åôåêòèâíàòà âúòðåøíî-ìîðàëíà ñàìîðåãóëàöèÿ è àäìèíèñòðàòèâåí êîí-òðîë â ðàçëè÷íèòå íàó÷íè îáùíîñòè è ïðåâàíòèâ-íàòà ïîëèòèêà, êîÿòî òå ïðîâåæäàò çà îãðàíè÷àâà-íåòî èì.

Ëèòåðàòóðà1. Äæîðäàíî, Êð. Âëàñò, íåäîâåðèå è íàñëåäñòâî.

Ñêåïòè÷íà àíòðîïîëîãèÿ. Èçä. „Ïîëèñ”, Ñî-ôèÿ, 2006.

2. Ïåòðîâà, Å. Åòè÷íè è ìîðàëíè íîðìè â íàóêà-òà. Â: Íàöèîíàëåí ôîðóì çà íàóêàòà, ÑÓÁ, Ñî-ôèÿ, 2009.

3. Ôðèéäìàí, Ò. Ñâåòúò å ïëîñúê. Êðàòêà èñòîðèÿíà ÕÕI âåê. Èçä. “Îáñèäèàí”, Ñîôèÿ, 2006.

4. Carson, R., Franker, M. Reshaping ResponsibleConduct of Research Education. //ProfessionalEthics Report, Vol. XXIV Winter, 2011. In: http:www. aaas. org.

REASONS FOR VIOLATING OF ETHICAL STANDARDS

Elena Petrova

Abstract

The text dwells on the problem of the violence of ethical standards in scientific practice. I stress therole of external and internal reasons of violation of the standards. I conclude that in the scientific commu-nity irresponsible conduct of scientist is result for lack of moral self-reflection and self-regulation, on theone hand and for lack of institutional control on the other hand.


Ïðèëîæíè èçñëåäâàíèÿ

ÃÐÀÄÈÍÑÊÈßÒ ÎÕËÞÂ – ÁÎÃÀÒ ÈÇÒÎ×ÍÈÊ ÍÀÀÊÒÈÂÍÈ ÊÎÌÏÎÍÅÍÒÈ

Èçïîëçâàíåòî íà ñóõîçåìíèòå îõëþâè ïðèëå÷åíèåòî íà ðàçëè÷íè çàáîëÿâàíèÿ å èçâåñ-òíî îùå îò äðåâíîñòòà. Õîðàòà ñà ïîçíàâàëèóíèêàëíèòå ëå÷åáíè ñâîéñòâà íà îõëþâèòå èâúâ Âàâèëîí è Åãèïåò ñà ãè ñìÿòàëè çà ñèì-âîë íà âå÷íîñòòà. Îùå Õèïîêðàò ïðåäëàãà èç-ïîëçâàíåòî íà ñëóçòà îò îõëþâè ïðè èçãàðÿ-íèÿ, àáöåñè è äðóãè íàðàíÿâàíèÿ. Ïðåç ÕV²²²âåê ñà áèëè èçïîëçâàíè ðàçëè÷íè ïðåïàðàòè ñ åê-ñòðàêò îò îõëþâè çà âúíøíà óïîòðåáà ïðè êîæíèïðîáëåìè è çà âúòðåøíà óïîòðåáà ïðè òóáåðêó-ëîçà è íåôðèò. Êîíñóìèðàíåòî íà îõëþâè ñå åïðåïîðú÷âàëî ïðè îòïàäíàëîñò, ïðè êðúâîòå÷å-íèå îò íîñà, êàêòî è ïðè ïñèõè÷íè ðàçñòðîéñòâà.Óñòàíîâåíî å, ÷å âàðåíèòå îõëþâèòå ïðèòåæàâàòóñïîêîèòåëíè ñâîéñòâà. Ïðåç Õ²Õ è ÕÕ âåê ñåíàáëþäàâà ïîâèøåí èíòåðåñ êúì ïðèëàãàíåòî íàîõëþâèòå â ìåäèöèíàòà çà ëå÷åíèå íà õåðíèè, âúç-ïàëåíèÿ, ñðåùó íàñòèíêà è êàøëèöà, áðîíõèò, àñ-òìà, ðàçëè÷íè âèäîâå ôàðèíãèòè è âúçïàëåíèÿ íàãúðäèòå [1-3]. Â ïîñëåäíèòå ãîäèíè îõëþâèòå íà-ìèðàò ïðèëîæåíèå è â äèàãíîñòèêàòà íà òóìîðíèîáðàçóâàíèÿ è äðóãè [4].

Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè îòãëåæäàíåòî è òúð-ãîâèÿòà ñ îõëþâè ïðîöúôòÿâà â Åâðîïà è Ñåâåð-íà Àìåðèêà, êàòî íàé-ãîëåìè êîíñóìàòîðè íà òà-çè ïðîäóêöèÿ ñà ñòðàíè êàòî Ôðàíöèÿ, Èòàëèÿ,Ãúðöèÿ, Èñïàíèÿ è äð. Â Çàïàäíà Àôðèêà ìåñîòîîò îõëþâè òðàäèöèîííî å îñíîâíà ñúñòàâêà â õðà-íàòà íà õîðàòà. Â Áúëãàðèÿ óñëîâèÿòà çà îòãëåæ-äàíå íà îõëþâè ñà èçêëþ÷èòåëíî áëàãîïðèÿòíè,òúé êàòî ïðèðîäàòà âñå îùå íå å òîëêîâà çàìúð-ñåíà è èìà âåëèêîëåïíè ïëàíèíè è áîãàòà ðàñòè-

òåëíîñò. Òîâà å ñúùåñòâåíî ïðåäèìñòâî çà ðàç-âèòèåòî íà îõëþâèòå, çàùîòî òå ñà åêîëîãè÷åíèíäèêàòîð íà çàìúðñÿâàíèÿ â òåæêè ìåòàëè.Îñâåí òîâà íàøèÿò îõëþâ ñ õðàíàòà îò ïðèðîäà-òà ïîåìà è ðàçëè÷íè âèäîâå ìëå÷íîêèñåëè áàê-òåðèè êàòî Lactobacillus plantarum, Lactobacillusbrevis è Lactobacillus curvatus, êîèòî ïîäîáðÿâàòíåãîâèÿ çäðàâîñëîâåí ñòàòóñ è ïðèäàâàò ïî-âè-ñîêî êà÷åñòâîòî íà ìåñîòî.

Ìåñîòî îò îõëþâè å òúðñåíî ïîðàäè öåííèòå èïîëåçíè õðàíèòåëíè âåùåñòâà, êîèòî ñúäúðæà, ïî-âèñîêî ñúäúðæàíèå è ðàçíîîáðàçèå íà ïðîòåèí(37-51%) â ñðàâíåíèå ñ òîâà íà äðóãè, ÷åñòî êîí-ñóìèðàíè ìåñà, êàòî äîìàøíèòå ïòèöè (18,3%),ðèáà (18%), åäðèÿ ðîãàò äîáèòúê (17,5%), îâöå-òå (16,4%) è ñâèíåòå (14,5%). Õðàíèòåëíàòà ñòîé-íîñò íà òîçè âèä ìåñî ñå ïîäñèëâà è îò ñúäúðæà-íèåòî íà ïî÷òè âñè÷êè àìèíîêèñåëèíè, íåîáõî-äèìè çà ÷îâåêà, íèñêî ñúäúðæàíèå íà ìàçíèíè(0,05-0,08%), êîåòî âîäè äî ïîíèæàâàíå íà õî-ëåñòåðîëà è íà âèñîêîòî êðúâíî íàëÿãàíå. Ïîðà-äè ïîâèøåíîòî ñúäúðæàíèå íà æåëÿçî - 45-59mg/kg, êîíñóìàöèÿòà íà ìåñîòî å ïîäõîäÿùî ïðèëå÷åíèåòî íà àíåìèÿ, à â ìèíàëîòî ñå å ïðåïî-ðú÷âàëî êàòî ñðåäñòâî çà áîðáà ñ ÿçâè è àñòìà.

Ñëåä èçñëåäâà-íå íà êëåòú÷íèòå èìîëåêóëÿðíè êîì-ïîíåíòè å óñòàíî-âåíî, ÷å îõëþâúòîòäåëÿ ñåêðåò,÷èéòî ñúñòàâ åáëèçúê äî òîçè íà÷îâåøêàòà êîæà.Ïîðàäè òîâà òîéïðèòåæàâà ðåãåíå-ðèðàùî äåéñòâèåâúðõó ÷îâåøêàòàêîæà è ïðåäèç-âèêâà ãîëÿì íàó-÷åí èíòåðåñ. Êàòîèçïîëçâà ñîáñòâå-íàòà ñè ñëóç, îõ-ëþâúò å â ñúñòîÿ-íèå íàïúëíî äà

Äîö. ä-ð Ïàâëèíà Äîëàøêà,Èíñòèòóò ïî îðãàíè÷íà õèìèÿ ñ öåíòúð

ïî ôèòîõèìèÿ – ÁÀÍ,ãë. àñ. ä-ð Ïåòÿ Êàáàäæîâà-Õðèñòîâà,

Áèîëîãè÷åñêè ôàêóëòåòíà ÑÓ „Êë. Îõðèäñêè”

Ôèãóðà 1. Ñëóç, ñåêðåòèðàíà îò ãðàäèíñêè îõëþâ



âúçñòàíîâè ÷åðóïêàòà ñè.Ñëóçòà îò îõëþâèòå ñå ñúáèðà è ïðå÷èñòâà ÷ðåç

ðàçëè÷íè òåõíèêè ïðè íèñêè òåìïåðàòóðè çà äàñå çàïàçÿò â íàòèâíà ôîðìà íåéíèòå êîìïîíåíòè.Â äíåøíî âðåìå áîãàòèÿò íà ðàçëè÷íè êîìïîíåí-òè åêñòðàêò ñå ïðåäëàãà â òå÷íî èëè ëèîôèëèçè-ðàíî ñúñòîÿíèå è ñå ïðèëàãà â ìåäèöèíàòà è êîç-ìåòèêàòà [5,6]. Íà ïàçàðà ñå ïðåäëàãà ãîëÿìî ðàç-íîîáðàçèå îò ïðîäóêòè, â êîèòî ñà âêëþ÷åíè èåêñòðàêòè îò îõëþâè.

Èçâåñòíî å, ÷å ñåêðåòúò, êîéòî ïðîèçâåæäàòæëåçèòå íà îõëþâèòå, ïðèòåæàâà àíòèìèêðîáíèñâîéñòâà, òúé êàòî ñúäúðæà ñóáñòàíöèè – ëåêòè-íè, êîèòî ñà ñïîñîáíè äà ñëåïâàò áàêòåðèàëíèòåêëåòêè. Òàêà ëåêòèíèòå ëèøàâàò áàêòåðèèòå îòñïîñîáíîñòòà äà ñå ðàçâèâàò è äà ïðîÿâÿò òåõíè-òå ïàòîãåííè ñâîéñòâà, êîåòî å îñîáåíî âàæíî ïðèëå÷åíèåòî íà ðàçëè÷íè çàáîëÿâàíèÿ. Íàøèòå èç-ñëåäâàíèÿ* ïîêàçàõà, ÷å ñëóçòà îò îõëþâè èìàñïåöèôè÷íè àíòèáàêòåðèàëíè ñâîéñòâà ñðåùóáàêòåðèàëíèòå ùàìîâå Staphylococcus aureus, Sta-phylococcus epidermidis, Escherichia coli,Helicobacter pylori, Propionibacterium acnes è äðó-ãè. Òåçè áàêòåðèè áÿõà ïîäáðàíè, òúé êàòî ñà íàé-÷åñòî ñðåùàíèòå ïðè÷èíèòåëè íà ðàçëè÷íè çàáî-ëÿâàíèÿ.

Òàêà íàïðèìåð ñòàôèëîêîêèòå ñà Ãðàì-ïîëî-æèòåëíè áàêòåðèè, êîèòî íîðìàëíî ñå ñðåùàòâúðõó êîæàòà, ïîä ìèøíèöèòå èëè ïî ëèãàâèöà-òà íà íîñà íà çäðàâè õîðà. Îêîëî 25-30% îò õî-ðàòà ñà íîñèòåëè íà òîçè ìèêðîîðãàíèçúì è ñïå-öèàëíî íà Çëàòèñòèÿò ñòàôèëîêîê (Staphylococ-cus aureus). Ñòàôèëîêîêèòå ñà åäíè îò íàé-÷åñòè-òå ïðè÷èíèòåëè íà êîæíè èíôåêöèè. Ïîâå÷åòî îòòÿõ ñà ñðàâíèòåëíî ëåêè è ñå ïðîÿâÿâàò êàòî ïúï-êè, íî ìîãàò äà áúäàò è èçêëþ÷èòåëíî ñåðèîçíèïðè èíôåêòèðàíå íà õèðóðãè÷íè ðàíè, èíôåêöèèíà êðúâòà, ïíåâìîíèè, êàòî â íÿêîè ñëó÷àè ìîãàò

äî äîâåäàò äî ñåïñèñ èëåòàëåí êðàé çà ïàöè-åíòèòå.

Áàêòåðèèòå îò âèäàEscherichia coli ñà ÷àñòîò åñòåñòâåíàòà ÷ðåâíàìèêðîôëîðà ïðè ÷îâåêè òîïëîêðúâíè æèâîò-íè. Ïîâå÷åòî ùàìîâåñà àáñîëþòíî áåçîáèä-íè è ñúâìåñòíîòî íèñúæèòåëñòâî ñ òÿõ íåêðèå ðèñêîâå çà çäðà-âåòî. Ñúùåñòâóâàò îáà-÷å íÿêîè ïàòîãåííè ùà-

ìîâå îò E. coli, êîèòî ìîãàò äà ïðè÷èíÿò îïàñíèñúñòîÿíèÿ êàòî êúðâåíå, áúáðå÷íè óâðåæäàíèÿ èäðóãè.

Helicobacter pylori (õåëèêîáàêòåð ïèëîðè)å Ãðàì-íåãàòèâíà áàêòåðèÿ, êîÿòî êîëîíèçèðàñòîìàõà è äâàíàäåñåòîïðúñòíèêà. Ïðè÷èíÿâà ïåï-òè÷íà ÿçâà, ãàñòðèò è äóîäåíèò. Ñúùåñòâóâàò ïðåä-ïîëîæåíèÿ, ÷å å ôàêòîð ïðè çàáîëÿâàíå îò ðàê íàñòîìàõà.

Äðóã âèä áàêòåðèè òîâà ñà Propionibacteriumacnes (strain 266 (IA), êîÿòî ïðè÷èíÿâà àêíå ïîêîæàòà è Propionibacterium freudenreichii, êîéòîèãðàå âàæíà ðîëÿ ïðè çðååíåòî íà øâåéöàðñêîñèðåíå „åìåíòàë” è íÿêîè äðóãè âèäîâå ñèðåíà.

Îò ïðîâåäåíèòå íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ â ñëóçòàíà îõëþâèòå áÿõà îòêðèòè ïåïòèäè è ãëèêîïåïòè-äè, êîèòî óíèùîæàâàò ãîðåïîñî÷åíèòå áàêòåðèè-òå. Åòî çàùî, çà äà ñå îáÿñíè íàáëþäàâàíèÿò åôåêíà ñëóçòà, òåçè ïåïòèäè è ãëèêîïåïòèäè áÿõà ïðå-÷èñòåíè îò ñëóçòà è òåñòâàíè ñðåùó ðàçëè÷íèòåáàêòåðèè, êàòî Propionibacterium acnes (strain 266(IA), Helicobacter pylori, Bacillus subtilis NBIMCC2353, Propionibacterium acnes KPA171202, Bacil-lus subtilis NBIMCC 2353, E.coli NBIMCC 3486 èäð.

Èçîëèðàíèòå ïåïòèäè ïðåäñòàâëÿâàò íàòóðàë-íè àíòèáèîòèöè, åôåêòèâíè ñðåùó ðàçëè÷íè âè-äîâå áàêòåðèè, êîèòî ñà ïðè÷èíà çà ÷îâåøêè èí-ôåêöèè. Òå ñà ïî-åôåêòèâíè îò ñèíòåòè÷íèòå ëå-êàðñòâà, êúì êîèòî ÷åñòî ñå ðàçâèâà ðåçèñòåí-òíîñò è/èëè ïðåäèçâèêâàò àëåðãè÷íè ðåàêöèè.Âàæíî ïðåäèìñòâî íà ïåïòèäèòå å, ÷å òå ïðîíèê-âàò ïðåç êëåòú÷íàòà ñòåíà íà áàêòåðèÿòà è ÿ ðàç-ðóøàâàò, ïîðàäè êîåòî òÿ òðóäíî ìîæå äà èçãðà-äè ðåçèñòåíòíîñò ñðåùó òÿõ.

Èçâåñòíî å, ÷å â åêñòðàêòà îò îõëþâè ñå íà-ìèðàò ìíîãî ïðîòåèíè, êîèòî èçïúëíÿâàò ñïåöè-ôè÷íà ôóíêöèÿ [7-9]. Òå ñå ñèíòåçèðàò îò êëåò-

* Çà ðàçðàáîòêà íà ïðîäóêòè êàòî ðåçóëòàò îò íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ âúðõó åêñòðàêòà îò îõëþâè, êîëåêòèâúò, â êîéòîó÷àñòâàò àâòîðêèòå íà ñòàòèÿòà, å íàãðàäåí ñúñ ñðåáúðåí ìåäàë çà èíîâàöèè íà Òðåòîòî íàöèîíàëíî èçëîæåíèå„Èçîáðåòåíèÿ, òåõíîëîãèè, èíîâàöèè – ”ÈÒÈ’ 09.11-11.11.2011”. Ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ ìîæåòå äà íàìåðèòå â èíòåðíåòíà àäðåñ: http://www.orgchm.bas.bg/~bpc403/. (áåë. ðåä.)

À Á Ôèãóðà 2. Àíòèáàêòåðèàëíà àêòèâíîñò íà ïåïòèäè ñðåùó Propionibacteriumacnes (À) è Staphylococcus epidermidis(Á)



êèòå è ñå èçïîëçâàò çà ïîääðúæêàòà íà çàîáèêà-ëÿùèòå ãè êëåòêè è íà îñòàíàëàòà ÷àñò îò òÿëîòî.Ïðîòåèíèòå èçïúëíÿâàò ìíîãî è ðàçíîîáðàçíèôóíêöèè, ïîðàäè êîåòî íàðóøàâàíåòî íà ôóíêöè-îíèðàíåòî èì âîäè äî ðàçëè÷íè çàáîëÿâàíèÿ.Åíçèìèòå ñà ñïåöèàëåí âèä ïðîòåèíè, êîèòî ïî-ìàãàò çà ïðîòè÷àíå íà õèìè÷íèòå ðåàêöèè, êàê-òî è çà ñèíòåçèðàíå íà ñàìèòå ïðîòåèíè. Íÿêîèïðîòåèíè èãðàÿò ðîëÿòà íà õîðìîíè èëè îñèãóðÿ-âàò ñòðóêòóðàòà, êàòî êîëàãåíà.

Êîëàãåíúò å ñïåöèôè÷åí ïðîòåèí, êîéòî ïîñ-òîÿííî ñå âúçïðîèçâåæäà è ñïîìàãà çà çàçäðàâÿ-âàíå è óêðåïâàíå íà òúêàíè - êîæàòà, ñóõîæèëè-ÿòà è õðóùÿëèòå. Ñëåä 25-ãîäèøíà âúçðàñò îáà-÷å òîçè ïðîöåñ ïðè õîðàòà ñå çàòðóäíÿâà è ïîñòå-ïåííî îòñëàáâà ñ âúçðàñòòà. Íàðàñòâàùèÿò äåôè-öèò íà êîëàãåí âîäè äî èçñúõâàíå è íàáðú÷êâàíåíà êîæàòà è íàìàëÿâàíå íà íåéíàòà åëàñòè÷íîñò.Ëèïñàòà èëè ìíîãî çàáàâåíàòà áèîñèíòåçà íà êî-ëàãåíà ïðåäèçâèêâà ñòàðååíå íà ìåêèòå òúêàíè èêîñòèòå (îñòåîïîðîçà). Òîé å èçâåñòåí êàòî åëèê-ñèðúò íà çäðàâåòî è ìëàäîñòòà.

Åòî çàùî îùå ïðåäè ïîëîâèí âåê ó÷åíèòå ñàîñúçíàëè, ÷å ñúçäàâàíåòî íà ÷èñò, íåñèíòåòè÷åíêîëàãåí ùå áúäå ðåâîëþöèÿ â ìåäèöèíàòà. Èìåí-íî ñëóçòà íà îõëþâèòå å áîãàò èçòî÷íèê íà òîçèöåíåí ïðîòåèí. Êàòî íàé-âàæíè ñúñòàâêè íà ñëóçòàñà óñòàíîâåíè êîëàãåíúò è åëàñòèíúò, êîèòî èìàòñòðóêòóðè áëèçêè äî òåçè, êîèòî èçãðàæäàò ÷î-âåøêàòà êîæà [8]. Òåçè ñâîéñòâà íà ñåêðåòà îòîõëþâè ãî ïðàâÿò ïîëåçåí íå ñàìî â ìåäèöèíàòà,íî è çà ïðèëîæåíèå â êîçìåòèêàòà, çà ïîäîáðÿâà-íå íà ñúñòîÿíèåòî íà êîæàòà.

Â ðåçóëòàò íà ïðîâåäåíèòå àíàëèçè íà ñëóçòàîò îõëþâè ìîãàò äà ñå ïðèãîòâÿò ðàçëè÷íè åê-ñòðàêòè, êîèòî äà:

ïðîíèêâàò â äúëáî÷èíà è ñòèìóëèðàò îá-ðàçóâàíåòî íà êîëàãåí, êàòî óñêîðÿò îá-íîâÿâàíåòî íà óâðåäåíèòå òúêàíè;

äåéñòâàò åôåêòèâíî ñðåùó âúçïàëèòåë-íè ïðîöåñè íà êîæàòà, çà÷åðâÿâàíèÿ èñúðáåæ, âêëþ÷èòåëíî è ïðè àêíå;

ñòèìóëèðàò åïèòåëèçàöèÿòà ïðè ðàíè; óêðåïâàò êîæàòà è âúçñòàíîâÿâàò ñòðóê-

òóðàòà é, êàòî åôåêòèâíî çàëè÷àâàò áå-ëåçè îò ðàíè;

îáëåê÷àâàò ïîñëåäèöèòå îò èçãàðÿíèÿ; îáëåê÷àâàò âúçïàëåíèÿ; ïîâëèÿâàò ïîëîæèòåëíî íà íÿêîè êîæíè

çàáîëÿâàíèÿ (åêçåìà, äåðìàòèòè, ïñîðè-àçèñ è äð.);

îâëàæíÿâàò, îìåêîòÿâàò è ïîäõðàíâàòêîæàòà è äð.

Ïîðàäè äîêàçàíèÿ ëå÷åáåí åôåêò è äíåñ ìåñî-òî è/èëè ñëóçòà íà òåçè ìåêîòåëè ñà ÷åñòî ñðåùà-íè êîìïîíåíòè íà ìíîãî ëåêàðñòâà è õðàíèòåëíèäîáàâêè çà ëå÷åíèå íà ñòîìàøíî-÷ðåâíè áîëåñ-òè. Áëàãîäàðåíèå íà òåçè ìîùíè âúçñòàíîâÿâà-ùè ñâîéñòâà ñåêðåòúò íàìèðà âñå ïî-ãîëÿìî ïðè-ëîæåíèå â õðàíèòåëíî-âêóñîâàòà, ôàðìàöåâòè÷-íàòà, êîçìåòè÷íà èíäóñòðèè è ðàçëè÷íè îáëàñòèîò æèâîòà.

Ëèòåðàòóðà1. Baron-Barthelemy, M. Mémoire sur les

Préparations à Base d’Hélicine Admises àl’Exposition Universelle de 1855. Sirop et Bon-bons Héliciés. De Bailly, Divry et Cie, Paris,1855.

2. Figuier, O. Mémoire sur la Composition Chimiquedes Escargots et sur les PréparationsPharmaceutiques dont ils sont la Base. F. Gelly,Montpellier, 1840.

3. Onceaux, R. H. Fontaine R. Le mucus gastriqueet son rôle protecteur. La Presse Médicale, 1933,46.

4. Dwek M.V., Ross H.A., Streets A.J. (2001) Íelixpomatia agglutinin lectinbinding oligosaccharidesof aggressive breast cancer. Int. J. Cancer. 95,79–85.

5. Pons F., Koenig M., Michelot R. (1999) L’effetbronchorelaxant de l’hélicidine, un extrait d’Hélixpomatia, fait intervenir une libération deprostaglandine E2. Pathol Biol. 47, 73–80.

6. Quevauviller A., Mainil J., Garcet S. (1953) Lemucus d’Hélix pomatia L. Préparation, compo-sition, propriétés thérapeutiques etpharmacodynamiques. Rev Pathol Gen Comp.653,1514–38.

7. Sanchez, J.F., Lescar, J., Chazalet, V., Audfray,A., Gagnon, J.,Alvarez, R., Breton, C., Imberty,A. and Mitchell, E.P. Biochemical and structuralanalysis of Helix pomatia agglutinin. A hexamericlectin with a novel fold. J. Biol. Chem. 281 (29),20171-20180 (2006)

8. Zhang, X., Boot-Handford, R.P., Huxley-Jones,J., Forse, L.N., Mould, A.P., Robertson, D.L.,Lili, Athiyal, M. and Sarras, M.P. Jr. The col-lagens of hydra provide insight into the evolu-tion of metazoan extracellular matrices. J. Biol.Chem. 282 (9), 6792-6802 (2007).

9. Regnier, C., Gargominy, O., Falkner, G. andPuillandre, N. Foot mucus stored on FTA cardsis a reliable and non-invasive source of DNA forgenetics studies in molluscs. Conserv GenetResour 3 (2), 377-382 (2011)


Ïðîáëåìè íà âèñøåòî îáðàçîâàíèå

ÏÅ×ÀÒÍÀÒÀ ÊÎÌÓÍÈÊÀÖÈß È ÎÁÓ×ÅÍÈÅÒÎ ÂÚÂÂÈÑØÈÒÅ Ó×ÈËÈÙÀ

Äîö. ä-ð Ðîñèöà Ñàðäæåâà,ñåêöèÿ „Òåõíè÷åñêè íàóêè” êúì ÑÓÁ

1. ÂúâåäåíèåÄíåñ åäâà ëè èìà äðóã îòðàñúë, êîéòî äà å â

ïðîöåñ íà òîëêîâà ñåðèîçíè òðàíñôîðìàöèè, êàê-òî å ïå÷àòíàòà èíôîðìàöèÿ è òåõíîëîãèèòå çàíåéíîòî ïðîèçâîäñòâî. Ñ ïðèëîæåíèåòî íà íî-âèòå òåõíîëîãèè íàðàñíàõà âúçìîæíîñòèòå íè çàìèãíîâåíî ðàçïðîñòðàíåíèå íà èíôîðìàöèÿòà èñúîòâåòíî óëåñíèõà êîìóíèêàöèÿòà íè. Áåç ñúì-íåíèå, èìåííî ñ íàõëóâàíåòî íà òåçè òåõíîëîãèèñå ïðåîäîëÿõà ïðîñòðàíñòâåíèòå îãðàíè÷åíèÿ íàõàðòèåíèÿ íîñèòåë, ñ êîåòî îáùóâàíåòî íè ñòàíàïî-ëåñíî, ïî-áúðçî è íåïîäâëàñòíî íà îãðàíè÷å-íèÿòà íà âðåìåòî è ïðîñòðàíñòâîòî. Äíåñ ìíîãî÷åñòî ñå èçðàçÿâàìå ñïîðåä åäíî ïîïóëÿðíî êëè-øå – “öÿëàòà èíôîðìàöèÿ ñåãà å íà âúðõà íà ïðúñ-òèòå íè”. Âñè÷êè íèå èìàìå ëàïòîï â ðúêàòà èëèâ ñêóòà ñè, îáùóâàìå ñúñ ñìàðòôîí èëè òàáëåò,èçïîëçâàìå ãè íîíñòîï, çà äà ñå èíôîðìèðàìå èäà êîìóíèêèðàìå ñúñ çàîáèêàëÿùèÿ íè ñâÿò ïîíà÷èí, êàêòî íèêîãà ïðåäè. Ïîñòåïåííî òåçè ñðåä-ñòâà çà êîìóíèêàöèÿ ñå ïðåâðúùàò â åêâèâàëåíòíà íÿêîãàøíîòî èçîáðåòåíèå íà êíèãîïå÷àòàíåòî.Êúì âñè÷êî òîâà ñå ïðèáàâÿ è èíòåðàêòèâíîñòòà,êîÿòî íè äàâà ñúâñåì íîâè âúçìîæíîñòè çà êî-ìóíèêàöèÿ.

Ñëåäîâàòåëíî, ìîæåì êàòåãîðè÷íî äà êàæåì,÷å äíåñ íèå ñìå ìíîãî ïî-äîáðå èíôîðìèðàíè èïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò èíôîðìàöèÿòà, êîÿòî êîíñó-ìèðàìå, èäâà îò ðàçëè÷íè êàíàëè, âêëþ÷èòåëíîèíòåðíåò ñàéòîâå, áëîãîâå, îíëàéí èçäàíèÿ íàâåñòíèöè è äðóãè ñàìîñòîÿòåëíè åëåêòðîííè èç-äàíèÿ, îò ôîðóìè íà ÷èòàòåëè, îò Google, îò ñî-öèàëíè ìðåæè. Âñè÷êè òåçè àëòåðíàòèâíè êàíà-ëè íà èíôîðìàöèÿ îò äåí íà äåí óâåëè÷àâàò ëà-âèíîîáðàçíî ñâîÿòà àóäèòîðèÿ, à õîðàòà ñà ñâî-áîäíè äà èçïîëçâàò ïðåäïî÷èòàíèÿ îò òÿõ èíôîð-ìàöèîíåí êàíàë.

Â ñúùîòî âðåìå Ìàðøàë Ìàêëóúí óòâúðæäà-âà ôîðìóëàòà íà ìåäèèòå, ñïîðåä êîÿòî ñúùíîñò-òà íà ñúîáùåíèåòî íå å â íåãîâîòî ñúäúðæàíèå, àâ ñàìîòî ñðåäñòâî çà êîìóíèêàöèÿ, â íåãîâèÿ êà-íàë, êîåòî ñïîðåä íåãî ùå ãàðàíòèðà îïðåäåëåíîìÿñòî çà âñåêè òàêúâ êàíàë. Ðàçáèðà ñå, ñúîáùå-íèåòî å âàæíî, à êàíàëúò, ò.å. ìåäèÿòà, êîÿòî ñåèçïîëçâà, ùå å ñïîðåä ïðåäïî÷èòàíèåòî íà ïîò-ðåáèòåëÿ.

Îò äðóãà ñòðàíà, ïå÷àòíèòå ñðåäñòâà çà êîìó-íèêàöèÿ, ÷èéòî âèçóàëåí õàðàêòåð å òâúðäå ñè-ëåí, ñà åäíè îò íàé-ìîùíèòå ïðåíîñèòåëè íà èí-ôîðìàöèÿòà ïðåç ïðîñòðàíñòâîòî è âðåìåòî. Áëà-ãîäàðåíèå íà íåîñïîðèìèòå ñè ïðåäèìñòâà çà ïîë-çâàíå, òå ïðîäúëæàâàò äà ñà ìíîãî ïîäõîäÿù èí-ñòðóìåíò çà èíôîðìèðàíå è â ñúùîòî âðåìå îñ-

òàâàò åäèí áîãàò, íåèç÷åðïàåì èçòî÷íèê íà âúîá-ðàæåíèå.

Ñëåäîâàòåëíî, äàëè ÷åòåíàòà èíôîðìàöèÿ ùåïðåäñòàâëÿâà ïî ñúùåñòâî ïèêñåëè âúðõó åêðàí,ìàñòèëî èëè òîíåð âúðõó õàðòèÿ, íÿìà äà å òîë-êîâà ñúùåñòâåíî. Áè ìîãëî äà ñå òâúðäè, ÷å èí-ôîðìàöèÿòà â áúäåùå ïðåèìóùåñòâåíî ùå ñåðàçïðîñòðàíÿâà ïî ìóëòèêàíàëíè òåõíîëîãèèèëè ÷ðåç ìóëòèìåäèåí èíôîðìàöèîíåí òðàí-ñôåð.

Öÿëàòà òàçè èíôîðìàöèîííà ñðåäà ïîñòàâÿïðåä ñåðèîçíè èçïèòàíèÿ âñè÷êî îíîâà, êîåòî íà-ðè÷àìå òðàäèöèîííà ïå÷àòíà êîìóíèêàöèÿ, â òî-âà ÷èñëî è îáó÷åíèåòî âúâ âèñøèòå ó÷èëèùà ïîðàçëè÷íèòå ñïåöèàëíîñòè â îáëàñòòà íà ïå÷àò-íàòà êîìóíèêàöèÿ.

2. Ïå÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿ êàòî ñïåöèàë-íîñò âúâ âèñøèòå ó÷èëèùà

Ñúâðåìåííàòà ñèòóàöèÿ íà áóðíî ðàçâèòèå íàèíôîðìàöèîííèòå è êîìóíèêàöèîííè òåõíîëî-ãèè ïîñòàâÿ íåñúìíåíî ïî-âèñîêè êðèòåðèè èèçèñêâàíèÿ ïðåä îáó÷åíèåòî âúâ âèñøèòå ó÷è-ëèùà ïî ñïåöèàëíîñòèòå, ñâúðçàíè ñ ïå÷àòíàòàêîìóíèêàöèÿ. Ïîòðåáíîñòèòå íà îáùåñòâîòî ñàçà ñïåöèàëèçèðàíî âèñøå îáðàçîâàíèå ñ êà÷åñ-òâåí è ìîäåðåí ó÷åáåí ïðîöåñ ñ öåë àäåêâàòíîçàõðàíâàíå íà òàçè øèðîêîïðîôèëíà îáëàñò ñúññúîòâåòíèÿ êàäðîâè ðåñóðñ.

Ôàêò å, ÷å äíåñ ïðè ïå÷àòà òåìïîòî íà ðàçâè-òèå ñå äèêòóâà îò äèãèòàëíèòå òåõíîëîãèè. Îáåê-òèâíàòà íåîáõîäèìîñò îò óñúâúðøåíñòâàíå íàòåõíè÷åñêèòå ñðåäñòâà â ïå÷àòíèòå òåõíîëîãèèñå îïðåäåëÿ îò íàðàñòâàùèÿ â ãëîáàëíè ìàùàáèèíôîðìàöèîíåí ïîòîê è îò íåñòèõâàùàòà êîí-êóðåíöèÿ çà ïî-áúðç è ëåñåí äîñòúï äî íåãî. Òî-âà äàâà è ïðèíöèïíî äðóãà îöåíêà çà ðåçóëòàòè-òå îò ïå÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿ. Äíåñ ïå÷àòúò âå÷åíå å ñàìîñòîÿòåëåí ïðîèçâîäñòâåí ïðîöåñ, à åä-íà èíòåãðèðàíà ñèñòåìà ñ íà÷àëî îò òâîð÷åñêèÿçàìèñúë, ïðåç äèçàéíà, ïðåäïå÷àòà, ñúùèíñêèÿïå÷àò, äîâúðøèòåëíèòå îïåðàöèè è ðåàëèçàöèÿ-òà íà ãîòîâèÿ ïðîäóêò. Ðîëÿòà ìó ñå ñâåæäà äîïðîèçâîäñòâî íà ðàçëè÷íè âèäîâå ïå÷àòíè ïðî-äóêòè, êîèòî â íàé-îáù ñìèñúë ñå îáåäèíÿâàò îòñóìàðíîòî ïîíÿòèå print media, ïðîèçâåäåíè ïðå-èìóùåñòâåíî íà áàçàòà íà ïîâñåìåñòíà öèôðî-âèçàöèÿ. Ïîíÿòèåòî äèãèòàëåí ïå÷àò îáõâàùà ìíî-æåñòâî òåõíîëîãè÷íè ðåøåíèÿ è ïîíå îùå òîë-



êîâà îáëàñòè íà ïðèëîæåíèå, âñè÷êè òå ñ ðàç-ëè÷íè ïðåäèìñòâà. Òî âêëþ÷âà ðàçëè÷åí íà÷èííà èíòåãðèðàíå íà öèôðîâèòå ïðîöåñè â ïðîèç-âîäñòâîòî. Îáùîòî ïðè òÿõ å, ÷å ïå÷àòíèÿò ïðî-äóêò ñå ïðîèçâåæäà îò ìàøèíè, êîèòî ñå óïðàâ-ëÿâàò è äåéñòâàò íà îñíîâàòà íà ïúëíî öèôðîâîîïèñàíèå íà ïðîöåñà, à ñàìàòà ïå÷àòíà ìàøèíàå ñâåäåíà ïðîñòî äî åäíî ïåðèôåðíî óñòðîéñòâîâ ðàìêèòå íà ìàùàáíà êîìïþòúðíà ñèñòåìíà ñðàçëè÷íà êîíôèãóðàöèÿ.

Îñâåí òîâà, äèãèòàëíèòå ïå÷àòíè ñèñòåìè ñåðàçâèâàò èçêëþ÷èòåëíî áúðçî, ñìåíÿò ñå íà âñå-êè äâå ãîäèíè, à ïî÷òè âñÿêà ãîäèíà ñå îáíîâÿ-âàò ñ íîâè, ïî-ïðîèçâîäèòåëíè åëåìåíòè è ìî-äóëè, ñ ïî-íèñêè öåíè íà óñëóãèòå. Ãëàâíîòî òóêå íàäåæäíàòà ãúâêàâîñò - ïåðñîíàëèçàöèÿòà, ïå-÷àòúò íà ïðîìåíëèâà èíôîðìàöèÿ ïðè âñåêè îáî-ðîò (Variable Data Printing) è öåëåíàñî÷åíîòîïðîèçâîäñòâî çà îïðåäåëåíè (target) ãðóïè ïî ñõå-ìàòà Printing-on-Demand (PoD). Òóê íåïðåêúñ-íàòî ñå îòêðèâàò è íåîãðàíè÷åíè âúçìîæíîñòèçà êîìïëåêòóâàíå íà õèáðèäíè ïðîäóêòè ÷ðåçêîìáèíàöèÿ íà êîíâåíöèîíàëíè è äèãèòàëíè ïå-÷àòíè ñèñòåìè.

Îòíîøåíèåòî íè êúì ïå÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿêàòî öÿëî áè òðÿáâàëî äà ñå ôîðìèðà èìåííî íàòàêàâà áàçà è âúðõó åäèí ðåàëèñòè÷åí ïîäõîä,êîéòî âêëþ÷âà èíòåðïðåòàöèÿòà çà äâàòà èíôîð-ìàöèîííè òåõíîëîãè÷íè ñâÿòà, êîèòî âñå ïîâå÷åè ïîâå÷å ñå ñðàñòâàò â äíåøíàòà ãëîáàëíà äåé-ñòâèòåëíîñò.

2.1. Îáó÷åíèåòî âúâ âèñøèòå ó÷èëèùà êúìíàñòîÿùèÿ ìîìåíò

Èìà ëè ñïåöèàëèñòè ó íàñ â îáëàñòòà íà ïå-÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿ? Äúëãè ãîäèíè â Áúëãàðèÿíÿìàøå âúçìîæíîñò ïîä íèêàêâà ôîðìà äà ñåèçó÷àâà „ïîëèãðàôèÿ” èëè „ïå÷àòíè òåõíîëîãèè”â íèòî åäíî âèñøå ó÷åáíî çàâåäåíèå. Ïîïúëíå-íèåòî ñ èíæåíåðíè êàäðè ñòàâàøå ïðåäèìíî ñ òà-êèâà, êîèòî çàâúðøâàõà â ÷óæáèíà. Òîâà áÿõà íà-øè ñïåöèàëèñòè, êîèòî ñå îáó÷àâàõà â Ìîñêâà,Êåìíèö, Ëàéïöèã. Îò íà÷àëîòî íà äåìîêðàòè÷íè-òå ïðîìåíè òîçè ïðèòîê íà ñïåöèàëèñòè ñå ïðå-óñòàíîâè è â ñòðàíàòà íè ñå ïî÷óâñòâà íåäîñòèãíà êâàëèôèöèðàíè êàäðè ñ âèñøå îáðàçîâàíèå âòàçè îáëàñò. Òîâà áå ïðè÷èíà äà ñå ñúçäàäå ÷óâ-ñòâèòåëåí âàêóóì ìåæäó ðàçâèòèåòî íà ïå÷àòíà-òà èíäóñòðèÿ è íåîáõîäèìîñòòà îò êàäðè çà íåÿ. Âðåçóëòàò íà òîâà ñå ñúçäàäîõà óñëîâèÿ çà ðàç-êðèâàíå íà ñïåöèàëíîñòè â íÿêîëêî âèñøè ó÷è-ëèùà, ïîêðèâàùè ðàçëè÷íè ñòðàíè íà ïå÷àòíàòàêîìóíèêàöèÿ. Òîçè ïðîöåñ áå îñúùåñòâåí áåç íè-êàêâî âçàèìîäåéñòâèå ìåæäó àêàäåìè÷íèòå ñðå-äè, ïîðàäè êîåòî è ñïåöèôèêàòà è àêöåíòúò â îò-äåëíèòå âóçîâå ñå ðàçìèíàâà â øèðîêè ãðàíèöè.Òîâà, îò åäíà ñòðàíà, ìîæå äà ñå îò÷åòå êàòî ïëþñ,èìàéêè ïðåäâèä, ÷å ðàçëè÷íèòå ïîäõîäè ñà äî-

ïúëâàùè è îáîãàòÿâàùè. Íî êàòî öÿëîñòíà ïîä-ãîòîâêà âåðîÿòíî íåäîñòàòúöèòå ñà ïîâå÷å.

Íàïðèìåð â Òåõíè÷åñêèÿ óíèâåðñèòåò – Ñî-ôèÿ è íåãîâèÿ ôèëèàë â Ïëîâäèâ ñå îáó÷àâàò ñòó-äåíòè â ÎÊÑ „áàêàëàâúð” è „ìàãèñòúð” â ñïåöè-àëíîñò „Ïîëèãðàôèÿ” ñ âñè÷êè çàäúëæèòåëíè ñïå-öèàëíè äèñöèïëèíè, ðàçïðåäåëåíè â 4-ãîäèøíèÿêóðñ íà îáó÷åíèå çà áàêàëàâúð è äâå ãîäèíè çàìàãèñòúð, âêëþ÷èòåëíî: îñíîâè íà ïîëèãðàôèÿ,ìàòåðèàëè çà ïîëèãðàôèÿ, ïðåäïå÷àòíè ïðîöåñè,öâåòîçíàíèå, ïå÷àòíè òåõíîëîãèè, ïå÷àòíè ìàøè-íè, êà÷åñòâî â ïå÷àòà, àâòîìàòèçàöèÿ íà ïðîèç-âîäñòâîòî, äîâúðøèòåëíè ïðîöåñè è äð. Â ÕÒÌÓñå îáó÷àâàò ñòóäåíòè ïî ñïåöèàëíîñò „Öåëóëîçà,õàðòèÿ è ïîëèãðàôèÿ”, â êîÿòî çíàíèåòî ïî ïå÷àòíà ïðàêòèêà å ñâåäåíî äî ñïåöèàëèçàöèÿ â ðàì-êèòå íà åäíà ïî-îáùà ñïåöèàëíîñò, òúé êàòî îòó÷åáíèÿ ïëàí ëèïñâàò îñíîâíè äèñöèïëèíè, êàòîíàïðèìåð „Ïå÷àòíè ìàøèíè”, „Àâòîìàòèçàöèÿ íàïðîèçâîäñòâîòî”. Â Æóðíàëèñòè÷åñêèÿ ôàêóëòåòíà ÑÓ „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè” îò 1997 ã. ñå ñúçäàäåñïåöèàëíîñò „Êíèãîèçäàâàíå”, êúäåòî îò÷àñòè ñåèçó÷àâàò ïå÷àòíè òåõíîëîãèè êàòî åäíà äèñöèï-ëèíà âúâ âòîðàòà ãîäèíà íà áàêàëàâúðñêèÿ êóðñ.Òóê ñïåöèàëíîñòòà å ñ õóìàíèòàðíà íàñî÷åíîñò âñúîòâåòñòâèå ñ ïðîôèëà íà ÔÆÌÊ. Ïîäîáíî åïîëîæåíèåòî è âúâ ÂÒÓ „Ñâ. ñâ. Êèðèë è Ìåòî-äèé”, êúäåòî ñúùî èìà ñïåöèàëíîñò „Êíèãîèç-äàâàíå”. Îñâåí òîâà, ñúùåñòâóâàò îòäåëíè äèñ-öèïëèíè îò ñôåðàòà íà ïå÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿ,âêëþ÷èòåëíî è ñâîáîäíî èçáèðàåìè, êàòî „Êíè-ãîïå÷àòíè òåõíîëîãèè” â ñïåöèàëíîñòòà „Áèáëè-îòå÷íî-èíôîðìàöèîííè íàóêè” íà Ôèëîñîôñêèÿôàêóëòåò íà ÑÓ „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè”, à ñúùî è âÓíèâåðñèòåòà çà áèáëèîòå÷íè è èíôîðìàöèîííèòåõíîëîãèè (ÓÍÈÁÈÒ). Â ÍÁÓ ïúê îñíîâíî ðàç-âèâàò ãðàôè÷åí äèçàéí è ïðîåêòèðàíå íà îïàêîâ-êè.

Âñè÷êè òåçè âèñøè ó÷èëèùà èìàò ñâîèòåó÷åáíè ïðîãðàìè ïî ðàçëè÷íè äèñöèïëèíè îòñôåðàòà íà ïå÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿ è ñúîòâåòíîóòâúðäåíè ó÷åáíè ïëàíîâå, ïî êîèòî ñå ðàáîòèïðåç ãîäèíèòå. À êîíêóðåíöèÿòà ìåæäó òÿõ å çàïðèâëè÷àíå íà ïîâå÷å ñòóäåíòè, ïðèëàãàéêè ðàç-ëè÷íè ïîäõîäè â êàíäèäàò-ñòóäåíòñêèòå êàìïà-íèè.

