Kelangsungan Fahaman Ahl al-Sunnah Wa al-Jamaah (ASWJ) diMalaysia dan Hubungannya dengan Peranan yang Ditonjolkan oleh

Institusi Ulama1

Oleh:

Azman Md ZainPM Dr Shukri Ahmad

Pusat Pengajian Umum (PPU),Kolej Sastera dan Sains,Universiti Utara Malaysia

Abstrak

Fahaman ASWJ merupakan asas kepada perkembangan agamaIslam di Malaysia. Hampir semua urusan kehidupanmasyarakat yang mempunyai unsur-unsur keagamaan, umatIslam menjadikan fahaman ASWJ ini sebagai asas rujukan.Kejayaan fahaman ASWJ ini berkembang dan menyerap masukke dalam kehidupan masyarakat adalah disebabkan olehperanan yang signifikan yang telah dilaksanakan olehinstitusi ulama. Dalam usaha mengembangkan fahaman ASWJini, ulama telah menjadi medium perantara dalamkalangan masyarakat sama ada ianya melibatkan pihakatasan seperti pemerintah mahupun pihak bawahan yangterdiri daripada rakyat yang pelbagai latarbelakangnya.Ulama telah menjadi satu institusi yang sangat pentingterutamanya yang berkaitan dengan kesinambungan fahamanASWJ ini. Justeru, untuk melihat signifikannyainstitusi ini dan hubungannya dengan kelangsunganfahaman ASWJ di Malaysia maka perbincangan mengenainyaakan dilakukan. Perbincangan akan menyentuh mengenaikonsep, peranan dan juga pengaruh yang dihasilkan olehinstitusi ulama dalam usaha memartabatkan fahaman ASWJdalam kalangan masyarakat.

Kata kunci : ASWJ, ulama, institusi, dan kitab.

1 Kertas kerja dibentangkan dalam Seminar Persidangan Antarabangsa Tokoh UlamaMelayu Nusantara 2015 (PANTUMN 2015), Anjuran Kolej Universiti IslamAntarabangsa Selangor (KUIS) pada 28 April 2015 di KUIS.

1

1.0 Pengenalan

Fahaman Ahli Sunnah Wal Jamaah (ASWJ) merupakan teras agama Islam

yang berkembang pesat di Malaysia. Berdasarkan fakta-fakta

sejarah dan juga kesan-kesan amalan dan pengajaran Islam sejak

ianya muncul dan bertapak di Tanah Melayu dahulu hinggalah ke

hari ini telah mengesahkan mengenai kedudukan fahaman tersebut

yang menjadi teras pegangan masyarakat Islam. Kemunculan

institusi ulama yang gigih menyebarkan fahaman ASWJ ini telah

menjadi salah satu faktor kepada kejayaan perkembangannya dalam

kehidupan masyarakat. Melalui peranan yang dimainkan oleh

institusi ulama ini, kelangsungan fahaman ASWJ berjaya

dipertahankan dan diterapkan ke dalam pemikiran masyarakat Islam

di Malaysia sehingga ke hari ini.

Peranan terpenting ulama yang boleh dikenalpasti ialah menyebar

dan memperkukuhkan pemikiran ASWJ dalam kalangan masyarakat.

Antara perkara yang dilaksanakan bagi menjayakan hasrat tersebut

ialah para ulama telah mengasas dan mengembangkan sistem

pendidikan agama dan mengarang kitab-kitab rujukan yang mempunyai

pengaruh dan unsur ASWJ didalamnya (Farid Mat Zain et. al, 2006).

Justeru di dalam kertas kerja ini, penulis berhasrat untuk

menjelaskan mengenai peranan ulama tersebut yang bertindak dan

2

menjadi tulang belakang kepada kelangsungan fahaman ASWJ dalam

kalangan masyarakat Islam di Malaysia.

1.1 Kedudukan fahaman ASWJ di Malaysia

Sehingga ke hari ini, fahaman ASWJ masih kukuh dipraktikkan dalam

kehidupan masyarakat Islam awam. Pengukuhan kedudukan fahaman ini

boleh dilihat melalui penekanan berterusan yang diberikan kepada

pengajian kitab-kitab Tauhid dan Feqah mengikut mazhab Asya’irah

dan mazhab al-Syafi’iyyah. Kitab-kitab kuning yang dihasilkan

oleh ulama-ulama terdahulu seperti kitab Furu’ al-Masail, Bughat al-

Tullab, Matla’ al-Badrain masih digunapakai dalam sesi pengajian.

Namun penggunaan kitab-kitab klasik ini hanya boleh ditemui di

institusi-instusi pengajian pondok dan juga di masjid-masjid

serta surau-surau sahaja kerana ia tidak dikembangkan sebagai

silibus pengajian di peringkat sekolah-sekolah agama atau

madrasah mahupun di institusi-institusi pengajian tinggi.

