KOŚCIÓŁ I KLASZTOR DOMINIKANÓW W KRAKOWIE

Sztuka w kręgukrakowskich

dominikanów

Studia i źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie

r e d a k c j aAnna Markiewicz, Marcin Szyma, Marek Walczak

13

Sztuka w kręgukrakowskich

dominikanów

Copyright © 2013 Dominikański Instytut Historyczny w KrakowieCopyright © 2013 Autorzy artykułów

For this editionCopyright © 2013 Wydawnictwo Esprit SC

Recenzenci:dr hab. Andrzej Betlejdr hab. Grażyna Jurkowlaniec

Projekt okładki:Kazimierz Bocian

Redakcja wydawnicza:Anna Markiewicz, Kazimierz Bocian

Na okładce wykorzystano inicjał I ze św. Dominikiem z graduału brata Wiktoryna z 1536 r., k. 80; Archiwum Dominikanów w Krakowie.

Wydanie publikacji dofinansowaneprzez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Wydanie I, Kraków 2013

ISBN (całości publikacji) 978-83-63621-47-6

Wydawnictwo Esprit SCul. św. Kingi 4, 30-528 Krakówtel. /fax 12 267 05 69, 12 264 37 09, 12 264 37 19, 12 262 35 51e-mail: [email protected], [email protected], [email protected]ęgarnia internetowa:www.esprit.com.pl

Spis treści

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Sztuka w kręgu klasztoru Dominikanów w KrakowieAnna Markiewicz, Marcin Szyma, Marek Walczak . . . . . . . . . . 15

Klasztor nie do końca poznany. O najnowszych odkryciach w krakowskim klasztorze Dominikanów

Marcin Ciba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Z dawnej ikonografii kościoła Dominikanów w KrakowieIwona Kęder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Kaplice i ołtarze dominikańskiego kościoła Świętej Trójcy w Krakowie do początku XVII w.

Maciej Zdanek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Fundator i patron klasztoru – ikonografia biskupa Iwona Odrowąża w kręgu krakowskich dominikanów

Krzysztof J . Czyżewski, Marek Walczak . . . . . . . . . . . . . . 127

Lokalizacja i aranżacja pierwotnego grobu brata Jacka w kościele Dominikanów w Krakowie

Marcin Szyma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Miejskie własności krakowskich dominikanów czyli o kamienicach czynszowychKamila Follprecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Klasztory dominikanek przy ulicy Stolarskiej. Historia i architektura Waldemar Komorowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

Teren dawnego cmentarza św. Trójcy. Przemiany przestrzenne Halina Rojkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Wyniki badań archeologicznych prowadzonych w rejonie bazyliki św. Trójcy na terenie placu Dominikańskiego w Krakowie

Monika Łyczak, Radosław Górski . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

6 Sztuka w kręgu krakowskich dominikanów

Kościół i klasztor Dominikanów w Krakowie w świetle badań archeologiczno- -architektonicznych w latach 2010–2012

Anna Bojęś-Białasik , Dariusz Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . 257

Rozpoznanie badawcze pomieszczeń pomiędzy korytarzem furty a północnymi kaplicami kościoła Dominikanów w Krakowie

Magdalena Goras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

Piece w klasztorze Dominikanów w Krakowie. Badania w latach 2009–2010Anna Bojęś-Białasik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

Hic incipiunt laborare. Portal główny kościoła dominikanów krakowskichRomuald Kaczmarek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

Portal główny kościoła Dominikanów w Krakowie. Zniszczenia i restauracje w XIX wieku

Magdalena Herman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375

Sklepienie sieciowe w chórze kościoła Dominikanów w Krakowie i jego miejsce w późnogotyckiej architekturze Małopolski

Jakub Adamski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395

Sień krakowskiego klasztoru Dominikanów – przyczynek do badań nad tendencjami retrospektywnymi w architekturze małopolskiej schyłku średniowiecza

Tomasz Ratajczak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

Nowe badania nad średniowiecznymi nagrobkami w klasztorze dominikanów krakowskich

Tomasz Gałuszka OP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423

Wpływy niderlandzkie w kwaterach krakowskiego tryptyku dominikańskiegoMagdalena Łanuszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443

O inspiracjach i źródłach ikonograficznych dla krakowskiego retabulum dominikańskiego z lat 60. XV w.

Aleksandra Zofia Nowak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459

Konserwacja pięciu kwater pochodzących ze skrzydeł ołtarza dominikańskiego, powstałego po 1462 r., przechowywanych w klasztorze Dominikanów w Krakowie

Anna Borowska, Agnieszka Luboń-Radwańska . . . . . . . . . . . 483

Późnogotycka figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem w klasztorze Dominikanów w Krakowie

Wojciech Walanus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499

Późnogotycka figura Chrystusa Ukrzyżowanego w krakowskim klasztorze Dominikanów: krucyfiks świętobliwego Stanisława Kokoszki?

Dobrosława Horzela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511

„Koronacja Marii” w klasztorze Dominikanów w Krakowie – próba rozpoznaniaKrzysztof J . Czyżewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527

Nagrobek Prospera Provany – wybitne dzieło krakowskiej rzeźby schyłku XVI wieku

Katarzyna Mikocka-Rachubowa . . . . . . . . . . . . . . . . . 551

Retoryka sztuki. Rola fundacji artystycznych w krakowskim klasztorze Dominikanów w dobie potrydenckiej reformy Kościoła

Anna Pawłowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567

Problematyka ratowania zdegradowanego podobrazia drewnianego na przykładzie epitafium Hieronima Golińskiego z 1603 r. ze zbiorów dominikanów w Krakowie

I ta Stec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577

Obraz Wizja św. Jacka w Odrowążu jako vera effigies pierwszego polskiego dominikanina

Marek Walczak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595

Dar wielkiej księżny toskańskiej Krystyny Lotaryńskiej dla kaplicy św. Jacka przy kościele Dominikanów w Krakowie

Danuta Quirini-Popławska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623

Uroczystości ku czci św. Jacka w Lizbonie w roku 1594 według relacji Pedro de Mariza

Michał Hankus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641

Kaplica św. Dominika w Bolonii i jej wpływ na architekturę Zakonu Kaznodziejskiego w Europie Środkowej

Dariusz Galewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655

Z dziejów barokowego ołtarza św. Jacka w kościele Dominikanów w KrakowieKatarzyna Brzezina-Scheuerer . . . . . . . . . . . . . . . . . . 669

Spis treści 7


Kaplica św. Róży z Limy, grobowa Lubomirskich, przy kościele Dominikanów w Krakowie i jej konserwacja

Andrzej Włodarek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683

„Opus vitae” Tomasza Dolabelli w krakowskim kościele i klasztorze Dominikanów

Jerzy Żmudziński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691

Działalność fundacyjna przeora Jana Konstantego MorskiegoPaweł Dettloff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703

Aniołków dwa srebrnych i ornat ze złota szyty. Inwentarz zakrystii kościoła Dominikanów w Krakowie z 1653 r.

Anna Markiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723

Rzeźbiarskie wyposażenie kościoła Dominikanów w Krakowie w XVIII w.Anna Dettloff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775

Ikonografia malowideł w zakrystii (tzw. skarbcu) kościoła Dominikanów w Krakowie

Michał Kurzej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 787

Krakowskie „Campo santo” – geneza przypadkowaJoanna Daranowska-Łukaszewska . . . . . . . . . . . . . . . . 811

„Figury kamienne są dla żywych przykładem, wzorem, zachęceniem”

– pomnik gen. Jana Skrzyneckiego w kaplicy Jezusa Ukrzyżowanego przy kościele Dominikanów w Krakowie

Urszula Bęczkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 821

Dekoracja malarska prezbiterium dominikańskiego kościoła Świętej Trójcy w Krakowie

I rena Buchenfeld-Kamińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 875

Zapomniany projekt witrażowy Angelika Drewaczyńskiego do krakowskiego kościoła Dominikanów

Tomasz Szybisty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 891

Działalność konserwatorska Zygmunta Hendla w klasztorze Dominikanów w Krakowie

Andrzej Włodarek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 907

Wyspa wolności. Mecenat artystyczny krakowskiego klasztoru Dominikanów w czasach PRL-u

Krystyna Czerni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 913

Kilka uwag na temat proweniencji Missale Wratislaviense (Kr 88L) w zbiorach Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie

Justyna Kuska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 941

Memento Ludovicae. Szaty liturgiczne z kościoła Dominikanów w PodkamieniuKatarzyna Moskal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 951

Spis treści 9

Wykaz skrótów

ACG Acta Capitulorum Generalium Ordinis Praedicatorum, ed. B. M. Reichert, Roma 1898–1904

ACP Acta capitulorum provinciae Poloniae Ordinis Praedicatorum, wyd. R. F. Ma-dura, t. I (1225–1600), Romae 1972

ACr „Analecta Cracoviensia”ADK Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w KrakowieAGOP Archivum Generale Ordinis PraedicatorumAKKM Archiwum Krakowskiej Kapituły Metropolitarnej na WaweluAKMKr Archiwum Kurii Metropolitalnej w KrakowieAMKr Akta miasta Krakowa w ANKrANKr Archiwum Narodowe w KrakowieAWUOZ Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w KrakowieB. Czart. Biblioteka XX. Czartoryskich w KrakowieBBJ „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”BHS „Biuletyn Historii Sztuki”BJ Biblioteka Jagiellońska w KrakowieBK „Biblioteka Krakowska”BK PAN Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii NaukBPAN Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akade-

mii Nauk w KrakowieBUWr Biblioteka Uniwersytecka we WrocławiuEK Encyklopedia KatolickaFC „Fontes Cracovienses” FHA „Folia Historiae Artium”KAiU „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”KDKK Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława, wyd. F. Pieko-

siński, cz. I–II, Kraków 1874–1883KDMKr Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa 1257–1506, wyd. F. Piekosiński,

Kraków 1879–1882KH „Kwartalnik Historyczny”


KRA „Krakowski Rocznik Archiwalny”KZSP Katalog zabytków sztuki w Polsce, Warszawa, od 1953LB Joannis Długosz senioris canonici Cracoviensis Liber beneficiorum dioecesis

Cracoviensis, [wyd. L. Łętowski], t. I–III, Cracoviae 1863–1864 (Joannis Dlugossii senioris canonici Cracoviensis Opera omnia, cura A. Przeździecki edita, t. VII–IX)

MHKr Muzeum Historyczne Miasta KrakowaMNKr Muzeum Narodowe w KrakowieMPH Monumenta Poloniae Historica, t. I–VI, wyd. A. Bielowski i inni, Lwów–

Kraków 1864–1893NP „Nasza Przeszłość”PH „Przegląd Historyczny”PT „Przegląd Tomistyczny”RH „Roczniki Historyczne”RHS „Rocznik Historii Sztuki”RHum „Roczniki Humanistyczne”RK „Rocznik Krakowski”SAP Słownik artystów polskich i w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze,

graficy, t. I–VIII, Wrocław 1971–2007SGKP Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich,

red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. I–XV, Warszawa 1880–1902

SHGKr Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średnio-wieczu, cz. I–IV, red. J. Wiśniewski, F. Sikora, W. Bukowski, Wrocław–Kraków 1980–2006

SPTK Słownik polskich teologów katolickich, t. I–IV, red. H. E. Wyczawski, Warszawa 1981–1983

TK „Teki Krakowskie”VMPL Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum hi-

storiam illustrantia, wyd. A. Theiner, t. I–II, Romae 1860–1861.ZDKK Zbiór dokumentów diecezji i katedry krakowskiej, cz. II, wyd. S. Kuraś,

Lublin 1973ZDM Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś, I. Sułkowska-Kurasiowa,

cz. I–VIII, Kraków–Wrocław 1962–1975

Zeissberg, Geschichts- quellen

H. R. Zeissberg, Kleinere Geschichtsquellen Polens im Mittelalter, „Ar-chiv für Österreichische Geschichte”, 55 (1877)

ZNUJ „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”

Wykaz skrótów 13

Anna Bojęś-BiałasikInstytut HIstorII ArcHItektury I konserwAcjI ZAbytków, wydZIAł ArcHItektury PolItecHnIkI krAkowskIej Dariusz NiemiecInstytut ArcHeologII unIwersytetu jAgIellońskIego

Kościół i klasztor Dominikanów w Krakowie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych w latach 2010–2012

Zakres prac badawczych

w lAtAcH 2009–2012 ekIPA Instytutu ArcHeologII uj przeprowadziła badania archeologiczno-architektoniczne, które objęły cztery strefy kościoła i klasztoru dominikańskiego w Krakowie1. W 2009 r. badaniami objęto re-jon III wirydarza (il. 1)2. W latach 2010–2011 dwa wykopy archeologiczne założono na terenie I wirydarza, a dwa niewielkie sondaże w krypcie pod prezbiterium (il. 1, 6). W grudniu 2011 r. i styczniu 2012 r. eksplorowano pomieszczenie pomiędzy korytarzem furty klasztoru a północną elewacją

1 Eksploracja wykopaliskowa i badania archeologiczne prowadzone były pod kierunkiem dr. Dariusza Niemca. Inwentaryzacja zabytkowych wątków murowanych i badania architektoniczne wykonane zostały przez dr inż. arch. Annę Bojęś-Białasik. Badania i konsultacje architektoniczne w zakresie historii sztuki są dziełem dr Marcina Szymy. Analizy antropologiczne wykonane zostały przez mgr Annę Kubicę. Wyniki badań terenowych były też na bieżąco konsultowane z krakowskimi historyka-mi, przede wszystkim dr. Tomaszem Gałuszką OP i dr. Maciejem Zdankiem.

2 Wyniki badań z III wirydarza opublikowane zostaną całościowo w terminie późniejszym, gdyż w na-stępnych sezonach badawczych przewidziano kontynuację prac badawczych na tym terenie.


kaplicy św. Marii Magdaleny, gdzie wykop podzielono na 12 mniejszych od-cinków (il. 1, 13).

Wszystkie pomiary geodezyjno-wysokościowe odnoszone były do po-ziomu stropowej partii progu wejścia na I wirydarz, którego wartość bezwzględna wynosi 208,63 m n.p.m. We wszystkich wykopach archeolo-gicznych eksploracja nawarstwień kulturowych została przeprowadzona do stropu calca.

Kościół Świętej Trójcy – krypta pod prezbiterium

Pierwotny układ przestrzenny krypty, jako prostokątnego pomieszczenia o wymiarach 940 x 723 cm, z centralnie usytuowanym okrągłym filarem wspierającym cztery przęsła sklepienia kolebkowo-krzyżowego, został wtór-nie zaburzony przez wprowadzenie dodatkowych elementów konstrukcyj-nych, celem przejęcia obciążeń kolejnych ołtarzy stawianych w prezbiterium (il. 2). Pierwotne zejście do pomieszczenia wiodło z zakrystii wąskim ko-rytarzykiem ze schodami, prostopadłym do ściany północnej3. Dolne partie murów krypty, do wysokości ok. 50 cm, wykonano niestarannie z wtórnie użytych bloków wapienia i piaskowca, o formie prostopadłościanów (il. 3). Ściany powyżej wzniesiono z cegły palcówki o wymiarach 7,5 / 8 x 11/ 12,5 x 25 /26 cm, łączonej zaprawą wapienno-piaskową w kolorze beżowo--szarym, w widocznymi grudkami węglanu wapnia, drobnym żwirkiem i kamykami. Uwagę zwraca brak regularnego wątku, który tylko miejscowo przybiera postać wiązania wendyjskiego. Na wszystkich widocznych partiach ścian, na jednakowej wysokości, znajdują się maczulce. W ścianie południo-wej krypty zachowały się dwa wąskie prostokątne okna, ujęte obustronnie w głębokie rozglifienia (il. 4). Glify i parapety okien wykonano z cegły, nad-proża z bloków wapienia. Cegły tworzące krawędzie ościeży mają ukośnie

3 Fragment lica ściany zejścia do krypty ujawniono podczas badań w 2011 r. w kanale grzewczym pod prezbiterium. Prawidłowość identyfikacji tego lica z pierwotnym zejściem do krypty potwierdziły rysunki inwentaryzacyjne Zygmunta Hendla; por. F. Kopera, Średniowieczna architektura kościoła i klasztoru OO. Dominikanów w Krakowie. Na podstawie zdjęć architektonicznych Zygmunta Hendla, RK, 20 (1926), s. 67.

Kościół i klasztor Dominikanów… 259

szrafowane lica4. W lewym ościeżu okna zachodniego zachował się oryginal-ny cios wapienny z dwoma niewielkimi otworami, sugerującymi osadzenie okiennicy. Na płaszczyznach murów krypty widoczne są zarysy pierwotnych ścian tarczowych z wyprowadzeniami spływów sklepień, w postaci łuków z 9 cegieł w układzie główkowym. Sklepienia spływały na kamienne profi-lowane wsporniki, których skute pryzmatyczne formy są słabo czytelne. Ele-mentem podpierającym sklepienie był centralnie umieszczony ceglany filar, na kamiennym fundamencie (il. 5). Filar o średnicy ok. 145 cm wykonano z palcowanych kształtek ceramicznych o wymiarach 8 x 11/ 12 x 25/26 cm, w układzie główka-wozówka. Niektóre lica cegieł są nacinane szeregiem uko-śnych równoległych linii lub w jodełkę. Filar zachował pierwotną wysokość (69 cm) oraz sposób opracowania płaszczyzny, na którą spływało sklepie-nie (cegły kładzione palcowaniem ku górze). Poziom tej płaszczyzny, czy-

4 Przez szrafowanie rozumiemy dekoracyjne opracowanie lica cegły za pomocą równoległych row-

ków nacinanych ukośnie w stosunku do krawędzi cegły i wykonywanych przed ostatecznym wypa-

leniem – por. Z. Świechowski, Wczesna architektura ceglana pomiędzy Odrą i Wisłą, [w:] Artifex doctus.

Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, t. I, Kraków

2007, s. 248 – tam starsza literatura.

Il. 2. Kościół Dominikanów w Krakowie, krypta pod prezbiterium, inwentaryzacja – rzut (oprac. A. Bojęś-Białasik, 2011)


Il. 3. Kościół Dominikanów w Krakowie, krypta pod prezbiterium, inwentaryzacja – przekroje podłużne przez kryptę: przekrój I – I; II – II; III – III

(oprac. A. Bojęś-Białasik, 2011)


Il. 4. Kościół Dominikanów w Krakowie, krypta pod prezbiterium, inwentaryzacja – przekroje poprzeczne prze kryptę: przekrój IV – IV; V – V; VI – VI

(oprac. A. Bojęś-Białasik, 2011)


Il. 5. Kościół Dominikanów w Krakowie, krypta pod prezbiterium, inwentaryzacja – widok od południowego – zachodu oraz rzut filara centralnego,

wspierającego sklepienie krypty (oprac. A. Bojęś-Białasik, 2011)

telnej w strukturze filara jako rodzaj odsadzki, ma wartość 206.93 m n.p.m. (170 cm poniżej progu wejścia na I wirydarz). Na filarze znajduje się niewielki relikt wyprowadzenia wysklepków pierwotnego sklepienia oraz gurtów mię-dzyprzęsłowych, z cegły palcówki o wymiarach 8,5 / 9 x 12/13 x 27,5 / 29 cm. Na owym relikcie osadzone jest z kolei istniejące sklepienie krypty, z ce-gły maszynowej o wymiarach 6 x 14 x 29/30 cm, dostosowane do podmuro-wań pod obecny ołtarz główny5. Te ostatnie, wykonane z cegły maszynowej i wtórników kamiennych, usytuowano głównie we wschodniej partii krypty. Wzdłuż ściany zachodniej znajdują się dwie wcześniejsze arkady wzmac-niające, z cegły o zróżnicowanym wymiarze, użytej wtórnie, a w narożniku północno-zachodnim współczesny ceglany kanał grzewczy, zasłaniający pierwotne wejście do krypty.

Na podstawie badań archeologiczno-architektonicznych, obserwacji ar-chitektury zespołu kościelno-klasztornego Dominikanów oraz analizy po-równawczej z innymi reliktami wczesnego budownictwa ceglanego na terenie Krakowa można wysnuć wniosek, że krypta pod prezbiterium jest jedną z pierwszych struktur murowanych w Małopolsce, wykonanych prawie w ca-łości z nowego materiału budowlanego, jakim w 2. ćwierci XIII w. stała się cegła ceramiczna. Wskazuje na to charakterystyczny, późnoromański wymiar cegły, sposób opracowania lica w postaci szrafowania, brak jednolitego i lo-gicznego w układzie wątku oraz zastosowane formy architektoniczne. Stoimy na stanowisku, że krypta pod prezbiterium jest wyrazem swoistego architek-tonicznego „eksperymentowania” z cegłą, jako nowym materiałem budow-lanym, którym prawdopodobnie posługiwali się – jako budowniczy – sami dominikanie. To tłumaczy brak jednolitego wątku, który był modyfikowany

5 W latach 1876–1881 z inicjatywy przeora Mariana Pavoniego obniżono o kilka stopni poziom po-sadzki prezbiterium przed ołtarzem, niszcząc przy tym oryginalne sklepienie późnoromańskiej krypty – zob. M. Borowiejska-Birkenmajerowa, Odbudowa kościołów Świętej Trójcy i św. Francisz-ka w Krakowie w drugiej połowie w. XIX – koncepcje i realizacje, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa”, 12 (1985), s. 29–30, przypis 34. Pavoni, w odpowiedzi na zarzuty Stanisława Tomkowicza opublikowane w 1887 r. w krakowskim „Czasie”, w sposób następujący wyjaśniał okoliczności przebudowy krypty: „[…] zrestaurowaną została także kryp-ta pod wielkim ołtarzem czyli raczej piwnica, przeznaczona dawniej do przechowywania wina mszalnego, albowiem ołtarz nie mógł być postawionym bez fundamentów […] Zresztą nowo przebudowane jej sklepienie spoczywa na tym samym filarze, który tylko zreparowanym, a nie zniszczonym został, jak również w tym samym stylu pozostaje” – zob. M. Borowiejska-Birkenmaje-rowa, dz. cyt., s. 38, przypis 34.



na bieżąco pod wpływem obserwacji i postępu prac murarskich oraz niesta-ranny sposób wykonania murów.

W krypcie wykonano dwa sondażowe wykopy archeologiczne (il. 1, 6). Pierwszy (1/10), o wymiarach 440 x 260 cm, założono pomiędzy południo-wym murem obwodowym prezbiterium a filarem pośrodku krypty, a drugi (4/11), o wymiarach 220 x 320 cm, pomiędzy tym samym filarem i zachodnią ścianą krypty.

W wykopie 1/10 stwierdzono dwukrotną naprawę pierwotnego fundamen-tu. Jego starsze, ale wtórne opłaszczowanie wykonano w postaci rozszerzają-cego się ku dołowi podbicia o szerokości dochodzącej do 60 cm. Posłużono się przy tym materiałem rozbiórkowym, w tym cegłą palcowaną o zróżnico-wanym formacie oraz cegłą maszynową. Tę starszą fazę naprawy fundamentu można powiązać z wykonanym do głęb. 330 cm wkopem fundamentowym wypełnionym gruzem ceglanym i kamiennym oraz zaprawą wapienną (il. 7). Tym samym wkopem przecięto poziom budowlany związany ze stawianiem neogotyckiego ołtarza w latach 1876–18816. Na tej podstawie można sądzić, że fundament ściany południowej został podbity na przełomie XIX i XX w. Ce-lem młodszej naprawy było wzmocnienie płaszczyzny fundamentu i uszczel-nienie rozkruszonych i wypłukanych spoin zaprawą cementowo-wapienną. Akcję tę można odnosić do schyłku lat 30. XX w. i wiązać z działalnością Józefa Jamroza. Poniżej wkopów związanych z opisanymi naprawami, na głęb. 330–350 cm (tj. na głęb. 90–110 cm poniżej dna krypty), odsłonięto cofniętą par-tię kamiennej stopy fundamentowej (il. 7). Jest to jedyny zachowany fragment oryginalnego fundamentu południowej ściany krypty. Lico naziemnej partii ściany południowej jest w stosunku do niego cofnięte o 30 cm, co określa sze-rokość pierwotnej odsadzki fundamentowej. Stwierdzono, że przy wykonywa-niu fundamentu przecięta została starsza struktura (jama osadnicza?).