Êàê ñòîÿò íåùàòà â èíæåíåðíèòå âèñøè ó÷è-ëèùà? Íàïðèìåð â Òåõíè÷åñêèÿ óíèâåðñèòåò -Ïëîâäèâ, êîéòî å èçíåñåíà ñòðóêòóðà íà ÒÓ - Ñî-ôèÿ, â êîéòî ñå îáó÷àâàò ñòóäåíòè â äâåòå îáðà-çîâàòåëíè ñòåïåíè ïî ó÷åáíè ïëàíîâå, óòâúðäå-íè îò ÌÎÍ. Ñïåöèàëíîñòòà „Ïîëèãðàôèÿ” òóêñå ðàçâèâà, çà äà ñå îòãîâîðè íà òúðñåíåòî íà ïå-÷àòàðñêàòà èíäóñòðèÿ â Áúëãàðèÿ îò èíæåíåðíèêàäðè ñúñ ñïåöèàëíî òåõíè÷åñêî îáðàçîâàíèå ïîïå÷àòíà êîìóíèêàöèÿ. Òîâà íå å ñúïúòñòâàùî îáó-÷åíèå êúì äðóãè ñïåöèàëíîñòè, íàïðèìåð “Áèá-ëèîòå÷íè íàóêè” èëè “Öåëóëîçà è õàðòèÿ”. Òóê



ñòàâà äóìà çà öåëåíàñî÷åíî òåõíè÷åñêî îáó÷å-íèå ïî ïå÷àò èëè “print-media” èëè “graphic arts”,êàêòî ñå èìåíóâà ïîäîáíà ñïåöèàëíîñò â Åâðî-ïà. Ó÷åáíèòå ïëàíîâå è ïðîãðàìè ñà ðàçðàáîòåíèòàêà, ÷å äà ãàðàíòèðàò êà÷åñòâåíî èíæåíåðíî îá-ðàçîâàíèå íà ñòóäåíòèòå, òÿõíîòî êàðèåðíî îðè-åíòèðàíå, ðàçâèòèå è ïðîôåñèîíàëíà ðåàëèçàöèÿ.Îáó÷åíèåòî ïî ñïåöèàëíîñòòà öåëè ïîäãîòîâêà íàèçïúëíèòåëñêè è ðúêîâîäíè êàäðè çà ïðîåêòàíò-ñêà, êîíñòðóêòîðñêà, òåõíè÷åñêà, ïðîèçâîäñòâå-íà, ìîíòàæíà, äèàãíîñòè÷íà è ðåìîíòíà äåéíîñòâ òàçè îáëàñò. Çàâúðøèëèòå òðÿáâà äà èìàò çà-äúëáî÷åíè çíàíèÿ è â äèçàéíåðñêàòà, è â ïðåäïå-÷àòíàòà ïîäãîòîâêà íà ìàòåðèàëèòå, â îáðàáîòêà-òà íà òåêñò, èçîáðàæåíèÿ è ãðàôè÷íè îáåêòè, êàêòîè öÿëîñòíà ïîäãîòîâêà ïî êëàñè÷åñêèòå è äèãè-òàëíèòå òåõíîëîãèè çà ïå÷àò. Òàêîâà îáó÷åíèå å èñ öåë óòâúðæäàâàíå íà âèñîê îáùåñòâåí àâòîðè-òåò è ïîäîáàâàùà ïîçèöèÿ íà ñïåöèàëíîñòòà ñðåäîñòàíàëèòå ñïåöèàëíîñòè â Òåõíè÷åñêèÿ óíèâåð-ñèòåò, àäåêâàòíî íà íèâîòî è ïðåñòèæà íà ÒÓ -Ñîôèÿ. Ðåàëèçàöèÿòà å ÷ðåç èçðàáîòâàíå íà öÿ-ëîñòíà ðåñóðñíî è ñúäúðæàòåëíî îáâúðçàíà êîí-öåïöèÿ çà ÎÊÑ „áàêàëàâúð” è ïðîäúëæàâàùîòîîáó÷åíèå â ÎÊÑ „ìàãèñòúð”, êàêòî è ÷ðåç ïëàíè-ðàíå íà íåïðåêúñíàòî ïîäîáðÿâàíå íà îáùîòî êà-÷åñòâî íà ïîäãîòîâêà. Â ïåðñïåêòèâà ñå èçâúð-øâà îïòèìèçèðàíå íà ó÷åáíèòå ïëàíîâå è ïðîã-ðàìè (ïîñëåäíîòî áåøå ïðåäè äâå ãîäèíè). Òóêñà ñúçäàäåíè óñëîâèÿ çà ïðèâëè÷àíå íà èçÿâåíè-òå ñòóäåíòè â ðàçëè÷íè íàó÷íîèçñëåäîâàòåëñêèïðîåêòè è îáðàçîâàòåëíè äåéíîñòè, à ñúùî òàêàè îáëåê÷åíè óñëîâèÿ çà âúòðåøíà è âúíøíà ìî-áèëíîñò íà ñòóäåíòè è ïðåïîäàâàòåëè ïî ïðîãðà-ìà „Åðàçúì”. Âúâ âñè÷êî òîâà ñå âêëþ÷âà è ïðè-îðèòåòíî ïðåäñòàâÿíå íà åäíà ãúâêàâà è àäàïòèâ-íà êîíöåïöèÿ çà ïðèâëè÷àíå íà êàíäèäàò-ñòóäåí-òè è âîäåíå íà àäåêâàòíà êàíäèäàòñòóäåíòñêà êàì-ïàíèÿ.

2.2. Êàêâî å íåîòëîæíî çà áúäåùåòî?Íàé-âàæíîòî å îáùîâàëèäíèòå ñåãà òåíäåí-

öèè â ïå÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿ äà ñòàíàò ïðèîðè-òåò è çà îáó÷åíèåòî âúâ âèñøèòå ó÷èëèùà. Êàê-âî òðÿáâà äà ñå ïðîìåíè â ó÷åáíèòå ïðîãðàìèñúîáðàçíî íîâèòå óñëîâèÿ è òåíäåíöèè â ðàçâè-òèåòî íà ïå÷àòíèòå òåõíîëîãèè?

Îñíîâàòà íà ó÷åáíèòå ïðîãðàìè ïî ïå÷àò çàíîâèòå êóðñîâå òðÿáâà äà áúäàò íàñî÷åíè ïðå-äèìíî êúì digital media publishing. Âñè÷êè ñú-ùåñòâóâàùè èíôîðìàöèîííè ïîòîöè âçàèìîäåé-ñòâàò åäèí ñ äðóã è ñòèìóëèðàò èëè çàäúðæàò ðàç-âèòèèåòî â åäíà èëè äðóãà êîíêðåòíà îáëàñò. Äâå-òå îñíîâíè òåõíîëîãèè, íåçàâèñèìî, ÷å èìàò ñâî-èòå ïðåäïî÷èòàíè îáëàñòè è ïàçàðíè ñåãìåíòè,íåïðåêúñíàòî ñè âçàèìîäåéñòâàò, àêòèâíî ó÷àñ-òâàéêè â ñèòóàöèÿòà è óëåñíÿâàéêè ðàçïðîñòðà-íåíèåòî íà èíôîðìàöèÿòà. Ñàìî äî ïðåäè íÿêîë-

êî ãîäèíè áåøå îâëàäÿíî ãîëÿìîòî ïðåäèçâèêà-òåëñòâî ïðåä èçäàòåëèòå â ïå÷àòíàòà êîìóíèêà-öèÿ, à èìåííî óñïåøíèÿ ïðåõîä îò äîñòàâ÷èöèíà ïå÷àòíà ïðîäóêöèÿ êúì èçäàòåëè íà ò.íàð.Cross-media è Blended-media. Òóê ñå âêëþ÷âà àê-òóàëíàòà äíåñ ñòðàòåãèÿ web-to-print, âêëþ÷èòåë-íî èíòåðàêòèâíîòî ó÷àñòèå íà õîðàòà â äåéíîñò-òà íà ïå÷àòíîòî ïðåäïðèÿòèå, ò.å. ìîáèëíèòå òåõ-íîëîãèè ïðàâÿò äîðè è ïå÷àòíèòå èíòåðàêòèâíè,ðàçâèâàéêè îáðàòíàòà âðúçêà ñ ïîòðåáèòåëèòå.Åæåäíåâíî ïîòðåáèòåëèòå ñà áîìáàðäèðàíè ñ èí-òåãðèðàíè ìàðêåòèíãîâè êàìïàíèè â ìðåæàòà, êî-åòî èçðàâíÿâà âúçìîæíîñòèòå íà äâåòå ôîðìè íàïðåíîñèìàòà ìåäèÿ – ïå÷àò è ìîáèëíà è êîåòî -îò ñâîÿ ñòðàíà, ïîòâúðæäàâà òâúðäåíèåòî, ÷å ìî-áèëíèòå è ïå÷àòíèòå ìåäèè âúðâÿò ðúêà çà ðúêà.Ïðè ïå÷àòíèòå èçäàíèÿ ñ ðåàëèçàöèÿòà íà ïðèí-öèïà çà êîíâåðãåíöèÿ íà ìåäèèòå ñå ïîìàãà òå äàñå âúçïîëçâàò îùå ïî-áúðçî îò ïîñòèæåíèÿòà íàíîâèòå òåõíîëîãèè. Çà ïîâå÷åòî îò òÿõ èíòåðíåò èíîâèòå èíòåðàêòèâíè âúçìîæíîñòè çà êîìóíèêà-öèÿ ñà âàæíè. Âàæíî å êîìáèíèðàíåòî íà ïå÷àò-íè è ìîáèëíè òåõíîëîãèè â ïîñîêà äåéñòâèå, êóë-òèâèðàíå è àíãàæèðàíå íà ïîòðåáèòåëè. Âñè÷êîòîâà ïîêàçâà, ÷å êîíöåïöèÿòà çà ñìåñåíàòà ìåäèÿå ðåàëíà ñòúïêà â ìóëòèìåäèéíèòå ïðèëîæåíèÿ,÷å òîâà íå å ïàðàëåëíî îïåðèðàùà ïëàòôîðìà, àêîìáèíèðàíå íà òåõíîëîãèèòå.

Íåîáõîäèìî å òåçè êîíöåïöèè äà íàìåðÿò ìÿñ-òî â îáó÷åíèåòî â íàøèòå âèñøè ó÷èëèùà. Òîòðÿáâà äà ñå ïðîìåíè òàêà, ÷å äà ñå ïîâèøè íè-âîòî íà ñòóäåíòèòå, ïàðàëåëíî ñ òîâà íà ïðåïî-äàâàòåëèòå. Àêàäåìè÷íàòà ñðåäà òðÿáâà äà ñå ðå-ôîðìèðà, íî íå áþðîêðàòè÷íî. Â òîçè ñìèñúëòðÿáâà äà ñå çàïî÷íå îò ñúäúðæàíèåòî íà ó÷åá-íèòå ïðîãðàìè. Ñòàðèòå ó÷åáíè ïðîãðàìè òðÿá-âà äà áúäàò íå àêòóàëèçèðàíè, à çàìåíåíè ñ íî-âè. Êàêòî êàçâà èçâåñòíèÿò ïðîôåñîð ïî ïå÷àòîò Ðî÷åñòúðñêèÿ óíèâåðñèòåò â Íþ Éîðê ÔðàíêÐîìàíî, ñòàðèòå ó÷åáíè ïðîãðàìè òðÿáâà äà áú-äàò „îïàêîâàíè è îñòàâåíè íàñòðàíè”. [1] Ïúð-âîòî ïðàâèëî çà âñè÷êè ïðîãðàìè çà ðàçëè÷íèòåîáðàçîâàòåëíè ñòåïåíè íà âèñøåòî îáðàçîâàíèåå òå äà ïðåäñòàâëÿâàò íå çàêîñòåíÿëà îò ãîäèíèìàòåðèÿ, à äà áúäàò åäíè ìîáèëíè ñòðóêòóðèðà-íè êóðñîâå îò ëåêöèè, êîèòî íåïðåêúñíàòî äà ñåèçïúëâàò ñ íîâî ñúäúðæàíèå. Àêöåíòúò òðÿáâàäà ñå ïîñòàâè âúðõó äèãèòàëíèòå ìåòîäè çà äè-ðåêòíî åêñïîíèðàíå íà èíôîðìàöèÿòà îò êîìïþ-òúðà âúðõó ðàçëè÷íè ñóáñòðàòè â ñúîòâåòñòâèå ñôèçè÷åñêèòå ïðîöåñè, ïðèñúùè çà ñúîòâåòíèÿäèãèòàëåí ìåòîä â ðàçëè÷íèòå ìó òåõíîëîãè÷íèìîäèôèêàöèè. Çàäúëæèòåëíî çà íàøèòå ïðåïî-äàâàòåëè å ïàðàëåëíî ñ êëàñè÷åñêèòå ïå÷àòíè ïðî-öåñè äà îòäåëÿò äîñòàòú÷íî âðåìå íà íîâàòà îð-ãàíèçàöèÿ íà ïå÷àòíîòî ïðîèçâîäñòâî, íà ðàáîò-íèÿ ïîòîê (new workflows), íà ò.íàð. Job defini-tion format (JDF). Íåîáõîäèìî å äà ñå íàëîæè



ðàçáèðàíåòî, ÷å ïå÷àòíèòå òåõíîëîãèè ñà ÷àñò îòñåìåéñòâîòî íà èíôîðìàöèîííèòå òåõíîëîãèè.

Ñòóäåíòèòå èìàò ïðîìåíåíî âèæäàíå çà îò-ðàñúëà è òå íå æåëàÿò ïîâå÷å äà ïîëó÷àâàò ñâîÿ-òà êâàëèôèêàöèÿ åäèíñòâåíî â îáëàñòòà íà êîí-âåíöèîíàëíèÿ ïå÷àò. Òîâà å íåàòðàêòèâíà çà òÿõðàáîòà, à è íåñèãóðíà, èìàéêè ïðåäâèä òåíäåí-öèèòå â èíäóñòðèÿòà. Ñòóäåíòèòå èìàò íóæäà îòäèíàìè÷íî è àòðàêòèâíî îáó÷åíèå, à âïîñëåä-ñòâèå – è îò äèíàìè÷íà êàðèåðà. Ïå÷àòíàòà èí-äóñòðèÿ âñå ïîâå÷å îòòóê íàòàòúê ùå ñå íóæäàåíå òîëêîâà îò íîâè ðàáîòíèöè, êîèòî äà çàìåíÿòèçëèçàùèòå â ïåíñèÿ, à îò êâàëèôèöèðàíè íîâèðàáîòíèöè, íî ñ òîòàëíî ðàçëè÷íà ïîäãîòîâêà îòòåõíèòå ïðåäøåñòâåíèöè. Òÿ è â ìîìåíòà âå÷åèìà òàêàâà íåîáõîäèìîñò è òîâà ùå ñå çàäúëáî-÷àâà îùå ïîâå÷å ïðåç ñëåäâàùèòå ãîäèíè. Íîâè-òå ñïåöèàëèñòè òðÿáâà äà ñà IT-îðèåíòèðàíè, ñàêöåíò âúðõó äèãèòàëíèÿ ïå÷àò, âúðõó òàêèâà ïî-íÿòèÿ êàòî new workflows, cross-media, blendedmedia, remote publishing, web-to-print, e-book, Jobdefinition format, printing-on-demand, variable-data-printing è äð. [2] Ñúùî òàêà ñòóäåíòèòå, êî-èòî êàíäèäàòñòâàò çà ñïåöèàëíîñò „Ïîëèãðàôèÿ”,òðÿáâà äà ñå îáó÷àâàò çà âúçìîæíîñòèòå íà ïå-÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿ èíòåðäèñöèïëèíàðíî ñ äðóãèíàóêè è òåõíîëîãèè, íà ïúðâî ìÿñòî - ñ êîìïþ-òúðíèòå òåõíîëîãèè.

Åôåêòúò îò âñè÷êî òîâà ùå áúäå íàé-âèäèìíà ïàçàðà íà òðóäà. Íå å íóæíî ïîâå÷å äà ñå íàá-ëþäàâà ïàñèâíî êàê íà èçõîäà íà óíèâåðñèòåòàèçëèçàò ìëàäè ñïåöèàëèñòè, êîèòî íå çíàÿò ñ êàê-âî òî÷íî èñêàò äà ñå çàíèìàâàò. Îñâåí òîâà, ó÷åá-íàòà, ó÷åáíî-ïðîèçâîäñòâåíàòà è ïðåääèïëîìíà-òà ïðàêòèêà íà ñòóäåíòèòå òðÿáâà äà ñå ïðîâåæ-äà â ñúîòâåòñòâèå ñ òåçè ïðèîðèòåòè, â ïðåäïðè-ÿòèÿ íà âèñîêî ñúâðåìåííî íèâî, êúäåòî ìîãàòäà ñå âèäÿò êîíêðåòíè òåõíîëîãè÷íè ïðîèçâîä-ñòâåíè ñõåìè ïî âñè÷êè âèäîâå ïå÷àòíè êîìóíè-êàöèè, àêòóàëíè êúì íàñòîÿùèÿ ìîìåíò. Çà âèñ-øèòå ó÷åáíè çàâåäåíèÿ å âàæíî äà ïîääúðæàòïîëçîòâîðíà âðúçêà ñ èíäóñòðèÿòà, ñúñ ñúîòâåò-íèòå áðàíøîâè ñòðóêòóðè, îñúùåñòâÿâàéêè âçà-èìîäåéñòâèå ïî ïðèîðèòåòíèòå íàïðàâëåíèÿ. Òî-âà å îùå ïî-âàæíî ñåãà, êîãàòî êàêòî å èçâåñòíî,âúâ âèñøèòå ó÷èëèùà ìàòåðèàëíàòà áàçà çà îáó-÷åíèå îñòàðÿâà, à ïàðè çà íîâà íÿìà è íîâîñòèòåìîãàò äà ñå âèäÿò ñàìî â èíäóñòðèÿòà.

Ïå÷àòúò èëè ãðàôè÷íàòà êîìóíèêàöèÿ, èëèêàêòî è äà ñå íàðè÷à òàçè îáëàñò çà â áúäåùå,òðÿáâà äà ñå ðàçãëåæäà êàòî åäíà äèíàìè÷íà ñôå-ðà, íå ñàìî êàòî ïðàêòèêà, íî è êàòî îáó÷åíèå.Íîâîòî ïîêîëåíèå ðàáîòíèöè â ñêîðî âðåìå íÿ-ìà äà ïå÷àòàò ïîâå÷å íà ñòàðèòå ïå÷àòíè ìàøèíè,íÿìà äà èçïîëçâàò ðàçëè÷íè ìåæäèííè íîñèòåëè(ôèëìè, ïëàñòèíè, ïå÷àòíè ôîðìè), à òå ùå èí-òåãðèðàò ïå÷àòà ñ åëåêðîííèòå ìåäèè, ïîñòàâÿé-êè îùå åäíî “multi” â ìóëòèìåäèÿòà.

Âñè÷êî òîâà å âçàèìíî ñâúðçàíî. Àêî ñúçäà-âàìå äîáðè óñëîâèÿ, êîèòî ïîêðèâàò ðåàëíî ïî-ñîêàòà íà èíäóñòðèÿòà è èçïîëçâàìå ïàðèòå ñèìúäðî, íèå ìîæåì äà äâèæèì èíäóñòðèÿòà íàï-ðåä, à ñòóäåíòèòå ñúîòâåòíî äà ñòàíàò áúäåùåòîíà òàçè èíäóñòðèÿ.

3. Çàêëþ÷åíèåÈñòîðè÷åñêè ðàçâèòèåòî íà îáùåñòâàòà ïî-

êàçâà, ÷å êîìóíèêàöèÿòà ìåæäó õîðàòà ñå å ïðî-ìåíÿëà ñúñ ñìÿíàòà íà íîñèòåëÿ íà èíôîðìàöèÿâ îïðåäåëåíà ïîñëåäîâàòåëíîñò - êàìúê, ãëèíà,äúðâî, ìåòàë, ïàïèðóñè, ïåðãàìåíò, çà äà ñå ñòèã-íå íàêðàÿ äî âåëèêîòî êèòàéñêî èçîáðåòåíèå õàð-òèÿòà (105 ã. îò í.å.). Âñåêè ñëåäâàù íîñèòåë åïî-ðàöèîíàëåí, ïî-óäîáåí, ò.å. ïî-êîìóíèêàòè-âåí. Òåõíîëîãèÿòà çà ïðåíàñÿíå è ðàçìíîæàâàíåíà èíôîðìàöèÿ âúðõó õàðòèÿ ùå ñå ðàçâèâà óñ-ïåøíî, íåçàâèñèìî îò òîâà âúòðå â íåÿ êàê ùåèçãëåæäàò îòäåëíèòå ðàáîòíè ñòàäèè. Òÿ âåðî-ÿòíî ùå çàïàçè ñâîåòî çíà÷åíèå êàòî óíèêàëíàòåõíîëîãèÿ çà êîìóíèêàöèÿ, ñ âåêîâíà èñòîðèÿ,ñ ãîëåìè âúçìîæíîñòè â îáëàñòòà íà âèçóàëíîòîâúçïðèåìàíå. Â òîçè ñìèñúë ñà è äóìèòå íà èç-âåñòíèÿ àìåðèêàíñêè íîâèíàð Äæîí Õàìèëòúí:„Ïå÷àòàðñêàòà èíäóñòðèÿ èìà ïëþñîâå..,õàðòèåíèÿò âàðèàíò å ëåñåí çà ðàçíàñÿíå..., óáå-äåíè ñìå, ÷å õàðòèåíîòî èçäàíèå ùå îöåëåå, ìà-êàð è äà îñòàíå åäíà îò ôîðìèòå, ÷ðåç êîèòîäà äîñòèãà äî ïóáëèêàòà.” [3] À çà òåçè, êîèòîâåùàÿò àïîêàëèïñèñ çà õàðòèåíèÿ íîñèòåë íà èí-ôîðìàöèÿòà, óìåñòíî å äà ñå öèòèðàò ÓìáåðòîÅêî è Æàí-Êëîä Êàðèåð, êîèòî â „Òîâà íå å êðà-ÿò íà êíèãèòå” [4] îñïîðâàò ðåäèöà ðàçïðîñòðà-íÿâàíè êëèøåòà, âêëþ÷èòåëíî îòíîñíî íîâèòåíîñèòåëè íà èíôîðìàöèÿ: „ìîæåì âñå îùå äà ÷å-òåì òåêñò, íàïå÷àòàí ïðåäè 500 ãîäèíè, íî íå ìî-æåì äà ðàç÷åòåì äèñêåòà èëè CD-ROM, êîèòî ñàñúçäàäåíè ñàìî ïðåäè íÿêîëêî ãîäèíè”. Âúâ âðå-ìåòî íà àãðåñèâåí ïðîôåòèçúì çà îáëèêà íà êíè-ãàòà è íåéíîòî çíà÷åíèå, ñàìèÿò Óìáåðòî Åêî êà-òåãîðè÷íî çàÿâÿâà, ÷å òîâà, êîåòî ñå ñëó÷âà äíåñ„íå å êðàÿò íà êíèãàòà, à ìèñèÿòà íà ãðîáàðè-òå íà êíèãàòà å íåâúçìîæíà.” [4] Ïðåíàñÿéêèäóìèòå íà Åêî âúðõó öÿëàòà ïå÷àòíà êîìóíèêà-öèÿ, ìîæåì äà çàêëþ÷èì ñ îïòèìèçúì ðàçñúæ-äåíèÿòà çà ïå÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿ, íî ñ óãîâîð-êàòà, êîÿòî âêëþ÷âà ñúâðåìåííîòî çíàíèå çà íåÿ,ïîëó÷àâàíî â íàøèòå âèñøè ó÷èëèùà.

Îáùèÿò èçâîä å, ÷å ïå÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿñå ïðîìåíÿ è ùå ñå ïðîìåíÿ. Íî íàé-ñúùåñòâå-íîòî â òàçè ïðîìÿíà å ñâúðçàíî ñ íåïîêîëåáèìî-òî è íåîáðàòèìî äâèæåíèå êúì äèãèòàëèçàöèÿ.Ïå÷àòíàòà èíäóñòðèÿ â ñâåòà â íàñòîÿùèÿ ìîìåíòñå ðàçâèâà ñ îãëåä íà òàçè îáùà òåíäåíöèÿ è ïî-ðàäè òîâà êîíâåíöèîíàëíèòå ïå÷àòíè òåõíîëîãèèñå ñâèâàò ñúùåñòâåíî. Òàçè òåíäåíöèÿ òðÿáâà äàáúäå îòðàçåíà â ñúâðåìåííîòî îáó÷åíèå âúâ ÂÓÇ.



Äèãèòàëíèÿò ïå÷àò ìîæå áè ùå ïîáåäè àíàëîãî-âèÿ, íå å ñèãóðíî êîãà òî÷íî. Êîíêóðåíöèÿòà âíàñòîÿùåòî å îñíîâàíà âúðõó òîâà, êîé è â êîÿîáëàñò ùå ìîæå äà åëèìèíèðà îãðàíè÷åíèÿòà âñâîèòå ïðîöåñè. Åäíî å ÿñíî: ÷å îñíîâíàòà ïå-÷àòíà ïðîäóêöèÿ – êíèãè, ñïèñàíèÿ, ìàñîâè èç-äàíèÿ è âåñòíèöè, ñå ïå÷àòàò ïðåäèìíî â îòíî-ñèòåëíî êúñè òèðàæè, íÿêîè äîðè â ìíîãî êúñè,ïðè òîâà çà ïðåäåëíî êðàòêè ñðîêîâå, ñ âúçìîæ-íî íàé-âèñîêî êà÷åñòâî. Â òîçè ñìèñúë äèãèòàë-íèòå ïå÷àòíè òåõíîëîãèè ïîëó÷àâàò âñåîáùîïðèçíàíèå. Îòòóê ïðîèçòè÷à è ãîëÿìîòî ïðåäèç-âèêàòåëñòâî çà ïå÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿ êàòî âèäèíôîðìàöèîííà òåõíîëîãèÿ, à èìåííî äà îâëà-äåå âúçìîæíîñòèòå íà äèãèòàëíèÿ ïå÷àò è ïî òî-çè íà÷èí äà ðàçøèðè îáñåãà ñè êàòî äîñòàâ÷èêíà ðàçëè÷íè âèäîâå ïå÷àòíè ïðîäóêòè çà êîìó-íèêàöèÿ.

ßñíî å, ÷å ïå÷àòúò ùå ïðîäúëæè äà èãðàå ðî-ëÿ â èíôîðìàöèîííîòî è êîìóíèêàöèîííî îá-ñëóæâàíå íà îáùåñòâîòî, òàêà êàêòî òîâà å áèëîîò âåêîâå, íî ðàçâèòèåòî ùå áúäå â ìíîãî ðàç-

ëè÷íè íàïðàâëåíèÿ. Áúäåùåòî ùå çàâèñè è îò òî-âà, çà êàêúâ âèä ïå÷àòåí ïðîäóêò ñòàâà äóìà –íàïðèìåð âèíàãè ùå ñå ïå÷àòàò åòèêåòè çà ñòîêè,îïàêîâêè, ïå÷àòíè ðåêëàìíè ìàòåðèàëè, âåñòíè-öèòå è êíèãèòå ùå îñòàíàò, íî òèðàæèòå èì ùåáúäàò ðàçëè÷íè, çàâèñåùè ïðåäè âñè÷êî îò èêî-íîìè÷åñêàòà öåëåñúîáðàçíîñò è êîíêðåòíèòå äðó-ãè óñëîâèÿ.

Â áúäåùå ùå ñúùåñòâóâàò ìíîãî èçõîäíè êà-íàëè çà èíôîðìàöèÿ, à ïå÷àòíàòà êîìóíèêàöèÿùå îñòàíå êàòî åäèí ñèëåí ñúïåðíèê ñðåä òÿõ.

Ëèòåðàòóðà1. Romano, F. The future of graphic communica-

tion and education. 11.11.2011.www.whattheythink.com

2. Kipphan, H. Print Media Handbook. Springer,Germany, 2001, 1169 s.

3. Õàìèëòúí, Ä., Êðèìñêè, Ä. Çàä êóëèñèòå íàâåñòíèöèòå. Èçä. „Ñëúíöå”, 2008, 344 ñ.

4. Åêî, Ó., Êàðèåð, Æ. Ê. Òîâà íå å êðàÿò íà êíè-ãèòå. Èçä. Åíòóñèàñò, Ñîôèÿ, 2011, 384 ñ.

ÎÁÓ×ÅÍÈÅ Â ÎÁËÀÑÒÒÀ ÍÀ ÌÅÄÈÖÈÍÑÊÀÒÀÈÍÔÎÐÌÀÒÈÊÀ: ÏÐÅÄÈÇÂÈÊÀÒÅËÑÒÂÎ

È ÂÚÇÌÎÆÍÎÑÒÈ ÇÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈÒÅÂÈÑØÈ Ó×ÈËÈÙÀ

Àêàä. Êèðèë Áîÿíîâ,Èíñòèòóò ïî èíôîðìàöèîííè

è êîìóíèêàöèîííè òåõíîëîãèè – ÁÀÍ,äîö. ä-ð Ïåòêî Ðóñêîâ,

êàòåäðà “Ñîôòóåðíè òåõíîëîãèè”,ÔÌÈ êúì ÑÓ “Ñâ. Êë. Îõðèäñêè

1. ÂúâåäåíèåÏðåç ïîñëåäíèòå 20 ãîäèíè â ñâåòà íå ìîæå äà

ñå íàìåðè ïðåñòèæåí ìåäèöèíñêè óíèâåðñèòåò, âêîéòî äà íå ñúùåñòâóâàò åäíà èëè íÿêîëêî êàòåä-ðè èëè äðóãà ôîðìà çà íàó÷íîèçñëåäîâàòåëñêà èîáðàçîâàòåëíà äåéíàñò ñ îñíîâíî ïðåäíàçíà÷åíèåèçñëåäâàíå è îáó÷åíèå â îáëàñòòà íà ìåäèöèíñêà-òà èíôîðìàòèêà. Â ëèòåðàòóðàòà è èíòåðíåò ëåñíîìîãàò äà ñå îòêðîÿò Albert Einstein Medical College,John Hopkins, Harvard Medical School, OregonHealth Sciences University, Stanford School of Medi-cine è ò.í. [4, 5, 6].

Èäåÿòà, ÷å â ìåäèöèíñêèòå óíèâåðñèòåòè òðÿá-âà äà ñå âêëþ÷àò ó÷åáíè ïðîãðàìè, ñâúðçàíè ñèíôîðìàöèîííèòå òåõíîëîãèè, íå å íîâà çà ñâåòà[7]. Îùå ïðåç 1984 ã. â äèñêóñèÿ íà Àñîöèàöèÿòàíà Àìåðèêàíñêèòå ìåäèöèíñêè óíèâåðñèòåòè ñåïîñòàâÿ âúïðîñà çà îôîðìÿíå íà êîìïþòúðíèòåïðèëîæåíèÿ â ìåäèöèíàòà êàòî îáëàñò, â êîÿòî íî-âè îáðàçîâàòåëíè ïîäõîäè è ìåòîäè òðÿáâà äà ñåðàçâèâàò òàêà, ÷å ëåêàðèòå äà áúäàò ïî-äîáðå ïîä-ãîòâåíè çà ïðèëàãàíåòî èì â ïðàêòèêàòà. Èçâîäúòå ÿñåí: „Ìåäèöèíñêèòå ó÷èëèùà òðÿáâà äà îï-

ðåäåëÿò àêàäåìè÷íî çâåíî êàòî âîäåùà ñòðóê-òóðà â îáëàñòòà íà ïðèëîæåíèåòî íà èíôîð-ìàöèîííèòå íàóêè è êîìïþòúðíèòå òåõíîëîãèèïðè îáùîòî ïðîôåñèîíàëíî îáðàçîâàíèå íà ëå-êàðèòå, êàòî ñå ñúäåéñòâà çà åôåêòèâíîòî ìóèçïîëçâàíå.” [4]

Ãðèéí è Øîðòëàéô äàâàò ñëåäíîòî îïðåäåëå-íèå: “Ìåäèöèíñêàòà èíôîðìàòèêà e áúðçî ðàç-âèâàùà ñå íàó÷íà îáëàñò, êîÿòî ñå çàíèìàâà ñðåñóðñèòå, óñòðîéñòâàòà è ôîðìàëíèòå ìåòî-äè çà îïòèìèçèðàíå íà ñúõðàíÿâàíåòî, îáðàáîò-êàòà è óïðàâëåíèåòî íà áèîìåäèöèíñêàòà èí-ôîðìàöèÿ çà ðåøàâàíå íà ïðîáëåìèòå è âçåìàíåíà ðåøåíèÿ.” [5]

Â Áúëãàðèÿ ñúñòîÿíèåòî ïðè îáó÷åíèåòî íà ìå-



äèöèíñêè êàäðè å ñëåäíîòî: â Ìåäèöèíñêè óíèâåðñèòåò – Ñîôèÿ ñå

èçó÷àâàò äèñöèïëèíèòå „Áèîñòàòèñòèêà èèíôîðìàòèêà” è „Ïðèëîæåíèå íà èíôîð-ìàöèîííè òåõíîëîãèè â ìåäèöèíàòà”(http://mu-sofia.bg/node/86);

â Ìåäèöèíñêè óíèâåðñèòåò – ãð. Ïëîâ-äèâ ñå ïðåïîäàâà äñöèïëèíàòà „Ìåäèöèí-ñêà ñòàòèñòèêà è èíôîðìàòèêà” (http://meduniversity-plovdiv.bg/);

â Ìåäèöèíñêè óíèâåðñèòåò – Ïëåâåí –„Èíôîðìàòèêà”, „Ìåäèöèíñêàòà èíôîð-ìàòèêà” è „Êîìïþòúðíèòå èíôîðìàöèîí-íè òåõíîëîãèè â óïðàâëåíèåòî íà çäðà-âåîïàçâàíåòî” (www.mu-pleven.bg/).

Ïîäîáíî å ñúñòîÿíèåòî è â äðóãèòå ìåäèöèí-ñêè óíèðåðñèòåòè è ôàêóëòåòè â ñòðàíàòà. Ñúçäà-âàíåòî íà êàòåäðè ïî Ìåäèöèíñêà èíôîðìàòè-êà èëè Áèîèíôîðìàòèêà êúì íàøèòå ìåäèöèí-ñêè óíèâåðñèòåòè å ñåðèîçíî ïðåäèçâèêàòåëñòâî.Ñúùåñòâóâàíåòî íà îòäåëíè çâåíà ñúñ ñïåöèàëèñ-òè ïî èíôîðìàòèêà êúì íÿêîè îò âèñøèòå íè ó÷è-ëèùà, îáó÷àâàùè ñòóäåíòè â îáëàñòòà íà ìåäèöè-íàòà, íå îòãîâàðÿ íà èçèñêâàíèÿòà çà ñòàòóò íà êà-òåäðà ñ âúçìîæíîñòè çà ñúâðåìåííà ïðåïîäàâà-òåëñêà è èçñëåäîâàòåëñêà äåéíîñò. Ìîæå áè òîâàå åäíà îò ïðè÷èíèòå Áúëãàðèÿ äà íÿìà ïðîåêòè èñòàðòèðàùè ôèðìè â îáëàñòòà íà åëåêòðîííîòîçäðàâåîïàçâàíå (e-Health) è â ïðèëîæåíèåòî íà èí-ôîðìàöèîííèòå è êîìóíèêàöèîííè òåõíîëîãèè(ÈÊÒ) â îáëàñòòà íà ìåäèöèíàòà. Áåçñïîðíî, òîâàñå îòðàçÿâà êàêòî íà çäðàâåîïàçâàíåòî êàòî öÿëî,òàêà è íà ðàâíèùåòî íà ïîçíàíèå íà íàøèòå ìåäè-öèíñêè êàäðè. Òîâà íåèçáåæíî íàìàëÿâà âúçìîæ-íîñòèòå çà ïðèëàãàíå íà ÷àñò îò ñúâðåìåííèòå ìå-òîäè è òåõíîëîãèè êàêòî çà ëå÷åíèå è ïðîôèëàê-òèêà íà çàáîëÿâàíèÿòà, òàêà è çà èçñëåäâàíèÿ,ñâúðçàíè ñ âúçìîæíè íîâîâúâåäåíèÿ â ïðîôèëàê-òèêàòà, òåðàïèÿòà è õèðóðãèÿòà. Ïðèëàãàíåòî íà âúç-ìîæíîñòèòå íà ÈÊÒ âúâ ôàðìàöèÿòà å ñúùî îò-êðèò âúïðîñ, ÷àñòè÷íî ñâúðçàí ñúñ çäðàâåîïàç-âàíåòî. Êúì îáëàñòèòå, ñâúðçàíè ñ öÿëîñòíà ïðîã-ðàìà çà æèçíåíèÿ öèêúë çà ïîääúðæàíå çäðàâåòîíà íàñåëåíèåòî îòíàñÿìå ãåíîìèêàòà, èìóíîëîãè-ÿòà, êîíòðîëà íà õðàíèòåëíèòå ïðîäóêòè è ò.í., êú-äåòî ÈÊÒ ñúùî íàìèðàò øèðîêî ïðèëîæåíèå [1],íî òîâà å ïðåäìåò çà äðóãî ðàçãëåæäàíå.

Êà÷åñòâåíî èçñëåäâàíå íà âúïðîñèòå ïî âúâåæ-äàíå íà ó÷åáåí ïëàí â îáëàñòòà íà ìåäèöèíñêàòàèíôîðìàòèêà çà áàêàëàâúðñêà ñòåïåí å ïðåäñòà-âåíî îò Áóêåðèäãå [2]. Ïðîôåñîð Êðèñòåíñåí îòÕàðâàðäñêèÿ óíèâåðñèòåò ïðåäñòàâÿ çàäúëáî÷åíîèçñëåäâàíå è ïîäõîä êúì óñòîé÷èâà è èíîâàòèâíàñèòåìà çà çäðàâåîïàçâàíå [3]. Ïðîôåñîðèòå îò ôà-êóëòåòà ïî áèîèíæåíåðèíã êúì Óíèâåðñèòåòà âÑòàíôîðä ïîäðîáíî îïèñâàò ïðîöåñèòå ïðè ïðî-åêòèðàíå è èíîâàöèè íà ìåäèöèíñêè óðåäè [10].Àìåðèêàíñêàòà àñîöèàöèÿ çà ìåäèöèíñêà èíôîð-ìàòèêà (AMIA) ñè å ïîñòàâèëà çà öåë ðåôîðìèðà-íå íà çäðàâåîïàçâàíåòî ÷ðåç íàóêà, îáðàçîâàíèå è

ïðèëàãàíå íà ÈÊÒ [1]. Ñúùåñòâóâàò è îí-ëàéíïðîãðàìè [9].

Öåëòà íà íàñòîÿùàòà ñòàòèÿ å äà ñå ïðå-äèçâèêà äèñêóñèÿ çà âúçìîæíè ðåøåíèÿ è âúâåæ-äàíå íà îáó÷åíèå â îáëàñòòà íà ìåäèöèíñêàòà èí-ôîðìàòèêà â Áúëãàðèÿ.

2. Ïîäõîäè ïðè âúâåæäàíåòî íà ÈÊÒ â îáó-÷åíèåòî â ðàçëè÷íèòå ìåäèöèíñêè óíèâåðñè-òåòè

Ìîæå äà ñå ïðîñëåäè èñòîðè÷åñêè ðàçâèòèåòîíà ïîäõîäèòå ïðè âúâåæäàíåòî íà ÈÊÒ â îáó÷åíè-åòî â ðàçëè÷íèòå ìåäèöèíñêè óíèâåðñèòåòè. Ïúð-âîíà÷àëíî îòäåëíè òåìè ñå âêëþ÷âàò â ñúùåñòâó-âàùèòå êóðñîâå, êàòî ñå èçïîëçâà êîìïþòúðíî êîí-ñóëòèðàíå ïðè êëèíè÷íà äèàãíîñòèêà, èçãðàæäàòñå áîëíè÷íè èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè, êúäåòî ñåñúõðàíÿâàò çàïèñè çà ñúñòîÿíèåòî íà ïàöèåíòèòå,èçïîëçâàò ñå ñòàòèñòè÷åñêè ìåòîäè çà îöåíêà íàâèäîâå çàáîëÿâàíèÿ. Ïîñòåïåííî âñå ïîâå÷å óíè-âåðñèòåòè ñå îðèåíòèðàò êúì âúâåæäàíå íà ñàìî-ñòîÿòåëíè ÈÊÒ êóðñîâå.

Èñòîðè÷åñêè ñå ïîñòàâÿò òðè îñíîâíè âúïðî-ñà, êîèòî áåçñïîðíî ùå ñå äèñêóòèðàò ïðè åâåíòó-àëíî ðåøåíèå çà ñúçäàâàíå íà îòäåëíè êàòåäðè ïîÌåäèöèíñêà èíôîðìàòèêà èëè Áèîèíôîðìàòèêàêúì áúëãàðñêèòå âèñøè ó÷åáíè çàâåäåíèÿ ïî ìå-äèöèíà. Íàçâàíèåòî íà ñàìèòå êàòåäðè áåçñïîðíîå âàæíî, íî òî ùå ñå îïðåäåëè è îò ñïåöèôè÷íèòåöåëè è çàäà÷è íà îòäåëíèòå óíèâåðñèòåòè.

Ïúðâèÿò îñíîâåí âúïðîñ å íàìèðàíå è ïðèâ-ëè÷àíå íà ÷îâåøêèÿ êàïèòàë, âêëþ÷âàù ïðåïîäà-âàòåëèòå, åêñïåðòèòå è òåõíè÷åñêèÿ ïåðñîíàë.

Âòîðèÿò îñíîâåí âúïðîñ å ñúäúðæàíèåòî íàïðîãðàìàòà è èçèñêâàíèÿòà êúì íåÿ. Ìåäèöèíñêà-òà èíôîðìàòèêà âêëþ÷âà è ïðîöåñè, ñâúðçàíè ñúññúáèðàíå, ñúõðàíÿâàíå è îáðàáîòêà íà èíôîðìà-öèÿ çà êëèíè÷íè ïðîáëåìè, ìåäèöèíñêè çíàíèÿ èâçåìàíå íà ðåøåíèÿ. Îñèãóðÿâàíåòî íà çíàíèÿ çàòåçè ïðîöåñè è êîìïåòåíöèèòå çà òÿõíîòî èçïúëíå-íèå ñúñ ñúîòâåòíè êóðñîâå å íåïðåêúñíàòî îáíî-âÿâàù ñå ïðîöåñ.

Òðåòèÿò îñíîâåí âúïðîñ å ñâúðçàí ñ äèíà-ìè÷íîòî ðàçâèòèå íà òåõíîëîãèèòå è òåõíè÷åñêèòåñðåäñòâà. Ïîíàñòîÿùåì âñåêè òðèãîäèøåí ïåðè-îä èçèñêâà ñìÿíà íà èçïîëçâàíàòà àïàðàòíà è ïðîã-ðàìíà áàçà. Òîâà îçíà÷àâà ñèñòåìíî ïëàíèðàíå íàêâàëèôèêàöèîííè êóðñîâå çà ïîääúðæàíå íèâîòîíà ïðàêòèêóâàùèòå ëåêàðè. Êúäå è êàê ùå ñå èç-âúðøâà òàçè êâàëèôèêàöèÿ - â óíèâåðñèòåòèòå, âîïðåäåëåíè áîëíèöè èëè è â äâåòå - å ðåøåíèå íàíàöèîíàëíî íèâî.

Ñúùåñòâóâàò è äîïúëíèòåëíè ïðîáëåìè, êîèòîïîäëåæàò íà ðåøåíèå â ñðàâíèòåëíî äúëãîñðî÷åíïëàí: íåîáõîäèì ìèíèìóì îò ÈÊÒ êîìïåòåíöèè,ïðèòåæàâàíè îò ïàöèåíòèòå, çà äà ìîãàò äà êîìó-íèêèðàò ñ ëåêàðèòå; íåîáõîäèìè ìèíèìàëíè ïîç-íàíèÿ ïî êîìïþòúðíà ãðàìîòíîñò çà ðàáîòà îò äî-ìà è ò.í.

Îñíîâíî ïðåäíàçíà÷åíèå íà ïðîãðàìèòå ïî ìå-



äèöèíñêà èíôîðìàòèêà å äà ïîäãîòâÿò ñòóäåíòèòåçà èçïîëçâàíå íà èíôîðìàöèîííèòå è êîìóíèêà-öèîííè òåõíîëîãèè ïðè èçñëåäâàíèÿ â óíèâåðñè-òåòñêèòå çäðàâíè öåíòðîâå è äðóãè çäðàâíè îðãà-íèçàöèè, à ñúùî è äà ïîäïîìàãàò ðàçâèòèåòî íàèíäóñòðèèòå, ñâúðçàíè ñ ãðèæè çà çäðàâåòî. Êà-÷åñòâîòî íà ìåäèöèíñêîòî îáðàçîâàíèå â ñðåäà,êúäåòî ñå èçïîëçâàò ÈÊÒ, áåçñïîðíî äàâà çíà÷èìåôåêò, êàêòî çà ïî-ëåñíî óñâîÿâàíå íà ìàòåðèàëà,ñâúðçàí ñ ìåäèöèíñêèòå ñïåöèàëíîñòè, òàêà è çàïî-åôåêòèâíà èçñëåäîâàòåëñêà ðàáîòà. Êàòî äîïúë-íèòåëíè âúçìîæíîñòè, êîèòî ïðåäîñòàâÿò íîâèòåòåõíîëîãèè, ñà óëåñíåíà êîìóíèêàöèÿ è ñúòðóä-íè÷åñòâî ìåæäó âñè÷êè çàèíòåðåñîâàíè ãðóïè(êàêòî ñâúðçàíè ñ áèçíåñà, òàêà è ñîöèàëíè) -ìåäèöèíñêè îðãàíèçàöèè êàòî áîëíèöè, ìåäèöèí-ñêè êàòåäðè, ëåêàðè, ïðàêòèêóâàùè â îòäàëå÷åíèîáëàñòè, ìåñòíè è íàöèîíàëíè àäìèíèñòðàöèè, îá-ùåñòâåíè îðãàíèçàöèè è ãðàæäàíè.

Â íàñòîÿùèÿ ìîìåíò ïîâå÷åòî ìåäèöèíñêè óíè-âåðñèòåòè âêëþ÷âàò ìåäèöèíñêàòà èíôîðìàòèêà âòåõíèòå ïðîãðàìè ïîä åäíà èëè äðóãà ôîðìà. Âíÿêîè îò òÿõ òåìèòå ïî ìåäèöèíñêà èíôîðìàòèêàñà âêëþ÷åíè â òåêóùè ñúùåñòâóâàùè êóðñîâå, âäðóãèòå ñà ðàçâèòè êàòî ñàìîñòîÿòåëíè ïðåäìåòè.Âúâ âñè÷êè ñëó÷àè å âàæíî êðàéíèÿò ðåçóëòàò äàáúäå ïîëó÷àâàíåòî íà íîâè çíàíèÿ, óìåíèÿ è íà-âèöè, êàêòî è êîìïåòåíöèè çà ïðîäúëæàâàùî ñà-ìîñòîÿòåëíî îáó÷åíèå è âúâåæäàíå íà äîïúëíè-òåëíè èíñòðóìåíòè, êîèòî äà ïîëçâàò ëåêàðèòå âòÿõíàòà äåéíîñò.

Ìîãàò äà ñå äàäàò ðåäèöà ïðèìåðè çà ïðèëîæå-íèå íà çíàíèÿòà ïî ìåäèöèíñêà èíôîðìàòèêà â îñ-íîâíè êóðñîâå íà ìåäèöèíñêèòå óíèâåðñèòåòè. Âàíàòîìèÿòà ñå èçïîëçâàò òðèìåðíè êîìïþòúðíèèçîáðàæåíèÿ ïðè èçó÷àâàíå íà îïðåäåëåíè ÷àñòèíà òÿëîòî, ñ âúçìîæíî óâåëè÷àâàíå è ðîòàöèÿ íàîòäåëíè äåòàéëè. Â ãåíåòèêàòà îò ñòóäåíòèòå ñåèçèñêâà äà èçïîëçâàò èíòåðíåò çà òúðñåíå íà ëèòå-ðàòóðíè èçòî÷íèöè, ñïðàâêè â îòäàëå÷åíè áàçè îòäàííè, íàáëþäàâàíå âëèÿíèåòî íà íîâè ëåêàðñòâå-íè ïðåïàðàòè âúðõó ãåííèòå ñòðóêòóðè. Â ìèêðî-áèîëîãèÿòà ñå èçïîëçâàò êîìóíèêàöèîííèòå âúç-ìîæíîñòè çà ñðàâíåíèå íà ìèêðîáèîëîãè÷íè èç-ñëåäâàíèÿ íà çàáîëÿâàíèÿ ïðè ðàçëè÷íè ïàöèåíòèñúñ ñúîòâåòåí àíàëèç. Â àìáóëàòîðíàòà ïðàêòèêàêîìïþòðèòå ñå èçïîëçâàò ïðè îïèñàíèå çàáîëÿâà-íèÿòà íà ïàöèåíòèòå, ôîðìèðàíåòî íà ïåðñîíàëíèçàïèñè è îáðàáîòêà íà ìåäèöèíñêèòå äàííè çà ñòà-òèñòè÷åñêè íàáëþäåíèÿ. Ìëàäèòå ëåêàðè, ñðåùàé-êè òðóäíà äèàãíîçà, èìàò âúçìîæíîñò çà ïðîâåæ-äàíå íà êîíñóëòàöèÿ ñúñ ñïåöèàëèñò èëè äà íàìå-ðÿò â åëåêòðîííèòå çàïèñè ñëó÷àè ñ ïîäîáíè êëè-íè÷íè äàííè.

Âúâåæäàíåòî íà ÈÊÒ â ìåäèöèíàòà å ïðîäúë-æèòåëåí ïðîöåñ. Â ïîâå÷åòî ìåäèöèíñêè óíèâåð-ñèòåòè îáó÷åíèåòî å ïðåç âñè÷êèòå ÷åòèðè/ïåò ãî-äèíè, êàòî èçïîëçâàíåòî íà êîìïþòðèòå å íåïðå-êúñíàòî ïðè âñåêèäíåâíèòå óïðàæíåíèÿ.