Walaupun pemikiran tradisional masih wujud dan kukuh dalam

mengembangkan fahaman ASWJ di Malaysia pada hari ini, namun

perkembangannya semakin diimbangi dengan pemikiran pembaharuan

(tajdid). Perkembangan pesat pada era globalisasi ini terutamanya

melibatkan penggunaan medium internet telah menyebabkan pemikiran

tradisional mendapat saingan daripada pemikiran yang berasaskan

kepada pendekatan keterbukaan terhadap kepelbagaian mazhab serta

3

bersifat puritan atau murni. Keadaan ini berlaku kerana ulama

yang menjadi pemacu kepada perkembangan fahaman ASWJ dalam era

ini, kebanyakkannya memperolehi pendidikan di Mesir, Jordan dan

Arab Saudi yang sudahpun menjadikan sistem pengajian mereka

menjadi lebih bersifat terbuka. Ulama-ulama ini mempunyai

pemikiran yang lebih terbuka berbanding dengan ulama tradisional

yang sering bertegas dengan idea yang tertutup.

Justeru itu, amalan yang terikat kepada sesuatu mazhab seperti

yang pernah berlaku dalam abad-abad sebelumnya sudah mendapat

saingan. Namun saingan tersebut bukanlah bermakna bahawa amalan

dan pengajian yang berasaskan kepada mazhab Imam al-Syafie dan

Asya’irah itu ditolak. Sebagai contoh, pengajian dan rujukan

terhadap mazhab Shafi’e tetap berterusan namun dalam hal-hal

tertentu yang memerlukan kepada jawapan yang lebih baik dan utama

yang mungkin hanya terdapat dalam mazhab selain daripadanya maka

ianya diterima. Ini bermakna, pemikiran yang berasaskan kepada

mazhab Imam al-Syafie masih diterima dan diteruskan namun perlu

juga dimasukkan amalan dan pengajian Imam-Imam mazhab lain yang

bersesuaian dengan keadaan semasa.

Begitu juga dengan pengajian dalam aspek akidah masih menggunakan

rujukan kitab-kitab yang berunsurkan kepada pengaruh Asya’irah.

Pengajian akidah yang berlandaskan kepada Sifat Dua Puluh masih

berlangsung terutama di masjid-masjid dan surau-surau walaupun

4

pada peringkat sekolah dan universiti sudahpun menggunapakai

silibus yang mempunyai pengaruh Tauhid tiga serangkai yang

berasaskan Tauhid Rububiyyah, Uluhiyyah dan Asma’ wa al-Sifat.

Walaupun menampakkan perbezaan dalam kaedah pengajaran dan

pembelajaran ilmu keagamaan terutama dalam aspek tauhid dan

feqah, namun ianya tidak menghalang para ulama daripada terus

memainkan peranan mereka dalam usaha mengembangkan fahaman ASWJ

ini dalam kehidupan masyarakat. Melalui usaha gigih para ulama

ini, fahaman ASWJ terus terpelihara dan menjadi nadi kepada

perkembangan syariat Islam di Malaysia sehingga kini.

1.2 Kemunculan dan lokaliti Ulama dalam mengembangkan ASWJ di

Malaysia

Kesinambungan perkembangan fahaman ASWJ di Malaysia terhasil

melalui sumbangan besar yang telah diberikan oleh ulama-ulama

(Shukri Ahmad, 2011). Kebanyakan mereka terutamanya pada awal

abad ke-20M dan sebelumnya mendapat pendidikan daripada institusi

pondok tempatan mahupun pondok-pondok di Patani, Thailand dan

Acheh, Indonesia. Mereka kemudiannya menerus dan menamatkan

pengajian di Haramayn. Manakala sekumpulan lagi, merupakan ulama-

ulama yang berpendidikan dari Mesir, Jordan dan India di mana

mereka muncul selepas awal abad ke-20M (Roff, 1985, Ibrahim Abu

Bakar, 1994).

5

Sekembalinya daripada menuntut ilmu keagamaan, kebanyakan ulama

membuat kemunculan di negeri-negeri utara Semenanjung Malaysia

seperti Kedah, Kelantan, Terengganu, Pulau Pinang dan Perak. Di

negeri Kelantan, bilangan ulama yang terdapat di sana sebelum

tahun 1957M dikatakan berjumlah seramai 260 orang, manakala ulama

yang muncul selepas tahun tersebut berjumlah 340 orang (Ismail

Che Daud, 1996). Antara ulama terkenal yang muncul di negeri

tersebut ialah Tok Pulai Chondong, Tuan Tabal, Tok Wan Ali Kutan,

Tok Kenali, Dato’ Haji Muhammad Nor Ibrahim dan ramai lagi (Abdul

Hafiz Abdullah & Hasimah Muda, 2005).