Zachodnia ściana ceglana krypty posadowiona została bezpośrednio na warstwie ciosów (il. 8). Pochodzą one najprawdopodobniej z rozbiórki star-szej budowli, gdyż ich kubiczne bryły nie zostały ściśle do siebie dopasowane, a niektóre z ciosów były uszczerbione w narożnikach (w niektórych miejscach ubytki uzupełniano cegłą). W wykopie 4/11 stwierdzono, że w XIX w. nastą-piło wtórne podbicie pierwotnego kamiennego cokołu ściany lub całkowita wymiana płytkiej ławy fundamentowej. Z opisaną akcją budowlaną należy po-

6 Zob. M. Borowiejska-Birkenmajerowa, dz. cyt., s. 29–30.

wiązać warstwę zaprawy wapiennej odkrytą na głęb. 240–260 cm (tj. na głęb. 0–20 cm poniżej dna krypty), pomiędzy filarem późnoromańskim a ścianą zachodnią krypty (il. 8). Warstwa powstała po częściowym skuciu fundamen-tu filara i ma bezpośredni związek z budową neogotyckiego ołtarza w latach 1876–18817. Z obserwacji stratygraficznych wynika też jednoznacznie, że ana-lizowana warstwa budowlana została przecięta przez wkop fundamentowy i wylewkę betonową fundamentu kanału grzewczego wykonanego pod koniec lat 30. XX w. oraz młodszy wkop z 2. poł. XX w. wykonany pod kabel energe-tyczny (il. 8). Stopa fundamentowa wykonana w schyłku XIX w. z brył „łama-nego na dziko” kamienia wapiennego pod ścianą zachodnią krypty, być może w miejscu starszej zniszczonej ławy fundamentowej złożonej z warstwy ka-miennych ciosów (?), posadowiona została na głęb. 270 cm (tj. na głęb. 30 cm poniżej dna krypty) na stropie piasku calcowego. W obrębie tej naprawianej lub podbitej partii fundamentu jako wtórny budulec włożona została późno-romańska płytka posadzkowa zdobiona motywem plecionki. Płytka ta po-chodzić musi z przyściennej partii posadzki, gdyż właściwie jest to kształtka ceramiczna o formie trójkąta prostokątnego, odpowiadająca wielkością poło-wie typowej kwadratowej płytki posadzkowej. Nie jest wykluczone, że wspo-mniana płytka do XIX w. stanowiła element oryginalnej posadzki krypty zachowanej in situ przy licu muru zachodniego.

Płytkie posadowienie ściany zachodniej świadczy o tym, że od początku słu-żyła ona wydzieleniu krypty w obrębie wydłużonego prezbiterium. Powstanie krypty musi mieć bezpośredni związek z planem budowy całego prezbiterium.

Pierwotny poziom użytkowy krypty powinien wynosić 206,23 m n.p.m. (240 cm poniżej poziomu repera na progu wejścia na I wirydarz), gdyż taki jest poziom posadowienia ceglanego trzonu środkowego filara (il. 7). Ory-ginalna kamienna odsadzka fundamentowa filara odkryta została na poz. 206,195 m n.p.m. Różnica poziomów pomiędzy ceglaną partią filara a od-sadzką wynosi 3,5 cm, czyli odpowiada dokładnie grubości późnoromańskich ceramicznych płytek posadzkowych. W części fundamentu nad odsadzką za-obserwowano w zaprawie wklęsły odcisk, który uznać należy za negatyw takiej posadzki. Współcześnie odsadzka fundamentowa filara ma szerokość 10 cm, jednak pierwotnie była znacznie szersza, do około 30–35 cm, o czym świadczy szerokość niższej partii fundamentu, stwierdzona na głęb. 286 cm (tj. 46 cm

7 Tamże.



poniżej dna krypty). Na poziomie skutej odsadzki odkryto warstwę budowla-ną złożoną z zaprawy wapiennej wymieszanej z okrzeskami kamienia wapien-nego oraz fragmentami cegieł (il. 7). Warstwa ta miała bezpośredni związek z wykonaniem fundamentu ołtarza w latach 1876–18818, a w XX w. została przecięta przez kilka wkopów, związanych m.in. z wtórnym podbiciem fun-damentu południowej ściany krypty (il. 7). Skucia pierwotnej odsadzki filara dokonano zatem w 2. poł. XIX w.

Wspomniana warstwa budowlana jest świadectwem obniżenia poziomu użytkowego krypty do głęb. 286 cm (tj. 46 cm poniżej pierwotnego dna kryp-ty), a efektem tej niwelacji terenu musiało być ścięcie starszego pala drewnia-nego, który odkryty został w odległości 60 cm od lica filara ceglanego (il. 6, 7). Wspomniany pal, oznaczony jako pal nr 1, miał owalny obwód, średnicę 24–28 cm i musiał zostać wbity na ścisk w strop calca z ogromną siłą, o czym naj-lepiej może świadczyć brak jakichkolwiek śladów wkopu w otoczeniu pala. Pal z zaostrzonym końcem wbito w ten sposób w calec do głęb. 370 cm (tj. głęb. 130 cm poniżej dna krypty). Wykonano go z pnia jodły, a przybliżony czas ścię-cia drzewa określono przy pomocy metody dendrochronologicznej na okres po 1602 r.9, a na podstawie analizy radiowęglowej na okres pomiędzy 1450–1640 AD10. W odległości 50 cm na zachód od pala nr 1 na głęb. 316–366 cm od-kryto pozostałości kolejnego drewnianego pala (nr 2; il. 6, 7). Wbity w strop calca pal nr 2 (o owalnym przekroju 26 x 36 cm) nie zachował się w pier-wotnym pionowym położeniu, gdyż został po raz kolejny (?) ścięty od góry i przemieszczony w ukośne położenie w związku z wykonaniem w XX w. wko-pu instalacyjnego pod kabel energetyczny. Trzeci pal odkryty został na głęb. 340 cm w odległości 100 cm od ściany południowej (il. 6). Pal nr 3 (o owalnym

8 Tamże.9 W świetle wyników analizy dendrochronologicznej wykonanej przez prof. dr. hab. Marka Krąpca jo-

dła, z której wykonano pal nr 1, została ścięta najwcześniej w okresie przerwy wegetacyjnej 1602/3 A D – zob. M. Krapiec, Wynik analizy dendrochronologicznej próbki drewna z badań archeologicznych prowadzonych w krypcie pod prezbiterium kościoła Świętej Trójcy w Krakowie, Skała (mps w ADK). Prze-kazany do analizy wycinek pala nr 1 pochodził z pnia jodły liczącej w chwili ścięcia ok. 130 lat. Stan zachowania drewna pozwolił na wykonanie dokładnych pomiarów szerokości 87 najmłodszych sło-jów przyrostów rocznych. Uzyskaną sekwencję dendrochronologiczną wydatowano bezwzględnie na okres 1516–1602 AD.

10 Na podstawie analizy radiowęglowej wiek próbki pobranej z pala nr 1 określono na okres 1450–1640 AD z prawdopodobieństwem 95,4% i na okres 1550–1630 z prawdopodobieństwem 39,6%, zob. M. Krąpiec, dz. cyt.

przekroju 24 x 30 cm) wkopany został do głęb. 410 cm i był stabilizowany przy pomocy kamieni wapiennych. Na podstawie analizy stratygrafii pal nr 3 można datować na 2. poł. XVII w., najprawdopodobniej na przełom XVII i XVIII w.11 Czwarty pal odkryto w wykopie 4/11 w odległości 140 od ściany zachodniej krypty na głęb. 260 cm (il. 6). Pal nr 4 (o owalnym przekroju 24 x 33 cm) został wkopany w calec do głęb. 390 cm i podobnie jak pal nr 3 zakleszczony w szer-szym wkopie kamieniami wapiennymi. Może to wskazywać na zbliżoną chro-nologię pali nr 3 i 4, którą odnosić należy do przełomu XVII i XVIII w. Pal nr 4 został od góry wtórnie ścięty w czasie budowy neogotyckiego ołtarza, a następ-nie uszkodzony przez poziom wylewki betonowej wykonanej pod koniec lat 30. XX w. w związku z budową kanału grzewczego pod prezbiterium.

Osobnego i obszernego omówienia wymaga również najbardziej zagadko-wy obiekt odkryty w wykopie 1/10 założonym w krypcie pod prezbiterium pomiędzy filarem późnoromańskim a południowym murem obwodowym. W tak określonej lokalizacji na głęb. 280 cm (tj. na głęb. 40 cm cm poniżej dna krypty) rozpoznano zarys głęboko wkopanej w calec jamy o wymiarach 80 x 130 cm w rzucie poziomym, interpretowanej pomimo niewielkich roz-miarów jako pozostałości po zniszczonym w tym miejscu grobie (il. 6, 7). Od strony południowej górna część zasypiska tej domniemanej jamy grobo-wej została przecięta przez wkop związany z posadowieniem drewnianego pala nr 3. W trakcie eksploracji domniemanego obiektu sepulkralnego na głę-bokości 280–390 cm (tj. na głęb. 40–150 cm poniżej dna krypty) znaleziono kości ludzkie12, które bez wątpienia zalegały na „wtórnym złożu” w obrębie zasypiska wspomnianej jamy, która wypełniona była szarożółtym piaskiem wymieszanym z fragmentami cegieł i kamieni wapiennych oraz szczątkami przegnitego drewna i żelaznymi okuciami trumiennymi, a także fragmenta-mi późnośredniowiecznej i nowożytnej ceramiki naczyniowej. W obrębie tej

11 Takie datowanie pala nr 3 i być może pala nr 4 może wskazywać na ich związek z konstrukcją ba-rokowego ołtarza głównego w kościele dominikanów w Krakowie, którego budowa została zaini-cjowana w 1680 r. przez Jerzego Hankisa – zob. A. Dettloff, Nie istniejący XVII-wieczny ołtarz główny w kościele dominikanów w Krakowie w świetle źródeł archiwalnych i przekazów ikonograficznych, RK, 72 (2006), s. 133.

12 Znaleziono: 7 drobnych fragmentów czaszki, fragment żuchwy, drugi kręg szyjny (obrotnik), jeden kręg piersiowy, fragment żebra, kość piętową, lewą kość ramieniową, 2 kości śródręcza lewej ręki (2 i 3 kość), fragment kości miednicznej, fragment kości długiej (udowej?) – zob. A. Kubica, Późnośre-dniowieczne szczątki ludzkie odkryte na wirydarzu oraz pod prezbiterium klasztoru O. O. Dominikanów w Krakowie w sezonie 2010, Kraków 2012 (mps w archiwum Instytutu Archeologii UJ w Krakowie).



części zasypiska odkryto też ponad 20 fragmentów późnoromańskich płytek posadzkowych13, m. in. płytkę z przedstawieniem lwa. Najbardziej interesują-ce żelazne okucia trumienne znaleziono na głęb. 340–360 cm (tj. na głęb. 100–120 cm poniżej dna krypty). Wśród okuć odkrytych w tej warstwie zwracają zwłaszcza uwagę dwa okucia narożne z nitami i resztkami zmineralizowanego drewna. Jedno z wspomnianych narożnych okuć zachowane było w całości i miało wymiary 5 x 5 x 13 cm. Dłuższa część tego okucia zakończona zo-stała ozdobnym motywem lilii. W innym z okuć zaobserwowano żelazny nit z ozdobną płaską główką platerowaną cienką warstwą srebra lub brązu (mo-siądzu?)14. W obrębie tego samego zasypiska na głęb. 360–370 cm (tj. na głęb. 120–130 cm poniżej dna krypty) odkryto gwiaździsty bodziec ostrogi, wyko-nany z żelaza, o masywnej formie gwiazdki typowej dla ostróg z XIII w. i szcze-gólnie charakterystycznej dla typu C ostróg z bodźcem gwiaździstym wg klasyfikacji S. Kołodziejskiego15. Obecność takiego typu ostróg, bardzo

13 Późnoromańskie płytki posadzkowe odkryte w kościele i klasztorze dominikanów krakowskich omówiono obszerniej w publikacji: Anna Bojęś-Białasik, Dariusz Niemiec, Krypta pod prezbiterium kościoła dominikanów w Krakowie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych z lat 2010–2011 [w:] III Forum Architecturae Poloniae Medievalis, t. II (red. K. Stala), Kraków 2013 (w druku).

14 Przewidziano wykonanie specjalistycznych analiz metaloznawczych tego okucia w laboratoriach

Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. 15 Gwiaździsty bodziec ostrogi odkryty w zasypisku grobu „skrzynkowego” w krypcie pod prezbite-

rium miał średnicę 5 cm, a sama gwiazdka złożona była z 6 promieni. Tak uformowane są gwiazd-ki w zakończeniach bodźców ostróg zaliczonych do typu C wg klasyfikacji S. Kołodziejskiego (zob. S. Kołodziejski, Les éperons à molette du territoire de la Petite Pologne au Moyen Age, [w:] Memoires Archeologiques, red. A. Kokowski, Lublin 1985, s. 166, ryc. 5.1). W Małopolsce tego typu ostrogi do tej pory były datowane na 2. połowę XIII i 1. połowę XIV w. (zob. S. Kołodziejski, dz. cyt., s. 166, tabl. 1). Jednak obecnie za przestarzały uznać należy pogląd, że najstarsze europejskie przykłady ostróg z kółkiem zębatym (tj. bodźcem gwiaździstym) pochodzące z terenów Francji i Anglii można da-tować najwcześniej na połowę XIII i 3. ćwierć XIII w. (Z. Hilczerówna, Ostrogi polskie z X–XIII wieku, Poznań 1956, s. 64–67; Z. Hilczerówna, Chronologia ostróg z X do XIII wieku, „Wiadomości Archeolo-giczne”, 23 (1956), z. 1, s. 206). Na podstawie weryfikacji znalezisk archeologicznych i analizy źródeł ikonograficznych można sądzić, że ostrogi z bodźcem gwiaździstym pojawiają się w początkach XIII w. i stopniowo upowszechniają w 3. ćwierci XIII w. (zob. S. Kołodziejski, dz. cyt., s. 171; B. M.A. Ellis, Spurs and spur fittings, [w:] The medieval horse and its equipment c. 1150–c. 1450, red. J. Clark, London 1995, s. 127, 128). Bez wątpienia znane były przed 1218 r., na co wskazywać może ich przedstawie-nie na wielkiej pieczęci króla angielskiego Henryka III (B. M.A. Ellis, dz. cyt., s. 128). Najstarsze egzem-plarze ostróg z bodźcem gwiaździstym odkryte zostały w sekwencjach osadniczych staroruskich grodów zniszczonych w wyniku najazdów litewskich i mongolskich i na tej podstawie datowanych na lata 1220–1230 (A. N. Kirpičnikov, O vremeni pajavienija špory so zwiozdočkoj na tierritorii drew-niej Rusi, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 20 (1973), z. 2, s. 299–304). Na witrażach katedry w Chartres przedstawienia takich ostróg są datowane circa 1230, a w Italii musiały pojawić się przed

awangardowych w XIII w., pochodzących prawdopodobnie z wyposażenia zniszczonego grobu może wskazywać, że pochowano w tym miejscu przedsta-wiciela ówczesnej elity feudalnej. Brak wśród odkrytych szczątków ludzkich dwóch takich samych kości może sugerować, że należały do jednego osobni-ka16. Nie ma jednak pewności czy są to pozostałości pochodzące ze zniszczo-nego w tym miejscu pochówku. Chronologia zasypiska, w których znaleziono kości ludzkie określona została na 2. poł. XVII w. na podstawie ceramiki no-wożytnej i 2 monet, tzw. boratynek, a dokładnie tzw. szelągów litewskich Jana Kazimierza Wazy. Sam wkop wykonano najprawdopodobniej w 1. połowie XVII w., a jego wykopanie musi mieć najprawdopodobniej związek ze starszą i niżej wkopaną częścią grobu, zniszczoną w 2. połowie XV w. (il. 7). Przyden-na część jamy grobowej na głęb. 400–440 cm (tj. na głęb. 160–200 cm poniżej dna krypty) wypełniona była ciemnoszarą i szarobrunatną gliniastą ziemią (il. 6, 7). W obrębie tej najstarszej części wypełniska obiektu odkryto wyłącznie zabytki o średniowiecznej metryce. Wśród późnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej znalezionej w tej warstwie wymienić należy fragment szkliwo-nego talerza oraz drobny fragment pucharka loštickiego – importu z Moraw17. Wśród przedmiotów metalowych odkrytych na dnie jamy grobowej zwrócić należy zwłaszcza uwagę na późnoromańską sprzączkę ze skuwką ozdobioną motywem wygrawerowanej plecionkowej kratownicy (il. 9) oraz denarki ja-giellońskie z XV w. Oprócz wymienionych przedmiotów w obrębie tej przy-dennej części zasypiska odkryto fragment płytki rogowej, z której wycięto paciorki do różańca lub innego typu sznura modlitewnego18. Wspomniany odpad świadczyć musi o produkcji takich paciorków na terenie klasztoru do-

1246 r., o czym mogą świadczyć ostrogi z bodźcem gwiaździstym namalowane na freskach w kapli-cy św. Sylwestra przy kościele Quattro Santi Coronati w Rzymie, konsekrowanej w tym roku (B. M. A. Ellis, dz. cyt., s. 128). Około 1240 r. można też datować przedstawienie ostróg z bodźcem gwiaździ-stym na rzeźbie z wyobrażeniem rycerza w katedrze w Magdeburgu (R. Nickel, Zur zeitlichen Anset-zung des Radsporns, „Praehistorische Zeitschrift”, 39 (1961), s. 289, ryc. 1).

16 Taką opinię wyraziła Pani Mgr Anna Kubica, autorka analizy antropologicznej – zob. A. Kubica, dz. cyt.17 Zob. V. Goš, Loštice – město středověkých hrnčířů, Opava 2007.18 Analogiczne znaleziska średniowiecznych odpadów poprodukcyjnych związanych z wykonaniem

wyrobów różańcopodobnych znane są z Wrocławia, zob. T. Borkowski, P. Gierczyk, W kwestii produk-cji różańców i kości do gry w późnośredniowiecznym Wrocławiu, „Kwartalnik Historii Kultury Material-nej”, 43 (1995), nr 2, s. 221–223, ryc. 2, 3. Tego typu płytki z wyciętymi otworami jako uboczne efekty produkcji paciorków do sznura modlitewnego Pater Noster przedstawione zostały na miniaturze w kodeksie z 1425 r. (Das Hausbuch der Mendelschen Zwölfbrüderstiftung zu Nürnberg, München 1965, t. II, ryc. 24).



minikańskiego. Na podstawie wymienionych zabytków – zwłaszcza denarków jagiellońskich z XV w. i ceramiki typu Loštice19 – kres użytkowania obiek-tu czyli zniszczenie grobu odnosić można do 2 połowy XV w., a sam obiekt musi być datowany przed połową XV w. Okucia trumienne i szczątki drewna trumiennego oraz luźne kości ludzkie odkryte w obrębie opisanej jamy gro-bowej dowodzić mogą, a na pewno stanowią mocną przesłankę, że w miejscu tym doszło do zniszczenia średniowiecznego grobu. Wkop wykonany w tym miejscu w 1. poł. XVII w. wskazywać może na podjęcie w tym czasie celo-wych poszukiwań związanych z tym grobem. Najstarszy odkryty zabytek czyli sprzączka z ornamentem późnoromańskiej kratownicy (il. 9) może pochodzić z pierwotnego wyposażenia grobu i wskazywać na bardzo wczesną metrykę tego pochówku w obrębie kościoła dominikańskiego, gdyż na podstawie or-namentyki zabytek ten należy datować na XIII w. ze szczególnym wskazaniem na 1. poł. XIII w.20 Ozdobny charakter sprzączki i niewielkie rozmiary tego za-bytku mogą mieć związek z zapięciem księgi liturgicznej włożonej do grobu21.

19 W Małopolsce importy ceramiki loštickiej odkrywane są w zespołach pochodzących z XV/XVI w. – zob. T. Dębowski, Ceramika lošticka znaleziona na terenie późnośredniowiecznego dworu obronnego w Spytkowicach k/Zatora, [w:] Badania archeologiczne Pracowni Konserwacji Zabytków, Studia i Materiały, Warszawa, s. 375–391. Podobnie określono chronologię ceramiki loštickiej zna-lezionej w Krakowie przy ul. Św. Tomasza wśród reliktów wczesnorenesansowego dworu opata cystersów z Mogiły (niepublikowane materiały pochodzące z badań archeologicznych przeprowa-dzonych pod kierunkiem mgr. Mariana Myszki).

20 Analogiczne plecionki w typie kratownicy są charakterystyczne dla najstarszych iluminacji cyster-skich kodeksów na Śląsku z XIII w., m.in. tak uformowaną plecionką ozdobione zostały inicjały anty-fonarza lubiąskiego IF 399 i graduału lubiąskiego IF 414 oraz graduału lubiąskiego IF 415 i psałterza trzebnickiego IF 440 - zob. D. Tabor, Iluminacje cysterskich kodeksów śląskich XIII wieku, Kraków 2004, ryc. 10, 11, 12, 17, 23, 45, 57)59, 61, 64, 66, 68, 73, 81, 82, 84, 88). Wymienione iluminowane księgi cystersów śląskich są datowane na 1. poł. XIII w. (D. Tabor, dz. cyt., s. 24–25, 27) i mają reprezento-wać tzw. Channel style, którego genezy należy szukać po połowie XII w. w paryskich pracowniach powiązanych z kolegiami uniwersyteckimi, czego efektem było pojawienie się nowego typu kodek-su – księgi opatrzonej glossą (D. Tabor, dz. cyt., s. 56–57).