Âå÷å å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíî ìíåíèåòî, ÷å çà

åôåêòèâíîòî óïðàâëåíèå íà ìåäèöèíñêè îðãàíè-çàöèè å íåîáõîäèìî îáó÷åíèå â íîâè óìåíèÿ è ïîõ-âàòè çà âñè÷êè ìåäèöèíñêè ñïåöèàëíîñòè. Íåùîïîâå÷å, îáó÷åíèåòî â óíèâåðñèòåòèòå ïî ìåäèöèíàòðÿáâà äà äàâà âúçìîæíîñòè íà ñòóäåíòèòå çà ïðè-ëàãàíå íà íîâè êîíöåïöèè â ëå÷åáíèÿ ïðîöåñ, êî-åòî å âàæíî óñëîâèå çà óñïåøíà êàðèåðà. Åñòåñ-òâåíî, òðÿáâà äà ñå èìàò ïðåäâèä íÿêîè ôàêòîðè,ñâúðçàíè ñ âúâåæäàíåòî íà ÈÊÒ. Íà ïúðâî ìÿñòî,ñëåäâà äà ñå îò÷èòàò òðóäíîñòèòå ïðåä ñòóäåíòèòå,êîèòî ñå ïîÿâÿâàò ïðè îâëàäÿâàíåòî íà óìåíèÿ èçíàíèÿ â íîâè îáëàñòè. Ïðè÷èíèòå çà òîâà ñà ðàç-íîîáðàçíè è ÷àñò îò òÿõ ñà ñâúðçàíè ñúñ ñïîñîá-íîñòèòå íà èíäèâèäóàëíèÿ ñòóäåíò. Àáñòðàêòíîòîìèñëåíå êàòî åëåìåíò îò ïðîöåñà íà îáó÷åíèå åèíñòðóìåíò çà äîáèâàíå íà íåîáõîäèìèòå çíàíèÿ èçàâèñè îò íàêëîííîñòèòå è ïðåäâàðèòåëíàòà ïîä-ãîòîâêà íà ñòóäåíòà. Öåëòà íà êóðñîâåòå å ïî-ñêîðî äà âúçïèòàò â ñòóäåíòèòå îïðåäåëåíèíàâèöè è óìåíèÿ çà èçïîëçâàíå íà ìåòîäèòåè ñðåäñòâàòà, ïðåäîñòàâåíè îò ÈÊÒ, îòêîëêî-òî äà ïðèäîáèÿò çíàíèÿ â îáëàñòòà íà èíôîð-ìàòèêàòà.

Ñëåäâàù âàæåí ôàêòîð å, ÷å âúâåæäàíåòî íàÈÊÒ â ëå÷åáíèòå çàâåäåíèÿ çàòðóäíÿâà çíà÷èòåë-íî îáñëóæâàùèÿ ïåðñîíàë, òúé êàòî ñå âúâåæäàòìíîãî ôóíêöèè, ñâúðçàíè ñúñ ñúáèðàíåòî è îáðà-áîòâàíåòî íà äàííè. Òåõíîëîãèÿòà íà ëå÷åáíèòåïðîöåñè îáà÷å ñå ïîäîáðÿâà çíà÷èòåëíî è íåùîïî-âàæíî: êîíòðîëúò çà èçïúëíåíèå íà ëåêàðñêèòåïðåäïèñàíèÿ å íà âèñîêî ðàâíèùå. Íàïðèìåð ìå-äèöèíñêèòå ñåñòðè òðÿáâà äà èçïîëçâàò ñëåäíèòåèíôîðìàöèîííè ñèñòåìè:

Ñèñòåìà çà ïàöèåíòà ñ âñè÷êè âúçìîæíèïðèëîæåíèÿ.

Ñèñòåìà çà áîëíè÷íèòå óñëóãè. Ñèñòåìà çà óïðàâëåíèå íà ïåðñîíàëà. Ñèñòåìà çà îáùî àäìèíèñòðàòèâíè îïå-

ðàöèè.Äàííèòå ïîêàçâàò, ÷å åäíà ìåäèöèíñêà ñåñòðà

èçïîëçâà îêîëî 40 êîìïþòúðíè ïðèëîæåíèÿ [8].Êîãàòî ñå èçïîëçâà îïðåäåëåíî ïðèëîæåíèå, òðÿáâàäà ñå âëåçå ñ ïàðîëà è ïîòðåáèòåëñêî èìå, ïðèêîåòî 20% îò âðåìåòî ñå ãóáè çà âëèçàíå â ñèñòå-ìàòà. Òîâà íàìàëÿâà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà ñåñ-òðàòà, íî êà÷åñòâîòî íà îáñëóæâàíåòî, ðåñïåêòèâ-íî íà ëå÷åáíèÿ ïðîöåñ, ñå ïîâèøàâà.

Âúâåæäàíåòî íà ïðîãðàìè çà îáó÷åíèå ïî ìå-äèöèíñêà èíôîðìàòèêà å íåìèíóåì ïðîöåñ çà ñòðà-íèòå, êîèòî ñå ñòðåìÿò êúì öÿëîñòíî ïîäîáðåíèåíà çäðàâåîïàçâàíåòî. Æåëàíèåòî äà ñå èíòåãðèðàòèíñòðóìåíòèòå, êîèòî ïðåäîñòàâÿò ÈÊÒ â ïîâå÷å-òî êóðñîâå çà ïåðèîäà íà îáó÷åíèå ïî ìåäèöèíà, åïîæåëàòåëåí ïðîöåñ. Îñíîâíî ïðåïÿòñòâèå çà òî-âà å âñå îùå îòñúñòâèå íà çíàåùè ïðåïîäàâàòåëèçà âúâåæäàíå íà íåîáõîäèìèòå çíàíèÿ â ñúîòâåò-íèòå îáëàñòè.

Âúçìîæåí ïîäõîä å ñòèìóëèðàíå íà ñòóäåíòèçà çàâúðøâàíå íà äâå âèñøè îáðàçîâàíèÿ - ïî ìå-äèöèíà è êîìïþòúðíè íàóêè, èëè ñëåääèïëîìíè



êâàëèôèêàöèè íà ëåêàðèòå â ÈÊÒ íàïðàâëåíèÿ.Ñëåäâà äà ñå íàìåðÿò è ñòèìóëè çà òåçè ñïåöèà-ëèñòè. Ñâåòîâíèÿò îïèò å àâàíãàðäåí â òîâà îòíî-øåíèå, êàòî îò 2003 ã. çàâúðøâàùèòå ñòóäåíòè âïðåñòèæíè óíèâåðñèòåòè îòãîâàðÿò íà ñúîòâåòíè-òå èçèñêâàíèÿ çà çíàíèÿ â îáëàñòòà íà èíôîðìàòè-êàòà, íåîáõîäèìè çà ïðèëîæåíèåòî èì â ìåäèöè-íàòà. Â ìíîæåñòâî áîëíèöè çàïèñèòå íà êëèíè÷-íàòà èíôîðìàöèÿ çà ïàöèåíòèòå, îáðàçíàòà äèàã-íîñòèêà è âñè÷êè äðóãè èçñëåäâàíèÿ íå ñà íà õàð-òèåí íîñèòåë. ßñíî å, ÷å ñëåäâàùèòå ïîêîëåíèÿëåêàðè òðÿáâà äà ìîãàò äà èçïîëçâàò íîâèòå òåõ-íîëîãèè.

Íàøàòà ñòðàíà ñå íàìèðà â íà÷àëîòî íà ñúùåñ-òâåíè òåõíîëîãè÷íè íîâîâúâåäåíèÿ â çäðàâåîïàç-âàíåòî. Òå òðÿáâà äà ñà ñâúðçàíè è ñ ïðîöåñà íàîáó÷åíèå. Íåîáó÷åíè ñïåöèàëèñòè åäâà ëè ùå ìî-ãàò äà èçïîëçâàò âúçìîæíîñòèòå íà ÈÊÒ. Áè ñëåä-âàëî äà ñå îòáåëåæàò äâà îñíîâíè àñïåêòà. Ïúð-âèÿò å, ÷å çíà÷èòåëíî èçîñòàâàìå â îáó÷åíèåòî èâúâåæäàíåòî íà ÈÊÒ â çäðàâåîïàçâàíåòî. Òîâà çàò-ðóäíÿâà è ðåôîðìàòà. Âòîðèÿò àñïåêò å íàëè÷èåòîíà äîáðè ñâåòîâíè ïðàêòèêè, êîèòî ìîãàò äà ñåïðèëîæàò, è òîé å áëàãîïðèÿòåí. Òîé äàâà âúçìîæ-íîñò ïðè ïðàâèëíî ïëàíèðàíî îáó÷åíèå è âíåäðÿ-âàíå íà íîâèòå òåõíîëîãèè â ìåäèöèíàòà, ñúïúò-ñòâàùè ñ îïðåäåëåíè ðåôîðìè, äà ïðåîäîëååì çíà-÷èòåëíî èçîñòàâàíåòî. Ïðè óìåëî èçïúëíåíèå íàòàçè çàäà÷à å âúçìîæíî âíåäðÿâàíåòî íà ñúâðå-ìåííè èíîâàöèîííè ïðîäóêòè, ïðîäóêòè îò íîâèïîêîëåíèÿ òåõíè÷åñêè ñðåäñòâà. Çà åôåêòèâíîòîèì èçïîëçâàíå ñà íóæíè íîâ òèï ñïåöèàëèñòè. Òîâàïðåäïîëàãà óñêîðåíî âúâåæäàíå íà íîâè êóðñî-âå, öåëåâî èçïðàùàíå íà ñòóäåíòè îò íà÷àëíèòå êóð-ñîâå íà ñïåöèàëèçàöèÿ è ïðèâëè÷àíå íà ÷óæäè ñïå-öèàëèñòè è ïðåïîäàâàòåëè ó íàñ. Çàäúëæèòåëíî åñòèìóëèðàíå íà èçñëåäîâàòåëèòå çà ó÷àñòèå â ñúâ-ìåñòíè ïðîåêòè ïî ïðèëîæåíèå íà ÈÊÒ â çäðàâå-

îïàçâàíåòî. Ïðèåìàíå è èçïúëíåíèå íà ñòðàòåãèÿè ïðîãðàìà çà ðàçâèòèå íà å-çäðàâåîïàçâàíå, êîÿ-òî äà å ñâúðçàíà ñ å-èíôðàñòðóêòóðè â íàøàòàñòðàíà, ùå ïîäïîìîãíå çíà÷èòåëíî òîçè ïðîöåñ.

3. Ïðèìåðåí ó÷åáåí ïëàí ïî ìåäèöèíñêàèíôîðìàòèêà

Îñíîâíèòå îáëàñòè íà åäíà ìàãèñòúðñêà ïðîã-ðàìà â îáëàñòòà íà ìåäèöèíñêàòà èíôîðìàòèêàâêëþ÷âàò: çäðàâíè èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè, ñèñ-òåìè çà ïîäïîìàãàíå ïðè âçåìàíå íà ðåøåíèÿ, àíà-ëèç íà èçîáðàæåíèÿ è ñèãíàëè, ñòàòèñòè÷åñêè èàíàëèòè÷íè ìåòîäè çà îáðàáîòêà íà ìåäèöèíñêèäàííè, èíîâàöèè è ïðåäïðèåìà÷åñòâî, ëèäåðñòâîè óïðàâëåíèå íà çäðàâíè èíñòèòóöèè, ìîäåëèðàíåè óïðàâëåíèå íà áèîïðîöåñè, èíòåðôåéñè çà âðúç-êà „÷îâåê-ìàøèíà” è ò.í.

Îáó÷åíèåòî âúâ âîäåùèòå óíèâåðñèòåòè âêëþ÷-âà êàêòî äåéíîñòè îò óòâúðäåí ó÷åáåí ïëàí, òàêà èèçâúíêëàñíè çàíèìàíèÿ è ó÷àñòèå â ïðîåêòè è ðàç-ëè÷íè êîíêóðñè è ñòóäåíòñêè ñúñòåçàíèÿ. Ñúñòà-âÿíåòî íà ó÷åáåí ïëàí çà îáó÷åíèå, â çàâèñèìîñòîò ïðîôèëèðàíåòî íà ìåäèöèíñêèòå ñïåöèàëíîñ-òè, èçèñêâà âêëþ÷âàíå êàêòî íà îñíîâíè êóðñîâåïî ÈÊÒ, òàêà è íà êóðñîâå, ñâúðçàíè ñ êëèíè÷íèäåéíîñòè, ìåäèöèíñêè èçñëåäâàíèÿ è îò óïðàâëå-íèå íà çäðàâíèòå çàâåäåíèÿ. Êúì ñòóäåíòèòå ñå ïðå-äÿâÿâàò è èçèñêâàíèÿ çà èçïúëíåíèå íà ïðàêòè÷åñêàðàáîòà ïîä ðúêîâîäñòâî íà ïðåïîäàâàòåëÿ, è ñà-ìîñòîÿòåëíà ðàáîòà. Êàêòî å ïðèåòî, îáðàçîâàòåë-íèòå êóðñîâå âêëþ÷âàò òåêóùè îöåíêè è çàâúð-øâàò ñ èçïèò, à âñåêè ïàðêòèêóì - ñ ïîäðîáåí îò-÷åò. Â ðåäèöà ó÷åáíè ïëàíîâå ñå ïðåäâèæäàò êàê-òî çàäúëæèòåëíè êóðñîâå, òàêà è ñâîáîäíî èçáè-ðàåìè è ôàêóëòàòèâíè.

Â Òàáëèöà 1 å äàäåí ïðèìåðåí ó÷åáåí ïëàí ñúñçàäúëæèòåëíè è èçáèðàåìè äèñöèïëèíè. Ïàðàëåë-íî ñëåäâà äà ñå ïðèåìàò ïðîãðàìè çà êâàëèôèêà-

Òàáëèöà 1. Ïðèìåðíè äèñöèïëèíè îò ó÷åáåí ïëàí ïî ìåäèöèíñêà èíôîðìàòèêà

№ Зàäúëæèòåëíè äèñöèпëèíè Иçáèðàåìè äèñöèпëèíè

1 Èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè â çäðàâåîïàçâàíåòî Èíòåðôåéñ „÷îâåê-êîìïþòúð” â çäðàâåîïàçâàíåòî

2 Ñèñòåìè áàçà äàííè â çäðàâåîïàçâàíåòî Áèîñòàòèñòèêà è àíàëèòè÷íè èçñëåäâàíèÿ 3 Òåëåêîìóíèêàöèè è êîìïþòúðíè ìðåæè Èçáðàíè òåìè â ìåäèöèíñêàòà èíôîðìàòèêà

4 Ñèñòåìåí àíàëèç â çäðàâåîïàçâàíåòî Çäðàâíà ïîëèòèêà, ïëàíèðàíå è óïðàâëåíèå íà ìåäèöèíñêè îðãàíèçàöèè

5 Ñèñòåìè çà ïîäïîìàãàíå ïðè âçåìàíå íà ðåøåíèÿ Îáùåñòâåíà çäðàâíà èíôîðìàòèêà

6 Ëèäåðñòâî è óïðàâëåíèå íà ìåäèöèíñêè îðãàíèçàöèè Èíôîðìàöèîííè òåõíîëîãèè çà òåëåìåäèöèíà

7 Ñèãóðíîñò â ìåäèöèíñêèòå èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè Îñíîâíè óìåíèÿ çà êëèíè÷åí àíàëèç

8 Ïðàêòèêóì ïî ìåäèöèíñêà èíôîðìàòèêà Åïèäåìèîëîãèÿ

9 Ïðèëîæåíèå íà ìåäèöèíñêàòà èíôîðìàòèêà â çäðàâíèòå óñëóãè

10 Óïðàâëåíèå í ìåäöèíñêè ïðîåêòè 11 Èíîâàöèè è ïðåäïðèåìà÷åñòâî



öèÿ ïðåç öåëèÿ æèâîò íà ëåêàðèòå è ñðåäíèÿ ìå-äèöèíñêè ïåðñîíàë. Òóê å âúçìîæíî èíòåãðèðàíåíà óñèëèÿòà íà ìåäèöèíñêèòå è òåõíè÷åñêè óíè-âåðñèòåòè. ÁÀÍ ñúùî ìîæå äà ñå âêëþ÷è àêòèâíîâ ïîäîáíà íàöèîíàëíà ïðîãðàìà. Íå áè ñëåäâàëîäà ñå çàãúðáè è îãðîìíèÿò îïèò, êîéòî ñúùåñòâó-âà êàòî ìåäèöèíñêà ïðàêòèêà ó íàñ. Íàëîæèòåëíîå è äà ïðåîäîëååì íàöèîíàëíàòà íè îñîáåíîñò äàçàïî÷âàìå âèíàãè îò íóëàòà, êàòî „çàêëåéìèì” ñòà-ðîòî è ãî ðàçðóøèì. Òîâà å íåäîïóñòèìî. Óñïåõùå èìà, ñàìî àêî ñúóìååì äà íàïðàâèì ñèëíî îáå-äèíåíèå ñ äîáèòèòå çíàíèÿ è íîâèòå âúçìîæíîñòèè òîâà ùå å ãàðàíöèÿ çà ïîñòèãàíå íà ìàêñèìàëíàåôåêòèâíîñò è åôåêàñíîñò íà ñèñòåìàòà çà çäðà-âåîïàçâàíå.

4. Çàêëþ÷åíèåÏðèåìàíåòî íà öÿëîñòíà ïðîãðàìà çà å-çäðàâå-

îïàçâàíå å êîìïëåêñåí ïðîáëåì, ðåøàâàíåòî íàêîéòî ùå èçèñêâà äîïúëíèòåëíè êîìïåòåíöèè èîïèò, êàêòî è çíà÷èòåëíà êîîðäèíàöèÿ. Â òîâà íàï-ðàâëåíèå ñå ðàáîòè, íî äîêîëêî ñå îò÷èòàò ìíî-ãîáðîéíèòå âçàèìîñâúðçàíè êîìïîíåíòè, ùå ñòà-íå ÿñíî ñëåä íå åäíà äèñêóñèÿ. Îòêðèâàíåòî íàêàòåäðè ïî ìåäèöèíñêà èíôîðìàòèêà â Áúëãàðèÿñïîðåä àâòîðèòå å ïðåêîìåðíî çàêúñíÿëî è å íà-ëåæàùî äà çàïî÷íå âåäíàãà, çàùîòî â ïðîòèâåíñëó÷àé íÿìà äà èìà êàïàöèòåò è èçïúëíèòåëè è íàíàé-äîáðàòà ñòðàòåãèÿ èëè ïðîãðàìà çà ðàçâèòèåíà çäðàâåîïàçâàíåòî.

Îðãàíèçàöèîííèòå ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ îòêðè-âàíå íà êàòåäðè èëè ñïåöèàëèçèðàíè öåíòðîâå èëàáîðàòîðèè ïî ìåäèöèíñêà èíôîðìàòèêà êúì ìå-äèöèíñêèòå óíèâåðñèòåòè ñà ðåøèìè íà ðàâíèùåâèñøè ó÷èëèùà. Íîðìàëíî å äà íÿìà íàëè÷íèâñè÷êè íåîáõîäèìè ðåñóðñè (èíòåëåêòóàëíè, ôè-íàíñîâè, òåõíîëîãè÷íè), íî â ñúòðóäíè÷åñòâî èïàðòíüîðñòâî ñ âñè÷êè çàíòåðåñîâàíè ñòðàíè òåìîãàò äà ñå ïðèâëåêàò. Áè ñëåäâàëî äà ñå äåéñòâàáúðçî, êàòî ïàðàëåëíî è äèíàìè÷íî ñå èçáåðàòíàé-äîáðèòå ïðîöåñè è ïðîãðàìè, ïîëçâàéêè ñâå-òîâíèÿ îïèò.

Ëèòåðàòóðà1. American Medical Informatics Association. http:/

/www.amia.org/, http://www.amia.org/biomedi-cal-informatics-core-competencies.

2. Buckeridge, D., Goel, V. Medical informatics inan undergraduate curriculum: a qualitative study.// BMC Medical Informatics and Decision Mak-ing, 2002.

3. Christensen, C., Grossman, J., Hwang, J.,Espino, J. The Innovator’s Prescription: A Dis-ruptive Solution for Health Care. ISBN-10:0071592083, 2008.

4. Espino J., Levine M., An Overview of the Medi-cal Informatics Curriculum in Medical Schools,1091-8280/98/© 1998 AMIA, Inc. http://w w w. n c b i . n l m . n i h . g o v / p m c / a r t i c l e s /PMC2232057/pdf/procamiasymp00005-0501.pdf

5. Greenes, RA, Shortliffe, EH. Medical Informatics:an emerging academic discipline and institutionalpriority. JAMA, 1990; 263:1114-20.

6. Jaspersa, M., and all. Fifteen years medical in-formation sciences: the Amsterdam curriculum. //International Journal of Medical Informatics,2004, 73, ð. 465-477.

7. Lorenzi, NM, Riley, RT, Blyth, AJ, Southon, G,Dixon BJ. Antecedents of the people and organi-zational aspects of medical informatics: reviewof the literature. //Journal of the American Medi-cal Informatics Association, Volume 4, Number2, 1997.

8. Martikainen,, O., Kulvik M., Naumov, V. E-Ser-vices and Productivity. //Information Technolo-gies and Control, vol.No 3, 2011, ISSN 1312-2622.

9. Northwestern University, School of ContinuingStudies (SCS), Master of Science in MedicalInformatics, http://www.scs.northwestern.edu/grad/medical-informatics-online/

10.Zenios, S., Makower, J., Yock, P. Biodesign theProcess of Innovating Medical Technologies.Cambridge University Press, 2009.

MEDICAL INFORMATICS EDUCATION: CHALLENGES AND OPPORTUNITIES FORMEDICAL UNIVERSITIES IN BULGARIA

Kiril Boyanov, Petko Ruskov

Abstract

In information society medical doctors have to use the power of information technology and systemsto facilitate safe and high quality care. Electronic health information systems provide the ability to accom-plish competently track tasks and communicate with all stakeholders. The competences concerning ac-cess, retrieval and analysis of medical and administrative data are important components for the work ofevery physician and can be taught in universities.

In this paper we describe the existing approaches regarding medical informatics education and presentan example for a curriculum. The main goal of the paper is to provoke an open discussion about the needs,opportunities and resources for feasible introduction of Medical Informatics education in the Bulgarianmedical universities.


Òðèáóíà íà ìëàäèòå

Ðóáðèêàòà “Òðèáóíà íà ìëàäèòå” ñåîñúùåñòâÿâà ñ ôèíàíñîâàòà ïîä-êðåïà íà ôîíäàöèÿ “Åâðèêà”

ÃÎÄÈØÍÈÒÅ ÍÀÃÐÀÄÈ È ÑÒÈÏÅÍÄÈÈ ÍÀÔÎÍÄÀÖÈß „ÅÂÐÈÊÀ” – ÏÎÄÊÐÅÏÀ ÍÀ

ÒÀËÀÍÒËÈÂÈÒÅ ÌËÀÄÈ ÕÎÐÀÏåíêà Ëàçàðîâà,

îòã. ñåêðåòàð íà ñï. „Íàóêà”„Çà ìëàäèòå õîðà, êîèòî ó÷àò èëè

çàïî÷âàò ñâîÿòà êàðèåðà, å íåîáõîäèì è äîáúð ðúêîâîäèòåë è

ñúâåòíèê.Íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî, ãîëÿìàòà ïîìîù

çà ôîðìèðàíåòî íà ìëàäèÿ ñïåöèàëèñòìîãàò äà îêàæàò îðãàíèçàöèè êàòî

ôîíäàöèÿ „Åâðèêà,êîèòî äà ãî ïîäêðåïÿò è ñòèìóëèðàò.”

Àêàä. ß÷êî Èâàíîâ,ïðåäñåäàòåë íà Ñúâåòà íà ôîíäàöèÿ „Åâðèêà”

Êîãàòî â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî ñòàíå äó-ìà çà ïîäêðåïà è ñòèìóëèðàíå íà òàëàíòëèâèìëàäè õîðà, âåäíàãà ñå ñåùàìå çà ôîíäàöèÿ„Åâðèêà”. Çàùîòî òîâà å ôîíäàöèÿòà, êîÿòî ïîä-êðåïÿ ïðîåêòè íà òàëàíòëèâè áúëãàðñêè äåöà èìëàäåæè â îáëàñòòà íà íàóêàòà, òåõíèêàòà èïðåäïðèåìà÷åñòâîòî; íàñúð÷àâà îáó÷åíèåòî èñïåöèàëèçàöèÿòà; ñòèìóëèðà ðàçøèðÿâàíåòî íàìëàäåæêîòî ìåæäóíàðîäíî íàó÷íî è òåõíè÷åñ-êî ñúòðóäíè÷åñòâî; ïîäêðåïÿ ìëàäèòå èçîáðåòà-òåëè, ó÷åíè è ïðåäïðèåìà÷è; ó÷àñòâà â ðàçïðîñ-òðàíÿâàíåòî íà íàó÷íè, òåõíè÷åñêè è èêîíîìè-÷åñêè çíàíèÿ. Ôîíäàöèÿòà ïðåäñòàâëÿâà Áúëãà-ðèÿ â äâå ïðåñòèæíè ìåæäóíàðîäíè îðãàíèçà-öèè: Äâèæåíèå çà íàóêà è òåõíèêà â ñâîáîäíîòîâðåìå (MILSET) è â Ìåæäóíàðîäíàòà ôåäåðàöèÿíà èçîáðåòàòåëñêèòå àñîöèàöèè (IFIA); ÷ëåí å íàñäðóæåíèå „Áúëãàðñêè äàðèòåëñêè ôîðóì”, Íà-öèîíàëíàòà ìðåæà çà äåöàòà â Áúëãàðèÿ è Ñïå-öèàëèçèðàíàòà ìðåæà çà êîðïîðàòèâíà ñîöèàë-íà îòãîâîðíîñò CSR Bulgaria.

Åäíà îò ôîðìèòå íà ñòèìóëèðàíå îò ôîíäà-öèÿ „Åâðèêà” íà òàëàíòëèâèòå ìëàäè õîðà ñàèìåííèòå ñòèïåíäèè è ñòèïåíäèèòå çà ìåäàëèñ-òè îò ìåæäóíàðîäíè îëèìïèàäè. Çà èçáîðà èìèìà îáåêòèâíè êðèòåðèè è ïðîöåäóðè, óòâúðäåíèîò Ñúâåòà íà ôîíäàöèÿòà. Â êîìèñèèòå, êîèòî îöå-

íÿâàò êàíäèäàòèòå, ó÷àñòâàò 3 àêàäåìèöè, 2 ÷ëåí-êîðåñïîíäåíòè, 6 ïðîôåñîðè è îùå 6 èçòúêíàòèó÷åíè è ñïåöèàëèñòè îò ïðàêòèêàòà.

Íîñèòåëèòå íà 10-òå èìåííè ñòèïåíäèè âðàçìåð íà 2000 ëâ. çà ó÷åáíàòà 2011/2012 ã. ñà:

Ñòåôàí Ãåîðãèåâ Âàñèëåâ îò Òåõíè-÷åñêè óíèâåðñèòåò – Ñîôèÿ - çà ïîñ-òèæåíèÿ â îâëàäÿâàíåòî íà êîìïþòúð-íèòå íàóêè - íà èìåòî íà Äæîí Àòàíà-ñîâ.

Ñòåôàí Ñàâîâ Âàñèëåâ îò ÑÓ „Ñâ.Êë. Îõðèäñêè” - çà ïîñòèæåíèÿ â îâ-ëàäÿâàíåòî íà ìàòåìàòèêàòà - íà èìåòîíà àêàä. Íèêîëà Îáðåøêîâ.

Ñóíàé Èáðÿìîâ Èáðÿìîâ* îò ÑÓ „Ñâ.Êë. Îõðèäñêè” - çà ïîñòèæåíèÿ â îâ-ëàäÿâàíåòî íà çíàíèÿ â îáëàñòòà íà ôè-çèêàòà - íà èìåòî íà àêàä. Ãåîðãè Íàä-æàêîâ.

Íèíà Âåñåëèíîâà Êúíåâà îò ÑÓ „Ñâ.Êë. Îõðèäñêè” - çà ïîñòèæåíèÿ â îâ-ëàäÿâàíåòî íà õèìèÿòà è õèìè÷íèòå òåõ-íîëîãèè - íà èìåòî íà àêàä. ÐîñòèñëàâÊàèøåâ.

Ðîêñàíà Êðàñèìèðîâà Ìèí÷åâà îòÌåäèöèíñêè óíèâåðñèòåò - Ñîôèÿ -çà ïîñòèæåíèÿ â îâëàäÿâàíåòî íà çíà-íèÿ â îáëàñòòà íà ìåäèöèíàòà è áèîëî-ãèÿòà - íà èìåòî íà àêàä. Ìåòîäè Ïî-ïîâ.

Íèêîëàé Àíãåëîâ Öâåòàíîâ îò Ëåñî-òåõíè÷åñêè óíèâåðñèòåò – Ñîôèÿ - çàïîñòèæåíèÿ â îâëàäÿâàíåòî íà àãðàðíè-òå íàóêè, âêë. âåòåðèíàðíèòå íàóêè è ãîð-ñêîòî ñòîïàíñòâî - íà èìåòî íà àêàä.Äîí÷î Êîñòîâ.

Áëàãîâåñòà Õðèñòîâà Êîñòîâà îò Òåõ-

* Ñòàòèÿòà íà Ñóíàé Èáðÿìîâ „Îòêðèâàíå íà àñòåðîèäè ïî ìåæäóíàðîäíàòà êàìïàíèÿ Pan-STARRS”, å îòïå÷àòàíà â ñï.„Íàóêà”, áð. 1, 2012, ñ. 43.



íè÷åñêè óíèâåðñèòåò – Ñîôèÿ - çàïîñòèæåíèÿ â îâëàäÿâàíåòî íà èíæåíåð-íèòå íàóêè â îáëàñòòà íà åëåêòðîíèêàòà,àâòîìàòèçàöèÿòà è åëåêòðîòåõíèêàòà íàèìåòî íà - àêàä. Äèìèòúð Ìèøåâ.

Ãàáðèåëà Àëåêñàíäðîâà Íàíîâà îòÒåõíè÷åñêè óíèâåðñèòåò – Ñîôèÿ - çàïîñòèæåíèÿ â îâëàäÿâàíåòî íà èíæåíåð-íèòå íàóêè â îáëàñòòà íà ìàøèíîñòðîè-òåëíèòå òåõíîëîãèè - íà èìåòî íà àêàä.Àíãåë Áàëåâñêè.

Âàñèë Ãî÷åâ Øàðëàíîâ îò ÓÀÑÃ -Ñîôèÿ - çà ïîñòèæåíèÿ â îâëàäÿâàíåòîíà çíàíèÿ â îáëàñòòà íà ñòðîèòåëñòâîòîè àðõèòåêòóðàòà íà èìåòî íà Êîëüî Ôè-÷åòî.

Äåëÿí Õðèñòîâ Ìàâðîâ îò Èêîíîìè-÷åñêè óíèâåðñèòåò - Âàðíà - çà ïîñ-òèæåíèÿ â îâëàäÿâàíåòî íà çíàíèÿ â îá-ëàñòòà íà èêîíîìèêàòà - íà èìåòî íààêàä. Åâãåíè Ìàòååâ.

Êúì ãîëÿìîòî ñåìåéñòâî íà ñòèïåíäèàíòèòåíà ôîíäàöèÿ „Åâðèêà” ñå ïðèñúåäèíèõà è òðèìàíîñèòåëè íà çëàòíè ìåäàëè, 9 íîñèòåëè íà ñðå-áúðíè ìåäàëè è 18 íîñèòåëè íà áðîíçîâè ìåäà-ëè îò ìåæäóíàðîäíè îëèìïèàäè. Îáùèÿò áðîéíà ñïå÷åëåíèòå ìåäàëè îò ñòèïåíäèàíòè íà ôîí-äàöèÿ „Åâðèêà” â ìåæäóíàðîäíè ñðåäíîøêîëñêèîëèìïèàäè ïî ìàòåìàòèêà, èíôîðìàòèêà, ôèçè-êà, õèìèÿ è áèîëîãèÿ ïðåç 2011 ã. å: 16 çëàòíè,26 ñðåáúðíè è 20 áðîíçîâè.

Èìåíàòà íà ÷åòèðèäåñåòòòå ñè ñòèïåíäèàíòèçà ó÷åáíàòà 2011-2012 ã. ôîíäàöèÿ „Åâðèêà” îáÿ-âè â Äâîðåöà íà äåöàòà â Ñîôèÿ íà òðàäèöèîí-íî òúðæåñòâî â íàâå÷åðèåòî íà ñòóäåíòñêèÿ ïðàç-íèê. Ñðåä ãîñòèòå òàì áÿõà ðåêòîðúò íà ÑÓ „Ñâ.Êë. Îõðèäñêè” ïðîô. äèí Èâàí Èë÷åâ, çàì.-ðåê-òîðúò ïî ó÷åáíàòà ÷àñò íà ÒÓ – Ñîôèÿ ïðîô. ä-ðÃåîðãè Ìèõîâ, ã-æà Þëèÿ Ïîïîâà – íàñëåäíèêíà ãîëåìèÿ ðîä íà àêàäåìèöèòå Êèðèë è ÌåòîäèéÏîïîâè, ó÷åíè, ïðåïîäàâàòåëè, ñòèïåíäèàíòè íàôîíäàöèÿòà îò ïðåäèøíè ãîäèíè. Ãðàìîòèòå íàñòèïåíäèàíòèòå – ñâèäåòåëñòâîòî çà ïðèçíàíèåòîíà óñïåõèòå íà ìëàäèòå õîðà, áÿõà âðú÷åíè îòïðåäñåäàòåëÿ íà Ñúâåòà íà ôîíäàöèÿ „Åâðèêà”àêàä. ß÷êî Èâàíîâ, êîéòî èì ïîæåëà óñïåõè âíàó÷íîòî ïîïðèùå, ñ êîèòî äà äîïðèíåñàò Áúëãà-ðèÿ äà áúäå äîñòîåí ÷ëåí íà åâðîïåéñêîòî ñå-ìåéñòâî.

Îò èìåòî íà âñè÷êè ñòèïàíäèàíòè áëàãîäàð-ñòâåíè äóìè êúì ôîíäàöèÿ „Åâðèêà” îòïðàâè Âà-ñèë Øàðëàíîâ, êîéòî çà âòîðà ïîðåäíà ãîäèíà åíîñèòåë íà ñòèïåíäèÿòà íà èìåòî íà Êîëþ Ôè-÷åòî. Ñúñ ñðåäñòâàòà îò ñòèïåíäèÿòà áúäåùèÿòàðõèòåêò ùå ïîêðèå ðàçõîäèòå ïî ñâîå èçñëåäâà-íå, ñâúðçàíî ñ ïðèëàãàíåòî íà ñúâðåìåííè êîì-ïþòúðíè òåõíîëîãèè çà âèçóàëèçàöèÿ â ðåàëíî

âðåìå â àðõèòåêòóðíàòà ïðàêòèêà, îáðàçîâàíèåòîè àðõèòåêòóðíèòå ïàìåòíèöè íà êóëòóðàòà. Òîéíàáëåãíà íà âàæíîñòòà íà îáðàçîâàíèåòî çà èç-ãðàæäàíå íà äîáðè ñïåöèàëèñòè è ïðèçîâà ñòè-ïåíäèàíòèòå íà ôîíäàöèÿòà äà ñå çàâúðíàò â îá-ðàçîâàòåëíàòà ñèñòåìà êàòî äîáðè ïðåïîäàâàòå-ëè íà áúäåùè íîñèòåëè íà èìåííè ñòèïåíäèè èíàãðàäè îò ìåæäóíàðîäíè îëèìïèàäè.

Êúì ñåìåéñòâîòî íà ôîíäàöèÿ „Åâðèêà” ñåïðèñúåäèíèõà è ëàóðåàòèòå íà íàãðàäèòå íà ôîí-äàöèÿ „Åâðèêà” çà 2011 ã. çà ïîñòèæåíèÿ â íàó-êàòà è çà íàé-äîáúð ìëàä ìåíèäæúð, èçîáðå-òàòåë è ôåðìåð. Òå ñå ïðèñúæäàò íà ìëàäè õîðàçà òåõíèòå çíà÷èìè ïîñòèæåíèÿ â íàóêàòà, çàèçîáðåòåíèÿ ñ ãîëÿìà îáùåñòâåíà çíà÷èìîñò, çàïîñòèæåíèÿ â óïðàâëåíèåòî íà ñòîïàíñêè îðãà-íèçàöèè, êàêòî è çà íàé-âèñîêè ðåçóëòàòè â ðàç-âèòèåòî íà ñåëñêîñòîïàíñêè äåéíîñòè. Íàãðàäè-òå ñà åæåãîäíè è ÷ðåç òÿõ ñå öåëè ñòèìóëèðàíåíà íàé-äîáðèòå ïîñòèæåíèÿ â ñúîòâåòíàòà îáëàñòè øèðîêî ïîïóëÿðèçèðàíå ñðåä îáùåñòâåíîñòòàíà íàé-òàëàíòëèâèòå è ñïîñîáíè ìëàäè õîðà, íàòÿõíàòà äåéíîñò è óñïåõè, çà íàëàãàíå íà òåõíèÿïðèìåð ñðåä ìëàäîòî ïîêîëåíèå.

Òúðæåñòâåíîòî âðú÷âàíå íà îòëè÷èÿòà ñå ñúñ-òîÿ íà 18 ÿíóàðè 2012 ã. â Ñîôèéñêà ãðàäñêà õó-äîæåñòâåíà ãàëåðèÿ. Íàãðàäèòå ñå âðú÷âàò çà äâà-äåñåò è âòîðè ïîðåäåí ïúò çà ìëàä ìåíèäæúð, äâà-äåñåò è ïúðâè çà ìëàä ôåðìåð è ìëàä èçîáðåòà-òåë è øåñòíàäåñåòè çà ïîñòèæåíèÿ â íàóêàòà, êî-ÿòî å ñúâìåñòíà è ñå äàâà îò ôîíäàöèÿ „Åâðèêà”è Ñúþçúò íà ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿ (ÑÓÁ).

Íàãðàäàòà „Åâðèêà” çà ïîñòèæåíèÿ â íàóêàòàçà 2011 ã. áåøå âðú÷åíà íà ä-ð ÞËÈß ÐÓÑËÀ-ÍÎÂÀ ÐÎÌÀÍÎÂÀ îò ÷ë.-êîð. Äàìÿí Äàìÿíîâ– ïðåäñåäàòåë íà ÑÓÁ.

Îùå îò ïúðâèòå ãîäèíè íà ñëåäâàíåòî ñèÞëèÿ Ðîìàíîâà ïðîÿâÿâà ãîëÿì èíòåðåñ êúì èçó-÷àâàíå íà õèìè÷íèòå ïðîöåñè è ÿâëåíèÿ íà ìî-ëåêóëíî íèâî è áúðçî ñå ïðèñúåäèíÿâà êàòî êðú-æî÷íèê êúì Ëàáîðàòîðèÿòà ïî êâàíòîâà è èç÷èñ-ëèòåëíà õèìèÿ. Ïîñòèãíàòèòå îò íåÿ îòëè÷íè ðå-çóëòàòè íà èçïèòèòå è íàó÷íîèçñëåäîâàòåëñêàòàïðàêòèêà é äàâàò âúçìîæíîñò äà ðåàëèçèðà ìà-ãèñòúðñêàòà ñè ïðîãðàìà ïî èíäèâèäóàëåí ïëàííà îáó÷åíèå è â ñúêðàòåíè ñðîêîâå. Â òîçè ïåðè-îä ã-öà Ðîìàíîâà âîäè óïðàæíåíèÿ ïî äèñöèï-ëèíèòå: „Ñòðîåæ íà âåùåñòâîòî”; „Ìîëåêóëåíäèçàéí”; „Ôèçèêîõèìèÿ”. Ñïåöèàëèçèðà â ÌàêñÏëàíê Èíñòèòóòà ïî ïîëèìåðè â Ìàéö, Ãåðìà-íèÿ è ñàìî çà äâå ãîäèíè òàì ïðàâè äâå ïóáëèêà-öèè â ðåíîìèðàíè íàó÷íè ñïèñàíèÿ è ó÷àñòâà ñäîêëàäè â 7 íàó÷íè ôîðóìè. Îò 2007 ã. ÞëèÿÐîìàíîâà å çà÷èñëåíà íà ðåäîâíà äîêòîðàíòóðàâ ÑÓ „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè”. Ïå÷åëè êîíêóðñ è ñòè-ïåíäèÿ íà ôðåíñêîòî ïðàâèòåëñòâî çà ñúâìåñòíîòðèãîäèøíî îáó÷åíèå ñ ó÷àñòèåòî íà åêñïåðè-



ìåíòàëíà ëàáîðàòîðèÿ íà CNRS, áàçèðàíà â Ìè-ëþç, Ôðàíöèÿ. Àêòèâíèÿò é ïðèíîñ â èçñëåäîâà-òåëñêèòå åêñïåðèìåíòè è äèñêóñèè å ìàòåðèàëè-çèðàí â ñèãíàëíà ïóáëèêàöèÿ â „MacromolecularRapid Communication” è ðåãèñòðàöèÿ íà ïàòåíò.Óïîðèòîñòòà è ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà Þ. Ðîìà-íîâà âîäÿò äî âêëþ÷âàíåòî é â ðåäèöà íàó÷íè ïðî-åêòè: 6 íàöèîíàëíè ïðîåêòà ñ ìåæäóíàðîäíî ó÷àñ-òèå, 4 óíèâåðñèòåòñêè ïðîåêòà è èìà îùå îäîá-ðåíè ïðîåêòè çà êðàòêîñðî÷íà íàó÷íà ðàçðàáîòêàîò ìëàä ó÷åí ïî DAAD è ïî COST.

Äîêòîðàíòñêèÿò é ïðîåêò „Òåîðåòè÷íà èäåíòè-ôèêàöèÿ íà ñïèíîâèòå ñúñòîÿíèÿ íà ïðîâîäÿù ïî-ëèàíèëèí (ÏÀÍÈ) – äóàëèçúì ïîëàðîíè-áèïîëà-ðîíè” çà 2009 ã. å ñïåöèàëíî îòëè÷åí êàòî íàé-äîáðå ðåàëèçèðàí çà Õèìè÷åñêèÿ ôàêóëòåò íà ÑÓ„Ñâ. Êë. Îõðèäñêè”. Þëèÿ Ðîìàíîâà èìà 8 íà-ó÷íè ïóáëèêàöèè. Ó÷àñòâàëà å ñ äîêëàäè è ïîñ-òåðíè ïðåçåíòàöèè â 9 íàöèîíàëíè è ìåæäóíàðîä-íè íàó÷íè ôîðóìè â Ñîôèÿ, Âàðíà, Ëîçàíà,Ìàéíö, Ëèîí, Ìþëóç è Øåôèéëä.

Þëèÿ Ðîìàíîâà ïîëó÷àâà ñúâìåñòíàòà íàãðà-äà íà ôîíäàöèÿ „Åâðèêà” è Ñúþçúò íà ó÷åíèòå âÁúëãàðèÿ çà îòëè÷íàòà çàùèòà íà äèñåðòàöèîíåíòðóä íà òåìà „Âëèÿíèå íà ñðåäàòà âúðõó ãåîìåò-ðèÿòà, åëåêòðîííàòà ñòðóêòóðà è ìàãíèòíèòå ñâîé-ñòâà íà ïîëèàíèëèí”, çà êîåòî é å ïðèñúäåíà îá-ðàçîâàòåëíà è íàó÷íà ñòåïåí „Äîêòîð”.

Îáåêòúò íà èçñëåäâàíå â äèñåðòàöèÿòà ñà ïðî-âîäÿùèòå ïîëèìåðè è â ÷àñòíîñò, åäèí îò íàé-îáåùàâàùèòå ïðåäñòàâèòåëè íà òîçè êëàñ ìàòå-ðèàëè – ïîëèàíèëèíà. Ïðîâåäåíè ñà êâàíòîâî-õèìè÷íè è åêñïåðèìåíòàëíè èçñëåäâàíèÿ ñ öåëèçÿñíÿâàíå íà âçàèìîäåéñòâèåòî ìåæäó ïðîâî-äÿùàòà ôîðìà íà ïîëèàíèëèíà è îáêðúæàâàùà-òà ñðåäà – ðàçòâîðèòåë è äîïàíò. Íà áàçàòà íàïîëó÷åíèòå ðåçóëòàòè è òÿõíàòà èíòåðïðåòàöèÿñà ôîðìóëèðàíè îáùî 5 ïðèíîñà, êëàñèôèöèðà-íè â äâå êàòåãîðèè – ìåòîäîëîãè÷íè è íàó÷íî-ïðèëîæíè. Â äèñåðòàöèÿòà çà ïúðâè ïúò å èçñëåä-âàíî è äåìîíñòðèðàíî, ÷å íà íèâî ïîëèàíèëèí-äîïàíò ðàçëè÷íèòå ïî õèìè÷íà ñòðóêòóðà ïðî-òîíèðàùè àãåíòè ñå õàðàêòåðèçèðàò ñ åäèí è ñúùäîòèðàù åôåêò è íå ïîâëèÿâàò îòíîñèòåëíàòàñòàáèëíîñò íà ïîëó÷åíèòå ïîëàðîííè è áèïîëà-ðîííè äåôåêòè. Èçòúêíàòî å, ÷å ïîëÿðíîñòòà íàñðåäàòà å ôàêòîð, ÷ðåç êîéòî ìîæå äà ñå ïîâëèÿåíà ñòàáèëíîñòòà íà ðàçëè÷íèòå äîòèðàíè ôîðìèíà åìåðàëäèíîâàòà ñîë è îïòè÷íèòå èì õàðàêòå-ðèñòèêè. Þëèÿ Ðîìàíîâà óñïÿ äà ðàçðàáîòè óñ-ïåøåí ïîäõîä çà êîíòðîë âúðõó íàäìîëåêóëíà îð-ãàíèçàöèÿ íà åìåðàëäèíîâàòà ñîë ÷ðåç öåëåíà-ñî÷åíîòî ïîâëèÿâàíå íà íàòèâíàòà âîäíà ñòðóê-òóðà â õîäà íà ñèíòåçà, êîåòî îñòàâÿ òðàåí îòïå-÷àòúê â õàðàêòåðèñòèêèòå è ñâîéñòâàòà íà ïðî-âîäÿùèÿ ïîëèìåð. Èçïîëçâàéêè åäèíñòâåíî ñâîé-ñòâàòà íà ðåàêöèîííàòà ñðåäà, çà ïúðâè ïúò ñàïîëó÷åíè âèñîêîêðèñòàëíè è âèñîêîîðèåíòèðà-

íè ïîëèàíèëèíîâè ôèëìè äèðåêòíî ñëåä ñóøåíåè áåç ïîñò-ñèíòåòè÷íà îáðàáîòêà íà ïðîáèòå. Òî-çè ïðèíîñ å çàëîæåí â îñíîâàòà íà ðåãèñòðàöèÿ-òà íà ïàòåíò.

Íàãðàäàòà íà ôîíäàöèÿ „Åâðèêà” çà „ÌËÀÄÈÇÎÁÐÅÒÀÒÅË” íà 2011 ã. íå áå ïðèñúäåíà. Çàîòëè÷íî ïðåäñòàâÿíå â êîíêóðñà ñ ïî÷åòåí äèï-ëîì áÿõà íàãðàäåíè: Ðàéíà Ãåîðãèåâà Ìëàäåí-÷åâà, Ìàðòèí Äèìèòðîâ Äèìèòðîâ è ÒåîäîðàÑòåôêîâà Ñòîé÷åâà.

Ëàóðåàòúò â êîíêóðñà çà „ÌËÀÄ ÌÅÍÈ-ÄÆÚÐ” å ÏÅÒÚÐ ÂÀËÅÍÒÈÍÎÂ ÄÎÍ×ÅÂ.

Ïåòúð Äîí÷åâ ñå å äèïëîìèðàë â Óíèâåðñèòå-òà çà íàöèîíàëíî è ñâåòîâíî ñòîïàíñòâî êàòî áà-êàëàâúð ïî ôèíàíñè ïðåç 2006 ã. Ñïåöèàëèçèðàëå â Àìñòåðäàì, Õîëàíäèÿ, êúäåòî ïðèäîáèâà íè-âî íà êâàëèôèêàöèÿ çà ìåíèäæìúíò íà òúðãîâ-ñêè öåíòúð, à ïðåç 2010 ã. ïîëó÷àâà ñïåöèàëíîñò„Ðàçâèòèå íà òúðãîâñêè öåíòúð” îò Ìåæäóíàðîä-íèÿ ñúâåò íà òúðãîâñêèòå öåíòðîâå.

Ñâîåòî ïðîôåñèîíàëíî ðàçâèòèå Ï. Äîí÷åâçàïî÷âà â ìåæäóíàðîäíàòà êîìïàíèÿ Colliers In-ternational êàòî êîíñóëòàíò ïî ïðîåêòèòå BusinessPark Sofia, Mall Sofia è ìíîãî äðóãè. Ïðåç 2008ã. ñòàâà ìåíèäæúð „Ìàðêåòèíã è áèçíåñ ðàçâè-òèå” â RESB, à ïðåç äåêåìâðè 2009 ã. å íàçíà÷åíçà îïåðàòèâåí äèðåêòîð íà êîìïàíèÿòà, êîÿòî ñåóòâúðæäàâà êàòî íàé-ãîëåìèÿ èíâåñòèòîð â òúð-ãîâñêè öåíòðîâå â Áúëãàðèÿ ñ ïðîåêòèòå MallSofia, Mall Plovdiv è Mall Rousse. Ïðåç þëè 2011ã. Ïåòúð Äîí÷åâ å óòâúðäåí çà èçïúëíèòåëåí äè-ðåêòîð íà RESB.