Begitu juga dengan Terengganu di mana negeri ini juga sudah

terkenal sebagai pusat pengajian Islam tradisional di Tanah

Melayu sejak sekian lama. Malahan terdapat catatan bahawa

terdapatnya tokoh ulama yang muncul di negeri ini sekitar abad

ke-17M. Ulama tersebut bernama Sheikh Abdul Malik bin Abdullah

atau juga dikenali sebagai Tok Pulau Manis (Shafie Abu Bakar,

1990). Selain dari Tok Pulau Manis, tokoh-tokoh ulama lain yang

pernah muncul di Terengganu adalah Sheikh Abdul Malik bin Isa,

Wan Abdul Kadir bin Wan Abdul Rahim (Sheikh Abdul Kadir), Tok

Sheikh Duyong, Tok Ku Tuan Besar, Tok Ku Paluh dan lain-lain

(Anwar Zainal Abidin, 2005).

Selain Kelantan dan Terengganu, negeri Kedah turut menjadi pusat

kelahiran ulama. Sebagai contoh, antara tahun 1850 hingga 1935M

6

terdapat sekurang-kurangnya 60 orang ulama tradisional yang

menetap di Kedah (Ishak Mohd Rejab, 1983; Ahmad Abdul Ghani,

1976). Antara ulama yang muncul di negeri ini seperti Tuan Haji

Mohd Taib bin Haji Mas’ud, Tok Syeikh Jarum, Tuan Hussein Kedah,

Muhammad Salleh Haji Hashim, Wan Sulaiman bin Wan Sidek, Wan

Ibrahim Wan Abdul Kadir atau Pak Chu Him, Haji Hussein bin Haji

Wan Ismail atau Che Dol, Abu Bakar bin Hanafiyah bin Taib bin

Ismail bin Ahmad al-Qadhi, Haji Yahya Junid, Zakaria Mohammad

Saman, Hashim Abu Bakar, Dato’ Haji Tajuddin bin Abdul Rahman,

Dato’ Sheikh Zakaria Haji Ahmad Wan Besar dan lain-lain(Azman Ab

Rahman, Mohd Zaini Zakaria & Syed Salim Syed Shamsuddin, 2005).

Manakala di Pulau Pinang, antara ulama yang muncul adalah Haji

Abdullah Fahim, Sheikh Othman Jalaluddin yang hidup dalam abad

ke-19/20M (Shukri Ahmad, 2011).

Di selatan Semenanjung Tanah Melayu, negeri Johor turut

melahirkan ramai ulama. Antara tokoh-tokoh ulama yang muncul

ialah Kiyai Haji Fadhil bin Abu Bakar al-Banten, Datuk Sayyid

Alwi bin Thahir al-Hadad, Dato’ Kiyai Shamsuddin bin Haji

Redzuan, Dato’ Syed Hassan Ahmad al-Attas, Dato’ Hj Abdullah Abd.

Rahman, Haji Abu Bakar bin Hassan al-Muari, Ustaz Hj Mohd Yassin

Mohammad (Bapa Tan Sri Muhyiddin Yassin), Kiai Haji Ahmad Shah,

Dato’ Hj. Ismail Bin Omar Abdul Aziz, Tan Sri Abdul Jalil bin

Hassan, Ustaz Hj Md. Lazim Saim, Panglima Kiai Salleh dan Dato’

Haji Omar bin Muhammad Yusuf (Abdul Latif Jufri, 2010).

7

Selain daripada kewujudan ulama tradisional, Malaysia juga telah

memperlihatkan kelahiran dan kemunculan ulama bukan tradisional.

Kemunculan mereka bermula pada awal abad ke-20M, apabila semakin

ramai para pelajar Melayu yang beralih ke Universiti al-Azhar

sebagai destinasi pengajian yang baharu menggantikan institusi

pengajian tradisional di Haramayn (Roff, 1985). Ulama dalam

kategori ini juga turut mempunyai latarbelakang kelulusan dari

universiti lain seperti dari Jordan dan India terutamanya selepas

Malaysia mencapai kemerdekaan pada tahun 1957. Golongan ulama ini

boleh disifatkan sebagai golongan yang berfahaman pembaharuan

yang mempunyai pandangan yang berbeza dengan ulama tradisional.

Pertentangan antara kedua-keduanya boleh dikesan melalui

kewujudan perbezaan dalam pemahaman doktrin agama, organisasi dan

latar belakang pendidikan (Peacock, 1978).

Ulama bukan tradisional ini sebenarnya turut dikenali sebagai

Kaum Muda, Reformis (pembaharu), Islah dan Modernis (Ibrahim Abu

Bakar, 1994 & Roff, 1985). Antara tokoh ulama bukan tradisional

ialah Syed Sheikh al-Hadi, Sheikh Tahir Jalal al-Din, Sheikh

Idris al-Marbawi, Syeikh Joned Tola, Abu Bakar al-Asha’ari,

Abdullah Maghribi, Abu Bakar Rafe’, Abu Bakar Baqir, Sheikh

Mahmud Mat Saman, Haji Abbas Mohd. Taha, Haji Ahmad Hakim, Wan

Ahmad Wan Daud, Sheikh Ahmad Mohd Hashim dan lain-lain (Shukri

Ahmad, 2011). Pada masa kini ulama yang boleh dikategorikan dalam

8

kumpulan ini ialah Datuk Dr. Mohd Asri Zainul Abidin, Dr. Juanda

Jaya, Dr. Fathul Bari Mat Jahya dan lain-lain.