21 Zwyczaj wkładania ksiąg liturgicznych do grobów dostojników kościelnych jest poświadczo-ny od VII po Chr. Najwcześniejszym znanym przykładem tego zwyczaju jest tzw. „Ewangeliarz św. Cuthberta”, anglosaski manuskrypt z ewangelią wg św. Jana, który pochodzi z wyposażenia grobu św. Cuthberta w Lindisfarne w Nortumbrii, gdzie został zdeponowany w trumnie po śmierci tego biskupa w 687 r. lub w 698 r. po oficjalnym otwarciu grobu i elewacji jego szczątków, a sam manuskrypt został odkryty w 1104 r. w trumnie wraz z kośćmi świętego w związku z translacją relikwii do katedry w Durham (J. Backhouse, The St Cuthbert Gospel of St John, [w:] The Making of En-gland. Anglo-Saxon Art and Culture AD 600–900, red. L. Webster, J. Backhouse, London, 1991, s. 121; zob. również artykuł na oficjalnej stronie internetowej British Library: http://www.bl.uk/whatson/

W otoczeniu opisanej sprzączki odkryto również 4 większe fragmenty wygar-bowanej skóry zwierzęcej i szczątki zbutwiałego drewna, co można interpreto-wać jako ślad po zniszczonej skórzanej oprawie i drewnianej okładce książki22. Nietypowe jest również położenie tego grobu – w obrębie chóru i przed głów-nym ołtarzem (il. 6, 10). Najbardziej nietypowa jest jednak wielkość jamy grobowej. W partii przydennej stwierdzono, że zarys domniemanej jamy gro-bowej nie przekraczał 60 x 120 cm (il. 6, 10). Wynika z tego jednoznacznie, że miejscu tym złożono do grobu nie trumnę o rozmiarach typowych dla do-rosłego osobnika, ale skrzyneczkę trumienną wzmocnioną żelaznymi okucia-mi. Najprawdopodobniej pochowano w tym miejscu kości człowieka, którego pierwotny grób znajdował się w innym miejscu. Lokalizacja grobu w obrębie krypy zbudowanej pod ołtarzem wskazywać musi na wysoki status pochowa-nej tutaj osoby. W kontekście nietypowych i wyjątkowych cech tego specyficz-nego „skrzynkowego” grobu, w tym niektórych domniemanych elementów wyposażenia oraz śladów wskazujących na translację pochówku w 2. poł. XV i być może celową eksplorację jego pozostałości w 1. poł. XVII w. dopusz-czalne wydaje się przyjęcie hipotezy o identyfikacji tego obiektu z krakowskim grobem biskupa Iwo Odrowąża, pochowanego w krakowskim kościele Świętej

st_cuthbert_gospel.pdf oraz katalogowy opis digitalizacji manuskryptu: http://www.bl.uk/manu-scripts/). Archeologicznie zwyczaj wkładania ksiąg liturgicznych do grobów jest poświadczony do przełomu XVI i XVII w., a dowodem na tak późne praktykowanie tego zwyczaju jest odkrycie doskonale zachowanej księgi wraz z różańcem w wyposażeniu grobu zlokalizowanego w kościele Cystersów w Bebenhausen – zob. Ch. Vossler-Wolf, Das buch im Grab. Konservierung und Interpreta-tion einer außergewöhnlichen Grabbeigabe, Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft für Archäolo-gie des Mittelalters und der Neuzeit 23, Religiosität in Mittelalter und Neuzeit, Paderborn 2011, s. 105–112.

22 Odkrycie w tym grobie śladów ewentualnej zniszczonej księgi wskazywać może na wysokiej ran-gi dostojnika kościelnego pochowanego w tym miejscu. Księga była ważnym atrybutem średnio-wiecznego biskupa, jak wynika to z opisu ikonografii płyty nagrobnej bł. Wincentego Kadłubka, biskupa krakowskiego, pochowanego pierwotnie w prezbiterium kościoła cystersów w Jędrzejo-wie – M. Zdanek, Kult Wincentego Kadłubka w świetle procesu kanonicznego super cultu immemorabili seu casu excepto z lat 1687–1691, „Cistercium Mater Nostra”, 2 (2008), nr 2, Kraków, s. 287–288. W tym kontekście warto przypomnieć, że do bezpośredniego następcy Wincentego Kadłubka na krakow-skim tronie biskupim, czyli Iwona Odrowąża należeć miała zachowana częściowo do dzisiaj najstar-sza znana prywatna biblioteka w Polsce, złożona z 41 ksiąg odnotowanych w tzw. drugim katalogu katedry krakowskiej – zob. Z. Budkowa, Księgozbiór polskiego uczonego z XII/XIII wieku, „Studia Źródło-znawcze”, 1 (1957), s. 111–118; K. Ożóg, Formacja intelektualna biskupów krakowskich w średniowieczu, [w:] Cracovia – Polonia – Europa. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Kraków 1995, s. 166.



Trójcy po 1237 r.23 Ze źródeł pisanych wiadomo, że grób Iwona, który znajdo-wał się pod posadzką przed wielkim ołtarzem otwarty został w 1463 r. i wte-dy miano też dokonać pierwszej elewacji szczątków biskupa24. Analiza źródeł pisanych nie daje podstaw do jednoznacznego rozstrzygnięcia, czy pierwszej krakowskiej translacji szczątków błogosławionego biskupa dokonano już w 1463 r., czy dopiero w latach 1615–1618 w trakcie kolejnego otwarcia grobu Iwo Odrowąża zakończonego wykonaniem nowego sarkofagu25.

23 Biskup Iwo Odrowąż zmarł poza Polską w Castelvetro w 1229 r. w czasie swojej wyprawy do Italii i pierwotnie został pochowany w katedrze w Modenie, zob. G. Labuda, Zaginiona kronika z pierwszej połowy XIII wieku w „Rocznikach Królestwa Polskiego” Jana Długosza. Próba rekonstrukcji, Poznań 1983, s. 85, 86; R. J. Loenertz, „Żywot świętego Jacka” autorstwa lektora Stanisława jako źródło historyczne [w:] Święty Jacek Odrowąż. Studia i źródła, red. M. Zdanek, Kraków 2007, s. 57–58. W 1237 r. szczątki biskupa krakowskiego zostały sprowadzone z Włoch do Polski przez dominikanów: Marcina z San-domierza i Wincentego z Kielczy, zob. M. Plezia, Wincenty z Kielc, historyk polski z pierwszej połowy XIII wieku, „Studia Źródłoznawcze”, 7 (1962), s. 21; G. Labuda, dz. cyt., s. 85–86, 131-132; M. Zdanek,

„Zaginiona kronika dominikańska” z XIII wieku. Próba nowego spojrzenia, [w:] Fontes et historia: pra-ce dedykowane Antoniemu Gąsiorowskiemu, red. T. Jurek, I. Skierska, Poznań 2007, s. 270, 280–281; R. J. Loenertz, dz. cyt., s. 58. Bardzo ważny zapis dotyczący tych wydarzeń pochodzi z nekrologu do-minikanów krakowskich i dotyczy Wincentego z Kielczy, który „ossa Ivonis beate memorie episcopi Cracouiensis de ciuitate Mutinensi ad conuentum attulit” (M. Plezia, dz. cyt., s. 15, 21; G. Labuda, dz. cyt., s. 131). Wg „V Katalogu biskupów krakowskich” kości Iwona Odrowąża po sprowadzeniu do Kra-kowa pochowano „in monasterioque Sancte Trinitatis in Cracuia fratrum predicatorum in sepulchro circa pulpitum in medio chori” (M. Plezia, dz. cyt., s. 15–16; G. Labuda, dz. cyt., s. 86, 131). Autorzy ar-tykułu wyrażają serdeczne podziękowania dr. Maciejowi Zdankowi za szeroką konsultację dotyczą-cą pierwotnej lokalizacji i najwcześniejszych dziejów krakowskiego grobu biskupa Iwa Odrowąża, w tym za udostępnienie wypisów źródłowych dotyczących tej kwestii.

24 Pierwsze otwarcie krakowskiego grobu Iwo Odrowąża miało miejsce 10 X 1463 r. i dokonane zostało na prośbę arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Odrowąża ze Sprowy i w obecności dominikanów: Mar-cina [Kaczera], Jana Grota [?] i Zygmunta z Bochni [?]. Do tego momentu kości biskupa przechowy-wano w skrzyneczce drewnianej, którą wydobyto spod posadzki przed wielkim ołtarzem, a wyjęte ze skrzyni szczątki zostały obmyte, a następnie złożone do nowej skrzyneczki trumiennej i powtór-nie pochowane – zob. A. Madej-Anderson, Repräsentation in einer Bettelordenskirche. Die spätmitte-lalterlichen Bildtafeln der Dominikanek in Krakau, Leipzig 2007, s. 54, przypis 42; M. Starzyński, Herby i pieczęcie opactwa i opata klasztoru cystersów w Mogile. Tradycja i współczesność, „Cistercium Mater Nostra”, 4 (2010), Kraków, s. 128. Na wspomnianą zapiskę dotyczącą okoliczności otwarcia grobu Iwo-na Odrowąża w 1463 r., a pochodzącą z rękopiśmiennych notatek i wypisów sporządzonych w latach 1898–1903 przez Kazimierza Jucewicza OP zwróciła nam uwagę dr Agnieszka Madej-Anderson.

25 W 1615 r. szczątki Iwona Odrowąża zostały ponownie podniesione, obmyte i oczyszczone, po czym miano złożyć je w cynowej trumience do tego samego grobu (L. Łętowski, Katalog biskupów, pra-łatów i kanoników krakowskich. Biskupi krakowscy, t. I, Kraków 1852, s. 131. Przy tej okazji miano zauważyć, że szkielet biskupa nie był kompletny i brakowało w nim wielu kości. W wyposażeniu pochówku znaleziono fragmenty pastorału i paliusza arcybiskupiego (racjonału wg L. Lepszego)

Klasztor – I wirydarz

Na terenie I wirydarza założone zostały dwa wykopy archeologiczne (il. 1). Wykop 2/10, o wymiarach 700 x 300 cm, założono pośrodku wschodniej części wirydarza. Wykop 3/11, o wymiarach 700 x 260 cm, zlokalizowano pośrodku południowej części wirydarza, przy czym krótsza północna ściana tego wykopu stykała się z fundamentem i cokołem kolumny z figurą Chry-stusa usytuowanej w centralnej części wirydarza.

W wykopie 2/10, na głęb. 80–150 cm natrafiono na 6 grobów szkieleto-wych (il. 10) zalegających w 3 różnych poziomach i orientowanych wzdłuż linii wschód-zachód z głową na zachód, a twarzą skierowana ku wschodowi26. Dwa groby szkieletowe, które wyeksplorowano w całości, odkryto na głęb. 76–90 cm. W przypadku nienaruszonych pochówków stwierdzono, że zmarli zostali złożeni do grobu w pozycji wyprostowanej na wznak, z rękami skrzy-żowanymi na piersiach oraz z rękami wyciągniętymi wzdłuż tułowia27. Cha-rakterystyczną cechą tych szkieletów są wyraźne ślady szczelnego krępowania ciała przed złożeniem do grobu, co należy interpretować jako świadectwo grzebania zmarłych w mocno zabandażowanych (owiniętych dookoła ciała) całunach, być może obwiązanych sznurem28. W przypadku żadnego z grobów nie zaobserwowano śladów po trumnach. Wszystkie odkryte pochówki po-zbawione były wyposażenia. Groby odkryte w wykopie 2/10 można datować

oraz dokument z opisem wcześniejszego otwarcia grobu biskupa w 1463 r. (L. Lepszy, Studia nad kulturą i sztuką w kościele OO. Dominikanów w Krakowie, RK, 20 (1926), s. 103; E. Dąbrowska, Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalności średniowiecznej, Warszawa 2008, s. 21). Nowy marmu-rowy sarkofag z epitafium ufundował w 1618 r. Jan Wężyk, opat-administrator klasztoru cystersów w Mogile – zob. P. H. Pruszcz, Klejnoty stołecznego miasta Krakowa albo kościoły i co w nich jest widze-nia godnego i znacznego, Kraków 1861, s. 83; L. Lepszy, dz. cyt., s. 103; por. L. Łętowski, dz. cyt., s. 119.

26 W średniowieczu wszystkich zmarłych, zarówno świeckich, jak i duchownych, grzebano głową ku zachodowi, a twarzą ku wschodowi. Dopiero od XVI w. rozpowszechnił się zwyczaj, aby odmien-nie traktować zmarłych kapłanów i chować ich głową ku wschodowi, a twarzą ku fasadzie zachod-niej kościoła - zob. E. Dąbrowska, dz. cyt., s. 35, 101.

27 W średniowieczu zwyczaj składania rąk zmarłego na krzyż dotyczył przede wszystkim osób du-chownych, natomiast osoby świeckie grzebano najczęściej z rękami wyciągniętymi wzdłuż ciała, zob. E. Dąbrowska, dz. cyt., s. 34, 35, 46, 101–102.

28 Średniowieczne teksty obrzędowe zawierają wyraźne nakazy specjalnego przygotowania zwłok do pogrzebu – bandażowania ciała, związania palców rąk i nóg, a w ostatnim etapie zawinięcia zmarłe-go w całun, zob. E. Dąbrowska, dz. cyt., s. 103. Takie owinięte w płótno i zabandażowane zwłoki przed-stawiają poszczególne miniatury „Pontyfikału gnieźnieńskiego” z XIII w. (E. Dąbrowska, dz. cyt., s. 103).



w szerokich ramach XIV–XV w., wyłącznie na podstawie luźnych fragmen-tów późnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej znalezionych pomiędzy poszczególnymi jamami grobowymi. Cztery spośród wzmiankowanych gro-bów szkieletowych zostały naruszone w XX w. od strony wschodniej przez wkop wykonany pod rurę ściekową. W narożniku południowo-zachodnim wykopu 2/10 starszy cmentarz o średniowiecznej metryce został zniszczony w okresie nowożytnym (lub w XIX w.?) przez głęboką jamę ossuarium, w któ-rym zdeponowano olbrzymią liczbę ludzkich kości. Opisana jama wypełnio-na w całości szczątkami ludzkimi i wkopana w strop calca sięgała do głęb. 270–300 cm.

W wykopie 3/11, na głęb. 60–160 cm, natrafiono na 17 grobów szkie-letowych (il. 10) zalegających w kilku poziomach i orientowanych wzdłuż linii wschód-zachód z głową ku zachodowi, a twarzą skierowana ku wschodowi. W jednym przypadku stwierdzono pozostałości grobu zbiorowego, w któ-rym we wspólnej jamie grobowej pochowano 5 osób (wydzielonych arbitralnie w trakcie eksploracji jako groby 19–23). Wśród wspomnianych 17 pochów-ków 3 zidentyfikowano jako groby dziecięce29. W tej części późnośrednio-wiecznego cmentarza użytkowanego na wirydarzu stwierdzono, że zmarli zostali złożeni do grobu w pozycji wyprostowanej na wznak, z rękami skrzy-żowanymi na piersiach. Charakterystyczną cechą tych szkieletów są wyraź-ne ślady bandażowania (owijania) ciała w całuny przed złożeniem do grobu. W przypadku żadnego z grobów nie zaobserwowano pozostałości towarzyszą-cych im trumien. Wszystkie pochówki odkryte w wykopie 3/11 pozbawione były wyposażenia. Jedynie w 4 grobach przy szyi zachowały się metalowe ele-menty zapięcia ubiorów w postaci 2 zaczepionych o siebie haftek złożonych z haczyka i uszka, które wykonano z drutu brązowego. W świetle materiału po-równawczego późnośredniowieczne groby z haftkami odkryte na I wirydarzu należy datować na XV w.30, a ze względu na możliwość późniejszej miejscowej

29 Dzieci pochowane w klasztorze krakowskich dominikanów na I wirydarzu mogą być dominikański-

mi „oblatami”, gdyż wiadomo, że najmłodsi uczniowie przyklasztornych szkół dominikańskich mieli

nawet 6–7 lat, zob. T. Gałuszka, Średniowieczne dominikańskie kazania do dzieci. Wilhelma z Tournai

Sermones ad pueros in scholis, „Roczniki Historyczne”, 77 (2011), s. 35, 37–38. 30 Takie klasyczne dwuelementowe haftki złożone z haczyka i uszka musiały być już znane w 1. poł.

XV w., gdyż tego typu detale stroju przedstawione zostały z dużą dbałością o szczegół na Portrecie Gonelli, błazna dworu w Ferrarze, obrazie przypisywanym Jeanowi Fouquet’owi, który został nama-lowany pomiędzy latami 1441–1446, (F. Avril Cat. n°1. Portait du bouffon Gonella, [w:] Jean Fouquet,

recepcji tych elementów stroju zachodnioeuropejskiego bezpieczniej jest od-nosić chronologię tej fazy cmentarza do 2. poł. XV w. Najbardziej specyficzną cechą tej części cmentarza jest bez wątpienia fakt, że większość pochówków (aż 13 z 17 grobów) skoncentrowana była w skrajnej południowej części wy-kopu (il. 10). W tej strefie stwierdzono, że przy grzebaniu zmarłych nie respek-towano znanej lokalizacji wcześniejszych pochówków. Tego typu zachowania pogrzebowe muszą mieć związek z najbliższym sąsiedztwem grobu św. Jacka Odrowąża (il. 10)31 i mogą być interpretowane jako jeden z przejawów przed-kanonizacyjnego kultu pierwszego polskiego dominikanina.

Peintre et enlumineur du XVe siècle, red. F. Avril, Paris 2003 , s. 94–96; S. F. Sricchia, Jean Fouquet en Ita-lie, [w:] Tamże, s. 52; D. Thiébaut, Fouquet portaitiste, [w:] Tamże, s. 32). Znaleziska haftek o takiej formie haczyków wraz z metalowymi pętelkami odkryto też w zespole zabytków pochodzących z badań domu Marcina Lutra w Mansfeld, gdzie datowane są na 1. poł. XVI w. (B. Schlenker, Haken und Öse, [w:] Fundsache Luther. Archäologen auf den Spuren des Reformators, red. H. Meller, Halle 2009, s. 200–201, nr kat. C79). Same haczykowate zaczepy haftek można najwcześniej datować na XIV w. na podstawie znalezisk archeologicznych pochodzących z Exeter (S. Krabath Die hoch- und spätmittelalterlichen Buntmetallfunde nördlich der Alpen, Eine archäologisch-kunsthistorische Untersuchung zu ihrer Herstellungstechnik, funktionalen und zeitlichen Bestimmung, Leidorf 2001, s. 204).

31 Pierwotny grób św. Jacka Odrowąża, zm. w 1257 r. i związany z nim grób św. Wita, biskupa Litwy zm. w 1269 r. znajdować się musiały przy wschodnim zakończeniu północnej nawy kościoła obok kruż-ganków klasztornych – zob. M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów w Krakowie, Kraków 2004, s. 24, 90–91, przyp. 33; A. Witkowska, Sancti – Miracula – Peregrinationes. Wybór tekstów z lat 1974–2008, Lublin 2009, s. 84, 309; M. Starnawska, Świętych życie po życiu. Relikwie w kulturze religijnej na zie-miach polskich w średniowieczu, Warszawa 2008, s. 219. Wincenty z Kielczy w „Żywocie większym św. Stanisława” zapisał bardzo ważną informację, że sam najczęściej spowiadał „iuxta ecclesiam ad columnam contra fratris Iackonis sepulchrum” – zob. M. Plezia, dz. cyt., s. 17; M. Szyma, dz. cyt., s. 24, 91; M. Starnawska, dz. cyt., s. 219. Na podstawie pośrednich przesłanek można sądzić, że około połowy XV w. dokonano translacji szczątków św. Jacka i św. Wita, w wyniku czego pochowano ich pod posadzką przed ołtarzem Matki Bożej Bolesnej w kaplicy Trzech Króli A. Witkowska przypusz-czała, że stać się to miało jeszcze w 2. połowie XIV w. (A. Witkowska, dz. cyt., s. 84, 309–310). Bar-dziej prawdopodobne jest jednak, że do otwarcia grobu i rozpoznania szczątków Jackowych oraz ich domniemanej translacji mogło dojść w latach 1449–1455, czyli w okresie intensywnych starań o kanonizację Jacka Odrowąża podejmowanych w kurii rzymskiej przez kardynała Zbigniewa Ole-śnickiego i królową Zofię, owdowiałą małżonkę Władysława Jagiełły (M. Kowalczyk, Starania kardy-nała Zbigniewa Oleśnickiego o kanonizację św. Jacka Odrowąża, [w:] Dominikanie w środkowej Europie w XIII–XV wieku. Aktywność duszpasterska i kultura intelektualna, red. J. Kłoczowski, J. A. Spież OP, Po-znań 2002, s. 65–72; M. Szyma, dz. cyt., s. 90, przyp. 33; A. Zajchowska, Rozwój przedkanonizacyjnego kultu świętego Jacka, [w:] Święty Jacek Odrowąż. Studia i Źródła, Kraków 2007, s. 19; A. Witkowska, dz. cyt., s. 89). W tym kontekście bardzo dziwny jest jednak zanik tradycji o miejscu usytuowania obu grobów wśród samych dominikanów stwierdzony przy okazji nowych starań o kanonizację Jacka



W środkowej części wykopu 3/11 średniowieczny cmentarz został znisz-czony w XX w. przez wkop wykonany pod rurę ściekową, a w części północnej groby związane z tym cmentarzem zostały naruszone przez starszy i bardzo głęboki wkop związany być może ze studnią wykopaną w centralnej części I wirydarza. Na podstawie ceramiki, głównie fragmentów dzbanków i świecz-nika z kagankiem z XVII–XVIII w. znalezionych w gruzowym wypełnisku tego wkopu zasypanie domniemanej studni można datować na XVIII lub 1. poł. XIX w. Analiza stratygrafii nawarstwień w ścianie północnej wykopu 3/11 wskazuje, że wkop pod domniemaną studnię osiągnął największa głębo-kość – 225 cm – przy narożniku północno-wschodnim tego wykopu, a jego nieckowate zagłębienie kontynuowało się poza tą częścią wykopu. Na tej pod-stawie można wnioskować, że główna studnia użytkowana na I wirydarzu w okresie nowożytnym i najprawdopodobniej w średniowieczu, była zloka-lizowana po południowej stronie kolumny z Chrystusem, od 1880 r. stojącej pośrodku wspomnianego wirydarza. Być może z początkami użytkowania tej studni na przełomie XV i XVI w. powiązać można dzbanek pokryty ciemno-zielonym szkliwem odkryty na głęb. 60–90 cm w opisywanym zasypisku wko-pu pod domniemaną studnię. Wewnątrz dzbanka znaleziono małą muszlę przegrzebka – muszli małży typowej dla gatunku Pecten maximus lub Pecten jacobaeus i identyfikowanej od średniowiecza jako znak pielgrzymi z ośrodka kultu św. Jakuba w Santiago de Compostela32. Muszle św. Jakuba o niewielkich

w 1. połowie XVI w. – na ten fakt zwróciła uwagę A. Witkowska, dz. cyt., s. 310 i M. Starnawska, dz. cyt., s. 218, 220 oraz M. Szyma, dz. cyt., s. 90, przyp. 33. Odnalezienie grobów św. Jacka i św. Wita w nowej lokalizacji, tj. w kaplicy Trzech Króli, miało nastąpić w 1543 r. (zob. Tomasz z Sycowa, O znalezie-niu i dwukrotnym przeniesieniu kości świętego Jacka (przekład M. Zdanka) [w:] Święty Jacek Odrowąż. Studia i Źródła, Kraków 2007, s. 163–172 ; por. M. Szyma, dz. cyt., s. 90, przyp. 33; A. Zajchowska, dz. cyt., s. 26; M. Starnawska, dz. cyt., s. 220). Nie można jednak zupełnie odrzucić obrazoburczej tezy, że groby obydwu świętych od XIII w. nie zostały nigdy celowo naruszone.

32 Por. T. Dunin-Wąsowicz, Polskie drogi do Composteli (XII–XIV wiek), [w:] Kult św. Jakuba Większego Apostoła w Europie Środkowo-Wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin 2002, s. 147–160; Szlaki z których zrodziła się Europa. Pielgrzymowanie do Santiago de Compostela i jego obraz w sztuce. Katalog wy-stawy w Muzeum Narodowym w Krakowie, red. J. C. Valle, Kraków 2004; M. Rębkowski, Pielgrzymki mieszkańców średniowiecznych miast południowego wybrzeża Bałtyku w świetle znalezisk znaków pątniczych. Wstęp do badań, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 52 (2004), nr 2, s. 158–160; K. Wachowski, Średniowieczne pielgrzymki mieszkańców Śląska, „Archeologia Polski”, 50 (2005), z. 1–2, s. 107–109; A. M. Wyrwa, Święty Jakub Apostoł. Malakologiczne i historyczne ślady peregrynacji z ziem polskich do Santiago de Compostela, Lednica–Poznań 2009; Camino de Santiago – nie tylko droga. Historia i współczesność Szlaku św. Jakuba, red. P. Roszak, Toruń 2011.

rozmiarach były zwyczajowo naszywane w dużej liczbie na kapeluszach piel-grzymich33.

