1

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNYCH

INSTYTUT FILOZOFII

JAN ORLEAŃSKI

Koncepcja ius gentium w »De legibus ac Deo legislatore«

Francisco Suareza

Praca licencjacka napisana pod kierunkiem

dra Pawła P. Wróblewskiego

WROCŁAW 2012

2

Orleański Jan Pesel: 90092110732 Filozofia Licencjackie, dzienne Nr albumu: 228554

O Ś W I A D C Z E N I E o autorskim wykonaniu pracy dyplomowej

Niniejszym oświadczam, że złożoną do oceny pracę dyplomową zatytułowaną: Koncepcja ius gentium w »De legibus ac Deo legislatore« Francisco Suareza wykonałem samodzielnie pod kierunkiem promotora: dra Pawła P. Wróblewskiego.

Wrocław, 20.06.2012

Oświadczam, że powyższe dane są zgodne ze stanem faktycznym i znane mi są przepisy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity z 2000 r. Dz. U. Nr 80, poz. 904 z późniejszymi zmianami) o odpowiedzialności za podanie danych niezgodnych z rzeczywistością.

3

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE  .......................................................................................................................................  4  

WSTĘP  ...........................................................................................................................................................  6  1.  Określenie  pola  semantycznego  części  składowych  tytułu  pracy  ...................................................  6  a)      Pojęcie  prawa  w  De  legibus  ....................................................................................................................  6  b)      Historia  pojęcia  ius  gentium  ..................................................................................................................  8  1.1  Od  powstania  pojęcia  ius  gentium  do  upadku  Zachodniego  Cesarstwa  Rzymskiego  ....................................  9  1.2Ewolucja  pojęcia  ius  gentium  od  upadku  Zachodniego  Cesarstwa  Rzymskiego  do  czasów  reformacji  12  1.3  Rozumienie  pojęcia  ius  gentium  w  czasach  Francisco  Suareza  ............................................................................  13  1.4  Wpływ  myśli  Francisco  Suareza  na  ewolucje  pojęcia  ius  gentium  ......................................................................  15  

c)   Dzieło  Tractatus  de  legibus  ac  Deo  legislatore  ............................................................................  16  2.     Merytoryczna  motywacja  podjęcia  badań  .......................................................................................  20  

Natura  ius  gentium  .................................................................................................................................  22  a)    Dowody  na  istnienie  niezależniego  systemu  ius  gentium  ..............................................................  22  b)    Natura  ius  gentium  ......................................................................................................................................  23  c)      Czy  i  w  jakich  okolicznościach  ius  gentium  może  ulegać  zmianie  ..............................................  25  

Ius  gentium  jako  zwyczaj  ......................................................................................................................  27  a)    Analiza  zakresu  pól  semantycznych  pojęć  ius  gentium  i  zwyczaju  .............................................  27  b)    Problem  zmienności  ius  gentium  jako  zwyczaju  ..............................................................................  28  

Ius  gentium  a  prawo  naturalne  ..........................................................................................................  30  a)    Podobieństwa  pomiędzy  ius  gentium  a  prawem  naturalnym  ......................................................  30  b)    Różnice  między  ius  gentium  a  prawem  naturalnym  ........................................................................  31  c)      Pytanie  o  możliwość  występowania  prawa  wspólnego  wszystkim  ludziom  odmiennego  od  prawa  naturalnego  ............................................................................................................................................  32  d)      Suarezjańska  interpretacja  słów  św.  Tomasza  z  Akwinu  na  temat  pochodzenia  norm  ius  gentium  .................................................................................................................................................................  32  e)      Polemika  z  pierwszą  opinią  o  różnicach  pomiędzy  prawem  naturalnym  a  ius  gentium  ...  33  f)      Dyskusja  z  drugą  opinią  o  różnicach  pomiędzy  prawem  naturalnym  a  ius  gentium  ...........  36  g)      Konfrontacja  z  trzecią  opinią  o  różnicach  pomiędzy  prawem  naturalnym  a  ius  gentium  .  36  h)      Rozprawa  z  czwartą  opinią  o  różnicach  pomiędzy  prawem  naturalnym  a  ius  gentium  ....  37  

Relacje  pomiędzy  ius  gentium  a  prawem  ludzkim  ......................................................................  43  a)      Ius  gentium  jako  ludzkie  prawo  pozytywne  ......................................................................................  43  b)    Różnica  pomiędzy  ius  gentium  a  prawem  cywilnym  .......................................................................  44  

PODSUMOWANIE  .....................................................................................................................................  45  BIBLIOGRAFIA  ..........................................................................................................................................  48  

4

WPROWADZENIE

Celem niniejszej pracy jest rekonstrukcja koncepcji ius gentium przedstawionej w Tractatus

de legibus ac Deo legislatore1 przez hiszpańskiego jezuitę Francisco Suareza2. Rozważany tu

problem ius gentium zajmuje w De legibus cztery obszerne i trudne w lekturze rozdziały. Jest to

jeden z najciekawszych i najczęściej komentowanych przez badaczy tej problematyki tematów.

Podjęta przez jezuitę próba uporządkowania i wyjaśnienia koncepcji ius gentium zaowocowała

powstaniem najpełniejszej neoscholastycznej systematyzacji tego obszaru prawa.

Poniższy tekst składa się z czterech zasadniczych części. W pierwszym rozdziale

odtwarzam suarezjańską analizę natury ius gentium oraz procedurę zmiany jego norm.

Przedmiotem drugiego rozdziału jest ius gentium rozpartywane jako rodzaj zwyczaju. Trzeci

rozdział zawiera porównanie poszczególnych kategorii prawa ius gentium i ius naturae oraz

polemikę z szeregiem, zdaniem Suareza błędnych, twierdzeń o „prawie narodów“. W ostatnim,

czwartym rozdziale, zawarto analizę ius gentium jako prawa pozytywnego oraz jego porównanie z

ius civile. 1 Na użytek niniejszej pracy korzystałem z: Francisco Suarez, SJ, Tractatus de legibus et legislatore Deo, [w:] tegoż,

Opera Omnia, t. V-VI, Vives, Paris 1856.; Gwladys L. Williams, Ammi Brown, John Waldron (red.), Selections Of

Three Works of Francisco Suarez, Clarendon Press, Oxford 1944.; Francisco Suarez, Tractatus de legibus ac Deo leg-

islatore, edicion critica bilingue por L. Perena, V. Abril y P. Suner, Instituto Francisco de Vitoria, Madrid 1973. W

odniesieniu do analizowanego dzieła Suareza De legibus ac Deo legislatore w dalszej części pracy będę stosował

skrót Leg. 2 Francisco Suarez (ur. 5 stycznia 1548 w Grenadzie, zm. 25 września 1617 w Lizbonie) - hiszpański teolog, filozof

neoscholastyczny, w uznaniu za napisanie dzieło De immunitate ecclesiastica a Venetis violata (O kościelnym immu-

nitecie naruszonym przez Wenecjan) z 1607 roku, w którym Suarez wsparł stronę Stolicy Apostolskiej w sporze z Re-

publiką Wenecka, nazwany przez papieża Pawła V Doctor eximius et pius (łac. doktor wyśmienity i pobożny). Jest

uważany za jednego z czołowych przedstawicieli kontrreformacji. W wieku 17 lat wstąpił do Towarzystwa Jezuso-

wego, gdzie ukończył studia teologiczne i filozoficzne. Nauczał na uniwersytetach w Segowii (1571-1576), Vallado-

lid (1574-1580), Rzymie (1580-1585), Alcali (1585-1592), Salamance (1592-1597) i Coimbrze (1597-1615). Wielo-

krotnie służył radą papieżom i królom. Pisał bardzo wiele, zbiorowe wydanie jego dzieł z 1856 roku, wydane w Pa-

ryżu zawiera aż 26 tomów, a i tam nie znajdziemy wszystkich jego komentarzy (np. do De anima Arystotelesa) i li-

stów. W jego twórczości filozoficznej można wyróżnić dwa główne zagadnienia - metafizykę (najważniejsze dzieło -

Disputationes metaphysicae do XVIII wieku było podstawą do syntez filozoficznych, które służyły jako podręczniki

w kolegiach i uniwersytetach jezuickich) oraz filozofię prawa (najważniejsze dzieło - De legibus ac Deo legislatore).

Do inspirowania się jego dziełami przyznawali się m.in.. Grotius, Wolff czy Leibniz. Najpełniejsza biografia Suareza

to dzieło Raoula de Scorraille Francois Suarez de la Compagnie de Jesus, P. Lethielleux, Paris 1912, w języku an-

gielskim najgodniejsza uwagi jest książka ojca Joseph’a H. Fichtera Man of Spain, Francis Suarez, Macmillan, New

York 1940. Użyteczne są także dwa angielskie artykuły Jorge J. E. Gracia, Francisco Suárez: The Man in History,

“American Catholic Philosophical Quarterly” 65 (1991), s. 259-66, oraz Carlos Noreña, Suárez and the Jesuits,

“American Catholic Philosophical Quarterly” 65 (1991), s. 267-86.

5

Strona tytułowa pierwodruku De legibus Francisco Suareza (Lugduni 1613).

6

WSTĘP

1. Określenie pola semantycznego części składowych tytułu pracy

a) Pojęcie prawa w De legibus

Zdaniem Suareza, jeśli przyjmiemy istnienie stworzeń rozumnych, prawo jest konieczne, aby

mogły one żyć w sposób odpowiadający ich naturze. W De legibus Suarez dokonuje systematyzacji

prawa. Jego dwa główne rodzaje to prawo wieczne (ius aeterna3) oraz doczesne (ius temporale4).

Następnie prawo doczesne dzieli na prawo naturalne (ius naturae5) oraz prawo pozytywne (ius po-

sitivum6). Prawo pozytywne składa się z prawa boskiego (ius divinum) oraz ludzkiego (ius huma-

num7), które może być prawem cywilnym (ius civile) albo kanonicznym (ius ecclesicum8). Wresz-

3 Charakter i pochodzenie prawa wiecznego (ius aeterna) Suarez rozważa w De legibus (Leg., lib. II, cap. 3, n. 6) defi-

niując je jako „dekret wolnej woli Boga, który ustanawia porządek i każe go przestrzegać, albo ogólnie, w stosunku

do wszystkich części wszechświata w porządku do ich wspólnego dobro, (...) albo szczegółowo, przez stworzenia po-

siadające intelekt w ich wolnych działaniach“ [legem aeternam esse decretum liberum voluntatis Dei statuentis ordi-

nem servandum, aut generaliter ab omnibus partibus universi in ordine ad commune bonum, (…) aut specialiter se-

rvandum a creaturis intellectualibus quoad liberas operationes earum]. 4 Colligi potest prima divisio legis, in aeternam et temporalem – Leg., lib I, cap. 3, n. 6. 5 Charakrer i pochodzenie prawa naturalnego (ius naturae) Suarez wykłada w rozdziałach 5 i 6 drugiej księgi De legi-5 Charakrer i pochodzenie prawa naturalnego (ius naturae) Suarez wykłada w rozdziałach 5 i 6 drugiej księgi De legi-

bus. Uważa on, że prawo naturalne jest wpisane w ludzkie umysły i informuje ludzi, co jest moralnie dobre, a co złe.

[Lex ergo naturalis propria (…) est illa quae humanae menti insidet addiscernendum honestum a turpi (…) ut expli-

cuit D. Thomas, d. quaest. 91, art. 2, ubi concludit legem naturalem esse participationem legis aeternae in rationali

creatura – Leg., lib. I, cap. 3, n. 10.]. Nazywamy je naturalnym nie tylko dla odróżnienia od ponadnaturalnego prawa

wiecznego, ale także aby odróżnić je od wolnego ludzkiego prawa pozytywnego. (ista ergo haec lex naturalis dicitur,

non solum prout distinguitur a supernaturali, sed etiam prout distinguitur a libero – Ibidem.) Prawo naturalne obo-

wiązuje wszystkich ludzi, w każdych warunkach, zawsze i wszędzie. (dicendum est hanc legem naturalem esse unam

in omnibus hominibus, et ubique – Ibidem, cap. 8, n. 5). Nakazuje on spełnianie czynów zgodnych z rozumną naturą i

zakazuje tych, które ją jej przeciwne. Jest ono także niezmienne. Jego pierwsze zasady, z których wyprowadza się

dalsze, brzmią: „należy czynić dobro i unikać zła“ oraz „nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe“ (quaedam sunt prima

principia generalia morum, ut sunt illa, >>honestum est faciendum, parvum vitandu; quod tibi fieri non vis, alteri ne

feceris<<, et similia – Ibidem, cap. 7, n. 5). 6 Secunda divisio legis colligitur, quae est subdivisio legis creatae, in naturalem et positivam – bidem, n. 7. 7 Traditur a theologis tertia divisio legis positivae in divinam et humanam – Ibidem, n. 15. 8 Haec positiva lex in civilem et ecclesiasticam distinguitur – Ibidem, n. 21.

7

cie pozytywne prawo boskie Suarez dzieli na pochodzące ze Starego Testamentu albo z Nowego

Testamentu9.

Podział praw według Francisco Suareza (autor: Jan Orleański).

Aby prawo było sprawiedliwe, musi spełniać trzy warunki: (1) powinno być stanowione dla do-

bra wspólnego (warunek sprawiedliwości legalnej), dla poddanych (warunek sprawiedliwości za-

miennej) oraz powinno sprawiedliwie rozkładać ciężary (warunek sprawiedliwości rozdzielczej)10.

W naturę prawa, jak postuluje Suarez musi być wpisana jego wykonywalność. Według Suareza

prawo nie jest jedynie skutkiem aktu intelektu, ponieważ podczas jego ustanawiania decydujący jest

akt woli. Intelekt rozstrzyga, co powinno być zrobione, wola natomiast wprowadza rozstrzygnięcia

intelektu w czyn11.

9 Lex divina positiva, prout nunc de ilia loquimur, ordinarie versatur circa actus exteriores, ut videre licet in lege vet-

eri et in nova – Ibidem, n. 16. 10 Por. Leg., lib. I, cap. 9, n. 13. 11 Por. José Antonio Fernández-Santamaría, Natural law, constitutionalism, reason of state, and war: counter-

reformation Spanish political thought, t. 1: Renaissance and Baroque Studies and Texts, Peter Lang Publishing, New

York 2005, s. 92. Więcej o woluntarystycznej koncepcji prawa Suareza m.in w: William E. May, The Natural Law

Doctrine of Francis Suarez, [w:] New Scholasticism 58, American Catholic Philosophical Association, Baltimore

1984, s. 409.; Antonio Messineo, Il voluntarismo suareciano, [w:] La Civilta Cattolica 100, Civilta Cattolica, Rzym

1949, s. 630.

8

Jak pisze Suarez „choć niesprawiedliwe nakazy czy reguły zwyczajowo noszą imię prawa mó-

wiąc właściwie i po prostu, tylko reguła będąca kryterium prawości może być nazwana prawem.

Albowiem niesprawiedliwe prawo nie stanowi kryterium prawości ludzkiego postępowania. A za-

tem nie jest ono prawem, lecz bywa tak nazywane tylko przez pewną analogię, ponieważ nakazuje

pewien sposób działania w odniesieniu do określonego celu”12.

Ponieważ termin “prawo” jest według Suareza dwuznaczny, postanawia on odróżnić i opisać

jego oba znaczenia:

(1) lex- prawo przedmiotowe, które jest „wprost i absolutnie mówiąc, miarą prawości, rozumia-

nej absolutnie, dobra i cnotliwa reguła”13;

(2) ius- prawo podmiotowe, jest to pewne moralne prawo, które każdy człowiek ma w stosunku

do swojej własności oraz w stosunku do spraw z nim związanych14. Suarez zaznacza jednak,

iż należy zwrócić uwagę na to, że terminu ius używa się często w znaczeniu „prawo“ (lex).

Za św. Tomaszem z Akwinu15 twierdzi, że oba te rodzaje prawa zawierają trzy poddziały: pra-

wo naturalne, ius gentium oraz prawo pozytywne.

Zasadność takiego trójpodziału prawa podmiotowego (2) potwierdzają także Justynian Wielki16

oraz Digesta17. Suarez pisząc o ius gentium będzie używał słowa “prawo” w drugim znaczeniu

(ius).

b) Historia pojęcia ius gentium Pojęcie ius gentium w swojej prawie dwutysiącletniej historii wiele razy zmieniało zakres

znaczeniowy18. Ponieważ tematem tej pracy jest koncepcja ius gentium u Francisco Suareza,

poniższy opis uwzględnia wyłącznie okres od początków formowania pojęcia ius gentium, do

czasów nowożytnych, po śmierci Francisco Suareza, kiedy to rozumienie pojęcia ius gentium

12 Quae vulgo dici solet, lex mundi, lex duelli, et similes; licet (inquam) hoc its sit, nihilominus proprie, et simpliciter

loquendo, sola illa quae Est mesnura rectitudinis simpliciter, et consequenter sola illa quae est regula recta et hones-

ta, potest lex appellari – Leg., lib. I, cap. I, n. 6. 13 Ius vocari facultas quaedam moralis, quam unusquisque habet, vel circa rem suam, vel ad rem sibi debitam – Leg.,

lib. I, cap. II, n. 5. 14 Por. Leg., lib. I, cap. II, n. 5. 15 Por. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. II-II, qu. 57, art. 3. 16 Por. Justynian I Wielki, Instytucje, lib. I, cap. II. 17 Por. Corpus iuris civilis. Digesta, lib. I, cap. i, I, § 2. 18 Etymologię znaczenia ius gentium wraz z z jego uzusem znaczeniowym szczegółowo charakteryzują następujące

opracowania: Gens, [w:] Otto Gradenwitz (red.), Vocabularium iurisprudentiae Romanae, t. 2 (D-G), Walter de Gruy-

ter & Co., Berlin 1933, s. 986; Ius, [w:] Egidiio Forcellini, Totius Latinitatis lexicon, t. 3, Iosepho Furlanetto, Patavii

1865, s. 653-654.

9

bezpośrednio wynikało z wpływu omawianej w tej pracy koncepcji Suareza.

Fraza ius gentium dosłownie oznacza prawo narodów. Trafnie zauważają jednak autorzy

literatury o tej tematyce, że taki literalny przekład prowadzi do zbyt wielu nieporozumień. Jak

wykażę poniżej, historia tego pojęcia jest bardzo bogata i obfituje w wielokrotne, daleko idące

zmiany znaczeniowe. Zupełnie co innego pojęcie ius gentium znaczyło w starożytnym Rzymie, co

innego w czasach Suareza, a jeszcze coś innego pod koniec epoki nowożytnej. O ile dosłowne

tłumaczenie w przypadku mówienia o ius gentium do około XIV wieku jest jeszcze, z dodaniem

pewnych zastrzeżeń, uzasadnione, to już na przykład w XVII wieku jest nie do przyjęcia. Dlatego

uważam, że należy pozostać przy oryginalnym nazewnictwie łacińskim oraz pamiętać, że „ius

gentium” jest terminem wieloznacznym19. Tego także będę trzymał się w mojej pracy.