Ïðåç 2011 ã. Ïåòúð Äîí÷åâ óñïÿâà óñïåøíîäà èçãðàäè è ïîääúðæà îïåðàòèâåí åêèï â Ñî-ôèÿ è â Ðóñå è äà îñèãóðè ïðîôåñèîíàëíî, óñ-òîé÷èâî è ðàçâèâàùî ñå óïðàâëåíèå íà òúðãîâ-ñêèòå öåíòðîâå; äà òúðñè íîâè âúçìîæíîñòè çàðàçâèòèå íà RESB è ðàçøèðÿâàíå íà èíâåñòèöè-èòå â Áúëãàðèÿ. ×ðåç ìíîãî òðóäíè ïðåãîâîðè,èçèñêâàùè ãúâêàâîñò è áúðçà ðåàêöèÿ, ÏåòúðÄîí÷åâ óñïÿâà äà ñêëþ÷è äîãîâîðè ñ ãîëåìè íà-åìàòåëè – êîìïàíèè ãèãàíòè. Ïàðòíüîðèòå è êîí-òðàãåíòèòå íà Ïåòúð Äîí÷åâ ãî ïðåäñòàâÿò êàòîìåíèäæúð, óìååù äà ðúêîâîäè õîðà, äà ãè îöå-íÿâà è äà äàâà ÿñíè ïîñëàíèÿ è çàäà÷è. Çà òÿõòîé å ÿðúê ïðåäñòàâèòåë íà íîâîòî áèçíåñ ïîêî-ëåíèå, êàòî ÷îâåê, çà êîãîòî ïðîçðà÷íîñòòà å ôèð-ìåíà è ëè÷íà ôèëîñîôèÿ.

Ôèëîñîôèÿòà íà RESB è íà íåéíèÿ èçïúë-íèòåëåí äèðåêòîð Ïåòúð Äîí÷åâ å ñâúðçàíà ñïîñòîÿííà îòãîâîðíîñò êúì ðàçâèòèåòî íà ñëó-æèòåëèòå. Ïåòúð Äîí÷åâ å ìëàäèÿò ìåíèäæúð,êîéòî òðàéíî óñïÿâà äà ÷åðïè íàé-äîáðîòî îò ÷óæ-äèÿ îïèò, äà ãî ðàçâèå è äà ãî èçïîëçâà ïî ïðåä-íàçíà÷åíèå. Òîé èìà óìåíèÿòà è êà÷åñòâàòà äàðúêîâîäè ñâîÿòà êîìïàíèÿ è ñòîè àâòîðèòåòíî è



êîìïåòåíòíî íà ñâîåòî ïðîôåñèîíàëíî ïîïðèùå.Çà îòëè÷íî ïðåäñòàâÿíå â êîíêóðñà Õðèñòè-

íà Õðèñòîâà Äèìèòðîâà – óïðàâèòåë íà ÅÒ„Áèçíåñ èíîâàöèè – Õðèñòèíà Äèìèòðîâà”, áå-øå íàãðàäåíà ñ ïî÷åòåí äèïëîì.

Íàãðàäàòà çà „ÌËÀÄ ÔÅÐÌÅÐ” íà ôîí-äàöèÿ „Åâðèêà” çà 2011 ã. ïîëó÷è áàêàëàâúðúòíà Àãðàðíèÿ óíèâåðñèòåò – Ïëîâäèâ ïî ñïåöè-àëíîñò „Àãðàðíî èíæåíåðñòâî”, ÍÅÄßËÊÎÑÒÀÍÈÌÈÐÎÂ ÑÒÀÒÅÂ.

Ïðîèçâîäñòâåíàòà ìó áàçà ñå íàìèðà âçåìëèùåòî íà ñåëî Ïîïãðèãîðîâî, êúäåòî îáðà-áîòâà îáùî 4250 äêà, îò êîèòî 700 äêà ñîáñòâå-íà çåìÿ, à äðóãàòà å ïîä äúëãîñðî÷íà àðåíäà.Ôèðìàòà íà Íåäÿëêî Ñòàòåâ ðàçïîëàãà ñ íàé-íî-âàòà è ìîäåðíà çåìåäåëñêà òåõíèêà çà öÿëîñòåíòåõíîëîãè÷åí ïðîöåñ. Ìåõàíèçàöèÿòà ìó å âèñî-êîïðîèçâîäèòåëíà, èêîíîìè÷íà è åêîëîãè÷íà.

Ñòîïàíñòâîòî íà Íåäÿëêî Ñòàòåâ ðàçïîëàãà ñìîäåðíà ñåëñêîñòîïàíñêà òåõíèêà, êîÿòî êàêòî èîñòàíàëîòî îáîðóäâàíå íà ñòîïàíñòâîòî, ñà çà-êóïåíè ñúñ ñîáñòâåíè ñðåäñòâà è ÷ðåç óñïåøíîðåàëèçèðàíå íà ïðîåêòè ïî åâðîïåéñêèòå ïðîã-ðàìè çà ðàçâèòèå íà ñåëñêîñòîïàíñêèòå ðàéîíè.Çà ïîñòèãàíåòî íà ïî-âèñîêè äîáèâè è èêîíîìè-÷åñêè ðåçóëòàòè å âíåäðåíà GPS ñèñòåìà çà êîí-òðîë íà èçâúðøåíàòà ðàáîòà è âå÷å äåéñòâà ïðå-öèçíà GPS òåõíîëîãèÿ çà òîðîâíàñÿíå, ñåèòáà è

ïî÷âîîáðàáîòêà. Èçãðàäåíà å ìîäåðíà è ôóíêöè-îíàëíà ñêëàäîâà áàçà. Ôèðìàòà íà Íåäÿëêî Ñòà-òåâ å ïðåäñòàâèòåë íà åäíè îò íàé-ìîäåðíèòå òðàê-òîðè „Ùàåð”, ïëóãîâå çà îáðàáîòêà íà çåìÿòà„Vogel-Noot”, íåìñêè ðåìàðêåòà è öèñòåðíè è äðó-ãà ñúâðåìåííà òåõíèêà. Ïî òåìïîâå íà ðúñò íàïðîäàæáè òÿ å íà åäíî îò ïúðâèòå ìåñòà â Áúëãà-ðèÿ. Íåäÿëêî Ñòàòåâ ðåàëèçèðà ïðîèçâåäåíîòîçúðíî íà ìåñòíèÿ è íà ìåæäóíàðîäíèÿ ïàçàð ÷ðåçäîêàçàíè êîìïàíèè . Òîé å àêòèâåí ó÷àñòíèê âðåäèöà ñðåùè çà îáìÿíà íà îïèò ñ ôåðìåðè îòñòðàíàòà è ÷óæáèíà. Ñú÷åòàâà íàòðóïàíèòå äîáðèòåîðåòè÷íè çíàíèÿ ñ ïðîôåñèîíàëíèÿ îïèò îò äî-ñåãàøíàòà äåéíîñò. Ïîäãîòâèë å íîâè ïðîåêòè, ñêîèòî ùå êàíäèäàòñòâà çà ôèíàíñèðàíå íà íîâèíåñòàíäàðòíè ñåëñêîñòîïàíñêè ïðîèçâîäñòâà.

Â êîíêóðñà çà ìëàäèòå ôåðìåðè ñ äèïëîìçà îòëè÷íî ïðåäñòàâÿíå áå íàãðàäåí ï÷åëàðÿò èçåìåäåëñêè ïðîèçâîäèòåë îò Ïëåâåí Òåîäîð Ðó-ìåíîâ Áàëèíñêè.

Âúïðåêè òðóäíàòà 2011 ã. ôîíäàöèÿ „Åâðè-êà” íå èçíåâåðè íà òðàäèöèÿòà äà îòêðèâà, ïîä-êðåïÿ è ïîêàçâà íà îáùåñòâåíîñòòà òàëàíòëèâè-òå è óñïåøíè ìëàäè õîðà íà Áúëãàðèÿ. Òÿõíàòàïî-íàòàòúøíà óñïåøíà ïðîôåñèîíàëíà ðåàëèçà-öèÿ å íàé-ãîëÿìàòà íàãðàäà çà ìàëêèÿ êîëåêòèâíà ôîíäàöèÿòà, êîéòî ðàáîòè íåóìîðíî çà îñú-ùåñòâÿâàíå íà öåëèòå é ñ íåñåêâàù åíòóñèàçúìïîâå÷å îò äâå äåñåòèëåòèÿ.

AËÃÎÐÈÒÚÌ È ÑÎÔÒÓÅÐ ÇÀ ÐÀÇ×ÈÒÀÍÅ ÍÀÇÀÏÈÑ ÎÒ ÁÎÐÄÍÈÒÅ ÑÐÅÄÑÒÂÀ ÇÀ ÎÁÅÊÒÈÂÅÍ

ÊÎÍÒÐÎË ÍÀ ÑÀÌÎËÅÒ*

Èíæ. Èâàí Ìîíîâ,èíæåíåð ïî åëåêòðîííî îáîðóäâàíå â

àâèàöèîííàòà òåõíèêà âLufthansa Technik Sofia,

Èâàéëî Äèìîâ,ïðèëîæåí ïðîãðàìèñò â IGSoft

* Ïðîåêòúò „Ñîôòóåð çà ðàç÷èòàíå è àíàëèç íà ïîëåòíè ïàðàìåòðè“ ñïå÷åëâà ïúðâî ìÿñòî â êîíêóðñà “YES” êúìÅâðîïåéñêà íîù íà ó÷åíèòå ‘2011 – ãð. Áóðãàñ, ïðîåêò RECSES íà 7 Ðàìêîâà ïðîãðàìà íà ÅÑ çà íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ èòåõíîëîãè÷íî ðàçâèòèå.

ÂúâåäåíèåÀâèàöèîííàòà äåéíîñò ñå ðàçâèâà ïîñòîÿííî

âúâ âñè÷êè ñôåðè, ñâúðçàíè ñ íåÿ – êîíñòðóèðà-íåòî, ïðîèçâîäñòâîòî, åêñïëîàòàöèÿòà è ïîä-äðúæêàòà íà âúçäóõîïëàâàòåëíèòå ñðåäñòâà (ÂÑ).Íåïðåêúñíàòî ñå óâåëè÷àâà áðîÿò íà ïðåâîçåíè-òå ïúòíèöè ïî âúçäóõ.

Êàêòî âñÿêà äåéíîñò, ñâúðçàíà ñ ÷îâåêà – âàâèàöèÿòà ñå äîïóñêàò ãðåøêè, èìà ïðîïóñêè, êî-èòî ìîãàò äà äîâåäàò äî àâèàöèîííî ïðîèçøåñ-òâèå.

Âñÿêà îñîáåíà ñèòóàöèÿ òðÿáâà äà áúäå îá-ñòîéíî ðàçñëåäâàíà, çà äà ñå îòêðèÿò è îáÿñíÿòïðè÷èíèòå, ôàêòîðèòå è ñúáèòèÿòà, äîâåëè äî íåÿ.

Òåçè ðàçñëåäâàíèÿ çàâúðøâàò ñ äîêëàäè, êîèòîñà îñíîâà íà ïðîãðàìè çà ïðåäîòâðàòÿâàíå íà áú-äåùè ïðîèçøåñòâèÿ. [1]

Ïúðâàòà íàé-âàæíà ñòúïêà ïðè òàêîâà ðàçñëåä-âàíå å îòêðèâàíåòî íà áîðäíèòå ñðåäñòâà çà îáåê-



Ôèãóðà 1. Áîðäåí ðåãèñòðàòîð íà ïîëåòíè ïàðàìåòðè (ò.íàð. „÷åðíà êóòèÿ“)

òèâåí êîíòðîë íà áîðäà íà ÂÑ – òîâà ñà ò.íàð.„÷åðíè êóòèè” (Ôèãóðà 1), êîèòî ñúõðàíÿâàò çà-ïèñèòå íà ïîëåòíèòå ïàðàìåòðè âúðõó çàùèòåí îòâúíøíè âëèÿíèÿ íîñèòåë. Íà áîðäà èìà 2 òàêèâàáëîêà – ðåãèñòðàòîð íà ïîëåòíè ïàðàìåòðè - FDR(Flight Data Recorder), êîéòî ñúõðàíÿâà ãîëÿìáðîé ïîëåòíè ïàðàìåòðè è ñúñòîÿíèåòî íà ñèñòå-ìèòå íà ÂÑ çà ïîñëåäíèòå 25 ÷àñà, è CVR (Cock-pit Voice Recorder), êîéòî çàïèñâà ïîñ-ëåäíèòå 2 ÷àñà ðàçãîâîðè è çâóöè â ïè-ëîòñêàòà êàáèíà è ïðîâåäåíèòå ðàçãîâî-ðè, ïî êîìóíèêàöèîííèòå ñðåäñòâà, ñúñçåìÿòà.

Êîìïþòðèòå, êîèòî îòãîâàðÿò çà òîâà,âçåìàò äàííèòå îò äàò÷èöèòå, ðàçïîëîæå-íè íà ÂÑ, áîðäíèòå êîìïþòðè è äðóãè èí-ñòðóìåíòè, ñëåä êîåòî ãè ïðåõâúðëÿò íàDFDR (Digital Flight Data Recorder).Âðúçêàòà ìåæäó òÿõ å öèôðîâà øèíà çàñåðèéíà êîìóíèêàöèÿ, êîÿòî èçïîëçâàñïåöèàëåí ïðîòîêîë çà ïðåíîñ íà äàííè(ARINC 573 èëè ïî-ñúâðåìåííèÿò ARINC717). [2]

Ìèíèìàëíèÿò áðîé ïàðàìåòðè è âðå-ìåòðàåíåòî, çà êîåòî òðÿáâà äà áúäå îñè-ãóðåí çàïèñúò, ñà ðåãëàìåíòèðàíè â ìåæ-äóíàðîäíîòî çàêîíîäàòåëñòâî: ICAO An-nex 6, JAR OPS1 è äð.

Ñëåä ñâàëÿíåòî íà çàïèñèòå îò çàùè-òåíèòå íîñèòåëè å íåîáõîäèì àëãîðèòúì,êîéòî äà äåêîäèðà ïîñëåäîâàòåëíîñòèòå îòíóëè è åäèíèöè â äâîè÷íèòå ôàéëîâå, çàäà ìîæå òåçè äàííè äà áúäàò ïðåâúðíàòèâúâ âèä, ðàçáèðàåì çà ÷îâåêà. Èçâëå÷å-íàòà èíôîðìàöèÿ ñå íàñëàãâà â ãðàôèêèíà îáùè âðåìåâè îñè è äàííèòå âå÷å ìî-

ãàò äà áúäàò ïîäëîæåíè íà àíàëèç îò åêñïåðòèòå.[3]

ÀëãîðèòúìÐàçðàáîòåíèÿò àëãîðèòúì èìà çà öåë ðàç÷èòà-

íåòî íà òàêèâà çàïèñè âúâ âèä íà äâîè÷íè ôàé-ëîâå (Ôèãóðà 2) è ïðåäñòàâÿíåòî íà äåêîäèðàíà-òà èíôîðìàöèÿ âúâ âúçïðèåì÷èâ çà ÷îâåêà âèä –

Ôèãóðà 2. Ñúäúðæàíèå íà äâîé÷åí ôàéë ñúñ çàïèñàíè ïîëåò-íè ïàðàìåòðè (ôðàãìåíò)



öèôðè, ìåðíè åäèíèöè, ãðàôèêè (Ôèãóðà 3).

Ñõåìàòà çà çàïèñ íà äàííè (Data Frame Lay-out) çàâèñè îò òèïà íà çàïèñâàùèòå ñèñòåìè. Âíåÿ ñå îïèñâàò:

– ïðîãðàìíèÿò ìåòîä, èçïîëçâàí îò ñèñ-òåìèòå çà èçâëè÷àíå íà äàííè – ïîçèöèÿíà ïàðàìåòðèòå, áðîÿò áèòîâå, èçïîëçâà-íè çà êîäèðàíå íà òåçè ïàðàìåòðè, âèä èìåòîä íà êîäèðàíå);

– ôóíêöèèòå, èçïîëçâàíè çà ïðåâðúùàíåíà çàïèñàíàòà ñòîéíîñò êúì èñòèíñêàòàôèçè÷íà ñòîéíîñò íà ïàðàìåòðèòå.

Èíôîðìàöèÿòà çà çàïèñâàíèòå ïîëåòíè ïàðà-ìåòðè å ïðåäâàðèòåëíî âêàðàíà â áàçà äàííè.

Ïàðàìåòðèòå ñå çàïèñâàò â ò.íàð. „ðàìêà” (DataFrame) (Ôèãóðà 4). Çà òàçè ðàìêà âàæàò ñëåäíè-òå ïðàâèëà:

– Åäíà ðàìêà ñúäúðæà â ñåáå ñè ÷åòèðè„ïîä-ðàìêè” (Sub-Frames).

– Âñÿêà ïîäðàìêà ñúäúðæà 64 äóìè, âñÿ-êà îò êîèòî ñå ñúñòîè îò 12 áèòà.

Ðàìêàòà ñå ïîâòàðÿ íà âñåêè ÷åòèðè ñåêóíäèñ íîìèíàëíà ñêîðîñò 768 áèòà çà ñåêóíäà (bps)(64 äóìè õ 12 áèòà (wps)).

Âúçìîæíè ñà è ïî-áúðçè èçõîäíè ñêîðîñòè:2õ (128 wps), 4õ (256 wps) è 8õ (512 wps).

– Íà âñÿêà ñåêóíäà èìà ïî åäíà ïîä-ðàì-êà. Âðåìåâèÿò òîëåðàíñ å 0,1 %.

– Ïîäðàìêèòå ñå íîìåðèðàò îò 1 äî 4 îòíà÷àëîòî íà âñÿêà ðàìêà.

– Áèòîâåòå ñå íîìåðèðàò îò 1 äî 12 îò íà-÷àëîòî íà âñÿêà äóìà.

Áèò 1 å íàé-ìëàäøèÿò (LSB) è ñå ïðåäàâà ïúð-âè.

Áèò 12 å íàé-ñòàðøèÿò (MSB) è ñå ïðåäàâà ïîñ-ëåäåí.

– Ïúðâàòà äóìà îò âñÿêà ïîäðàìêà ñëóæèçà ñèíõðîíèçàöèÿ.

Â ðåàëèçàöèÿòà ñà èçïîëçâàíè òåõíîëîãèè îòïîñëåäíî ïîêîëåíèå, êàêòî è òåõíèêè çà îïòè-ìèçàöèÿ è íàìàëÿâàíå íà âðåìåòî çà èçïúëíåíèå,êàêòî è çà óâåëè÷àâàíå íà íàäåæäíîñòòà ïðè ðà-áîòà.

Â ïðîöåñà íà ðàç÷èòàíå íà çàïèñà (çà âñÿêàäóìà), îò òàáëèöà â áàçàòà äàííè ñå ÷åòå èíôîð-ìàöèÿòà çà ñúîòâåòíèÿ ïàðàìåòúð è äàííèòå ñåçàïèñâàò â îòäåëíà òàáëèöà çà ñúõðàíåíèå íà ðå-çóëòàòèòå.

Óñëîâíî àëãîðèòúìúò çà ðàç÷èòàíå íà äâîè÷-íèÿ ôàéë îò DFDR (Ôèãóðà 5) ìîæå äà áúäå ðàç-äåëåí íà 3 ÷àñòè: ïðî÷èòàíå íà äóìà, àíàëèç íàäàííèòå è çàïèñâàíå íà ðåçóëòàòà.

Ôèãóðà 3. Ãðàôèêè ñ ðàç÷åòåíè ïàðàìåòðè



ÏðèëîæåíèåÐàçðàáîòåíèÿò àëãîðèòúì âå÷å e âúâåäåí â ñïå-

öèàëíî ðàçðàáîòåí ñîôòóåð, êîéòî ìîæå äà áúäåèçïîëçâàí êàêòî îò âëàñòèòå çà ðàçñëåäâàíå íààâèàöèîííè ïðîèçøåñòâèÿ, òàêà è îò àâèàöèîí-íèòå îïåðàòîðè çà ïåðèîäè÷åí àíàëèç è êîíòðîëïî åêñïëîàòàöèÿòà íà òåõíèêàòà.

Ñ ðàçâèòèåòî íà òåõíèêàòà òîçè ïðîöåñ âå÷å åèêîíîìè÷åñêè äîñòúïåí è çà îïåðàòîðèòå, ò.å. âúç-ìîæíî å ñâàëÿíåòî íà äàííè îò ÷åðíèòå êóòèè èáåç äà ñà âúçíèêíàëè îïàñíè ñèòóàöèè, êîèòî äàáúäàò ðàçñëåäâàíè îò âëàñòèòå.

×ðåç ïåðèîäè÷íè àíàëèçè íà òåçè äàííè ìî-æå äà ñå ñëåäè ñúñòîÿíèåòî íà íÿêîè êîìïîíåí-òè è çà âåðîÿòíè îòêàçè íà òåõíèêàòà (ò.íàð. FlightData Monitoring) – íàïðèìåð ÷ðåç ñëåäåíå íà âèá-ðàöèèòå íà äâèãàòåëÿ ìîæå äà ñå ñúäè çà íåãîâî-òî ñúñòîÿíèå (Ôèãóðà 6).

Ñúçäàâàò ñå î÷àêâàíèÿ (trends), êîèòî öåëÿòïîääúðæàíå íà âèñîêî íèâî íà áåçîïàñíîñò è íà-äåæäíîñò íà àâèàöèîííàòà òåõíèêà è íàìàëÿâà-íå íà åêñïëîàòàöèîííèòå ðàçõîäè. Ñëåäè ñå äà-ëè ëåòàòåëíèÿò åêèïàæ ñïàçâà ðåãëàìåíòèòå ïîïèëîòèðàíå íà ÂÑ - äà íÿìà ïðåòîâàðâàíèÿ èç-âúí ðàçðåøåíèòå îò ïðîèçâîäèòåëÿ ãðàíèöè, êîè-òî îêàçâàò íåáëàãîïðèÿòíî âëèÿíèå âúðõó ïúòíè-öèòå èëè êîíñòðóêöèÿòà, êîåòî âîäè äî óâåëè÷à-âàíå íà âåðîÿòíîñòòà çà ïîâðåäà èëè îòêàç è ñåíàðóøàâà ðåïóòàöèÿòà íà îïåðàòîðà.

Ïðåäâèäåíà å ïîääðúæêà íà ìíîæåñòâî êîí-ôèãóðàöèè (òèï ñàìîëåò è âàëèäíèòå çà íåãî îñî-áåíîñòè ïðè çàïèñà íà ïàðàìåòðèòå – îïðåäåëå-íè îò ïðîèçâîäèòåëÿ è òèïà íà áëîêà çà óïðàâëå-íèå è áðîÿ äóìè â ìèíóòà, êîèòî ñå çàïèñâàò).

Ãúâêàâîñòòà, èçïîëçâàíà ïðè ðàçðàáîòâàíåòî

Ôèãóðà 4. Ôîðìàò çà çàïèñ íà äàííè (ARINC 717)

Ôèãóðà 5. Àëãîðèòúì çà ðàç÷èòàíå íà çàïèñ îò DFDR



é, äàâà âúçìîæíîñò çà äîáàâÿíå íà íîâè òèïîâåñàìîëåòè, äîáàâÿíå è ïðîìÿíà íà êîíôèãóðàöèèè ðåàëèçèðàíå íà çàäúëæèòåëíèòå âúçìîæíîñòèçà ñúõðàíåíèå íà ïîëó÷åíèòå ðåçóëòàòè.

Ðàçðàáîòåíèÿò àëãîðèòúì ïîçâîëÿâà ïðî÷èòàíåíà äóìè îò çàïèñà, àíàëèç è çàïàçâàíå íà ðåçóëòà-òèòå, êàêòî â ãðàôè÷åí, òàêà è â òåêñòîâ ôîðìàò âñúîòâåòñòâèå ñ èçèñêâàíèÿòà è îñîáåíîñòèòå íàïðîèçâîäèòåëÿ íà ðàçãëåäàíèÿ òèï ÂÑ. Òîâà ïîç-âîëÿâà èíòåãðèðàíåòî íà ïðîãðàìàòà ñ äðóãè ïðîã-ðàìè çà ðàç÷èòàíå èëè ñèìóëàòîðè, êîèòî äà âèçó-àëèçèðàò ðàç÷åòåíèòå äàííè (Ôèãóðà 7).

Ðàçðàáîòåíèÿò ñîôòóåð âå÷å å èçïîëçâàí çàðàç÷èòàíå íà ðåàëíè çàïèñè íà ïîëåòíè äàííè èïîñëåäâàù àíàëèç ñ öåë îòêðèâàíå íà ïðè÷èíè-òå, äîâåëè äî ñúîòâåòíèòå íåèçïðàâíîñòè è îòêà-çè.

Çàêëþ÷åíèåÍåîáõîäèìîñòòà îò çàïèñâàíåòî íà ìíîæåñòâî

ïàðàìåòðè ïî âðåìå íà ïîëåò å áåçñïîðíà îò ãëåä-íà òî÷êà íà áåçîïàñíîñòòà. Áëàãîäàðåíèå íà ïðî-

Ôèãóðà 6 – Åêðàí îò ñîôòóåðà, âèçóàëèçèðàù ÷àñò îò ïàðàìåòðèòå ñëåä ðàç÷èòàíåòî èì

âåäåíè ðàçñëåäâàíèÿ ïðåç ãîäèíèòå è ðàç÷èòàíåíà òàêèâà çàïèñè àâèàöèÿòà è ëèöàòà, ñâúðçàíè ñíåÿ, íåïðåêúñíàòî ñå ñòðåìÿò êúì çàäúðæàíå íàåäèí âèñîê ïðàã íà áåçîïàñíîñò íà ïîëåòèòå. Íå-äîïóñêàíåòî íà ïîâòîðåíèå íà åäíè è ñúùè ãðåø-êè îò ñòðàíà íà àâèàöèîííèÿ ïåðñîíàë å æèçíåíîâàæíà.

Áëàãîäàðåíèå íà èêîíîìè÷åñêèòå ïîëçè, êî-èòî ñå ïðåäîñòàâÿò ñ ïðåâàíòèâíîòî ñúáèðàíå èðàç÷èòàíå íà òàêèâà çàïèñè, å âúçìîæíî ïîâè-øàâàíåòî íà êîìôîðòà, èíâåñòèðàíåòî íà ïàðè âìîäåðíèçàöèè è ñå óâåëè÷àâà äîñòúïíîñòòà äîíîâè òåõíîëîãèè, êàêòî è óâåëè÷àâàíå íà âðåìå-òî íà åêñïëîàòàöèÿ íà äàäåíî ÂÑ.

Òåçè ôàêòîðè â äúëãîñðî÷åí ïëàí âëèÿÿò îñî-áåíî ñèëíî íà àâèàöèîííèòå îïåðàòîðè.

Ëèòåðàòóðà1. Flight Data Recorder Handbook for Aviation Ac-

cident Investigations. NTSB, December 2000.2. ARINC Protocol Summary. Alta Data Technolo-

gies LLC.3. BEA FDR Read-out Study. May 2005.



ALGORITHM AND SOFTWARE FOR READOUT OF RECORDING FROM AN AIRCRAFT’SFLIGHT DATA RECORDER

Ivan Monov, Ivailo Dimov

Abstract

The article presents the created algorithm and its implementation in the developed software for readoutof flight data parameters stored in binary file, downloaded from the airplane’s flight data recorder (socalled “black box”).

The basic concept and the structure of the algorithm are given with explanation and figures. Thefunctionality of the developed software is described with some arguments and example screenshots.

The necessity of readout and analysis of the flight data parameters either by the aviation authorities incase of an accident, or by the airline carriers, for their flight data monitoring program was outlined. Theestimated useful effects consists of improving and keeping high the aviation flight safety level and lowerthe aircraft maintenance costs.

Keywords: algorithm, software, flight data parameters, aircraft, flight data recorder.

Ôèãóðà 7 – Âèçóàëèçèðàíå íà ïîëåòà



ÌËÀÄÈßÒ ÑÏÅÖÈÀËÈÑÒ ÍÀ ÁÚÄÅÙÅÒÎÐîêñàíà Ìèí÷åâà* – ñòóäåíòêà,

Ìåäèöèíñêè óíèâåðñèòåò – Ñîôèÿ

* Íîñèòåë íà ñòèïåíäèÿòà íà ôîíäàöèÿ „Åâðèêà” çà ïîñòèæåíèÿ â îâëàäÿâàíåòî íà çíàíèÿ â ìåäèöèíàòà è áèîëîãèÿòàíà èìåòî íà àêàä. Ìåòîäè Ïîïîâ çà ó÷. 2011/2012 ã.

Íÿìà äà ïèøà ñóõîâàòè è ïðàçíè ôðàçè çà ìëà-äèòå õîðà è áúäåùåòî íà íàóêàòà, íèòî ïúê ùåöèòèðàì ãåíèàëíè ðàçðàáîòêè, ñðåùíàòè íÿêú-äå ïî êîíôåðåíöèèòå. Íÿìà äà îòèâàì äàëå÷ èäà ðèñóâàì íàó÷íîôàíòàñòè÷íè ðàçðàáîòêè íà ëà-áîðàòîðèè íà áúäåùåòî, êîèòî ñå äâèæàò èç âúç-äóõà â èíòåðíàöèîíàëíîòî ïðîñòðàíñòâî íà ïëà-íåòàòà - òàêà èëè èíà÷å ñìå ãè âèæäàëè íÿêúäåèç ôèëìèòå. Èñêà ìè ñå ïðîñòî äà ïîãëåäíà â ìî-åòî íàñòîÿùå, îòêúäåòî òðúãâà ìîåòî áúäåùå êà-òî ìëàä ñïåöèàëèñò.

Êîãàòî íàáëèæè äà çàâúðøâàø ñëóäâàíåòî ñè,çàïî÷âàø äà ñå ÷óäèø äàëè òîâà, êîåòî ñè ó÷èë,å äîñòàòú÷íî, ïîäãîòâÿ ëè òå íàèñòèíà çà ïðîôå-ñèîíàëíàòà òè äåéñòâèòåëíîñò, àäåêâàòíî ëè åèçîáùî? Êàê òî÷íî äà ñå ïðîôèëèðàø, êàêâî äàèçáåðåø, çà äà ãî ðàçâèåø â äúëáî÷èíà è äà ñòà-íåø èñòèíñêè ñïåöèàëèñò? Êîé ùå áúäåø â öÿ-ëàòà êàðòèíà? È òîâà òâîÿòà êàðòèíà ëè å èëè íÿ-êúäå ïî ïúòÿ ñè ñå îáúðêàë?

Èìà íàé-îáùî äâå ãëåäíè òî÷êè çà òîâà êàêñå ñòàâà äîáúð ñïåöèàëèñò. Åäèíèÿò âàðèàíò åäà ñå ñòðåìèø äà áúäåø îò òåñíèòå ñïåöèàëèñ-òè, ñïîìàãàùè çà âúðõîâèòå îòêðèòèÿ è ïîñòè-æåíèÿ â íàóêàòà, ðàçâèâàùè ñå â åäíà ïîñîêà èñôåðà, ñïåöèàëèçèðàíè, çà äà ìîãàò äà èçðàáîòÿòäî ñúâúðøåíñòâî ïðåäïðèåòèòå ïðîåêòè. Ñúîòâåò-íî ïîíÿêîãà ñà ïðåêàëåíî òÿñíî íàñî÷åíè è ãóáÿòîò ïîãëåä öÿëàòà êàðòèíà. Äðóãàòà âúçìîæíîñòñà øèðîêèòå ñïåöèàëèñòè, êîèòî èìàò øèðîê êðúãîò ïîçíàíèÿ è óìåíèÿ, èíòåðåñè è çàíèìàíèÿ, ñòðå-ìåæ äà ñà íàé-äîáðè âúâ âñè÷êî, ïîëàãàò óñèëèÿäà ñà ïîääúðæàò âèñîêî íèâî íà ïðîôåñèîíàëè-çúì â ïî-øèðîê îáõâàò è ñúîòâåòíî ñà ïîäõîäÿ-ùè çà îïðåäåëåíè óñëîâèÿ íà ðàáîòà.

Â ñôåðàòà íà õóìàííèòå ïðîôåñèè, åäíà îò êî-èòî å ìåäèöèíàòà, èìà òâúðäå ìíîãî íàïðàâëå-íèÿ, âúçìîæíîñòè çà ðàçâèòèå è ðåàëèçàöèÿ è êà-òî ÷å ëè òâúðäå ìàëêî âðåìå äà ñå ðàçâèå âñÿêàåäíà ìàêñèìàëíî â ñòåïåíòà, â êîÿòî äà ñòàíåøèñòèíñêè äîáðèÿò ñïåöèàëèñò, êàêúâòî èñêàø äàáúäåø. Òîâà ìîæå äà îáîñíîâå íóæäàòà îò ðàí-íî è öåëåíàñî÷åíî ïðîôèëèðàíå, çà äà ìîæå äàñå âíèêíå â äúëáî÷èíà, äà ñå ðàçðàáîòÿò è óòâúð-äÿò íîâè íåùà, êîåòî èçèñêâà ñòðàøíî ìíîãî âðå-ìå è óñèëèÿ. Íÿêîè õîðà ñå íàñî÷âàò îòðàíî, çíà-ÿò êàêâî èñêàò è ñå ñòðåìÿò äà ñå ðàçâèâàò â åäíàïîñîêà. Èçáèðàò ñúîòâåòíàòà ñïåöèàëíîñò, èçáè-ðàåìè ôàêóëòàòèâíè äèñöèïëèíè, ñ êîèòî äà çà-äúëáî÷àò ïîçíàíèÿòà ñè, ó÷àñòâàò â ïðîÿâè, êîè-òî äà ãè íàñî÷àò îùå ïîâå÷å êúì æåëàíèÿ ïðî-

ôèë. Òåñíèÿò ñïåöèàëèñò ñå ñòðåìè äà å ïîñëå-äîâàòåëåí â èçãðàæäàíåòî íà êàðèåðàòà ñè, ïîë-çâà ñúâðåìåííèòå òåõíîëîãèè, çà äà íå ãóáè öåí-íî âðåìå è êîíòàêòè, ó÷àñòâà â ñïåöèôè÷íè èç-ñëåäâàíèÿ è ñå ñâúðçâà ñ äðóãè òåñíè ñïåöèà-ëèñòè îò îáëàñòòà ñè â ìåæäóíàðîäåí ïëàí, çà äààêòóàëèçèðà ïðîôåñèîíàëèçìà ñè. Ïîëçâà âúç-ìîæíîñòèòå íà ãëîáàëèçàöèÿòà. Êîãàòî íàáëèæèäà çàâúðøâà, âå÷å çíàå, ÷å íå å äîñòàòú÷íî òîâà,êîåòî ñå ó÷è â óíèâåðñèòåòà è ñå å ïîãðèæèë äàñå ñäîáèå ñ ïîâå÷å ÷ðåç ó÷àñòèÿ è ùàòåëíè ïðî-ó÷âàíèÿ â ñâîÿòà îáëàñò; ðàçó÷èë å êîå êîëêî åàäåêâàòíî; ïðîôèëèðàë ñå å è ñå äâèæè êúì òîâàäà çàåìå ìÿñòîòî ñè íà ñïåöèàëèñò â äàäåíà íà-ñîêà. Âúïðîñúò „Äàëè ñúì ñå îáúðêàë íÿêúäå”âå÷å å ìàëêî êúñíî äà ñè ãî çàäàâà, êàêòî è òîçèäàëè å êîíêóðåíòîñïîñîáåí íà äèíàìè÷íî ïðî-ìåíÿù ñå ïàçàð íà òðóäà.

Ñïåöèôèêàòà íà õóìàííèòå ïðîôåñèè êàòî öÿ-ëî ïðåäïîëàãà äúëáîêî ïîçíàíèå â ìíîãî îáëàñ-òè, çà äà ìîæå äà ñå ñâúðøè êà÷åñòâåíî ðàáîòà.Íàé-äîáúð ïðèìåð å ðàáîòàòà íà ñîöèàëíèÿ ðà-áîòíèê, êîÿòî èçèñêâà ïðàâíè, ìåäèöèíñêè è ïñè-õîëîãè÷åñêè ïîçíàíèÿ åäíîâðåìåííî. Òÿ èçèñ-êâà è ïîñòîÿííî âçàèìîäåéòâèå ñ ìíîæåñòâî äðó-ãè èíñòèòóöèè, íåçàâèñèìî äàëè ñà â ñôåðàòà íàòðóäîâàòà çàåòîñò, ñîöèàëíîòî ïîäïîìàãàíå èëèðàáîòàòà ñ äåöà è ñåìåéñòâà. Òîâà ñúçäàâà áëà-ãîïðèÿòíà ïî÷âà çà ðàçâèòèåòî íà øèðîêè ñïå-öèàëèñòè. Øèðîêèÿò ñïåöèàëèñò ñå èíòåðåñóâàîò âñè÷êî â ïðîôåñèÿòà ñè, òúðñè íà÷èíè äà äî-áèâà íîâè è íîâè ïîçíàíèÿ, äîáëèæàâà ñå äî èç-âåñòíà ñòåïåí äî èäåÿòà çà âñåñòðàííî ðàçâèòà-òà ëè÷íîñò. Íå ïîäáèðà òîëêîâà ó÷àñòèÿòà ñè,ñòðåìè ñå äà ðàçâèå âñè÷êî, äî êîåòî äîáèå äîñ-òúï: ïðîåêòè, ïðîãðàìè, îáó÷åíèÿ. Êîãàòî íàá-ëèæè äà çàâúðøâà, âåðîÿòíî å îòêðèë, ÷å òîâà íåå äîñòàòú÷íî, à èìà îùå, è îùå, è âñè÷êî èçâèðàîòâñÿêúäå, èìà ïî ìàëêî îò âñè÷êî, íàäÿâà ñåïîíå ìàëêî äà å â ÷àñ ñ ðåàëíîñòòà, âñå çà íåùîå ïîäãîòâåí, íå ñìÿòà äà ñå ïðîôèëèðà, íî âñåíåùî ùå èçáåðå, çà äà ïî÷íå îòíÿêúäå.

Âñúùíîñò, èäåÿòà ìè íå å äà îáðèñóâàì êîëêîå áåçíàäåæäíî ïîëîæåíèåòî íà ìëàäèÿ ñïåöèà-ëèñò íà áúäåùåòî. Èñêàì äà ñïîäåëÿ çà åäíà òðå-òà ãëåäíà òî÷êà, â êîÿòî ñïîðåä ìåí íàèñòèíà åáúäåùåòî.

Â íåÿ ìëàäèÿò ñïåöèàëèñò å íàñî÷åí êúì ïî-



èíòóèòèâíî òúðñåíå â ïðîôåñèÿòà ñè - à è â æè-âîòà ñè êàòî öÿëî, ïîëçâà öÿëàòà ñè ñåòèâíîñò èïîòåíöèàë, íàãëåä õàîòè÷íî, íî èñêðåíî è ñ èí-òåðåñ ðàçâèâà ìíîæåñòâî êà÷åñòâà, ïîñòåïåííîîôîðìÿ èíòåðåñèòå ñè è çíàå, ÷å âñè÷êî å âçàè-ìîñâúðçàíî è çàâèñè îò îòíîøåíèåòî è íàìåðå-íèåòî, êîåòî âëàãà. Íåãîâîòî ïðîôåñèîíàëíî èç-ðàñòâàíå å ïî-ñêîðî ñïèðàëîâèäíî, ëåæè íà ðàç-øèðÿâàùî ñå òúðñåíå, ïîäîáíî íà øèðîêèÿ ñïå-öèàëèñò – íî áåç íåãîâàòà âñåÿäíîñò, êàêòî è íàäúëáî÷èíàòà íà òåñíèÿ ñïåöèàëèñò – íî áåç íåãî-âàòà åäíîïîñî÷íîñò. Òîé óìåå äà ñúçäàâà ñîá-ñòâåí êîíòåêñò, â êîéòî äà ñú÷åòàâà ïîçíàíèÿ îòðàçëè÷íè îáëàñòè è çíàå, ÷å âñè÷êî, êîåòî ìó åíóæíî, å â íàëè÷íîñò. Ìîãà äà ãî íàðåêà õîëèñ-òè÷íèÿ ñïåöèàëèñò – ãëåäà öÿëîñòíî íà íåùàòà èïîëçâà öåëèÿ ñè ðåñóðñ, çà äà ñè âúðøè ðàáîòà-òà. Íàïîäîáÿâà ðåíåñàíñîâèÿ ÷îâåê, íî âñúùíîñòïðîñòî ðàçáèðà æèâîòà è ãî æèâåå, íåçàâèñèìîñ êàêâî òî÷íî ñå çàíèìàâà.

Èíòåðåñíî å êàê íàóêàòà ïúðâî ñè ïðèçíàâàêàê íÿêîè íåùà íå ìîãàò äà ñå îáÿñíÿò ñ íàëè÷-íèòå ñðåäñòâà, à ïîñëå ñå äúðæè êàòî ÷å ëè âñè÷-êî é å ÿñíî è äîðè äîãìàòèçèðà. Ïðîòèâîðå÷è íàñàìàòà ñåáå ñè êàêòî â ìàòåìàòèêàòà – ó÷àò ñå

ñòðèêòíî åäíè ïðàâèëà, ñÿêàø íÿìà äðóãè, à ïîñëåñå îêàçâà, ÷å èìà, êàêòî è ÷å ìíîãî îò òÿõ òðúã-âàò îò àêñèîìè. Ñòèãà äî èçâîäà, ÷å âñè÷êî å îò-íîñèòåëíî è âñè÷êî å åíåðãèÿ, ÷å åäíî íåùî ìî-æå äà å íà äâå ìåñòà åäíîâðåìåííî, ÷å ñòðóêòó-ðàòà íà âîäàòà ñå ïðîìåíÿ ñàìî îò îòíîøåíèåòî èêàêâî ëè îùå íå.

Ðàçáèðà ñå, òîâà ñå îòíàñÿ çà êîíâåíöèîíàë-íèòå ðàçáèðàíèÿ, çà ñôåðàòà íà óòâúðäåíîòî, îá-ùîïðèåòîòî, ñèãóðíîòî. Ùî ñå îòíàñÿ äî ìëà-äèÿ ñïåöèàëèñò íà áúäåùåòî, òîé ùå áúäå ðàç-ëè÷åí. Ùå áúäå òâîðåö îòâúä îáùîïðèåòèòå çà-êîíè. Îáëàñòòà íà õóìàííèòå, ïîìàãàùè ïðîôå-ñèè âñå ïîâå÷å ñå íóæäàå îò õîðà, êîèòî äà âèæ-äàò âðúçêàòà ìåæäó íåùàòà è ñìèñúëà â òÿõ. Êî-èòî äà ñëåäâàò ñúðöàòà ñè, à íå äîãìèòå. Ïî îò-íîøåíèå íà âúïðîñèòå, êîèòî ñè çàäàâàìå êàòîìëàäè ñïåöèàëèñòè íà áúäåùåòî – íå, òîâà, êîåòîó÷èì â óíèâåðñèòåòà, íå å äîñòàòú÷íî, àäåêâàò-íî, ïðîôèëèðàíî, äúëáîêî. Òî å ÷àñò îò êàðòèíà-òà. Îò ìîÿòà êàðòèíà, íà ìîÿ æèâîò, çà êîéòî àçíîñÿ îòãîâîðíîñò. Êîãàòî òðúãíà ñ òîâà îòíîøå-íèå, ìîãà äà íàó÷à âñè÷êî, êîåòî ìè å íóæíî. Èäà áúäà èñòèíñêè ñïåöèàëèñò. È íÿìà êàê äà ñåîáúðêàì.

ÎÁÐÀÇÎÂÀÒÅËÅÍ ÏÐÎÅÊÒ “ÄÆÎÐÄÀÍÎ ÁÐÓÍÎ –ÔÈËÎÑÎÔ È ÀÑÒÐÎÍÎÌ”

Íàòàøà Èâàíîâà,ÍÀÎÏ „Äæîðäàíî Áðóíî” – ÄèìèòðîâãðàäÅäèí îáðàçîâàòåëåí ïðîåêò çà ó÷åíèöè ðàçáó-

íè äóõîâåòå íà ó÷àùàòà ñå ìëàäåæ â ìàëêèÿ èïðåêðàñåí ãðàä Äèìèòðîâãðàä. Îðãàíèçèðàí îòÀñòðîíîìè÷åñêàòà îáñåðâàòîðèÿ ñ ïëàíåòàðèóìâ ãðàäà, òîé å ïîñâåòåí íà ïàòðîíà íà îáñåðâàòî-ðèÿòà – Äæîðäàíî Áðóíî – ôèëîñîô è àñòðîíîì.

Â íà÷àëîòî íà íîâàòà 2011 ã. â àêòèâíà òâîð-÷åñêà íàäïðåâàðà ñå âêëþ÷èõà 6 îò 10-òå ó÷èëè-ùà â ãðàäà: ÍÃÕÕÒ „Ïðîô. ä-ð. Àñåí Çëàòàðîâ”,ÅÃ „Ä-ð Èâàí Áîãîðîâ”, ÎÓ „Àëåêî Êîñòàíòè-íîâ”, ÎÓ „Ñâ. ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé”, ÑÎÓ „Ëþ-áåí Êàðàâåëîâ” è ÎÓ „Ïåí÷î Ñëàâåéêîâ”. Òúð-ñåéêè ìàòåðèàëè ïî òåìàòà è íàó÷àâàéêè ìíîãîçà âåëèêèÿ Äæîðäàíî Áðóíî, ó÷åíèöèòå ïðåäñòà-âèõà ïðåêðàñíè ðàáîòè ïîä ôîðìàòà íà ðèñóíêè,ïëàêàòè, ïðåçåíòàöèè è åñåòà. Èìàõìå è ïðåöå-äåíò, êîéòî ìíîãî äîïàäíà íà æóðèòî – åñå, íà-ïèñàíî íå îò åäèí ÷îâåê, êàêòî å ïî ïðàâèëî, à îòäâå ìîìè÷åòà. Ïîëó÷è ñå èíòåðåñíà äèñêóñèÿïðè ïðåäñòàâÿíåòî è äàæå ðåøèõìå äà íàïðàâèìêîíêóðñ çà ïèñàíå íà åñå ñ ïðîäúëæåíèå îò ìíî-ãî õîðà.

Áÿõà ïðåäñòàâåíè 84 ðàáîòè â ðàçëè÷íèòå íàï-

ðàâëåíèÿ. Îñâåí ìîðàëíàòà íàãðàäà îò íàó÷åíî-òî, íàé-äîáðå ïðåäñòàâèëèòå ñå ïîëó÷èõà è íàã-ðàäè çà ñâîÿ òðóä, êîèòî áÿõà âðú÷åíè ïî âðåìåíà Ñåäìèöàòà íà àñòðîíîìèÿòà, ïðîâåäåíà â Äè-ìèòðîâãðàä îò 11 äî 16 àïðèë 2011 ã. Òóê ïðåä-ñòàâÿìå íàé-äîáðèòå åñåòà, íàïèñàíè ïî ãåíèàë-íè ìèñëè íà Áðóíî Íîëàíåöà.

* * *

Âèíàãè ñúì ñå ÷óäèëà çàùî öèòàòèòå íà íàé-óìíèòå õîðà ñòàâàò ïîâîä çà âúçõèùåíèå ÷àê ñëåäñìúðòòà èì. Ñàìèòå Øåêñïèð è Ãüîòå, íàïúëíîçàâúðøåíè ëèòåðàòóðíè ãåíèè, äîñòèãàò ñâîÿàïîãåé è ñëàâà ãîäèíè, äîðè äåñåòèëåòèÿ ñëåäïîñëåäíèÿ ñè äúõ. Íèìà ñà íÿìàëè òåæåñò äóìè-òå èì òîãàâà?