Kebanyakan golongan ulama ini amat menonjol dalam masyarakat dan

mereka boleh dikenalpasti terlibat dalam pelbagai bidang

terutamanya dalam bidang pendidikan. selain itu, ulama juga

terlibat dalam bidang politik, pentadbiran dan sebagainya. Dalam

politik, terdapat ulama yang memegang jawatan berstatus menteri

seperti Dato’ Seri Jamil Khir Baharom, Datuk Seri Dr. Abdullah Md

Zin dan lain-lain. Di Kelantan, Menteri Besarnya dilantik dalam

kalangan ulama seperti Allahyarham Tuan Guru Dato’ Nik Abdul Aziz

Nik Mat dan Dato’ Ahmad Yaakob. Selain Kelantan, ulama juga

pernah dilantik sebagai Menteri Besar di negeri Terengganu dan

Kedah. Terdapat juga ulama yang memegang jawatan tinggi dalam

agensi kerajaan seperti Ketua Pengarah Jabatan Kemajuan Islam

Malaysia (JAKIM) yang diisi oleh Datuk Othman Mustapha. Yayasan

Dakwah Islam Malaysia (YADIM) pada masa sekarang dipengerusikan

oleh Asyraf Wajdi Dusuki. Manakala di peringkat negeri pula, para

ulama mengisi ruang-ruang seperti jawatan mufti-mufti negeri,

penasihat agama istana dan pegawai-pegawai agama daerah atau

qadhi. Antara nama ulama yang boleh disenaraikan di sini ialah

Dato’ Syeikh Muhamad Baderudin Ahmad, Tan Sri Dato’ Seri Haji

Harussani Zakaria, Datuk Dr. Zulkifli Mohamad al-Bakri dan lain-

lain.

9

Justeru kemunculan tokoh-tokoh ulama ini telah membawa bersama

mereka satu visi iaitu untuk menyebarkan Islam yang berfahaman

ASWJ dalam kalangan masyarakat setempat. Melalui ilmu pengetahuan

yang dimiliki terutamanya ilmu agama, ulama telah menjadi tempat

masyarakat untuk menuntut ilmu-ilmu seperti akidah, syariat dan

akhlak yang berlandaskan kepada ajaran ASWJ.

1.3 Ulama membina institusi pendidikan

Kemunculan ulama yang banyak dan berada di merata-rata tempat di

Malaysia telah menjadi pemangkin kepada perkembangan fahaman ASWJ

dalam kalangan masyarakat yang dahagakan ilmu agama. Usaha untuk

mengembangkan dan mempertahankan fahaman ASWJ oleh ulama ini

seterusnya diperkasakan melalui penubuhan dan kewujudan institusi

pendidikan agama. Bermula sebagai perintis kepada kewujudan

sistem pengajian pondok pada peringkat awal, diikuti dengan

pembinaan sekolah agama yang juga dikenali sebagai madrasah dan

kemudian diperkukuhkan dengan penglibatan mereka dalam institut

pengajian tinggi yang berorientasikan pengajian agama telah

menjadi paksi kepada kekuatan fahaman ASWJ di Malaysia (Zakaria

Stapa, 2010).

Kemunculan institusi pendidikan terawal yang berteraskan sistem

pengajian pondok boleh dikesan di negeri-negeri sebelah utara dan

pantai timur Semenanjung Malaysia. Sebagai contoh di negeri

10

Kedah, sekolah-sekolah pondok sudah muncul dan berkembang dengan

pesat sekali pada abad ke-19M (Ahmad Jelani, 1989). Begitu juga

dengan Terengganu, sistem pendidikannya dikatakan bergerak

melalui institusi pondok sejak sebelum abad ke-20M lagi (Anwar

Zainal Abidin, 2005).

Berikut merupakan contoh-contoh kewujudan institusi pondok

terawal yang dibangunkan oleh ulama untuk mengembangkan agama

Islam berteraskan fahaman ASWJ. Antaranya adalah Pondok Sungai

Derhaka Seberang Perai dan Pondok Penanti Bukit Mertajam di Pulau

Pinang. Manakala institusi pondok yang dibina di Perak seperti

Pondok Teluk Sarah dan Pondok Tebing Pulau di Kota Lama Kuala

Kangsar dan Pondok Rahmaniyyah Gunung Semanggol. Di negeri

Kelantan, antara institusi terawal pondok yang muncul adalah

Pondok Lubok Tapah di Pasir Mas, Pondok Pasir Tumboh, Pondok Haji

Hassan di Kota Bharu dan lain-lain.