1.1 Od powstania pojęcia ius gentium do upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego

Z powodu pochodzenia praw typu ius gentium nie jest możliwe wskazanie początków tego typu

norm. Już w czasach prehistorycznych, wśród pierwotnych ludów, istniały obyczaje regulujące np.

prowadzenie wojen, odpowiednie traktowanie posłów, zawieranie układów czy określanie miejsc

azylu. Nie bazowały one jednak na wzajemnie uznawanych, skodyfikowanych zasadach prawnych,

lecz głównie na wierzeniach religijnych i związanych z nimi obyczajach20.

Pojęcie ius gentium powstało w starożytności rzymskiej, filozofowie i juryści rzymscy

sformułowali jego pierwsze definicje. Chociaż ius gentium było rodzajem starożytnego prawa

międzynarodowego, jego treść była zasadniczo odmienna od współczesnych aktów prawnych o

zasięgu międzynarodowym.

Grecki antyk nie zna pojęcia το δίκαιο των εθνών w sensie ścisłym – jego antycypacji można w

moim przekonaniu upatrywać w sięgającej pierwszej połowy IV wieku p.n.e. formule κοινή ειρήνη,

czyli „powszechnego pokoju”. Pierwszym chronologicznie zachowanym świadectwem jest w tym

kontekście jest mowa Περί της προς Λακεδαιµονίους ειρήνης („O pokoju z Lacedemończykami”)

wygłoszona w roku 392 (lub 391) p.n.e. przez Andokidesa, jednego z największych attyckich

retorów21. Andokides wskazuje w niej na istnienie powszechnego prawa do pokoju w kontekście

trwającej wówczas wojny korynckiej (395-387) między Atenami i Spartą22. Ewa Wipszycka

19

Por. Kazimierz Kolańczyk, Prawo rzymskie, PWN, Warszawa 1986, s. 62. 20 Por. Stanisław Wielgus, Ius gentium, [w:] Andrzej Maryniarczyk (red.), Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 5 (I-

K), Lublin 2004, s. 127. 21 Por. Benedetto Bravo, Marek Węcowski, Ewa Wipszycka, Aleksander Wolicki, Historia starożytnych Greków, tom

II, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 291. 22 Por. Ibidem.

10

zauważa tu, że “nowością w wieku IV było przekonanie, że droga do pokoju, tak wewnętrznego,

jak zewnętrznego, powinna prowadzić poprzez zawarcie układów między wieloma poleis”23.

Historycy wskazują, iż idea powszechnego pokoju znalazła swoje urzeczywistnienie w

panhelleńskim Związku Korynckim, którego gwarantem istnienia była hegemonia Macedonii24.

Wprowadzenie ius gentium służyło w starożytnym Rzymie uporządkowaniu stosunków

prawnych między cudzoziemcami a Rzymianami. Ius civile było w antycznym Rzymie ściśle

związane z posiadaneim obywatelstwa i dawało liczne przywileje, którymi obywatele Rzymu nie

chcieli dzielić się z cudzoziemcami. W tamtych czasach powszechnie obowiązywała reguła

personalności prawa – każdy był zobowiązany posługiwać się prawem swojej civitas niezależnie od

tego gdzie aktualnie przebywał. Rzym – ówczesne centrum świata, stolica imperium był miejscem

odwiedzin, w różnych celach, wielu cudzoziemców. Przebywając w Rzymie wchodzili oni w

różnego rodzaju stosunki prawne. Jeśli obie strony stosunku nie były obywatelami rzymskimi (np.

jedna była Ateńczykiem), nie było żadnych regulacji prawnych, którymi strony te mogłyby

posłużyć się we wzajemnych stosunkach. Rzymianie działali według ius civile – prawa dla

obywateli rzymskich, które nie oferowało żadnych uprawnień cudzoziemcom, którzy w ten sposób

de facto pozostawali poza prawem. Tego rodzaju sytuacja powodowała duże trudności w

rozstrzyganiu sporów między cudzoziemcami oraz pomiędzy Rzymianami i cudzoziemcami.

Wreszcie w roku 242 roku p.n.e., po wygraniu przez rzymian wojen punickich, Imperium

rozrosło się do ogromnych rozmiarów Rzymianie powołali specjalnego urzędnika, w którego

kompetencjach leżało rozstrzyganie tego rodzaju sporów – praetor perigrinus. Pretorzy ci

odpowiedzialni, za cudzoziemców, nie mogąc stosować do rozstrzygania sporów ius civile,

stosowali pewne ogólne normy przyjęte w różnych systemach prawnych, kierując się często

zasadami słuszności. Były to regulacje prawne o zasięgu międzynarodowym, nijako wspólne

wszystkim systemom prawnym obowiązującym w ramach Imperium Rzymskiego25. W takich

okolicznościach wykształciło się ius gentium, prawo zasadniczo prywatne, służące uregulowaniu

obrotu prawnego z udziałem cudzoziemców. Wprowadzenie ius gentium miało charakter

wyłącznie pragmatyczny. W ius civile znajdywały się dwa typy instytucji prawnych, właściwe tylko

ludowi rzymskiemu oraz inne, które można było znaleźć w prawach wszelkich cywilizowanych

ludów. Te ostatnie właśnie po wydzieleniu z tradycyjnego ius civile stały się normami ius gentium.

Dawni prawnicy rzymscy nie uważali ius gentium za system prawny bardziej doskonały niż ius

23 Ibidem. s. 290. 24 Por. Ibidem, s. 291. 25

Por. Władysław Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu z wyborem źródeł, “Ars boni et aequi”, Poznań 1992,

s. 24.

11

civile26 . Ius gentium było dużo bardziej elastyczne od ius civile (przejawiało się to np. w

nieprzywiązywaniu wagi do formy dokonywania aktów prawnych), opierało się na idei słuszności i

bezstronności (aequitas) oraz zaufaniu (fides)27.

Pierwszą definicję pojęcia ius gentium, znajdujemy około 160 roku n.e. w Institutiones,

napisanych przez komentatora prawa Titusa Gaiusa. Odróżnił on ius civile od ius gentium. Pierwsze

było, według niego, ustanawiane przez jedną określoną społeczność i wyłącznie jej dotyczyć,

drugie natomiast ustanowione przez wszystkich ludzi na podstawie ratio naturalis dotyczyło

każdego człowieka28. „Tak pojęte ius gentium – trafnie zauważa Stanisław Wielgus - składało się

zarówno z prawa prywatnego, jak też publicznego”29. Tak rozległy zakres przedmiotowy ius

gentium powodował, że zawierało ono uregulowania większości powszechnych instytucji

prawnych, takich jak: małżeństwo, ochrona własności, odszkodowanie za wyrządzoną krzywdę,

nietykalność posłów. Gaius nie rozdziela jednak zakresów ius gentium i prawa naturalnego.

Początkowo ius gentium było po prostu stworzoną przez jurystów częścią prawa wydzieloną z

ius civile. Dopiero filozofowie, spekulując skąd bierze się powszechne występowanie tego rodzaju

reguł, zasugerowali że biorą się one nie z tradycyjnych praktyk, a z ratio naturalis. Stąd ius gentium

bywało często nieodróżniane od prawa naturalnego i dopiero pod koniec starożytności ich zakresy

zostały rozdzielone30.

W późniejszym okresie starożytności ius gentium zaczęło, w pewnym stopniu, sukcesywnie,

regulować stosunki między państwami 31 . Rzymski prawnik Domitius Ulpianus w swoim

komentarzu do praw pretorskich Libri ad edictum wśród norm ius gentium umieszczał m.in.

kwestie: zajęcia, zabudowy i umocnienia miejscowości, wojny, jeńców, niewolnictwa, postimilium,

traktatów pokoju, zawieszenia broni, świętego obowiązku nieznieważania posłów i zakazu

małżeństw z cudzoziemcami. Inaczej niż Titus Gaius zdecydowanie rozdzielał on zakresy ius

naturae i ius gentium. To pierwsze miało rozciągać się na wszystkie istoty żywe, podczas gdy

26

Por. Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, “LexisNexis”, Warszawa 2005, s.

37. 27

Zob. Witold Wołodkiewicz (red.) Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, “Wiedza Powszechna”, Warszawa

1986, s. 198. 28

Por. Titus Gaius, Institutiones of Roman Law, Lib. I cap. I. 29

Stanisław Wielgus, Ius gentium, [w:] Andrzej Maryniarczyk (red.), Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 5 (I-K),

Lublin 2004, s. 128. 30 Por. Peter Stein, Roman Law in European History, Cambridge University Press, Cambridge 2003, s. 12-13. 31

Por. Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, “LexisNexis”, Warszawa 2005, s.

37.

12

drugie dotyczyć miało tylko ludzi32.

Definicję ius gentium z Institutiones Titusa Gaiusa powtarza w VI wieku n.e. w swoich

Instytucjach Prawa Rzymskiego cesarz Justynian I Wielki33.

1.2 Ewolucja pojęcia ius gentium od upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego do czasów reformacji

Od upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego można zaobserwować proces stopniowej

zmiany znaczenia terminu ius gentium tak, że w końcu staje się ono synonimem prawa

uniwersalnego, obowiązującego wszelkie społeczności zamieszkujące ziemie34.

Średniowieczna koncepcja ius gentium była rozwijana głównie przez teologów i filozofów

chrześcijańskich. W ten sposób ius gentium stało się głęboko zakorzenione w prawie kanonicznym

(które także obowiązywało we wspólnocie międzynarodowej, świecie chrześcijańskim -

christianitas) oraz koncepcjach filozoficznych i teologicznych powstałych w kręgach

chrześcijańskich. Uznawano, że wszelkie prawo w ostateczności pochodzi od Boga. Za źródło

wszelkich praw pozytywnych uznawano ius naturae, które definiowane było jako prawo wrodzone

ludzkiemu rozumowi. Ludzie nie mają jednak do niego pełnego dostępu, odkąd są skarzeni

grzechem pierworodnym. Ius gentium natomiast było prawem ogólnoludzkim, uniwersalnym,

wyprowadzonym z ius naturae, dotyczącym podstawowych zasad w stosunkach międzyludzkich.

Po upadku Rzymskiego Imperium znaczącą rolę w zsyntetyzowaniu rzymskiej koncepcji ius

gentium odegrał św. Izydor z Sewilli. W swoim głównym dziele – Etymologiae, wylicza on

instytucje (m.in. traktaty pokojowe i traktowanie jeńców wojennych), ustanowione przez ius

gentium i należące do jego zakresu35. Ważną modyfikacją wykonaną przez Izydora jest dodanie do

podawanej przez Gaiusa definicji ius gentium słowa „prawie”. Zdaniem Izydora ius gentium jest

32

Por. Krystyna Chojnicka, Michał Jaskólski (red.), Słownik historii doktryn politycznych, t. 4 (M-Q), Wydawnictwo

Sejmowe, Warszawa 2009, s. 726. 33

Por. Justynian I Wielki, Instytucje, lib. I, cap. II, n. I. 34 Por. Stanisław Wielgus, Ius gentium, [w:] Andrzej Maryniarczyk (red.), Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 5 (I-

K), Lublin 2004, s. 128. 35

Ius gentium dotyczy spraw takich jak: zajmowanie ziemi, budowanie, wznoszenie fortyfikacji, wojny, niewolnictwa,

postliminia, traktatów pokojowych, rozejmów, nie krzywdzenia ambasadorów oraz małżeństw z cudzoziemcami. (Ius

gentium est sedium occupatio, aedificatio, munitio, bella, captivitates, servitutes, postliminia, foedera pacis, indutiae,

legatorum non violandorum religio, conubia inter alienigenas prohibita) Izydor z Sewilli, The Etymologies of Isidore

of Seville, lib. V, cap. VI.

13

tak nazywane, ponieważ obowiązuje pośród prawie wszystkich narodów36. Tę kwalifikację przyjęto

później powszechnie.

Kwestia ius gentium była w średniowieczu dyskutowana głównie w związku z prawem

wojennym. Warto zaznaczyć, że pierwszymi dziełami zajmującymi się kompleksowo tymi

zagadnieniami były wyprzedzające swoją epokę prace polskich filozofów związanych z krakowską

szkołą prawa: Stanisława ze Skarbimierza, Pawła Włodkowica, Sebastiana Petrycego z Pilzna czy

Andrzeja Frycza-Modrzewskiego37.

O ius gentium pisał także św. Tomasz z Akwinu i to jego sposób rozumienia tego terminu

odegrał dominującą rolę w średniowieczu. Św. Tomasz swoją teorię ius gentium wyłożył w 57 oraz

95 kwestii II części Sumy teologicznej38. Zdaniem św. Tomasza ius gentium wynika z ius naturae

na skutek ścisłego wnioskowania z ius naturae, stosującego ogólne zasady ius naturae do niestałych

i zmiennych warunków życia ludzkiego39. Stąd zasady ius gentium nie są prawami niezmiennymi, a

opierają się na rozumowej ocenie konkretnej rzeczywistości40. Dlatego, pomimo iż natura nie

domaga się tego (ale też nie zabrania), ius gentium zostało przyjęte przez prawie wszystkie

narody41.

1.3 Rozumienie pojęcia ius gentium w czasach Francisco Suareza

Jak starożytna definicja pojęcia ius gentium wpłynęła na rozumienie go w średniowieczu, tak i

XVI stulecie oraz początek XVII wieku pełnią podobną rolę dla epoki nowożytnej.

Reformacja, pochłaniając wiele krajów, skutecznie odciągnęła je od doktryny ius gentium,

nauczanej przez Kościół rzymskokatolicki, proponując w zamian swoje nowe koncepcje. Kraje,

które nie poddały się prądom reformacyjnym, także wykorzystały osłabienie Stolicy Apostolskiej i

mocno uniezależniły się od niej. Ta ogłosiła kontrreformację, która zaowocowała powstaniem

kolejnej reinterpretacji filozofii, teologii i jurysprudencji św. Tomasza z Akwinu.

36 Jest nazywane ius gentium ponieważ używają go prawie wszystkie narody. (Et inde ius gentium, quia eo iure omnes

fere gentes utuntur) Ibidem. 37

Kwestia szczegółowo przeanalizowana przez Stanisława Wielgusa w jego dziele Polska średniowieczna doktryna ius

gentium (Stanisław Wielgus, Polska średniowieczna doktryna ius gentium, KUL, Lublin 1996.). 38 Por. Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, lib. I-II, qu. 57.; Ibidem, lib. II-II, qu 95. 39

Por. Feliks Wojciech Bednarski, OP, Objaśnienia tłumacza, [w:] Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna II-II, Ka-

tolicki Ośrodek Wydawniczy „Veritas”, Londyn 1966, s. 175. 40

Do ius gentium św. Tomasz sprowadza szereg kwestii związanych z codziennym życiem np. prawo do posiadania

czegoś na własność (zob. Ibidem.) 41

Por. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. I-II, qu. 95, art. 4.

14

Współczesne prawo publiczne międzynarodowe w dużym stopniu zawdzięcza swój obecny

kształt pismom hiszpańskich teologów XVI wieku, a w szczególności tzw. Szkole Salamanckiej42.

Jej najznamienitszymi osobistościami byli Francisco de Vitoria i Francisco Suarez. Poruszali oni

aktualne ówcześnie tematy związane zarówno z dominium, jak i imperium, rozwinęli naukę o

społeczności międzypaństwowej.

Francisco de Vitoria w ramach swoich wykładów zajmował się w dziele De Indis m.in. palącą

wówczas kwestią podmiotowości prawnej mieszkańców nowoodkrytej Ameryki Północnej.

Uznawał pewne podstawowe prawa ogólnoludzkie, przysługujące każdemu człowiekowi

niezależnie od jego wyznania, pochodzenia czy miejsca zamieszkania. Dokonał pierwszej

wczesnonowożytnej konceptualizacji idei wspólnoty międzynarodowej. Sformułował on doktrynę

opartą na twierdzeniach, że wojnę prowadzi się w celu osiągnięcia pokoju i bezpieczeństwa oraz że

kara musi być wprost proporcjonalna do przewinienia43.

Suarez zajmując się hiszpańską szkołą prawa napotkał obecne tam już pojęcie ius gentium, nie

było ono jednak całkowicie rozwinięte pod względem filozoficznym. O ile Vitoria swoje teksty ju-

rydyczne pisał w nawiązaniu do konkretnych sytuacji (odkrycie Ameryki, konkwista etc.), Suarez

tworząc swój system prawa w De legibus miał ambicje stworzenia koncepcji uniwersalnej, znajdu-

jącej zastosowanie w każdej sytuacji44. Suarez podkreślał, że państwo to wprawdzie pełny i trwały

związek obywateli, ale jednocześnie członek wspólnoty ogólnoludzkiej. Postulował powstanie

wspólnoty narodów, które powinny sobie wzajemnie pomagać i się uzupełniać. Celem Francisco

Suareza było ukonstytuowanie ius gentium oraz wykrycie jego źródeł. W jego koncepcji, która jest

przedmiotem tej pracy, ius gentium jest gatunkowo bliskie ius naturae, zawiera także wiele uświę-

conych zwyczajami norm pozytywnych, umożliwiających pokojowe współistnienie narodów45.

42 Szkoła prawa z Uniwersytetu w Salamance. Poruszano w niej najbardziej palące kwestie filozoficzno-prawne epoki,

takie jak suwerenność państw, ius gentium, wojna sprawiedliwa, podmiotowość ludów zamieszkujących nowoodkryte

ziemie oraz liczne zagadnienia ekonomiczne i teologiczne. Związani z nią byli m.in. myśliciele tacy jak Domingo de

Soto, Francisco De Vitoria czy Francisco Suarez. Zob. André Azevedo Alves i Jose Manuel Moreira, The Salamanca

School. Major Conservative and Libertarian Thinkers vol. 9, Continuum International Publishing, New York & Lon-

don, 2010.; Leonard P. Liggio, The Heritage of the Spanish Scholastics, [w:] “Religion & Liberty” 10 (1) , MI: Acton

Institute, Grand Rapids 2000. 43 Zob. Andrzej Szafulski, Francisco de Vitoria: prekursor podstawowych praw człowieka i wspólnoty międzynarodo-

wej, Papieski Fakultet Teologiczny, Wrocław 2007. 44 Por. James Brown Scott, The Spanish conception of International Law and of Sanctions, Carnegie Endowment for

International Peace, Washington 1934, s. 53. 45 Por. Krystyna Chojnicka, Henryk Olszewski, Historia doktryn politycznych i prawnych. Podręcznik akademicki, „Ars

boni et aequi”, Poznań 2004, s. 101.