Çàìèñëÿéêè ñå íàä òîçè âúïðîñ, íàìèðàì îò-ãîâîðà â ìúäðàòà ìèñúë íà Äæîðäàíî Áðóíî :„Êàïêàòà äúëáàå êàìúêà íå ñúñ ñèëà, à ñ ÷åñ-


òî ïàäàíå.”Òàçè ìèñúë íîñè â ñåáå ñè íå ñàìî ïîíÿòèå çà

ôèçè÷íî ÿâëåíèå, íî è îëèöåòâîðÿâà ÷îâåøêèÿæèâîò. Áðóíî, êàòî åäèí àñòðîíîì, â ñòðåìåæàñè äà ðàç÷óïè çàêîñòåíåëèòå ïðåäñòàâè íà ñâîåòîâðåìå, å ðàçáðàë: ÷îâåêúò å ñàìî åäíà ìàëêà êàï-êà îò îãðîìíèÿ îêåàí íà Âñåëåíàòà è íà ïîçíàíè-åòî.

Âúçïðèåìàéêè ñå òî÷íî òàêà, ÷îâåê ñå ñáëúñ-êâà åæåäíåâíî ñ òðóäíîñòè. Ìíîãî îò òÿõ íå ïðå-îäîëÿâà ïîðàäè íåòúðïåíèåòî ñè. Áúðçàíåòî ïðèïîñòèãàíå íà äàäåíà öåë ìíîãî ÷åñòî âîäè äî îá-ðàòíîòî – ïðîâàë. Íå åäíà áúëãàðñêà èëè ÷óæäàïîãîâîðêà íè ó÷àò, ÷å „ Áúðçàòà ðàáîòà å ñðàì çàìàéñòîðà”. Òúðïåíèå, ïîñòîÿíñòâî, ïðàâîëèíåé-íîñò – òîâà ñà êà÷åñòâà, ïå÷åëèëè âîéíè, ïîêîðÿ-âàëè âúðõîâå. Âñåêè, êîéòî å âëîæèë óñèëèÿ èíàé-âå÷å âðåìå è ïîñòîÿíñòâî â ñâîèòå öåëè, ãèå ïîñòèãíàë. ×åñòî íå îöåíÿâàìå âàæíîñòòà íàìàëêèòå ñòúïêè, êîèòî èçâúðâÿâàìå âñåêè äåí,çà äà ïîñòèãíåì ìå÷òèòå ñè, íî êîãàòî òîâà ñòàíåè ñå îáúðíåì íàçàä, âèæäàìå êàê ñìå ãðàäèëèïúòÿ ñè êúì óñïåõà êðà÷êà ïî êðà÷êà, ñòúïêà ïîñòúïêà, ïàð÷å ïî ïàð÷å.

Äîêàçàòåëñòâà çà äóìèòå íà Áðóíî ìîæåì äàíàìåðèì íàâñÿêúäå îêîëî íàñ, ñòèãà äà ñå âãëå-äàìå. Âñè÷êè ëåêàðñòâà ïðîòèâ ñìúðòîíîñíèòåíà âðåìåòî áîëåñòè ñà îòêðèòè ñ ìíîãî òðóä èïîñòîÿíñòâî. Èçñëåäâàíèÿ, åêñïåðèìåíòè, îïè-òè; óïîðèò òðóä, áåçñúííè íîùè è ìíîãî, ìíîãîîòäåëåíî âðåìå; óñïåõè è ïðîâàëè - âñè÷êî òîâàâîäè äî îòêðèòèÿ, ïðåäïàçèëè ÷îâå÷åñòâîòî îò ãè-áåë. Íàïðèìåð, ä-ð Àëáåðò Ñàáèí - àìåðèêàíñêèëåêàð è ìèêðîáèîëîã, ñúçäàâà æèâàòà ïîëèîìèå-ëèòíà âàêñèíà, êîÿòî äî äåí äíåøåí ñå èçïîëçâà,çà ñïàñÿâàíå íà ìíîãî äåòñêè æèâîòè.

Èíîâàòèâíèòå îòêðèòèÿ â íîâèòå òåõíîëîãèè,çàïî÷íàëè ñ îñíîâàâàíåòî íà àíòè÷íàòà àòîìèñ-òèêà îò Ëåâêèï ïðåç 450 ã. ïð.í.å. è äîñòèãíàëèäî óíèêàëíèòå ñèñòåìè â íàñòîÿùåòî êàòî îòêðè-òèÿò ïðåç 2009 ã. Ãîëÿì àäðîíåí óñêîðèòåë è ðå-äèöà äðóãè ðåâîëþöèîííè ïîñòèæåíèÿ, ñà ðåà-ëèçèðàíè íå îò ñâðúõ÷îâåøêè ãåíèè, à îò õîðà,îòäàëè ñåáå ñè íà èäåÿòà çà ÷îâåøêèÿ ïðîãðåñ.Íå ñèëàòà è ãåíèàëíîñòòà ñà íàé-âàæíèòå êà÷åñ-òâà çà ïîñòèãàíå íà ðåçóëòàòè, à òúðïåíèåòî è óïî-ðèòîñòòà, çàùîòî „Êàïêàòà äúëáàå êàìúêà íå ñúññèëà, à ñ ÷åñòî ïàäàíå”.

Ñïîðòíèòå ïîñòèæåíèÿ, äîñòèãíàòè ñ ìíîãîòðåíèðîâêè, òðàâìè, çëîïîëóêè; ñ ìíîãî òðóä èïîò; ñ óñèëèÿ íà âîëÿòà è íàé – âå÷å ñ òúðïåíèåè ïîñòîÿíñòâî, ñà ñâîåîáðàçíà æèòåéñêà èëþñ-òðàöèÿ íà ïðèðîäíîòî ÿâëåíèå, ïðè êîåòî „÷åñ-òîòî ïàäàíå íà êàïêàòà â êðàéíà ñìåòêà íàäâèâàêàìúêà”.

Ñðåùàìå òàçè çàêîíîìåðíîñò è â ëè÷íèÿ ñèæèâîò. Äà âçåìåì çà ïðèìåð äîðè æèâîòà íà ìëà-äèÿ ÷îâåê çàä ó÷åíè÷åñêàòà ñêàìåéêà. Åæåäíåâ-

íî ïîëîæåíèÿò òðóä è â êëàñ, è â êúùè, âîäè äîóìíîæàâàíå íà çíàíèÿòà, ïîëó÷åíè â ó÷èëèùå èäî ïîâèøàâàíå íà òÿõíîòî êà÷åñòâî, à îòòàì è ïîñ-òàâÿíåòî íà ïðàâèëíè è ïîñòèæèìè öåëè â áúäå-ùèÿ æèâîò. Ïîñòîÿíñòâîòî, óïîðèòîñòòà, âÿðàòàâ óñïåõà ñà íåîòìåííèòå ñïúòíèöè çà ïîñòèãà-íåòî íà öåëèòå.

Ïîòâúðæäåíèÿ íà äóìèòå íà Áðóíî ìîæåì äàîòêðèåì äîðè è â ëè÷íîòî ñè åìîöèîíàëíî ïîëå.Ëþáîâòà íàïðèìåð å íèç îò åìîöèè, ñúòðåñåíèÿè êîìïðîìèñè, íî óïîðèòîñòòà è óâåðåíîñòòà âñåáå ñè òè äàâà ïúòÿ êúì èçâèñÿâàíåòî è ïîñòè-ãàíåòî íà íåùî ïðåêðàñíî. È ïàê å íóæíî âðåìåè ïîñòîÿíñòâî, çàùîòî ñàìî òàêà „Êàïêàòà äúë-áàå êàìúêà – íå ñúñ ñèëà, à ñ ÷åñòî ïàäàíå”.

Æèâîòúò íà âñåêè ÷îâåê å ïîäâëàñòåí íàîïðåäåëåíè ôèçè÷íè, õèìè÷íè è áèîëîãè÷íè çà-êîíè. Íåçàâèñèìî äàëè âÿðâàìå â òÿõ èëè íå, òåíàïðàâëÿâàò íàøåòî ñúùåñòâóâàíå. Çà äà èìà áà-ëàíñ â ïðèðîäàòà è â ÷îâåøêèòå âçàèìîîòíîøå-íèÿ, çà äà ïðîãðåñèðàò îáùåñòâîòî è ÷îâåêúò,òðÿáâà äà ãè ñëåäâàìå. Íåìàëêî ïðèðîäíè è ÷î-âåøêè àíîìàëèè ñà ïîðîäåíè òî÷íî îò ïðåíåá-ðåãâàíåòî èì. À òå – çàêîíèòå, ñà òîëêîâà ïðîñ-òè è ÿñíè, êàòî „àçáóêàòà” íà æèâîòà. Ïîìàãàòíè äà íàìåðèì ñìèñúëà è ïúòÿ êúì ìàëêîòî ñè÷îâåøêî ùàñòèå.

À íèå, ìëàäèòå, íåïðåêúñíàòî ñå ó÷èì íà ñú-âúðøåíñòâî. Äàëè òî å ïîñòèæèìî? Íåêà îòíî-âî äà ÷óåì îíÿ ãëàñ, èäâàù îò äúëáèíèòå íà èñ-òîðèÿòà è âåêîâåòå, ãëàñúò íà Äæîðäàíî Áðóíî,êîéòî íè íàøåïâà ìúäðî: „Êàïêàòà äúëáàå êà-ìúêà íå ñúñ ñèëà, à ñ ÷åñòî ïàäàíå”

Áîÿíà ßíåâà - Õã êëàñ,ÅÃ ”Ä-ð Èâàí Áîãîðîâ ” - ãð. Äèìèòðîâãðàä

* * *

Ñâåòàòà èíêâèçèöèÿ” èëè „Âåëèêàòà èíêâè-çèöèÿ”, êàêòî ÿ íàðè÷àò, å áèëà âîäåùà „ïîëèòè-÷åñêà” ñèëà ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî. Òàçè èíñòè-òóöèÿ ïðèíàäëåæè íà Ðèìîêàòîëè÷åñêàòà öúðêâàè èçïúëíÿâà ðîëÿòà íà ñúäåáíî-ñëåäñòâåíà îð-ãàíèçàöèÿ. Çàùèòàâàéêè öúðêîâíèòå èíòåðåñè,èíêâèçèöèÿòà å áèëà âñåâëàñòåí ãîñïîäàð â öÿëàòîãàâàøíà Åâðîïà. Ïî òàçè ïðè÷èíà òÿ ñòàâà èí-ñòðóìåíò çà óíèùîæèòåëíà áîðáà ñðåùó ñâîáî-äîìèñëèåòî íà õîðàòà è íàïðåäúêà íà íàóêàòà.

Ñòðàõúò îò „Ñâåòàòà èíêâèçèöèÿ” å íàêàðàëãîëåìè óìîâå äà ïàçÿò â òàéíà ñâîèòå èäåè è âèæ-äàíèÿ. Âåëèêèÿò Íèêîëàé Êîïåðíèê, îùå îêîëî30-ãîäèøíàòà ñè âúçðàñò, ñòèãà äî ãåíèàëíàòà ìè-ñúë çà öåíòðàëíîòî ìåñòîïîëîæåíèå íà Ñëúíöå-òî. Íî çíàåéêè, ÷å òàçè õåëèîöåíòðè÷íà ïðåä-ñòàâà âëèçà â ðàçðåç ñ öúðêîâíèòå äîãìè è ÷å „Âå-ëèêàòà èíêâèçèöèÿ ” ùå ñå íàìåñè, òîé íå ïîñ-ìÿâà äà ÿ èçðàçè íà âèñîê ãëàñ. Åäâà íà ñìúðò-



íèÿ ñè îäúð ïóáëèêóâà ãðàíäèîçíîòî ñè ïðîèç-âåäåíèå „Çà âúðòåíåòî íà íåáåñíèòå ñôåðè”, â êî-åòî ïðåäñòàâÿ â ïúëíà ñèëà èäåÿòà çà õåëèîöåí-òðèçìà.

„Ñâåòàòà èíêâèçèöèÿ” íå çàêúñíÿâà ñ îòâåòíà-òà ñè ðåàêöèÿ. Êàòî âåðåí ïîñëåäîâàòåë íà êî-ïåðíèêàíñòâîòî, Äæîðäàíî Áðóíî å èçãîðåí íàêëàäàòà, íåæåëàåù äà ñå îòðå÷å îò åäíà èäåÿ, âêîÿòî òîé å òâúðäî óáåäåí. Ãàëèëåî Ãàëèëåé å çàñ-òàâåí äà ñå îòðå÷å îò èäåèòå ñè, êîåòî òîé èçâúð-øâà íà äóìè, íî íå è íà äåëà. Âñåèçâåñòíà å ôðà-çàòà „È âñå ïàê Òÿ ñå âúðòè...”, êîÿòî òîé èçðè÷àíà èçëèçàíå îò ñúäà íà èíêâèçèöèÿòà, âèçèðàéêèâúðòåíåòî íà Çåìÿòà.

Îêàçâà ñå, ÷å è â ìèíàëîòî, è äíåñ, à íàäÿâà-ìå ñå, è â áúäåùå, ñèëàòà íà èñòèíàòà íàäâèâàñòðàõà, ñòðåìåæúòêúì çíàíèåòî íàäâèâà íåâåæåñ-òâîòî, óñòðåìúò íà ÷îâåøêèÿ óì íàäâèâà ìðàêî-áåñèåòî.

Âåëè÷èåòî è íà Êîïåðíèê, è íà Áðóíî, è íàÃàëèëåé íå ñå ñúñòîè åäèíñòâåíî â òîâà, ÷å ñàîòêðèëè è íàïèñàëè íåùî íîâî è íåèçâåñòíî çàñâåòà, à â òîâà, ÷å è ñ æèâîòà, è ñúñ ñìúðòòà ñèóòâúðæäàâàò èäåÿòà, ÷å ñ âÿðà è ïîñòîÿíñòâî ìî-æå äà áúäå ïîñòèãíàòà èñòèíàòà. Òàçè íåâåðîÿò-íà âÿðà íè äàâà ïúëíîòî ïðàâî äà ãè íàðå÷åì ãå-ðîè. Ãåðîè íå ñàìî íà òÿõíîòî âðåìå, íà åïîõàòà,â êîÿòî ñà æèâåëè, íî è íà íàøåòî íàñòîÿùå, àñúñ ñèãóðíîñò è íà áúäåùåòî. Òå ñà ïîëîæèëèîñíîâèòå íà ðàçâèòèåòî íà íàóêàòà, êîÿòî „Âå-ëèêàòà èíêâèçèöèÿ” ñå å ñòðåìèëà äà çàäóøè îùåâ çàðîäèø.

Îòêàçâàéêè äà áúäåì ðîáè íà ñòðàõîâåòå ñè,ãëåäàéêè ñ âÿðà â áúäåùåòî, äîðè è äíåñ ìîæåìäà ïðîÿâèì ãåðîèçúì. Áåç äà ïðåìúë÷àâàìå ñâî-ÿòà èñòèíà è äà ñå êðèåì çàä êóëèñèòå, à êàòîèçëåçåì íà ñöåíàòà, ñ ãîðäî âäèãíàòà ãëàâà è êà-òåãîðè÷íî ïðåä ñåáå ñè è çàîáèêàëÿùèÿ íè ñâÿòäà çàÿâèì, ÷å ñìå ñâîáîäíè ëè÷íîñòè è èìàìåïðàâî íà ãëàñ. Áðóíî, ïîâÿðâàë â èäåèòå íà Êî-ïåðíèê, å íàïðàâèë òîâà, çàùî äà íå ãî íàïðà-âèì è íèå?!

Íå áè òðÿáâàëî äà òúðñèì ãåðîèòå ñàìî â ìè-íàëîòî, ãåðîè èìà âñÿêîãà è íàâñÿêúäå îêîëî íàñ.Çà äà ñå ïðåâúðíå ÷îâåê â èñòèíñêè ãåðîé, òîéòðÿáâà äà ñå ñòðåìè êúì óòâúðæäàâàíå íà èñòè-íàòà, çàùîòî òÿ å èñòèíñêîòî ïðèçâàíèå íà ãåðîÿ.Â ñòðåìåæà ñè äà òúðñèì, îòêðèâàìå è óòâúð-æäàâàìå èñòèíàòà, íèå ñå îïèòâàìå äà äîñòèãíåìãåðîèçìà íà âåëèêèòå õîðà. Ãåðîèçúì íå å ïîñòè-ãàíåòî ñàìî íà åäíî åäèíñòâåíî, ìàêàð è çíà÷è-ìî äåëî. Äî ãåðîèçìà âîäÿò ìíîæåñòâî ìàëêèåæåäíåâíè äåëà. Íà òîâà íè ó÷àò æèâîòúò è äåëî-òî íà Áðóíî Íîëàíåöà. Ñòðåìåæúò ìó êúì çíà-íèå, ïðåäàâàíåòî íà òîâà çíàíèå íà õîðàòà, âÿðàòàâ èñòèííîñòòà íà òîâà çíàíèå è ãåðîè÷íàòà ìóñìúðò ñà èçïúñòðåíè ñ ìíîæåñòâî ìàëêè äåëà,äîâåëè ãî äî áåçñìúðòèåòî, à êëàäàòà, íà êîÿòî

òîé å îáðå÷åí, ñëèâà òîâà áåçñìúðòèå ñ âå÷íîñò-òà.

Â ñúçíàíèåòî íà ïðèçíàòåëíîòî ÷îâå÷åñòâî ñîãíåíè áóêâè ñà çàïå÷àòàíè áóíòàðñêèòå äóìè íà÷îâåêà, èçãîðÿë êàòî ôàêåë: “Ñòåìåæúò êúì èñ-òèíàòà - åäèíñòâåíîòî çàíÿòèå, äîñòîéíî çàãåðîÿ”.

Ñîíÿ Æåêîâà, Àíòîíèÿ Ïåòðîâà - XIIá êë.,Åçèêîâà ãèìíàçèÿ „Ä-ð Èâàí Áîãîðîâ”

* * *

Âúëíóâàùî òâîðåíèå ñìå íèå, õîðàòà, ïðîâî-êèðàíè äîðè îùå â äåòñòâîòî ñè îò ó÷èëèùåòîíà æèâîòà, ïîñòåïåííî èçãðàæäàìå ëè÷íîñòòà ñè.Æèâîòúò íè å íåïðåêúñíàòà áîðáà, çàòîâà êàòîíàé-âèñøè òâîðåíèÿ íà ïðèðîäàòà òðÿáâà äà ñåíàó÷èì êàê äà ïîáåæäàâàìå.

Îò íàé-ðàííà âúçðàñò ïîëó÷àâàìå îïðåäåëå-íî âúçïèòàíèå, âúçïðèåìàìå íàâèöè è ôèêñèðà-íè íîðìè íà ïîâåäåíèå, êîèòî ñå ñòàðàåì äà èç-ïúëíÿâàìå. Íî òðèâèàëíèòå ñúáèòèÿ îò äåëíè÷-íèÿ áèò íå íè óäîâëåòâîðÿâàò è òðúãâàìå ñëåäìå÷òèòå ñè.

Íå íàïðàçíî ñà êàçàëè, ÷å ÷îâåê å òîëêîâà ãî-ëÿì, êîëêîòî ñà ãîëåìè ìå÷òèòå ìó. Òå ñà ìåðèëîçà íðàâñòâåíî èçâèñåíèÿ äóõ. Òàêúâ âåëèê äóõ åÄæîðäàíî Áðóíî, ïðåäïî÷åë êëàäàòà ïðåä îòêà-çà îò ìå÷òàòà, îò ñåáå ñè.

Âñåêè åäèí îò íàñ èñêà äà ïîñòèãíå íåùî çíà-÷èìî â æèâîòà ñè, íî ïîíÿêîãà áèâà èçïëàøåí èâúçïðåïÿòñòâàí îò èçïúëíåíîòî ñ òðóäíîñòèåæåäíåâèå. Óñïÿâàò ñàìî òåçè, êîèòî ïðèòåæà-âàò óòâúðäåíè êà÷åñòâà, êàòî âîëÿòà è ïîñòîÿí-ñòâî. Êîëêîòî ïî-ñèëíè ñà òå, òîëêîâà ïî-ëåñíîå çà íàñ äà ñå èçïðàâèì ñðåùó ïðîáëåìèòå íà æè-âîòà è äà ñáúäíåì ìå÷òèòå ñè. Âîëÿòà å íóæíà,çà äà ïîãëåäíåì íà ñåáå ñè ñ êðèòè÷íî îêî, äàâèäèì ëîøèòå ñè êà÷åñòâà è äà ñå ïîìú÷èì äà ãèïðåîäîëååì, à ïîñòîÿíñòâîòî å íóæíî, çà äà îò-ñòîÿâàìå èäåèòå è ÷óâñòâàòà ñè, äà áúäåì òàêè-âà, êàêâèòî ñìå, áåç äà ñå ïðèòåñíÿâàìå äàëè òî-âà ñå õàðåñâà íà äðóãèòå èëè íå.

Â æèâîòà, çà äà äîñòèãíåì ùàñòèåòî, òðÿáâàäà ïðåìèíåì ïðåç ðåäèöà òðóäíîñòè. Ìíîãî õîðàíå ðàçáèðàò òîâà, íî ïîñòèãàíåòî íà äàäåíà öåë åïðåìèíàâàíå ïðåç ìíîãî òðóäíîñòè è íå âèíàãèëèöåïðèÿòíè íåùà.

Òðóäíî å äà ñå îöåëåå â ñóðîâèÿ ñâÿò è â ïî-âå÷åòî ñëó÷àè, ñìà÷êàíè îò åæåäíåâèåòî ñè, èç-áèðàìå äà ñêúòàìå ìå÷òèòå ñè, äà çàáàâèì óñòðå-ìà êúì öåëèòå ñè è òàêà, äîêàòî íàêðàÿ íå ñå îò-êàæåì íàïúëíî îò öåëèòå ñè. Íàø ëè÷åí èçáîð åäàëè ùå ñå áîðèì è ùå áúäåì ïîñòîÿííè â íà÷è-íàíèÿòà ñè, èëè ùå ñå ïðåäàäåì áåçðîïîòíî. Íåâèíàãè îáà÷å âñè÷êî çàâèñè îò íàñ è íàøèòå ðå-øåíèÿ, ïîíÿêîãà ñìå ïîäâëàñòíè íà îáñòîÿòåë-



ñòâàòà. Â òàêèâà ñëó÷àè îáèêíîâåíî ïîâå÷åòî õî-ðà ñå íàñòðîéâàò íåãàòèâíî, êàòî îáâèíÿâàò âñè÷-êî, êîåòî ãè çàîáèêàëÿ, çàáðàâÿéêè ñîáñòâåííàòàñè öåííîñò. Òå èçáèðàò åäèí îò íàé-ëåñíèòå èãðåøíèòå ïîäõîäè äà ñå ñïðàâÿò ñúñ ñèòóàöèÿòà– ñàìîñúæàëåíèåòî, çàùîòî ñàìîñúæàëåíèåòî èïðåõâúðëÿíåòî íà âèíàòà íå ñà ìîòèâèðàùè êà-÷åñòâà çà ëè÷íîñòíî èçðàñòâàíå. Çà ìåí íà÷èíúòå äà âÿðâàìå â òîâà, ÷å âèíàãè ùå ñå íàìåðè ðå-øåíèå íà íàøèòå ïðîáëåìè è âèíàãè ùå èìà èç-

õîä îò ñèòóàöèÿòà, êîÿòî íå íè óäîâëåòâîðÿâà. Ñà-ìèòå íèå èçáèðàìå êàê äà ïîñòúïèì è àêî èçáå-ðåì äà ñå áîðèì, ñòúïêà ïî ñòúïêà, ñ âîëÿ è ïîñ-òîÿíñòâî ùå ñáúäíåì ìå÷òèòå ñè. Òàêà, êàêòî íèó÷è âåëèêèÿò Äæîðäàíî Áðóíî: „Êàïêàòà ïî-áåæäàâà êàìúêà íå ñúñ ñèëà, à ñ ÷åñòî ïàäà-íå.”

Íåëè Êðèñòèÿí Ãàðãîâà - Õâ êë.,ÅÃ „Ä-ð Èâàí Áîãîðîâ ”, ãð. Äèìèòðîâãðàä


ÑÚÞÇ ÍÀ Ó×ÅÍÈÒÅ Â ÁÚËÃÀÐÈßÑåêöèÿ „Ôèëîëîãè÷åñêè íàóêè“

Ñåêöèÿ „Ïåäàãîãèêà è ïñèõîëîãèÿ“

ÏÎÊÀÍÀ

Íà 25 àïðèë 2012 ã. â Àêàäåìè÷íà çàëà ¹ 2 íà ÑÓ „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè”ùå ïðîâåäå ñúâìåñòíà ñáèðêà íà ñåêöèÿ „Ôèëîëîãè÷åñêè íàóêè“

è ñåêöèÿ „Ïåäàãîãèêà è ïñèõîëîãèÿ“ êúì ÑÓÁ íà òåìà:„ÏÐÎÁËÅÌÈ ÍÀ ÎÁÓ×ÅÍÈÅÒÎ ÏÎ ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÅÇÈÊ È ÑÚÑÒÎßÍÈÅÒÎ

ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÅÇÈÊ Â Ó×ÈËÈÙÅÒÎ È ÎÁÙÅÑÒÂÎÒÎ“

Ùå áúäàò îáñúäåíè âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ: ïðåïîäàâàíåòî è îâëàäÿâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê

â ó÷èëèùåòî, ìàòóðàòà è äðóãèòå åòàïíè èçïèòè; ÄÎÈ-òàòà (äúðæàâíèòå ñòàíäàðòè); ó÷åáíèöèòå è ó÷åáíèòå ïîìàãàëà; óíèâåðñèòåòñêèòå ïðîãðàìè

è âñÿêàêâè äðóãè âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ òåìàòà,êîèòî ñïîðåä Âàñ ñà âàæíè è å æåëàòåëíî äà áúäàò îáñúäåíè.

Çà ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ:ïðîô. äôí Áîÿí Âúë÷åâ – ïðåäñåäàòåë íà ñåêöèÿ „Ôèëîëîãè÷åñêè íàóêè”:

0886 496 627ïðîô. äïí Ëþáîìèð Ãåîðãèåâ – ïðåäñåäàòåë íà ñåêöèÿ „Ïåäàãîãèêà è

ïñèõîëîãèÿ”: 0885 775 316


Ïîãëåä êúì áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ

ÏÐÀÇÍÓÂÀÍÅÒÎ Â ÁÚËÃÀÐÈß ÍÀ 3 ÌÀÐÒ – ÄÅÍßÒÍÀ ÎÑÂÎÁÎÆÄÅÍÈÅÒÎ

Öâåòàíà Âåëè÷êîâà,Íàó÷åí àðõèâ íà ÁÀÍ

Ïðàçíèêúò íà Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ -3 ìàðò, çà ïðúâ ïúò ñå ÷åñòâà âúâ Âåëèêî Òúðíî-âî íà 19 ôåâðóàðè (3 ìàðò í. ñ.) 1879 ã. Â ñòàðàòàíè ñòîëèöà ìèòðîïîëèò Àíòèì ², òîãàâà ïðåäñå-äàòåë íà Ó÷ðåäèòåëíîòî (10.²². – 16.²V.1879 ã.) èÏúðâîòî Âåëèêî íàðîäíî ñúáðàíèå (17.²V. –26.V².1879 ã.) îòñëóæâà ïàíèõèäà â öúðêâàòà „Ñâ.Áîãîðîäèöà” â ïðèñúñòâèåòî íà äåïóòàòè è ãðàæ-äàíè.

Äâå ãîäèíè ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî, ïðåç 1880ã., 3 ìàðò ñå ÷åñòâà â Ñîôèÿ êàòî Äåí íà âúçøåñ-òâèåòî íà ïðåñòîëà íà èìïåðàòîð Àëåêñàíäúð ²².Îò 1888 ã. ïðàçíèêúò çàïî÷âà äà ñå ïðàçíóâà êà-òî Äåí íà Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ îò îñ-ìàíñêî ãîñïîäñòâî.

Â èçïúëíåíàòà ñúñ ñúáèòèÿ 1885 ã. (Ñúåäèíå-íèåòî íà Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ ñ Èçòî÷íà Ðóìå-ëèÿ è Ñðúáñêî-áúëãàðñêàòà âîéíà) Ïðàçíèêúò íàÎñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ ñå ÷åñòâà ñ ãîëÿìàòúðæåñòâåíîñò, ïðåãëåä íà âîéñêèòå è þíêåðèòåâ óêðàñåíàòà ñòîëèöà è óâåñåëèòåëíà âå÷åðèíêàâ ñàëîíà íà ÷èòàëèùå „Ñëàâÿíñêà áåñåäà”.

Ñëåä Ñúåäèíåíèåòî íà Áúëãàðèÿ, ïðåç 1886 ã.,êîãàòî îòíîøåíèÿòà ñ Ðóñèÿ ñå âëîøàâàò, êíÿçÀëåêñàíäúð Áàòåíáåðã àáäèêèðà è ðóñîôèëñêîòîòå÷åíèå â áúëãàðñêèÿ ïîëèòè÷åñêè æèâîò å îò-ñòðàíåíî îò âëàñò, Ïðàçíèêúò íà Îñâîáîæäåíèå-òî ìèíàâà „áåç íàé-ìàëêî âúëíåíèå, ïðè îáèêíî-âåíà òèøèíà”. Ðàçðèâúò ñ Ðóñèÿ è òâúðäàòà âîëÿíà ïðàâèòåëñòâîòî íà Ñòåôàí Ñòàìáîëîâ çà ïîñ-òèãàíå íà äúðæàâíà ñàìîñòîÿòåëíîñò ñèëíî ðåô-ëåêòèðàò âúðõó ïðàçíóâàíåòî íà 3 ìàðò â Áúëãà-ðèÿ. Ñëåä 1896 ã., êîãàòî Ôåðäèíàíä ïîëó÷àâàïîòâúðæäåíèå íà ìîíàðõè÷åñêèòå ñè ïðàâà îò Ïå-òåðáóðã è Öàðèãðàä, ïðàçíèêúò âúçâðúùà ñâîÿòàòúðæåñòâåíîñò íå ñàìî â îêè÷åíàòà ñúñ çíàìåíàè öâåòÿ ñòîëèöà, íî è â ñòðàíàòà.

Âúïðåêè ÷àñòè÷íîòî ìó ðåàáèëèòèðàíå, Ïðàç-íèêúò ïîâå÷å îò 10 ãîäèíè ñå íàìèðà â åäèí âèäíåìèëîñò ïðåä áúëãàðñêèòå óïðàâíèöè. Òàçè íå-ìèëîñò äàòèðà îò âðåìåòî, êîãàòî ñëåä ñêúñâàíå-òî íà îòíîøåíèÿòà ñ Ðóñèÿ ó íàñ çàïî÷âà ïðåñ-ëåäâàíå íà âñè÷êî, êîåòî áè ìîãëî äà âúçêðåñèñïîìåíà çà ïîäâèãà íà ðóñêèòå âîéíèöè. 3 ìàðò– äåíÿò, êîéòî íàïîìíÿ çà âåëèêîòî áëàãîäåÿíèå,íàïðàâåíî îò Ðóñèÿ íà áúëãàðñêèÿ íàðîä ÷ðåç îñ-âîáîæäåíèåòî ìó îò òóðñêî ãîñïîäñòâî, òðÿáâà-øå äà ñå çàëè÷è îò ïàìåòòà íà áúëãàðñêèòå ãðàæ-äàíè. Îòíà÷àëî íàïúëíî ïðåñòàâà äà ñå ïðàçíó-âà, à ïî-êúñíî, ìàêàð äà ñå âúçñòàíîâÿâà ïàê,íåãîâîòî ÷åñòâàíå ñòàâà ñ íàé-ãîëÿìà ñêðîìíîñò,áåç ïàðàä íà áúëãàðñêàòà âîéñêà, øåñòâèÿ è âî-äîñâåòè. Â êðàÿ íà Õ²Õ âåê âñè÷êè ïî-âàæíèåæåäíåâíèöè â Áúëãàðèÿ îòáåëÿçâàò, ÷å å âðåìåïðåíåáðåæåíèåòî íà ïðàçíèêà äà ïðåñòàíå.

Òîâà íàèñòèíà ñòàâà ïðåç 1900 ã., êîãàòî íàïðàçíèêà è ìîëåáåíà â Ñîôèÿ ïðèñúñòâàò ðóñêèäèïëîìàòè, ïðîâåæäà ñå øåñòâèå íà æèâååùèòåâ ñòîëèöàòà æèòåëè íà Ìàêåäîíèÿ, âñå îùå íå-îñâîáîäåíà, êîèòî ïðåìèíàâàò ïî ñîôèéñêèòåóëèöè ñúñ çíàìåíà è ÷åðíè ëåíòè. Øåñòâèåòî çà-âúðøâà ñ ðå÷è ïðåä ïàìåòíèêà íà Âàñèë Ëåâñêè.Â Ïëîâäèâ ñëåä ÷åðêîâíàòà ñëóæáà, â ïðèñúñ-òâèå íà ãîëÿìî ìíîçèíñòâî ïðåä õîòåë „Ïåòåð-áóðã” ðå÷ äúðæè ä-ð Íèêîëà Ãåíàäèåâ, ïðåäñòà-âèòåë íà Ìàêåäîíñêîòî äðóæåñòâî. Ïîëèöèÿòà îõ-ðàíÿâà òúðæåñòâîòî, çà äà íå ñå ïðåâúðíå òî âïîëèòè÷åñêà àêöèÿ.

Ïî ñëó÷àé Äåíÿ íà Îñâîáîæäåíèåòî ïî ðåøå-íèå íà ïîáîðíèøêî-îïúë÷åíñêàòà îðãàíèçàöèÿ ñåñúçäàâà êîìèòåò „Öàð Îñâîáîäèòåë” (1898) ïîäïðåäñåäàòåëñòâîòî íà Ñòîÿí Çàèìîâ ñ 500 êëîíàâ öÿëàòà ñòðàíà. Òîçè êîìèòåò ñúáèðà äîáðîâîë-íè äàðåíèÿ çà ïîñòðîÿâàíå íà ïàìåòíèê. Â îáÿâå-íèÿ êîíêóðñ çà ïàìåòíèêà ó÷àñòâàò 20 àðõèòåêòèè ñêóëïòóðè. Æóðèòî, ïîä ïðåäñåäàòåëñòâîòî íàêíÿç Ôåðäèíàíä, îäîáðÿâà ïðîåêòà íà ôëîðåíòèí-ñêèÿ ñêóëïòîð Àðíàëäî Öîêè. Ïðåç 1901 ã. å ïî-ëîæåí îñíîâíèÿò êàìúê, à îñâåùàâàíåòî íà ïà-ìåòíèêà íà Àëåêñàíäúð II ñòàâà íà 30 àâãóñò 1907ã.

Ïðåç 1902 ã. Êîìèòåòúò çàïî÷âà äà ñúáèðàñðåäñòâà çà ìàâçîëåé â Ïëåâåí, õðàíèëèùå íàòëåííèòå îñòàíêè íà çàãèíàëèòå âîéíèöè âúâ âîé-íàòà çà îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ. Ïúðâè äà-ðåíèÿ ïðàâÿò Èâ. Åâñòðàòèåâ Ãåøîâ, Ä. Ïîïîâ,Èë. è Õð. Ïóëèåâè, îôèöåðè, îêðúæíè ñúâåòè,îáùèíè, Íàðîäíîòî ñúáðàíèå, Ìèíèñòåðñêèÿòñúâåò è ò.í. Ïðåç 1903 ã. ïî ñëó÷àé 25 ãîäèíè îòÎñâîáîæäåíèåòî êìåòúò íà ñòîëèöàòà Ïåòúð ×åð-íåâ èçïðàùà áëàãîäàðñòâåíà òåëåãðàìà îò èìåòîíà ñòîëè÷àíè äî êíÿç Ôåðäèíàíä è ãðàô Èãíàòè-åâ è îðãàíèçèðà „âñåíàðîäíî òúðæåñòâî”. „Âå÷-íî ïðèçíàòåëíà Áúëãàðèÿ” ñëàâè ðóñêèÿ èìïåðà-òîð Àëåêñàíäúð II êàòî Îñâîáîäèòåë è Âñåðîñèé-ñêèÿ èìïåðàòîð Íèêîëàé II êàòî Ïîêðîâèòåë. Ïðåçñúùàòà ãîäèíà â Ïëåâåí êúùàòà, â êîÿòî å æèâÿëÀëåêñàíäúð II, ñòàâà ìóçåé „Àëåêñàíäúð II”, âãð. Áÿëà ñå îðãàíèçèðà êúùà-ìóçåé „ÀëåêñàíäúðIII”, â ñ. Ïîðäèì – êúùà-ìóçåé „Íèêîëàé Íèêî-ëàåâè÷” è â ñ. Ãîðíà Ñòóäåíà – „Ìóçåé íà Îñâî-áîäèòåëíàòà âîéíà”.

Â. „Ìèð” (îðãàí íà Íàðîäíàòà ïàðòèÿ) îò 20ôåâðóàðè (4 ìàðò) 1903 ã. ñïîìåíàâà çà ïî÷òèíåçàáåëåæèìèÿ ìîëåáåí â öúðêâàòà „Ñâ. Íåäå-ëÿ” è çàêëþ÷àâà: „Åäíà ñòóäåíèíà ñå âêàðâà â



ïðèçíàòåëíàòà äóøà íà áúëãàðèíà”. Ïðè÷èíèòå ñåêðèÿò â ïîëèòè÷åñêàòà îáñòàíîâêà è îáùåñòâå-íîòî ðàçî÷àðîâàíèå, ïîðîäåíè îò íåèçïúëíåíèòåîáåùàíèÿ íà öàíêîâèñòèòå.

Ïðåç 1903 ã. ìèíèñòúðúò íà ïðîñâåùåíèåòîïðîô. Èâ. Øèøìàíîâ íàðåæäà âúâ âñè÷êè ó÷è-ëèùà â íàâå÷åðèåòî íà ïðàçíèêà (2 ìàðò) äà ñåèçíàñÿò áåñåäè çà çíà÷åíèåòî íà òàçè äàòà çà áúë-ãàðèòå. Â ñëåäâàùèòå ãîäèíè - 1904 è 1905, íàáëàãîäàðñòâåíèòå ìîëåáåíè ïðèñúñòâàò óïðàâëÿ-âàùèÿò ðóñêîòî äèïëîìàòè÷åñêî àãåíòñòâî Ëåð-ìîíòîâ, ñðúáñêèÿò äèïëîìàòè÷åñêè ïðåäñòàâèòåëÍîâàêîâè÷, àâñòðî-óíãàðñêèÿò ïðåäñòàâèòåë Ôîð-ãà÷ è äð.

Ïî ñëó÷àé 30 ãîäèíè îò íà÷àëîòî íà âîéíàòà,íà 30 àâãóñò 1907 ã. â Ñîôèÿ ïðèñòèãàò ñèíúò íàèìïåðàòîð Àëåêñàíäúð II – Âåëèêèÿò êíÿç Âëà-äèìèð Àëåêñàíäðîâè÷ (ó÷àñòíèê âúâ âîéíàòà),ãåí. Êàóëáàðñ, ãåíåðàëèòå Ñòîëåòîâ, Ïàðåíñîâ èäðóãè âîåííè. Íà 1 ñåïòåìâðè 1907 ã. êíÿç Âëà-äèìèð Àëåêñàíäðîâè÷ ïîëàãà îñíîâíèÿ êàìúê íàðóñêàòà ÷åðêâà â Ñîôèÿ.

Â íà÷àëîòî íà çíàìåíàòåëíàòà çà Áúëãàðèÿ 1908ãîäèíà (îáÿâÿâàíåòî íà íåçàâèñèìîñòòà íà äúð-

æàâàòà), ïî ïîâîä 30 ãîäèíè îò ïîäïèñâàíåòî íàÑàíñòåôàíñêèÿ äîãîâîð, ïðàçíèêúò ïðèäîáèâàìàñîâ è íàðîäåí õàðàêòåð. Îðãàíèçèðàíî å øåñ-òâèå, â êîåòî ó÷àñòâàò äåöà è ó÷åíèöè îò îñíîâ-íèòå ó÷èëèùà, 15 ñòóäåíòè è ïðîôåñîðè îò Ñî-ôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò, ÷ëåíîâå íà Êíèæîâíîòîäðóæåñòâî (äíåñ ÁÀÍ), ïîáîðíèöè â óíèôîðìèñ ïóøêè è çíàìåíà, îôèöåðè, ïðåäñòàâèòåëè íàêëóáîâåòå „Þíàê”, äóõîâíèöè, ÷ëåíîâå íà åñíàô-ñêèòå ñäðóæåíèÿ, ìàêåäîíñêèòå äðóæåñòâà, æåí-ñêîòî îáðàçîâàòåëíî äðóæåñòâî, ñëàâÿíñêîòî áëà-ãîòâîðèòåëíî äðóæåñòâî, äðóæåñòâîòî íà áúëãàð-ñêèòå ïóáëèöèñòè, èíæåíåðíî- àðõèòåêòóðíîòî,þðèäè÷åñêîòî è äðóãè êóëòóðíè äðóæåñòâà, òúð-ãîâñêîòî, çåìåäåëñêîòî è ëîâäæèéñêîòî äðóæåñ-òâî, èíäóñòðèàëíèÿ ñúþç, ïðåäñòàâèòåëè íà îá-ùèíèòå, ãðàæäàíè îò âñè÷êè ñúñëîâèÿ, êîëîåç-äà÷è, òóðèñòè, õîðúò è âîåííàòà ìóçèêà, ãðàæäà-íè, íîñåùè 78 áðîÿ âåíöè è ò.í. Øåñòâèåòî å ïîñ-ðåùíàòî îò ðóñêèÿ äèïëîìàòè÷åñêè àãåíò Ñåìåí-òîâñêè-Êóðèëî è äðóãè äèïëîìàòè ïðåä Ðóñêîòîêîíñóëñòâî íà óë. „Ìîñêîâñêà”.

Ðàáîòíè÷åñêàòà ïàðòèÿ è íåéíèÿò ïå÷àòåí îð-ãàí „Ðàáîòíè÷åñêè âåñòíèê” îò 21 ôåâðóàðè (5

Ôîòîñ 1. Îòêðèâàíå íà ïàìåòíèêà íà ðóñêèÿ èìïåðàòîð Àëåêñàíäúð ²² (Öàð Îñâîáîäèòåë) ïðåç 1907 ã. âÑîôèÿ



ìàðò) 1908 ã. êðèòèêóâàò òúðæåñòâàòà ïî ñëó÷àéÎñâîáîæäåíèåòî, çàùîòî ñ÷èòàò, ÷å òå „ñå èçïîë-çâàò çà íàñàæäàíå íà ìîíàðõè÷åñêè è íàöèîíà-ëèñòè÷åñêè äóõ, çà äà äúðæàò â ïîä÷èíåíèå è íå-ñúçíàíèå ðàáîòíè÷åñêàòà êëàñà”.

Íà 3 ìàðò 1910 ã. ñå îáÿâÿâà îïúë÷åíñêè ïðàç-íèê â Ðóñå, Ñëèâåí, Âðàöà è äðóãè ãðàäîâå, èç-âúðøâàò ñå ìîëåáåíè â Êèåâ, Ïåòåðáóðã, Áóêó-ðåù.

Ïî âðåìå íà Áàëêàíñêèòå âîéíè (1912-1913)Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ ñå ïðàçíóâà òâúð-äå ñêðîìíî. Ïðåç 1914 è 1915 ã. ãðàæäàíèòå íàñâîáîäíèÿ Äåäåàãà÷ è Ãþìþðäæèíà îòáåëÿçâàòòúðæåñòâåíî ïðàçíèêà. Ïðåç 1917 ã., åäíà ãîäèíàïðåäè êðàÿ íà Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà, 3 ìàðò åíàðå÷åí â ïðåñàòà „ðîæäåíèÿò äåí íà Áúëãàðèÿ”.

Ïî ñëó÷àé 45 ãîäèíè îò Îñâîáîæäåíèåòî íàÁúëãàðèÿ (1923) â Ñîôèÿ ïðèñòèãàò ðóñêè âåòå-ðàíè, ïðîâåæäà ñå VI êîíãðåñ íà ïîáîðíèöèòå èîïúë÷åíöèòå, êàêòî è êîíãðåñ íà Ñúþçà íà ðóñ-êèòå âåòåðàíè â Áúëãàðèÿ ïîä ïî÷åòíîòî ïðåäñå-äàòåëñòâî íà ãåí. Â. Ëàçàðîâ.

Íà 3 ìàðò 1927 è 1928 ã. ïî óëèöèòå íà Ñîôèÿ,îêîëî òåàòðèòå è öúðêâèòå ó÷åíè÷åñêè êîìèñèè,ñíàáäåíè ñ îòêðèòè ëèñòîâå è êâèòàíöèè, ñúáè-ðàò ïîìîùè çà áúëãàðñêèòå è ðóñêèòå âåòåðàíèîò âîéíàòà. Òîçè „âúçïèòàòåëíî-ïàòðèîòè÷åí òðóä”íà äåöàòà å ïîñòàâåí ïîä ïîêðîâèòåëñòâîòî íà ïî-ëèöèÿòà è áäèòåëíîñòòà íà ãðàæäàíèòå. Ïî ñëó-÷àé ïðàçíèêà ïðåç 1928 ã. Òúðãîâñêàòà êàìàðàäàðÿâà 100 õèë. çëàòíè ëåâà, à ïî-êúñíî Ñîôèé-ñêàòà îáùèíà îòïóñêà 12 õèë. ëâ. ïîìîùè (1934)íà âåòåðàíè îò âîéíàòà. Ïðåç 1929 ã. â òúðæåñ-òâàòà ñå âêëþ÷âà è Ñâîáîäíèÿò óíèâåðñèòåò â Ñî-ôèÿ ñ òúðæåñòâåíî ñúáðàíèå, íà êîåòî ñëîâî ïðî-èçíàñÿ èçâåñòíèÿò þðèñò ïðîô. Ã. Ï. Ãåíîâ.

Â ïðåäâîåííèòå ãîäèíè ïðàçíèêúò ñå ÷åñòâàòúðæåñòâåíî â õðàìà „Ñâ. Àëåêñàíäúð Íåâñêè”(1930) ñ áúëãàðî-ðóñêà ñúáîðíà ñëóæáà; ïðàâèñå ïîìåí ïî ñëó÷àé 50 ãîä. îò ñìúðòòà íà ðóñêèÿèìïåðàòîð Àëåêñàíäúð II (1931); ñòóäåíòèòå âçå-ìàò æèâî ó÷àñòèå â ìàíèôåñòàöèèòå (1935); âî-åííèÿò ìèíèñòúð ãåí. Õð. Ëóêîâ å èíèöèàòîð íàòúðæåñòâåí ïàðàä è ïðåãëåä íà âîéñêàòà (1936-1938); â ÷åñòâàíåòî ó÷àñòâàò è áåæàíöè îò Áîñè-ëåãðàäñêî, Òðúíñêî è Öàðèáðîäñêî (1938).

Ïî âðåìå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà îñòàíà-ëèòå æèâè îïúë÷åíöè îò âðúõ Øèïêà è ðóñêèòåâåòåðàíè íå çàáðàâÿò ïðàçíèêà 3 ìàðò è ïîäíàñÿòâåíöè ïðåä ïàìåòíèêà íà Öàð Îñâîáîäèòåë â Ñî-ôèÿ, ñðåùàò ñå ñ ó÷åíèöè â ó÷èëèùàòà è ðàçêàç-âàò ñïîìåíè. Ïðàâÿò ñå ïðåäàâàíèÿ ïî áúëãàð-ñêîòî ðàäèî ïî ïîâîä Îñâîáîæäåíèåòî, à ïðåç1942 ã. â Ìàêåäîíèÿ è íîâîîñâîáîäåíèòå çåìè3 ìàðò ñå ïðàçíóâà çà ïðúâ ïúò. Íà ïúðâèòå ñèñòðàíèöè âåñòíèöèòå ïóáëèêóâàò ôîòîãðàôèè, åä-íà îò êîèòî ïîêàçâà êàê ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåëÿòÁ. Ôèëîâ ïîçäðàâÿâà áúëãàðñêèòå áðàííèöè(1942). Ïðåç 1944 ã., êîãàòî âîéíàòà âñå îùå íå åçàâúðøèëà, áëàãîäàðñòâåíè ìîëåáåíè ñå îòñëóæ-âàò â öÿëàòà ñòðàíà. Íà ìîëåáåíà â öúðêâàòà „Ñâ.Àëåêñàíäúð Íåâñêè” ïðèñúñòâàò ðåãåíòúò ÁîãäàíÔèëîâ, ïðåäñåäàòåëÿò íà Íàðîäíîòî ñúáðàíèåÄîáðè Áîæèëîâ, ÷ëåíîâå íà Ìèíèñòåðñêèÿ ñú-âåò, êìåòúò íà Ñîôèÿ Èâ. Èâàíîâ, ðåêòîðúò íà Ñî-ôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò, ñòóäåíòè è ãðàæäàíè.