Pada masa kini, institusi pondok masih terus bertahan dan

terdapat lebih daripada 90 buah sekolah pondok yang masih

beroperasi di seluruh pelusuk negara. Antara negeri terbanyak

memiliki institusi pondok ini ialah negeri Kelantan yang terkenal

dengan gelaran ‘Serambi Mekah’ yang mempunyai 39 sekolah pondok.

Kemudiannya diikuti oleh negeri Kedah dan Pulau Pinang sebanyak

28 buah, Terengganu sebanyak 12 buah, Pahang 6 buah, Selangor dan

11

Johor masing-masing mempunyai 3 buah, Melaka 2 buah dan sebuah di

Negeri Sembilan.

Melalui sistem pondok ini, biasanya ia berpusat kepada seorang

tokoh ulama yang membina sebuah surau atau masjid untuk dijadikan

sebagai tempat pengajian (Anwar Zainal Abidin, 2006). Kelas

pengajian dalam sistem pondok sangat mudah di mana ‘Tok Guru’

biasanya akan duduk di bahagian hadapan surau atau masjid

berhampiran dengan mihrab. Tok Guru akan membaca kitab-kitab

pilihannya dan menerangkannya kepada para pelajar yang duduk

menghadapnya dengan kitab masing-masing. Kitab-kitab yang

dipelajari pula terdiri daripada kitab berbahasa Melayu

bertulisan jawi mahupun kitab yang berbahasa Arab. Bidang

pengajian ilmu yang diajar di pondok termasuklah ilmu Fiqh

bermazhab Syafi’e, Usuluddin berpandukan mazhab Asya’irah dan

tasawuf yang berorientasikan imam al-Ghazali (Shafie Abu Bakar,

1990). Penerangan atau syarahan kepada kitab-kitab tersebut

lazimnya mengguna pakai bahasa Melayu.

Memasuki abad ke-20M, sistem pengajian pondok di Tanah Melayu

yang bersifat tradisional mulai menerima saingan daripada

kewujudan sistem pengajian madrasah yang berbentuk lebih moden.

Jika sistem pengajian pondok dipelopori oleh ulama yang beraliran

tradisional maka institusi pendidikan madrasah pula dinaungi oleh

ulama pembaharu. Sistem pendikan madrasah ini berbeza dengan

12

sistem pengajian pondok dalam kebanyakan aspek seperti sifat,

skop dan matlamat pendidikan itu sendiri.

Antara institusi pendidikan madrasah yang paling awal muncul

adalah Madrasah Al-Hadi di Melaka dan Madrasah al-Masyhur al-

Islamiyyah di Pulau Pinang (Rahim Othman, 1979). Di Perak, muncul

Madrasah Idrisiyyah di Kuala Kangsar, Madrasah Arabiyyah di

Padang Renggas dan Ma’ahad Ihya’ al-Syarif di Gunong Semanggol

(Mohd Radzi Othman & O.K. Rahmat, 1996). Sementara itu di negeri

Perlis, antara madrasah yang dibina ialah Madrasah Arabiyyah yang

kemudiannya digantikan dengan Madrasah al-‘Alawiyyah di Arau. Di

negeri Selangor turut terdapat madrasah iaitu Madrasah al-

Ubudiyyah di Kampong Jenderam dan Madrasah Aliyah Islamiyyah di

Kampong Tengkek (Abdul Rahman Abdullah, 1998).

Sistem pembelajaran di madrasah-madarasah ini, kebanyakannya

mengikuti orientasi dan sistem pengajian Mesir. Jika pengajian

pondok berbentuk ‘umumi’, maka sistem pembelajaran yang terdapat

di madrasah berbentuk ‘nizami’ yang mengeluarkan sijil kepada

pelajar sebagai syarat untuk membolehkan mereka melanjutkan

pengajian di Mesir. Sistem pengajian madrasah juga memberi

tumpuan kepada memperbaharui pembangunan mental dan sikap iaitu

mengenai bagaimana seseorang pelajar perlu berfikir, berjuang dan

berekonomi. Kebanyakan madrasah yang diwujudkan tidak memilih

jalan konfrontasi terhadap sistem pengajian pondok malahan mereka

13

lebih mengutamakan konsep hikmah dalam menyebarkan agama Islam

yang berlandaskan fahaman ASWJ yang tulin (Mohd Radzi Othman &

O.K. Rahmat, 1996).