Wyraźnie starszą metrykę od wyżej zalegających późnośredniowiecznych grobów musi mieć grób nr 25 odkryty na głęb. 220–266 cm w ścianie wschod-niej wykopu 3/11. Jama grobowa związana z tym pochówkiem wkopana zosta-ła w przydenną część zagłębionej partii budynku oznaczonego jako dom nr 2, wypełnioną dużej miąższości warstwą intensywnej czarnej spalenizny pocho-dzącej najprawdopodobniej ze zniszczonych partii ścian tego obiektu. W tej partii podpiwniczenia domu nr 2 nie stwierdzono żadnych śladów działalno-ści budowlanej. Na tego typu ślady związane z obróbką kamienia i cegły oraz dachówek gąsiorkowych i późnoromańskich płytek posadzkowych natrafiono natomiast w warstwach przykrywających bezpośrednio strop jamy grobu nr 25. Wspomniane warstwy zgliszcz na dnie budowli nr 2 można wiązać ze skutka-mi pożaru wywołanego przez najazd mongolski w 1241 r., a nasypy budowlane zalegające powyżej grobu nr 25 mają bez wątpienia związek z budową późno-romańskich obiektów ceglanych wokół I wirydarza, w tym wielkiej świątyni dominikańskiej konsekrowanej przed 1251 r. Sam grób nr 25 można datować przypuszczalnie na sam początek lat 40. XIII w., czyli podobnie jak grób nr 30 odkryty na zewnątrz fundamentu kaplicy św. Marii Magdaleny (zob. niżej).

W narożniku południowo-wschodnim wykopu 2/10 na głęb. 100–200 cm odsłonięto fragment zagłębionej części większego budynku, oznaczonego jako dom nr 1 z pozostałościami kolistej jamy o średnicy 100 cm (ryc. 11) wko-panej z poziomu dna obiektu w calec do głęb. 250 cm. Być może jest to nega-tyw beczki odwadniającej lub piwniczka w typie jamy zasobowej. Na zewnątrz obrysu zagłębionej części budowli na głęb. 170–180 cm zaobserwowano małe koliste negatywy w postaci dołków posłupowych o średnicy 18–20 cm (il. 11), które można interpretować jako ślady naziemnej partii konstrukcji szkiele-towej ścian domu nr 1. W przydennej części zasypiska obiektu nr 1 na głęb. 160–200 cm zalegała gruba warstwa spalenizny, a bezpośrednio nad nią stwierdzono rodzaj nasypu budowlanego z bryłami i okrzeskami kamienia wapiennego, fragmentami cegieł oraz płatami i smugami zaprawy wapiennej przemieszanymi ze spalenizną. W obrębie zasypiska domu nr 1 znaleziono

33 Zob. J. Miksztyn, Znak pielgrzymki. Kapelusz pielgrzyma do Santiago de Compostela ze zbiorów Mu-zeum Etnograficznego w Poznaniu – stan badań, [w:] Camino de Santiago. Szkice historyczne do pere-grynacji i dziejów kultu św. Jakuba Apostoła Większego, red. A. M. Wyrwa, Lednica 2010, s. 45–54.



ceramikę wczesnośredniowieczną typową dla VI grupy surowcowej wg po-działu K. Radwańskiego, która można datować na XII–XIII w. Przykrywa-jące obiekt nasypy budowlane z fragmentami cegieł i analogiczną ceramiką można datować na 2. poł. XIII w., najwcześniej około połowy tego stulecia,. co stanowić musi terminus ante quem dla datowania zniszczonych reliktów domu nr 1. W świetle powyższych obserwacji uznać należy, że są to pozostało-ści budynku z początków XIII w. spalonego w wyniku najazdu mongolskiego w 1241 r. Na podstawie stratygrafii z tą samą fazą użytkowania osady łączyć należy pozostałości wczesnośredniowiecznej jamy o średnicy 80 cm, któ-rą odkryto na głęb. 150-210 cm w północno-wschodniej części wykopu 2/10. Wypełnisko tej jamy przesycone było spalenizną oraz smugami i drobinami przepalonej polepy. W jamie wraz z wczesnośredniowieczną ceramiką typową dla XII–XIII w. znaleziono grocik strzały (il. 16), który uprawdopodabnia tezę, że kres funkcjonowania tej osady należy łączyć z niszczącymi skutkami najaz-du mongolskiego w 1241 r.

Pozostałości kolejnego budynku związanego z tak datowaną osadą i oznaczonego jako dom nr 2 odkryte zostały w wykopie 3/11, gdzie na głęb. 136–270 wyeksplorowano podpiwniczoną część tego obiektu i stwierdzono, że w rzucie poziomym jego zagłębiona część miała kształt zbliżony do kwa-dratu o wymiarach 600 x 600 cm (il. 11). W części północno-wschodniej obiektu zarejestrowano pozostałości kolistej jamy o średnicy 160 cm. wkopa-nej z poziomu dna obiektu w calec do głęb. 320 cm (il. 11). Przydenna części analizowanego obiektu na głęb. 220–270 cm, w tym domniemany negatyw beczki odwadniającej wypełnione były dużej miąższości warstwą intensywnej czarnej spalenizny pochodzącej najprawdopodobniej ze zniszczonych partii ścian tego obiektu, przedzielonych miejscami stróżkami piasku. W opisanej warstwie spalenizny znaleziono kilkadziesiąt fragmentów ceramiki wczesno-średniowiecznej, zaliczonej do VI grupy surowcowej wg podziału K. Radwań-skiego i typowej dla schyłkowych faz wczesnego średniowiecza (XII–XIII w.). W wyższych partiach wypełniska podpiwniczenia domu nr 2, tj. na głęb. 136–220, stwierdzono sekwencję budowlanych nasypów niwelacyjnych zawierają-cych ślady związane z obróbką kamienia i cegły oraz dachówek gąsiorkowych i późnoromańskich płytek posadzkowych, a także grudki i drobiny zaprawy wapiennej wymieszanych z szarobrunatną ziemią, piaskiem i kolejnymi pa-kietami spalenizny. W opisanej sekwencji nawarstwień budowlanych wraz z późnoromańską ceramiką budowlaną znaleziono wczesnośredniowieczną

ceramikę naczyniową z XII–XIII w. i kilkanaście fragmentów późnośrednio-wiecznej ceramiki szkliwionej. Wyjątkowym zabytkiem pochodzącym z tej warstwy i odkrytym na głęb. 195–215 cm jest fragment późnoromańskiej oprawy (okładziny) rogowej zdobionej motywem plecionki (il. 12).34 Opisane sekwencje zgliszcz na dnie budowli nr 2 można wiązać ze skutkami pożaru wywołanego przez najazd mongolski w 1241 r., a zalegające nad nimi nasy-py budowlane z materiałem ceglanym i zabytkami późnoromańskimi muszą mieć związek z budową najstarszych obiektów ceglanych wokół I wirydarza, w tym wielkiej świątyni dominikańskiej konsekrowanej przed 1251 r.

W wykopie 2/10 poziom tzw. humusu kopalnego czyli naturalnego spróchni-czenia stropu calca uchwycono na głęb. 165–185 cm. W wykopie 3/11 strop pia-sku calcowego stwierdzono na głęb. 173 cm, jedynie poza granicami domu nr 2.

Klasztor – pomieszczenie przy północnej ścianie kaplicy św. Marii Magdaleny

W obrębie pomieszczenia o wymiarach 3,0 x 4,8 m, zlokalizowanego pomiędzy korytarzem furty klasztoru Dominikanów a zewnętrzną ścianą kaplicy św. Ma-rii Magdaleny, eksplorację archeologiczną przeprowadzono w układzie 12 sza-chownicowo założonych wykopów (il. 1, 13). Wykop 5/11 miał wymiary 2,0 x 1,5 m, a rozmiary wykopu 6/11 wynosiły 1,5 x 1,5 m. Wykopy 7/11, 7A/11 oraz 10/11 i 10A/11, a także 11/12 i 11A/12 nie przekraczały wymiarów 1,5 x 0,5 m. Wykopy 8/11 i 9/11 posiadały wymiary 1,5 x 1,0 m. Wykop 12/12 miał wy-miary 1,5 x 0,7 m, a rozmiary wykopu 12A/12 nie przekraczały 1,0 x 0,5 m.

W wyniku badań archeologiczno-architektonicznych stwierdzono, że za-mykający pomieszczenie od południa mur kaplicy św. Marii Magdaleny (il. 13), zbudowany z cegieł palcówek o wymiarach 8,5/ 9 x 11,5/13 x 26 cm ukła-danych w wątku polskim z zastosowaniem zendrówek, posadowiony został na fundamencie z niewielkich brył wapienia łamanego, układanego warstwa-

34 Analogiczny przedmiot rogowy pokryty ornamentem plecionkowym i interpretowany jako igielnik odkryto na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Tumie pod Łęczycą – zob. T. Poklewski-Koziełł, Łęczyca wczesnośredniowieczna, t. III, Łódź 2003, s. 38, nr kat. 019.



mi. Na głęb. 24 cm natrafiono na poszerzenie tego fundamentu o odsadzkę o szerokości 30 cm. Stopa fundamentowa muru kaplicy św. Marii Magdaleny posadowiona została na głęb. 221–231 cm, na stropie piasku calcowego. Nie zachowały się warstwy kulturowe, które można powiązać z budową tego muru. Na podstawie badań archeologicznych można jedynie stwierdzić, że w trakcie kopania fundamentu kaplicy przecięte zostały warstwy i groby datowane na 2. poł. XIII w. Na podstawie wątku i formatu cegieł użytych w partii naziemnej muru kaplicy św. Marii Magdaleny można ją datować na 2. połowę XIV w., najwcześniej około połowy XIV w.

Stwierdzono, że fundamenty muru kaplicy Pana Jezusa Ukrzyżowanego zostały dostawione do starszych fundamentów kaplicy św. Marii Magdaleny. Mur kaplicy Pana Jezusa Ukrzyżowanego zbudowano z cegieł palcowanych o wymiarach 8 x 12 cm i posadowiono na fundamencie z łamanego kamie-nia wapiennego. Zauważono, że 12 cm ponad reperem fundament był posze-rzony o odsadzkę o szerokości 15 cm. Stopa fundamentowa tej kaplicy została posadowiona na głęb. 213 cm na stropie piasku calcowego. Wyższy poziom użytkowy, z którego wkopano fundament kaplicy Ukrzyżowania wskazuje na młodszą metrykę tej kaplicy niż kaplica św. Marii Magdaleny. Na podstawie tych obserwacji i rozmiarów cegieł użytych do budowy partii naziemnej muru kaplicę Ukrzyżowanego można datować na 1. połowę XV w.

Przy ścianie północnej pomieszczenia na poz. 13 cm ponad reperem, a miejscami na głęb. 42 cm odsłonięto średniowieczny fundament filarowo-

-łękowy z drobnych brył „łamanego na dziko” wapienia (il. 13). Orientacja osi podłużnej tego muru była nieco ukośna w stosunku do murów średniowiecz-nych kaplic, co może wskazywać na celową orientację budynku w stosunku do stron świata. Szerokość wspomnianego muru w partii fundamentowej prze-kraczać musiała 100 cm, a najprawdopodobniej zbliżona była do dwóch śre-dniowiecznych łokci czyli 120 cm. Arkady fundamentu mają formę ostrołuczną, a odkopany filar o szerokości u podstawy równej 175 cm został posadowiony na głęb. 206 cm na stropie piasku calcowego. Nie stwierdzono żadnych zacho-wanych partii naziemnych tego muru i na tej podstawie można domniemywać, że zbudowany został nieco później niż kaplica Pana Jezusa Ukrzyżowanego, najprawdopodobniej w 2. połowie XV w. Ukośne położenie zachowanego od-cinka fundamentu filarowo-łękowego w stosunku do murów kaplic i kościoła Świętej Trójcy oraz niewątpliwy związek tych fundamentów z posadowieniem murów furty klasztornej oraz korytarza prowadzącego z furty do krużganków

są w pełni zgodne z propozycją Pawła Kielara OP, aby w tym miejscu lokalizo-wać zaginiony kościół św. Tomasza35. Taka identyfikacja jest możliwa nie tylko na podstawie analizy źródeł pisanych, ale też analizy planu zabudowań klasz-tornych z 1632 r., na którym położenie kościoła św. Tomasza zaznaczono li-niami ukośnymi w stosunku do linii murów kościoła Świętej Trójcy36. Według Pawła Kielara OP ścianę południową kościoła św. Tomasza miano wykorzy-stać do posadowienia korytarza prowadzącego do furty37. Ze źródeł pisanych wynika jednoznacznie, że kościół św. Tomasza musiał istnieć przed rokiem 1567, gdy za zgodą papieża Piusa V został zdesakralizowany38. Ze względu na to, że chronologię fundamentu filarowo-łękowego identyfikowanego z reliktami kościoła św. Tomasza odnosić należy do 2. poł. XV w. możliwe jest przyjęcie hi-potezy łączącej budowę tego obiektu sakralnego jako pewne następstwo znisz-czenia kościoła Świętej Trójcy w wyniku pożaru z 1462 r.

W trakcie eksploracji archeologicznej zaobserwowano, że w części zachod-niej pomieszczenia przy kaplicy św. Marii Magdaleny zachowany był poziom użytkowy związany z przebudową klasztoru w rejonie furty na przełomie XIX/XX w. i na tej podstawie można stwierdzić, że strop nawarstwień póź-nośredniowiecznych przy kaplicy św. Marii Magdaleny został w tym czasie zniwelowany do głęb. 43 cm. Jedynie w północnej części tego pomieszcze-nia, w wykopie 12A/12 na głęb. 60–80 cm zachował się średniowieczny ni-welacyjny nasyp budowlany z szarobrunatnej gliny wymieszanej z piaskiem i kamieniami oraz fragmentami cegieł. W obrębie tego nasypu znaleziono kil-kadziesiąt fragmentów późnośredniowiecznej ceramiki szkliwionej oraz kilka fragmentów wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej. Strop tego nasy-pu zalegał wyraźnie poniżej domniemanego poziomu budowlanego, z które-go wkopano fundament kaplicy św. Marii Magdaleny (najprawdopodobniej tożsamego z poziomem odsadzki fundamentowej tej kaplicy na głęb. 24 cm). Mury kaplicy św. Marii Magdaleny datowane są na połowę XIV w., co stano-wi terminus ante quem dla datowania tej warstwy. Nie ulega też wątpliwości, że nasypem tym przykryte zostały odkryte bezpośrednio pod nim – a więc

35 P. Kielar, Zapomniany kościół romański Św. Tomasza Apostoła przy kościele Świętej Trójcy w Krakowie,

[w:] Dominikanie w środkowej Europie w XIII–XV wieku, Poznań 2002, s. 31–36.36 Tamże, s. 35, ryc. I.37 Tamże, s. 36. 38 Tamże, s. 256, 27, 33, 36.



starsze od niego – pochówki złożone do ziemi w 2. połowie XIII w. Na pod-stawie powyższych przesłanek nasyp ten można datować na przełom XIII i XIV w. i powiązać z akcją budowlaną realizowaną przy kościele dominikań-skim w czasach Leszka Czarnego lub odbudową po pożarze, który wybuchł w tej części Krakowa w 1306 r.

W północnej części pomieszczenia na głęb. 73–128 cm natrafiono na 5 gro-bów szkieletowych (il. 10) zalegających w 3 różnych poziomach i orientowanych wzdłuż linii wschód-zachód z głową skierowaną na zachód. Stwierdzono jednak, że 4 z analizowanych szkieletów zostały naruszone lub częściowo przemiesz-czone w wyniku prac budowlanych prowadzonych kilkanaście lat wcześniej, a bliżej nieznana liczba pochówków zlokalizowanych w południowej części pomieszczenia została w tym okresie najprawdopodobniej wyeksplorowana pod nadzorem o. Adama Studzińskiego OP39. Wśród odkrytych w tym miej-scu grobów oprócz uszkodzonych szkieletów osobników dorosłych stwierdzo-no też kompletnie zachowany szkielet dziecka. W obrębie wkopów grobowych nie stwierdzono śladów intencjonalnego wyposażenia, natomiast pomiędzy poszczególnymi poziomami grobów znaleziono zarówno fragmenty naczyń wczesnośredniowiecznych, jak i pojedyncze fragmenty późnośredniowiecz-nej ceramiki szkliwionej. Na podstawie cech wymienionej ceramiki, a przede wszystkim na podstawie kontekstu stratygraficznego opisywane groby dato-wać można najwcześniej na połowę XIII w., a funkcjonowanie strefy odkrytego w tym miejscu cmentarza przykościelnego odnosić należy do 3. ćwierci XIII w., a może nawet datować w szerszych ramach chronologicznych 2. połowy XIII w.

Poniżej wspomnianych grobów na głęb. 74–99 cm zalegała kolejna nieco starsza sekwencja nasypu budowlanego w postaci szarobrunatnej gliny wy-mieszanej z piaskiem, fragmentami cegieł i kamieni wapiennych oraz drobina-mi zaprawy wapiennej. W obrębie tego nasypu znaleziono zarówno fragmenty ceramiki wczesnośredniowiecznej, jak i ułamki naczyń późnośredniowiecz-nych. Na podstawie tej ceramiki i w oparciu o kontekst stratygraficzny wspo-mniana warstwa może być datowana na około połowę XIII w.

W południowo-wschodnim narożniku pomieszczenia, w wykopie 8/11 i na głęb. 99-128 cm oraz pomiędzy sekwencją nasypów budowlanych, od-kryto pozostałości pieca wapienniczego w postaci rumowiska jego glinianej kopuły oraz glinianego klepiska, zachowanego in situ wraz z dolnymi partia-

39 Autorzy zawdzięczają tę informację o. Janowi Andrzejowi Spieżowi OP.

mi ścianek (il. 13). Na podstawie reliktów zachowanych in situ można stwier-dzić, że wspomniany piec o owalnym kształcie w rzucie poziomym posiadał wymiary 240 x 140 cm. Na dnie jego komory paleniskowej odkryto warstwę wypalonego wapna wraz z przepalonymi i popękanymi kamieniami wa-piennymi. W stropie glinianego klepiska na dnie pieca znaleziono również fragmenty wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej, bez śladów wcze-śniejszego użytkowania tej ceramiki, a więc wypalonej w tym piecu. Są to frag-menty garnka o jasnobrązowo-beżowej barwie powierzchni, zdobionego rytą ornamentyką w postaci linii falistej i rowków poziomych. Pod względem tech-nologicznym fragmenty ceramiki pochodzące z tego naczynia zaliczyć należy do VI grupy surowcowej wg podziału K. Radwańskiego, a zachowany wylew naczynia ma profil identyczny z brzegiem typu 29 wg klasyfikacji K. Radwań-skiego. Z powyższych obserwacji wynika, że wspomniany garnek był wypalany w tym piecu w niezbyt wysokiej temperaturze i w niezbyt szczelnej komorze wypaleniskowej pieca (czyli w tzw. atmosferze utleniającej). Zachowane frag-menty naczynia wskazują, że wypał nie został nigdy dokończony, a ścianki wy-lepionego naczynia w trakcie wypału popękały.

Odkryty piec użytkowany był przede wszystkim do wypalania wapna, a in-cydentalnie wypalono w nim także wczesnośredniowieczną ceramikę naczy-niową. Na podstawie znalezionej i wypalanej w nim ceramiki oraz kontekstu stratygraficznego (patrz niżej), piec należy datować bezpośrednio przed połową XIII w. i na pewno po 1241 r. Nie ulega wątpliwości, że wspomniany wypał wap-na miał bezpośredni związek z zaawansowaną fazą budowy ceglanej świątyni dominikańskiej w latach 40. XIII w. (najprawdopodobniej przed rokiem 1251).

W wykopie 12A/12 na głęb. 128–141 cm czyli poziomie porównywalnym z posadowieniem klepiska pieca wapienniczego odkryto pozostałości rozwle-czonej ścianki plecionkowej wykonanej z wikliny. Szczątki wspomnianej ple-cionki odsłonięte zostały bezpośrednio na stropie starszej sekwencji nasypów budowlanych zalegających na głęb. 128–162 cm i do głęb. 138 cm w miejscu, gdzie odkryto pozostałości ściany budynku szkieletowego. Wspomniana se-kwencja nasypów z materiałem budowlanym stanowiła też wtórne wypełnisko podpiwniczonej części budynku (domu nr 3) odkrytego w południowej części pomieszczenia przy kaplicy św. Marii Magdaleny (il. 15). Omawiane nasypy związane z budową wielkiego ceglanego kościoła dominikańskiego zalegały do dna piwnicy budynku nr 3, stwierdzonego na głęb. 278–286 cm, a nawet stanowiły negatywowe wypełnisko po beczce odwadniającej (?) odkrytej po-



niżej zasadniczej części dna piwnicy i wkopanej w calec do głęb. 359–373 cm. Zasadniczą treść wypełniska analizowanego nasypu stanowiła szarobrunatna glina wymieszana z piaskiem i drobinami zaprawy wapiennej oraz fragmen-tami cegieł o wymiarach główek 8,5–9 x 12 cm i kamiennych okrzesków wa-piennych oraz przepalonych i rozwarstwionych kostek romańskich, a także fragmentów przepalonej polepy i węgli drzewnych. W warstwie tej odkryto duży zespół kilkuset fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej repre-zentującej VI grupę surowcowa wg podziału K. Radwańskiego i kilkanaście fragmentów najstarszych przykładów krakowskiej późnośredniowiecznej ce-ramiki szkliwionej40. W obrębie wspomnianego nasypu budowlanego znale-ziono formowane ręcznie fragmenty lekko łukowatych kształtek ceglanych o wymiarach główek 6–7 x 15 cm41 oraz fragmentów ozdobnych elewacyj-nych cegieł pokrytych turkusową glazurą o wysokości główki 9 cm. W tej sa-mej warstwie odkryto też fragmenty potłuczonych dachówek ceramicznych typu mnich-mniszka oraz ułamki późnoromańskich płytek posadzkowych świadczących o realizacji końcowych etapów budowy naw (?) kościoła zwią-zanych z wykonaniem sklepień i dachów oraz ostatniego etapu budowy jakim były prace posadzkarskie. Przy dnie zasypiska obiektu na głęb. 213 cm zna-leziono fragment półproduktu późnoromańskiej płytki posadzkowej wyko-nanej w technice reliefowo-inkrustowanej, wypalonej w niskiej temperaturze na wstępnym etapie produkcji i bez żadnych śladów intencjonalnego szkliwie-nia oraz pozbawionych jakichkolwiek śladów starcia powierzchni użytkowej. Na kolejny ślad miejscowej produkcji późnoromańskich płytek posadz-kowych w tej samej sekwencji nasypów budowlanych natrafiono na głęb. 343 cm poniżej dna piwnicy budynku nr 3 w obrębie wtórnego zasypiska

40 Należy też zwrócić uwagę, że we wspomnianej sekwencji nawarstwień odkryto 2 półprodukty

późnoromańskich płytek posadzkowych, co świadczyć musi o ich miejscowej produkcji w warsz-

tacie ceramicznym funkcjonującym przy klasztorze dominikańskim od lat 40. XIII w. Bez wątpie-

nia z warsztatem tym wiązać również należy genezę późnośredniowiecznej szkliwionej ceramiki

naczyniowej w Krakowie, gdyż w obrębie wspomnianej sekwencji warstw budowlanych z lat 40.