Ïåðèîäè÷íèÿò ïå÷àò, ïóáëèêàöèèòå è àðõèâíèòåäîêóìåíòè ïî òåìàòà çà ÷åñòâàíåòî íà ïðàçíèêàíà Îñâîáîæäåíèåòî 3 ìàðò îò 1879 ã. äî äíåñ, íàôîíà íà îñòàíàëèòå ïîëèòè÷åñêè è îáùåñòâåíèñúáèòèÿ, äàâàò ïúëíà ïðåäñòàâà çà ïðîÿâèòå íàíàöèîíàëíàòà íè ïàìåò çà Ðóñêî-òóðñêàòà âîéíàè çíà÷åíèåòî, êîåòî áúëãàðèòå é îòäàâàò. Òå ãîâî-ðÿò çà åäíà òðàäèöèÿ, ïîääúðæàíà äåñåòèëåòèÿ íà-ðåä, êîÿòî ïðåç èçìèíàëèòå ãîäèíè ñå å ïðîÿâÿ-âàëà ðàçëè÷íî â çàâèñèìîñò îò ïîëèòè÷åñêàòà êî-íþíêòóðà, îòíîøåíèÿòà íè ñ Ðóñèÿ èëè ìåæäó-íàðîäíàòà îáñòàíîâêà (ðåâîëþöèè, âîéíè, áåä-ñòâèÿ è ò.í.). Íî òîçè „âåëèê âñåíàðîäåí ïðàçíèêíà Îñâîáîæäåíèåòî” (â. „Äíåâíèê” îò 19 ôåâðó-àðè (3 ìàðò) 1908 ã.) âèíàãè ñå å ïðàçíóâàë êàòîèçðàç íà âñåíàðîäíàòà ïðèçíàòåëíîñò çà èçâîþ-âàíàòà ñâîáîäà.

Äåíÿò íà Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ îòîñìàíñêî âëàäè÷åñòâî êàòî îôèöèàëåí ïðàçíèêå îòáåëÿçàí åäíîêðàòíî ïðåç 1978 ã. ïî ïîâîä 100-ãîäèøíèíàòà îò êðàÿ íà Ðóñêî-òóðñêàòà âîéíà.Äåñåò ãîäèíè ïî-êúñíî òîé ñòàâà îôèöèàëåí ïðàç-íèê, à ñ ðåøåíèå íà Âåëèêîòî Íàðîäíî ñúáðàíèåîò 5 ìàðò 1990 ã. äàòàòà å îáÿâåíà çà íàöèîíàëåíïðàçíèê íà Áúëãàðèÿ.

Ñïèñàíèå „ÍÀÓÊÀ“ ñå ïóáëèêóâà îò íà÷àëîòî íà 2011 ã.â ñàéòà íà ÍÀÖÈÎÍÀËÍÀÒÀ ÌÐÅÆÀ ÎÒ ÂÈÐÒÓÀËÍÈ ÁÈÁËÈÎÒÅÊÈ

íà àäðåñhttp://www.bvu-bg.eu/nmvb/index.php?Clip=nauka

Ñàéòúò ñå ïîääúðæà îò ä-ð Ãàëèíà Èâàíîâà îò Ðóñåíñêèÿ óíèâåðñèòåò,íà êîÿòî ðåäàêöèÿòà èçêàçâà áëàãîäàðíîñò!



ÃÐÈÂÍÈ ÇÀ ÊÐÀÊÀ ÎÒ ÌÈÇÈß È ÒÐÀÊÈßÌèðîñëàâ Ìàðêîâ,

ÐÈÌ – ÌîíòàíàÞâåëèðñòâîòî â Ìèçèÿ è Òðàêèÿ, êàòî âàæåí

äÿë îò àíòè÷íîòî èçêóñòâî, å ñðàâíèòåëíî äîáðåïðîó÷åíî è ïóáëèêóâàíî. Èçäàäåíè ñà ñòóäèè, ìî-íîãðàôèè, ìíîæåñòâî ñòàòèè íà îòäåëíè âèäîâåè òèïîâå íàêèòè, ðàçãëåäàíè ñà ïî õðîíîëîãè-÷åí, ðåãèîíàëåí èëè äðóã ïðèíöèï.

Çà ïúðâè ïúò âúðõó íàêèòèòå çà êðàêà îáðú-ùà âíèìàíèå Â. Íàéäåíîâà [9, c. 237-242]. Â ñâî-ÿòà ñòàòèÿ òÿ ðàçãëåæäà òðè áðîÿ îò ò.íàð. äâó-äåëíè ãðèâíè. Ïúðâèòå äâå ñà ÷èôò çëàòíè, ïðî-èçõîæäàùè îò ñúêðîâèùåòî ïðè ñåëî Íèêîëàå-âî, Ïëåâåíñêî, à òðåòàòà, èçðàáîòåíà îò ãàãàò (âèäîðãàíè÷íà ìàòåðèÿ), å ñëó÷àéíà íàõîäêà, îòêðè-òà â áëèçîñò äî àíòè÷íèÿ ãðàä Ðàöèàðèÿ ïðè ñ.Àð÷àð, Âèäèíñêî. Íàéäåíîâà êîìåíòèðà ïðåäìå-òèòå êàêòî â òåõíîëîãè÷íî îòíîøåíèå, òàêà è îò-íîñíî íà÷èíà èì íà ïîñòàâÿíå. Òÿ îòáåëÿçâà ñïå-öèàëíî àíàòîìè÷åñêàòà ðàçëèêà ìåæäó äâàòàêðàéíèêà íà ñîáñòâåíèêà íà íàêèòèòå, îòðàçåíàâúâ âúòðåøíèòå èì äèàìåòðè. Âúç îñíîâà íà ïðè-âåäåíèòå àíàëîãèè îò Èçòî÷íà Ãðóçèÿ, òÿ ãè îï-ðåäåëÿ êàòî ïåðèñöåëèäè – ãðèâíè, êîèòî ñà íî-ñåíè íà êðàêàòà. Èìåííî â Êàâêàç è Ñðåäíà Àçèÿñå îòêðèâàò ìíîãî íàêèòè èçðàáîòåíè îò ãàãàò,êîéòî â íàøèòå çåìè ëèïñâà. Îáè÷àÿò äà ñå íî-ñÿò ãðèâíè íà ãëåçåíèòå å õàðàêòåðåí êàêòî çàïîñî÷åíèòå îáëàñòè, òàêà è çà Ïðåäíà Àçèÿ. Çàñ-âèäåòåëñòâàí å è â íåêðîïîëà íà Õåðñîíåñ. Ïðåçðèìñêàòà åïîõà òîé ñå ðàçïðîñòðàíÿâà è â äðóãèêðàèùà íà èìïåðèÿòà.

Â íàñòîÿùàòà ñòàòèÿ ñà ðàçãëåäàíè ãîðåïîñî-÷åíèòå òðè ãðèâíè â íîâà ñâåòëèíà, åêçåìïëÿðîò Êàïèòàí Àíäðååâî, ÷èôò çëàòíè îò Íèêîëàåâ-ñêîòî ñúêðîâèùå è äâå, ïðîèçõîæäàùè îò ìîãèë-íè ãðîáîâå ïðè ñåëàòà Ìúäðåö, Ãúëúáîâñêî, èÊðóøàðå, Ñëèâåíñêî.

Ñúêðîâèùåòî, îòêðèòî ïðåç 1909 ã. êðàé ñ. Íè-êîëàåâî, Ïëåâåíñêî, å åäíî îò íàé-ãîëåìèòå ïðåçðèìñêàòà åïîõà, íàìèðàíè â Áúëãàðèÿ. Ãîëÿìàòàìó íàó÷íà ñòîéíîñò ñå îïðåäåëÿ îò áîãàòîòî ðàç-íîîáðàçèå íà ðàçëè÷íè âèäîâå è òèïîâå íàêèòè,êîèòî ñà ìíîãî äîáðå äàòèðàíè. È äî äíåñ òî åîñíîâíà áàçà çà ñðàâíåíèå ïðè èçó÷àâàíåòî è èç-ñëåäâàíåòî íà þâåëèðñòâîòî â áàëêàíñêèòå ïðî-âèíöèè. Ïúëíàòà ìó ïóáëèêàöèÿ ïðåç 1914 ã. åíàïðàâåíà îò Á. Ôèëîâ [9, ñ. 3 ñë.]. Â ñúùàòà ñòó-äèÿ òîé ïóáëèêóâà è òðè íåîáíàðîäâàíè êîìïëåê-òà íàêèòè îò Ðàöèàðèÿ. Òîâà å ïðîäèêòóâàíî îòìíîãîòî îáùè ÷åðòè ìåæäó íàêèòèòå îò Íèêîëà-åâî è Ðàöèàðèÿ, êîèòî â ìíîãî ñëó÷àè âçàèìíî

ñå äîïúëâàò.Â íàêèòèòå îò Íèêîëàåâî è Ðàöèàðèÿ ñå ñðåùà

åäèí òèï õàëêè, êîèòî Ôèëîâ îïðåäåëÿ êàòî ãðèâ-íè è ïîä òîâà íàçâàíèå ñå öèòèðàò â íàó÷íàòà ëè-òåðàòóðà1. Ñòàâà äóìà çà äâîéêà êóõè õàëêè ñ D-îáðàçíî ñå÷åíèå (Ôîòîñ 1) îò Íèêîëàåâñêîòî ñúê-ðîâèùå (èíâ. ¹ 4784, 4785 – ÍÀÈÌ ). Òå èìàòâúòðåøåí äèàì. 88 õ 102 ìì, äåáåëèíà íà òÿëîòî16 ìì è îáùî òåãëî 113,03 ã. Òðåòàòà å ïîäîáíà,èçðàáîòåíà îò ãàãàò (èíâ. ¹ 4571 – ÍÀÈÌ) îòÐàöèàðèÿ (Ôîòîñ 2). Òÿ å ñ âúòðåøåí äèàìåòúð73 õ 80 ìì, äåáåëèíà íà òÿëîòî 10-12 ìì è òåãëî34,75 ã. Áëèçêà íåéíà àíàëîãèÿ (ñúùî îò ãàãàò) ååêçåìïëÿð îò êîëåêöèÿòà íà Áåëãðàäñêèÿ ìóçåé(èíâ. áð. 631/II ) ñ äèàìåòúð 60,6 ìì è òåãëî16,65ã. [7, ñ. 100, êàò. ¹ 150].

Ôîòîñ 1. ×èôò çëàòíè ïåðèñöåëèäè îò ñúêðîâèùåòîïðè ñ. Íèêîëàåâî, Ïëåâåíñêî. Ñí. (ïî [10])

Êúì òåçè ãðèâíè ñå îòíàñÿ è åäíà çëàòíà îòÊàïèòàí Àíäðååâî, Ñâèëåíãðàäñêî (èíâ. ¹ 38662– ÍÈÌ) [6, c. 147, êàò. ¹ 104]2. Òÿ ñúùî å îòò.íàð. òèï „äâóäåëíè ãðèâíè” è å ìíîãî áëèçêà â

1 Â ìîíîãðàôèÿòà íà Ë. Ðóñåâà-Ñëîêîñêà [9], êîÿòî å íàé-ïúëíàòà êúì ìîìåíòà çà íàêèòèòå îò ðèìñêàòà åïîõà, òåçèãðèâíè (cat. ¹ 145a, 145b, 146) ñúùî ñà ïðåäñòàâåíè çà ðúöå.2 Ïðîèçõîäúò íà òàçè ãðèâíà å íåÿñåí. Íàõîäêàòà å çàëîâåíà ïðè îïèò çà êîíòðàáàíäíî èçíàñàíå èçâúí ñòðàíàòà è òî÷íîòîé ìåñòîíàìèðàíå å íåèçâåñòíî. Ïðè ñðàâíåíèå ñ ïîäîáíè ìîæåì äà ÿ îòíåñåì êúì ïðîèçâîäñòâåí öåíòúð îò ïðîâèíöèÿÌèçèÿ.



è äðóãè ñåëèùà ñúäúðæàò âñè÷êè õàðàêòåðèñòè-êè, õàðàêòåðíè çà ðàöèàðñêîòî çëàòàðñòâî. Äîðèôîðìàëíî ñðàâíåíèå å äîñòàòú÷íî äà íè óáåäè âòåõíèÿ îáù ïðîèçõîä [3, c. 23]. Òàêàâà áëèçîñòñå îòêðèâà è ïðè íÿêîè çëàòíè íàõîäêè, ñîáñòâå-íîñò íà Íàðîäíèÿ ìóçåé â Áåëãðàä, êàêúâòî å ïðè-ìåðúò ñ ïîñî÷åíàòà ïî-ãîðå ãðèâíà.

Âàæåí òåõíîëîãè÷åí åëåìåíò, âúðõó êîéòî òðÿá-âà äà ñå îáúðíå ñåðèîçíî âíèìàíèå, å ñãëîáêàòàìåæäó äâàòà ñåãìåíòà íà ãðèâíèòå ÷ðåç øàðíèð,ïðåäñòàâëÿâàù ìàëêî ãâîçäåé÷å ñ ïðàâî öèëèí-äðè÷íî òÿëî, çàâúðøâàùî â åäèíèÿ êðàé ñ îâàë-íà ãëàâà, êîåòî âëèçà âåðòèêàëíî â õàëêè÷êèòåíà äâàòà ñåãìåíòà. Òàêà îôîðìåí, øàðíèðúò íåáè ìîãúë äà èçïàäíå îò ìÿñòîòî ñè ñàìî, àêî íà-êèòúò ñå íîñè â õîðèçîíòàëíî ïîëîæåíèå, êàêâî-òî ïðåäïîëàãà íîñåíåòî ìó íà ãëåçåíà. Ìíîãî-êðàòíàòà ñìÿíà íà ïîëîæåíèåòî ïðè ãðèâíà, íî-ñåíà íà ðúêàòà, ïðàâè ïðàêòè÷åñêè íåâúçìîæíîèçïîëçâàíåòî íà òîçè òèï øàðíèðíà ñãëîáêà.

×èôò çëàòíè ãðèâíè ñ àíàëîãè÷íè åëåìåíòèïðèíàäëåæàò ñúùî êúì Íèêîëàåâñêîòî ñúêðîâè-ùå (èíâ. ¹ 4872, 4783 - ÍÀÈÌ) (Ôîòîñ 4). Òå ñàèçðàáîòåíè îò íÿêîëêî óñóêàíè çëàòíè òåë÷åòà,êðàèùàòà íà êîèòî âëèçàò â öèëèíäðè÷íè âòóëêè.Êúì åäíàòà å çàëåïåíà õîðèçîíòàëíà õàëêè÷êà, àêúì äðóãàòà – äâå, ñ ðàçñòîÿíèå ïîìåæäó ñè. Ïðèòàêà îôîðìåíèòå êðàèùà åäíàòà õàëêè÷êà âëèçàìåæäó äðóãèòå, à â òÿõ – øàðíèðúò (Ôîòîñ 5).Ïî-äîáðå çàïàçåíàòà îò äâåòå ãðèâíè èìà äèàìå-òúð 75 ìì, ñ äåáåëèíà íà òåëòà 1,5-2 ìì, êîÿòîäîñòèãà îáùà äåáåëèíà 6-8 ìì. Øàðíèðúò å äå-áåë 6 ìì è èìà äúëæèíà 16 ìì. È òàçè ãðèâíà å ñåäâà çàáåëåæèìî åëèïñîâèäíà ôîðìà êàòî äðó-ãèòå.

Ôîòîñ 4. Çëàòíà ãðèâíà îò ñúêðîâèùåòî ïðè ñ. Íèêî-ëàåâî, Ïëåâåíñêî. Ñí. (ïî [10])

Ôîòîñ 5. Äåòàéë îò çëàòíà ãðèâíà – çàêîï÷àëêà ñ øàð-íèð, îò ñúêðîâèùåòî ïðè ñ. Íèêîëàåâî, Ïëåâåíñêî.Ñí. (ïî [10])

ñòèëîâî è òåõíîëîãè÷íî îòíîøåíèå ñ ÷èôòà îòÍèêîëàåâî (Ôîòîñ 3). Ðàçëèêà ñå îòêðèâà ñàìî âäîïúëíèòåëíà óêðàñà îêîëî âúòðåøíèÿ ðúá îòåäèí ðåä ïåðëåí íèç ñ íåâèñîê ðåëåô è â ïî-ìàë-êèòå é ðàçìåðè. Ïîñëåäíîòî ìîæå äà ÿ õàðàêòå-ðèçèðà êàòî äåòñêè åêçåìïëÿð, òúé êàòî èìà äèà-ìåòúð 6,6 õ 7,9 ìì è òåãëî 103,84 ã.

Ôîòîñ 2. Ïåðèñöåëèäà – çëàòî, ãàãàò îò Ðàöèàðèÿ äîñ. Àð÷àð, Âèäèíñêî. Ñí. (ïî [10])

Ôîòîñ 3. Ïåðèñöåëèäà – çëàòî, Êàïèòàí Àíäðååâî,Ñâèëåíãðàäñêî. Ñí. (ïî [6]

Îáùîòî ìåæäó ïåòòå ïðåäìåòà å, ÷å ñà äâó-äåëíè, ò.å. åäèí ñåãìåíò îò âñåêè îò òÿõ å ïîäâè-æåí. Ñãëîáêàòà ìåæäó äâåòå ÷àñòè â åäèíèÿ êðàéå øàðíèðíà, à â äðóãèÿ –÷ðåç êóêè÷êà. Õàëêèòåñà åëèïñîâèäíè, ñ ãîëåìè ðàçìåðè è ïðåç òÿõ ðú-êàòà ìèíàâà ñâîáîäíî, áåç äà å íåîáõîäèìî äà ñåîòâàðÿò. Àêî ñà áèëè ãðèâíè çà ðúöå, òÿõíàòà ôîð-ìà è ìàñèâíîñò ãè ïðàâÿò ïî-ñêîðî íåóäîáíè çàíîñåíå. Ñìÿòàì, ÷å òóê å ïðåäñòàâåí ðÿäúê òèïíàêèò – ò.íàð. ïåðèñöåëèäè – ãðèâíè çà ãëåçåí [9,c. 241-242]. Òîâà íàëàãà äà èìà ïîäâèæåí ñåã-ìåíò çà äà ìîãàò äà ñå çàêîï÷àÿò è çàêðåïÿò íàêðàêàòà. Íàé-âåðîÿòíî òå ñà íîñåíè êàòî ÷èôò, êà-êúâòî å ïðèìåðúò îò Íèêîëàåâî, èëè ñàìî íà åäè-íèÿ êðàê, êàêòî å â Ðàöèàðèÿ.

Èíòåíçèâíîòî ïðîèçâîäñòâî íà þâåëèðíè èç-äåëèÿ ïðåç II-III â. íå å èìàëî çà çàäà÷à äà çàäî-âîëÿâà ñàìî Ðàöèàðèÿ è íåéíèÿ õèíòåðëàíò. Ïðî-èçâåäåíèÿòà íà òàìîøíèòå ìàéñòîðè-çëàòàðè íà-ìèðàò øèðîê ïàçàð íà ñåâåð è íà þã îò Áàëêàíà.Àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè îò íåÿ, áëèçêî ðàçïî-ëîæåíèòå Ìîíòàíà è Àëìóñ (äí. ãð. Ëîì), Åñêóñ(äí ñ. Ãèãåí, Ïëåâåíñêî), êàêòî è òåçè îò Äóðîñ-òîðóì (äí. Ñèëèñòðà), Ïàóòàëèÿ (äí. Êþñòåíäèë)



Ôîòîñ 6. Çëàòíà „ïëàñòèí÷àòà” ãðèâíà îò Ãîëÿìàòàìîãèëà ïðè ñ. Ìúäðåö, Ãúëúáîâñêî. Ñí. Ã. Êèòîâ.

Òîçè ÷èôò ãðèâíè ñúùî ìîæåì äà ïðèáàâèìêúì íîñåíèòå íà ãëåçåíà, à âúç îñíîâà íà ïî-ìàë-êèòå èì ðàçìåðè ìîæå äà ãè îïðåäåëèì êàòî äåò-ñêè.

Ïðåç 1993 ã. â Ãîëÿìàòà ìîãèëà êðàé ñ. Ìúä-ðåö, Ãúëúáîâñêî [4, ñ. 93-100] å ïðîó÷åíà ÿìà ñïðàâîúãúëíà ôîðìà3, â êîÿòî å èçâúðøåíî ïîã-ðåáåíèå ÷ðåç òðóïîèçãàðÿíå íà ìÿñòî, äàòèðàíî âêðàÿ íà I – íà÷àëîòî íà II â. ñë. Õð. Èçìåæäóçëàòíèòå íàêèòè, â îáëàñòòà íà êðàêàòà å îòêðèòàäúëãà çëàòíà ëåíòà (Ôîòîñ 6). Äâàòà é êðàÿ ïðå-ìèíàâàò â îáëè, ðàçìèíàâàùè ñå õàëêè, â êîèòîìîæå äà âëåçå áëèçî ðàçïîëîæåíèÿò çëàòåí êëèí(øàðíèð). Ñïîðåä ðàçêîïâà÷à, òîé ãè ñúåäèíÿâàè ïðàâè îò ëåíòàòà ãðèâíà, êîÿòî èçãëåæäà å áèëàíîñåíà íà êðàêà [4, ñ. 95]. Ïðè ïóáëèêóâàíåòî íàíàêèòèòå îò òîçè ãðîáåí êîìïëåêñ Ä. Äèìèòðîâà[1, ñ. 59-70] ïîääúðæà ñúùîòî ìíåíèå4. Òÿ ñìÿ-òà, ÷å íàêèòúò ìîæå äà áúäå è äèàäåìà [1, ñ. 62].Ìåñòîíàìèðàíåòî ìó îáà÷å ïðè åäèíèÿ êðàê, êàêòîè òîâà, ÷å îñòàíàëèòå çëàòíè íàêèòè ñà îòêðèòè íàìåñòàòà, êúäåòî ëîãè÷íî áè òðÿáâàëî äà áúäàò ïîòÿëîòî íà êðåìèðàíèÿ èíäèâèä, êàòåãîðè÷íî èç-êëþ÷âàò òàçè âúçìîæíîñò.

Ãðèâíàòà å èçðàáîòåíà îò òúíêà çëàòíà ëàìà-ðèíà è ïðåäñòàâëÿâà ëåíòà ñ ïðàâîúãúëíà ôîðìà,ñïëåñíàòà â êðàèùàòà. Òå çàâúðøâàò ñèìåòðè÷íîñ õàëêè, èçâèòè ñïèðàëíî â äâå ïîñîêè – íàïðåäè íàçàä, ñïðÿìî çðèòåëíîòî ïîëå. Îò åäíàòà ñòðà-íà ëåíòàòà èìà óêðàñà îò ðåëåôíè ëèíèè, îò îá-ðàòíàòà ëèíèèòå ñà â íåãàòèâ. Ïî ñðåäàòà íà öÿëà-òà é äúëæèíà ìèíàâà îñîâà ëèíèÿ, îò êîÿòî â äâåòåïîñîêè èçëèçàò êîñè íàñå÷êè, íàðåäåíè êàòî ðè-áåíà êîñò, òàêà ÷å î÷åðòàâàò ïîìåæäó ñè ðîìáî-âå. Ëåíòàòà å îòêðèòà ïðåäâàðèòåëíî ñúçíàòåëíîîãúíàòà íà òðè [1, ñ. 69, êàò. ¹ 6]. Òÿ èìà äúëæè-íà 307 ìì, ìàêñèìàëíà øèðèíà 20 ìì, äåáåëè-íà 1 ìì è òåãëî 3,757 ã.

Â Þæíà Òðàêèÿ òîâà å íîâ òèï „ïëàñòèí÷àòè”ãðèâíè çà êðàêà, êîèòî ñà ñúâúðøåíî ðàçëè÷íèîò òåçè â Ìèçèÿ. Ìíîãî âàæåí å ôàêòúò, ÷å ïðåä-ìåòúò å îòêðèò in situ (íà ìÿñòî) â çàòâîðåí àðõå-îëîãè÷åñêè êîìïëåêñ, à âñè÷êè ïî-ãîðå ðàçãëå-äàíè ñà ñëó÷àéíî íàìåðåíè, ïîðàäè êîåòî ÷àñò îòèíôîðìàöèÿòà, êîÿòî îùå ìîãàò äà íè äàäàò, å èç-ãóáåíà.

Îò òåðèòîðèÿòà íà Òðàêèÿ, þæíî îò Õåìóñ,ïðîèçõîæäà è äðóãà ãðèâíà – áëèçêà àíàëîãèÿ äîòàçè îò Ìúäðåö. Òÿ å ÷àñò îò áîãàòèÿ èíâåíòàð âãðîá íà ìëàäà æåíà îò Êèòîâà ìîãèëà ïðè ñ. Êðó-øàðå, Ñëèâåíñêî, ïðîó÷åíà ïðåç 2009 ã. [2, ñ.42-46]5. Ðèòóàëúò å òðóïîïîëàãàíå ñ ãëàâà íà èç-òîê â ïðàâîúãúëíà ÿìà. Òîâà å ðÿäúê ñëó÷àé –áîãàò ãðîá ñ ïîëàãàíå, à íå ñ êðåìèðàíå îò ðèì-ñêàòà åïîõà. Ñðåä ðàçíîîáðàçèåòî îò äàðîâå ñåîòêðîÿâà ïúëåí íàáîð îò õàðàêòåðíèòå çà ïåðèî-äà çëàòíè íàêèòè. Âàæíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å òåñà îòêðèòè in situ, íà ìåñòàòà èì íà íîñåíå ïðè-æèâå, êîåòî ãè ïðàâè âàæåí èçâîð çà áèòà íà àðèñ-òîêðàòè÷íîòî íàñåëåíèå îò åïîõàòà [5, ñ. 50-56].

Ôîòîñ 7. Çëàòíà „ïëàñòèí÷àòà” ãðèâíà îò Êèòîâà ìî-ãèëà ïðè ñ. Êðóøàðå, Ñëèâåíñêî. Ñí. Ä. Äèìèòðîâà.

Ïðàâîúãúëíàòà ïëàñòèíà îò Êèòîâà ìîãèëà(èíâ. ¹ Ñë. 3836À – ÐÈÌ – Ñëèâåí) å ñ äúëæè-íà 150 ìì, øèðèíà 3,9 è òåãëî 2 ã. Âúðõó ãîðíàòàé ïîâúðõíîñò ñå âèæäà èçîáðàæåíèå íà äâå ñòè-ëèçèðàíè æåíñêè ãëàâè. Òå ñà ñõåìàòè÷åí, ñèí-êðåòè÷åí îáðàç íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà (Ôî-òîñ 7). Ïëàñòèíàòà å áèëà óâèòà îêîëî ëÿâàòà ïè-ùÿëíà êîñò áëèçî äî ãëåçåíà (Ôîòîñ 8). Â äâàòàñè êðàÿ òÿ èìà ïî åäíà ìàëêà äóï÷èöà çà ïðèâúð-çâàíå ñ êîæåíà ëåíòà èëè äðóãà îðãàíè÷íà ìàòå-ðèÿ. Òàçè íàõîäêà å èçêëþ÷èòåëíî êðàñíîðå÷èâîäîêàçàòåëñòâî çà ñúùåñòâóâàíåòî íà ãðèâíè çàêðàêà îùå ïðåç ðèìñêàòà åïîõà â Òðàêèÿ è ïî-êàçâà òî÷íîòî ìÿñòî íà íîñåíå ïðèæèâå îò òðà-êèéñêèòå àðèñòîêðàòè.

Âñè÷êèòå ïðåäñòàâåíè 9 ãðèâíè çà êðàêà îòÌèçèÿ è Òðàêèÿ ìíîãî äîáðå ñå äàòèðàò â ãðà-íèöèòå íà II – íà÷àëîòî íà III â. ñë. Õð. Ñèãóðåíäàòèðîâà÷åí ìàòåðèàë ïðè ñúêðîâèùåòî îò Íè-êîëàåâî ñà îòêðèòèòå çàåäíî ñ íåãî ìîíåòè.Ãðèâíèòå îò Ðàöèàðèÿ è Áåëãðàä èìàò îòëè÷íèñòèëîâè õàðàêòåðèñòèêè íà äîáðå èçñëåäâàíîòîðàöèàðñêî þâåëèðñòâî, êîåòî å äîñòèãíàëî ðàç-öâåòà ñè â ñúùèòå õðîíîëîãè÷åñêè ãðàíèöè. Çàäâåòå ãðèâíè îò Ìúäðåö è Êèòîâà ìîãèëà äàòè-ðîâêàòà å îùå ïî-êàòåãîðè÷íà, èìàéêè ïðåäâèäíàìèðàíåòî èì ïðè ðåäîâíè àðõåîëîãè÷åñêè ðàç-êîïêè â çàòâîðåíè êîìïëåêñè çàåäíî ñ èçîáè-ëèå îò ðàçíîîáðàçíè ïî òèï è õàðàêòåð ãðîáíè

3 Òîçè òèï ãðîáíè ñúîðúæåíèÿ ïðåç ðèìñêàòà åïîõà ñà ðàçãëåäàíè è êëàñèôèöèðàíè îò Ë. Ãåòîâ, Ïîãðåáàëíè îáè÷àè èãðîáíè ñúîðúæåíèÿ ïðåç ðèìñêàòà åïîõà. //Àðõåîîëîãèÿ XII, 1970, 3.4 Äèàíà Äèìèòðîâà, êîÿòî ïóáëèêóâà íàêèòèòå îò „Ãîëÿìàòà ìîãèëà” ïðè ñ. Ìúäðåö, Ñâèëåíãðàäñêî, å ó÷àñòíèê â åêèïà,ïðîó÷âàù îáåêòà, è èìà ïðåêè íàáëþäåíèÿ çà ðàçïîëîæåíèåòî íà íàõîäêèòå.5 Àâòîðúò íà ñòàòèÿòà ó÷àñòâà â ïðîó÷âàíèÿòà êàòî çàìåñòíèê-ðúêîâîäèòåë.



äàðîâå.Â çàêëþ÷åíèå ìîæå äà ñå îáîáùè, ÷å ãåîã-

ðàôñêè äâóäåëíèòå ãðèâíè ñà ðàçïðîñòðàíåíèïðåèìóùåñòâåíî â çàïàäíàòà ïîëîâèíà íà ÑåâåðíàÁúëãàðèÿ, à â òåõíîëîãè÷íî îòíîøåíèå ïðåîáëà-äàâàò òåçè ñ øàðíèð ïðè çàêîï÷àëêàòà. Èçêëþ÷å-íèå å ñàìî ãðèâíàòà îò Ìúäðåö, êîÿòî ïîïàäà âÒðàêèÿ, íî òÿ ñïàäà êúì ò.íàð. „ïëàñòèí÷àò” òèï,õàðàêòåðåí çà òàçè ïðîâèíöèÿ. Íàëàãà ñå è èçâî-äúò, ÷å òåçè íàêèòè îò Òðàêèÿ ñà ñ ïî-áîãàòà äî-ïúëíèòåëíà óêðàñà îò íàñå÷êè (åêçåìïëÿðúò îòÌúäðåö) è èç÷óêâàíå íà èçîáðàæåíèÿ âúðõó ìàò-ðèöà (ãðèâíàòà îò Êðóøàðå). Óêðàñàòà ïðè íàêè-òèòå îò Ìèçèÿ å äîñòà îãðàíè÷åíà è ñå ðàç÷èòà íàåôåêòà îò òÿõíàòà ìàñèâíîñò.

Óïîòðåáàòà íà ãðèâíè, íîñåíè íà ãëåçåíà, êàêòîâ Ìèçèÿ è ïî Äîëíîäóíàâñêèÿ ëèìåñ, êúäåòî ðî-ìàíèçàöèÿòà â ïåðèîäà II-III â. äîñòèãà ñâîÿ àïî-ãåé, òàêà è âúâ âúòðåøíàòà ïðîâèíöèÿ Òðàêèÿ, ååäíî ñðàâíèòåëíî ðÿäêî ÿâëåíèå. Ðàçáèðà ñå, òå-çè ïðåäìåòè íà ëóêñà íå ñà áèëè äîñòúïíè çà âñå-êèãî. Êàêòî ñå îêàçâà, òðàêèéñêèòå àðèñòîêðàòèïðåç ðèìñêàòà åïîõà ñà íîñèëè çëàòíè íàêèòè íàêðàêàòà ñè. Çàåäíî ñ îñòàíàëèòå àðõåîëîãè÷åñêèìàòåðèàëè òå ñà ñâèäåòåëñòâî çà äîáðîòî èì ìà-òåðèàëíî ñúñòîÿíèå â òàçè åïîõà è çà àôèíèòåòàèì êúì ëóêñ âúâ âñåêèäíåâèåòî, êîéòî ñà èñêà-ëè äà ïðîäúëæè è â îòâúäíèÿ ñâÿò.

Ôîòîñ 8. Çëàòíà „ïëàñòèí÷àòà” ãðèâíà îò Êèòîâà ìîãèëà – in situ (íà ìÿñòîòî è íà îòêðèâàíå). Ñí. Ì.Ìàðêîâ.

Ëèòåðàòóðà:1. Äèìèòðîâà, Ä. Çëàòíèòå íàêèòè îò Ãîëÿìàòà

ìîãèëà äî ñ. Ìúäðåö. Â: Àíàëè, 4, 1997, 1-4,ñ. 59-70.

2. Äèìèòðîâà, Ä. Êèòîâà ìîãèëà êðàé ñ. Êðóøà-ðå, îáùèíà Ñëèâåí – //Íàóêà, 2010, 2, ñ. 42-46.

3. Äèìèòðîâà-Ìèë÷åâà, Àë. Àíòè÷íè ãåìè è êà-ìåè îò Íàöèîíàëíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé âÑîôèÿ. Èçä.”Ñåïòåìâðè”, Ñîôèÿ, 1980.

4. Êèòîâ, Ã.. Ðàçêîïêè â „Ãîëÿìàòà ìîãèëà” êðàéñ. Ìúäðåö, Õàñêîâñêî. //ÈÌÞÈÁ, XVII, 1994,ñ. 93-100.

5. Ìàðêîâ, Ì. Íàêèòè îò ðèìñêàòà åïîõà â Ñëè-âåíñêî (ðàçêîïêè íà ÒÅÌÏ ïðåç 2009 è 2010ã.). // Íàóêà, 2011, 3, ñ. 50-56.

6. Ïåíêîâà, Å. Ñúêðîâèùà íà òðàêèòå. Êàòàëîãêúì èçëîæáà. Âàðíà, 2006, ñ. 144-151.

7. Ïîïîâè’, È. Ðèìñêè íàêèò ó Íàðîäíîì ìóçåjóó Áåîãðàäó II Çëàòàí íàêèò. Áåîãðàä, 1996.

8. Ôèëîâ, Á. Ðèìñêîòî ñúêðîâèùå îò Íèêîëàå-âî. //Èçâåñòèÿ íà àðõåîëîãè÷åñêîòî äðóæåñ-òâî, IV, 1914, ñ. 3-65.

9. Naydenova, V. Les periscelides en Mésie. Â: Ãî-äèøíèê íà Äåïàðòàìåíò „Àðõåîëîãèÿ”, ÍÁÓ,II-III, Ñ., 1996, ñ. 237-242.

10.Ruseva-Slokoska, L. Roman Jewellery. A Col-lection of the National Archaeological Museum.Sofia, 1991.


Àêòóàëíà èíôîðìàöèÿ

ÏÐÎÅÊÒ „OBSERVE” – ÓÊÐÅÏÂÀÍÅ È ÐÀÇÂÈÒÈÅÍÀ ÄÅÉÍÎÑÒÈÒÅ ÇÀ ÍÀÁËÞÄÅÍÈß ÍÀ ÇÅÌßÒÀÇÀ ÎÊÎËÍÀÒÀ ÑÐÅÄÀ Â ÐÀÉÎÍÀ ÍÀ ÁÀËÊÀÍÈÒÅ

Äîö. ä-ð Âåíåòà Êîöåâà,ñåêöèÿ „Òåõíè÷åñêè íàóêè” êúì ÑÓÁÍà 1 ìàðò 2012 ã. â Óíèâåðñèòåòà ïî àðõèòåêòó-

ðà, ñòðîèòåëñòâî è ãåîäåçèÿ (ÓÀÑÃ) â Ñîôèÿ ñåïðîâåäå Ìåæäóíàðîäåí îáó÷èòåëåí ñåìèíàð ïîïðîåêòà „OBSERVE” – „Óêðåïâàíå è ðàçâèòèå íàäåéíîñòèòå çà íàáëþäåíèÿ íà Çåìÿòà çà îêîëíàòàñðåäà â ðàéîíà íà Áàëêàíèòå”. Îñíîâíèòå öåëè íàïðîåêòà „OBSERVE” ñà: äà ñå ïîâèøè èíôîðìè-ðàíîñòòà è äà ñå óñòàíîâÿò çäðàâè âðúçêè ìåæäóðåãèîíàëíèòå îðãàíè çà âçåìàíå íà ðåøåíèÿ, ñâúð-çàíè ñ íàáëþäåíèÿòà íà Çåìÿòà ïî îòíîøåíèå íàîêîëíàòà ñðåäà. Ïðîåêòúò å ñ ôèíàíñèðàíå îò 2ìëí. åâðî è å ñúôèíàíñèðàí îò Åâðîïåéñêèÿ ñúþç(ÅÑ) ñ Ãðàíò 265282 çà ïåðèîäà 2010-2012 ã. Âíåãî ó÷àñòâàò 15 èíñòèòóöèè îò 13 äúðæàâè, îòòÿõ 8 äúðæàâè ñà îò áàëêàíñêèòå; 10 èíñòèòóöèèñà óíèâåðñèòåòñêè è íàó÷íè, à 5 ñà îò ñôåðàòà íàáèçíåñà. Ñåìèíàðúò áåøå îðãàíèçèðàí îò ðúêîâî-äèòåëÿ íà ïðîåêòà „OBSERVE” – ïðîô. Ï. Ïàòèàñîò Ñîëóíñêèÿ óíèâåðñèòåò, Ãúðöèÿ, è îò íàöèîíàë-íèÿ êîîðäèíàòîð íà ïðîåêòà çà Áúëãàðèÿ – äîö.ä-ð Ïåòúð Ïåíåâ îò ÓÀÑÃ â Ñîôèÿ.

Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å îò áàëêàíñêèòå äúð-æàâè ñàìî Ãúðöèÿ è Ðóìúíèÿ ñà ÷ëåíîâå íà Åâðî-ïåéñêàòà êîñìè÷åñêà àãåíöèÿ ESA (European SpaceAgency). Ñòðàòåãè÷åñêèòå öåëè íà ïðîåêòà ñà: Äà ñå ïîñòðîè ïðîñòðàíñòâåíà áàçà äàííè è

óåá-äîñòúï, çà äà ñå çàñèëÿò íîâè ñèíåðãèèâ ðåøåíèÿòà îò íàáëþäåíèÿòà íà Çåìÿòà çàöåëèòå íà îêîëíàòà ñðåäà íà Áàëêàíèòå.

Äà ñå àêöåíòèðà âúðõó íåîáõîäèìîñòòà îòõàðìîíèçèðàíå íà ïîëèòèêèòå è ïðàêòèêèòåâ îáëàñòòà íà ïðèëîæåíèÿòà íà íàáëþäåíèÿ-òà íà Çåìÿòà, çà äà ñå àäðåñèðàò êúì ïðåäèç-âèêàòåëñòâàòà, îïèñàíè îò öåëåâèòå àðåàëèíà GEO.

Ïðèîðèòåòíî ðàçðàáîòâàíå è ðàçâèòèå íà äåé-íîñòèòå, ñâúðçàíè ñ íàáëþäåíèÿòà íà Çåìÿ-òà, è äà ñå îñèãóðè êîîðäèíàöèÿ íà òåçè äåé-íîñòè çà öåëèòå è ïîëçèòå ïðè óïðàâëåíèåòîíà ïðèðîäíèòå ðåñóðñè.

Äà ñå ðåàëèçèðà èäåÿòà çà ïîñòîÿííè èíñòè-òóöèîíàëíè âðúçêè è âçàèìíî ñúòðóäíè÷åñ-

òâî ìåæäó äúðæàâèòå íà Áàëêàíèòå â îáëàñò-òà íà íàáëþäåíèÿòà íà Çåìÿòà çà öåëèòå íàóïðàâëåíèåòî íà îêîëíàòà ñðåäà.

Äà ñå îñèãóðè ñâîáîäåí äîñòúï íà äúðæà-âèòå íà Áàëêàíèòå äî âñè÷êè ïðåäèìñòâà íàìåòîäèòå çà íàáëþäåíèÿ íà Çåìÿòà.

Äà ñå ðàçâèå è îñúùåñòâè åäíà ÿñíà ñòðàòå-ãèÿ, òàêà ÷å ïðàâèòåëñòâàòà íà áàëêàíñêèòåäúðæàâè äà îñèãóðÿâàò â íàöèîíàëíèòå ñèáþäæåòè ñðåäñòâà çà ãåî-èíôîðìàöèÿ.

Äà ñå ðàçâèå ñúòðóäíè÷åñòâîòî ìåæäó áàë-êàíñêèòå äúðæàâè â îáëàñòòà íà îáó÷åíèåòîè ïîäãîòîâêàòà íà ïåðñîíàëà è òðóïàíåòî íàîïèò âúâ âñè÷êè àñïåêòè íà íàáëþäåíèÿòàíà Çåìÿòà.

Äà ñå èíñòèòóöèîíàëèçèðà ñúùåñòâóâàùàòàîáùíîñò è ñúîòâåòíèòå èíñòèòóöèè, çà äà ñåïîääúðæà óñïåøíî ñúòðóäíè÷åñòâîòî ïðèèçïîëçâàíåòî íà íàáëþäåíèÿòà íà Çåìÿòà èâíåäðÿâàíåòî íà íîâè ïðèëîæåíèÿ.

Äà ñå ïîäîáðÿò íàëè÷íîñòòà íà äàííèòå, äîñ-òúïúò äî òÿõ è ðàçïðîñòðàíåíèåòî èì.

Äà ñå ïîäîáðè äîñòúïúò äî ðåãèîíàëíèòå èìåæäóíàðîäíèòå îáùíîñòè, çàíèìàâàùè ñåñ íàáëþäåíèÿ íà Çåìÿòà.

Äà ñå ïîäîáðÿò èíôðàñòðóêòóðàòà è íîó-õàóçà äîñòúïà íà äàííèòå, àíàëèçà è ðàçïðîñ-òðàíåíèåòî èì, âêëþ÷èòåëíî è ðàçâèòèåòî íàèíôîðìàöèîííèòå òåõíîëîãèè, íà õàðäóåðàè ñîôòóåðà çà îáðàáîòêà íà äàííèòå.

Äà ñå çàñèëè ðåãèîíàëíàòà êîîðäèíàöèÿ íàñúùåñòâóâàùèòå èíñòèòóöèîíàëíè ñòðóêòó-ðè.

Äà ñå îñúùåñòâè ìîíèòîðèíã è îöåíÿâàíåíà ïðîãðàìèòå çà íàáëþäåíèÿ íà Çåìÿòà èòåõíèòå ïðèëîæåíèÿ.

Äà ñå ðúêîâîäè ïî-íàòàòúøíîòî îöåíÿâàíåíà áèçíåñ ìîäåëèòå ñ íàáëþäåíèÿ íà Çåìÿ-


Àêòóàëíà èíôîðìàöèÿ

âåðñèòåò â Äåëôò, Õîëàíäèÿ („Íàáëþäåíèÿ íà Çå-ìÿòà, ñâúðçàíè ñ ïðèðîäíè áåäñòâèÿ: âúçìîæíîñ-òè è ïðåäèçâèêàòåëñòâà ïðåä ñòðàíèòå íà Áàëêàíè-òå”); ïðîô. ßíèñ Áàêóðîñ è êîëåêòèâ îò Ãúðöèÿ(„Ìîíèòîðèíã íà åâðîïåéñêèòå ãîðñêè ïîæàðè èãîðñêèòå ïîæàðè íà Áàëêàíèòå”); Àíòîàíåòà Ôðàí-öîâà îò Àåðîêîñìè÷åñêèÿ öåíòúð çà ìîíèòîðèíãêúì ÌÂÐ („Àåðîêîñìè÷åñêèÿò öåíòúð çà ìîíèòî-ðèíã è ïðèëîæåíèÿòà â Áúëãàðèÿ íà ïðîñòðàíñòâå-íî áàçèðàíèòå ìó ñëóæáè”); „Íàöèîíàëíàòà ñèñ-òåìà çà ìîíèòîðèíã íà îêîëíàòà ñðåäà â Áúëãà-ðèÿ” – Í. Çàôèðîâ îò Èçïúëíèòåëíàòà àãåíöèÿ ïîîêîëíà ñðåäà (ÈÀÎÑ) ïðè ÌÎÑÂ è Çàôèðêà Ãîñ-ïèâàö îò Ñúðáèÿ. („Ïðèëîæåíèå íà äàííèòå íàINSPIRE â Ñúðáèÿ”).

Â ïîñëåäâàëàòà äèñêóñèÿ èçêàçâàùèòå ñå íà-ïðàâèõà ïðåïîðúêè â áúäåùå íà ïîäîáíè ôîðóìèäà áúäàò êàíåíè ïîâå÷å ïðåäñòàâèòåëè íà ïðàâè-òåëñòâåíèòå èíñòèòóöèè è äèïëîìàòè îò Áàëêàí-ñêèòå ñòðàíè, à ñúùî òàêà è æóðíàëèñòè, êîèòî äàîòðàçÿò òåçè âàæíè ïðîáëåìè íà îêîëíàòà ñðåäà âÁàëêàíñêèÿ ðåãèîí. Ãëàâíèòå äèñêóòèðàíè âúïðî-ñè áÿõà ïðåäëîæåíèÿ çà áúäåùè äåéíîñòè íà íèâîñòðàíèòå îò Áàëêàíñêèÿ ðåãèîí, Þãîèçòî÷íà Åâðî-ïà è ÅÑ, êàêòî è ïðåäëîæåíèÿ çà ñëåäâàùè ñòúï-êè â ïîëèòèêèòå ïî ïðåâåíöèÿòà îò ïðèðîäíè è òåõ-íîëîãè÷íè ðèñêîâå è êàòàñòðîôè, ðàçâèòèå íà áú-äåùè ðàìêîâè äåéíîñòè çà óïðàâëåíèå íà ðèñêàçà ðåãèîíà íà Áàëêàíèòå è Þãîèçòî÷íà Åâðîïà,áúðçèÿ îáìåí (â ïåðèîäà îò ïúðâèòå 6 ÷àñà ñëåäêàòàñòðîôàëíîòî ñúáèòèå) íà äàííè è êàðòè íà ïîñ-òðàäàëèÿ ðàéîí îò ïîæàðè, íàâîäíåíèÿ, ðàäèîàê-òèâíî çàìúðñÿâàíå è äð.

Ñåìèíàðúò ïðåìèíà â äóõ íà âçàèìíî ðàçáèðà-íå, ñïîäåëåíè öåííîñòè è îïèò, ñïîäåëåíè òðóä-íîñòè è ïðîáëåìè ïðè íàâðåìåííèÿ îáìåí íà ðàç-ëè÷íèòå âèäîâå äàííè îò íàáëþäåíèÿ íà Çåìÿòà âåäèíåí (óíèôèöèðàí) ôîðìàò çà âúçäóõà, âîäèòå,çåìåòðåñåíèÿòà, óðàãàííèòå âåòðîâå è áóðè, îáèë-íèòå ñíåãîâàëåæè, çàìúðñÿâàíèÿòà íà ïî÷âèòå ñïåñòèöèäè è/èëè ðàçëè÷íè âèäîâå îïàñíè è áèòî-âè îòïàäúöè, êîèòî äàííè ñà îò ãîëÿìà âàæíîñò çàó÷åíèòå, ñïåöèàëèñòèòå è ïîëèòèöèòå îò Áàëêàí-ñêèòå ñòðàíè è ñúñåäíèòå íà Áàëêàíèòå ñòðàíè,âçåìàùè ñúîòâåòíèòå ðåøåíèÿ çà îòñòðàíÿâàíåòîíà ðèñêîâåòå è ïðåäîòâðàòÿâàíåòî íà àâàðèèòå.