Perkembangan sistem pendidikan Islam di Malaysia yang menjadi

pusat penyebaran agama Islam berteraskan fahaman ASWJ terus

diperkuatkan terutamanya pada pertengahan hingga akhir abad ke-

20M apabila munculnya institusi pendidikan tinggi (IPT) yang

menawarkan kursus-kursus yang berteraskan Islam. Penubuhan Kolej

Islam Malaya pada tahun 1955 oleh Sultan Selangor menjadi titik

tolak kepada perkembangan pesat pendidikan dan pengajian Islam

peringkat tinggi. Pada tahun 1968, kerajaan bersetuju untuk

menaikkan taraf kolej IslamMelaya kepada taraf Kolej Universiti.

Kemudian pada tahun 1970, bersamaan dengan penubuhan Universiti

Kebangsaan Malaysia (UKM), Fakulti Pengajian Islam (FPI) turut

diwujudkan dan diletakkan dibawah pentadbirannya.

Pada masa kini, ulama-ulama yang berada di institusi Pengajian

tinggi yang menonjol dalam kalangan masyarakat pula seperti Dr

Uthman El-Muhammady, Dr Mohd Asri Zainul Abidin, Prof Zakaria

Stapa, Prof Dr Idris Zakaria, Profesor Dr Abdul Fatah Harun,

Dato’ Profesor Dr Mahmood Zuhdi, Dr Aziz Hanafi dan ramai lagi.

Kesemua mereka mengajar dalam pelbagai disiplin ilmu pengetahuan

yang bertunjangkan kepada fahaman ASWJ di institut pengajian

tinggi dalam negara seperti Universiti Malaya, Universiti Islam

14

Antarabangsa, Universiti Kebangsaan Malaysia, Universiti Sains

Islam Malaysia, Kolej Universiti Insaniah dan lain-lain.

1.4 Penulisan dan pembukuan kitab-kitab

Perkembangan pesat agama Islam di Malaysia juga boleh dinilai

melalui usaha-usaha yang dijalankan untuk memantapkan pemikiran

fahaman ASWJ dalam kalangan masyarakat. Tumpuan terhadap

pengajaran kitab-kitab Feqah, Tauhid, Hadis dan Tafsir dalam

kalangan ulama tempatan menunjukkan bahawa masyarakat Islam telah

memberikan penekanan kepada pemikiran syariat ASWJ (Shukri Ahmad,

2011). Hampir keseluruhan kitab-kitab yang dijadikan sebagai

rujukan mempunyai pengaruh fahaman ASWJ atau juga dikenali

sebagai sunni. Sebagai contoh, antara kitab terawal yang

mempunyai pengaruh Sunni dan menjadi rujukan kepada ulama ialah

kitab al-Sirat al-Mustaqim yang ditulis oleh Sheikh Nurul al-Din al-

Raniri, kitab Sabil al-Muhtadin yang ditulis oleh Muhammad Arsyad

bin Abd Allah al-Banjari dan Syarh ‘Aqidat al-Iman yang dikarang oleh

Sheikh Syihab al-Din al-Haj bin Abd Allah Muhammamd al-Jawi telah

digunapakai di negeri Kedah pada suatu ketika dahulu.

Selain daripada kitab-kitab karangan oleh ulama luar, penulisan

kitab-kitab yang berteraskan ASWJ juga telah dilakukan oleh ulama

tempatan sendiri seperti yang dilakukan oleh Tuan Hussin Nasir

yang dikatakan telah menghasilkan sebanyak 18 buah kitab yang

15

kesemuanya berorientasikan syariat sunni (Ismail Che Daud, 1996).

Antara judul-judul kitab tersebut adalah al-Nur al-Mustafid fi ‘Aqa’id Ahl

al-Tauhid (1887M), Tamrin al-Sibyan (1899M), Hidayat al-Mutafakkirin

(1918M), Kasr al-Iksir (1920M), Tadhkir Qabail al-Qadi (1923M) dan lain-

lain. Kesemua kitab karangan Tuan Hussein ini mempunyai unsur

atau pengaruh fahaman ASWJ sepenuhnya (Shukri Ahmad, 2002).

Antara metod atau pendekatan yang digunapakai dalam penulisan

kitab-kitab ini adalah menggabungkan ilmu Tauhid dengan pengajian

ilmu Feqah dalam isi kandungannya. Tujuan gabungan ini hanyalah

untuk memantapkan kefahaman ASWJ. Justeru itu, pendekatan yang

dilakukan oleh pengarang kitab ini telah berjaya mengukuhkan

keyakinan masyarakat untuk mengikuti pemikiran syariat Islam

sebenar.

Penghasilan kitab-kitab lain seperti Siraj al-Huda, Tanbih al-‘Awwam

Listiqaz al-Mana dan Nasihat al-Din al-Zakiyat yang ditulis oleh Muhammad

Salleh (1864M-1944M) turut mempunyai unsur syariat Sunni. Metod

penulisannya juga hampir sama dengan penulisan yang dibuat oleh

Tuan Hussein iaitu menggabungkan pemikiran Usul al-Din Sunni dan

Fiqh Syafi’e. Demikian juga dengan kitab Fath al-Jalil wa al-syifa’ al-Ghalil

yang dihasilkan oleh ulama bernama Pak Chu Him turut mempunyai

pengaruh syariat Sunni tetapi ianya hanya membicarakan persoalan

Tauhid melalui kupasan “Sifat Dua Puluh” (Ismail Che Daud, 1996).