15

Zgadzam się z Jamesem Brownem Scottem, który pisał, że Suarez nie tylko powtarzał myśli

Vitorii. Brown uważał Vitorię wykładowcą, Suareza filozofem, a Grocjusza systematykiem, kompi-

latorem i popularyzatorem koncepcji ius gentium46.

Większość koncepcji ius gentium powstałych w czasach Suareza opierała się na następującym

schemacie: ius gentium nie jest prawem pisanym, nie podyktował go żadem prawodawca, powstało

w drodze praktyki i tradycji ludzi z różnych narodów. Będzie to przedmiotem moich

szczegółowych rozważań w dalszej części pracy.

Mnożące się w tamtych wiekach konflikty zbrojne stworzyły konieczność ustalenia pewnych

pisanych zasad, którym podlegają państwa w kontaktach między sobą. Skodyfikowane normy

prawne zaczęły więc zastępować niepisane nakazy o podłożu religijnym. Znaczącą role grają prace

takich myślicieli jak Balthasar de Ayala czy Albericus Gentilis, którzy systematyzując zagadnienia

ius gentium otworzyli drogę późniejszym jurystom47.

1.4 Wpływ myśli Francisco Suareza na ewolucje pojęcia ius gentium

Jednym z wyznaczników historycznej wagi suarezjańskiej koncepcji ius gentium jest fakt, że

inspirowała ona najważniejszych myślicieli nowożytnych zajmujących się zagadnieniami

związanymi ze społecznością międzynarodową.

Od XVI wieku termin ius gentium kolejny raz zmienił swoje znaczenie. Jego zakres

zacieśniono tylko do wzajemnych stosunków prawnych zachodzących pomiędzy niezależnymi

państwami48. W twórczości najważniejszych myślicieli okresu nowożytnego, takich jak: Hugo

Grotius, Christian Wolff, Emerich de Vattel czy Samuel Pufendorf, uwidacznia się wyraźny wpływ

myśli Suareza. Niektórzy z nich wprost cytują w swoich dziełach słowa hiszpańskiego jezuity, inni

potwierdzają wpływ jego idei na swoje dzieła w formie zależnej (ratio obliqua).

Hugo Grotius, holenderski prawnik nazywany „ojcem prawa międzynarodowego”, w swoim

najważniejszym dziele De iure belli ac pacis libri tres (Troje ksiąg o prawie wojny i pokoju),

stanowiącym rozwinięcie myśli Gentilisa, pisał, że ius gentium powinno opierać się na zasadach

46 Por. James Brown Scott, The Spanish conception of International Law and of Sanctions, Carnegie Endowment for

International Peace, Washington 1934, s. 51. 47

Zob. Ludwik Ehrlich, Prawo narodów, Księgarnia Stefana Wyszyńskiego, Kraków 1947, s. 22-38. 48

Por. Stanisław Wielgus, Ius gentium, [w:] Andrzej Maryniarczyk (red.), Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 5 (I-

K), Lublin 2004, s. 127.

16

racjonalizmu i humanizmu49. Wzorując się na Christianie Wolffie rozwijał, na podstawie prawa

naturalnego, koncepcję ius gentium jako uniwersalnego, rozciągającego się na całą ludzkość ius

gentium necessarium, obok którego występuje w praktyce tzw. ius gentium voluntarium, tj. prawo

narodów oparte na prawie zwyczajowym i traktatowym. Za Suarezem przyjmował, że ius gentium,

oparte na tradycji i zwyczaju, jest rezultatem działania ludzkiej woli50.

Emerlich de Vattel był szwajcarskim dyplomatą i prawnikiem. W swoim dziele o prawie

międzynarodowym Droit des gens; ou, Principes de la loi naturelle appliqués à la conduite et aux

affaires des nations et des souverains (Prawo narodów, czyli zasady prawa naturalnego,

zastosowane do postępowania i spraw narodów i suwerenów) opiera się przede wszystkim na

Wolffie. Uważał, że państwa są niezawisłe i nie ma społeczności ponadpaństwowej51.

Samuel Pufendorf, niemiecki teoretyk prawa, odegrał ważną rolę w rozdzieleniu znaczeń pojęć

ius gentium oraz ius naturae. Będąc pod dużym wpływem Thomasa Hobbesa przejął od niego m.in.

koncepcję ius naturae wraz z jego podziałem na ius humanum i ius gentium52 . W swoim

najważniejszym dziele De iure naturae et gentium (O prawie natury i narodów) pisał, że ius

gentium jest czymś więcej niż wynikiem pewnej umowy między ludźmi53. Dla niego było ono

stanem natury dostosowanym do relacji zachodzących między państwami. W ten sposób zaprzeczał

możliwości istnienia stanowionego (w jakikolwiek sposób, więc także przez zwyczaj) ius gentium.

c) Dzieło Tractatus de legibus ac Deo legislatore

Tractatus de legibus ac Deo legislatore in X libros distributus (Traktat o prawach i Bogu

prawodawcy w X księgach zebrany) jest jednym z najważniejszych dzieł Francisco Suareza. Traktat

jest komentarzem do kwestii 90-109 z I sekcji II części Sumy teologicznej (I.II) św. Tomasza z

Akwinu54. W okresie potrydenckim cała aktywność wykładowców teologii związana była z

49 W I księdze tego dzieła Grotius analizuje problem wojny sprawiedliwej i niesprawiedliwej, w II księdze prezentuje

swój pogląd na temat przyczyn wojen, III zaś poświęcona jest etyce wojennej oraz istocie traktatów pokojowych i

umów wojennych. Zob. Hugo Grotius, De iure belli ac pacis libri tres, Joannem Blaev, Amsterdamii 1670. 50 Por. Stanisław Wielgus, Ius gentium, [w:] Andrzej Maryniarczyk (red.), Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 5 (I-

K), Lublin 2004, s. 131. 51 Zob. Emerlich de Vattel, Droit des gens; ou, Principes de la loi naturelle appliqués à la conduite et aux affaires des

nations et des souverains, Dépens de la Compagnie, Lozanna 1758. 52 Thomas Hobbes pojmował ius naturae jako prawo, które wszyscy rozumni ludzie (rational humans) ustanawiają w

celu własnego przetrwania i rozwijania się. (Por. Thomas Hobbes, De cive or the citizen, § 28.) 53 Por. Samuel Pufendorf, De iure naturae et gentium, lib. II, cap. III, § 23. 54 Por. John P. Doyle, Francisco Suarez on The Law of Nations, [w:] Mark W. Janis and Carolyn Evans (eds.), Religion

and International Law, Martinus Nijhoff Publishers, Hague/Boston/London 1999, s. 103.

17

komentowaniem Sumy teologicznej św. Tomasza z Akwinu. Jezuicka Ratio studiorum55 zalecała,

podczas nauczania, profesorom teologii komentowanie oraz wyjaśnianie poszczególnych kwestii

Sumy teologicznej. Wydane dopiero w 1612 roku w Coimbrze De legibus jest owocem wykładów

prowadzonych przez Suareza w latach 1601-1603 na tamtejszym uniwersytecie, gdzie w latách

1601-1613 zajmował cathedra prima. W De legibus Suarez skupił się na podstawowych pojęciach

jurysprudencji, które mają być vademecum dla szczegółowych rozstrzygnięć prawa stanowionego.

De legibus, w pierwodruku, liczy sobie 1266 stron oraz 18 stron wstępu i indeksów56. Składa się z

dziesięciu ksiąg, każda od czternastu do dwudziestu rozdziałów (wyjątkiem jest księga dziesiąta,

która zawiera ich osiem). Daje to w sumie 246 rozdziałów. Dzieło to jest swego rodzaju

encyklopedią prawa - streszcza i systematyzuje scholastyczne teorie prawa, prezentuje ich naturę,

podstawy oraz rodzaje57. Tak przygotowany podręcznik był używany nawet na protestanckich

uniwersytetach w Niemczech, jeszcze długo po śmierci autora58. O popularności dzieła świadczy

także fakt, że w latach 1612-1679 było ono wydawane siedem razy59. Papież Paweł V po

przeczytaniu traktatu napisał do autora breve60, w którym wyraził wdzięczność za aktywność

naukową Suareza, chwalił jego oddanie Kościołowi i udzielił błogosławieństwa61. Dzieło budziło

wiele emocji wśród współczesnych autorowi władców. Poruszone przez Suareza tematy m.in.

nieposłuszeństwa tyranowi wzbudziły gniew monarchów absolutnych w Anglii i we Francji. De

legibus obok innych dzieł Suareza, było tam palone podczas formalnych ceremonii zarządonych

55 Akt prawny określający zasady i przedmiot nauczania w kolegiach Towarzystwa Jezusowego. Poza normami określa-

jącym formę wykładów zawierał także wytyczne merytoryczne. Podawał które opinie są dopuszczalne, a które nie

oraz kiedy teolog może zajmować się kwestiami filozoficznymi, a kiedy powinien je porzucić. Zob. Ludwik Piechnik,

Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio studiorum (1548-1599), WAM - Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna

"Ignatianum", Kraków 2003.; Marco Forlivesi, Francisco Suárez and the “rationes studiorum” of the Society of Je-

sus, [w:] M. Sgarbi (ed.), Francisco Suárez and His Legacy. The Impact of Suárezian Metaphysics and Epistemology

on Modern Philosophy, Vita e Pensiero, Milano 2010, s. 77-90. 56 Por. John P. Doyle, Francisco Suarez on the Interpretation of Laws, [w:] Victor M. Salas (red.), Collected Studies on

Francisco Suárez S.J. (1548–1617), Leuven University Press, Leuven 2010, s. 357. 57 Por. Frederick Copleston, Historia Filozofii, t. III: Od Ockhama do Suareza, przeł. Sylwester Zalewski, Instytut Wy-

dawniczy „PAX”, Warszawa 2004, s. 305. 58 Por. Heinrich A. Rommen, The De Legibus of Francisco Suarez, “Notre Dame Lawyer” vol. 24, issue 1(fall 1948), s.

72. 59 W latach 1612-1679 De legibus zostało wydane: 2 razy w Coimbrze, 3 razy w Lyonie, 2 razy w Antwerpii i Mainz

oraz raz w Londynie. (Por. Victor M. Salas (red.), Collected Studies on Francisco Suárez S.J. (1548–1617), John

P. Doyle, Francisco Suarez on the Interpretation of Laws, Leuven University Press, Leuven 2010, s. 357. 60 Breve (łac. krótkie pismo) - urzędowe pismo papieża dotyczące spraw mniejszej wagi. 61 Por. Stanisław Ziemiański SJ, Franciszek Suarez, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004, s. 97.

18

przez króla62.

Regulacje edukacji jezuickiej - De sacrae theologiae studiis z lat 1565-1572 oraz Ratio atque

Institutio Studiorum Societatis Jesu z 1586 roku - nakazują profesorom teologii podczas nauczania,

jak już wspomniałem wyżej, wyjaśniać poszczególne kwestie Sumy teologicznej w kolejności

zgodnej z oryginałem. Natomiast Ratio studiorum z 1599 roku implicite zezwala już profesorom

teologii zajmować się poszczególnymi kwestiami jako autonomicznymi sprawami. I tak właśnie De

legibus Suareza wydawane w 1612 roku odchodzi od układu kwestii i strukturalnego podążania za

św. Tomaszem, do formy złożonej z ksiąg i rozdziałów. Od 1599 roku nie zaleca także literalnego

trzymania się słów św. Tomasza we wszystkich kwestiach63. Przeciwnie, tam gdzie jest to potrzeb-

ne, powinno się przedstawiać opinie tych autorów, które uznano za optymalne w danym kontek-

ście64. Suarez w De legibus stosuje się do wszystkich wskazówek zawartych w Ratio studiorum z

1599 roku. Bardzo rzadko pojawia się miejsce, w którym Suarez nie zgadza się ze św. Tomaszem, a

nawet w takich przypadkach nie odrzuca on jego opinii jako po prostu fałszywej. Suarez nie broni

kwestii, których Ratio studiorum z 1586 roku nie nakazuje bronić. Zgadza się także na kwestie

przeciwne tekstom Akwinaty, które to samo Ratio nakazuje przyjąć65.

Suarez nie żył w czasach wielkich szkół scholastycznych i nie był ich typowym przedstawicie-

lem66. Tworzył w czasach, gdy Hiszpania była intelektualnym liderem Europy i niekwestionowa-

nym liderem kontrreformacji – Carlo Giacon nazywa ten okres w filozofii drugą scholastyką67, cza-

sem można się spotkać także z określeniem srebrna scholastyka. Suarez stosuje w De legibus, me-

todę filozoficznej syntezy. Jest to zgodne z duchem Ratio studiorum z 1599 roku, które prezentuje

„raczej zamysł wykorzystania całej średniowiecznej spuścizny filozoficznej jako punktu wyjścia w

formułowaniu własnego wykładu filozofii, niż odwołanie się do tomizmu”68. Suarez był jednym z

pierwszych neoscholastycznych filozofów, który zdecydowanie odszedł od komentowania dzieł św.

Tomasza ad litteram, w stronę stworzenia własnej metody hermeneutycznej gatunkowo zbliżonej

62 Por. Haig A. Bosmajian, Burning books, McFarland, Jefferson 2006, s. 100. 63 Zob. Riccardo G. Villoslada SJ., Storia del Collegio Romano dal suo inizio (1551), alla soppressione della Com-

pagnia di Gesù (1773), Rome 1954. 64 Por. Ibidem, s. 113. 65 Jak zauważa Marco Forlivesi w swoim artykule Francisco Suarez and the Rationes Studiorum of the Society of Jesus.

Zob. Marco Forlivesi, Francisco Suárez and the “rationes studiorum” of the Society of Jesus, [w:] M. Sgarbi (ed.),

Francisco Suárez and His Legacy. The Impact of Suárezian Metaphysics and Epistemology on Modern Philosophy,

Vita e Pensiero, Milano 2010, s. 77-90. 66 Złotą erę scholastycyzmu datuje się na lata około 1250-1350. 67 Zob. Carlo Giacon, La seconda Scolastica, Fratelli Bocca, Milan 1946. 68 Adam Aduszkiewicz, Od scholastyki do ontologii. Dwa studia, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1995,

s. 19.

19

do parafrazy. Robi to wszystko według własnego planu, prezentując wszystkie strony sporów,

przedstawiając opinie autorytetów, wyjaśniając błędne - jego zdaniem - interpretacje oraz dyskutu-

jąc wiele nowych, współczesnych mu problemów69. Suarez stara się raczej szukać podobieństw

między stanowiskami filozoficznymi, niż podkreślać różnice. Paweł Wróblewski do opisu stylu

Suareza w jego najsłynniejszym dziele Disputationes Metaphysicae używa następujących słów:

“Oparty o indukcję doksograficzną eklektyzm traktatu, wypływający - jak sądzę - z przekonania o

kumulatywnym charakterze rozwoju wiedzy naukowej, sytuuje poglądy Suareza między via an-

tiqua a via moderna”70. Zdanie to moim zdaniem adekwatnie opisuje także styl jaki odnajdujemy w

wydanym 15 lat później De legibus.

Suarez uważał, że filozofia winna być chrześcijańska i usłużna boskiej teologii71. We wstępie

do De legibus Francisco Suarez, z wykształcenia teolog, wyjaśnia dlaczego zajął się tematem

prawa. Jego zdaniem nie powinien nikogo dziwić fakt, że zawodowy teolog zajmuje się prawem,

zajmuje się nim bowiem jako drogą prowadzącą do zbawienia72. Zdaniem Suareza namysł nad

prawem jest tak ściśle związany z teologią, że żaden teolog nie może w pełni pojąć przedmiotu

swoich dociekań, dopóki nie spędzi odpowiedniego czasu na studiach prawniczych.

Suarez pojmuje Boga jako główne źródło prawa, ale i jako jego cel. Jak u św. Tomasza,

wszelkie prawo oraz każda władza czerpie autorytet i pochodzi od Boga (bezpośrednio - prawo

objawione, pośrednio - każde inne). Przestrzeganie boskich praw jest jedyną możliwą drogą do

zbawienia. Stąd teologia musi podejmować badania nad prawem. Poszukuje więc prawa danego od

Boga i dokonuje porównania go z prawem ludzkim, sprawdzając stopień odwzorowania tego

pierwszego73.

W dziesięciu księgach De legibus Francisco Suarez rozprawia najpierw o prawie jako takim, by

następnie przejść do analizy poszczególnych jego gałęzi oraz znaleźć zachodzące między nimi

relacje. Zajmuje się jednak tylko aspektami związanymi z kwestiami teologicznymi.

Układ pracy przedstawia się w następujący sposób74:

Księga I: O naturze prawa w ogólności i jego przyczynach oraz skutkach. 69 Por. Heinrich A. Rommen, The De Legibus of Francisco Suarez, “Notre Dame Lawyer” vol. 24, issue 1 (fall 1948), s.

73. 70 Paweł P. Wróblewski, Arystotelesowska nauka o nieskończoności w metafizycznej reinterpretacji Francisco Suareza.

Zarys problematyki, [w:] Krzysztof Rzepkowski (red.), Aemulatio & Imitatio. Powrót pisarzy starożytnych w epoce

renesansu, Instytut Filologii Klasycznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 100. 71 Por. Ibidem, s. 93. 72 Por. Leg., Prooemium. 73 Zob. Ibidem. 74 Tłumaczenie tytułów rozdziałów na podstawie wydania Franciscisco Suarez, Tractatus de legibus ac Deo legislatore,

Sumptibus Horatii Cordon, Lugduni 1613.

20

Księga II: O prawie wiecznym, prawie naturalnym oraz ius gentium.

Księga III: O pozytywnym prawie ludzkim jako takim, [które] jest nazywane prawem cywilnym.

Księga IV: O prawie pozytywnym kanonicznym.

Księga V: O różnorodności praw ludzkich, a szczególnie o [normach] karnych i prawach

zobowiązaniowych.

Księga VI: O interpretacji, zmianie oraz zniesieniu prawa ludzkiego.

Księga VII: O prawie niepisanym, nazywanym także prawem zwyczajowym.

Księga VIII: O prawie ludzkim, czyli o przywilejach.

Księga IX: O prawie boskim Starego Testamentu.

Księga X: O nowym prawie boskim.

2. Merytoryczna motywacja podjęcia badań

Niniejsza praca ma charakter porządkujący, jej celem jest odtworzenie koncepcji ius gentium,

zawartej przez Francisco Suareza w jego dziele Tractatus de legibus ac Deo legislatore.