Â çàêëþ÷åíèå, ñ óáåäåíîñò ìîæåì äà êàæåì,÷å Ìåæäóíàðîäíèÿò îáó÷èòåëåí ñåìèíàð ïî ïðî-åêòà „OBSERVE” äîïðèíåñå ìíîãî çà óêðåïâàíå-òî è ðàçâèòèåòî íà äåéíîñòèòå çà íàáëþäåíèÿ íàÇåìÿòà ñ öåë ïðåâåíöèÿ íà îêîëíàòà ñðåäà â ðàéî-íà íà Áàëêàíèòå. Ñåìèíàðúò áåøå èçêëþ÷èòåëíîïîëåçåí è íåîáõîäèì îò ãëåäíà òî÷êà íà ïðåäñòîÿ-ùåòî èíòåãðèðàíå íà óñèëèÿòà íà áàëêàíñêèòå ñòðà-íè â òàçè âàæíà îáëàñò íà åêîãèÿòà è ïîëèòèêàòàçà óïðàâëåíèå íà êðèçè.

òà, óñòîé÷èâîñòòà è ðîëÿòà íà äðóãè ðåãèî-íàëíè èíñòèòóöèè è àñîöèàöèè.

Äà ñå ðàçâèâàò, ðàçøèðÿâàò è ñâúðçâàò äàí-íèòå è èíôîðìàöèîííèòå ïîðòàëè.

Äà ñå ðàçâèå èëè îñèãóðè êàïàöèòåò è æè-âîò íà èçó÷àâàíåòî íà íàáëþäåíèÿòà íà Çå-ìÿòà â óíèâåðñèòåòèòå è äðóãè èíñòèòóöèèíà Áàëêàíèòå.

Öåëòà íà ñåìèíàðà áåøå äà ñå óëåñíè îáìÿíàòàíà èíôîðìàöèÿ è äîáðè ïðàêòèêè â îñúùåñòâÿâà-íåòî íà íàöèîíàëíè èíèöèàòèâè, ïðîãðàìè è ïî-ëèòèêè çà åêîëîãèÿòà è îïàçâàíå íà îêîëíàòà ñðå-äà ÷ðåç ðàçíîðîäíè íàáëþäåíèÿ íà Çåìÿòà, êàêòîè äà ñå óñêîðè èíòåãðàöèÿòà íà ñòðàíèòå îò Þãî-èçòî÷íà Åâðîïà â èíèöèàòèâèòå è ïðîåêòèòå íà ÅÑâ òàçè îáëàñò *. Â ñåìèíàðà âçåõà ó÷àñòèå íàä 70åêñïåðòè, ïðåïîäàâàòåëè è ó÷åíè îò ðàçëè÷íè íà-øè è ÷óæäåñòðàííè óíèâåðñèòåòè íà Áàëêàíñêèòåñòðàíè è íà äúðæàâè èçâúí Áàëêàíñêèÿ ðåãèîí,íî ñúñåäíè íà íåãî, ïðåäñòàâèòåëè íà ðàçëè÷íèïðàâèòåëñòâåíè èíñòèòóöèè, ïðåäñòàâèòåëè íà íå-ïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè è äð. Ðàáîòåí åçèêíà êîíôåðåíöèÿòà áå àíãëèéñêè.

Ìåæäóíàðîäíèÿò ñåìèíàð áåøå îòêðèò ñ ïðè-âåòñòâèÿ îò ðúêîâîäèòåëÿ íà ïðîåêòà „OBSERVE”ïðîô. Ï. Ïàòèàñ, êîéòî âúâ âñòúïèòåëíèÿ ïëåíà-ðåí äîêëàä ïðåäñòàâè ïðîåêòà „OBSERVE” è öå-ëèòå íà ñåìèíàðà, è îò ðåêòîðà íà ÓÀÑÃ – ïðîô.ä-ð Êðàñèìèð Ïåòðîâ.

Ïåðñïåêòèâèòå çà êàðòîãðàôèðàíåòî ñ äàííè îòíàáëþäåíèÿ íà Çåìÿòà è ðîëÿòà íà ñúâìåñòíèòå ðú-êîâîäíè îáùíîñòè áÿõà ïðåäñòàâåíè â äîêëàäà íàïðîô. Ì. Áàëöàâèàñ è ïðîô. ßí Äàóìàí îò Êîëå-æà ïðè Ëîíäîíñêèÿ óíèâåðñèòåò – ïúðâè âèöåïðå-çèäåíò íà INSPIRE (Infrastructure for Spacial In-formation in Europe – Èíôðàñòðóêóðà çà êîñìè-÷åñêà èíôîðìàöèÿ â Åâðîïà). Ïî÷åòíèÿò äîêòîðíà ÓÀÑÃ è ïðåçèäåíò íà Ìåæäóíàðîäíàòà êàðòî-ãðàôñêà àñîöèàöèÿ (ÌÊÀ) ïðåç ïåðèîäà 2003-2007ã. ïðîô. ä-ð Ìèëàí Êîíå÷íè – ðúêîâîäèòåë íà Ëà-áîðàòîðèÿòà ïî ãåîäåçèÿ è êàðòîãðàôèÿ â Óíèâåð-ñèòåòà Ìàçàðèê â Áúðíî, ×åõñêà ðåïóáëèêà, ïðåä-ñòàâè â äîêëàäà ñè ïðîáëåìèòå â ñúâìåñòíàòà ðà-áîòà ìåæäó ïðàâèòåëñòâåíèòå è íàó÷íîèçñëåäîâà-òåëñêèòå èíñòèòóöèè è òÿõíîòî ñúòðóäíè÷åñòâî ïðèóïðàâëåíèå íà êðèçè. Çà ñúñòîÿíèåòî è ïëàíèðà-íèòå êîñìè÷åñêè äåéíîñòè â Åâðîïà çà íàáëþäå-íèÿ íà Çåìÿòà è òåõíèòå âðúçêè ñ Áàëêàíèòå ãîâî-ðè ïðîô. Ãîòôðèä Øâàðö îò Ãåðìàíñêèÿ àåðîêîñ-ìè÷åñêè öåíòúð (ÃÀÊÖ), à äåéíîñòèòå â Áúëãàðèÿ,ñâúðçàíè ñ íàáëþäåíèÿ íà Çåìÿòà, áÿõà ïðåäñòà-âåíè îò äîö. ä-ð Ðóìÿíà Âàöåâà – Íàöèîíàëåí èí-ñòèòóò ïî ãåîôèçèêà, ãåîäåçèÿ è ãåîãðàôèÿ ïðèÁÀÍ.

Ñ ïðàêòè÷åñêà íàñî÷åíîñò áÿõà ñâúðçàíè äîê-ëàäèòå íà ä-ð Ñèéêà Çëàòàíîâà îò Òåõíè÷åñêèÿ óíè-

* Ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ çà ïðîåêòà „OBSERVE” èìà íà ñàéòà http: //www.observe-fp7.eu/.


Ñòàíîâèùå

ÎÒÍÎÑÍÎ ÄÎÁÈÂÀ ÍÀ ØÈÑÒÎÂ ÃÀÇÄ-ð Äåòåëèí Äà÷åâ,

Ìèííî-ãåîëîæêè óíèâåðñèòåò“Ñâ. Èâàí Ðèëñêè”

Êàòî äúëãîãîäèøåí ãåîëîã – ïðîó÷âàòåë, ñ÷è-òàì çà ñâîé äúëã äà äà ñïîäåëÿ ñâîÿ îïèò îòíîñ-íî ïðîáëåìèòå, ñâúðçàíè ñ äîáèâà íà øèñòîâ ãàçâ Áúëãàðèÿ.

Áúëãàðñêîòî îáùåñòâî âñå îùå â çíà÷èòåëíàñòåïåí ãëåäà íà åêîëîãè÷íèòå ïðîáëåìè êàòî íàíåùî ëåñíî çà ðàçðåøàâàíå. Ïðè÷èíàòà å, ÷å äî-ñåãà îò åêîëîçèòå ñå òðåòèðàõà èçêëþ÷èòåëíî âúï-ðîñèòå çà áèîðàçíîîáðàçèåòî è ïîãðîìèòå âúðõóæèâàòà ïðèðîäà. Íî òîâà, âñå ïàê, ñà ðàçðåøèìèïðîáëåìè – çàùîòî ñà ñâúðçàíè ñ âúçñòàíîâè-ìè íàöèîíàëíè ðåñóðñè! Òàêà íàïðèìåð, êîãà-òî ñå ïîñòàâè âúïðîñúò çà íàðóøàâàíå õàáèòàòè-òå íà äèâèòå æèâîòíè â çîíèòå íà ñòðîåæè íà ìà-ãèñòðàëè, áåøå ðàçïîðåäåíî è ñå âçåõà ìåðêè çàâúçñòàíîâÿâàíå íà õàáèòàòèòå; äîðè ïî ìàãèñòðà-ëèòå áÿõà íàïðàâåíè ñïåöèàëíè ìîñòîâå çà òàçèöåë! Ïîäîáåí å ïðîáëåìúò è ñ èçñè÷àíåòî íà ãî-ðèòå. Òàêà èëè èíà÷å, ñëåä 70-100 ãîäèíè ùå èìà-ìå îòíîâî ïúëíîöåííè ãîðñêè ìàñèâè (àêî, ðàç-áèðà ñå, ñåãà ãè çàëåñèì!).

Ñúâñåì äðóãà å åêîëîãè÷íàòà ïðîáëåìàòè-êà ïðè íåæèâàòà ïðèðîäà è îñîáåíî ñ åêñïëî-àòàöèÿòà íà ìèíåðàëíèòå ðåñóðñè. Çàïàçâàíåòîèì êàòî íåâúçñòàíîâèìà ÷àñò îò çåìíèòå íåäðàïðåäñòàâëÿâà ñòðàòåãè÷åñêà çàäà÷à íà íàøàòàñòðàíà â ñúîòâåòñòâèå ñ ïðåïîðúêèòå íà ÅÑ.

Øèðîê îáùåñòâåí èíòåðåñ íàïîñëåäúê ïðåäèç-âèêà äèñêóñèÿòà îòíîñíî ïðîó÷âàíåòî è äîáèâàíà ò.íàð. øèñòîâ ãàç, êîÿòî ïîðîäè ãîëÿì áðîéâúïðîñè ñúñ ñòðàòåãè÷åñêî çíà÷åíèå çà èêîíîìè-÷åñêîòî ðàçâèòèå íà ñòðàíàòà íè, íî è ñ âèñîêðèñê îò åêîëîãè÷íà êàòàñòðîôà.

Îñíîâíè ãåîëîæêè îñîáåíîñòè íà áèòóìî-ëèòèòå (øèñòèòå) çà äîáèâ íà ãàç

Ùå ïðèïîìíèì, ÷å â îáëàñòòà íà ãåîëîæêèòåíàóêè ó íàñ èìà äàëå÷ ïî-âèñîêî íèâî íà ïîçíà-íèÿ çà òåðèòîðèÿòà íà ñòðàíàòà (à è çà äðóãè êîí-òèíåíòè êàòî Àíòàðêòèêà, Àôðèêà è äð.), îòêîë-êîòî ãåîëîçèòå â äðóãè ñòðàíè. Áúëãàðñêèòå ãåî-ëîçè ñà îò ìàëêîòî â ñâåòîâíàòà íàóêà, êîèòî âúç-ïðèåõà ïî-òî÷íîòî ïîíÿòèå – “áèòóìîëèòè”, òúéêàòî ñòàâà äóìà íå ñàìî çà øèñòîçíî íàñëîåíèñêàëè, à è çà ïî-ìàñèâíè (íàïð. ìåðãåëè), êîèòîñà èìïðåãíèðàíè ñ áèòóìè, çà íàõîäèùàòà íà êî-èòî èìà òî÷íà ïðåäñòàâà. Ñ ïëàíîâèòå ãåîëîæêèêàðòèðîâêè â ìàùàáè 1:25 000, 1:50 000 è 1:100000 ñà ìàðêèðàíè è îïèñàíè âå÷å âñè÷êè ïîâúð-õíîñòíè íàõîäèùà è ðàçêðèòèÿ íà òåçè ñêàëè, à ñäúëáî÷èííèòå ãåîëîãî-ïðîó÷âàòåëíè ðàáîòè çàíåôò, ãàç è çà ðóäíè ïîëåçíè èçêîïàåìè èìà òî÷-íà íàó÷íà êàðòèíà çà íÿêîëêî ïîäçåìíè áèòóìî-

ëèòíè õîðèçîíòà ñ ïàëåîçîéñêè, ìåçîçîéñêè è íå-îçîéñêè ñêàëè. Íåùî ïîâå÷å – ïðåç 2000 ã. ìà-ëúê åêèï îò ó÷åíè íàïðàâè ðåêàïèòóëàöèÿ íà íà-õîäèùàòà [1], îò êîÿòî ÿñíî ñå âèæäà, ÷å ïîâå÷å-òî îò 40-òå ïîâúðõíîñòíè íàõîäèùà ñà â ÞæíàÁúëãàðèÿ.

Âúçðàæåíèÿòà íà ãåîëîçèòå – ïðîòèâíèöè íàøèñòîâèÿ ãàç, ñà ãëàâíî êúì âúçìîæíîñòòà, êîÿ-òî ìîæå äà áúäå äàäåíà íà ôèðìè äà çàïî÷íàòïðèëàãàíåòî íà îïàñíè òåõíîëîãèè ïðè ïðîó÷âà-íåòî è åêñïëîàòàöèÿòà íà äúëáî÷èííèòå õîðèçîí-òè â Ñåâåðíà è Þæíà Áúëãàðèÿ. Çàùîòî íÿìà íè-êàêâà ãàðàíöèÿ çà îãðàíè÷àâàíå äâèæåíèåòî íàîòðîâíèòå òåõíîëîãè÷íè òå÷íîñòè ñàìî â îáåìè-òå íà áèòóìîëèòíèòå ïëàñòîâå.

Êàòî åêñïåðò, ïîçíàâàù áèòóìîëèòèòå, èìàìîñíîâàíèå äà òâúðäÿ, ÷å áúëãàðñêàòà èêîíîìèêàíå å ñâåäåíà äî êðèòè÷íî íèâî äà ïîëó÷àâà ãàçîò òåçè ñêàëè, êîéòî å ïî-ñêúï îò êîíâåíöèîíàë-íèÿ ïðèðîäåí ãàç, ïîðàäè ñëåäíèòå îñíîâíè ïðè-÷èíè: Áèòóìîëèòèòå ñà ïîòåíöèàëíà ñóðîâèíà çàðåä äðóãè ïðîèçâîäñòâà. Íàïðèìåð, îùå ïðåäèÂòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ãåðìàíñêè ñïåöèàëèñòèñà ïðàâèëè îïèòè çà ïîëó÷àâàíå íà âðåòåííî ìàñ-ëî îò íåôòà, ñ êîéòî ñà èìïðåãíèðàíè òåçè ñêàëè.Òîãàâà òîâà ñå îêàçàëî íåðåíòàáèëíî, íî ïðèäíåøíèòå âèñîêè öåíè íà ìàøèííè ìàñëà ïîäîáíàòåõíîëîãèÿ ìîæå è äà ñå îêàæå èçãîäíà è òî – íåòðè ïúòè ïî-ñêúïà êàêòî øèñòîâèÿ ãàç îò äîáèâàíà ãàç! Îñâåí òîâà, ÷å ó íàñ èìà è íÿêîëêî àâòîð-ñêè ñâèäåòåëñòâà çà äðóãè ïðèëîæåíèÿ íà òàçèïðèðîäíà ñóðîâèíà (íàïðèìåð – çà ïúëíèòåë íàïîëèìåðíè èçäåëèÿ – àâò. ñâ. ¹ 48742 îò 1993 ã.ñ êðàåí ïðîäóêò – äèåëåêòðèê, èçïîëçâàí çà âî-åííè öåëè).

Òâúðäåíèÿòà çà äîáèâ íà øèñòîâ ãàç êàòî àë-òåðíàòèâà çà îñèãóðÿâàíåòî íà åíåðãèéíà íåçà-âèñèìîñò íà Áúëãàðèÿ ïîäëåæàò íà ñúìíåíèå, òúéêàòî ó íàñ èìà íàõîäèùà íà ñòðóêòóðåí (êîíâåí-öèîíàëåí) ïðèðîäåí ãàç, êîèòî òåïúðâà ùå ñå ðàç-ðàáîòâàò. Òàêîâà å íàïðèìåð íîâîîòêðèòîòî íà-õîäèùå â Ëîâåøêî (ïðè ×åðâåí áðÿã), êàêòî èïîñî÷åíîòî îùå â 1977 ã. [2] è â 2003 ã. [3] çíà-÷èòåëíî íàõîäèùå (ñ äèàìåòúð 25 êì) â êðàé-áðåæíàòà ×åðíîìîðñêà çîíà ñðåùó ñåëàòà Áÿëàè Îáçîð, êúäåòî ïðåç 90-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿâåê å èçâàäåí è çàïàëåí ãàç.

Åêîëîãè÷íàòà áåçîïàñíîñò ïðè äîáèâà íà


Ñòàíîâèùå

òà, íàé-îáùî êàçàíî) è îñâîáîæäàâàíå íà ãàç îòðàçëîæåíàòà òå÷íà ôàçà â ðàçäðîáåíàòà ñêàëà. Àòîâà âå÷å íå å ïðèðîäåí, à òåõíîãåíåí ãàç, êîéòîêîéòî ñå ïîëó÷àâà â ðåçóëòàò íà õèìè÷åñêà ðåàê-öèÿ.

Îò êàçàíîòî äîòóê ñå âèæäà, ÷å ïðîáëåìúòøèñòîâ ãàç íå å èêîíîìè÷åñêè, à ãåîåêîëîãè÷åí.Èíòåðäèñöèïëèííàòà íàóêà „Ãåîåêîëîãèÿ” ñå ïðå-ïîäàâà â Ìèííî-ãåîëîæêèÿ óíèâåðñèòåò, êúäåòîïðåïîäàâàòåëèòå è èçñëåäîâàòåëèòå ñà ñòèãíàëèäî âàæíè èçâîäè îòíîñíî ïðåíåáðåãâàíåòî íà íå-âúçñòàíîâèìèòå ïîäçåìíè áîãàòñòâà ïðè íàðóøà-âàíå åêîñòàòóñà íà áúëãàðñêàòà ïðèðîäà è çà çíà-÷åíèåòî íà åêîëîãè÷íàòà ïðîáëåìàòèêà.

Ãåíåðàëåí çà áúëãàðñêàòà ãåîëîãî-ïðîó÷âàòåë-íà äåéíîñò å è âúïðîñúò çà âúçñòàíîâÿâàíå íà èç-êëþ÷èòåëíàòà äúðæàâíà ñîáñòâåíîñò âúðõó ñòðà-òåãè÷åñêèòå ìèíåðàëíè ñóðîâèíè, êàêâèòî ñà ðó-äèòå íà çëàòîòî è íà äðóãèòå áëàãîðîäíè ìåòàëè,êàêòî è âúðõó ðóäè, ñúäúðæàùè ñòðàòåãè÷åñêèêîìïîíåíòè êàòî ãàëèé, ãåðìàíèé, èíäèé è äð.

Â çàêëþ÷åíèå:Èìà ïðîôåñèîíàëåí ïðèíöèï â ãåîëîæêèòå íà-

óêè: âñÿêî íàõîäèùå íà ìèíåðàëíè ñóðîâèíè âúââñÿêà ñòðàíà èìà ñïåöèôè÷íè îñîáåíîñòè, êîèòîòðÿáâà äà ñå âçåìàò ïðåä âèä ïðè íåãîâàòà åê-ñïëîàòàöèÿ. Âúïðîñèòå çà íàöèîíàëíîòî áîãàòñòâîîò íåâúçñòàíîâèìèòå è ñòðàòåãè÷åñêè ìèíåðàëíèñóðîâèíè îñòàâàò íà äíåâåí ðåä ïðåä áúëãàðñêà-òà îáùåñòâåíîñò, à ó÷åíèòå òðÿáâà äà áúäàò âêëþ-÷åíè êàòî åêñïåðòè â ïîäãîòîâêàòà íà èçìåíåíèÿè äîïúëíåíèÿ íà âàæíèòå çàêîíè, êàòî Çàêîíà çàîïàçâàíå íà îêîëíàòà ñðåäà, Çàêîíà çà ïîäçåìíè-òå áîãàòñòâà è äð.

ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ:1. ßíåâ, Â., Èâ. Áåäðèíîâ, Ä. Äà÷åâ. Íîâè èäåè

çà âîäåùè ïðèçíàöè ïðè òúðñåíåòî íà íåôòî-ãàçîâè íàõîäèùà â Áúëãàðèÿ. //Ãåîëîãèÿ è ìè-íåðàëíè ðåñóðñè, ¹ 6, 2000, ñ. 33-38.

2. Äà÷åâ, Ä., Ñâ. Ãîðàíîâ. Ïúðâè îïèòè ñ ìóë-òèïëèêàöèîííà ìåòîäèêà çà ïîäîáðÿâàíå èçîá-ðàæåíèåòî íà êîñìè÷åñêè ñíèìêè íà ÍÐÁ ñäåøèôðîâêà íà ñíèìêè.// Áþëåòèí íà Íàöèî-íàëíèÿ îêåàíîãðàôñêè êîìèòåò, ¹ ²V-4, 1977,ñ. 3-6.

3. Äà÷åâ, Ä. Óñòîé÷èâî ðàçâèòèå è íàó÷íà åòèêà.//Íàóêà, ¹ 3, 2003, ñ. 36-42.

øèñòîâ ãàç ñå äèñêóòèðà îò ìåñåöè. Ñâåäåíèÿòàçà òåõíîëîãè÷íèòå è ãåîåêîëîãè÷íè ðèñêîâå ìî-æå äà ñå ðåçþìèðàò äî ñëåäíîòî:

Òâúðäåíèÿòà, ÷å âçðèâîâåòå çà äåñòðóê-öèÿ íà áèòóìîëèòèòå ñà áåçîïàñíè ñàìîïîðàäè àíàëîãèÿòà ñ âçðèâíèòå ðàáîòèïðè íÿêîãàøíèòå ãåîôèçè÷íè (ñåèçìè÷-íè) ïðîó÷âàíèÿ, íå ñà óñïîêîèòåëíè, çà-ùîòî èìà äàííè îò ÷óæäåñòðàííèòå äî-áèâíè ðàáîòè çà øèñòîâ ãàç, ÷å â íÿêîèñëó÷àè ñà ïðîâîêèðàíè çåìåòðúñíè ÿâ-ëåíèÿ â çîíèòå ñ åêñïëîàòàöèîííè ñîí-äàæè â áëèçîñò ñ ðàçëîìíè ñíîïîâå. Ïî-äîáåí å íàïðèìåð ñëó÷àÿò ñúñ ñîíäàæèòåâ Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ, êîèòî ñà âúâÂðàí÷àíñêî-Ñòðàæèøêèÿ ðàçëîìåíñíîï, êîéòî ìîæå äà áúäå ðåìîáèëèçè-ðàí â ñåèçìè÷íî îòíîøåíèå ïðè ñëàáè-òå âçðèâîâå â øèñòîâèòå ïëàñòîâå.

Ïîäîáíè îïàñåíèÿ ìîæå äà èìà è ïî âúï-ðîñà çà íåìèíóåìàòà ìèãðàöèÿ íà îòðîâ-íèòå òåõíîëîãè÷íè òå÷íîñòè íàãîðå - êúìâîäîíîñíèòå õîðèçîíòè ïàê ïî òåçè ðóï-òóðíè (ðàçëîìíè) ñòðóêòóðè. À çà ïëèò-êî ðàçïîëîæåíèòå è ïîâúðõíîñòíèòå áè-òóìîëèòíè íàõîäèùà îñòàâà ñúìíåíèå-òî, äàëè ôëóèäèòå ùå áúäàò êîíòðîëè-ðàíî íàñî÷åíè ñàìî ïî ñîíäàæíèòå òðú-áîïðîâîäè, áåç äà èìà èçòè÷àíå êúì âî-äîíîñíèòå õîðèçîíòè, êîåòî êðèå îïàñ-íîñò îò åêîëîãè÷íà êàòàñòðîôà çà âîäè-òå è ïî÷âèòå. Îñâåí òîâà, âúçíèêâà âúï-ðîñúò çà ïîäãîòîâêàòà íà áúëãàðñêè åê-ñïåðòè, êîèòî äà èçïúëíÿâàò êîíòðîëíè-òå ôóíêöèè.

Èçïîëçâàíåòî íà ãîëÿìî êîëè÷åñòâî âî-äà çà äîáèâà íà øèñòîâ ãàç ïîñòàâÿ ïîäçàïëàõà è áåç òîâà àíåìè÷íèòå ïîäçåì-íè âîäíè çàïàñè â Ñåâåðîèçòî÷íà è âÑåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ.

Ïðîó÷âàíèÿòà íà àâòîðà âúðõó ïîâúðõíîñòíè-òå íàõîäèùà íà áèòóìîëèòè íå ïîòâúðæäàâàò íà-ëè÷èåòî íà êàïñóëîâàíè ìåõóð÷åòà ãàç â áèòóìî-ëèòèòå. Òðÿáâà äà ñå íàïðàâÿò òî÷íè ëàáîðàòîðíèèçñëåäâàíèÿ, çà äà ñå óñòàíîâè èñòèíàòà. Íàïúë-íî ëîãè÷íî å äà ñå ïðèåìå õèïîòåçàòà, ÷å çà äà ñåïðèëàãàò ìíîãî è ðàçíîîáðàçíè õèìè÷åñêè âå-ùåñòâà â íàãíåòÿâàíèòå ðàçòâîðè, ïðè ïðåäëàãà-íàòà ïîíàñòîÿùåì òåõíîëîãèÿ ñå öåëè äåñòðóê-öèÿòà íà ñúäúðæàùèòå ñå â ñêàëàòà áèòóìè (íåô-


Ãîäèøíèíè

70-ÃÎÄÈØÅÍ ÞÁÈËÅÉÍÀ ×Ë.-ÊÎÐ. ÀÍÃÅË ÑÀØÅÂ ÏÎÏÎÂ

×ë.-êîð. Äàìÿí Äàìÿíîâ,ïðåäñåäàòåë íà ÑÓÁÀíãåë Ñàøåâ Ïîïîâ å ðîäåí íà 4 ìàðò 1942 ã.

â Ãàáðîâî. Çàâúðøèë å Àïðèëîâñêàòà ãèìíàçèÿñúñ çëàòåí ìåäàë. Âèñøåòî ñè îáðàçîâàíèå çà-âúðøâà â Åëåêòðîòåõíè÷åñêèÿ óíèâåðñèòåò „À.Ñ. Ïîïîâ” â Ëåíèíãðàä, êúäåòî çàùèòàâà êàíäè-äàòñêà äèñåðòàöèÿ. Äîêòîðñêàòà ñè äèñåðòàöèÿçàùèòàâà â ÑÓ „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè” - îñíîâíàòàèíñòèòóöèÿ, â êîÿòî ñå èçÿâÿâà êàòî ïðåïîäàâà-òåë, ðúêîâîäèòåë íà Êàòåäðàòà ïî ôèçèêà íà ïî-ëóïðîâîäíèöèòå âúâ Ôèçè÷åñêèÿ ôàêóëòåò, çà-ìåñòíèê-ðåêòîð.

Ìíîãîñòðàííà å èçÿâàòà íà ïðîô. À. Ïîïîâêàòî èçñëåäîâàòåë è ó÷åí, êàòî ñúçäàòåë íà óíè-êàëíà ôèçè÷íà òåõíîëîãèÿ íà ïîëóïðîâîäíèêî-âè êðèñòàëè è åïèòàêñèàëíè ñëîåâå, â îáëàñòòàíà îïòîåëåêòðîíèêàòà è ïðèëîæåíèåòî é â ïðè-áîðè, íàìåðèëè ìÿñòî â êîñìè÷åñêàòà ïðîãðàìà„Øèïêà”. Ñúó÷àñòèåòî ìó â ïîäãîòîâêàòà è ïðî-âåæäàíåòî íà åêñïåðèìåíòàëíàòà ïðîãðàìà íàâòîðèÿ áúëãàðñêè êîñìîíàâò Àëåêñàíäúð Àëåê-ñàíäðîâ å âïå÷àòëÿâàùî. Çàáåëåæèòåëíè ñà óñ-ïåõèòå, ïîñòèãíàòè â èçñëåäâàíåòî íà ò.íàð. äúë-áîêè öåíòðîâå â ïîëóïðîâîäíèöèòå, êàêòî è âøèðîêîìàùàáíàòà ïðîãðàìà çà èçñëåäâàíå íàäåãðàäàöèîííè ïðîöåñè â åëåêòðîííèòå è êîí-òàêòîðíè åëåìåíòè â èçîëàöèîííè ìàòåðèàëè ñêîíêðåòåí ïðèíîñ êúì óïðàâëåíèåòî è êîíòðîëàâ ÀÅÖ „Êîçëîäóé”.

Àâòîð å íà íàä 150 íàó÷íè ïóáëèêàöèè ïðå-äèìíî â ìåæäóíàðîäíè èçäàíèÿ, 4 ìîíîãðàôèèè ñúàâòîð â 2 ìîíîãðàôèè. Áðîÿò íà öèòèðàíèÿ-òà èì íàäìèíàâà 200. Îöåíêàòà íà íàó÷íàòà èïóáëèêàöèîííà àêòèâíîñò èäâà è îò ìåæäóíàðîä-íîòî ïðèçíàíèå, è îò ïðèçíàíèåòî ó íàñ, ïîëó÷å-

íî ïðè èçáîðà ìó çà ÷ëåí-êîðåñïîíäåíò íà ÁÀÍïðåç 2008 ã., âðú÷âàíåòî íà ïî÷åòíèÿ çíàê „Ìà-ðèí Äðèíîâ”, íà ëåíòà íà Àêàäåìèÿòà è ïî÷åòíèÿçíàê „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè” ñúñ ñèíÿ ëåíòà íàÑîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò.

Ïðîô. À. Ïîïîâ å ÷ëåí íà Àìåðèêàíñêàòà ôè-çèêîòåõíè÷åñêà àñîöèàöèÿ. Èçáèðàí å çà ÷ëåí íàÑïåöèàëèçèðàíèÿ íàó÷åí ñúâåò ïî ðàäèîôèçèêàè êâàíòîâà åëåêòðîíèêà è ïðåäñåäàòåë íà ÑÍÑïî åëåêòðîíèêà è êîìïþòúðíà òåõíèêà êúì ÂÀÊ,÷ëåí íà Êîìèñèÿòà ïî ïðèðîäíè íàóêè è íà ÍÅÊïî ôèçèêà êúì Íàöèîíàëíèÿ ôîíä „Íàó÷íè èç-ñëåäâàíèÿ”, ÷ëåí íà Íàöèîíàëíèÿ ñúâåò ïî ìåò-ðîëîãèÿ è íà Êîíñóëòàòèâíèÿ ñúâåò íà ÀÅÖ „Êîç-ëîäóé” ÅÀÄ.

Â èçÿâèòå íà ïðîô. Àíãåë Ïîïîâ êàòî îáùåñ-òâåíèê íàòåæàâà äúëãîãîäèøíîòî ìó ó÷àñòèå âðúêîâîäñòâîòî íà Ñúþçà íà ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿ âêà÷åñòâîòî íà çàìåñòíèê-ïðåäñåäàòåë, êàêòî èâñåîòäàéíàòà ìó äåéíîñò êàòî ïðåäñåäàòåë íà Ñî-ôèéñêèÿ êëîí íà Ñúþçà íà ôèçèöèòå è ÷ëåí íàÓïðàâèòåëíèÿ ìó ñúâåò, çàðàäè êîåòî å èçáðàíçà ïî÷åòåí ÷ëåí íà ñúþçà è ïî÷åòåí ïðåäñåäàòåëíà Ñîôèéñêèÿ êëóá íà ôèçèêà.

Îò èìåòî íà Ñúþçà íà ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿ ïî-æåëàâàìå íà ïðîô. Àíãåë Ïîïîâ ôèçè÷åñêî è äó-õîâíî çäðàâå è ñúçèäàòåëíà àêòèâíîñò çà ïî-íà-òàòúøíè óñïåõè â îáëàñòòà íà íàó÷íèòå èçñëåä-âàíèÿ è æèòåéñêèòå ïðåäèçâèêàòåëñòâà!

Íåêà áúäå ÷åñòèò þáèëåÿò Âè, ïðîô. Ïîïîâ!

ÄÎÖ. Ä-Ð ÑÒÅÔÀÍ ÁÀËÀÁÀÍÎÂ ÍÀ 80 ÃÎÄÈÍÈÄîö. Êðóì Êîëåíöîâ,

ñåêöèÿ “Ôèçèêà” êúì ÑÓÁÒâîð÷åñêàòà íàó÷íà è îðãàíèçàöèîííà äåéíîñòíà äîö. ä-ð Ñòåôàí Êîíñòàíòèíîâ Áàëàáàíîâ ïðî-òè÷à âúâ ôèçè÷åñêèòå èíñòèòóòè íà ÁÀÍ. Íåãîâà-òà íàó÷íà äåéíîñò å â îáëàñòòà íà åêñïåðèìåí-òàëíàòà, ïðèëîæíàòà è èíæåíåðíàòà ôèçèêà.

Ñò. Áàëàáàíîâ å ðîäåí íà 22 ôåâðóàðè 1932 ã.â Ñîôèÿ. Ñëåä çàâúðøâàíå íà ñðåäíîòî ñè îá-ðàçîâàíèå ñëåäâà ôèçèêà â Ñîôèéñêèÿ óíèâåð-ñèòåò. Êàòî ñòóäåíò ó÷àñòâà â êðúæîêà ïî îïèòíàôèçèêà íà àêàä. Ã. Íàäæàêîâ è ïðîâåæäà èçñëåä-âàíèÿ íà îòäåëèòåëíàòà ðàáîòà íà ìåòàëíè ïî-

âúðõíîñòè. Ñëåä çàâúðøâàíåòî ïîñòúïâà íà ðà-áîòà ïðè ïðîô. ä-ð Ðàçóì Àíäðåé÷èí â Ëàáîðà-òîðèÿòà ïî ôîòîåëåêòðè÷íè ÿâëåíèÿ âúâ Ôèçè÷åñ-êèÿ èíñòèòóò ïðè ÁÀÍ. Ïî-êúñíî ñúâìåñòíî ñïðîô. Íèêèôîð Êàøóêååâ çàïî÷âà èçñëåäâàíèÿíà ñòàòè÷íàòà åëåêòðèçàöèÿ â ðàçëè÷íè äèåëåê-òðèöè ñ ïðàêòè÷åñêî ïðèëîæåíèå. Ïðåç 1975 ã.


Ãîäèøíèíè

Ñòåôàí Áàëàáàíîâ çàùèòàâà äèñåðòàöèÿ íà òåìà“Ïîâúðõíîñòíè ôîòîåëåêòðè÷íè ïðîöåñè â ìîíîê-ðèñòàëåí êàäìèåâ ñóëôèä ïðè âúçäåéñòâèå íà êèñ-ëîðîä è âèäíè ïàðè” è ïîëó÷àâà ñòåïåíòà äîê-òîð.

Ñòåôàí Áàëàáàíîâ å áèë ðúêîâîäèòåë íà íÿ-êîëêî ëàáîðàòîðèè: ”Ïîâúðõíîñòíè ÿâëåíèÿ è ôî-òîåëåêòðåòè” (1962-1970); “Ñðåäè çà îïòè÷åí çà-ïèñ íà èíôîðìàöèÿ” (1978-1985) è “Åëåêòðè÷íèè îïòè÷íè ñâîéñòâà íà ïîëèìåðíè êîìïîçèòè”(1985-1992). Äåéíîñòòà ìó å ñâúðçàíà ñ èç-ñëåäâàíå íà ôîòîåëåêòðåòíîòî ñúñòîÿíèå â ñÿðàè àíòðàöèò, íà êîíòàêòíàòà ïîòåíöèàëíà ðàçëèêà âïîëóïðîâîäíèöè è ìåòàëè, ñ ðàçðàáîòêà íà ðîòà-öèîíåí åëåêòðîìåòúð ñ ãîëÿìà ÷óñòâèòåëíîñò. Ðú-êîâîäèë å íàä 30 íàó÷íî-ïðèëîæíè ðàçðàáîòêè,íÿêîè îò êîèòî ñúñ çíà÷èòåëåí èêîíîìè÷åñêèåôåêò, êîèòî äîïðèíàñÿò çà îòïóñêàíå íà ñðåä-ñòâà ïðåç 80-òå ãîäèíè íà ÕÕ âåê çà ïîñòðîÿâà-íå íà ñïåöèàëèçèðàíà ëàáîðàòîðèÿ è çà çàêóïó-âàíå íà íàó÷íà àïàðàòóðà çà èçñëåäâàíèÿ ïî ñòà-òè÷íàòà åëåêòðèçàöèÿ â òâúðäè ïîëèìåðè è òå÷-íè ãîðèâà. Ó÷àñòâàë å àêòèâíî â íåéíîòî ñúçäà-âàíå, êàòî è äî äíåñ ïðîâåæäà â íåÿ íàó÷íè è

ïðèëîæíè èçñëåäâàíèÿ.Ñòåôàí Áàëàáàíîâ å àâòîð è ñúàâòîð íà íàä

100 íàó÷íè ïóáëèêàöèè â íàøè è ÷óæäåñòðàííèñïèñàíèÿ è â ñáîðíèöè íà íàó÷íè ïðîÿâè ó íàñ èâ ÷óæáèíà; íà 4 èçîáðåòåíèÿ è íà íàä 25 íàó÷íî-ïîïóëÿðíè ñòàòèè. Ó÷àñòâàë å ñ íàó÷íè äîêëàäèâ ðåäèöà ìåæäóíàðîäíè íàó÷íè ïðîÿâè ó íàñ èâ ÷óæáèíà.

Äîö. Ñòåôàí Áàëàáàíîâ å ñúçäàòåë è ïðåäñå-äàòåë íà Êëóáà íà ôèçèöèòå – âåòåðàíè â ÁÀÍ,êàêòî å è ñðåä ó÷ðåäèòåëèòå è ïîíàñòîÿùåì ïðåä-ñåäàòåë íà Ñîôèéñêèÿ êëóá íà ôèçèêà êúì Ñúþ-çà íà ôèçèöèòå â Áúëãàðèÿ. Îò 1968 ã. å ÷ëåí íàñåêöèÿ “Ôèçèêà” êúì Ñúþçà íà ó÷åíèòå â Áúë-ãàðèÿ (òîãàâà ÑÍÐÁ).

Çà ñâîÿòà òâîð÷åñêà íàó÷íîèçñëåäîâàòåëñêà èíàó÷íî-îðãàíèçàöèîííà äåéíîñò äîö. Ñòåôàí Áà-ëàáàíîâ å îòëè÷åí ñ ïåðñîíàëíà íàãðàäà îòÄÊÍÒÏ (1980), ñ ïî÷åòíèÿ íàãðúäåí çíàê íàÈÔÒÒ “Àêàä. Ã. Íàäæàêîâ” (2003) è å èçáðàí çàïî÷åòåí ÷ëåí íà ÑÔÁ (2011).

×åñòèò þáèëåé, äîö. Áàëàáàíîâ! Ïîæåëàâà-ìå Âè çäðàâå, ùàñòèå è îùå ìíîãî ïëîäîòâîðíèãîäèíè!

ÏÐÎÔÅÑÎÐ ÊÐÓÌ ÀËÅÊÑÀÍÄÐÎÂ,ÄÎÊÒÎÐ ÍÀ ÈÊÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÈÒÅ ÍÀÓÊÈ,

ÍÀ 80 ÃÎÄÈÍÈÏðîô. ä-ð Àíãåë ×àóøåâ,

ñåêöèÿ „Èêîíîìè÷åñêè íàóêè” êúì ÑÓÁÏðîô. Êðóì Àëåêñàíäðîâ å ðîäåí íà 23 ÿíóà-ðè 1932 ã. â ñ. ×åðíè âðúõ, îáëàñò Ìîíòàíà. Çà-âúðøâà Âèñøèÿ èêîíîìè÷åñêè èíñòèòóò “ÊàðëÌàðêñ” (ÓÍÑÑ), ñïåöèàëíîñò “Èêîíîìèêà íàâúòðåøíàòà òúðãîâèÿ”. Îò 1960 ã. å àñèñòåíò âêàòåäðà “Èêîíîìèêà íà âúòðåøíàòà òúðãîâèÿ”.Ïðåç 1976 ã. çàùèòàâà âòîðà äîêòîðñêà äèñåðòà-öèÿ, ïðåç 1970 ã. å èçáðàí çà äîöåíò, à ïðåç 1978ã. - çà ïðîôåñîð. Ñïåöèàëèçèðà â Ìîñêâà, Ëîí-äîí, Áåðëèí è äð.

Ïðîô. Àëåêñàíäðîâ ó÷àñòâà àêòèâíî â óïðàâ-ëåíèåòî íà ÂÈÈ è ÓÍÑÑ êàòî äåêàí (1970-1972;1974-1978), çàìåñòíèê-ðåêòîð (1972-1974; 1980-1988), ÷ëåí íà Àêàäåìè÷íèÿ è Ôàêóëòåòíèÿ ñú-âåò, ÷ëåí íà íàó÷íè ñúâåòè. Íàãðàäåí å ñ îðäåí“Êèðèë è Ìåòîäèé” - ïúðâà ñòåïåí.

Îò 1974 äî 1990 ã. å çàâåæäàù êàòåäðà “Èêî-íîìèêà íà âúòðåøíàòà òúðãîâèÿ”, à îò 1991 äî1999 ã. - êàòåäðà “Êîîïåðàòèâåí ìåíèäæìúíò èáèçíåñ”. Òîé èìà ãîëåìè çàñëóãè çà ðàçâèòèåòîíà êàòåäðåíèòå êîëåêòèâè. Ïðèâëè÷à ìëàäè êàä-ðè ñ òâîð÷åñêè âúçìîæíîñòè è ñúçäàâà óñëîâèÿçà ðàçâèòèåòî èì. Èçâúðøâà ïðåëîì â îðãàíèçà-

öèÿòà íà íàó÷íàòà äåéíîñò íà êàòåäðåíèÿ êîëåê-òèâ, â óñòàíîâÿâàíå íà ñúòðóäíè÷åñòâî ñúñ ñú-îòâåòíè íàó÷íè îðãàíèçàöèè, òúðãîâñêè âåäîì-ñòâà è îðãàíèçàöèè. Â ðåçóëòàò – ïóáëèêóâàíèñà ìîíîãðàôèè, ñòóäèè, ñòàòèè è íàó÷íè äîêëà-äè íà ÷ëåíîâåòå íà êàòåäðàòà, ó÷àñòèå â íàó÷íèêîíôåðåíöèè, óñòàíîâÿâàíå íà íàó÷íî ñúòðóäíè-÷åñòâà ñ äðóãè íàó÷íè èíñòèòóòè è âåäîìñòâà,èçäàâàíå íà ó÷åáíèöè è ó÷åáíè ïîìàãàëà, ïðè-ëîæåíèå íà ïî-åôåêòèâíè ôîðìè è ìåòîäè íàîáó÷åíèå íà ñòóäåíòèòå è ïîäãîòîâêàòà èì â ñú-îòâåòñòâèå ñ íàðàñòâàùèòå èçèñêâàíèÿ.

Ïðîô. Êðóì Àëåêñàíäðîâ ÷åòå ëåêöèè ïî äèñ-öèïëèíèòå: Àíàëèç è ïëàíèðàíå íà âúòðåøíàòàòúðãîâèÿ, Ïðîãíîçèðàíå è ìîäåëèðàíå íà òúðãî-âèÿòà, Èêîíîìèêî-ìàòåìàòè÷åñêè ìåòîäè çà àíà-ëèç è ïëàíèðàíå, Ìàðêåòèíã, Ìåíèäæìúíò,Óïðàâëåíèå íà êîîïåðàöèÿòà è ôèðìèòå. Àâòîðå íà ãîëÿì áðîé ó÷åáíèöè è ó÷åáíè ïîìàãàëà (ïî-


Ãîäèøíèíè

âå÷å îò 15). Íÿêîè îò òÿõ ñà îðèãèíàëíè, ñ ôóí-äàìåíòàëåí õàðàêòåð, èìàùè õàðàêòåð íà íàó÷-íè èçñëåäâàíèÿ ñ ïðèëîæåíèå íà ñïåöèôè÷íè ìå-òîäè è ìîäåëè çà òúðãîâñêàòà äåéíîñò è ñà ïúð-âè ó÷åáíèöè ïî òåçè äèñöèïëèíè. Ëåêöèèòå íàïðîô. Àëåêñàíäðîâ, êàêòî è ðúêîâîäåíèòå îò íå-ãî ñïåöñåìèíàðè è ñåìèíàðè, ñå îòëè÷àâàò ñ âè-ñîêî ïåäàãîãè÷åñêî ìàéñòîðñòâî è çàäúëáî÷åíîèçó÷àâàíå íà ïðîáëåìèòå.

Ïðîô. Êðóì Àëåêñàíäðîâ èçâúðøâà øèðîêàíàó÷íîèçñëåäîâàòåëñêà äåéíîñò ïî ïðîáëåìèòå íàèêîíîìèêàòà è óïðàâëåíèåòî íà òúðãîâèÿòà è ïîñ-

òèãà çíà÷èòåëíè íàó÷íè è íàó÷íî-ïðèëîæíè ïðè-íîñè. Òîé å åäèí îò íàé-èçòúêíàòèòå ó÷åíè â òàçèîáëàñò íà èêîíîìè÷åñêàòà íàóêà. Õàðàêòåðíî çàíåãîâàòà íàó÷íà äåéíîñò å ñâúðçâàíåòî íà íàó÷-íèòå èçñëåäâàíèÿ ñ ïðåäñòàâÿíå íà íàó÷íîîáîñ-íîâàíè ïðåäëîæåíèÿ. Àâòîð å íà çíà÷èòåëåí áðîéìîíîãðàôèè, ñòóäèè è ñòàòèè.

Ïðîô. ä.èê.í. Êðóì Àëåêñàíäðîâ äîñòîéíî èç-ïúëíÿâà ñâîÿ äúëã, ðàáîòè ñ ãîëÿìî ÷óâñòâî íàîòãîâîðíîñò, âèñîêî ìîðàëíî äîñòîéíñòâî è íåñ-ïîêîåí äóõ, äåìîêðàòè÷íîñò è êîëåãèàëíîñò. Äàìó ïîæåëàåì ìíîãî çäðàâå, áîäðîñò, äúëãîëåòèå!

ÑÅÊÖÈß „ÁÈÎËÎÃÈß“ ÊÚÌ ÑÓÁÈÁÅÈ – ÁÀÍ

ÏÎÊÀÍÀ

ÑÅÌÈÍÀÐ ÏÎ ÅÊÎËÎÃÈß – 2012(26–27 àïðèë 2012 ã., Ñîôèÿ)

Îñíîâíè òåìàòè÷íè íàïðàâëåíèÿ: ÁÈÎËÎÃÈ×ÍÎ ÐÀÇÍÎÎÁÐÀÇÈÅ È ÊÎÍÑÅÐÂÀÖÈÎÍÍÀ ÁÈÎËÎÃÈß;

ÀÍÒÐÎÏÎÃÅÍÍÈ ÂÚÇÄÅÉÑÒÂÈß ÂÚÐÕÓ ÆÈÂÀÒÀ ÏÐÈÐÎÄÀ;ÌÅÕÀÍÈÇÌÈ ÍÀ ÀÄÀÏÒÀÖÈß ÍÀ ÆÈÂÈÒÅ ÑÈÑÒÅÌÈ;

ÅÊÎËÎÃÈ×ÍÎ ÇÅÌÅÄÅËÈÅ; ÅÊÎËÎÃÈß È ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈÅ.