16

Fahaman ASWJ juga berkembang melalui penulisan kitab-kitab

tasawuf-tariqat yang berlandaskan syariat Islam. Kitab Hikam

Melayu (yang merupakan syarah kepada kitab Matan Hikam karangan

Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandari pada tahun 1309M) yang dikarang oleh

Tok Pulau Manis sebagai contoh merupakan penghasilan kitab

tasawuf paling awal yang mengguna pakai pendekatan etika

ubudiyyah al-Ghazali yang beraliran Tasawuf Sunni (Shafie Abu

Bakar, 1990). Selain daripada kitab tersebut, kitab-kitab seperti

Nasa’ih al-Diniyyah, Risalat al-Muawwanah, Mihaj al-‘Abidin, Hidayat al-Salikin,

al-Hikam dan Kanz al-Manan merupakan kitab-kitab yang digunakan

dalam pengajian tradisional pondok yang berorientasikan aliran

Tasawuf Sunni.

Memasuki zaman abad ke-21M, kemunculan bahan rujukan bertulis

yang berorientasikan fahaman ASWJ diperkukuhkan dengan

penghasilan buku-buku yang membicarakan mengenai agama Islam.

Buku-buku yang menyentuh mengenai akidah adalah seperti ‘Aqidatul

Mukmin’, ‘al-Milal wa al-Nihal’, ‘Pembatal Keislaman’,

‘Penghantar Ilmu Tauhid’, ‘Kitab Tauhid: Diperakui oleh Fakta dan

Sains’, ‘Permata Ilmu Tauhid’, ‘Akidah Islam-Pola Hidup Manusia

Beriman’, ‘Akidah Akhir Zaman’ dan banyak lagi.

Begitu juga dengan buku-buku yang dihasilkan dalam bidang fiqh

atau syariah, boleh dilihat seperti ‘Faktor-faktor Pengubah

Fatwa’, ‘Tafsir Ayat-ayat Hukum Imam syafi’e’, ‘Fiqih Masjid’,

‘Ringkasan Fiqih Jihad’, ‘Hukum Fiqih Seputar al-Quran’, ‘Fiqih

17

Solat Imam al-Bukhari’, ‘A-Z Soal Jawab Puasa, Solat Tarawih,

Zakat Fitrah & Hari Raya’ dan banyak lagi.

Manakala buku-buku yang dihasilkan dalam bidang akhlak dan

tasawuf pula ialah ‘Tasawuf Islam dan Akhlak’, ‘Mengaji al-Hikam-

Jalan Kalbu Para Perindu Tuhan’, ‘Asmaul Husna-Perjalanan Ruhani

Menyatukan Hati dengan Allah’, ‘Menghindari Bahaya Riya’, ‘Sabar

dan Syukur’, ‘Ensiklopedi 22 Aliran Tareqat Dalam Tasawuf’,

‘Risalah al-Mustarsyidin’, ‘al-Ma’thurat Kecil’, ‘Al-Ma’thurat

Wirid dan Doa Rasulullah’ dan lain-lain.

Justeru itu, penghasilan kitab-kitab yang diguna-pakai sebagai

bahan pengajaran oleh masyarakat Islam adalah beroreintasikan

kepada pemikiran syariat ASWJ. Kitab-kitab yang mempunyai

pengaruh mazhab Syafi’e telah dijadikan sebagai rujukan dalam

perbahasan Feqah manakala rujukan utama dalam bidang Tauhid pula

berpandukan kepada fahaman al-Asyairah. Disamping itu, kitab-

kitab tasawuf Sunni yang bersumberkan kepada neo-sufisme al-

Ghazali telah ditelaah oleh masyarakat Islam setempat. Akibat

daripada pengajian kitab-kitab tersebut, maka pemikiran syariat

ASWJ dalam kalangan masyarakat Islam Tanah Melayu telah menjadi

sebati dalam kehidupan seharian mereka.

1.5 Kesimpulan

18

Fahaman ASWJ akan berterusan menjadi nadi kepada kekuatan agama

Islam di Malaysia kerana kewujudan dan peranan yang dimainkan

oleh institusi ulama. Para ulama melibatkan diri dalam pelbagai

aspek kehidupan semata-mata mahu mengembang dan mempertahankan

fahaman ini. Mereka memasuki dunia pendidikan dengan membina

sistem pengajian seperti pondok dan madrasah serta menjawat

jawatan akademik di Institut Pengajian Tinggi. Selain itu, mereka

juga melakukan usaha menulis kitab-kitab yang berkaitan dengan

akidah, syariat dan akhlak yang bertujuan untuk memberi kefahaman

kepada masyarakat mengenai fahaman ASWJ. Manakala terdapat

sebahagian ulama yang lain pula menerima perlantikan ke jawatan-

jawatan dalam politik dan agensi-agensi kerajaan yang berkaitan

dengan keagamaan.