Podczas selekcji bibliografii posłużyłem się kryterium językowym - korzystałem wyłącznie z

literatury sekundarnej w języku angielskim i polskim. Podstawę źródłowa mojej pracy stanowiło

oksfordzkie krytyczne wydanie wybranych fragmentów dzieł Suareza z 1944 roku Selections Of

Three Works of Francisco Suarez dokonane przez Gwadlywsa, Williamsa, Browna oraz

Waldrona75. Analizując ów tekst dokonałem porównania najważniejszych jego fragmentów z

łacińskim drugim wydaniem De legibus z 1613 roku76 oraz z wydaniem XIX- wieczynym77.

Obecnie filozofia prawa Francisco Suareza nie jest wśród badaczy szczególnie popularnym te-

matem. Największa liczba opracowań na ten temat datowana jest na lata dwudzieste i trzydzieste

XX wieku. Najpełniejszą bibliografią literatury sekundarnej poświęconej Suarezowi i jego twórczo-

ści jest opracowanie Laslo Polgara Bibliographie sur l’histoire de la Campagnie de Jésus 1901–

198078 oraz Francisco de Pablo Solá Suárez y las ediciones de sus obras: monografia bibliografica

con ocasión del IV centenario de su nacimiento, 1548-194879. Niestety nie znajdziemy tam jednak

prac wydanych odpowiednio po 1980 i 1948 roku. Lukę tą w pewnym stopniu uzupełnia bibliogra-

75 Gwladys L. Williams, Ammi Brown and John Waldron (eds.), Selections Of Three Works of Francisco Suarez, Clar-

endon Press, Oxford 1944. 76 Franciscus Suarez, Tractatus de legibus ac Deo legislatore, Sumptibus Horatij Cordon, Lugduni 1613. 77 Francisco Suarez, SJ, Tractatus de legibus et legislatore Deo, [w:] tegoż, Opera Omnia, t. V-VI, Vives, Paris 1856. 78 Laszlo Polgar, Bibliographie sur l’histoire de la Campagnie de Jésus 1901–1980, t. III, Roma 1990, s. 268–329. 79 Francisco de Pablo Solá, Suárez y las ediciones de sus obras: monografia bibliografica con ocasión del IV centenario

de su nacimiento, 1548-1948, “Editorial Atlántida”, Barcelona 1949.

21

fia udostępniona przez portal Scholasticon80.

Głównym przedmiotem zainteresowania badaczy Suareza jest jego metafizyka i najsłynniejsze

dzieło Disputationes methaphisicae. Teksty omawiające De legibus są znacznie rzadsze i najczę-

ściej bardzo ogólnie poruszają temat. Większość literatury sekundarnej to około dwudziestostroni-

cowe artykuły, zaledwie wyliczające, cechy prawa w dziełach Suareza. Tematy nie są tam zwykle

sproblematyzowane, pominięty jest opis wnioskowań, jakie Suarez przeprowadza na kartach De

legibus81.

Drugą grupę tekstów tworzy literatura, w której koncepcje Suareza opisywane są przy okazji

wykładania innego tematu. Zawierają one zwykle opis jednego z fragmentów filozofii prawa tego

jezuity. Jako przykłady można podać teksty: Annabel A. Bretta Changes of State Nature and the

Limits of the City in Early Modern Natural Law82 czy Wilhelm Georg Grewe, The epochs of

international law83.

Trzecia grupa, z punktu widzenia badacza traktatu De legibus najbardziej godna uwagi, to

prace takie jak monografia Jemesa Browna Scotta The Spanish conception if International Law and

of Sanctions, artykuł Briana Tierney Vitoria and Suarez on »ius gentium«, natural law, and custom,

czy zbiór artykułów Johna P. Doyle’a Collected Studies on Francisco Suárez S.J. (1548-1617)84. Są

to dzieła, których autor rekonstruuje cały tok rozumowania zawarty w De legibus, dodając często

swoje uwagi, pomocne w recepcji oryginału.

80 Opracowanie bibliografii dostępne jest w Internecie w portalu „Scholasticon. Online Resources for the study of early-

modern scholasticism (1500-1800) : authors, sources, institutions” jako projekt naukowy kierowany przez Jacoba

Schmutza z Université Paris-IV Sorbonne (www.scholasticon.fr/Information/Suarez_fr.php). 81 Przykłady krótkich, niesproblematyzowanych artykułów o De legibus to: Brian Tierney, Vitoria and Suarez on »ius

gentium«, natural law, and custom, [w:] Amanda Perreau-Saiussine (eds), The Nature of Customary Law. Legal,

Historical and Philospophical Perspectives, Cambridge University Press, Cambridge 2007, s. 82 Annabel A. Brett Changes of State Nature and the Limits of the City in Early Modern Natural Law, Princeton Uni-

versity Press, Princeton 2011, s. 84-86. 83 Wilhelm Georg Grewe, The epochs of international law, translated and revised by Michael Byers, Walter de Gruyter,

Berlin – New York 2000. s 189-190. 84 John P. Doyle, Collected Studies on Francisco Suárez S.J. (1548-1617), Edited by Salas Victor (ed.), Leuven Univer-

sity Press, Leuven 2011.

22

Natura ius gentium

a) Dowody na istnienie niezależniego systemu ius gentium

Swój opis koncepcji ius gentium Suarez rozpoczyna od uzasadnienia istnienia tego systemu

prawa. W pierwszym paragrafie rozdziału XVII De legibus wymienia on czynniki, które dowodzą,

że ius gentium istnieje. Jest ono zdaniem potrzebne, aby wypełnić lukę, jaką w systemach prawnych

zostawia prawo naturalne85.

Pierwszym dowodem jest częsty i powszechny usus tego terminu. Faktycznie, jego historia

pozwala na postawienie takiego wniosku86. Drugim czynnikiem, ściśle związanym z pierwszym,

jest często przywoływany przez Suareza argument ex auctoritate w kwestii istnienia ius gentium.

Suarez przytacza wzmianki o ius gentium znajdujące się między innymi w takich dziełach jak: Di-

gesta87, Instytucje Justyniana88, Dekrety Gracjana89, Etymologie św. Izydora z Sewilii90 czy Suma

Teologiczna św. Tomasza z Akwinu91.

Jako, że Suarez w bierzącym toku swojego wywodu zajmuje się ius gentium jako rodzajem

prawa, interesuje go ius jako reguła właściwego postępowania92. Za św. Tomaszem z Akwinu93

powtarza, że zawiera ona trzy działy: prawo naturalne, ius gentium oraz prawo pozytywne. Zasad-

ność takiego trójpodziału stwierdzają także Justynian Wielki94 oraz Digesta95.

85 Por. James Leslie Brierly, The Basis of Obligation in International Law and other papers, Scientia Verlag, Aalen

1977, s. 362. 86 Kwestię uzasadniam w powyższym wstępie do mojej pracy. 87 Por. Corpus iuris civilis. Digesta, lib. I, cap. I.I, § 2. 88 Por. Justynian I Wielki, Instytucje, lib. I, cap. II. 89 Por. Gratian, Decretum Gratiani, par. I, dist. I. 90 Por. Izydor z Sewilli, The Etymologies of Isidore of Seville, lib. V, cap. II. 91 Por. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. II-II, qu. 57, art. 3. 92 Problem podjąłem szerzej we wstępie w punkcie a) Pojęcie prawa w De legibus. 93 Por. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. II-II, qu. 57, art. 3. 94 Por. Justynian I Wielki, Instytucje, lib. I, cap. II. 95 Por. Corpus iuris civilis. Digesta, lib. I, cap. I.I, § 2.

23

b) Natura ius gentium

Francisco Suarez zauważa, że nazwa ius gentium może być nadawana prawom z dwóch wzglę-

dów- nie był zresztą pierwszym, który odróżniał te dwa sensy ius gentium96. Przedstawia on ten fakt

jako wniosek wyprowadzony z pism św. Izydora z Sewilli, jurystów oraz innych autorytetów. W

swoich rozważaniach poszedł jednak krok dalej niż jego poprzednicy i zastosował do tych dwóch

sensów odmienne terminy. Bez wyraźnego suarezjańskiego odróżnienia dwóch warstw semantycz-

nych terminu ius gentium nie byłoby możliwe powstanie publicznego prawa międzynarodowego w

dzisiejszym rozumieniu.

Po pierwsze, według jezuity, prawo może należeć do ius gentium, ponieważ wszyscy ludzie ob-

serwują je w swoich wzajemnych relacjach. Jest to ius gentium inter se, czyli właściwe „prawo na-

rodów”, współcześnie powiedzielibyśmy- publiczne prawo międzynarodowe97. Ze słów Suareza

wynika, że nie jest to prawo stricte uniwersalne, lecz uniwersalne implicite98. Sąd ten oparty jest na

fakcie, że nie obowiązuje ono wśród wszystkich narodów ze względu na uniwersalną promulgację,

obejmującą wszystkie nacje, a ze względu na jego zwyczajowy charakter i analogie w zachowa-

niach różnych społeczeństw99.

Także prawa poszczególnych państw, obserwowalne w ich granicach, mogą być nazywane ius

gentium, pod warunkiem, że są one powszechnie akceptowane. Nie jest to jednak zdaniem Suareza

właściwe ius gentium, a jedynie nazwa nadawana przez analogię. Autor nazywa takie prawa ius

gentium intra se100.

Zdaniem Suareza to ius gentium inter se pozwala najlepiej odróżnić ius gentium od innych sys-

temów prawa. Zauważa on, że potwierdzają to także przykłady z Instytucji Justyniana101 oraz z

Etymologii św. Izydora102.

U Suareza, jak w całej ówczesnej jurysprudencji, tak i w kwestii ius gentium dominuje aspekt

woluntarystyczny. Brzmienie norm ius gentium zależy od ludzkiej woli i moralności, nie jest także

logicznie absolutnie konieczne. Narody należą do wspólnoty międzynarodowej z własnej woli i dla-

96 Por. James Leslie Brierly, The Basis of Obligation in International Law and other papers, Scientia Verlag, Aalen

1977, s. 361. 97 Por. Leg., lib. II, cap. XIX, n. 8. 98 Por. Daniel Patrick O’Connell, The Rational Foundations of International Law. Francisco Suarez and the Concept of

juz gentium, „The Sydney Law Review“ 2 (2) 1957, s. 270. 99 Por. Leg., lib. II, cap. XIX, n. 8. 100 Por. Leg., lib. II, cap. XIX, n. 8, [Modo quia est ius quod singulae civitates vel regna intra se observant]. 101 Por. Justynian I Wielki, Instytucje, lib. I, cap. II, § 1 [§ 2]. 102 Zob. Izydor z Sewilli, The Etymologies of Isidore of Seville, lib. V, cap. VI.

24

tego obowiązuje je system ius gentium. Słusznie zauważa przy tym Barcia Trelles, że ta ludzka

wspólnota jest raczej prenarodowa, a nie ponadnarodowa- jest ona pierwotna względem państw i

narodów, jest skutkiem ludzkiej natury103.

Ius gentium intra se zawiera pewne nakazy, zwyczaje i sposoby życia, które same w sobie i

wprost nie odnoszą się do całej ludzkości. Są one ustanowione w państwach przez proces zarządza-

nia zgodny z systemem panującym w danym państwie. Nie wynikają jednak, zdaniem Suareza, w

sposób absolutny, konieczny z prawa naturalnego. Są to jednak prawa takiego rodzaju, że prawie

wszystkie narody zgadzają się na nie lub mają podobne, czasem w sposób ogólny, czasem szczegó-

łowy104.

Podstawy ius gentium według Suareza leżą w fakcie, że „rodzaj ludzki choćby podzielony na

różne ludy i królestwa, zawsze posiada jakąś jedność nie tylko gatunkową, lecz także niejako poli-

tyczną i moralną, którą wyznacza naturalny nakaz wzajemnej miłości i miłosierdzia”105.

Suarez słusznie zauważa, iż mimo że społeczności mogą posiadać idealny wewnętrznie ustrój,

to są one także „jest także jakimś sposobem członkiem tego powszechnego [społeczeństwa] tak, jak

się [doń] odnosi rodzaj ludzki.”106. Nigdy nie są też absolutnie samowystarczalne i muszą wchodzić

w pewne relacje z innymi. Muszą mieć więc jakiś system prawa, który pomógłby im uregulować

wzajemne stosunki. Mimo, że takie imperatywem działania społecznego jest naturalny rozum ludz-

ki to ius gentium inter se jest jego uzupełnieniem. Wynika ono z prawa naturalnego, jednak nie jest

z nim tożsame. Jest tak, ponieważ kryterium prawa naturalnego stanowi ludzki rozum, który je od-

krywa, kryterium ius genitum natomiast jest rozum, który w oparciu o prawo naturalne oraz obser-

wacje rzeczywistości je ustanawia.

W konkluzji do XVII rozdziału De legibus możemy przeczytać, że „ius gentium nie nakazu-

je czegoś jakby z siebie koniecznego ze względu na moralną prawość, ani nie zabrania czegoś, co

jest przez się i wewnętrznie złe, czy to absolutnie, czy to przez założenie takiego stanu i oko-

liczności rzeczy“107.

103 Por. James Leslie Brierly, The Basis of Obligation in International Law and other papers, Scientia Verlag, Aalen

1977, s. 363. 104 Por. Leg., lib. II, cap. XIX, n. 10. 105 Humanum genus quantumvis in varios populos et regna divisum, semper habet aliquam unitatem non solum specifi-

cam, sed etiam quasi politicam et moralem, quam indicat naturale praeceptum mutui amoris et misericordiae –

Leg., lib. II, cap. XIX, n. 9, przeł. Paweł P. Wróblewski. 106 Etiam memberum aliquo modo hujus universi, prout ad genus humanum spectat – Ibidem, przeł. Paweł P. Wróblew-

ski. 107 Ius gentium non praecipere aliquid tanquam ex se necessarium ad honestatem, nec prohibere aliquid quod per se et

intrinsence malum est, vel absolute, vel suppositio tali statu et conditione rerum – Leg., lib. II, cap. XVII, n. 9.

25

c) Czy i w jakich okolicznościach ius gentium może ulegać zmianie

Zdaniem Suareza ius gentium może ulec zmianie na drodze porozumienia między ludźmi. Ius

gentium podlega modyfikacji, ponieważ „rzeczy zakazane (…) [przezeń] nie są, z siebie i we-

wnętrznie złe”108. Jest tak zdaniem Suareza z dwóch powodów: (1) ponieważ nie wynikają one z

naturalnych zasad w sposób konieczny i oczywisty, (2) ponieważ obowiązek nałożony przez ius

gentium nie wynika wyłącznie z rozumowania109.

Suarez wymienia następujące okoliczności, w jakich mogą występować zmiany w ius gentium

intra se:

- zmiany te mogą być konstytuowane przez przynajmniej kilka narodów, które zgodzą się na wła-

ściwość pewnych nakazów;

- modyfikacja ta może alternatywnie wystąpić także wśród wszystkich narodów, w zakresie obo-

wiązujących między nimi relacji.

Zmiany norm ius gentium wynikają zawsze z przekształceń tła społecznego, w którym norma

ta obowiązuje. Powodowane są więc przez zmianę okoliczności, a nie natury ludzkiej.

Jeśli dana norma prawna należy do zakresu ius gentium intra se, może ona być zmieniona

przez dowolne państwo dla zwiększenia efektywności jego działania.

Zmiany ius gentium inter se są zdaniem Suareza dużo trudniejsze: jest tak, ponieważ ustano-

wienie tych praw zakłada powszechną, uniwersalną zgodę, a więc także ich odwołanie, czy też

zmiana, nie może się bez takiej zgody odbyć110. Gdyby jednak wszystkie państwa zgodziły się na

taką zmianę, lub zwyczaj przeciwny jednemu z obowiązujących wszedłby stopniowo w użycie,

zdaniem Suareza nie byłoby ku takiej modyfikacji przeszkód. Suarezowi wydaje się to jednak prak-

tycznie niemożliwe zważywszy na brak konsensusu między ludźmi111.

Autor wspomina także o przypadkach, kiedy dana społeczność wprowadzi na swoim teryto-

rium, w obrębie swoich spraw, nakaz znoszący obowiązywanie danego prawa. Jako przykład takiej

sytuacji wymienia zniesienie niewolnictwa w krajach, w których religią panującą jest religia rzym-

skokatolicka112.

Jezuita zaznacza różnicę między wprowadzaniem zmian w prawie cywilnym a w obszarze ius

gentium inter se. Jego zdaniem w prawie cywilnym można przepisy derogować całkowicie, w ius 108 Res prohibitae iure gentium non sunt malae de se et intrinsece – Leg., lib. II, cap. XX, n. 6. 109 Ibidem. [Tum quia illa praecepta non inferuntur per necessariam et evidentem illationem ex principiis naturalibus;

tum quia obligatio iuris gentium non oritur ex sola ratione sine aliquo modo obligationis humanae, saltem per gen-

eralem consuetudinem introductae] 110 Por. Leg., lib. II, cap. XX, n. 8. 111 Por. Ibidem. 112 Por. Leg., lab. II, cap. XX, n. 8.

26

gentium tylko częściowo113. Zasady prawa cywilnego są łatwe do zmiany, ius gentium inter se tylko

częściowo. Odwołując się do moralności i zwyczajów ludzkich Suarez zauważa, że oba systemy nie

są praktycznie rzecz biorąc całkowicie zmienne, stąd nie mogą być odwołane w całości. Nie naru-

sza to jednak faktu, że oba te rodzaje prawa są zmienne.

113 Por. Ibidem, n. 9.

27

Ius gentium jako zwyczaj

a) Analiza zakresu pól semantycznych pojęć ius gentium i zwyczaju

Suarez na kartach De legibus zastanawia się, czy ius gentium jest zwyczajem uniwersalnym.

Przesłankami ku temu są fakty, że jest ono prawdziwym prawem, jest niepisane oraz zostało

wprowadzone „przez użycie i ogólne postępowanie nie jednej osoby, a całego świata“114 w każdym

miejscu. Dlatego, co przywołuje Suarez, Hostiensis115 nazywa je uniwersalnym, to jest najpow-

szechniejszym zwyczajem.

Suarez swoją koncepcję zwyczaju wydaje się czerpać z Etymologii św. Izydora z Sewilii116.

Moc tej normy prawnej pochodzi więc z czegoś więcej niż tylko z prawa naturalnego, czy woli

suwerena - pochodzi z odwzowowania międzynarodowej moralności117.