XIII w. znaleziono kilkanaście fragmentów późnośredniowiecznych naczyń pokrytych glazurą. Iden-

tyczne pod względem technologicznym szkliwo stwierdzone zostało na niektórych późnoromań-

skich płytkach posadzkowych odkrytych na terenie klasztoru dominikańskiego.41 Charakterystyczne smugi na powierzchni wskazują, że powierzchnie tych cegieł zostały przed wy-

pałem wyrównane narzędziem w typie pędzla. Na taki specyficzny sposób wykończenia powierzch-ni tych cegieł zwróciła nam uwagę Pani Mgr Lucyna Piekacz, konserwator dzieł sztuki.

beczki odwadniającej. W miejscu tym odkryto lepiej zachowany fragment półproduktu późnoromańskiej płytki posadzkowej (wielkości ¼ całej płytki) wykonanej również w technice reliefowo-inkrustowanej, zdobionej reliefem z motywem lilii i plecionki oraz tle inkrustowanym różowo-kremową glinką. Opisywany półprodukt wypalono w niskiej temperaturze, a w kolejnym eta-pie produkcji reliefowa ornamentacja została uzupełniona inkrustacją, która uległa utrwaleniu w wyniku drugiego wypału. Nie stwierdzono jednak żad-nych śladów intencjonalnego szkliwienia płytki, a także jakichkolwiek śladów starcia powierzchni użytkowej. W dolnej części wtórnego wypełniska obiek-tu określonego jako dom nr 3 poniżej głęb. 214 cm zaobserwowano bardzo istotną sekwencję stratygraficzną w postaci ciemnoszarej i czarnej warstwy gliny przesyconej węgielkami drzewnymi (il. 15) i interpretowanej jako zglisz-cza po spaleniu drewnianego oszalowania ścian piwnicy domu nr 3. W tej samej warstwie na głęb. 230–250 cm znaleziono fragmenty silnie przepalo-nych glinianych polep z zachowanymi odciskami po spalonych drewnianych elementach konstrukcyjnych. Zwrócić także należy uwagę, że w obrębie tej przesyconej spalenizną warstwy odkryto również liczne fragmenty silnie prze-palonych cegieł o zżużlonych powierzchniach zewnętrznych, a nawet cegieł, których cała struktura popękała w wyniku pożaru. W przypadku niektórych cegieł zachowały się przylepione do nich resztki spoin wykonanych z zaprawy wapiennej, co wskazywać musi, że pochodzą z najstarszych dominikańskich budowli ceglanych zniszczonych w wyniku gwałtownego pożaru. W warstwie tej znaleziono cegły palcowane o wymiarach główek 7,5–8 x 12 cm i fragmen-ty cegieł o wymiarach: 8 x 10 cm i 8 x 14 cm. Cegły odkryte we wspomnia-nej warstwie pożarowej uznać należy za wiarygodnie datowany wyznacznik formatów cegieł charakterystycznych dla najstarszej romańskiej fazy budow-nictwa ceglanego w Krakowie poprzedzającej horyzont zniszczeń związa-nych z I najazdem mongolskim w 1241 r. (podstawy chronologii: patrz niżej). W opisywanych nasypach budowlanych znaleziono także na „wtórnym złożu” pojedyncze kości ludzkie, m.in. kości kończyn dolnych i miednicy, bez wątpie-nia przemieszczone z pierwotnego położenia. Kości te najprawdopodobniej pochodzą z grobów zniszczonych w wyniku budowy fundamentów ceglanego kościoła halowego lub niwelacji terenu przy budowie tej fazy kościoła. Na tej podstawie można domniemywać, że cmentarz przykościelny, który towarzy-szył świątyni konsekrowanej dla dominikanów w 1223 r. zlokalizowany był w rejonie obecnych naw bocznych kościoła Świętej Trójcy. Jest to pośrednia



przesłanka wskazująca na możliwość lokalizacji najstarszej świątyni domini-kańskiej w obrębie obecnej nawy głównej kościoła, a dokładnie w części nawy środkowej położonej bliżej prezbiterium.

Rewelacyjnym, bez wątpienia, odkryciem archeologicznym dokonanym na terenie klasztoru dominikańskiego są pozostałości naziemnej konstruk-cji ścian budynku oznaczonego jako dom nr 3, którego podpiwniczoną część rozpoznano w południowej części pomieszczenia przy kaplicy św. Marii Mag-daleny (il. 11, 13). W wykopie 12/12 i 12A/12 na głęb. 138–150 cm odsłonię-to relikty zachowanej in situ ściany szachulcowej tego budynku o grubości 40 cm (il. 13, 15). Relikty tej ściany miały postać silnie przepalonej w wyniku pożaru polepy, stanowiącej pozostałość gliny oblepiającej drewniany szkie-let konstrukcji plecionkowej (il. 13). Przy wznoszeniu konstrukcji plecionko-wej użyto pionowych palików drewnianych o średnicy 8–10 cm i wiklinowej wici oplatającej wspomniane słupki. Najprawdopodobniej ze śladami znisz-czenia tej ściany wiązać też należy fragmenty silnie przepalonych glinianych polep z zachowanymi odciskami po przylegających do nich elementach kon-strukcji drewnianych, które znalezione zostały na „złożu wtórnym” na głęb. 230-250 cm w obrębie zasypiska podpiwniczonej części analizowanej budowli. Na podstawie stwierdzonej in situ szerokości ściany szachulcowej można oce-niać, że grubość podstawowych drewnianych elementów konstrukcyjnych (słu-pów, belek i zastrzałów) wynosić musiała od 35 do 40 cm. W południowej części pomieszczenia przy kaplicy św. Marii Magdaleny rozpoznano tylko narożnik południowo-wschodni domu nr 3, a jego rozmiary (domniemana szerokość i długość budynku) w rzucie poziomym przekraczać musiały 3 x 3 m. Na pod-stawie analogicznych pozostałości podpiwniczenia domu nr 2, które odkry-te zostały na I wirydarzu można sądzić, że dom nr 3 mógł mieć rzut poziomy zbliżony do kwadratu o wymiarach 6 x 6 m. Podpiwniczona część domu nr 3 miała dno na głęb. 278–286 cm (il. 15). Wynika z tego, że piwnica w stosunku do poziomu użytkowego terenu z czasów budowy domu nr 3 została wkopana do głęb. 130 cm poniżej ówczesnego poziomu terenu. W wykopach 7/11 i 7A/11 oraz 10/11 i 10A/11 poniżej dna piwnicy budynku nr 3 odkryto przegnite ślady ocembrowania i negatywowe wypełnisko po beczce o średnicy 140 cm (il. 13), która wkopana została w naturalne podłoże do głęb. 369–373 cm. Opisywany obiekt – kolista w rzucie poziomym jama wkopana w calec – może być inter-pretowany jako pozostałość po funkcjonującej w tym miejscu tzw. beczce od-wadniającej o wysokości cembrowiny dochodzącej do 90 cm. Relikty domu

nr 3 są pierwszym bezpośrednim dowodem na pojawienie się konstrukcji szkieletowej w Krakowie w okresie poprzedzającym tzw. wielką lokację miasta w 1257 r. i funkcjonowanie tego typu konstrukcji w obrębie zabudowy miesz-kalnej w początkach XIII w. Podkreślić zwłaszcza należy fakt, że na obecnym etapie badań są to jedyne nie budzące wątpliwości pod względem chronologii pozostałości zabudowy mieszkalnej funkcjonującej w czasie fundacji klasztoru dominikańskiego przy kościele Świętej Trójcy przez Iwona Odrowąża.

W bezpośrednim sąsiedztwie reliktów konstrukcji naziemnej domu nr 3 na głęb. 138–178 cm rozpoznana została warstwa pożarowa w postaci czarnej i czarnobrunatnej gliny przesyconej zwęglonymi szczątkami drewna, grudkami przepalonej polepy oraz fragmentami i okruchami cegieł, a także przepalonych kamieni (il. 15). W warstwie tej znaleziono liczne fragmenty wczesnośrednio-wiecznej ceramiki naczyniowej, którą zaliczyć należy do VI grupy surowcowej wg podziału K. Radwańskiego, typowej dla schyłkowych faz wczesnego śre-dniowiecza (XII–XIII w.). Interesującym znaleziskiem pochodzącym z tej sa-mej warstwy odkrytym w wykopie 5/11 na głęb. 220–230 cm jest rogowy stilus (il. 14). Najważniejszy zabytek – istotny dla datowania i interpretacji opisanej warstwy pożarowej – odkryty został w wykopie 8/11 na głęb. 170 cm i był to ob-cego pochodzenia grot strzały o romboidalnym kształcie liścia grotu (il. 16). Na podstawie analogii można sądzić, że jest element uzbrojenia pochodzenia wschodnioeuropejskiego lub azjatyckiego42. Ze względu na ściśle określony kontekst stratygraficzny i odkryty w tym kontekście grot typu „koczownicze-go” wspomniane warstwy podestrukcyjne – zarówno opisane poziomy pożaro-we przesycone intensywną spalenizną, jak i fakt spalenia konstrukcji budynku szkieletowego (domu nr 3) interpretować należy jako ślady zniszczeń doko-nanych w wyniku I najazdu mongolskiego w 1241 r. Tak interpretowane war-stwy pożarowe stwierdzono w starszej pozycji stratygraficznej niż zalegające bezpośrednio nad nimi poziomy i nasypy budowlane, w których znaleziono fragmenty półproduktów późnoromańskich płytek posadzkowych i fragmen-ty gotowych płytek posadzkowych, datowanych w Krakowie około połowy XIII w. W samej warstwie pożarowej wraz z nietypowym dla uzbrojenia środ-

42 Analogiczne formy grotów strzał znane są w XIII–XIV w. z terenów Ałtaju i Mongolii – por. D. Nico-

le, W. Szpakowski, W. Korolkow, Kałka 1223. Najazd Mongołów Czygis-chana na Ruś, Kraków 2008,

il. na s. 23; T. May, Najazdy Mongołów, Warszawa 2010, s. 85; W. Świętosławski, Uzbrojenie koczowników

Wielkiego Stepu w czasach ekspansji Mongołów (XII–XIV w.), Wodzisław Śląski 2011, s. 44, tabl. XIX–XX.



kowoeuropejskiego grotem strzały znaleziono też fragmenty i okruchy cegieł, a na obecnym etapie badań architektonicznych brak dowodów na produkcję i znajomość cegły w centrum Krakowa przed osadzeniem dominikanów przy kościele Świętej Trójcy w 1222 r. W świetle przeprowadzonej analizy straty-graficznej wspomniana warstwa zniszczeń na podstawie zaprezentowanych przesłanek archeologicznych musi być datowana na 2. ćwierć XIII w. Tym sa-mym identyfikacja opisanych powyżej zniszczeń ze skutkami I najazdu mon-golskiego w 1241 r. jest w pełni wiarygodna z naukowego punktu widzenia. Z przeprowadzonej analizy wynika też, że budynek oznaczony jako dom nr 3 stanowił część najstarszej zabudowy mieszkalnej w klasztorze dominikanów po 1222 r. i był użytkowany do momentu jego zniszczenia w 1241 r. Z tym sa-mym horyzontem chronologicznym czyli początkami funkcjonowania kra-kowskiego klasztoru dominikańskiego należy wiązać rogowy stilus (il. 14) odkryty w warstwie pożarowej związanej z I najazdem mongolskim. Z dużym prawdopodobieństwem można sądzić, że przed 1241 r. wspomniany rylec był wykorzystywany w szkole konwentualnej do nauki pisania na tabliczkach wo-skowanych43, ewentualnie użytkowano go przy innej działalności pisarskiej.

We wspomnianą warstwę spalenizny łączoną z wydarzeniami 1241 r., wko-pany został grób dziecka44 (grób nr 30) odkryty na głęb. 125–168 cm w wykopie 11A/12 (il. 10). Szkielet dziecka złożony w tej jamie grobowej orientowany był wzdłuż linii wschód-zachód z głową zwróconą w kierunku zachodnim. Górna część jamy grobowej została zasypana materiałem budowlanym, m. in. cegłami, kamieniami i przykryta nasypem niwelacyjnym związanym z budową wielkie-go ceglanego kościoła dominikańskiego przed połową XIII w. Z przedstawio-nego kontekstu stratygraficznego wynika, że grób należy datować po 1241 r., najprawdopodobniej na sam początek lat 40. XIII w. Na obecnym etapie badań jest to najstarszy pochówek szkieletowy, który wraz z grobem nr 25 odkrytym na I wirydarzu, został zidentyfikowany na cmentarzu funkcjonującym w są-siedztwie kościoła Świętej Trójcy. Jego lokalizacja może wskazywać na maksy-

43 Początki funkcjonowania konwentualnej szkoły dominikanów krakowskich w 1. połowie XIII w. po-

wiązane zostały z działalnością pierwszego lektora, Henryka z Moraw, wymienianego wśród za-

łożycielskiej grupy zakonników – towarzyszy św. Jacka Odrowąża, zob. M. Zdanek, Szkoły i studia

dominikanów krakowskich w średniowieczu, Warszawa 2005, s. 52–54. 44 Na podstawie oglądu kości kręgosłupa Mgr Anna Kubica określiła wstępnie wiek śmierci dziecka

w przedziale pomiędzy 3 do 6 lat.

malny zasięg cmentarza związanego z najstarszą fazą kościoła dominikańskiego (tj. świątyni konsekrowanej w 1223 r.), gdyż złożony w tym miejscu pochówek zalega w starszej pozycji stratygraficznej niż warstwy związane z budową dru-giego kościoła dominikańskiego (ukończonego przed 1251 r.).

Najstarszy poziom kulturowy odkryty przy kaplicy św. Marii Magdaleny stanowiła ciemnoszara warstwa humusu kopalnego, która akumulowała się na laminach naturalnego spróchniczenia stropu calca w postaci czystego żół-tego piasku (il. 15). W wykopie 12/12 humus kopalny zalegał na głęb. 178–208 cm, w wykopie 9/11 na głęb. 164–188 cm, a wykopie 6/11 na głęb. 172–202 cm. W wykopie 8/11 humus odkryto na głęb. 182–212 cm, wykopie 11/12 na głęb. 168–198 cm, a w wykopie 5/11 na głęb. 183–202 cm. W opisanej warstwie humusu kopalnego znaleziono kości zwierzęce i fragmenty wczesnośrednio-wiecznej ceramiki naczyniowej wykonanej z VI grupy surowcowej wg podzia-łu K. Radwańskiego. Na podstawie wspomnianych zabytków oraz kontekstu stratygraficznego warstwę tę można datować na przełom XII i XIII w. Z anali-zy stratygrafii wynika też, że warstwa ta została przecięta przez wkop związany z podpiwniczeniem domu nr 3, co oznacza, że warstwa ta musi mieć związek z początkami osadnictwa na bezpośrednim przedpolu podgrodzia krakow-skiego zwanego Okołem. Na podstawie wiarygodnych i precyzyjnych metod datowania nie można osadnictwa w tej strefie w tej strefie datować wcześniej niż 2. połowa XII w. a nawet ostatnia ćwierć XII w.45

Początki kościoła i klasztoru dominikańskiego na tle osadnictwa przedlokacyjnego w Krakowie

Najstarsze ślady osadnictwa odkryte w badaniach archeologicznych na tere-nie klasztoru dominikańskiego w Krakowie w postaci kilku jam i nadcalcowej warstwy kulturowej związane są z funkcjonowaniem osady przedlokacyj-

45 Najstarsze budowle związane z ta osadą przedlokacyjną odkryte na Rynku Głównym w Krakowie są datowane dendrochronologicznie po 1160 AD – zob. M. Dzierbuk, Wczesnośredniowieczna bu-dowla półziemiankowa na Rynku Głównym w Krakowie (wykop PN-WI), Kraków 2008 (mps pracy ma-gisterskiej w archiwum Instytutu Archeologii UJ), s. 11, 63–65, 88.



nej. z przełomu XII i XIII w.46 Młodszą fazę tej osady datowaną na początki XIII w. należy łączyć z reliktami trzech budynków szkieletowych – ozna-czonych jako domy nr 1, 2 i 3 – odsłoniętych na I wirydarzu i przy kaplicy św. Marii Magdaleny (il. 11, 13). Można sadzić, że tak jak w przypadku domu nr 2 i pozostałe obydwa obiekty zostały wytyczone na planie kwadratu o wy-miarach 6 x 6 m. Na podstawie stratygrafii kres użytkowania tej fazy zabudo-wy, szczególnie w odniesieniu do domów nr 1 i 3, powiązano z poziomami zniszczeń, w których znaleziono groty strzał interpretowanych jako ślady I najazdu mongolskiego z 1241 r.

Najprawdopodobniej ślady kolejnego tak datowanego dużego obiektu mieszkalnego wypełnionego spalenizną odkryte zostały w 1975 r. przy funda-mentach tzw. refektarza postnego od strony północnego skrzydła krużganków, a z analizy stratygrafii wynika, że ten starszy obiekt uległ zniszczeniu w czasie wykonywania fundamentów pod romańskie mury refektarza47. Zaobserwo-wano też, że wkopy fundamentowe murów refektarza i budowli dostawionej do niego od zachodu musiały przeciąć wczesnośredniowieczną warstwę kul-turową z XII/XIII w.48 Można na tej podstawie sformułować dość jednoznacz-ny wniosek, że chronologię budowy późnoromańskiego refektarza odnosić należy do okresu po zniszczeniu starszej zabudowy w wyniku najazdu mon-golskiego w 1241 r. i najprawdopodobniej przed 1250 r., gdy po raz pierwszy w źródłach pisanych wzmiankowany jest refektarz.49

W strefie klasztoru położonej bardziej na północny-wschód – a dokład-nie w rejonie dawnego Gimnazjum św. Jacka – 2 podobnie datowane obiekty mieszkalne odkryte zostały w latach 1996–1997 przez Teofila Dębowskiego po wschodniej stronie wczesnej ceglanej budowli z połowy XIII w. (tzw. bu-dowli romańskiej).50 W jednym z tych obiektów zachowały się ślady spalo-

46 Pierwsze obiekty związane z funkcjonowaniem tej osady odkryte zostały przez A. Żakiego na I wi-rydarzu w 1954 r.: A. Żaki, Wstępne badania archeologiczne na terenie Krakowa w latach 1950–1955 (seria I–II), „Sprawozdanie Archeologiczne”, 3 (1957), s. 157.

47 Na taka interpretację wskazywać może analiza oryginalnej dokumentacji rysunkowej wykonanej przez E. Zaitza i przechowywanej w ADK.

48 T. Radwańska, J. Reyniak, Badania 1975, Kraków-Śródmieście, klasztor OO. Dominikanów, „Informator Archeologiczny”, Warszawa 1976, s. 188.

49 Zob. M. Szyma, Jakie funkcje pełnił i jakie treści pierwotnie wyrażał dzisiejszy refektarz w klasztorze do-minikańskim w Krakowie?, RK, 63 (1997), s. 46; tenże, dz. cyt., s. 29, 108.

50 Wymienione obiekty mieszkalne z 1. połowy XIII w. odkryto w wykopach IV/96 i VII/96 – zob. T. Dę-bowski, Kraków-klasztor dominikanów. Wyniki nadzoru archeologicznego prac ziemnych, t. I: Opis i do-

nej konstrukcji drewnianego oszalowania piwnicy, a przy drugim w warstwie pożarowej odkryto fragmenty przepalonej polepy.51 Zniszczenie tej wczesnej zabudowy odkrywca powiązał z najazdem tatarskim z 1241 r.52 Z analizy kon-tekstu stratygraficznego jednoznacznie wynika, że funkcjonowanie tej części osady musiało poprzedzać wykonanie fundamentów tzw. budowli romańskiej (połowa XIII w.) i wczesnogotyckiej (3. ćwierć XIII w.).53

Odkryte na terenie klasztoru dominikańskiego relikty domu nr 3 z zacho-wanymi szczątkowo śladami partii naziemnej i częścią piwniczną (il. 13, 15) są pierwszym bezpośrednim dowodem na pojawienie się zabudowy szachul-cowej w Krakowie w początkach XIII w. czyli w okresie poprzedzającym tzw. wielką lokację miasta w 1257 r. Ze względu na chronologię i obcą genezę od-krytych reliktów budynków szkieletowych (zwłaszcza domu nr 3 i najpraw-dopodobniej domu nr 1) początki użytkowania wspomnianej osady wiązać można z osadą kolonistów niemieckich wzmiankowaną w źródłach pisanych w latach 1220–1228.54 Na podstawie przekazów pisanych i źródeł archeologicz-nych (w postaci rzeczywistych śladów budynków mieszkalnych) osada ta może być lokalizowana pomiędzy dwoma najstarszymi krakowskimi kościołami parafialnymi: starszą farą Świętej Trójcy i młodszym kościołem Najświętszej Panny Marii.55 Na terenie klasztoru dominikanów rozpoznano w sumie 5 lub 6 budynków mieszkalnych z tego okresu. Kolejne 2 zachowane podpiwnicze-nia wczesnośredniowiecznych obiektów mieszkalnych odkryte zostały w ostat-nich latach na terenie posesji Rynek 1356. W latach 1961–1963 w strefie Rynku Głównego w Krakowie przed wejściem do kościoła Mariackiego, w badaniach prowadzonych pod kierunkiem Kazimierza Radwańskiego, rozpoznane zosta-ły relikty dwóch faz wczesnośredniowiecznego budynku mieszkalnego o wy-miarach rzutu 3,9 x 4,40 m57 Obiekt odkryty w tym miejscu jest najstarszym budynkiem mieszkalnym odkrytym w strefie osadniczej na północ od pod-grodzia krakowskiego zwanego Okołem. Starszą fazę tej budowli można da-

kumentacja rysunkowa wykopów, Kraków 1997 (mps w AWUOZ w Krakowie), s. 16, 25–26, 40–41, rys. 1, 16, 17, 27, 29; M. Filipowicz, Sprawozdanie z badań architektonicznych budynku dawnej biblio-teki klasztornej, [w:] Dominikanie w środkowej Europie w XIII–XV wieku, s. 294–298, ryc. 1, 2.

51 T. Dębowski, dz. cyt., s. 16, 25–26, 40–41, rys. 16, 17, 27, 29. 52 Tamże, s. 25–26, 40.53 Tamże, s. 16, 25–26, rys. 16, 29.54 Zob. Ekskurs, pkt. 155 Zob. Ekskurs, pkt. 256 Uprzejma informacja pani mgr Elżbiety Dubis, która wykonała dokumentację tych obiektów.



tować na 2. połowę XII w., a młodsze i lepiej zachowane relikty związane z przebudową obiektu na podstawie analizy dendrochronologicznej należy datować po 1160 r.58 Najbezpieczniej chronologię budowy i użytkowania tego obiektu odnosić do ostatniej ćwierci XII w. W latach 2005–2008 w obrębie pół-nocno-wschodniej części Rynku Głównego w Krakowie, mniej więcej przed wejściowa fasadą kościoła Mariackiego, odsłonięto kolejną znacząca liczbę obiektów związanych z tą osadą przedlokacyjną59. W sumie odkopano tutaj relikty co najmniej 9 oszalowanych drewnem piwnic chat mieszkalnych wyty-czonych na planie kwadratu o wymiarach 5 x 5 m60. Zauważono, że budynki mieszkalne odkryte w tej strefie były uszeregowane w dwa lub trzy pasy zabu-dowy, zorientowane wzdłuż osi północ-południe i rozdzielone ulicą o szeroko-ści 10 m61. Zauważono, że podpiwniczony budynek z XII/XIII w. rozpoznany przez K. Radwańskiego stanowić musiał część wschodniego pasa zabudowy62. Hipotetycznie trzeci pas zwartej zabudowy należącej do tej osady stanowić mogą obiekty zniszczone częściowo przez Kramy Bogate63. Większość chat odkrytych na Rynku Głównym należy datować na 1. połowę XIII, a szczegól-nie te obiekty mieszkalne, w których odsłonięto piece kopułowe i paleniska z elementami ceglanymi64. Wspomniane obiekty mogą być datowane bardzo precyzyjnie na lata 30. XIII w., gdyż taka jest chronologia najstarszych budow-li ceglanych w zespole zabudowań należących do krakowskich dominikanów. Przede wszystkim z tego powodu możliwe jest przyjęcie propozycji, aby kres tej części osady wiązać z najazdem tatarskim w 1241 r., a materialnym dowo-dem potwierdzającym spalenie tej zabudowy przez wojowników mongolskich mogą być obcego pochodzenia groty strzał, które znalezione zostały w rozwa-liskach niektórych budynków mieszkalnych65. Poza opisaną strefa osadniczą jedyne zgrupowanie obiektów mieszkalnych z XII/XIII w. zlokalizowanych

58 Zob. M. Dzierbuk, dz. cyt., s. 11, 63–65, 88.59 Wg osób prowadzących prace wykopaliskowe w tej części krakowskiego Rynku Głównego od-

kryć miano „kilkadziesiąt budowli: chat mieszkalnych i towarzyszących im obiektów gospodar-czych” – zob. C. Buśko, W. Głowa, Osada przedlokacyjna na Rynku krakowskim, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa”, 28 (2010), cz. I, s. 145.