Çà êîíòàêòè: [email protected]


Íàó÷íè èçÿâè â ÑÓÁ

Îáùåñòâåíèÿò äèñêóñèîíåí êëóá ïî ïðîáëåìè íà íàóêàòà è âèñøåòî îáðàçîâàíèå íà ÑÓÁïðîâåäå â Ãîëåìèÿ ñàëîí íà ÁÀÍ äèñêóñèè: Íà 23 ôåâðóàðè 2012 ã. íà òåìà:

„ÏÐÎÁËÅÌÈ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈÒÅ Ó×ÅÍÈ ÏÐÈ Ó×ÀÑÒÈÅÒÎ ÈÌÂ ÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈ ÏÐÎÃÐÀÌÈ“

Äîêëàä÷èê: ïðîô. ä-ð Êîñòàäèí Êîñòàäèíîâ, íàó÷åí ñåêðåòàð íà ÁÀÍ Íà 22 ìàé 2012 ã. íà òåìà:

“ÇÀÊÎÍ ÇÀ ÐÀÇÂÈÒÈÅ ÍÀ ÀÊÀÄÅÌÈ×ÍÈß ÑÚÑÒÀÂ Â ÐÅÏÓÁËÈÊÀ ÁÚËÃÀÐÈß - ÅÄÍÀÃÎÄÈÍÀ ÏÎ-ÊÚÑÍÎ”

Äîêëàä÷èê: ÷ë.-êîð. Äàìÿí Äàìÿíîâ, ïðåäñåäàòåë íà ÑÓÁ

* * *Ñâîáîäíèÿò èíòåðäèñöèïëèíàðåí óíèâåðñèòåò êúì ñåêöèÿ „Ìåäèöèíñêè íàóêè” êúì ÑÓÁ

ïðîâåäå ã. â çàëà “Âÿðà” íà Êóëòóðíèÿ èíñòèòóò „Ñòîëè÷íà áèáëèîòåêà” – ïë. “Ñëàâåéêîâ” ¹ 4,íàó÷íè ôîðóìè: Íà 22 ôåâðóàðè 2012 ã. ñúâìåñòíî ñúñ Êàòåäðàòà ïî ôàðìàêîëîãèÿ è òîêñèêîëîãèÿ êúì ÑÌÓ

íà òåìà: „ÅÏÈÃÅÍÅÒÈ×ÍÈ ËÅÊÀÐÑÒÂÀ“

Äîêëàä÷èê: ïðîô. ä-ð Íàäêà Áîÿäæèåâà, ðúêîâîäèòåë íà Êàòåäðàòà ïî ôàðìàêîëîãèÿ èòîêñèêîëîãèÿ êúì ÑÌÓ.

Íàó÷åí êëèíè÷åí êîìåíòàð íà ïðîáëåìèòå â ñâåòëèíàòà íà ëè÷íà äîêòðèíà çà „Ëåêàðñòâåíàòàáîëåñò“ – ïðîô. ä-ð Àëåêñàíäúð Ìîíîâ.

Íà 28 ìàðò 2012 ã. íà òåìà:1. „ÏÐÎÁËÅÌÈ ÍÀ ÓÂÐÅÆÄÀÍÈß ÍÀ ÄÈÕÀÒÅËÍÀÒÀ ÑÈÑÒÅÌÀ ÎÒ ËÅÊÀÐÑÒÂÀ“

Äîêëàä÷èê: ïðîô. ä-ð À. Ïåòðîâ.2. Íàó÷íè èçäàíèÿ è ïðîÿâè íà áúëãàðñêàòà ìåäèöèíñêà íàóêà ñ ïðåñòèæíî íàöèîíàëíî è

ìåæäóíàðîäíî ïðèçíàíèå.Äîêëàä÷èöè: ïðîô. Àë. Ìîíîâ è ïðîô. Õð. Äèøîâñêè.

* * *Ñåêöèÿ „Ôèëîëîãè÷åñêè íàóêè” êúì ÑÓÁ ïðîâåäå íà 28 ôåâðóàðè 2012 ã. â Îãëåäàëíàòà

çàëà íà Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò (I åòàæ, âõîä îòêúì óë. „Øèïêà) ñáèðêà, íà êîÿòî ïðîô. Ïåí÷îÑòîÿíîâ ðàçêàçà çà ñâîÿòà ðàáîòà êàòî ìóçèêàíò è èçñëåäîâàòåë, ïîñâåòåí íà ìóçèêàòà. Ñïåöèàëåíàêöåíò íà ñáèðêàòà áåøå ñâúðçàí ñ íàñêîðî ïî÷èíàëèÿ ñâåòîâíî èçâåñòåí ìóçèêàíò ÀëåêñèñÂàéñåíáåðã.

* * *Ñåêöèÿ „Áèîëîãèÿ” êúì ÑÓÁ ïðîâåäå íà 8 ìàðò 2012 ã. â Çàñåäàòåëíàòà çàëà íà ÈÁÅÈ, óë. „Þ.

Ãàãàðèí“ ¹ 2, çàñåäàíèÿ ñ ëåêöèÿ îò àñèñòåíò Ìàðèÿ Íàóìîâà íà òåìà:„ÏÀßÖÈÒÅ È ÒÅÕÍÈßÒ ÑÂßÒ”

* * *Ñåêöèÿ „Èñòîðèÿ“ êúì ÑÓÁ ïðîâåäå íà 9 ìàðò 2012 ã. â êëóáà íà óë. „Çàãîðå“ ïîðåäíàòà ñè

ñáèðêà ñ äîêëàä îò Ãåîðãè ßêèìîâ íà òåìà:„ÃÐÀÆÄÀÍÑÊÎÒÎ ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈÅ“

* * *Ñåêöèÿ „Ïåäàãîãèêà è ïñèõîëîãèÿ“ êúì ÑÓÁ ïðîâåäå íà 19 ìàðò 2012 ã. â 45 àóäèòîðèÿ íà ÑÓ

„Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“ ñúáðàíèå ñ äíåâåí ðåä: Ïðåäñòàâÿíå íà íîâè êíèãè çà âúçïèòàíèåòî, îáó÷åíèåòî è ðàçâèòèåòî íà ëè÷íîñòòà îò àâòîðè –

÷ëåíîâå íà ñåêöèÿòà: ïðîô. Á. Ìèí÷åâ, äîö. Á. Êðèâèðàäåâà, ä-ð Ã. Ïîïîâ, ä-ð Âë. Ãîñïîäèíîâ. Õóäîæåñòâåíî ïðèâåòñòâèå îò Âàñèë Áîæèíîâ „13 âåêà áúëãàðñêà äúðæàâíîñò“. Ïîåòè÷íà âå÷åð, ïîñâåòåíà íà Îñìè ìàðò è íàñòúïâàíåòî íà ïðîëåòòà. Ñâîè ëèòåðàòóðíè òâîðáè

èçïúëíèõà ÷ëåíîâå íà ñåêöèÿòà.


Ãåîðãè Ìàðêîâ.Áàëêàíèçàöèÿòà.Ãåîïîëèòè÷åñêî

ÿâëåíèå âêîíôëèêòîëîãèÿòà.

Ñ., Âîåííîèçäàòåëñòâî,

2011, 448 ñ.

Èçñëåäâàíåòî å ïîñ-âåòåíî íà ïðîöåñ è ïî-íÿòèå, íàòîâàðåíè ñúññèëíî íåãàòèâåí ñìèñúë.Ñ òåðìèíà “áàëêàíèçà-öèÿ” ñå îïèñâàò ñïåöè-ôèêè íà ðàçâèòèåòî íà

Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, êîèòî ñà ÷àñò îò ïðîöåñàíà îáîñîáÿâàíå íà íàöèîíàëíè äúðæàâè. Îñíî-âåí àêöåíò â èçëîæåíèåòî å ïîñòàâåí âúðõó âðå-ìåòî îò 70-òå ãîäèíè íà ÕIÕ â. äî êðàÿ íà ÕÕ â. Âòîçè ïåðèîä Áàëêàíèòå ñå óòâúðæäàâàò êàòî îã-íèùå íà ìåæäóîñîáèöè, âúîðúæåíè êîíôëèêòè,ïîäòèñêàíå íà ìàëöèíñòâà, åòíè÷åñêî íàïðåæå-íèå. Íàñèëèÿ íàä öèâèëíîòî íàñåëåíèå, àòåíòà-òè, âúëíè îò áåæàíöè äîïúëâàò êàðòèíàòà íà áàë-êàíñêîòî ðàçâèòèå. Çàïëèòà ñå âúçåë îò ìåæäó-åòíè÷åñêè è ìåæäóäúðæàâíè ïðîòèâîðå÷èÿ, ïîä-äúðæàíè êàêòî îò ìåñòíèòå íàöèîíàëèçìè, òàêàè îò íàìåñàòà íà Âåëèêèòå ñèëè. Âåëèêèòå äúð-æàâè ñúñ ñâîèòå ïðåòåíöèè çà ñâåòîâíî ãîñïîä-ñòâî, çà êîíòðîëèðàíå íà ïðîëèâèòå è íà Ñðåäè-çåìíî ìîðå, çà ñòîïàíñêî è ïîëèòè÷åñêî ïðîíèê-âàíå è óòâúðæäàâàíå â ðåãèîíà ïðåâðúùàò ïîñòå-ïåííî Áàëêàíèòå â áàðóòåí ïîãðåá, â ìÿñòî íàìåæäóäúðæàâíè ïðîòèâîðå÷èÿ è êîíôëèêòè.

Íà îñíîâà íà áîãàò ôàêòîëîãè÷åñêè ìàòåðèàë âêíèãàòà å ïðåäñòàâåíî áúëãàðñêîòî ìÿñòî â ïðî-öåñèòå, îáîçíà÷åíè êàòî “áàëêàíèçàöèÿ”. Îñîáå-íî âíèìàíèå å îòäåëåíî íà âîéíèòå îò 1912/1913,1915/1918 ã. è 1939/1945 ã. – ñúáèòèÿ, íà ôîíà íàêîèòî ñà ïîêàçàíè îñîáåíîñòèòå íà áúëãàðñêàòàáàëêàíñêà ïîëèòèêà.

Ñúùåñòâåíî âíèìàíèå â èçëîæåíèåòî ñå îòäå-ëÿ íà çíà÷åíèåòî íà ïðåäðàçñúäúöèòå è ñòåðåî-òèïèòå ïî îòíîøåíèå íà áàëêàíñêèÿ ðåãèîí, íàôèêòèâíèòå ãàðàíöèè çà ïðàâàòà íà îòäåëíèòå åò-íîñè è íà ìàëöèíñòâàòà.

Òåçàòà íà àâòîðà å, ÷å áàëêàíèçàöèÿòà â ãîëÿ-ìà ñòåïåí å ôóíêöèÿ íà îòíîøåíèåòî êúì ðåãèî-íà íà âåëèêèòå ñèëè, êîèòî èçïîëçâàò ìåæäóáàë-êàíñêèòå íåðàçáèðàòåëñòâà â èíòåðåñ íà ñâîè ìî-ìåíòíè èëè äúëãîñðî÷íè öåëè.

Ïîçíàâàíåòî íà ðàçãëåæäàíàòà ïðîáëåìàòèêàå îò çíà÷åíèå çà èçÿñíÿâàíå èñòîðèÿòà íà ãåîïî-ëèòè÷åñêèòå ñáëúñúöè è êîíôëèêòèòå â þãîèçòî÷-íàòà ÷àñò íà Åâðîïà.

Íèêîëàé Ïîïïåòðîâ,ñåêöèÿ „Èñòîðèÿ” êúì ÑÓÁ

Êíèãîïèñ

Àíãåë Ïîïîâ èÍàéäåí Íàéäåíîâ.Èçñëåäâàíå íàäåãðàäàöèîííè

ïðîöåñè âåëåêòðîííîòî

îáîðóäâàíå íàÀÅÖ.

Óíèâ. èçä.„Ñâ. Êë. Îõðèäñêè”,

Ñ., 2011, 198 ñ.

Â ìîíîãðàôèÿòà åïðåäñòàâåíî íîâî íàï-

ðàâëåíèå â ÿäðåíàòà åíåðãåòèêà, ñâúðçàíî ñ èç-ñëåäâàíå íà äåãðàäàöèîííè ïðîöåñè â åëåìåíòíà-òà áàçà íà åëåêòðîííîòî îáîðóäâàíå çà óïðàâëå-íèå è êîíòðîë íà ÀÅÖ. Îñíîâíàòà öåë å îïðåäåëÿ-íå íà ðåñóðñíîòî âðåìå íà îñíîâíèòå ìó êîìïî-íåííòè: ïîëóïðîâîäíèêîâè ïðèáîðè, êîíòàêòîðíèñèñòåìè è äèåëåêòðè÷íè ìàòåðèàëè ñëåä èçòè÷à-íå íà ãàðàíöèîííèÿ ñðîê, îïðåäåëåí îò ïðîèçâî-äèòåëÿ. Ñúçäàäåíèòå ìåòîäèêè äàâàò âúçìîæíîñòäà ñå ïðîäúëæè èçïîëçâàíåòî íà ñêúïî ñòðóâàùèàïàðàòóðè áåç äà ñå íàðóøè áåçîïàñíîñòòà íààòîìíàòà öåíòðàëà. Òå óñïåøíî ìîãàò äà ñå ïðè-ëàãàò è çà äðóãè âèäîâå åëåêòðîöåíòðàëè, êúäåòîíÿìà ðàäèàöèîíåí ôîí.

Äîñåãàøíàòà ïðàêòèêà èçèñêâà ïúëíà çàìÿíà íàåëåêòðîííîòî îáîðóäâàíå ñëåä èçòè÷àíå íà îïðå-äåëåí ñðîê, ôèêñèðàí â òåõíè÷åñêîòî çàäàíèå, áåçäà ñå ïðàâè àíàëèç íà îñòàòú÷íèÿ ðåñóðñ. Íàïðà-âåíèòå èçñëåäâàíèÿ ïîêàçàõà, ÷å òàçè ïðàêòèêà íåå ïàíàöåÿ, òúé êàòî äåãðàäàöèîííè ïðîöåñè íàñ-òúïâàò è â íåðàáîòèëî îáîðóäâàíå, ñúõðàíÿâàíîïðîäúëæèòåëíî âðåìå äî ìîìåíòà íà çàìÿíàòà.Èçâîäúò å èçêëþ÷èòåëíî âàæåí ïðè ñòðîåæ íà íî-âè öåíòðàëè, êîãàòî îáîðóäâàíåòî å äîñòàâåíî äúë-ãî ïðåäè íà÷àëîòî íà åêñïëîàòàöèÿ íà öåíòðàëà-òà (êàêòî å ïðè ñëó÷àÿ ñ ÀÅÖ “Áåëåíå”) è ñå ñúõðà-íÿâà ïðè àòìîñôåðíè óñëîâèÿ.

Â îòäåëíà ãëàâà ñå èçñëåäâàò ïðîöåñè íà ñòàðå-åíå â ïîëóïðîâîäíèêîâè ïðèáîðè ñ áàðèåðíè ñòðóê-òóðè ÷ðåç àíàëèç íà âîëòàìïåðíè õàðàêòåðèñòèêèè ïî-êîíêðåòíî êîåôèöèåíòa íà èäåàëíîñò â, èç-ïîëçâàéêè òåîðåòè÷åí ìîäåë, ñúçäàäåí îò À. Ïî-ïîâ. Â äðóãà ãëàâà ñå àíàëèçèðàò äåãðàäàöèîííèÿâëåíèÿ â êîíòàêòîðíè ñèñòåìè, ïðîèçòè÷àùè îòïðîìÿíà íà ôàçîâ ñúñòàâ, ïîâúðõíîñòíî åëåêòðî-ñúïðîòèâëåíèå è ìèêðîòâúðäîñò íà êîíòàêòíèòåïúïêè. Ïðåäìåò íà ÷åòâúðòàòà ãëàâà ñà äåãðàäà-öèîííè ïðîìåíè â äèåëåêòðèöè è èçîëàòîðè, ñâúð-çàíè îñíîâíî ñ ïðîìÿíà íà ïîëÿðèçàöèîíåí ìå-õàíèçúì è âúçíèêâàíå íà äâîéíà èíæåêöèÿ ïðèñèëíè åëåêòðè÷íè ïîëåòà. È â òðèòå ãðóïè åëåìåí-òè îñíîâíàòà ïðè÷èíà çà äåãðàäàöèÿ ñà áàâíè äè-ôóçèîííè ïðîöåñè, êîåòî äàäå âúçìîæíîñò äà ñåñúçäàäå îáù ôèçè÷åí ìîäåë çà äåãðàäàöèÿ â åëåê-òðîííî îáîðóäâàíå íà ÀÅÖ è äà ñå ïðîãíîçèðà ðå-ñóðñíîòî ìó âðåìå êàòî öÿëî. Ïîëó÷åíèòå ðåçóëòà-òè ïðåäèçâèêàõà èíòåðåñ ñðåä ñïåöèàëèñòèòå, ðà-áîòåùè â ÿäðåíàòà åíåðãåòèêà, è áÿõà ïðåäñòàâå-íè íà Êîíôåðåíöèÿòà íà ðåãóëàòîðíèòå îðãàíè âúâÂàøèíãòîí ïðåç 2005 ã. ñ ïîêàíåí äîêëàä. Îò ñâîÿñòðàíà, âúâ Ôèçè÷åñêèÿ ôàêóëòåò íà ÑÓ “Ñâ. Êë.Îõðèäñêè” áåøå ñúçäàäåí êóðñ ëåêöèè îò ïðîô. À.

Ïîïîâ è èçíàñÿí íÿêîëêî ãîäèíè ïîäðåä íà ñòó-äåíòèòå îò ñïåöèàëíîñò “ßäðåíà òåõíèêà è åíåð-ãåòèêà”.

Ïðîô. äôí Áîðèñ Àðíàóäîâ,ÑÓ „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè”


Êíèãîïèñ

Êðóì Êîëåíöîâ.Ïîñòèæåíèÿ íà

ïðèëîæíàòàôèçèêà â ÁÀÍ.

Îòêðèòèÿ èèçîáðåòåíèÿ íàó÷åíèòå îò ÔÈ ñ

ÀÍÅÁ è ÈÔÒÒïðåç ÕÕ âåê.

Àêàä.èçä.“Ïðîô. Ìàðèí Äðèíîâ”,

Ñîôèÿ, 2010, 308 ñ.

Êíèãàòà å ïúðâè îïèòçà èçëîæåíèå è îöåíêà

íà òâîð÷åñêàòà, îòêðèâàòåëñêàòà è èçîáðåòàòåëñêàäåéíîñò ïðåç ÕÕ âåê íà ó÷åíè îò äâåòå èíñòèòóöèèíà ÁÀÍ: Ôèçè÷åñêè èíñòèòóò ñ Àòîìíà íàó÷íî-åê-ñïåðèìåíòàëíà áàçà (ÔÈ ñ ÀÍÅÁ) è Èíñòèòóòà ïîôèçèêà íà òâúðäîòî òÿëî (ÈÔÒÒ). Òÿ ñúäúðæà áî-ãàòà èíôîðìàöèÿ çà âúçõîäà íà ïðèëîæíàòà èèíæåíåðíàòà ôèçèêà ïî îòíîøåíèå íà íàó÷åíïðîäóêò, îòêðèòèÿ, èçîáðåòåíèÿ è ðàöèèîíàëèçà-öèè.

Êíèãàòà ñå ñúñòîè îò âúâåäåíèå, ïîñëåñëîâèå è÷åòèðè ãëàâè, èçïúëíåíè ñ îáùèðåí èëþñòðàòè-âåí ìàòåðèàë. Èíòåðåñíà å ëèöåâàòà ïîðòðåòíàêîðèöà íà ïðåäñòàâåíèòå ó÷åíè îò äâåòå èíñòèòó-öèè, îôîðìåíà îò õóäîæíèêà Êîíñòàíòèí Æåêîâ.

Âúâ âúâåäåíèåòî å íàáëåãíàòî íà ðàçâèòèåòî èóêðåïâàíåòî íà ïðèëîæíàòà ôèçèêà â Áúëãàðèÿ îò-íà÷àëî â Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò è Âèñøåòî òåõ-íè÷åñêî ó÷èëèùå, à îò 1946 ã. - â ñúçäàäåíèÿ Èíñòè-òóò ïî ôèçèêà êúì ÁÀÍ. Ïîä÷åðòàíî å, ÷å ñëåäïðàâîòî è èêîíîìèêàòà, ôèçèêàòà è îñòàíàëèòåïðèðîäíè íàóêè ñà òðåòèÿ êèò, êîéòî äîïðèíàñÿ çàïðîñïåðèòåòà íà âñÿêî îáùåñòâî è èìà ñúùåñòâå-íî çíà÷åíèå çà íåãîâîòî áëàãîñúñòîÿíèå.

Â ïúðâàòà ãëàâà å ðàçãëåäàíà èíòåëåêòóàëíàòàñîáñòâåíîñò, êîÿòî îáõâàùà âñè÷êè ïðàâà, êîèòîâúçíèêâàò â ðåçóëòàò íà äàäåíà òâîð÷åñêà äåéíîñò– îòêðèòèÿ, èçîáðåòåíèÿ è ðàöèîíàëèçàöèè.Èçòúêíàòî å, ÷å ïúðâèòå èçîáðåòåíèÿ â áúëãàð-ñêàòà ôèçèêà ñà îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà 50-òå ãî-äèíè íà ÕÕ âåê è ñà äåëî êàêòî íà ïî-ìëàäîòî ïî-êîëåíèå, òàêà è íà óòâúðäåíè ó÷åíè-ôèçèöè.

Âúâ âòîðàòà ãëàâà å ðàçãëåäàíà òâîð÷åñêàòà èïðèëîæíà äåéíîñò íà íàä 40 ïðåäñòàâèòåëè íàäâåòå èíñòèòóöèè íà ÁÀÍ: ÔÈ ñ ÀÍÅÁ è ÈÔÒÒ, ÷èÿòîäåéíîñò å ñâúðçàíà ñúñ ñúçäàâàíå íà îòêðèòèÿ,èçîáðåòåíèÿ è ðàöèîíàëèçàöèè, çíà÷èòåëíà ÷àñòîò êîèòî ñà âíåäðåíè â ïðàêòèêàòà. Íàïðàâåíîòîèçëîæåíèå å èçïúëíåíî ñ ìèñëè è àôîðèçìè íàâèäíè òâîðöè îò äðåâíàñòòà äî íàøè äíè, êîåòîïðåäàâà îñîáåí àðîìàò, êîëîðèò è ñâåæåñò íà òåê-ñòà.

Â òðåòà ãëàâà ñà îáîáùåíè ðåçóëòàòèòå îò íîâà-òîðñêàòà äåéíîñò íà ó÷åíèòå ôèçèöè îò äâåòå àêà-äåìè÷íè èíñòèòóöèè.

Â ÷åòâúðòà ãëàâà å èçëîæåíî ó÷àñòèåòî íà ó÷åíèôèçèöè îò äâåòå àêàäåìè÷íè èíñòèòóöèè â Çëàòíà-òà êíèãà íà îòêðèâàòåëèòå è èçîáðåòàòåëèòå â Áúë-ãàðèÿ. Òîâà å åäíà óíèêàëíà êíèãà çà ïîñòèæåíèÿ-òà íà áúëãàðñêàòà íàóêà, ñúçäàäåíà ïî ïîâîä ÷åñ-òâàíå íà 1300 ãîäèíè îò ñúçäàâàíåòî íà áúëãàð-ñêàòà äúðæàâà. Ïîñî÷åíî å, ÷å ïúðâîòî è ñåäìîîòêðèòèå ñà äåëî íà ôèçèöè – àêàä. Ãåîðãè Íàäæà-

êîâ å àâòîð íà îòêðèòèåòî çà ôîòîåëåêòðåòíîòîñúñòîÿíèå íà âåùåñòâàòà, à ÷ë.- êîð. Ïàâåë Ìàð-êîâ å ñúàâòîð íà îòêðèòèåòî çà èçìåíåíèå íà ñèë-íîòî âçàèìîäåéñòâèå íà ïðîòîíè ïðè âèñîêè åíåð-ãèè. Îñâåí òîâà äâàìà èçîáðåòàòåëè îò äâåòå èí-ñòèòóöèè ñà âïèñàíè â Çëàòíàòà êíèãà: àêàä. Íèêî-ëà Ñúáîòèíîâ çà íåãîâèÿ ïðèíîñ â îáëàñòòà íà êâàí-òîâàòà åëåêòðîíèêà è ëàçåðíàòà ôèçèêà è òåõíèêàè àâòîðúò íà êíèãàòà ñò.í.ñ. Êðóì Êîëåíöîâ çà íåãî-âèÿ ïðèíîñ â îáëàñòòà íà ôèçèêà íà ïîëóïðîâîä-íèöè è äèåëåêòðèöè, ïðîìåíëèâîòîêîâàòà åëåêòðî-ëóìèíåñöåíöèÿ è äèñïëåéíîòî ïðèáîðîñòðîåíå.

Â ïîñëåñëîâèåòî å ïîñî÷åí ïúòÿò, èçâúðâÿí îòèäåÿòà çà ñúçäàâàíå äî ðåàëèçèðàíå íà êíèãàòàè ñà ïîñî÷åíè çàñëóãè íà äðóãè ëèöà çà îñúùåñòâÿ-âàíå íà èçäàíèåòî.

Êíèãàòà ìîæå äà áúäå öåííî ïîìàãàëî çà ïî-ìëàäîòî ïîêîëåíèå ôèçèöè è çà âñè÷êè, êîèòî ñåèíòåðåñóâàò îò ïðîöåñà íà ðàçâèòèå íà áúëãàðñêàòàôèçèêà ïðåç ãîäèíèòå íà ÕÕ âåê, êàêòî è çà ïîñòèã-íàòèòå óñïåõè â íåÿ. Öÿëîñòíîòî èçëîæåíèå ïîêàç-âà ñòîéíîñòòà íà ïðèíîñèòå è ïîñòèæåíèÿòà â îò-äåëíèòå íàïðàâëåíèÿ íà ïðèëîæíàòà è èíæåíåð-íà ôèçèêà â äâåòå àêàäåìè÷íè èíñòèòóöèè.

Ïåíêà Ëàçàðîâà,îòã.ñåêðåòàð íà ñï.”Íàóêà”

Õðèñòî Êîñòàäèíîâ.Âèíîòî –

ïðîèçâîäñòâî èêîíòðîë.

Èçäàòåëñòâî“Åíüîâ÷å”, Ïëåâåí,

2011.

Íàñòîÿùèÿò ñáîðíèê åïðåäíàçíà÷åí çà èçó÷à-âàùèòå òåõíîëîãè÷íàòà èêîëè÷åñòâåíà îò÷åòíîñòíà ïðîèçâîäñòâåíèòå âè-íàðñêè èçáè è äàíú÷íèñêëàäîâå ñúãëàñíî Çàêî-íà çà àêöèçèòå è äàíú÷-

íèòå ñêëàäîâå (ÇÀÄÑ). Àâòîðúò èíæ. Õðèñòî Êîñòà-äèíîâ îò Èíñòèòóòà ïî ëîçàðñòâî è âèíàðñòâî â Ïëå-âåí å ÷ëåí íà ÑÓÁ – êëîí Ïëåâåí.

Ðúêîâîäñòâîòî å öåííî ïîìàãàëî çà ïðåïîäàâà-òåëè âúâ âèñøèòå ó÷åáíè çàâåäåíèÿ, ñòóäåíòè, òåõ-íîëîçè, èêîíîìèñòè è êîíòðîëíè îðãàíè – äàíú÷-íè è ìèòíè÷åñêè, ñïåöèàëèñòè è ïðîôåñèîíàëèñòèâ îáëàñòòà íà âèíîïðîèçâîäñòâî è âèñîêîàëêîõîë-íèòå íàïèòêè.

Ïðè ñúñòàâÿíå íà ðúêîâîäñòâîòî ñà èçïîëçâàíèðàçëè÷íè èçòî÷íèöè – ñúâðåìåííà ëèòåðàòóðà.

Îáõâàíàòè ñà âñè÷êè âúçìîæíè ñëó÷àè íà êîëè-÷åñòâåíè èçìåíåíèÿ, íà÷èíè çà âçåìàíå íà ñðåä-íè ïðîáè, ðàçõîäíè íîðìè ïðè ïðîèçâîäñòâîòî, òåõ-íîëîãè÷íè çàãóáè. Îòäåëíèòå òàáëèöè ñà ðàçðàáî-òåíè íà áàçà êîåôèöèåíòè. Íå ñà íåîáõîäèìè ñëîæ-íè ìàòåìàòè÷åñêè èç÷èñëåíèÿ, à ñ ïîìîùòà íà êî-åôèöèåíòè ñå èçâúðøâà ñàìî åäíî äåéñòâèå çàïîëó÷àâàíå íà òúðñåíèÿ ðåçóëòàò. Çà îùå ïî-ãîëÿ-ìî óëåñíåíèå êúì âñÿêà òàáëèöà ñà äàäåíè ïî íÿ-êîëêî ïðèìåðà, âçåòè îò äúëãîãîäèøíàòà íè ïðàê-òèêà è îïèò. Äîñòîâåðíîñòòà èì å îòðàçåíà â óòâúð-äåíè íîðìàòèâíè äîêóìåíòè, îïèñàíè â ðàçäåë


Êíèãîïèñ

„Ëèòåðàòóðà”.Ñ âúâåæäàíåòî è ïîëçâàíåòî íà ñáîðíèêà ùå ñå

çàïúëíè åäíà ïðàçíèíà â êîëè÷åñòâåíàòà îò÷åò-íîñò íà âèíàðñêèòå èçáè.

Äîö. äñí ä-ð Àòàíàñ Êèðèëîâ,ä-ð Ðàéíà Ãèíäåâà,ÑÓÁ – êëîí Ïëåâåí

ÖÅÍÍÀ ÊÍÈÃÀ ÇÀ ÁÎÒÀÍÈ×ÅÑÊÀÒÀÍÀÓÊÀ Ó ÍÀÑ

Ñòåôàí Ñòàíåâ.Èñòîðèÿ íà

áîòàíèêàòà âÁúëãàðèÿ (äî 1944

ãîäèíà).Óíèâåðñèòåòñêî

èçäàòåëñòâî “ÏàèñèéÕèëåíäàðñêè”, Ïëîâäèâ,

2010, 701 ñ.

Êíèãàòà íà ïðîô. äáíÑòåôàí Ñòàíåâ ñå ïîÿâèíåñëó÷àéíî. Ìíîãî ãîäèíèîò ñâîÿòà íàó÷íîèçñëåäî-âàòåëñêà äåéíîñò òîé

ïîñâåòè íà èñòîðèÿòà íà áîòàíèêàòà ó íàñ, êàòî îá-õâàíà èäåèòå, íàïðàâëåíèÿòà è ëè÷íîñòèòå, êîèòîÿ õàðàêòåðèçèðàò. Íåãîâèòå ïðîó÷âàíèÿ áÿõà îòðà-çåíè â ðåäèöà ñòàòèè, êàêòî è â ïóáëèêóâàíèòå ïðåç1993 è 1994 ã. äâå êíèãè, îçàãëàâåíè “Èñòîðèÿ íàáîòàíè÷åñêàòà íàóêà â Áúëãàðèÿ”. Òå îáõâàùàò íÿ-êîè îò íàïðàâëåíèÿòà íà áîòàíè÷åñêèòå èçñëåä-âàíèÿ ó íàñ, áåç äà ãè èç÷åðïâàò. Ïðîäúëæàâàéêèðàáîòàòà ñè âúðõó íåîáõâàíàòèòå äîñåãà äàííè âúð-õó ðàçâèòèåòî íà ôèòîãåîãðàôñêèòå, ãåîáîòàíè÷åñ-êèòå, ïàëåîáîòàíè÷åñêèòå è åêîëîãè÷íèòå ðàçðà-áîòêè ó íàñ, àâòîðúò ñå íàòúêâà íà íîâè ôàêòè èäîïúëâà è ïî-ðàíî ïóáëèêóâàíèòå ñè èçñëåäâàíèÿ.Òàêà ó íåãî âúçíèêâà èäåÿòà äà ñúáåðå âñè÷êè ñâîèïðîó÷âàíèÿ â åäèí òîì è ðåàëèçàöèÿòà ìó å íàñòî-ÿùàòà êíèãà. Íà 700 ñòðàíèöè òÿ âêëþ÷âà öåííèìàòåðèàëè çà âúçíèêâàíåòî è ðàçâèòèåòî íà áîòà-íè÷åñêèòå èçñëåäâàíèÿ â Áúëãàðèÿ çà ïåðèîäà îòÎñâîáîæäåíèåòî äî 1944 ã., áîãàòî àðãóìåíòèðà-íè, äèñêóòèðàíè è ïðåöåíåíè îò ãëåäíà òî÷êà íàðàçâèòèåòî íà åâðîïåéñêàòà íàóêà è íà ñúâðåìåí-íèÿ ïîãëåä íà ó÷åíèÿ - áèîëîã.

Òîâà å öÿëîñòíî ïðåäñòàâÿíå íà åäèí âàæåí ïå-ðèîä îò èñòîðèÿòà íà áîòàíè÷åñêàòà ìèñúë ó íàñ,à èíòåðåñúò íà îòäåëíè ó÷åíè å èçðàçåí â îòêúñ-ëå÷íè ñòàòèè è ñòóäèè, îòðàçåíè îò àâòîðà ñ íåîá-õîäèìîòî âíèìàíèå è ïðåöèçíîñò. Çàòîâà êíèãàòàíà Ñòåôàí Ñòàíåâ å öåíåí ïðèíîñ â ïðîñëåäÿâà-íåòî íà èñòîðèÿòà íà áîòàíèêàòà â ìëàäàòà íè äúð-æàâà ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî. È ìíîãî íàãëåäíî èïîñëåäîâàòåëíî ÿ ðàçêðèâà ïðåä ÷èòàòåëÿ.

Ìíîãî áúðçî â Áúëãàðèÿ ñå ñúçäàâàò ïúðâèòå íà-ó÷íè öåíòðîâå. Ïðåç 1891 ã., åäâà òðè ãîäèíè ñëåäîòêðèâàíåòî íà Âèñøåòî ó÷èëèùå â Ñîôèÿ (ÑÓ) êúìíåãî ñå îñíîâàâà Áîòàíè÷åñêè èíñòèòóò, à êàòî íå-

ãîâ ñúçäàòåë è ïðúâ ðúêîâîäèòåë ñå ñïîìåíàâàèìåòî íà ïðîô. Ñòåôàí Ãåîðãèåâ. Ñðàâíèòåëíîáúðçî ó íàñ ñå ñå ïîÿâÿâàò âåùè áúëãàðñêè ñïåöè-àëèñòè â ðàçëè÷íèòå êëîíîâå íà áîòàíè÷åñêàòà íà-óêà. Òîâà ñà ìëàäè áúëãàðè, çàâúðøèëè âèñøåòîñè îáðàçîâàíèå â ïðåñòèæíè åâðîïåéñêè öåíòðî-âå â Ãåðìàíèÿ, Øâåéöàðèÿ, Áåëãèÿ, Ôðàíöèÿ, ×å-õèÿ è äð. îùå ïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî èëè ìàëêîñëåä òîâà, êîèòî ñåðèîçíî ñå çàíèìàâàò ñ íàó÷íèèçñëåäâàíèÿ â îáëàñòòà íà áîòàíèêàòà. Àâòîðúò íàêíèãàòà ÿñíî å ïîêàçàë íàó÷íèÿ èíòåðåñ, çíàíèÿ-òà è ïðèíîñèòå íà òåçè ìëàäè áúëãàðñêè ñðåöèà-ëèñòè. Òå äàâàò íà÷àëîòî íà ðàçãðúùàíåòî íà ðàç-ëè÷íèòå êëîíîâå íà áîòàíè÷åñêàòà íàóêà, íîñåéêèè îñíîâàâàéêè ñå íà åâðîïåéñêèÿ íàó÷åí îïèò èïîñòîÿííî ñúèçìåðâàéêè ñå ñ ïîñòèæåíèÿòà íà áî-òàíè÷åñêàòà íàóêà â ñâåòà.

Èçëîæåíèåòî íà ìàòåðèàëà å ïîäðåäåíî â 11ãëàâè êàêòî ñëåäâà: Áîòàíè÷åñêè öåíòðîâå â Áúë-ãàðèÿ, Ìîðôîëîãèÿ è àíàòîìèÿ, Åìáðèîëîãèÿ è öè-òîëîãèÿ, ôèçèîëîãèÿ è áèîõèìèÿ, Ôëîðèñòèêà, Òàê-ñîíîìèÿ, Ôèòîãåîãðàôèÿ, Åêîëîãèÿ, Ôèòîöåíîëî-ãèÿ Ïàëåîáîòàíèêà, Ôèòîôîëêëîð. Òóê àâòîðúò åïðåäñòàâèë êàêòî ðàçâèòèåòî íà èäåèòå â îòäåë-íèòå íàñîêè è ïðèíîñíèÿ õàðàêòåð íà ïðîó÷âàíèÿ-òà, òàêà è ëè÷íîñòèòå, êîèòî ñà áèëè â îñíîâàòà íàóòâúðæäàâàíåòî íà òðàäèöèèòå è èçãðàæäàíåòî íàíàó÷íèòå øêîëè. Òîâà å ñúïðîâîæäàëî óòâúðæäà-âàíåòî íà òåçè íàó÷íè äèñöèïëèíè êàòî íåçàìå-íèìà ÷àñò îò óíèâåðñèòåòñêèòå ïðîãðàìè çà îáó÷à-âàíå íà ñòóäåíòè. Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å å íå-îáõîäèìà ãîëÿìà êîìïåòåíòíîñò è øèðîê ïîãëåäâúðõó ðàçíîîáðàçíèòå àñïåêòè íà áîòàíè÷åñêàòàíàóêà, çà äà ñå íàïðàâè åäèí óñïåøåí àíàëèç íàñëó÷èëîãî ñå ïðåç ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä. È ñ òàçè íå-ëåêà, ñëîæíà è ìíîãîàñïåêòíà çàäà÷à ïðîô. Ñò.Ñòàíåâ ñå å ñïðàâèë ìíîãî äîáðå. Â êíèãàòà å ñúá-ðàíà ãîëÿìî êîëè÷åñòâî èíôîðìàöèÿ, êîÿòî íå-ñúìíåíî ùå áúäå ïîëåçíà çà âñåêè èçñëåäîâàòåëâ îáëàñòòà íà áîòàíè÷åñêàòà íàóêà, êîéòî èñêà äàíàäíèêíå êúì êîðåíèòå íà ïðîáëåìàòèêàòà, ïî êî-ÿòî ðàáîòè è äà ñå ñúïîñòàâè ñ òÿõ, äà ïî÷åðïèñèëè è âäúõíîâåíèå çà óñòîÿâàíå íà ïîçèöèèòå íàèçñëåäîâàòåëñêàòà äåéíîñò. Èçêëþ÷èòåëíî öåííàå áèáëèîãðàôñêàòà ñïðàâêà êúì âñåêè îò ðàçäåëè-òå íà òðóäà çà ïåðèîäà íà ïðîó÷âàíèÿòà íà àâòîðà.Âñè÷êî êàçàíî äî òóê ïîñî÷âà âèñîêàòà ñòîéíîñòíà ïóáëèêóâàíèÿ òðóä, íàïèñàí íà ÿñåí è ëåñíî ÷å-òèì åçèê, èçëîæåíèåòî ñ ëåêîòà íè âîäè ïðåç ïðå-öèçíî ïðåäñòàâåíèòå êîíêðåòíè ôàêòè è äåòàéëèêúì îáîáùåíèÿòà, ñ êîèòî çàâúðøâà âñåêè ðàçäåëíà êíèãàòà. Òîâà å òðóä, êîéòî ùå áúäå ïîëåçåí èïîó÷èòåëåí çà íîâèòå ïîêîëåíèÿ áúëãàðñêè áîòà-íèöè.

Êíèãàòà íà ïðîô. Ñò. Ñòàíåâ áåøå ïðåäñòàâåíàïðåä íàó÷íàòà áîòàíè÷åñêà îáùíîñò â Ïëîâäèâ èÑîôèÿ è ïîëó÷è ïðèçíàíèå è âèñîêà îöåíêà. Ïîä-÷åðòàíà áå è ïîëåçíîñòòà íà ïîäîáåí ðîä êíèãè âíàøåòî ñúâðåìèå è ÷å áúëãàðñêèòå ó÷åíè èìà íàêàêâî äà ñòúïÿò è äà ïðîäúëæàâàò ñâîÿ äîñòîåííàó÷åí ïúò.

Ïðîô. äáí Íèíà Áàêúðäæèåâà,ñåêöèÿ „Òåîðåòè÷íà è åâîëþöèîííà áèîëîãèÿ”

êúì ÑÓÁ

ÔÎÍÄÀÖÈß Ñîôèÿ 1000, áóë. „Ïàòðèàðõ Åâòèìèé“ ¹ 1

Çà äåëîâè êîíòàêòè: Ñîôèÿ 1000, áóë. „Ïàòðèàðõ Åâòèìèé“ ¹ 1Òåë: 9815181; òåë/ôàêñ: 9815483Å-mail:[email protected]

Ôîíäàöèÿ “Åâðèêà” å îñíîâàíà ïðåç 1990 ãîäèíà çà ïîäïîìàãàíå íà äàðîâèòè äåöà èìëàäè õîðà ïðè ðåàëèçèðàíåòî íà ïðîåêòè â îáëàñòòà íà íàóêàòà, òåõíèêàòà èóïðàâëåíèåòî; ïîäêðåïà íà ìëàäèòå íîâàòîðè è ïðåäïðèåìà÷è, ðàçïðîñòðàíåíèå íàíàó÷íè, òåõíè÷åñêè è èêîíîìè÷åñêè çíàíèÿ; óñúâúðøåíñòâàíå íà ìàòåðèàëíàòà áàçà çàíàó÷íî è òåõíè÷åñêî òâîð÷åñòâî; ïîäïîìàãàíå íà îáó÷åíèåòî è ñïåöèàëèçàöèÿòà, íàìåæäóíàðîäíîòî ñúòðóäíè÷åñòâî â îáëàñòòà íà íàóêàòà è òåõíèêàòà.

Ôîíäàöèÿòà îñúùåñòâÿâà ïåò ïðîãðàìè:

ÒàëàíòèÏðîãðàìàòà èìà çà öåë èçäèðâàíåòî è ðàçâèòèåòî íà íàäàðåíè ìëàäè õîðà â îáëàñòòà íàíàóêàòà, òåõíèêàòà, òåõíîëîãèèòå è óïðàâëåíèåòî. ×ðåç íåÿ ñå ïîäïîìàãà îáó÷åíèåòî íàòàëàíòëèâè ìëàäåæè, ïîäêðåïÿ ñå ó÷àñòèåòî èì â íàó÷íî-òåõíè÷åñêè èçÿâè, ñòèìóëèðàñå ïðîâåæäàíåòî íà ñïåöèàëèçèðàíè øêîëè è ëåòíè óíèâåðñèòåòè è äð.

Íàó÷íè èçñëåäâàíèÿÏðîãðàìàòà èìà çà öåë äà ïîäïîìàãà íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ íà ìëàäèòå ó÷åíè âúâôóíäàìåíòàëíèòå îáëàñòè íà íàóêàòà è ïî òîçè íà÷èí äà îñèãóðÿâà âúçìîæíîñò çà íàó÷íàèçÿâà è ðàçâèòèå.

Èíôîðìàöèÿ, èçäàíèÿ, èçÿâè è ìåæäóíàðîäíî ñúòðóäíè÷åñòâî×ðåç ïðîãðàìà “Èíôîðìàöèÿ, èçäàíèÿ, èçÿâè è ìåæäóíàðîäíî ñúòðóäíè÷åñòâî” ñåîðãàíèçèðàò äåéíîñòèòå íà ôîíäàöèÿòà, ñâúðçàíè ñ èíôîðìàöèîííîòî îñèãóðÿâàíå èðàçïðîñòðàíåíèåòî íà íàó÷íî-òåõíè÷åñêè çíàíèÿ ñðåä ìëàäåæòà è äåöàòà, îðãàíèçèðàíåòîíà èçÿâè çà íàóêà, òåõíèêà, òåõíîëîãèè è óïðàâëåíèå - êîíêóðñè, ñèìïîçèóìè, ñåìèíàðè,êðúãëè ìàñè, øêîëè, íàó÷íî-òåõíè÷åñêè ñúñòåçàíèÿ, îëèìïèàäè, èçëîæáè, äà íàñúð÷àâàìåæäóíàðîäíîòî ñúòðóäíè÷åñòâî íà ìëàäèòå õîðà è òåõíèòå îðãàíèçàöèè â îáëàñòòà íàíàóêàòà, òåõíèêàòà, òåõíîëîãèèòå è óïðàâëåíèåòî, êàêòî è äà ïîäïîìàãà äåëîâèòå èìêîíòàêòè ñúñ ñðîäíè îðãàíèçàöèè â äðóãè ñòðàíè.

Íàñúð÷àâàíå íà ñòîïàíñêè èíèöèàòèâè×ðåç ïðîãðàìàòà “Íàñúð÷àâàíå íà ñòîïàíñêè èíèöèàòèâè” ñå íàñî÷âà è êîîðäèíèðàäåéíîñòòà íà ôîíäàöèÿòà çà ñòèìóëèðàíå íà ñúçäàâàíåòî è âíåäðÿâàíåòî íà íàó÷íî-òåõíè÷åñêè èäåè è ðàçðàáîòêè è äðóãè ñòîïàíñêè èíèöèàòèâè íà ìëàäåæêè êîëåêòèâè èòúðãîâñêè äðóæåñòâà íà ìëàäè õîðà, êàêòî è íà îòäåëíè ìëàäåæè íà âúçðàñò äî 35 ãîäèíè.

ÐàçâèòèåÏðîãðàìàòà èìà çà öåë äà ïîäïîìàãà óñêîðåíîòî ðàçâèòèå íà ñúâìåñòíè äåéíîñòè íàïðîãðàìíà è ïðîåêòíà îñíîâà ñ ìåæäóíàðîäíè, ÷óæäåñòðàííè è íàöèîíàëíè îðãàíèçàöèèè èíñòèòóöèè, â ðàìêèòå íà öåëèòå è ïðåäìåòà íà äåéíîñò íà ôîíäàöèÿòà.

Ïúðâèÿò êîíãðåñåí öåíòúð âÁúëãàðèÿ, ïîñòðîåí â êîìïëåêñà „Ñâ.Ñâ. Êîíñòàíòèí è Åëåíà” ïðåç 1966 ã.

îò Ñúþçà íà ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿçà ïðîâåæäàíå íà íàó÷íè ïðîÿâè,

à èìåííîÌåæäóíàðîäíèÿ äîì íà ó÷åíèòå

„Ôðåäåðèê Æîëèî-Êþðè”,å ìÿñòîòî êîåòî òúðñèòå. Êîìïëåêñúò

ìîæå äà ïðèåìå ïðîÿâè ñ äî 300ó÷àñòíèöè, èëè íÿêîëêî ïî-ìàëêè

ñèìóëòàííè ñðåùè.Ïåòòå çàëè

ðàçïîëàãàò ñ ïúëíîñòàíäàðòíîîáîðóäâàíå: îçâó÷èòåëíà

ñèñòåìà;� âúçìîæíîñòè çàçàïèñ è ïðîæåêöèè;� óðåäáà çà

ñèìóëòàíåí ïðåâîäè äð.

Õîòåëúò èìà95 ñòàè,

à ðåñòîðàíòúò –400 ìåñòà.

Èíôðàñòðóêòóðàòàíà Êîíãðåñíèÿ

öåíòúð „Æ.-Êþðè”ïîçâîëÿâà

ãúâêàâîñò èïðèãîäèìîñò êúì

âñÿêà ïðîÿâà.

Àäðåñúò å:Ìåæäóíàðîäåí äîì íà ó÷åíèòå

„Ôðåäåðèê Æîëèî-Êþðè”,ê.ê. „Ñâ. Ñâ. Êîíñòàíòèí è åëåíà”,

9006 ÂàðíàÒåë.: (052) 36 11 61; 36 11 62;

Ôàêñ: (052) 36 11 87;e-mail: [email protected]

Çà êîíòàêòè â Ñîôèÿ:„Íàóêà Èíâåñò” ÅÎÎÄ

1505 Ñîôèÿ, áóë. „Ìàäðèä” ¹39Òåë.: (02) 943 01 28; 943 19 86

Ôàêñ: (02) 944 15 90;e-mail: [email protected]

The first Congress Centre inBulgaria, built in "St. st. Constantine and

Helena" resort in 1966by the Union of Scientiststo host scientific events,

namelythe "Frederic Joliot-Curie" Interna-

tional House of Scientistsis the site you are looking for. The com-

plex can accommodate a gathering of upto 300 participants, or several smaller

simultaneous meet-ings. Full standardequipment in the 5meeting rooms is

available: � loud speaker

system;� recording facili-

ties;� projection equip-

ment;Possibility for simul-taneous translation,

etc.The hotel has

95 rooms, the res-taurant – 400 seats.The infrastructure of"J.-Curie" Confer-ence Centre pro-

vides flexibility andadaptability for every

event.

The address is:International House of Scientists

"Frederic Joliot-Curie""St. St. Constantine and Helena",

9006 Varna, BulgariaTel.: (+359-52) 36 11 61; 36 11 62;

Fax: (+359-52) 36 11 87;E-mail: [email protected]

Contact in Sofia:"Nauka Invest" Ltd.

1505 Sofia, blvd. "Madrid" 39Tel.: (+359-2) 943 01 28; 943 19 86;

Fax: (+359-2) 944 15 90;e-mail: [email protected]

Medical Informatics Education: Challenges and opportunities for Medical Universities in Bulgaria

Documents

Transcript of Medical Informatics Education: Challenges and opportunities for Medical Universities in Bulgaria