Francisco Suarez uważa, że zwyczaj powstaje na skutek faktu jego praktykowania oraz woli i

intencji go ustanawiających. Zdaniem autora De legibus zwyczaj powinien być rozważany pod

dwoma względami, jak consuetudo facti (zwyczaj faktyczny) oraz jako consuetudo iuris (zwyczaj

prawny). Przez częste powtarzanie danego czynu powstaje sytuacja consuetudo facti. Jeśli czyn ten

jest moralnie dobry, zostawia, zdaniem Suareza, po sobie ślad w prawie, staje się consuetudo iu-

ris118. Tylko zwyczaj praktykowany przez całą społeczność owocuje ustanowieniem nowego prawa

pisanego119. Prawo zwyczajowe pojawia się kiedy występuje brak prawa pisanego i ma ten brak

uzupełniać120. Jest tak ponieważ procedura wprowadzania zwyczaju zawiera wszystkie przesłanki

potrzebne do ustanowienia nowego prawa, czyli: właściwość przedmiotu, moc oraz wolę. Aby stać

się prawem, musi być także moralnie dobry. Mówiąc o zwyczaju, Suarez ma więc na myśli rodzaj

działań których powszechne stosowanie prowadzi do wprowadzenia nowego prawa pisanego (tj.

ludzkiego, cywilnego lub kanonicznego). Przy takim zaostrzeniu definicji zwyczaju ius gentium

przestaje się w niej mieścić.

114 Usu introductum, et moribus non unis vel alterius gentis, sed totius orbis – Leg., lib. VII, cap. III, n. 7. 115 Zob. Henricus de Segusio, Cardinalis Hostiensis (Enrico da Susa), In tertium decletarium librum commentaria,

Apud Iuntas, Venetiis 1581. 116 Por. José Antonio Fernández-Santamaría, Natural law, constitutionalism, reason of state, and war: counter-

reformation Spanish political thought, Peter Lang, New York 2005, s. 143. 117 Por. David J. Bederman, Custom as a source of law, Cambridge University Press, Cambridge Mass 2010, s. 139. 118 Por. José Antonio Fernández-Santamaría, Natural law, constitutionalism, reason of state, and war: counter-

reformation Spanish political thought, Peter Lang, New York 2005, s. 143. 119 Por. Ibidem, s. 142. 120 Dicitur hoc ius haberi pro lege ubi deficit lex – Leg., lib. VII, cap. III, n. 7.

28

Prawo naturalne powstaje przez istotową konieczność, więc także ius gentium, jako pewne

wnioski wyprowadzone z prawa naturalnego, musi być wprowadzane przez pewną konieczność

(występującą w określonych okolicznościach) i być konieczne (w tych okolicznościach) dla całej

ludzkości. Stąd nie mogłoby więc nigdy powstać, gdyby jedynie zastępowało poszczególne prawa

lokalne, takie jak prawo zwyczajowe. Według Suareza ius gentium jest rodzajem zwyczaju

będącym poza prawem121. Jest ono złożone z „czynów istotowo dobrych lub obojętnych“122.

b) Problem zmienności ius gentium jako zwyczaju

Suarez uważa, że „nie jest absolutnie niepojęta sytuacja, gdy część ius gentium jest unieważnia-

na przez zwyczaj“123. Jest tak, ponieważ czyny przeciwne ius gentium nie są wewnętrznie złe,

dopóki przeciwny im czyn nie jest przedmiotem nakazu prawa naturalnego.

Suarez przywołuje trzy przykłady na potwierdzenie swojego stanowiska124:

1. Pierwszy przykład:

nikt nie powinien być pozbawiony swojej własności, nawet na rzecz państwa, bez rekompensa-

ty125. Jednak w każdej chwili przez zwyczaj może być wprowadzona reguła mówiąca, że dopuszcza

się odebranie posiadania bez odszkodowania.

Zdaniem Suareza jest tak, ponieważ jak długo zwyczaj może regulować tryb i warunki

własności, może także wprowadzić zasadę, że prywatna własność utrzymuje się na warunkach

wyżej wspomnianych i jako rodzaj służebności na rzecz publicznego dobrobytu.

2. Drugi przykład:

dotyczy kwestii uznania faktu niewoli więźniów pojmanych podczas wojny. Praktyka ta wprowad-

zona jest przez ius gentium i może być odwołana przez zwyczaj, przestać obowiązywać w danej

prowincji.

121 W rozdziale IV księgi VII De legibus Suarez przeprowadza następujący podział zwyczaju: (1) zwyczaj zgodny z

prawem, (2) zwyczaj będący poza prawem, (3) zwyczaj przeciwny prawu (Tertio principaliter dividitur consuetudo

in eam quae est secundum legem, praeater legem, vel contra legem – Leg., lib. VII, cap. IV, n. 1.) W piątym para-

grafie tej księgi czytamy, że ius gentium jako zwyczaj znajduje się poza prawem naturalnym. 122 Tertia veroconsuetudo, quae dicitur esse praeter legem naturalem, cogitari potest vel constans ex actibus de se hon-

esties, vel ex actibus indifferentibus – Leg., lib. VII, cap. IV, n. 4. 123 Quapropter dicendum censeo absolute non repugnare aliquid de iure gentium per consuetudinem abrogari – Leg.,

lib. VII, cap. IV, n. 6. 124 Leg., lib. VII, cap. IV, n. 6. 125 Jest to przykład zaczerpnięty przez Suareza z gloss do Corpus iuris civilis. Digesta, Lib. VIII, cap. VI, n. 14.

29

3. Trzeci przykład:

dotyczy 40-dniowego postu w Kościele rzymskokatolickim. Post ten, na zasadach indultu, w

niektórych miejscach częściowo nie obowiązuje- poniedziałek i wtorek przed środą popielcową nie

są tam dniami postnymi.

Francisco Suarez zaznacza jednak, że jeśli dopuszczamy możliwość odwołania przez zwyczaj

części ius gentium, musimy zaznaczyć, że jest „moralnie niemożliwe, aby całe to prawo mogło być

zniesione“126. W tym przypadku wszystkie narody musiałyby zgadzać się na zwyczaj przeciwny ius

genitum, co jest, zdaniem jezuity, niemożliwe. Argumentuje on, że taka zgodność w jakiejkolwiek

sprawie jest ciężka do osiągnięcia, gdyż ius genitum jest w harmonii z naturą, a to, co jest jej prze-

ciwne, rzadko występuje.

Suarez przytacza opinię Baldusa127 oraz Jasona128, którzy wyprowadzają z powyższego wnio-

sek, że władca nie może uchwalić niczego przeciwnego ius gentium, ponieważ jego moc i

jurysdykcja są mniejsze od mocy ius gentium. Ius gentium nie może także być zmienione przez

naród, ponieważ ma on mniejszą siłę ustawodawczą niż władca. Na te zarzuty Suarez stwierdza, że

wspólna zgoda narodu i władcy na zwyczaj ma większą moc niż sama wola władcy129. Jest także

możliwe, że władca może nie być w stanie wymusić stosowania reguły przeciwnej ius genitum i ta

reguła (pierwotna) może dalej obowiązywać. Po drugie, zdaniem Suareza, władca może uchwalać

prawo przeciwne ius gentium i odwołać za jego pomocą pewne regulacje, które jego zdaniem nie

powinny mieć miejsca w jego królestwie i w stosunku do jego poddanych. Na przykład, może

uchwalić prawo, że w jego królestwie nie powinno być niewolników. Jest tak, dopóki wykonanie

jego woli „nie jest przeciwne naturalnemu rozumowi, ani właściwemu zarządzaniu państwem“130.

Ponieważ jako władca może w ten sposób uchwalić prawo przeciwne innemu zwyczajowi, może

też wprowadzić regułę przeciwną tej części ius gentium, która dotyczy administrowania państwem.

Jest tak, ponieważ, jak stwierdza Suarez, „ius gentium z powodu swojej uniwersalności nie jest sil-

niejsze czy bardziej niezmienne“131.

126 Moraliter non accidere ut In universum tollatur – Leg., lib. VII, cap. IV, n. 7. 127 Por. Baldus de Ubaldis, Super usibus feudorum, cap. I. 128 Por. Jason de Maynus, In Digesta et Codicem commentarii, lib. XLIII, cap. XII, n. 2. 129 Zob. Leg., lib. VII, cap. IV, n. 8. 130 Haec potestas non est contra rationem naturalem, nec contra debitum reipublicae regimen – Leg., lib. VII, cap. IV,

n. 8. 131 Non est fortior vel immutabilior respectu suorum subditorum – Ibidem.

30

Ius gentium a prawo naturalne

Francisco Suarez pisał, że ze ius gentium jest systemem „jakby pośrednim między prawem nat-

uralnym i ludzkim, bliższym pierwszemu“132. Utrzymywał jednak stanowczo, że są to dwa odrębne

systemy prawa. Podczas wyjaśniania natury ius gentium rozważa i odrzuca wiele ewentualnych ró-

żnic pomiędzy ius gentium a prawem naturalnym. Omówieniem relacji pomiędzy ius genitum a

prawem naturalnym poświęcił fragmenty XVII, XIX oraz XX rozdziału - jest to objętościowo

największa część rozważań o ius gentium w De legibus. Zgadzam się z opinią Daniela O’Connella,

że pomimo użycia terminu ius gentium w różnych historycznych kontakstach i znaczeniach, do

czasów Suareza relacja tego pojęcia w stosunku do prawa naturalnego nie została wyjaśniona tak

jasno i kompeksowo jak na kartach De legibus133.

a) Podobieństwa pomiędzy ius gentium a prawem naturalnym

Suarez w pierwszym paragrafie XIX rozdziału wymienia następujące podobieństwa między ius

gentium i prawem naturalnym134:

- podmiotem obu jest cała ludzkość - pod tym względem Suarez zgadza się z opinią autorów Diges-

tów, że oba rodzaje prawa podpadają pod kategorię „prawo narodów“135. Dodaje jednak, że nazwa

„prawo narodów“, bardziej niż do prawa wpisanego w naturę ludzką, w bardziej adekwatny sposób

odpowiada prawu zwyczajowemu narodów. Opinię tę czerpie z Instytucji cesarza Justyniana Wiel-

kiego136.

- oba mają zastosowanie do każdej istoty ludzkiej - konsekwencją tego są częste błędy dokonywane

przez jurystów podczas klasyfikacji norm prawnych. Suarez twierdzi, że normy są klasyfikowane

jako ius gentium, mimo że w rzeczywistości należą do jego zakresu tylko ze względu na nazwę137.

- oba systemy zawierają różne rodzaje norm prawnych- są to regulacje typu: zakazowego, nakazo-

wego, koncesyjnego oraz zezwolenia.

132 Quasi medium inter naturale ius, et humanum, et priori extremo vicinius – Leg., lib. II, cap. XVII, n. 1. 133 Zob. Daniel Patrick O’Connell, The Rational Foundations of International Law. Francisco Suarez and the Concept

of jus gentium, Sydney Law Review 2 (2) 1957, s. 256. 134 Por. Leg., lib. II, cap. XIX, n. 1. 135 Por. Corpus iuris civilis. Digesta, lib. I, cap. I, § 9. 136 Por. Justynian I Wielki, Instytucje, lib. I, cap. II, § 4 [§ 2]. 137 np. oddawanie czci Bogu i rodzicom. Por. Corpus iuris civilis. Digesta lib. I, cap. I, § 2, § 3. Suarez wskazuje, że

przykład ten został słusznie opuszczony w Instytucjach Justyniana.

31

b) Różnice między ius gentium a prawem naturalnym

Mimo że ius gentium jest uzgadnialne z prawem naturalnym pod wieloma względami, to jed-

nak zważywszy na praktyczne różnice różni się od niego istotowo.

Po pierwsze, w przeciwieństwie do prawa naturalnego koneiczność wykonania nakazu ius gen-

tium nie wynika wyłącznie z natury sprawy, a także z towarzyszących z okoliczności.

Po drugie, analogicznie zakazy ius gentium, jeśli czegoś zabraniają, to nigdy dlatego, że jest to

per se malum - „złe przez się” (taki rodzaj zakazu należy do dziedziny prawa naturalnego), a dlate-

go, że jest to złe zważywszy na okoliczności w jakich miałoby zostać wykonane.

Ius gentium nie zakazuje więc czynów, dlatego że są one złe, a wskazuje czyny jako złe po-

przez zakazywanie ich. Są to, zdaniem jezuity, różnice „właściwe i nijako istotowymi różnicami

prawa, więc różnią się ius gentium i prawo naturalne”138.

Poza tymi różnicami między ius gentium i prawem naturalnym, Suarez w drugim paragarafie

XIX rozdziału wymienia jeszcze następujące niezgodności139:

- jeżeli niezmienność wynika z konieczności, ius gentium nie jest niezmienne tak jak prawo natu-

ralne.

- prawo naturalne, ponieważ należy do natury każdego człowieka, jedynie na skutek błędu może nie

być obserwowalne w jakimś miejscu. Ius gentium natomiast może nie być obserwowalne w miej-

scach, w których nie zaistniały okoliczności konieczne do jego zaobserwowania.

- mimo, że ius gentium jest prawem ludzkim, może czasem regulować kwestie związane także z

naturą zwierzęcą (np. zakaz cudzołóstwa, nakaz odrzucania przemocy).

Kolejną różnicą, którą znajdujemy w paragrafie 3 rozdziału XX jest fakt, że prawo naturalne

opisuje sposób wykonania dobrych czynów oraz „zabrania złych, tak, że nie można ich tolerować u

nikogo”140, ius gentium natomiast „może dozwalać pewnego zła”141. Działanie o pejoratywnej kwa-

lifikacji etycznej może być tolerowanie przez prawo cywilne, może być także tolerowanie przez ius

genitum, pod warunkiem, że jest to konieczne ze względu na charakter społeczeństwa, sprawy fi-

nansowe i prawie wszystkie narody godzą się na to (np. prostytucja, ograniczone oszustwo w umo-

wach)142.

138 Propriae et quasi essentiales differentiae legis: ergo ita differunt ius gentium et naturale – Leg., lib. II, cap. XIX, n.

2. 139 Zob. Leg., lib. II, cap. XIX, n. 2. 140 Ita prohibet omnia mala ut nullum permittat- Leg., lib. II, cap. XX, n. 3. 141 Ius autem gentium aliqua mala permittere potest- Ibidem. Suarez zaznacza, że zdanie to wydaje się odnosić szcze-

gólnie ius gentium intra se, będącego tak naprawdę prawem cywilnym. 142 Leg., Ibidem.

32

c) Pytanie o możliwość występowania prawa wspólnego wszystkim ludziom odmiennego od prawa naturalnego

Aby wyjaśnić tę kwestię szczegółowo, Francisco Suarez powraca do podziału znaczenia termi-

nu ius gentium z XIX rozdziału De legibus na ius gentium inter se oraz ius gentium intra se.

Kiedy mówimy o ius gentium, mamy na myśli system prawa będący wynikiem „samej użytecz-

ności i tradycji, wprowadzanej stopniowo we wszechświecie, a [wprowadzanej] przez wzajemne

następstwo, upowszechnienie i naśladownictwo wśród ludzi”143. Suarez twierdzi, że do ustanowie-

nia tego prawa nie była potrzebna żadne umowa społeczne, ius gentium jest bowiem tak bardzo

związane z naturą, że „jakby naturalnie dokonało się [jego] rozprzestrzenienie wśród ludzkiego ga-

tunku”144. Nie istnieje w formie pisanej, ponieważ jest konsekwencją zwyczaju i nie zostało podyk-

towane przez ustawodawcę.

Można więc powiedzieć, że ius gentium obowiązuje dzięki powszechnej akceptacji i uniwersal-

nemu charakterowi oraz łatwości z jaką może być wywiedzione z naturalnych zasad.

d) Suarezjańska interpretacja słów św. Tomasza z Akwinu na temat pochodzenia norm ius gentium

Suarez zastanawia się jak należy rozumieć Akwinatę twierdzącego, że nakazy ius gentium są

wnioskami wynikającymi z zasad prawa naturalnego. Dominikanin w Sumie teologicznej pisze, że

ius gentium jest zbiorem pewnych ogólnych wniosków z prawa naturalnego145. Zdaniem Suareza

uwaga ta odnosi się to do ius gentium inter gentes. Są to wnioski „z prawa naturalnego. Nie abso-

lutnie konieczne, lecz [konieczne] przez dokonanie zestawienia w stosunku do określeń prawa cy-

wilnego i prywatnego”146.

Przepisy ius gentium maja ogólny charakter, biorą pod uwagę nie tylko rozwój natury, ale też jej

pierwsze i uniwersalne zasady. Jeśli czystość i właściwość ich charakteru są natychmiastowo wi-

dzialne na drodze naturalnej refleksji, to muszą być one wnioskami z zasad naturalnych. Zostały

one wprowadzone z powodu konieczności wynikającej z zaistniałych okoliczności147.

143 Ipso usu et traditione, in universo introduci paulatim, et per successionem, propagationem et imitationem mutuam

populorum – Leg., lib. II, cap. XX, n. 1. 144 Fere naturaliter propagatum fuerit cum humano genero – Ibidem. 145 Por. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. I-II, qu. 95, art. 4. 146 Iuris gentium vocari conclusiones iuris naturalis, non absolute et per necessariam illationem, sed comparatione

facta ad determinationem iuris civilis et privati – Leg., lib. II, cap. XX, n. 2. 147 Por. Ibidem.

33

e) Polemika z pierwszą opinią o różnicach pomiędzy prawem naturalnym a ius gentium

W paragrafach od trzeciego do siódmego rozdziału XVII Francisco Suarez uzasadnia od-

rzucenie fałszywej jego zdaniem, opinii mówiącej że prawo naturalne różni się od ius gentium pod

tym względem, iż pierwsze dotyczy wszystkich stworzeń, a drugie jedynie ludzi.

Stanowisko takie Suarez znajduje w Digestach oraz Instytucjach Justyniana148. W Digestach

czytamy, że ius gentium obowiązuje ludzkie narody i różni się od prawa naturalnego tym, że ludzie

posługują się nim tylko w stosunkach między sobą149. Suarez nie wspomina jednak, że prekursorem

takiego rozumienia ius gentium jest rzymski prawnik Domitius Ulpianus w swoim komentarzu do

praw pretorskich Libri ad edictum, a Digesta jedynie przytaczają jego słowa.

Suarez na podstawie wyżej wspomnianych opinii oraz przykładów ius gentium podawanych w

tych tekstach (m.in. oddawanie czci Bogu, posłuszeństwo rodzicom, powstrzymywanie się od nies-

prawiedliwości) formułuje roboczy wniosek, że „ius gentium jest złączone także z prawem natural-

nym, lecz w specjalny sposób, właściwy ludziom“150.