Melalui pemikiran dan kepimpinan mereka, fahaman ASWJ telah

berjaya dikembangkan dalam kehidupan masyarakat sejak dari awal

kemunculan agama Islam lagi. Ulama menjadi tempat rujukan

masyarakat Islam dalam urusan yang melibatkan masalah keagamaan

malahan mereka juga menjadi tempat sandaran untuk menyelesaikan

permasalahan dalam perkara-perkara yang tidak berkaitan dengan

keagamaan. Justeru itu, ulama amat dihormati bukan sahaja oleh

masyarakat Islam awam malahan para pemerintah turut mengiktiraf

institusi ini.

19

Justeru itu, kesinambungan fahaman ASWJ akan terus terpelihara

selagi institusi ulama terus memainkan peranan mereka. Dokongan

serta sokongan daripada masyarakat dan pemerintah kepada

institusi ini akan menjadikan fahaman ASWJ terus menjadi benteng

agama Islam terutamanya ketika negara Malaysia dan rakyatnya

berterusan cuba dipengaruhi oleh pemikiran dan cara hidup

songsang dalam dunia globalisasi masakini.

Rujukan

Abdul Hafiz Abdullah & Hasimah Muda. (2006). Peranan ulama pondokdalam pengajian tafsir al-Quran: kajian di tiga buah pondok dinegeri Kelantan. Dlm Prosiding Nadwah Ulama Nusantara III. Ketokohandan Pemikiran Ulama Melayu. Bangi UKM.

Abdul Rahman Abdullah. (1998). Pemikiran Islam di Malaysia sejarah danaliran. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Ahmad Abdul Gharni Said, (1976). Tuan Hussein Kedah. LatihanIlmiah. Jabatan Sejarah Universiti Malaya.

Anwar Zainal Abidin, (2006). Pendidikan masyarakat Islam diTerengganu sebelum abad ke-20M. Dlm Prosiding Nadwah Ulama NusantaraIII. Ketokohan dan Pemikiran Ulama Melayu. Bangi UKM.

Azman Ab Rahman, Mohd Zaini Zakaria & Syed Salim Syed Shamsuddin.(2006). Dato’ Mursyid Diraja Haji Tajuddin bin Abdul Rahman:tokoh ulama Kedah dan sumbangannya terhadap pembangunan ummah.Dlm Prosiding Nadwah Ulama Nusantara III. Ketokohan dan Pemikiran UlamaMelayu. Bangi UKM.

Farid Mat Zain et. al. (2006). Ketokohan dan pemikiran ulama Melayu.Bangi: Penerbit UKM.

20

Ibrahim Abu Bakar. (1994). Islamic modernism in Malaya, The life andthought of Sayid Syekh al-Hadi 1867-1934. Kuala Lumpur: Universiti ofMalaya Press.

Ishak Mohd Rejab. (1983). Peranan Ulama dalam masyarakat di Kedahdengan diberi penekanan kepada Tuan Hussein bin Muhammad Nasiral-Mas’udi dan Haji Wan Sulaiman wan sidek. Dlm Negeri KedahDarulaman. Alor Setar: Majlis Kebudayaan Negeri Kedah.

Ismail Che Daud. (1996). Tokoh-tokoh ulama Semenanjung Melayu (2).Kota Bharu: Majlis Ugama dan Adat Istiadat Melayu Kelantan.

Mohd Radzi Othman & O.K. Rahmat. (1996). Gerakan pembaharuan Islamdi negeri Perlis: kaitannya dengan gerakan pembaharuan Islam di negeri-negerilain di Malaysia. Pulau Pinang: Penerbit USM.

Peacock, J.L. (1978). Muslim puritans, reformists psychology in SoutheastAsian Islam. Berkeley: University of California Press.

Rahim Othman. (1979). Madrasah al-Masyhur al-Islamiyyah, PulauPinang. Dlm Islam di Malaysia. Kuala Lumpur: Persatuan SejarahMalaysia.

Roff, William R. (1985). Kaum muda-kaum tua: innovation andreaction amongst the Malays, 1900-1941. Dlm Reading on Islam inSoutheast Asia. Singapura: Institute of Southeast Asian Studies.

Shafie Abu Bakar. (1990). Hikam Melayu. kajian falsafah dan etika. TesisPh.d. Bangi:UKM.

Shukri Ahmad. (2011). Pengaruh pemikiran ulama di Semenanjung Malaysiaakhir abad ke-20M. Sintok: Penerbit UUM.

Zakaria Stapa. (2010). Halatuju pengajian Islam di Malaysia. Bangi:Penerbit UKM.

21