60 Tamże, s. 147, ryc. 2, 3, 4, 6, 7. 61 Tamże, s. 146.62 Tamże.63 Tamże.64 Tamże, s. 147, 151, ryc. 6, 7.65 Tamże, s. 151–152, ryc. 151.

na północ od Okołu odkryte zostało w rejonie tzw. Gródka przy skrzyżowaniu ulic Mikołajskiej i świętego Krzyża.66

Najprawdopodobniej po 1222 r. (najpóźniej po 1227 r.) cześć opisanych za-budowań mieszkalnych położonych bliżej drewnianego kościoła Świętej Trójcy (Trinitatis sancte ecclesia lignea parva in Cracovia) za pośrednictwem biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża została przejęta przez klasztor dominikański67.

Ze względu na dobrze określoną chronologię, relikty budynków oznaczo-ne jako domy nr 1, 2 i 3 (il. 11) są na obecnym etapie badań najstarszymi pozostałości zabudowy mieszkalnej klasztoru dominikańskiego użytkowanej od czasów pierwotnej fundacji dokonanej przy kościele Świętej Trójcy przez biskupa Iwo Odrowąża w latach 1222–1227 r. Na podstawie badań archeolo-gicznych przeprowadzonych na I wirydarzu i przy kaplicy św. Marii Mag-daleny oraz przy refektarzu i w rejonie Gimnazjum św. Jacka, a także na III wirydarzu można sądzić, że najstarsze budynki klasztorne nie były obiekta-mi murowanymi, ale były to obiekty zbudowane w konstrukcji szkieletowej z podstawowym budulcem w postaci drewna i gliny.

Na podstawie analizy przekazów pisanych można wnioskować, że w 1222 r. dominikanie mieli przejąć mały drewniany kościół pod wezwa-niem Świętej Trójcy (Trinitatis sancte ecclesia lignea parva in Cracovia predi-catoribus Monachia per Iwonem episcopum Cracoviensem datur), który został przebudowany dla celów konwentualnych68. Wg tradycji przekazanej przez Jana Długosza ten przeddominikański kościół Świętej Trójcy miał być najstar-szą krakowską parafią (matrix et origo parochiarum)69 i zarazem parafią dla ca-

66 Zob. K. Radwański, dz. cyt., s. 204; C. Buśko, J. Niegoda, B. S. Szmoniewski, Changes in the develo-pemt of Krakow’s Gródek in the Ligot of excavations at 7 Świętego Krzyża (Zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni krakowskiego Gródka w świetle badań przeprowadzonych na parceli przy ul. Św. Krzyża 7),

„Sprawozdania Archeologiczne”, 57 (2005), s. 597, ryc. 2; Kalicki, J. Niegoda, B. S. Szmoniewski Zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni krakowskiego Gródka w świetle badań przeprowadzonych na parceli przy ul. Św. Krzyża 7 w 2004 r., „Materiały Archeologiczne”, 36 (2006), s. 46, ryc. 2. Wiarygodna lokali-zacja budynków mieszkalnych z XII/XIII w. w tej strefie na planie Krakowa przedlokacyjnego – zob. J. Poleski, dz. cyt., s. 74, ryc. 2.

67 Zob. Ekskurs, p. 3.68 J. S. Jamroz, Średniowieczna architektura dominikańska w Krakowie, RK, 41 (1970), s. 15; G. Labuda,

dz. cyt., s. 66–67; J. Rajman, Kraków. Zespół osadniczy, proces lokacji, mieszczanie do roku 1333, Kra-ków 2004, s. 81, 180, przyp. 116; R. J. Loenertz, „Żywot świętego Jacka” autorstwa lektora Stanisława jako źródło historyczne, [w:] Święty Jacek Odrowąż. Studia i Źródła, Kraków 2007, s. 40–45; J. A. Spież, Św. Jacek Odrowąż, Kraków 2007, s. 37–39.

69 J. Rajman, dz. cyt., s. 154.



łego Krakowa (ecclesia lignea Sanctae Trinitatis […] erat totus urbis Cracoviensis parochia)70. Przytoczone wzmianki o drewnianym kościele przeddominikań-skim i przypisanej mu funkcji parafialnej w dosłownym odczycie muszą do-tyczyć obiektu przekazanego dominikanom w 1222 r.71 Początki istnienia tego kościoła jako parafii nie powinny przekraczać ostatniej ćwierci XII w., czyli tak jak datowane są początki osady mieszkalnej na północ od Okołu. Jeżeli przy-jąć wiarygodność informacji przekazanej przez Jana Długosza to uznać należy, że najstarsza krakowska parafia przy kościele Świętej Trójcy została ustanowio-na przez biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża po 1218 r. i przed 1221 r.72 Przed nadaniem pełni praw parafialnych mały drewniany kościół Świętej Trój-cy (Trinitatis sancte ecclesia lignea parva in Cracovia) mógł pełnić rolę kaplicy cmentarnej lub baptysterium przy osadzie zarządzanej przez sołtysa krakow-skiego (poświadczonego przed rokiem 1220)73. Jeżeli przyjąć, że wzmiankowa-na przebudowa kościoła wyprzedziła faktyczne sprowadzenie dominikanów do Krakowa w 1221 r. to uznać należy, że miała najprawdopodobniej związek z ustanowieniem parafii przy kościele Świętej Trójcy po 1218 r. Wtedy wzmianki o kościele drewnianym małym odnosić należy do okresu przed 1218 r., a nawet być może schyłku XII w. Przypuszczalnie ta domniemana przeddominikańska

70 Tamże, s. 154; J. A. Spież, dz. cyt., s. 37. 71 R. J. Loenertz , „Żywot świętego Jacka”, s. 41, 43; J. A. Spież, dz. cyt., s. 37. Krytycznie, a wręcz ne-

gacyjnie o istnieniu przeddominikańskiego drewnianego kościoła Świętej Trójcy wypowiedział się M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów, s. 22, 83–84; a za nim M. Zdanek, Szkoły i studia dominika-nów, s. 51 i J. A. Spież, Św. Jacek Odrowąż, s. 41.

72 W świetle nowej propozycji reinterpretacji źródeł historycznych pierwsi dominikanie – św. Jacek

Odrowąż i bł. Czesław Odrowąż oraz Henryk z Moraw i być może Hieronim z Pragi – mieli przy-

być do Krakowa już jesienią 1221 r. i do 25 III 1222 r. mieszkali przy episcopium Iwona Odrowąża

na Wawelu – zob. J. A. Spież, Średniowieczne świadectwa życia i kultu błogosławionego Czesława, [w:]

Dominikanie w środkowej Europie w XIII–XV wieku, s. 89–90; tenże, Święty Jacek we Fryzaku, [w:] Po-

lonia Minor Medii Aevi, Kraków–Krosno 2003, s. 569; M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów, s. 27;

M. Zdanek, Szkoły i studia dominikanów, s. 50–51; J. A. Spież, Św. Jacek Odrowąż, s. 37–39; T. Gałuszka,

Nota do artykułu Raymonda J. Loenertza, [w:] Święty Jacek Odrowąż. Studia i Źródła, s. 75; por. Z. Ko-

złowska, Założenie klasztoru OO. Dominikanów w Krakowie, RK, 20 (1926), s. 15; R. J. Loenertz, „Żywot

świętego Jacka”, s. 40, 43.73 Wymowny pod tym względem jest przykład kościoła ufundowanego w 1187 r. przez Berengara

w Szczecinie, któremu biskup pomorski Zygfryd udzielił baptismum et liberam sepulturam czyli pra-wa, które zgodnie z regułami prawa kanonicznego przysługiwały w tym czasie przede wszystkim katedralnym kościołom parafialnym – zob. W. Abraham, Organizacja Kościoła w Polsce do połowy XII wieku, Wodzisław Śląski 2009, s. 193.

przebudowa świątyni dla celów parafialnych stanowić mogła istotną przyczynę określenia momentu przybycia dominikanów do Krakowa na 1217 r., a zwłasz-cza przyjęcia takiej zafałszowanej chronologii w „Żywocie św. Jacka” spisanym w XIV w. przez lektora Stanisława74. W literaturze historycznej przyjmowano do tej pory, że data 1217 jest wynikiem pomyłki paleograficznej hagiografa przy odczytaniu rzymskich cyfr w dokumencie fundacyjnym biskupa Iwona Odrowąża z dnia 28 IX 1227 r. lub ma związek z tradycją pobytu św. Jacka i za-łożenia klasztoru we Fryzaku (Friesach), odnotowaną w miejscowych źródłach pod 1217 r.75

Po datą 12 III 1223 r. wzmiankowana jest dedykacja przebudowanego dla dominikanów kościoła Świętej Trójcy (Dedicacio Sanctae Trinitatis)76. Akt ten musi mieć związek z kamienną romańską świątynią, która została zniszczona w wyniku najazdu mongolskiego w 1241 r., a materiał pozyskany z rozbiór-ki tego kościoła użyty został do budowy murów późnoromańskiego refekta-rza77. Z kościoła tego pochodzi też najprawdopodobniej piaskowcowy portal romański, wtórnie zestawiony i osadzony w ścianie południowej refektarza.

74 Lektor Stanisław z Krakowa, Życie i cuda świętego Jacka z Zakonu Braci Kaznodziejów, [w:] Święty Jacek Odrowąż. Studia i Źródła, s. 107–108; R. J. Loenertz, „Żywot świętego Jacka”, s. 54–56, 58–59; T. Gałusz-ka, Nota do artykułu Raymonda J. Loenertza, s. 75–77.

75 J. A. Spież, Święty Jacek we Fryzaku, s. 569–570; R. J. Loenertz, „Żywot świętego Jacka”, s. 58–59; T. Ga-łuszka, Nota do artykułu Raymonda J. Loenertza, s. 75–77.

76 Z. Kozłowska, dz. cyt., s.615; G. Labuda, dz. cyt., s. 68; M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów, s. 22–23; M. Zdanek, Szkoły i studia dominikanów , s. 51–52; R. J. Loenertz, „Żywot świetego Jacka”, s. 44; J. A. Spież, Św. Jacek Odrowąż, s. 38; J. Rajman, dz. cyt., s. 163.

77 W literaturze zwrócono uwagę, że refektarz postny zbudowano z wtórnie użytego materiału romań-skiego, w tym wtórnie zestawionego detalu romańskiego – zob. J. Firlet, Z. Pianowski, Z nowszych ba-dań nad wczesnośredniowieczną architekturą murowaną w Krakowie, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa”, 16 (1989), s. 62; M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów, s. 63; J. Firlet, A. Kadłuczka, Z. Pianowski, Kościół Mariacki w Krakowie. Problem początku i przekształ-ceń architektonicznych w średniowieczu (preliminaria badawcze), [w:] II Forum Architecturae Poloniae Medievalis, red. K. Stala, Kraków 2011, s. 333, il. 1. Najbardziej przekonujących i najobszerniejszych argumentów za taką tezą dostarczył M. Szyma, który w wyniku wnikliwych obserwacji stwierdził, że: „Duża rozmaitość kształtów i wielkości kamieni, rozmaity sposób ich obróbki – od pobieżnego po bardzo staranne, z nacięciami – nieregularne warstwowanie, często słabe dopasowanie poszcze-gólnych elementów, wreszcie występowanie przepalonych kamieni nie tworzących zwartych sku-pisk, lecz przemieszanych z nieprzepalonymi, jednoznacznie świadczą o wtórnym wykorzystaniu materiału”, M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów, s. 63. M. Szyma jest też autorem hipotezy łączą-cej budulec i detal romański użyty wtórnie w murach refektarza z kościołem parafialnym przekaza-nym dominikanom w 1222 r., tamże, s. 83–84.



W obrębie archiwolty tego portalu zachowała się płaskorzeźbiona plecionko-wa ornamentacja roślinna78. Marcin Szyma zwrócił uwagę, że plecionka w klu-czu portalu refektarza ma najbliższe analogie w palmetopodobnej dekoracji tympanonu pochodzącego z kościoła św. Mikołaja w Końskich, datowanego na 1. ćwierć XIII w.79 Według tego badacza reliefowa dekoracja z zygzako-watymi motywami florystycznymi na wewnętrznym łuku archiwolty porta-lu refektarza wykazuje duże podobieństwo z dekoracją nadproża i archiwolty tympanonu ze Strońska, datowanego na przełom XII i XIII w.80 W kontekście przytoczonych analogii do portalu refektarza warto przypomnieć, że Jan Dłu-gosz wymienia kościół w Końskich, zbudowany quadro lapide, jako fundację biskupa Iwo Odrowąża81. Wspomniany detal, wtórnie użyty w murach późno-romańskiego refektarza, może rzeczywiście stanowić ślad po rozbiórce kościo-ła dedykowanego w 1223 r. i wykonanego przez warsztat zatrudniony przez Iwona Odrowąża. Na podstawie zachowanych elementów architektonicznych nie można rozstrzygnąć, czy budowa romańskiego kościoła Świętej Trójcy została zrealizowana rzeczywiście po przybyciu dominikanów do Krakowa w latach 1221–1223, czy też np. rozpoczęta została po inauguracji pontyfikatu przez biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża w 1218 r. w związku z ustano-wieniem parafii przy kościele Świętej Trójcy82. Przy przyjęciu drugiej możli-

78 Tamże, s. 65–66, il. 95. 79 Tamże, s. 165, przyp. 10 i s. 167; por. Z. Świechowski, Katalog architektury romańskiej w Polsce, War-

szawa 2009, s. 174–175, ryc. 209.80 M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów, s. 165, przyp. 9; por. Z. Świechowski, dz. cyt., s. 459–461, ryc. 588.81 M. Szyma, dz. cyt., s. 167; Z. Świechowski, dz. cyt., s. 174–175.82 Zob. Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga piąta – księga szósta

1140–1240, przekład J. Mrukówny, Warszawa 2009, s. 293. Należy sądzić, że romański kościół dedyko-wany w 1223 r. Świętej Trójcy pełnił funkcje parafialne aż do 1227 r., czyli momentu wydania przez Iwona Odrowąża dokumentu fundacyjnego, w którym biskup uwolnił ostatecznie dominikański kościół Świętej Trójcy od wszystkich obowiązków parafialnych zob. Z. Kozłowska, Założenie klasz-toru OO. Dominikanów w Krakowie, RK, 20 (1926), s. 18–19; W. Abraham, dz. cyt., s. 194, przyp. 110. Najprawdopodobniej to kilkuletnie opóźnienie w przekazaniu praw parafialnych musi mieć związek ze stanem zaawansowania budowy romańskiego kościoła Najświętszej Panny Marii. Przypuszczalnie proces budowy świątyni Mariackiej został zainicjowany w 1222 r. (na pewno przed 1224 r.), a za-kończony dopiero w 1227 r. Ostatnio wyrażono też opinię, że budowę kościoła NMP w Krakowie rozpoczęto przed 1222 r., a nawet dopuszczono możliwość datowania tego obiektu sakralnego na XII w. – J. Firlet, A. Kadłuczka, Z. Pianowski, dz. cyt., s. 351–352. Zaproponowana hipoteza jest jed-nak sprzeczna z analizą źródeł pisanych, a brak przy tym wiarygodnych podstaw do określenia tak precyzyjnej chronologii budulca i detalu romańskiego odkrytego w kryptach kościoła Mariackiego.

wości proces budowy tej świątyni i tak byłby bardzo krótki, bo ograniczony do 4–5 lat. Inna możliwość to przyjęcie założenia, że znana ze źródeł dedy-kacja w 1223 r. dotyczyła konsekracji tylko części zbudowanego kościoła np. prezbiterium83, a sama budowa była kontynuowana w latach 20. XIII w. Ka-mienny kościół romański musiał zostać ukończony przed latami 30. XIII w., gdyż w tym czasie podjęto prace przy budowie krypty pod nowym prezbite-rium i z użyciem nowego podstawowego budulca jakim stała się cegła.

Cmentarz przykościelny, który otaczał mury obwodowe świątyni kon-sekrowanej dla dominikanów w 1223 r. zlokalizowany być musiał w rejonie obecnych naw bocznych kościoła Świętej Trójcy, gdyż w wyniku budowy fun-damentów ceglanego kościoła halowego lub niwelacji terenu przy budowie tej fazy kościoła zniszczono starsze groby, o czym dobitnie świadczą luźne kości ludzkie odkrywane na „wtórnym złożu” w nasypach budowlanych z po-łowy XIII w. Z końcową fazą użytkowania tej kamiennej świątyni można też łączyć dwa najstarsze, odkryte in situ, groby, datowane na początek lat 40-tych XIII w., tj. grób nr 25 odsłonięty w południowej części I wirydarza i grób nr 30 odkopany przy zewnętrznym murze kaplicy św. Marii Magdaleny (il. 10). Lo-kalizacja tych grobów może wskazywać na maksymalny zasięg cmentarza przykościelnego od strony północnej pod koniec 1. połowy XIII w. Z ana-lizy stratygrafii wynika jednoznacznie, że wykopanie tych grobów poprze-dzać musi rozbudowę ceglanego korpusu drugiego kościoła dominikańskiego (ukończonego przed 1251 r.)., czyli opisane pochówki mają związek ze starszą kamienną fazą świątyni dominikańskiej (użytkowanej po 1223 r.)

Analiza opisanych śladów wczesnodominikańskiego cmentarza wskazuje na możliwość lokalizacji najstarszej świątyni konwentualnej w obrębie obec-nej nawy głównej kościoła, najprawdopodobniej w części nawy głównej poło-żonej bliżej prezbiterium. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na odkrycia dokonane pod późnoromańską posadzką w rejonie ściany lektorium przez Jó-zefa Jamroza, gdzie w fundamencie przegrody chórowej odsłonięto fragment muru wykonanego z kamiennych ciosów84, a w kontynuacji naziemnej par-

Śladów osady mieszkalnej przy kościele NMP nie można też datować wcześniej niż ostatnia ćwierć XII w., a większość chat okrytych w tym rejonie powstać musiała w 1. poł. XIII w., a nawet w latach 30. XIII w. (zob. wyżej).

83 Taki sposób argumentacji zaprezentował w swojej monografii M. Szyma, przy czym odnosił dedyka-

cję z 1223 r. do najstarszej fazy ceglanej krypty pod prezbiterium, M. Szyma, dz. cyt., s. 85–88. 84 Zob. J. S. Jamroz, dz. cyt., s. 17, ryc. 14.



tii późnoromańskiej przegrody po stronie północnej szeroki mur z kamienia wykonany przypuszczalnie w technice opus emplectum85. Najprawdopodob-niej na tej podstawie przegroda chórowa została przez Józefa Jamroza zre-konstruowana jako struktura kamienna wykonana z ciosów romańskich86. Należy jednak zwrócić uwagę, że na kamiennym murze wykonanym z ciosów posadowione zostały bazy kolumn należących do ściany lektorium87. Z opi-su i inwentaryzacji rysunkowej J. Jamroza wynika, że osadzenie baz kolumn przegrody chórowej pokrywa się z grubością i poziomem późnoromańskiej posadzki ceramicznej ułożonej na głęb. 62 cm88. Terminus ante quem dla wy-konania tej posadzki i osadzenia kamiennych kolumn w ścianie lektorium stanowić musi przedział lat 1241–1251. Na tej podstawie można sądzić, że ka-mienne ciosy w fundamencie ściany lektorium użyte zostały wtórnie w latach 40. XIII w. i pochodzą z rozbiórki starszej romańskiej świątyni lub w funda-mencie wykorzystano oryginalny romański mur z zachowaną in situ partią naziemną. Być może są to relikty wschodniego zamknięcia prezbiterium, ewentualnie transeptu lub naw kościoła, dedykowanego uroczyście w 1223 r.

Badania archeologiczno-architektoniczne przeprowadzone w krypcie pod prezbiterium dowiodły związku tego pomieszczenia z początkiem budowy wydłużonego prezbiterium drugiego kościoła dominikańskiego. Stwierdzono, że mury obwodowe krypty od północy, wschodu i południa powielają dokład-nie obrys murów w naziemnej partii prezbiterium, a ściana zachodnia to wy-łącznie ściana działowa zbudowana w celu wydzielenia takiego pomieszczenia pod ołtarzem głównym. Do budowy murów obwodowych krypty i koliste-go filara pośrodku pomieszczenia użyto romańskich cegieł i ceramicznych kształtek zdobionych charakterystycznymi nacięciami (szrafowaniem). Za-obserwowano też, że osadzony na górnej części filara relikt wyprowadzenia sklepienia kolebkowo-krzyżowego wraz z umieszczonymi w ścianach krypty skutymi kamiennymi kroksztynami, podpierającymi spływy tegoż sklepienia wykonane zostały z innego rodzaju cegieł, o zdecydowanie odmiennym for-macie i bez specyficznego romańskiego opracowania powierzchni89. Opisane

85 Tamże, s. 22, ryc. 23.86 Tamże, s. 22, ryc. 24. 87 Tamże, s. 17, ryc. 14. 88 Tamże, s. 16, ryc. 13. 89 Format cegły palcówki o wymiarach 8,5–9 x 12–13 x 27,5–29 cm użytej w zachowanych elementach

oryginalnego sklepienia krypty znajduje odpowiednik w wielkości cegieł odkrytych przy kaplicy

dwie fazy rozbudowy krypty wydzielić można przede wszystkim na podsta-wie różnic w parametrach użytego budulca ceglanego oraz zaprawy ponieważ pod względem architektonicznym obydwa warsztaty budowlane konsekwent-nie realizowały przyjęty pierwotny zamysł przestrzenny tego pomieszcze-nia90. Młodszą fazę krypty czyli zachowane elementy oryginalnego sklepienia z wczesnogotyckimi kroksztynami datować można na podstawie formatów cegieł oraz zachowanych reliktów profilowania tych kroksztynów na okres tuż przed połową XIII w. (lata 40. XIII w.). Z końcową fazą budowy krypty wią-zać też można ślady i luźne fragmenty zniszczonej późnoromańskiej posadzki ceramicznej. Na tak określoną chronologię zakończenia budowy krypty wska-zywać też może datowanie wyższych partii prezbiterium, w tym zwieńczenie elewacji w postaci fryzu arkadkowego z motywem lilii, datowanego na połowę XIII w.91 Cezurę pomiędzy obydwiema fazami budowy krypty i tym samym zmianę warsztatu budowlanego należy łączyć najprawdopodobniej z najaz-dem mongolskim z 1241 r. Z powyższych obserwacji wynika, że początki budowy krypty odnosić można do lat 30. XIII w.92 Fakt odkrycia wewnątrz krypty pozostałości zniszczonego średniowiecznego grobu wskazywać może na rzeczywistą sepulkralną funkcję tego pomieszczenia przed połową XV w. (il. 6, 7, 10). W tym kontekście bardzo poważnie należy rozważyć pytanie, czy początków budowy krypty nie należy wiązać z pochowaniem w tym miej-scu szczątków biskupa Iwona Odrowąża po przywiezieniu ich do Krakowa w 1237 r. Na podstawie źródeł pisanych można też przypuszczać, że w pół-

św. Marii Magdaleny w warstwach budowlanych datowanych po 1241 r i przed 1251 r. W tzw. budowli romańskiej i tzw. budowli wczesnogotyckiej odkrytych w rejonie tzw. Skarbczyka i Gimnazjum św. Jac-ka przez T. Dębowskiego i M. Filipowicz i datowanych około połowy XIII w. i na 3. ćwierć XIII w. do budo-wy murów użyto cegieł o wymiarach 8,0–8,5 x 13,0–13,5 x 28,0–29,0 i 9,5 x 14,0 x 28,0 cm: T. Dębowski, dz. cyt., s. 28, 35–39; M. Filipowicz, dz. cyt. , s. 295–298, ryc. 1, 2; M. Szyma, dz. cyt., s. 57, 109–114.