Czy w takim razie trójpodział ius dokonany przez św. Tomasza jest błędny151? Z powyższego

może wynika dwudzielność ius wyrażająca się w prawie naturalnym i prawie pozytywnym. Dopiero

prawo naturalne zawiera nakazy dotyczące wszystkich stworzeń oraz właściwe wyłącznie ludziom

– ius gentium.

Suarez powołując się na Sumę teologiczną152 zauważa, że św. Tomasz wydaje się nie prze-

ciwstawiać takiemu rozwiązaniu. Tak samo jak Suarez, Akwinatę interpretuje Conradus Koellin 153.

Francisco Suarez wymienia także innych autorów, którzy nie zgadzają się z takim

twierdzeniem: Laurentii Vallae 154, Domingo de Soto155 oraz Connan156, który dodaje nawet, że ius

gentium w ogóle nie jest odróżnialne od prawa naturalnego, ponieważ ani Arystoteles, ani inni

antyczni filozofowie o nim nie wspominają.

148 Por. Justynian I Wielki, Instytucje, lib. I, cap. II. 149 Por. Corpus iuris civilis. Digesta, lib. I, cap. I, I, § 3, § 4. 150 Ius gentium conseri etiam naturale, sed speciali modo et proprio hominum – Leg., lib. II, cap. XVII, n. 3. 151 Por. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. II-II, qu. 57, art. 3. 152 Por. Ibidem. 153 Por. Conradus Koellin, Commentaria prima secundae Angelici Doctoris S. Thomae Aquinatis, qu. 95, art. 2 i 4. 154 Por. Laurentii Vallae, Elegantiarum latinae linguae libri sex, Lib. IV, cap. XLVIII. 155 Por. Domingo de Soto, De Iustitia et Iure, Lib. III, qu. I, art. 3. 156 Zob. François de Connan, Commentariorum iuris civilis libri X, lib. I, cap. VI.

34

Suarez konstatuje, że ich sprzeciw bazuje na przekonaniu o tym że „Nie ma prawa naturalnego

wspólnego ludziom i innym organizmom żywym, ponieważ zwierzęta nie są zdolne do własnego

posłuszeństwa czy sprawiedliwości, czy niesprawiedliwości.“157.

Suarez przywołuje opinie Alberta Wielkiego158 oraz Covarruviasa159, którzy twierdzą, że prawo

naturalne dotyczy zwierząt i ludzi nie pod względem formalnym, a materialnym czyli w odniesieniu

do konkretnych aktów, których wykonywanie jest wspólne zarówno ludziom, jak i zwierzętom (np.

wchodzenie w związki płciowe)160. Nie jest to jednak, zdaniem jezuity, wystarczający powód, aby

wprowadzać rozróżnienie gatunkowe między prawem naturalnym a ius gentium.

Zdaniem Suareza juryści mogą kontrargumentować, że fakt tej materialnej zgodności może być

dowodem na wieloznaczność naturalności prawa w człowieku. Prawo naturalne w ogólnym

znaczeniu zawierałoby nakazy naturalnego rozumu odpowiednie dla danego gatunku. Inny rodzaj

prawa naturalnego, właściwy ludziom, miałby swoje źródło w rozumnym charakterze człowieka.

Ich zdaniem fakt ten konstytuuje podział prawa naturalnego na wspólne wszelkim istotom i to

właściwe tylko ludziom161.

Suarez twierdzi jednak, że to wyjaśnienie nie rozstrzyga sporu i przedstawia w paragrafie

szóstym XVII rozdziału następujące kontrargumenty162:

1. Jeśli uznać kontrargument jurystów, to prawo aby bronić się przed przemocą za pomocą

siły, nie należy do ius gentium (jak twierdzą juryści), a do prawa naturalnego. Dowodem na

to jest fakt, że wszystkie organizmy żywe naturalnie dążą do samozachowania.

2. Prawo naturalne, mające za podmiot ludzi, jeśli ma wpisywać się w suarezjańską definicję

prawa, nie może mieć podstaw w zmysłowej naturze, która jest wspólna dla ludzi i zwierząt.

Jezuita twierdzi, że prawo naturalne powinno być zawsze przyporządkowane działaniu ce-

lowem. System prawny powinien być więc regulowany przez odwzorowanie nie zmysłowej,

lecz rozumnej natury. Jedyny stosunek w jaki może wchodzic z tą pierwszą jest nadawanie

jej granic, w szczególności za pomocą intelektu. Dlatego, zdaniem Suareza, wspomniane

wyżej ogólne podobieństwo pomiędzy ludźmi a zwierzętami, nie byłoby wystarczającym

powodem dla wprowadzenia rozróżnienia między prawem naturalnym a innymi rodzajami 157 Por est ius naturale commune hominibus et aliis animalibus, quia bruta animalia non sunt capacia propriae obedi-

entiae, aut iustitiae, vel iniuriae – Leg., lib. II, cap. XVII, n. 5. 158 Zob. Albertus Magnus, Ethicorum, cap. III. 159 Zob. Diego de Covarrubias y Leyva, In regulae Peccatum, De regul. iuris lib. VI. 160 Por. Leg., lib. II, cap. XVII, n. 5. 161 Jest to wyjaśnienie zgodne ze stanowiskiem Tomasza z Akwinu. Por. Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, lib. I-

II, qu. 95, art. 4.; Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, lib. I-II, qu. 57, art. 3. 162 Zob. Leg., lib. II, cap. XVII, n. 6.

35

prawa. Prawdziwość przesłanki tego wniosku wynika z faktu, że ilekroć prawo naturalne

zezwala na coś zmysłowej naturze, akt aprobaty zawiera procedurę opartą na rozumowaniu

(np. różnica w regulacji małżeństwa i regulacji kontatków seksualnych u zwierząt).

3. Temu, co zostało wyżej przedstawione, może towarzyszyć przeświadczenie, że zakazy są

typem norm właściwym ius genitum, nigdy zaś prawu naturalnemu. Suarez argumentuje, że

jest to oczywiste, ponieważ są to kwestie związane wyłącznie z człowiekiem i nawet, jeśli

czyn mógłby obejmować swoim zakresem wszystkie istoty żywe, to zaniechanie będące

przedmiotem norm, o których mówimy, może być przedmiotem wyłącznie działań ludzkich.

4. Absurdalne jest zaprzeczanie, że kwestie takie jak oddawanie czci Bogu, czczenie rodziców,

czy nakaz mówienia prawdy nie są przedmiotami prawa naturalnego, a przecież są to

kwestie będące przedmiotem działań wyłącznie ludzkich.

Zdaniem Suareza juryści mogą względem zebranych argumentów ripostować, że ius genitum

jest w rzeczywistości prawem naturalnym163. Stąd nie wykluczają przynależności wymienionych

wyżej przykładów, a nawet przykazań Dekalogu, do zakresu obowiązywalności ius gentium. Ich

zdaniem ponieważ zakresy tych systemów pokrywają się nie sprzeciwia się temu fakt, że są one

częścią prawa naturalnego.

W tym miejscu Suarez uznaje kwestię za rozstrzygniętą stwierdzając, że sprowadza się ona „do

kwestii użycia słów lub do użyteczności dokonywania rozróżnienia, nie zaś do natury ius genti-

um“164.

Mimo to, autor De legibus stwierdza, że jego drugi kontrargument zachowuje ważność i świ-

adczy o niewłaściwości twierdzenia, że prawo naturalne jest wspólne ludziom i innym stworzen-

iom.

Zdaniem Suareza ius gentium jest wewnętrznie i istotowo prawem naturalnym. Zastrzega on

jednak, że twierdzenie to nie odnosi się do wszystkich nakazów ius gentium. Niektóre jego zdaniem

dotyczą bowiem „materii nie jedynie koniecznej, lecz także wspólnej zwierzętom, jak wskazują

dane argumenty. Inne nie tylko zamieniają się w materię właściwą ludziom, lecz także nie zawiera-

ją wewnętrznej konieczności“165.

163 Por. Corpus iuris civilis. Digesta, lib. XVI, cap. III, n. 31.; Justynian I Wielki, Instytucje, lib. II, cap. I, § I, § II; Ibi-

dem, lib. I, cap. II, § II. 164 Et ita contentio tota versabitur circa solum usum vocis, vel necessitatem, aut utilitatem illius distinctionis in illo sen-

su – Leg., lib. II, cap. XVII, n. 7. 165 Materiam non solum necessariam, sed etiam communem brutis, ut monstrant argumenta facta; alia non solum ver-

santur in materia propria hominum, sed etiam non continent intrinsecam necessitatem – Ibidem.

36

f) Dyskusja z drugą opinią o różnicach pomiędzy prawem naturalnym a ius gentium

Druga fałszywa opinia, którą Francisco Suarez obala w ósmym paragrafie XVII rozdziału

brzmi: prawo naturalne tym jedynie różni się od ius gentium, że „daje się poznać bezmyślnie, albo

przynajmniej przy prostszym namyśle. Ius genitum natomiast, przez wielość wniosków wymaga

bardziej skomplikowanego wnioskowania“166. Suarez przypisuje tę opinię Domingo de Soto167 oraz

„nowożytnym tomistom“168.

Swój sprzeciw autor De legibus uzasadnia następującymi twierdzeniami169:

1. Pomiędzy prawem naturalnym a ius gentium istnieje także wiele innych różnic. Na przykład,

wiele norm ius gentium nie cechuje się wewnętrzną koniecznością (np. niewolnictwo, pod-

ział własności), podczas gdy taka konieczność jest cechą wszystkich norm prawa natural-

nego.

2. Ius gentium nie może zawierać fundamentalnych zasad moralnych, ani wniosków ko-

niecznie z nich wynikających. Wszystkie te normy i wnioski należą bowiem do prawa natu-

ralnego. W pełnej rozciągłości nakazy, które mogą być wyprowadzone za pomocą ludzkiego

umysłu z zasad natury, są wpisane w ludzkie sumienie, a więc także należą do prawa natu-

ralnego.

3. Normy ius gentium zostały wprowadzone przez wolną wolę oraz w wyniku społecznego

konsensus (niezależnie czy mówimy o całej ludzkości, czy o jakiejś jej części). Nie mogą

być więc częścią ludzkiej natury, a więc są częścią prawa ludzkiego, nie naturalnego.

Suarez zaznacza także, że fakt, iż nakaz odwołuje się do pewnego rozumowania, nie wyklucza

jego prawdziwej i naturalnej konieczności (np. podział własności, niewolnictwo).

g) Konfrontacja z trzecią opinią o różnicach pomiędzy prawem naturalnym a ius gentium

Trzecia opinia, którą Suarez obala w dziewiątym paragrafie XVII rozdziału brzmi: prawo natu-

ralne ma charakter wiążący niezależnie od ludzkiej władzy, podczas gdy ius gentium przeciwnie170.

166 Solumque differre a naturali, quia ius naturale sine discursu vel facillimo discursu innotescit: ius autem gentium per

plures illationes et difficiliores colligitur – Leg., lib. II, cap. XVII, n. 8. 167 Por. Domingo de Soto, De Iustitia et Iure, lib. I, qu. V, art. 4. 168 Por. Ibidem. 169 Por. Leg., lib. II, cap. XVII, n. 8. 170 Suarez wywodzi tą opinię z pism Tomasza z Akwinu. Por. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. II-II, qu. 57,

art. 3.

37

Autorzy głoszący tę opinię utrzymują, że prawo naturalne obejmuje „wnioski w ten sposób

konieczne, [że] niezależne od założenia [istnienia] ludzkiego społeczeństwa, czy założenia

wolności człowieka. Mogą [one] wynikac z zasad natury w oczywisty sposób i nie odnoszą się do

ius gentium“171. Inne wnioski, wynikające z zasad naturalnych w sposób konieczny, ale nieabsolut-

ny, a raczej w związku z założeniem istnienia pewnej ludzkiej wspólnoty społecznej, związane

z konkretnymi okolicznościami, istotnymi dla ich wiążącego charakteru, należą do ius genitum172.

Takie stanowisko nie wyjaśnia jednak natury ius gentium, ani charakteru różnicy między nim a

prawem naturalnym. Suarez odpowiada na to następującym kontrargumentem: „Jest wiele

[nakazów] co do prawa naturalnego, które nie obowiązują, ani nie mają miejsca innego aniżeli w

jakimś danym założeniu“173. Na przykład, zakaz kradzieży nie ma zastosowania, jeśli nie jest

wprowadzona własność. Kontrargument autora De legibus zachowuje ważność dla wielu kwestii

ujętych w prawie naturalnym, ponieważ są one cnotliwe same w sobie. Przeciwne postępowanie

jest zabronione, ponieważ jest złem, a nie przeciwnie, jest złem ponieważ jest zabronione). Stąd

mimo, że wniosek zależy od założenia, założenie określa jedynie przedmiot nakazu.

Skoro więc ius gentium może być odróżnione od prawa naturalnego, konieczne jest dokonanie

założenia w odniesieniu do konkretnego przedmiotu sprawy, że nakazy te będą wynikać nie jako

oczywiste wnioski z naturalnych zasad, a raczej jako wnioski „mniej pewne, zależne od ludzkiej

woli oraz od przystosowania moralnego raczej niż konieczności“174.

h) Rozprawa z czwartą opinią o różnicach pomiędzy prawem naturalnym a ius gentium

W paragrafach pierwszym do trzeciego, XVIII rozdziału analizowanego dzieła Francisco Suarez

w dalszym ciągu zastanawia się nad charakterem norm ius gentium. Przywołuje opinię Connana175,

który utrzymuje, że ius gentium tym różni się od prawa naturalnego, że „nie zawiera w sobie

nakazów czy obietnic, lecz tylko pewne zezwolenia, czyli ewentualności, bądź jakieś dopuszczenia,

albo nawet [nakazów], by działać nie tylko w sposób bezkarny, ale także sprawiedliwie i

uczciwie“176.

171 Conclusiones ita necessarias, ut nulla facta suppositione societatis humanae vel dependentis a voluntate humana,

sequatur ex principiis naturae evidenter, et has non spectare ad ius gentium – Leg., lib. II, cap. XVII, n. 9. 172 Por. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. II-II, qu. 57, art. 3. 173 Multa sunt de iure naturali, quae non obligant nec locum habent nisi aliqua suppositione facta – Leg., lib. II, cap.

XVII, n. 9. 174 Minus certam, ita ut arbitrium humanum et moralis commoditas potius quam necessitas intercedat – Ibidem. 175 Por. François de Connan, Commentariorum iuris civilis libri X, lib. I, cap. Vi, n. 5. 176 Non continere sub se praecepta aut promissiones, sed solum concessiones quasdam, seu facultates, aut permissiones

aliquid vel non agendi non tantum impune, sed etiam iuste et honeste – Leg., lib. II, cap. XVIII, n. 1.

38

Connan uważa także, że istotną cechą ius gentium jest jego dostosowanie do ludzkiej natury, nie

w absolutnym sensie, a w obecnie danym społeczeństwie177. Dlatego ius gentium zawiera wiele za-

sad użytecznych dla ludzi żyjących we wspólnocie, które to zasady nie wpływają w absolutnym

sensie na ludzki dobrobyt178.

Zgodnie z suarezjańską koncepcją prawa naturalnego, jeśli moc jakiegokolwiek czynu zależy od

ludzkiego rozumowania, to nie należy on do prawa naturalnego, tak samo jak nie należy do prawa

cywilnego, jeśli nie wynika z woli władcy. Takie przyzwolenia, które z powodu swojej powszech-

nej użyteczności, powstały dla ludzi żyjących w społeczeństwie, zdaniem hiszpana, jako zezwole-

nia cnotliwych zachowań należeć powinny więc do trzeciego systemu prawa, do ius gentium.

Skoro więc ius gentium jest zakresowo odrębne od prawa naturalnego, to „prawo narodów“

musiałoby mieć koncesyjny, a nie nakazowy charakter.

Św. Tomasz potwierdza to stanowisko pisząc, że ius gentium stworzył człowiek żyjący w

społeczeństwie, aby zapewnić sobie pomyślność179. Nie wspomina jednak niczego o nakazowej

formie tego prawa. Suarez zauważa, że twierdzenie Connana znajduje swoje umocowanie także w

przykładach ius gentium wymienionych przez św. Izydora180, wszystkie one są bowiem typu konce-

syjnego, a nie nakazowego.

Suarez przyznaje, że nie do końca rozumie powyższe opinie. Zadaje pytanie, czy ius polega

tylko na moralnym prawie do przystąpienia lub odstąpienia wykonania czynu, czy może jest syno-

nimem prawa, to jest- reguły rozumu, bądź nakazowej (w ścisłym znaczeniu), bądź wskazującej

aprobatę dla pewnych rzeczy, jako prawych181.

Ius gentium nie może zawierać reguł nakazowych, jak wynika z wcześniejszych ustaleń. Wśród

praw naturalnych natomiast jest wiele aktów, które mogą być wykonywane uczciwie, ale nie są

nakazane, a ich przeciwieństwa zabronione np. małżeństwo. Takie zachowanie jest prawe i wskaza-

ne, ale nie nakazane w prawie naturalnym.

Hiszpan zauważa, że konsekwencją twierdzeń Connana byłoby podzielenie prawa naturalnego

na: pozytywne (nakazowe) i negatywne (koncesyjne). O takiej możliwości wspomina Covarru-

vias182. Wynikać by to miało, jego zdaniem, z faktu, że „naturalny rozum nie tylko określa to co

jest konieczne lecz także to co jest dopuszczalne“183.

177 Por. François de Connan, Commentariorum iuris civilis libri X, lib. I, cap. VI, n. 5. 178 Por. Ibidem. 179 Por. Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, lib. II-II, qu. 57, art. 3. 180 Zob. Izydor z Sewilli, The Etymologies of Isidore of Seville, lib. V, cap. IV, VI. 181 Por. Leg., lib. II, cap. XVIII, n. 2. 182 Por. Diego de Covarrubias y Leyva, In regulae Peccatum, De regul. iuris lib. VI, pt. II, § II, n. 3 183 Ratio naturalis non solum dictat quid necessarium sit, sed etiam quid liceat – Leg., lib. II, cap. XVIII, n. 3

39

Jezuita stoi w opozycji do tych opinii. Ius gentium, jego zdaniem, tworzy możliwość dokonania

czynu prawego. Pyta on, gdzie ta możliwość ma swoje źródło. Jeśli jest to możliwość prawa i spra-

wiedliwa, źródła należy szukać w naturalnym rozumie rozpatrywanym absolutnie lub w jakiejś

ludzkiej umowie. Jeśli odnajdziemy źródła w naturalnym rozumie, to prawo to jest naturalne, nawet

jeśli ma ono tylko koncesyjny charakter. Jeśli natomiast odnajdziemy je w jakiejś umowie

społecznej, wtedy bądź argumenty przedstawione za tym, że takie prawo nie jest ius gentium, po-

nieważ nie jest odrębne od prawa cywilnego, są ważne, albo, pomimo tych wniosków, jest możliwe

istnienie ius gentium o charakterze koncesyjnym, oddzielnego od prawa cywilnego i będącego

przejściową formą między prawem naturalnym a cywilnym184. Wtedy, zdaniem Suareza, także ist-

nienie takiej nakazowej formy prawa jest możliwe.

Hiszpański zakonnik twierdzi, że prawo, o którym mówimy, wyrasta z naturalnego rozumu, ale

nie rozumu jednostki, a ludzi zebranych w całym społeczeństwie. Suarez takie społeczeństwo na-

zywa communitas perfecta. Prawo to różni się od pierwszego znaczenia prawa naturalnego tym, że

jest „drugorzędne i jest nazywane ius gentium“185.

Przekonanie to Suarez ilustruje za pomocą przykładów186:

- Wojna- należy, zdaniem Suareza, do dziedziny ius gentium nie dlatego, że istnieje jakiś nakaz

nadający dowolność w wypowiedzeniu i prowadzeniu wojny, nawet jeśli ktoś uważa, że jest ku te-

mu słuszny powód, ale dlatego, że wojna, jeśli jest sprawiedliwa, jest dozwolona.

- Podział pól czy ziem- istnienie takiego podziału jest sprawą dowolną i zależy od woli ludzi.

Te przykłady norm prawnych jasno zakładają istnienie jakiegoś ludzkiego społeczeństwa.

Wszystkie one są dopuszczalne na mocy naturalnego rozumu, ale nie mogą być konieczne w abso-

lutnym sensie, ponieważ zawierają pewne ontyczne założenia. Suarez dodaje, że podział na narody

i królestwa także jest kwestią związaną z ius gentium187. Stąd wnioskuje, że „nie zawsze ius genti-

um wywodzi się z owego założenia [ludzkiej wspólnoty], lecz jedynie z czystej kondycji naturalnej,

wedle której człowiek jest zwierzęciem społecznym“188.

Suarez uważa, że nawet jeśli istnienie ludzkich społeczności jest tutaj przyjęte a priori, nie

wyklucza to, że prawo naturalne może być koncesyjne. Założenie to jest wprowadzone tylko po to,

184 Zob. Ibidem, n. 2. 185 Tanquam secundarium, vocarique ius gentium – Ibidem, n. 4. 186 Zob. Ibidem, n. 3. 187 Por. Corpus iuris civilis. Digesta, lib. I, cap. I, n. 5. 188 Non semper ius gentium oritur ex illa suppositione, sed solum ex pura conditione naturali, qua homo est animal so-

ciale – Leg., lib. II, cap. XVIII, n. 4.

40

aby przedmiot tego prawa faktycznie występował. Mimo to, omawiana norma istniała przed aktua-

lizacją tego założenia i jest w pewnym sensie naturalna. Prawo nakazowe często nie ma przedmio-

tu, dopóki jego założenia się nie zaktualizują (np. jeśli nie założymy istnienia ludzkiego

społeczeństwa). Mimo to, takie nakazy zawsze są częścią prawa naturalnego. Suarez zauważa zbi-

eżność zachodzącą między rozpatrywanym wyżej przypadkiem, a prawem koncesyjnym ponieważ

nie możemy podać żadnego przekonującego argumentu przeciw189.

Jezuita uważa, że prawo koncesyjne nie jest przedmiotowo rozłączne z całym prawem nakazo-

wym i zakazowym. Jeśli jedna z tych form prawa odnosi się do ius gentium, to inna także. Jeśli

więc jedna jest prawem naturalnym to druga też, a zatem rozróżnienie dokonane przez Connana jest

błędne.

Tezę swoją hiszpański jezuita ilustruje za pomocą rozważenia przykładu przyznania przywi-

leju. Jego zdaniem przywilej jest przyznawany jednostce, a reszta społeczeństwa zobowiązana jest

nie przeszkadzać w jego wykonywaniu. Prawo to zakłada więc jednocześnie zakaz pewnego typu

działań.

Zdaniem Suareza analogiczny proces zachodzi w każdej sytuacji z dziedziny prawa koncesyj-

nego. Udowadnia to rozważeniem przykładów praw ius gentium wymienionych w Etymologiach

św. Izydora190.

Przykład 1: zajmowanie miejsca na osadę.

Pozwolenie na takie działanie jest przyznawane przez ius gentium lub raczej przez prawo natu-

ralne. Mówi ono także, że żadna osoba nie może ingerować w działania drugiej, która uprzednio

zajęła miejsce wcześniej przez nikogo nie zajmowane. Jest to zgodne z hipotezą Suareza, że prawo

to zakłada jednocześnie zakaz działań pewnego typu (do koncesji przyłącza się pewien zakaz).

Przykład 2: prawo zabudowy oraz prawo ulepszania.

Suarez uznał za oczywiste, że prawo dowolnej zabudowy własnej posesji oraz jej rozbudowy

nie powinno być w jakikolwiek sposób naruszane- utrudnianie tego jest zabronione (ponownie

połączenie przyzwolenia i zakazu).

Przykład 3: Prowadzenie wojen.

Po pierwsze, według Suareza, istnienie prawa prowadzenia wojen zakłada istnienie nakazu za-

braniającego wojowania agresorowi. Jeśli obrona przysługuje jednej stronie, to znaczy że druga

strona niesprawiedliwie rozpoczyna wojnę. Po drugie, w stosunku do strony broniącej się często się

zdarza, że prawo niesie nie tylko pozwolenie na prowadzenie wojny, ale także rozkaz, by to

pozwolenie wykorzystać (odnosi się ono do władcy, który jest zobowiązany bronić swojego

państwa). To samo zachowuje ważność w stosunku do osób, które zobligowane są bronić 189 Por. Ibidem. 190 Por. Ibidem, n. 3, 4. oraz Izydor z Sewilli, The Etymologies of Isidore of Seville, lib. V, cap. VI.

41

wspólnego dobra lub nawet swojego życia. Jeśli, z drugiej strony, wojna jest atakiem, ale dozwolo-

nym, to strona zaatakowana nie może się bronić- winna jest posłuszeństwo i poddanie się oraz

powinna przyjąć sprawiedliwą karę.

Przykład 4: niewola i niewolnictwo.

Jeśli jedna strona ma pozwolenie ograniczać wolność drugiej, nawet przymusem, to druga stro-

na musi być posłuszna i nie stawiać oporu.

W opinii jezuity ta sama sytuacja powtarza się przy każdym przykładzie wykonywania prawa

typu koncesyjnego. Można powiedzieć więc, podsumowuje Suarez, że „prawo koncesyjne jest za-

wsze jakoś złączone z nakazowym“191. Zwraca jednak uwagę, aby pamiętać, że te dwa elementy

często podpadają pod odrębne systemy prawa. I tak, często kiedy prawo cywilne koncesyjne jest

uchwalone, idzie za tym reguła prawa naturalnego. Na przykład, kiedy prawo przyznawania tytułu

własności zostało uchwalone nakazem i zostało nabyte, pociąga za sobą regułę prawa naturalnego

zabraniającą komukolwiek, przeciw woli właściciela, zabierać jego własność ustanowioną tym spo-

sobem. W przypadku indywidualnie przyznanego przywileju, danego na podstawie prawa

ludzkiego, który wyłącza daną osobę od płacenia podatku, powstaje prawo stanowiące, że podatek

ten nie powinien być wymagany od tej osoby192.

Zgodnie z tym, można stwierdzić, że „zezwolenie, czyli koncesja, zachodzi według ius genti-

um. Stą zaiste nakazy natury będą wynikały z prawa naturalnego typu nakazowego“193.

W związku z powyższym Suarez zauważa, że rozróżnienie zawarte w pytaniu nie przystaje do

obecnego przedmiotu sprawy. Według niego stoją za tym silne argumenty. Po pierwsze, można po-

kazać, że przyzwolenie i zakaz wzajemnie są swoimi konsekwencjami i należą do prawa natural-

nego. Jeśli którekolwiek z nich jest częścią prawa ludzkiego, to będzie to raczej przyzwolenie niż

zakaz i jeśli przyzwolenie jest przyznane, zobowiązanie wynikające z niego będzie naturalne. Wy-

nika z tego, że przestrzeganie norm ius gentium, a także innych ludzkich praw, jest jak gdyby za-

bezpieczone przez nakazy prawa naturalnego194.

Jezuita twierdzi, że zabezpieczenie to widać jasno w pierwszych czterech definicjach ius genti-

um podanych przez św. Izydora. Ponieważ prawo stosowanie podczas wszystkich tych aktów jest

naturalne, można też powiedzieć, że wszystkie one są dozwolone przez prawo naturalne.

Obowiązek ciążący na ludziach, aby nie naruszać tych praw gdy są w posiadaniu innej osoby, jest

191 Verum sit cum iure concessivo semper conjungi aliquod praeceptivum – Leg., lib. II, cap. XVIII, n. 7. 192 Por. Ibidem. 193Permissionem seu concessionem esse de iure gentium, praecepta vero inde resultantia esse de iure naturali praecep-

tivo – Ibidem. 194 Por. Ibidem.

42

obowiązkiem naturalnym. Tylko sposób ich wykonania tych praw (stosowanie ich przez wszystkie

narody) każe uznać je za należące do ius gentium.

To samo zachowuje prawdziwość w odniesieniu do ósmego, dziewiątego i dziesiątego przykła-

du zaczerpniętego z Etymologii św. Izydora. Wszystkie te prawa mają swoje źródło w ludzkiej

umowie. Jej obowiązywanie wynika z dobrej wiary i sprawiedliwości, które z kolei mają swoje

umocowanie w prawie naturalnym. Jedynie egzekucja tych praw może być nazywane częścią ius

gentium. Wykonywanie tych praw jest zależne od konsensusu wszystkich narodów względem

poszanowania dla zasad przy tym obowiązujących195.

Suarez zauważa także, że piątym i szóstym przykładzie św. Izydora ludzkie działania wydają

się wprowadzać elementy, które „nie zachodzą bezpośrednio z nakazu naturalnego rozumu“196. Na

przykład wzięcie do niewoli w wyniku sprawiedliwej wojny, jest wystarczającym powodem aby

więzić kogoś nawet wbrew jego woli i z użyciem siły. Suarez słusznie zauważa, że prawo naturalne

nie opisuje takiej procedury, ale także jej nie zabrania pod warunkiem, że wojna była sprawiedliwa.

Jest to więc casus podpadający pod zakres prawa karnego, wprowadzony przeciw tym, którzy

prowadzą niesprawiedliwe wojny. Trzeba w dlaszym ciągu zauważyć, że nie jest to prawo konce-

syjne, a wprost nakazujące i skutkujące wykonaniem na winnym kary proporcjonalnej do kar na-

kładanych przez inne prawa karne charakteru cywilnego. Jakakolwiek byłąby natura prawa, które

jest przedmiotem niniejszych analiz, jeśli pozwala ono zniewalać ludzi, to jest prawem pozy-

tywnym i niezależnym od naturalnego rozumu (nawet przy przyjęciu istnienia ludzkiej wspólnoty).

Nie należy więc do zakresu ius gentium, zgodnie z opinią zawartą na początku rozdziału.

Po rozważeniu wszystkich tych racji i przykładów Suarez formułuje następującą konkluzję:

„nie jest właściwe odróżnienie ius gentium od prawa naturalnego, na podstawie takiej, że pierwsze

jest tylko przyzwalające, a drugie nakazujące“197. Jego zdaniem ma w związku z tym miejsce jedna

z dwóch możliwości: albo obie cechy występują w obu systemach prawa, albo, przyzwolenie na-

wiązujące do niego ma swoje źródło w prawie naturalnym jeśli legalny nakaz jest od niego za-

leżny198.

195 Zob. Ibidem, n. 9. 196 Non est immediate de dictamine rationis naturalis – Ibidem, n. 8. 197 Non recte distingui ius gentium a naturali, quia unum concessivumtantum sit et aliud praeceptivum – Ibidem, n. 9. 198 Por. Ibidem.

43

Relacje pomiędzy ius gentium a prawem ludzkim

a) Ius gentium jako ludzkie prawo pozytywne

Zdaniem Francisco Suareza ius gentium powinno być nazywanie prawem ludzkim i pozytyw-

nym w sensie absolutnym199. Suarez zauważa jednak fakt, że termin ius humanum nie jest do końca

jednoznaczny. Prawo może być bowiem nazywane ludzkim nie tylko ze względu na podmiot, ale

także na swój przedmiot. Postanawia więc wyjaśnić, w którym sensie możemy mówić o ius gentium

jako o prawie ludzkim.

Jezuita przywołuje słowa św. Tomasza, który wydaje się rozumieć prawo ludzkie jako mające

człowieka za swój przedmiot200. Dzieli je na czerpiące umocowanie w naturalnym rozumie (natu-

ralne) albo w ludzkiej wolnej woli (pozytywne). Akwinata zrównuje pola znaczeniowe prawa po-

zytywnego oraz prawa ludzkiego. Twierdzi, że ius gentium ma formę ogólnych wniosków i czerpie

moc z prawa naturalnego201. Pisze też, że wnioski ius gentium nie są absolutnie konieczne i są zaw-

sze w harmonii z naturą. W celu umocnienia własnej interpretacji słów św. Tomasza, Suarez przy-

wołuje Soto202, Covarruviasa203oraz kardynała Roberti Bellarmini 204, którzy w swoich dziełach

formułują analogiczne wnioski.

Jezuita zauważa, że nawet juryści, tacy jak Alberto Bolognetti 205 nie odrzucają jego interpreta-

cji fragmentu Sumy teologicznej, kiedy dzielą ius gentium na dwie gałęzie: pierwsza zawiera, we-

dług nich, prawo naturalne, druga- pozytywne prawo ludzkie. Zdaniem Suareza zgadza się to z opi-

nią wskazaną powyżej, jeśli uznamy, że ius gentium jest wewnętrznie naturalnym prawem, a swoją

nazwę zawdzięcza tylko faktowi, że stosują je wszystkie (lub prawie wszystkie) narody.

Logiczne wydaje się, że skoro ius gentium nie może być prawem naturalnym (a także nie bo-

skim), co wykazano wyżej, to zgodnie z suzrezjańskim podziałem praw, musi być pozytywne i

ludzkie. Suarez przywołuje tu autorytet Cycerona piszącego że „prawo naturalne nie wyrasta z

ludzkiej opinii, a z oczywistości wynikającej z natury”206. Każde prawo, które powstaje inaczej, jest

199 Ius gentium simpliciter esse humanum ac positivum – Leg., lib. II, cap. XIX, n. 3. 200 Wniosek ten wynika z faktu, że św. Tomasz mówiąc w tym artykule o prawie ludzkim wymienia wiele przykładów

praw, a wszystkie one mają człowieka za swój przedmiot. Zob. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. I-II, qu.

95, art. 2, 4. 201 Por. Ibidem. Tą samą opinie wydaje się potwierdzać w Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. II-II, qu. 57, art. 3. 202 Por. Domingo de Soto, De Iustitia et Iure, lib. I, qu. V, art. 4; szerzej: lib. III, qu. I, art. 3. 203 Por. Diego de Covarrubias y Leyva, In regulae Peccatum, De regul. iuris lib. VI, pt. II, § 11, n. 4. 204 Por. Roberti Bellarmini, Disputationes de controversiis christianae fidei, lib. I, cap. XXIX. 205 Por. Alberto Bolognetti, De Lege, Iure et Aequitate disputationes, cap. XXVII. 206 Quia lex naturalis est, quam non opinio genuit, sed naturalis evidentia – Leg., lib. II, cap. XIX, n. 4.

44

ludzkie i pozytywne. Tak właśnie jest w przypadku ius gentium, które powstaje „na drodze wnio-

skowań oraz wspólnych osądów ludzkości”207.

b) Różnica pomiędzy ius gentium a prawem cywilnym

W paragrafie piątym XIX rozdziału De legibus Suarez wymienia pewne przesłanki pozwalające

wątpić w odrębność ius gentium i prawa cywilnego. Zasadniczym powodem do odrzucania roz-

dzielności tych dwóch rodzajów prawa jest podejrzenie, że niezgodność między nimi ma jedynie

charakter różnicy pomiędzy większym i mniejszym zakresem obowiązywalności. Nie jest to wy-

starczający powód do ustanowienia różnicy gatunkowej. Dla Suareza „nie wydaje się także możli-

we, aby ludzie, zwykle niezgodni, zgadzali się w tak skomplikowanej i złożonej kwestii jak ius gen-

tium”208.

Są jednak pewne zasadnicze różnice między tymi dwoma rodzajami prawa: „po pierwsze, ius

gentium ma niepisaną formę, w przeciwieństwie do prawa cywilnego; po drugie, jest ono wprowa-

dzone przez zwyczaje nie jednego czy dwóch państw, a wszystkich, lub prawie wszystkich naro-

dów”209. Suarez wzmacnia moc swojej opinii przywołując fakt, że św. Izydor w Etymologiach

utrzymuje takie samo stanowisko, dzieląc prawo na trzy rodzaje i następnie definiując je210.

207 Non per evidentiam, sed probabilitatem, et communem aestimationem hominum introducitur- Ibidem. 208 In his quae ab opinione et arbitrio hominum pendent non solent omnes rationes convenire. Nam hoc est hominum

ingenium, ut quot sunt capita, tot fere sint placita et opiniones – Leg., lib. II, cap. XIX, n. 5. 209 Praecepta iuris gentium in hoc diferunt a praeceptis iuris civilis, quia non scripto, sed moribus non unius vel alteri-

us civitatis aut provinciae, sed omnium vel fere omnium nationum – Leg., lib. II, cap. XIX, n. 6. Zob. Justynian I

Wielki, Instytucje, lib. I, cap. II, § 1 [§ 2]. 210 Por. Izydor z Sewilli, The Etymologies of Isidore of Seville , lib. V, cap. IV oraz cap. V [cap. VI].

45

PODSUMOWANIE

Francisco Suarez w swoim dziele De legibus wydaje się stawiać sobie zadanie ukonstytuowa-

nia ius gentium. Autor twierdzi, iż w pełni spełnia ono kryteria bycia prawem211, będąc systemem

„jakby pośrednim między prawem naturalnym i ludzkim, bliższym pierwszemu“212. Suarezjańska

koncepcja ius gentium miała bardzo duży wpływ na powstanie nowożytnego prawa międzynarodo-

wego publicznego. Doctor eximius jako pierwszy określił dokładnie jego relację w stosunku do

prawa naturalnego i prawa cywilnego. Pomimo, iż De legibus jest tekstem historycznym, sformu-

łowanym w specyficznej formie traktatu scholastycznego, do dziś stanowi ciekawy materiał.