90 Charakterystyczna zaprawa związana z I fazą budowy krypty oraz zasięg jej występowania w sub-stancji murów wyraźnie wyznaczają zakres prac, który został wykonany w jej obrębie. Należało do niej wzniesienie murów obwodowych krypty, filara środkowego i ścian tarczowych w pełnym zakresie, z pozostawieniem miejsc na osadzenie kamiennych wsporników spływów sklepiennych oraz samego sklepienia.

91 W Polsce dominikańskie fryzy arkadkowe z motywem lilii są datowane na koniec lat 40. XIII w. i lata 50. XIII w.: A. Grzybkowski, Wczesnogotycki kościół i klasztor dominikański w Sieradzu, Warszawa 1979, s. 84; M. Szyma, Fryzy z motywem lilii w kościołach dominikańskich w Polsce, „Kronika Miasta Poznania”, 2004/3: Nasi dominikanie, Poznań 2004, s. 105.

92 Analogicznie na lata 30. XIII w. proponował datować początek budowy prezbiterium kościoła domi-nikańskiego w Krakowie A. Grzybkowski, dz. cyt., s. 69, przyp. 105.



nocnej części krypty zlokalizowany mógł być pierwotny grób księcia Leszka Czarnego (il. 10), pochowanego w 1288 r. po „lewej stronie chóru, które miej-sce za życia sobie był obrał93 i obok wielkiego ołtarza, w miejscu, kędy bywa czytana święta Ewangelia”94.

Najprawdopodobniej do lat 30. XIII w. odnosić należy też powstanie wschodniego skrzydła zabudowań klasztornych, a najbardziej czytelną pozo-stałością z tej najstarszej fazy skrzydła wschodniego może być ceglana ścia-na z biforium i reliktem portalu zachowana w ścianie zachodniej obecnej zakrystii95. M. Szyma identyfikował wspomniane relikty z najstarszym ka-pitularzem, zbudowanym przed 124496. Charakterystyczne odchylenie pasa szeregowej zabudowy w skrzydle wschodnim klasztoru ma najprawdopo-dobniej bardzo wczesną metrykę związaną z istnieniem zwartej zabudowy drewnianej i szkieletowej, która uległa zniszczeniu w wyniku najazdu mon-golskiego w 1241 r.

W obrębie warstw zgliszcz zinterpretowanych jako ślady I najazdu mon-golskiego z 1241 r. odkryto bardzo liczne fragmenty przepalonych i zżużlo-nych cegieł (o wymiarach główek 7,5–8 x 12 cm; i fragmenty cegieł o wym. 8 x 10 cm i 8 x 14 cm), które pochodzić muszą z najstarszych dominikańskich obiektów ceglanych powstałych w latach 30. XIII w. Do tak wcześnie dato-wanej grupy budowli zaliczyć należy pozostałości późnoromańskiej fazy bu-downictwa ceglanego rozpoznane w obrębie krypty pod prezbiterium, gdzie

93 M. Rożek, Groby królewskie w Krakowie, Kraków 1977, s. 40; tenże, Książęta u Dominikanów, „Dziennik Polski” z dnia 7 III 2009.

94 K. R. Prokop, Odkrycie grobu księcia Leszka Czarnego w krakowskim kościele dominikanów w roku 1856, RK, 71 (2005), s. 116, 120; M. Rożek, Książęta u Dominikanów. W 1576 r. w trakcie budowy schodów przed wielkim ołtarzem wydobyto szczątki księcia Leszka Czarnego, które złożone zostały do no-wego grobowca – zob. M. Rożek, Groby królewskie w Krakowie, s. 40; K. R. Prokop, dz. cyt., s. 120; M. Rożek, Książęta u Dominikanów. W wyniku pożaru w 1668 r. zniszczeniu uległa kamienna płyta nagrobna władcy, a w 1690 r. dla upamiętnienia tego księcia ufundowano drewniane epitafium, które spłonęło w 1850 r., zob. M. Rożek, Groby królewskie w Krakowie, s. 40–44; K. R. Prokop, dz. cyt., s. 120; M. Rożek, Książęta u Dominikanów. W 1856 r. po otwarciu grobu księcia Leszka Czarnego i „przy przejrzeniu kości spostrzeżono, iż brakowało kilku pomniejszych i odłamanego kawałka szczęki górnej z prawej strony” – zob. K. R. Prokop, dz. cyt., s. 120–121. W wyposażeniu grobu zna-leziono „kawałki jedwabnej materyi i frędzli złotej, i resztki ze zbutwiałej i rozpadłej trumienki”, zob. tamże, s. 121.

95 M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów, s. 52–53. 96 Tamże, s. 107, 108–109, 166–167. W źródłach pisanych kapitularz jest po raz pierwszy wzmiankowa-

ny pod 1244 r., tamże, s. 29, 108.

stwierdzono identyczne formaty cegieł (7,5–8 x 11–12,5 x 25–26 cm) i naj-prawdopodobniej pozostałości najstarszej fazy wschodniego skrzydła klaszto-ru z analogicznymi formatami cegieł (7,5–8 x 12,5 x 25,5–27,0 cm)97.

Skutkiem najazdu mongolskiego w 1241 r. było też zniszczenie kamiennych murów romańskiego kościoła Świętej Trójcy. Pośrednio mogą o tym świad-czyć kamienne kostki i ciosy, które uległy rozwarstwieniu na mniejsze płyt-ki kamienne w wyniku pożaru. Tego typu materiał płytkowy odkryty został w warstwach pożarowych związanych z najazdem mongolskim w 1241 r. oraz jako budulec użyty został do wznoszenia murów refektarza.98

Po 1241 r. z materiału rozbiórkowego pochodzącego ze zniszczonego kościoła romańskiego oraz nowego budulca jakim była w tym czasie cegła wzniesione zostały mury refektarza postnego. W ścianach refektarza zaob-serwowane pojedyncze opalone i zesmolone ciosy, które pochodzić muszą z innego i wcześniej spalonego obiektu99, najprawdopodobniej kościoła znisz-czonego przez wojowników mongolskich w 1241 r. Materiał rozbiórkowy, po-chodzący najprawdopodobniej ze zniszczonych murów kościoła romańskiego zastosowano także do budowy dolnych partii ścian krypty pod prezbiterium. Budowa refektarza i szeregu związanych z nim zabudowań w obrębie skrzydła północnego pod koniec 1. połowy XIII w. rozpoczyna u dominikanów kra-kowskich proces kształtowania zabudowy klasztornej zgrupowanej wokół we-wnętrznego dziedzińca (wirydarza)100.

W szerokiej przestrzeni wokół kościoła Świętej Trójcy, po jego północ-nej, zachodniej i wschodniej stronie, odkryte zostały nasypy niwelacyjne

97 Tamże, s. 52, 166–167.98 Tamże, s. 63.99 Tamże.100 Należy w pełni zgodzić się z argumentacją M. Szymy, który funkcję refektarza uznał za pierwotną

i wskazał na jego ścisły związek z klasztorną zabudową konwentualną: M. Szyma, Jakie funkcje peł-nił i jakie treści pierwotnie wyrażał dzisiejszy refektarz, s. 39–52; tenże, Kościół i klasztor dominikanów, s. 103–107. Terminus antue quem dla określenia czasu budowy refektarza musi stanowić najstarsza wzmianka o refektarzu zapisana pod 1250 r.: tenże, Jakie funkcje pełnił i jakie treści pierwotnie wyrażał dzisiejszy refektarz, s. 46; tenże, Kościół i klasztor dominikanów, s. 29, 108. Terminus post quem stanowi fakt użycia w murach refektarza cegły i dachówki ceramicznej w jego fundamentach, a zastosowa-nie tego typu budulca u dominikanów można datować dopiero od lat 30. XIII w. Sklepienia i gurty tzw. krypty pod refektarzem wykonane zostały z cegły płytowej o wymiarach 9 x 24 x 26 cm (zob. J. S. Jamroz, dz. cyt., s. 12), co najlepiej koresponduje z wysokością cegieł odkrytych przy kaplicy św. Marii Magdaleny w warstwach budowlanych datowanych po 1241 r i przed 1251 r. oraz cegieł użytych w sklepieniu krypty pod prezbiterium.



z warstwami budowlanymi i piecami wapienniczymi101, które mają bezpo-średni związek z zaawansowaną fazą budowy ceglanej świątyni dominikań-skiej w latach 40. XIII w. (najprawdopodobniej przed 1251 r., a najpóźniej przed 1258 r.)102. W obrębie wspomnianej sekwencji nasypów budowlanych znaleziono dużą liczbę fragmentów cegieł o wymiarach główek 8,5–9 x 12 cm, w tym elewacyjnych cegieł pokrytych turkusową glazurą o wysokości 9 cm, kształtek ceramicznych o wymiarach 6–7 x 15 cm, dachówek cera-micznych typu mnich-mniszka, fragmentów półproduktów i gotowych póź-noromańskich płytek posadzkowych. Późnoromańska posadzka ceramiczna zachowana w prezbiterium in situ na głęb. 62 cm103 oraz podokapowy fryz arkadkowy z motywem lilii104, a także dachówka odkrywana we wspomnia-nych nawarstwieniach budowlanych świadczyć muszą o ukończeniu zasad-niczej części trzech naw kościoła halowego, a na pewno prezbiterium, przed połową XIII w.

Warto zwrócić uwagę, że w warstwach tych odkryto 2 półprodukty póź-noromańskich płytek posadzkowych, co świadczyć musi o miejscowej pro-dukcji tych płytek w warsztacie ceramicznym funkcjonującym przy klasztorze dominikańskim od lat 40. XIII w.105 Z warsztatem tym wiązać również nale-

101 Zob. A. Żaki, dz. cyt., s. 157; Por. warstwy 14 i 18 oraz piec wapienniczy (obiekt 20) odkryte w sąsiedz-

twie kaplicy Lubomirskich, zob. artykuł M. Łyczak i R. Górskiego w niniejszym tomie, tekst i ryc. 11,

12, 13.102 Zob. J. S. Jamroz, dz. cyt., s. 25–26; M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów, s. 24, 89–91. 103 J. S. Jamroz, dz. cyt., s. 23–24.104 Tamże, s. 23; A. Grzybkowski, dz. cyt., s. 84; M. Szyma, Fryzy z motywem lilii w kościołach dominikań-

skich w Polsce, s. 105. 105 Pogląd o produkcji późnoromańskich płytek posadzkowych z Krakowa w warsztacie działającym

przy klasztorze dominikanów przedstawiła po raz pierwszy M. Piątkiewicz-Dereniowa (Płytki po-sadzkowe z opactwa benedyktynów w Tyńcu, FHA, 6/7 (1971), s. 261). Wskazała ona na fakt odkrycia w 1954 r. przez A. Żakiego na dziedzińcu gospodarczym klasztoru dominikańskiego ceramicznych donic szklarskich, uszkodzonych w czasie wytopu szkła i powiązała tę grupę znalezisk z produkcją szkła witrażowego, stosowanego również w średniowieczu do pokrywania wyrobów ceramicznych wielobarwną polewą , zob. M. Piątkiewicz-Dereniowa, dz. cyt., s. 261). W latach 1996–1997 T. Dębow-ski w rejonie III wirydarza i Gimnazjum Św. Jacka rozpoznał szereg pieców związanych z produk-cją ceramiczną, a w wykopie IX/97 odkrył fragment ceramicznej płytki posadzkowej, nie noszącej śladów użytkowania, której przełom w miejscu odłamania pokryty był polewą i na tej podstawie wspomnianą płytkę można uznać za typowy odpad produkcyjny – zob. T. Dębowski, dz. cyt., s. 31, 40–41; tenże, Kraków-klasztor dominikanów. Wyniki nadzoru archeologicznego prac ziemnych, t. II: Inwentarz zabytków ruchomych, Kraków 1997 (mps w AWUOZ w Krakowie), s. 69, nr inw. 154/97;

ży genezę późnośredniowiecznej szkliwionej ceramiki naczyniowej w Krako-wie106, gdyż w obrębie wspomnianej sekwencji warstw budowlanych z lat 40. XIII w. znaleziono kilkadziesiąt fragmentów późnośredniowiecznych naczyń pokrytych zielono-oliwkową glazurą.

Po północnej stronie kościoła (przy kaplicy św. Marii Magdaleny – il. 10) i od strony placu Dominikańskiego (przy zachodniej fasadzie kaplicy Lu-bomirskich)107 rozpoznano pochówki szkieletowe związane z cmentarzem przykościelnym, którego funkcjonowanie należy odnosić do 2. połowy XIII w. Początki użytkowania tej fazy cmentarza można datować na 3. ćwierć XIII w., jednak nie wcześniej niż połowa XIII w., gdyż zaobserwowano, że naj-starsze związane z nim groby wkopane zostały w warstwy i nasypy budowlane z lat 40. XIII w. Zasięg tego cmentarza od strony zachodniej i fakt naruszenia niektórych grobów przez mury z XIII/XIV w.108 może być wskazówką, że ha-lowy kościół dominikański z połowy XIII w. musiał mieć wejście główne zlo-kalizowane nieco bardziej na wschód.

Na podstawie reinterpretacji podstaw datowania i stratygrafii relikty naj-starszych fundamentów odsłoniętych przy kaplicy Lubomirskich109 muszą być datowane na przełom XIII i XIV w.110, co można powiązać z rozbudo-

M. Szewczyk-Wojtasiewicz, Ceramiczne płytki posadzkowe z katedry romańskiej na Wawelu, „Slavia Antiqua”, 40 (1999), s. 155, przyp. 25.

106 Związków pomiędzy pojawieniem się nowej technologii szkliwienia w późnośredniowiecznej

ceramice naczyniowej, w tym masową produkcją naczyń ceramicznych pokrytych polewą po-

twierdzoną w Krakowie od 2. połowy XIII w. a warsztatami dominikańskimi i cysterskimi, które

w połowie XIII w. rozpocząć miały wytwarzanie glazurowanych płytek posadzkowych doszuki-

wali się A. Żaki – zob. A. Żaki, S. Kozieł, J. Niżnik, Badania nad przedlokacyjnym Krakowem w latach

1958–1961(serie: VI–IX), „Sprawozdania Archeologiczne”, 15 (1963), s. 340, przyp. 12 – i K. Radwański,

Wczesnośredniowieczna ceramika krakowska i zagadnienie jej chronologii, „Materiały Archeologicz-

ne”, 9, s. 68 oraz A. Wałowy, Późnośredniowieczne garncarstwo krakowskie w świetle źródeł archeolo-

gicznych, „Materiały Archeologiczne”, 19 (1979), s. 61–62. 107 Zob. artykuł M. Łyczak, R. Górskiego, dz. cyt., tekst i ryc. 10, 11. 108 Tamże.109 Tamże.110 Nie przedstawiono wiarygodnych podstaw datowania odkrytych reliktów murów i najstarszych

grobów na XII w., zob. tamże, tekst i il. 10, 11; por. J. Janczykowski, Subiektywny przegląd wydarzeń konserwatorskich w Krakowie i Małopolsce w 2011 roku, „Renowacje i Zabytki”, 1 (2012), s. 22. Nie stwierdzono żadnego kamiennego detalu romańskiego, a przy określeniu chronologii obiektów i warstw oraz murów przyjęte zostały zbyt wąskie ramy datowania dla zespołów ceramiki odkry-wanych w ich kontekście. W rzeczywistości wspomniane zespoły ceramiki (VI grupa surowcowa



wą kościoła dominikańskiego od strony zachodniej w czasach Leszka Czar-nego111 lub odbudową tej partii świątyni po pożarze z 1306 r., potwierdzoną w 1321 r. przez zapisaną w testamencie Alussy donację pro fabrica i ad opus ecclesie112. Na tak datowaną budowę głównego zachodniego wejścia do ko-ścioła może też wskazywać chronologia najstarszego zachowanego fragmen-tarycznie portalu zachodniego, którego stylistyka jest odnoszona do 1. ćwierci XIV w.113 Analiza stratygrafii nawarstwień przyległych do tych murów upo-ważnia do wniosku, że ich fundamenty wkopane zostały w starszy cmentarz z 3. ćwierci. XIII w. i warstwy budowlane z końca 1. połowy XIII w. oraz ślady starszej osady z XII/XIII w.114

Na terenie I wirydarza rozpoznano młodszą fazę cmentarza konwentual-nego (23 groby – il. 10), datowanego na 2. połowę XV w. na podstawie za-

wg podziału K. Radwańskiego i I grupa surowcowa wg podziału A. Wałowy) muszą być datowa-ne w Krakowie w bardzo szerokich ramach chronologicznych od XI/XII w. do 1. poł. XIV w. Trudno poważnie traktować wyrażoną w tym artykule propozycję datowania początków osadnictwa „ży-wych” w tej strefie na X–XI w., tak jak przyjmowano to w dotychczasowej literaturze (por. A. Żaki, dz. cyt., s. 157; K. Radwański, dz. cyt., s. 151–152), a tym bardziej sugestie o śladach starszej osady z VIII-IX w. Warto przypomnieć, że w XI i 1. poł. XII w. na terenie północnego przedpola podgrodzia zwanego Okołem funkcjonowała ogromna nekropola związana z wczesnopiastowskim grodem krakowskim (M. Myszka, Dawne cmentarze Krakowa w świetle badań archeologicznych, „Krakowska Teka Konserwatorska”, t. III: Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Kraków 2003, s. 122–124; D. Niemiec, Średniowieczny rynek krakowski, „Alma Mater”, 2008, nr 109 (specjalny), s. 84; W. Głowa, Wczesnośre-dniowieczne cmentarzysko szkieletowe na Rynku Głównym w Krakowie, „Krzysztofory. Zeszyty Nauko-we Muzeum Historycznego Miasta Krakowa”, 28 (2010), cz. I, s. 129–144; por. E. Zaitz, Kraków u progu drugiego tysiąclecia, [w:] Dzieje Podkarpacia, t. V: Początki chrześcijaństwa w Polsce, Krosno 2001, s. 143–146; tenże, Osadnictwo wczesnośredniowieczne na terenie Krakowa, [w:] Kraków w chrześcijań-skiej Europie X–XIII w., Kraków 2006, s. 247, 249). W 2. połowie lub pod koniec XI w. czyli w momencie budowy na tym terenie drewnianego kościoła św. Wojciecha (weryfikacja datowania tego obiektu, zob. D. Niemiec, M. Szyma, Rec.: Monika Bober, Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, BHS, 71 (2009), nr 4, s. 594) wspomniana nekropola zyskała status cmentarza przykościelnego. Najstarszy drewniany, a później romański (od XI/XII w.) kościół św. Wojciecha był najprawdopodobniej kaplicą cmentarną związaną z obrzędami pogrzebowymi i nigdy w średnio-wieczu oficjalnie nie pełnił wszystkich funkcji parafialnych.

111 O prowadzeniu robót budowlanych w tym czasie przy krakowskim kościele Świętej Trójcy świadczy treść dokumentu odpustowego arcybiskupa Jakuba Świnki z 1286 r. przeznaczonego dla wiernych, którzy „ad eisudem ecclesiae structuram – magnum porrexerint adiutricem”, J. S. Jamroz, dz. cyt., s. 26; M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów, s. 25, 97.

112 M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów, s. 26, 101–102. 113 Tamże, s. 100–101. 114 Zob. M. Łyczak, R. Górski, dz. cyt., tekst i il. 11.

chowanych elementów stroju (tzw. haftek)115. Wszystkie groby orientowane były wzdłuż linii wschód-zachód z głową ku zachodowi, a twarzą skierowa-na ku wschodowi. W przypadku nienaruszonych pochówków stwierdzono, że zmarli zostali złożeni do ziemi w pozycji wyprostowanej na wznak, z ręka-mi skrzyżowanymi na piersiach oraz z rękami wyciągniętymi wzdłuż tułowia. Charakterystyczną cechą tych szkieletów były wyraźne ślady bandażowania ciała w całuny przed złożeniem do grobu. Zauważono, że większość pochów-ków odkrytych na I wirydarzu skoncentrowana była w skrajnej południowej części wirydarza (il. 10). W tej strefie stwierdzono, że przy grzebaniu zmar-łych nie respektowano znanej lokalizacji wcześniejszych pochówków. Tego typu zachowania pogrzebowe miały najprawdopodobniej związek z najbliż-szym sąsiedztwem grobu św. Jacka Odrowąża i mogą być interpretowane jako bardzo specyficzny przejaw renesansu kultu pierwszego polskiego dominika-nin na przełomie XV i XVI w..

Na podstawie badań archeologiczno-architektonicznych fundamenty i ścia-ny kaplicy św. Marii Magdaleny można datować na 2. połowę XIV w., a chrono-logię murów kaplicy Pana Jezusa Ukrzyżowanego odnosić do 1. połowy XV w.

Czas budowy fundamentu filarowo-łękowego odkrytego przy północnej stronie pomieszczenia przy kaplicy św. Marii Magdaleny, a identyfikowanego z reliktami kościoła św. Tomasza odnosić należy do 2. poł. XV w. W świetle takiego datowania tych reliktów możliwe jest przyjęcie hipotezy łączącej bu-dowę i funkcjonowanie tego obiektu sakralnego z okresem zniszczenia i od-budowy kościoła Świętej Trójcy po 1462 r.

Relikty drewnianych pali odkryte w krypcie pod prezbiterium (il. 6) na-leży najprawdopodobniej interpretować jako ślady po posadowieniu kon-strukcji kolejnych faz ołtarza głównego w kościele Dominikanów w Krakowie w XVII w. Najstarszy pal wykonany z pnia jodły został ścięty po 1602 r. i ma najprawdopodobniej związek z posadowieniem konstrukcji pierwszego no-wożytnego ołtarza głównego, zbudowanego w latach 1615–1619 za przeoratu Erazma Koniuszowskiego116. Młodsze pale na podstawie stratygrafii i monet

115 Pierwsze pochówki związane z cmentarzem na I wirydarzu odkryte zostały w 1954 r. przez Andrzeja

Żakiego, dz. cyt., s. 157. 116 Zob. J. Daranowska-Łukaszewska, Przyczynek do ikonografii pierwszego nowożytnego ołtarza głów-

nego w kościele Dominikanów w Krakowie, [w:] Artifex doctus. Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu

Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, t. I, Kraków 2007, s. 209.



Jana Kazimierza Wazy należy datować na 2. poł. XVII w., a nawet schyłek XVII w., co może wskazywać na ich związek z konstrukcją barokowego oł-tarza głównego, którego budowa została zainicjowana w latach 1676–1681117 po wielkim pożarze kościoła w 1668 r.118

Podsumowanie

1. Początki osadnictwa na terenie klasztoru dominikańskiego odnosić na-leży do XII/XIII w. i wiązać z osadą kolonistów niemieckich wzmianko-wanych w latach 1220–1228. Z osadą tą łączyć należy relikty budynków szachulcowych z 1. poł. XIII w. odkrytych przy kościele Świętej Trójcy.