Zdaniem Suareza nazwę ius gentium można nadać prawom z dwóch względów. Po pierwsze,

prawo może być nazywane ius gentium poprzez analogię, jeśli jego normy obowiązują w granicach

różnych państw. Jezuita nazywa ten rodzaj „prawa narodów” – ius gentium intra se. Poza nim, wy-

różnia także ius gentium inter se, które jest w jego opinii właściwym, jak dziś powiedzielibyśmy,

prawem publicznym międzynarodowym. Wyróżnia się ono globalnym zakresem obowiązywalności

w relacjach interpersonalnych213. Bez tego terminologicznego rozdzielenia dwóch warstw seman-

tycznych ius gentium (ius gentium inter se oraz ius gentium intra se) nie byłoby możliwe powstanie

nowożytnego prawa międzynarodowego publicznego.

Właściwe ius gentium obowiązuje, bez wyjątków, wszystkie nacje. Jest tak, według tego przed-

stawiciela hiszpańskiej neoscholastyki, ze względu na jego zwyczajowy charakter. Mimo że nie by-

ło ono w żaden specjalny sposób promulgowane, jest jednak implicite prawem uniwersalnym214.

Koncepcja ta cechuje się wyraźnie zaznaczonym aspektem woluntarystycznym. O byciu podmio-

tem ius gentium decyduje akt przyłączenia do wspólnoty ogólnoludzkiej. Narody z własnej woli

należą do wspólnoty międzynarodowej i to właśnie dlatego obowiązuje je system ius gentium.

Wspólnota ta jest skutkiem ludzkiej natury i jest pierwotna względem narodów czy państw215. Jej

podstawa, zdaniem autora, leży w fakcie, iż „rodzaj ludzki choćby podzielony na różne ludy i kró-

211 Problem podjąłem szerzej we wstępie w punkcie a) Pojęcie prawa w De legibus. 212 Quasi medium inter naturale ius, et humanum, et priori extremo vicinius – Leg., lib. II, cap. XVII, n. 1. 213 Zob. Leg., lib. II, cap. XX, n. 8. 214 Por. Daniel Patrick O’Connell, The Rational Foundations of International Law. Francisco Suarez and the Concept

of juz gentium, „The Sydney Law Review“ 2 (2) 1957, s. 270. 215 Por. James Leslie Brierly, The Basis of Obligation in International Law and other papers, Scientia Verlag, Aalen

1977, s. 363.

46

lestwa, zawsze posiada jakąś jedność nie tylko gatunkową, lecz także niejako polityczną i moralną,

którą wyznacza naturalny nakaz wzajemnej miłości i miłosierdzia”216.

Brzmienie norm ius gentium zależy od ludzkiej woli i moralności, nie jest logicznie absolutnie

konieczne, a zależne okoliczności społecznych. System ten zawiera prawa pozytywne i ludzkie, nie

posiada więc takiego stopnia niezmienności jak prawo naturalne. „Prawo narodów” może podlegać

modyfikacji na drodze umowy społecznej, ponieważ „rzeczy zakazane (…) [przezeń] nie są, z sie-

bie i wewnętrznie złe”217; nakazy ius gentium nie są natomiast konieczne z punktu widzenia rozumu

naturalnego, winny być sprawiedliwe i usankcjonowane przez zwyczaj (np. kwestia niewolnictwa

powstałego w skutek działań wojennych). Jest tak ze względu na fakt, że nie wynikają one z zasad

naturalnych w sposób konieczny i oczywisty, a obowiązek przez nie nakładany nie wynika wyłącz-

nie z rozumowania218. Ius gentium jest więc zbiorem wniosków czerpiących swoją moc z prawa

naturalnego219. Zmiana jego regulacji jest poważnie utrudniona przez fakt, że poprzedzać ją musi

uniwersalna zgoda na nowe normy.

„Prawo narodów”, podobnie jak prawo naturalne, ma zastosowanie do każdej istoty ludzkiej,

inaczej jednak niż to drugie, „może dozwalać pewne zło”220. Działanie o pejoratywnej kwalifikacji

etycznej może być przedmiotem jego regulacji, pod warunkiem, że jest to konieczne ze względu na

dobro wyższego rzędu i zostanie zaakceptowane przez prawie wszystkie narody221. Ius gentium jest

systemem prawa będącym wynikiem „samej użyteczności i tradycji, wprowadzanej stopniowo we

wszechświecie, a [wprowadzanej] przez wzajemne następstwo, upowszechnienie i naśladownictwo

wśród ludzi”222. Do jego ustanowienia w ścisłym znaczeniu tego słowa nie była potrzebna żadna

formalna umowa społeczna, jest ono bowiem tak bardzo związane z naturą, że „jakby naturalnie

dokonało się [jego] rozprzestrzenienie wśród ludzkiego gatunku”223.

Od prawa cywilnego ius gentium różni się tym, że nie ma formy pisanej. Suarez odmawia ius

gentium miana prawdziwego zwyczaju. Według niego jest ono rodzajem zwyczaju będącym poza 216 Humanum genus quantumvis in varios populos et regna divisum, semper habet aliquam unitatem non solum specifi-

cam, sed etiam quasi politicam et moralem, quam indicat naturale praeceptum mutui amoris et misericordiae –

Leg., lib. II, cap. XIX, n. 9, przeł. Paweł P. Wróblewski. 217 Res prohibitae iure gentium non sunt malae de se et intrinsece – Leg., lib. II, cap. XX, n. 6. 218 Leg., lib. II, cap. XX, n. 6. 219 Por. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. I-II, qu. 95, art. 2, 4. Tą samą opinie wydaje się potwierdzać w To-

masz z Akwinu, Suma teologiczna, lib. II-II, qu. 57, art. 3. 220 Ius autem gentium aliqua mala permittere potest – Ibidem. Suarez zaznacza, że zdanie to wydaje się odnosić szcze-

gólnie ius gentium intra se, będącego tak naprawdę prawem cywilnym. 221 Leg., Ibidem. 222 Ipso usu et traditione, in universo introduci paulatim, et per successionem, propagationem et imitationem mutuam

populorum – Leg., lib. II, cap. XX, n. 1. 223 Fere naturaliter propagatum fuerit cum humano genero – Ibidem.

47

prawem naturalnym224. Zdaniem autora zwyczaj ma charakter uzupełniający braki prawa stanowio-

nego i powinien skutkować ustanowieniem takowego225. „Prawo narodów” tymczasem z definicji

nie występuje w formie pisanej, głównie dlatego, że zawiera ono wnioski wyprowadzone z prawa

naturalnego. Dlatego też nie mogłoby powstać, gdyby jedynie zastępowało poszczególne prawa lo-

kalne, jak prawo zwyczajowe. Jest ono złożone z „czynów istotowo dobrych lub obojętnych“226.

224 W rozdziale IV księgi VII De legibus Suarez przeprowadza następujący podział zwyczaju: (1) zwyczaj zgodny z

prawem, (2) zwyczaj będący poza prawem, (3) zwyczaj przeciwny prawu (Tertio principaliter dividitur consuetudo

in eam quae est secundum legem, praeater legem, vel contra legem- Leg., lib. VII, cap. IV, n. 1.) W piątym par-

agrafie tej księgi czytamy, że ius gentium jako zwyczaj znajduje się poza prawem naturalnym. 225 Por. José Antonio Fernández-Santamaría, Natural law, constitutionalism, reason of state, and war: counter-

reformation Spanish political thought, Peter Lang, New York 2005, s. 142. 226 Tertia veroconsuetudo, quae dicitur esse praeter legem naturalem, cogitari potest vel constans ex actibus de se hon-

esties, vel ex actibus indifferentibus – Leg., lib. VII, cap. IV, n. 4.

48

BIBLIOGRAFIA I. Literatura podmiotu 1. TEKSTY ŹRÓDŁOWE Franciscus Suarez, Tractatus de legibus ac Deo legislatore, Sumptibus Horatii Cordon, Lugduni 1613. Francisco Suarez, Tractatus de legibus ac Deo legislatore, edicion critica bilingue por L. Perena, V. Abril y P. Suner, Instituto Francisco de Vitoria, Madrid 1973. Francisco Suarez, SJ, Tractatus de legibus et legislatore Deo, [w:] tegoż, Opera Omnia, t. V-VI, Vives, Parisiis 1856. *** Roberti Bellarmini, Disputationes de controversiis christianae fidei, Ioannem Baptistam Ciottum  Senensem, Venetiis 1599. Alberto Bolognetti, De Lege, Iure et Aequitate disputationes, Bladius, Romae 1570. François de Connan, Commentariorum iuris civilis libri X, Nicolaum Episcopium, Basileae 1557. Gratian, Decretum Gratiani, Antoine Blanc, Lugduni 1584. Hugo Grotius, De iure belli ac pacis libri tres, Joannem Blaev, Amsterdamii 1670. Conradus Koellin, Commentaria prima secundae Angelici Doctoris S. Thomae Aquinatis, Fran-ciscius, Venetiis 1589. Diego de Covarrubias y Leyva, In regulae Peccatum, De regul. iuris lib. VI, Sebastianus Honora-tum, Lugduni 1560. Albertus Magnus, Ethicorum, [w:] Opera Omnia, t. 7, Vives, Parisiis 1891. Jason de Maynus, In Digesta et Codicem commentarii, Gryphium, Lugduni, 1549. Emerlich de Vattel, Droit des gens; ou, Principes de la loi naturelle appliqués à la conduite et aux affaires des nations et des souverains, Dépens de la Compagnie, Lozanna 1758. Henricus de Segusio, Cardinalis Hostiensis (Enrico da Susa), In tertium decletarium librum com-mentaria, Iuntas, Venetiis 1581. Domingo de Soto, De Iustitia et Iure, Bartholomaeum Honoratum, Lugduni 1582. Baldus de Ubaldis, Super usibus feudorum, Andreas Calabrensis, Pavia 1486. Laurentii Vallae, Elegantiarum latinae linguae libri sex, Gryphium, Lugduni 1566.

49

2. PRZEKŁADY Gwladys L. Williams, Ammi Brown and John Waldron (red.), Selections Of Three Works of Fran-cisco Suarez, Clarendon Press, Oxford 1944. *** Corpus iuris civilis. Digesta, przeł. Bartosz Szolc-Nartowski, Oficyna Wydawnicza Wyższej Szko-ły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego, Warszawa 2007. Titus Gaius, Institutiones of Roman Law, przeł. Edward Poste, Clarendon Press, Oxford 1904. Thomas Hobbes, De cive or the citizen, przeł. Sterling P. Lamprecht, Appleton-Century-Crofts, New York 1949. Izydor z Sewilli, The Etymologies of Isidore of Seville, przeł. Stephen Barney [et al.], Cambridge University Press, Cambridge 2007. Justynian I Wielki, Instytucje, przeł. Cezary Kuderowicz, PWN, Warszawa 1986. Samuel Pufendorf, De iure naturae et gentium, przeł. Charles Henry Oldfather, William Abbott Oldfather , Clarendon Press, Oxford 1934. Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, t 13: Prawo, przeł. Pius Bełch, Katolicki Ośrodek Wydaw-niczy „Veritas”, London 1986. Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, t. 18: Sprawiedliwość, przeł. Feliks Wojciech Bednarski, Katolicki Ośrodek Wydawniczy „Veritas”, London 1986. II. Literatura sekundarna Adam Aduszkiewicz, Od scholastyki do ontologii. Dwa studia, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1995. André Azevedo Alves i Jose Manuel Moreira, The Salamanca School. Major Conservative and Lib-ertarian Thinkers vol. 9, Continuum International Publishing, New York & London, 2010. David J. Bederman, Custom as a source of law, Cambridge University Press, Cambridge Mass 2010. Feliks Wojciech Bednarski, OP, Objaśnienia tłumacza, [w:] Św. Tomasz z Akwinu, Suma teolo-giczna II-II, Katolicki Ośrodek Wydawniczy „Veritas”, Londyn 1966. Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, “LexisNexis”, War-szawa 2005. Haig A. Bosmajian, Burning books, McFarland, Jefferson 2006. Benedetto Bravo, Marek Węcowski, Ewa Wipszycka, Aleksander Wolicki, Historia starożytnych Greków, tom II, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.

50

Annabel A. Brett, Changes of State: Nature and the Limits of the City in Early Modern Natural Law, Princeton University Press, Princeton 2011. James Leslie Brierly, The Basis of Obligation in International Law and other papers, Scientia Ver-lag, Aalen 1977. Anthony Carty, Philosophy of International Law, Edinburgh University Press, Edinburgh 2007. Krystyna Chojnicka, Henryk Olszewski, Historia doktryn politycznych i prawnych. Podręcznik akademicki, „Ars boni et aequi”, Poznań 2004. Frederick Copleston, Historia Filozofii, t. III: Od Ockhama do Suareza, tłum. Sylwester Zalewski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2004. John P. Doyle, Francisco Suarez on the Interpretation of Laws, [w:] Victor M. Salas (red.), Col-lected Studies on Francisco Suárez S.J. (1548–1617), Leuven University Press, Leuven 2010, s. 357-388. John P. Doyle, Francisco Suarez on the Law of Nations, [in:] Mark W. Janis, Carolyn Evans (eds.), Religion and international law, Martinus Nijhoff Publishers, Hague – Cambridge Mass 1999, pp. 103-120. Ludwik Ehrlich, Prawo narodów, Księgarnia Stefana Wyszyńskiego, Kraków 1947. José Antonio Fernández-Santamaría, Natural law, constitutionalism, reason of state, and war: counter-reformation Spanish political thought, t. 1: Renaissance and Baroque Studies and Texts, Peter Lang Publishing, New York 2005 Joseph H. Fichter, Man of Spain, Francis Suarez, Macmillan, New York 1940. Marco Forlivesi, Francisco Suárez and the “rationes studiorum” of the Society of Jesus, [w:] M. Sgarbi (ed.), Francisco Suárez and His Legacy. The Impact of Suárezian Metaphysics and Epis-temology on Modern Philosophy, Vita e Pensiero, Milano 2010, s. 77-90. Carlo Giacon, La seconda Scolastica, Fratelli Bocca, Milan 1946. Wilhelm Georg Grewe, The epochs of international law, translated and revised by Michael Byers, Walter de Gruyter, Berlin – New York 2000. Jorge J. E. Gracia, Francisco Suárez: The Man in History, [w:] “American Catholic Philosophical Quarterly” 65 (1991). Harro Höpfl, Jesuit political thought: the Society of Jesus and the state, c. 1540-1630, Cambridge University Press, Cambridge Mass 2004. Kazimierz Kolańczyk, Prawo rzymskie, PWN, Warszawa 1986. Leonard P. Liggio, The Heritage of the Spanish Scholastics, [w:] “Religion & Liberty” 10 (1), MI: Acton Institute, Grand Rapids 2000. William E. May, The Natural Law Doctrine of Francis Suarez, [w:] New Scholasticism 58, Ameri-can Catholic Philosophical Association, Baltimore 1984.

51

Antonio Messineo, Il voluntarismo suareciano, [w:] La Civilta Cattolica 100, Civilta Cattolica, Rzym 1949. Carlos Noreña, Suárez and the Jesuits, [w:] “American Catholic Philosophical Quarterly” 65 (1991). Daniel Patrick O’Connell, The rational foundations of international law: Francisco Suarez and the concept of jus gentium, “The Sydney Law Review” 2 (2) 1957, pp. 253-270. Francisco de Pablo Solá, Suárez y las ediciones de sus obras: monografia bibliografica con ocasión del IV centenario de su nacimiento, 1548-1948, “Editorial Atlántida”, Barcelona 1949. Ludwik Piechnik, Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio studiorum (1548-1599), WAM - Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna "Ignatianum", Kraków 2003. Laszlo Polgar, Bibliographie sur l’histoire de la Campagnie de Jésus 1901–1980, t. III, Roma 1990, s. 268–329. Heinrich A. Rommen, The De Legibus of Francisco Suarez, “Notre Dame Lawyer” vol. 24, issue 1 (fall 1948). Władysław Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu z wyborem źródeł, “Ars boni et aequi”, Poznań 1992. Raoula de Scorraille, Francois Suarez de la Compagnie de Jesus, P. Lethielleux, Paris 1912. James Brown Scott, The Spanish conception of International Law and of Sanctions, Carnegie En-dowment for International Peace, Washington 1934. Peter Stein, Roman Law in European History, Cambridge University Press, Cambridge 2003. Andrzej Szafulski, Francisco de Vitoria: prekursor podstawowych praw człowieka i wspólnoty międzynarodowej, Papieski Fakultet Teologiczny, Wrocław 2007. Brian Tierney, Vitoria and Suarez on »ius gentium«, natural law, and custom, in: Amanda Perreau-Saiussine (eds), The Nature of Customary Law. Legal, Historical and Philospohical Perspectives, Cambridge University Press, Cambridge Mass 2007, s. 101-124. Stanisław Wielgus, Polska średniowieczna doktryna ius gentium, KUL, Lublin 1996. Riccardo G. Villoslada SJ., Storia del Collegio Romano dal suo inizio (1551), alla soppressione della Compagnia di Gesù (1773), Rome 1954. Paweł P. Wróblewski, Arystotelesowska nauka o nieskończoności w metafizycznej reinterpretacji Francisco Suareza. Zarys problematyki, [w:] Krzysztof Rzepkowski (red.), Aemulatio & Imitatio. Powrót pisarzy starożytnych w epoce renesansu, Instytut Filologii Klasycznej Uniwersytetu War-szawskiego, Warszawa 2009, s. 87-100. Stanisław Ziemiański SJ, Franciszek Suarez, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004.

52

III. Słowniki i encyklopedie Krystyna Chojnicka, Michał Jaskólski (red.), Słownik historii doktryn politycznych, t. 4 (M-Q), Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009. Egidiio Forcellini, Totius Latinitatis lexicon, t. 3, Iosepho Furlanetto, Patavii 1865, s. 653-654. Otto Gradenwitz (red.), Vocabularium iurisprudentiae Romanae, t. 2 (D-G), Walter de Gruyter & Co., Berlin 1933, s. 986. Stanisław Wielgus, Ius gentium, [w:] Andrzej Maryniarczyk (red.), Powszechna Encyklopedia Filo-zofii, t. 5 (I-K), Lublin 2004, s. 127-131. Witold Wołodkiewicz (red.) Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, “Wiedza Powszechna”, Warszawa 1986.