2. Najstarsza krakowska parafia przy kościele Świętej Trójcy została ustanowio-na w latach 1218–1221 przez biskupa Iwona Odrowąża, po czym w latach 1222–1227 prawa parafialne zostały przekazane kościołowi Mariackiemu.

3. Przed 1241 r. dominikanie użytkowali kamienną romańską świątynię konsekrowaną w 1223 r. i mieszkali w drewniano-glinianych budyn-kach szkieletowych przejętych za pośrednictwem biskupa Iwo Odrowąża od sołtysa krakowskiego Piotra. Najstarszą budowlą klasztorną wzniesio-ną celowo dla wspólnoty zakonnej (przed 1225 r.) było najprawdopodob-niej drewniane dormitorium, spalone w wyniku pożaru w 1225 r.

4. W latach 30. XIII w. na terenie klasztoru dominikańskiego w Krakowie uruchomiono produkcję ceramiki budowlanej i rozpoczęto wznoszenie pierwszych budowli ceglanych w centrum Krakowa – krypty pod pre-zbiterium i kapitularza w skrzydle wschodnim klasztoru. Budowa krypty pod prezbiterium może mieć związek z translacją i pochówkiem szcząt-ków biskupa Iwona Odrowąża dokonanym w 1237 r. w obrębie chóru kościoła dominikańskiego w Krakowie.

5. Po zniszczeniu kościoła i klasztoru dominikańskiego w wyniku najazdu mongolskiego w 1241 r. kamienna świątynia romańska została rozebrana,

117 Zob. A. Dettloff, Nie istniejący XVII-wieczny ołtarz główny w kościele dominikanów w Krakowie w świe-

tle źródeł archiwalnych i przekazów ikonograficznych, RK, 72 (2006), s. 133; J. Daranowska-Łukaszew-

ska, dz. cyt., s. 209, przyp. 4.118 Zob. K. R. Prokop, dz. cyt., s. 117, 119, 120; J. Daranowska-Łukaszewska, dz. cyt., s. 209–210.

a materiał pozyskany z tej rozbiórki użyto do budowy murów późnoro-mańskiego refektarza w skrzydle północnym klasztoru.

6. W latach 1241–1251 (najpóźniej przed 1258 r.) zbudowano z cegły wielki kościół konwentualny zwieńczony ceramicznym fryzem arkad-kowym z motywem lilii. W związku z budową tej świątyni w latach 40. XIII w. w przyklasztornym warsztacie ceramicznym uruchomiona zo-stała produkcja późnoromańskich płytek posadzkowych zdobionych bogatą reliefową ornamentyką i bardziej zaawansowaną techniką relie-fowo-inkrustowaną. Od strony północnej i zachodniej kościoła natrafio-no na pozostałości cmentarza przykościelnego datowanego na 3. ćwierć XIII w. W 3. ćwierci XIII w. rozpoczęto też odbudowę skrzydła wschod-niego klasztoru.

7. Halowy kościół dominikański z połowy XIII w. został rozbudowany od strony zachodniej w czasach Leszka Czarnego lub po 1321 r. w wy-niku fundacji Alussy. Na tak datowaną budowę głównego zachodniego wejścia do kościoła może też wskazywać stylistyka i chronologia najstar-szego zachowanego fragmentarycznie portalu zachodniego, odnoszone do 1. ćwierci XIV w.

8. W 2. poł. XIV w. zbudowana została kaplica św. Marii Magdaleny, a w 1. poł. XV w. kaplica Ukrzyżowania Pana Jezusa.

9. W 2. poł. XV w. zbudowano kościół św. Tomasza, którego fundamenty filarowo-łękowe stanowią najstarszy przykład zastosowania w Krakowie takiej konstrukcji posadowienia murów.

10. Początki użytkowania I wirydarza jako „wirydarza umarłych” odnosić należy do 2. poł. XV. i wiązać z renesansem kultu św. Jacka Odrowąża.

11. Relikty drewnianych pali odkryte w krypcie pod prezbiterium stano-wią najprawdopodobniej elementy konstrukcji posadowienia kolejnych wczesnonowożytnych faz ołtarza głównego w kościele Dominikanów w Krakowie w XVII w. – starszej konstrukcji datowanej po 1602 r. i młod-szej datowanej po 1676 r.



Ekskurs – w sprawie początków gminy miejskiej w Krakowie i najstarszej krakowskiej parafii

1. Pod 1228 r. po raz pierwszy wzmiankowany jest sołtys krakowski Piotr, w oryginalnym dokumencie określony jako Petrus scultetus Cracovien-sis119. Po raz drugi ten sam sołtys Piotr wymieniony został w 1230 r. wraz z kapłanem kościoła Mariackiego, Wojsławem i kupcami krakowskimi: Burchardem i Arnoldem120. Większość historyków przyjmuje tożsamość tej postaci z tzw. Piotrem „włodarzem”, poświadczonym już w 1220 r., gdy określony został jako Petrus villicus121. Według najbardziej popularnej koncepcji autorstwa Jerzego Wyrozumskiego obydwa pojęcia – villicus i scultetus – mogą być odzwierciedleniem najbardziej istotnego przełomu w organizacji krakowskiej gminy miejskiej i wyznaczają przedział czasowy pomiędzy latami 1220 i 1228, w którym po raz pierwszy ukonstytuowała się w Krakowie gmina na prawie niemieckim. W myśl takiej interpretacji w 1220 r. ów Piotr miał być jeszcze włodarzem książęcym dla wczesno-miejskiej osady targowej, a w kilka lat później zaczął realizować zadanie zorganizowania gminy obcych kolonistów na zasadach obowiązujących w prawie niemieckim i w związku z tym przed 1228 r. przyjął obowiązki i przywileje sołtysa, odpowiednika późniejszego wójta122. Drugim znanym sołtysem krakowskim był niejaki Salomon scultetus Cracoviensis, poświad-czony w dokumencie z 1250 r.123. Warto przypomnieć, że J. Wyrozumski dopuszczał w swoich rozważaniach alternatywną wykładnię, że określe-

119 J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, t. I: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992, s. 153; ten-

że, Lokacja 1257 roku na tle rozwoju krakowskiego zespołu osadniczego, [w:] Kraków – europejskie

miasto prawa magdeburskiego 1257–1791, Kraków 2007, s. 45; tenże, Lokacja czy lokacje Krakowa

na prawie niemieckim?, [w:] Kraków – nowe studia nad rozwojem miasta, Kraków 2007 (BK, 150),

s. 126; J. Rajman, dz. cyt., s. 173; M. Starzyński, Krakowska rada miejska w średniowieczu, Kraków

2010, s. 24.120 J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, s. 154; tenże, Lokacja 1257 roku, s. 45; tenże, Lokacja czy lokacje Krako-

wa, s. 126–127; J. Rajman, dz. cyt., s. 174–175; M. Starzyński, dz. cyt., s. 24.121 J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, s. 154; tenże, Lokacja 1257 roku, s. 45; tenże, Lokacja czy lokacje Krako-

wa, s. 127–128; J. Rajman, dz. cyt., s. 173; M. Starzyński, dz. cyt., s. 24.122 J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, s. 154.123 J. Rajman, dz. cyt., s. 185.

nia villicus i scultetus oznaczać mogą tę samą instytucję prawa miejskiego w Krakowie124. Nie ulega wątpliwości, że w najstarszej części „Księgi Hen-rykowskiej”, która spisana została na Śląsku w latach 1268–1273, sołtysów określa się znanym w Krakowie terminem villicus i tak tłumaczył ten ter-min Roman Grodecki125. Pozorne różnice w terminologii łacińskiej moż-na wyjaśnić precedensowym charakterem adaptacji instytucji prawa nie-mieckiego w samym Krakowie. Z tego względu w nowszych publikacjach J. Wyrozumski termin villicus uznał „za odpowiednik sołtysa w wyrabia-jącym się dopiero w Polsce języku prawa niemieckiego”126. Przy przyjęciu takiej interpretacji tego terminu początki sołtysostwa miejskiego i prawa niemieckiego w Krakowie należy datować przed 1220 r., co wydaje się le-piej korespondować z wynikami badań archeologicznych, coraz wyraźniej wskazujących na to, że początki osadnictwa w strefie na północ od Okołu, a zwłaszcza pomiędzy kościołami Świętej Trójcy a NMP należy datować na ostatnią ćwierć XII w. W rocznicowej publikacji z 2007 r. J. Wyrozumski mocno zaakcentował pogląd, że prawo niemieckie zostało wprowadzone w Krakowie przez księcia Leszka Białego i stało się to „zapewne jeszcze przed 1220 r.”127. Za całą współczesną historiografią mocno podkreślić na-leży pogląd, że faktycznym założycielem najstarszej krakowskiej gminy miejskiej musiał być książę Leszek Biały128. Być może ze sprowadzeniem obcych kolonistów w czasach Leszka Białego wiązać należy nadanie praw parafialnych kościołowi Świętej Trójcy za pontyfikatu biskupa krakowskie-go Iwona Odrowąża, czyli najprawdopodobniej w krótkim przedziale lat 1218–1221. Taką niezwykłą tradycję przekazał w swoich Rocznikach Jan Długosz przy opisie okoliczności fundacji kościoła NMP: „Buduje też wte-dy biskup krakowski Iwo na rynku miasta Krakowa nowy kościół, poświęca go Bożej Rodzicielce NMPannie i przelewa oraz przenosi na niego prawa

124 J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, s. 154; por. tenże, Lokacja 1257 roku, s. 45; tenże, Lokacja czy lokacje Krakowa, s. 128.

125 Liber fundationis claustri Sancte Marie Virginis in Heinrichow czyli Księga Henrykowska, w przekładzie

R. Grodeckiego, Wrocław 1991.126 J. Wyrozumski, Lokacja 1257 roku, s. 45; tenże, Lokacja czy lokacje Krakowa, s. 128.127 Tenże, Lokacja czy lokacje Krakowa, s. 129.128 Tenże, Dzieje Krakowa, s. 156; tenże, Lokacja czy lokacje Krakowa, s. 129; J. Rajman, dz. cyt., s. 181–182;

M. Starzyński, dz. cyt., s. 26.



parafii, które pierwotnie ustanowił przy kościele Świętej Trójcy”129. Jeżeli przyjąć dosłowne brzmienie informacji przytoczonej przez Jana Długo-sza za w pełni wiarygodne to uznać należy, że najstarsza krakowska para-fia przy kościele Świętej Trójcy została ustanowiona w latach 1218–1221, po czym w latach 1222–1224 prawa parafialne zostały przekazane kościo-łowi Mariackiemu. Być może stało się to dopiero w 1227 r., gdy biskup Iwo Odrowąż uwolnił ostatecznie dominikański kościół Świętej Trójcy od wszystkich obowiązków parafialnych – „ab omni solicitudine parochia-lis”130. W świetle analizy przekazu Długosza nie ma podstaw, aby początki organizacji parafialnej w Krakowie datować przed XIII w.131

2. Analiza źródeł pisanych skłaniała początkowo J. Wyrozumskiego do loka-lizowania siedzib gminy niemieckiej przed 1228 r. na obszarze osadniczym przyległym do kościoła Świętej Trójcy132. Ten wybitny znawca dziejów Krakowa zwrócił uwagę na odpowiedni passus z „Rocznika kapitulnego krakowskiego” o przekazaniu w 1222 r. dominikanom przez biskupa Iwo-na Odrowąża kościoła Świętej Trójcy, w którym użyto frazy „ad sanctam Trinitatem de civitate”133. Jednak w ostatnich publikacjach J. Wyrozumski zrewidował swoje wcześniejsze poglądy na temat najstarszej gminy nie-mieckiej w Krakowie przyjmując, że Leszek Biały dopuścił tylko do uży-wania prawa niemieckiego przez wąską grupę obcych osadników, być może mieszkających przy budowanym w tym czasie kościele Mariackim134. We wcześniejszych publikacjach J. Wyrozumski akcentował też fakt roz-poczęcia budowy kościoła NMP w latach 20. XIII w., w tym przekazania mu praw parafialnych, przejętych od przeddominikańskiego kościoła Świętej Trójcy i dopuszczał możliwość osadzenia grupy obcych kolonistów przy budowanym w tym czasie kościele Mariackim135. J. Rajman wskazał na rangę kościoła NMP i fakt przekazania mu praw parafialnych w latach 1222–1224 i ten fakt uznał za podstawowy argument dla określenia obsza-

129 Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga piąta – księga szósta 1140–1240, przekład J. Mrukówny, Warszawa 2009, s. 293.

130 Z. Kozłowska, dz. cyt., s. 18–19; W. Abraham, dz. cyt., s. 194, przyp. 110.131 W. Abraham, dz. cyt., s. 194, przyp. 110.132 J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, s. 159; tenże, Lokacja czy lokacje Krakowa, s. 133.133 J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, s. 159; tenże, Lokacja 1257 roku, s. 46; J. Rajman, dz. cyt., s. 179–180.134 J. Wyrozumski, Lokacja czy lokacje Krakowa, s. 137.135 J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, s. 159, 160.

ru, na którym kształtować się miała osada kolonistów niemieckich w la-tach 20. XIII w.136. W dyskusji na temat lokalizacji tej osady uwzględnić też należy propozycję Mariana Friedberga, którego dziełem jest wnikliwa ana-liza i reinterpretacja słynnego zapisu z „Rocznika kapitulnego krakowskie-go” dotyczącego wielkiej lokacji Krakowa w 1257 r.: „Cracoviensis civitas iuri Theutonico traditur et situs fori per advocatos et domorum et curia-rum immutatur”. M. Friedberg odczytywał opisaną w tym passusie zmia-nę położenia rynku, domów i dworzyszcz nie jako przeniesienie w inne miejsce, ale jako ich przekształcenie (np. zmianę wielkości lub kształtu) i tym samym centrum najstarszej osady kolonistów niemieckich próbował lokalizować przy kościele Mariackim137. W nowszej literaturze przedmiotu propozycję M. Friedberga zaakceptowali kolejno Marcin Szyma, Dariusz Niemiec oraz Marcin Starzyński138.

3. Na początku XX w. Stanisław Zachorowski przedstawił hipotezę tzw. Kra-kowa biskupiego (lub Krakowa Odrowążów jak określił tę hipotezę J. Wy-rozumski), w której wyraził przypuszczenie, że pierwotnym założycielem gminy miejskiej był biskup krakowski Iwo Odrowąż, a jego domniemany rodowiec Piotr pełnić miał przed 1228 r. rolę zasadźcy i sołtysa139. Podsta-wą takiego rozumowania stała się sprzedaż wsi Truszyn, w 1228 r. przez sołtysa krakowskiego Piotra klasztorowi cystersów w Mogile140. W odnie-sieniu do wzmianek w Liber Beneficiorum Jana Długosza S. Zachorowski zauważył, że wieś ta położona była w prandocińskim kluczu dóbr rodowych Odrowążów i uznał na tej podstawie, że sołtys krakowski Piotr musiał być współrodowcem biskupa Iwona Odrowąża141. J. Wyrozumski zwrócił jed-nak słusznie uwagę, że sołtys Piotr mógł po prostu wcześniej kupić Tru-szyn od Odrowążów lub dokonać z nimi aktu wymiany za inne grunta142. Przedmiotem takiej wymiany mogło być zwłaszcza dziedziczne uposażenie

136 J. Rajman, dz. cyt., s. 180–181.137 M. Friedberg, Założenie i początkowe dzieje kościoła N. Panny Marji w Krakowie (XIII–XV w.), RK,

22 (1929), s. 8, przyp. 2.138 M. Szyma, Kościół i klasztor dominikanów w Krakowie, s. 198; D. Niemiec, dz. cyt., s. 84; M. Starzyński,

dz. cyt., s. 25–26, przyp. 20.139 S. Zachorowski, Kraków biskupi, RK, 8 (1906), s. 103–126; J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, s. 153, 155.140 S. Zachorowski, dz. cyt., s. 104; por. J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, s. 154.141 S. Zachorowski, dz. cyt., s. 104–107.142 J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, s. 156.



ziemskie sołtysostwa na terenie samego Krakowa, gdyż sołtys Piotr zgod-nie z zasadami prawa niemieckiego mógł takim uposażeniem swobodnie dysponować (zasada swobodnego obrotu ziemią). W kontekście nowych odkryć archeologicznych coraz bardzo kusząca wydaje się hipoteza, że Tru-szyn w kluczu dóbr rodowych Odrowążów sołtys krakowski Piotr otrzymał przed 1228 r. (najpóźniej w 1227 r.) od biskupa Iwona Odrowąża w zamian za część krakowskiej osady kolonistów niemieckich położonej bliżej kościo-ła Świętej Trójcy, która przed 1222 r. (najpóźniej przed 1227 r.) stanowić mogła dziedziczne uposażenie sołtysa. W tym kontekście bardzo intere-sująca jest uznawana za wiarygodną tradycja zapisana w 1395 r. w trans-umpcie sfałszowanego przywileju biskupa Iwona z 1226 r. o dokupywaniu dla dominikanów przez tego biskupa krakowskiego bliżej nieokreślonych parceli („ecclesiam parochialem sancte Trinitatis et individue unitatis Cra-covia fratribus ispius sancti viri unicum area per nos empta”)143. Warto też przypomnieć, że wg Jana Długosza biskup Iwo Odrowąż miejsce osadzenia dominikanów w Krakowie przy kościele Świętej Trójcy miał konsultować

„z księciem krakowskim i sandomierskim Leszkiem Białym, z kapitułą i raj-cami krakowskimi”144. M. Starzyński, choć z oczywistych powodów wyklu-cza istnienie w tym czasie instytucji rady miejskiej w Krakowie, podobnie jak J. Wyrozumski dopuszcza możliwość funkcjonowania ławy sądowniczej przy sołtysie krakowskim w latach 1228–1230145.

Post scriptum

Artykuł został złożony do druku przed realizacją kompleksowego remon-tu i restauracji krużganków w klasztorze dominikanów, przeprowadzonych w latach 2012–2013146. Badania archeologiczno-architektoniczne towarzy-

143 J. Rajman, dz. cyt., s. 82, 176.144 Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga piąta – księga szósta 1140–

1240, przekład J. Mrukówny, Warszawa 2009, s. 292.145 M. Starzyński, dz. cyt., s. 25, 33; przyp. 57, por. J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, s. 161.146 Wspomniany remont był realizowany przez „Firmę Konserwatorską Piotr Białko”, a bezpośrednio

pracami konserwatorskimi kierowała mgr Lucyna Piekacz.

szące tym pracom konserwatorskim przyniosły szereg istotnych odkryć147, doprowadzając m. in. do odsłonięcia i rozpoznania murów XIII-wiecznych krużganków oraz części nieistniejącego skrzydła zachodniego claustrum, w tym reliktów późnoromańskiego portalu, prowadzącego do jednego z po-mieszczeń tego skrzydła. Konsekwencją tych odkryć jest zasadnicza rewi-zja poglądów na temat chronologii rozwoju przestrzennego najstarszych zabudowań klasztoru. W wyniku pogłębionych badań interdyscyplinarnych szczegółowo rozpoznano relikty późnoromańskiego kapitularza w skrzydle wschodnim klasztoru oraz dokonano korekty dotychczasowych ustaleń w od-niesieniu do refektarza postnego. Stwierdzono także, że budowa korpusu ko-ścioła halowego rozpoczęta została około połowy XIII w. Badania dostarczyły przekonujących dowodów na funkcjonowanie przy klasztorze i w otoczeniu kościoła miejscowego warsztatu budowlanego. W wyniku prac wykopali-skowych przeprowadzonych na dziedzińcu gospodarczym przy zewnętrznej ścianie zachodniego krużganka odsłonięto pozostałości pieca, który służył do wypalania wapna i wysokogatunkowych wyrobów ceramicznych – cegieł, kształtek ceglanych oraz późnoromańskich płytek posadzkowych. Natomiast po południowej stronie kościoła dominikanów, na terenie obecnego zaplecza posesji przy ul. Dominikańskiej 1, odkryto stanowisko strycharza z połowy XIII w. wraz ze składem surówki ceglanej i piecem do wypału ceramiki.

147 Zakres wykopów archeologicznych z lat 2012–2013 towarzyszących pracom konserwatorskim na krużgankach zaktualizowano na il. 10 i częściowo na il. 11.


Il. 1

. Lok

aliz

acja

wyk

opów

arc

heol

ogic

znyc

h z l

at 2

009–

2012

na

tere

nie

kośc

ioła

i kl

aszt

oru

dom

inik

ańsk

iego

w K

rako

wie

w

ykon

anyc

h w

ram

ach

bada

ń In

styt

utu

Arc

heol

ogii

UJ (

rys.

D. N

iem

iec)

Il. 6. Lokalizacja średniowiecznego „grobu skrzynkowego” w obrębie krypty pod prezbiterium kościoła Świętej Trójcy w Krakowie (rys. A. Bojęś-Białasik i D. Niemiec)

Il. 7. Przekrój nawarstwień archeologicznych w profilu wschodnim wykopu 1/10 w krypcie pod prezbiterium kościoła Świętej Trójcy w Krakowie (rys. D. Niemiec)

Il. 8. Przekrój nawarstwień archeologicznych w profilu północnym wykopu 4/11 w krypcie pod prezbiterium kościoła Świętej Trójcy w Krakowie (rys. D. Niemiec)

Il. 9. Krypta pod prezbiterium kościoła Świętej Trójcy w Krakowie. Sprzączka z motywem późnoromańskiej kratownicy (XIII w.) odkryta w zasypisku średniowiecznego grobu

„skrzynkowego” z wykopu 1/10 (fot. G. Zygier)

Il. 10. Lokalizacja średniowiecznych grobów szkieletowych odkrytych przy kościele Świętej Trójcy w Krakowie w latach 2010–2013 (badania Instytutu Archeologii UJ)

z próbą lokalizacji najstarszych pochówków fundatorów i świętych dominikańskich z XIII w. (rys. D. Niemiec)

Il. 11. Lokalizacja budynków szkieletowych z XII/XIII w. (przed 1241 r.) odkrytych w latach 2010–2012 na terenie klasztoru dominikańskiego w Krakowie (rys. D. Niemiec)

Il. 1

2. P

óźno

rom

ańsk

a ok

ładz

ina

rogo

wa

z mot

ywem

ple

cion

ki z

XII

/XII

I w.

odkr

yta

w o

bręb

ie b

udyn

ku n

r 3 n

a I w

iryd

arzu

kla

szto

ru d

omin

ikań

skie

go w

Kra

kow

ie.

(fot.

G. Z

ygie

r)

Il. 13. Klasztor dominikański w Krakowie – pomieszczenie przy północnej ścianie kaplicy św. Marii Magdaleny. Lokalizacja budynku nr 3 o konstrukcji szkieletowej

spalonego w wyniku I najazdu mongolskiego w 1241 r. oraz reliktów pieca wapienniczego z połowy XIII w. (rys. D. Niemiec)

Il. 14. Wczesnośredniowieczny stilus rogowy odkryty w warstwie z XII/XIII w. w sąsiedztwie budynku nr 3 przy dominikańskiej kaplicy św. Marii Magdaleny

(fot. G. Zygier)

Il. 15. Przekrój nawarstwień archeologicznych w profilu północnym wykopu 9/11 w pomieszczeniu przy północnej ścianie kaplicy św. Marii Magdaleny (rys. D. Niemiec)

Il. 16. Grociki typu wschodnioeuropejskiego odkryte na terenie klasztoru dominikańskiego w Krakowie w warstwach spalenizny interpretowanych jako ślady zniszczeń dokonanych w wyniku I najazdu mongolskiego w 1241 r. (fot. G. Zygier)

KOŚCIÓŁ I KLASZTOR DOMINIKANÓW W KRAKOWIE

Documents

Transcript of KOŚCIÓŁ I KLASZTOR DOMINIKANÓW W KRAKOWIE