Jakość życia i satysfakcja funkcjonariuszy Służby Więziennej

107

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 74-75, Warszawa 2012

Andrzej Piotrowski

Jakość życia i satysfakcja funkcjonariuszy Służby Więziennej

Jakość naszego życia sprowadza się do jakości naszych związków z innymi ludźmi. Anthony Robbins

1. Jakość życia i szczęście: teoria i badania

Psychologia pozytywna powstała jako sprzeciw wobec psychologii negatywnej opisującej głównie nieprawidłowe zachowania społeczne. Psychologia w całej swojej historii zasadniczo zainteresowana była ne-gatywną stroną życia człowieka, a głównym obszarem aktywności prak-tyków było naprawianie szkód. D. Myers1 słusznie zauważył, że w ciągu ostatnich 20 lat w literaturze psychologicznej pojawiło się ponad 46 tys. artykułów na temat depresji i jedynie 400 o radości. M. Seligman2, który jest inicjatorem psychologii pozytywnej, tworzy teorie, z których można czerpać wskazówki, jak żyć szczęśliwie. Proponuje on, aby psychologia XXI wieku stała się nauką o mocnych stronach człowieka oraz jego oso-bistym spełnieniu. Także i inni wybitni przedstawiciele współczesnej psy-chologii, np.: Ph. Zimbardo3 wskazując na 5 głównych celów psychologii: opisywanie, wyjaśnianie, przewidywanie i kierowanie zachowaniem oraz polepszanie jakości życia, ostatni cel wskazują jako najważniejszy postu-lat psychologii. O ile nie można zarzucić nieefektywności wypracowa-nym metodom interwencji psychologicznych w niwelowaniu niektórych zaburzeń psychicznych, to udział psychologii w podnoszeniu jakości życia i osiąganiu satysfakcji wciąż jest niewystarczający. Psychologia zorien-towana w nurcie pozytywnym próbuje podpowiedzieć, na czym polega dobre życie i jakie są drogi jego osiągnięcia. M. Seligman przekonuje,

1 D. G. Myers, Hope I happiness [w:] Gillham, J. E. (red.), The science of optimism and hope: Research essays in honor of Martin E. P. Seligman, Philadelphia, Templeton Foundation Press, 2000, s. 323-336.2 M. E. P. Seligman, Psychologia pozytywna [w]: Czapiński, J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczę-ściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 18-32.3 Ph. G. Zimbardo, Psychologia i życie, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 12.

108

Andrzej Piotrowski

że psychologia pozytywna poprzez rozwijanie mocnych stron człowieka przyczyni się do zapobiegania depresjom i chorobom psychicznym, które niejednokrotnie powstają jako rezultat rozpadu wspólnoty.

Współcześni badacze tacy jak: J. Czapiński4, M. Csikszentmihalyi5, wspomniany już M. Seligman, E. Diner i R. Biswas-Diner6 próbują ustalić, jakie czynniki determinują szczęśliwe życie, ale niekomplementarne podejścia do szczęścia nie pozwalają stwierdzić jednoznacznie, jakie są jego główne determinanty. W perspektywie historycznej problematyka szczęścia była wielokrotnie podejmowana. Już od starożytności docieka-no, czym jest dobre życie. Według Arystypa z Syreny7, ucznia Sokratesa żyjącego w IV p.n.e., pełnym szczęściem była zmysłowa przyjemność. Prawie wszyscy filozofowie greccy rozumieli szczęście (eudajmonię) jako posiadanie największych dóbr dostępnych człowiekowi, przy czym jednak spierali się, jakie to mają być dobra: moralne, hedoniczne lub też równo-waga między nimi. Arystoteles w „Etyce nikomachejskiej” w księdze 1 i 9 pisze, że ludzie ponad wszystko poszukują szczęścia. Św. Augustyn twier-dzi, że szczęśliwy jest człowiek, który posiada to, czego chce a nie chce nic złego. Według T. Hobbesa żyjącego w XVI wieku pełnią szczęścia było zaspokojenie wszystkich pragnień, nie tylko sensualnych. J. Ben-tham8 w XVII wieku twierdził, że główną cechą dobrego życia jest obec-ność przyjemności i brak przykrości. I. Kant9 uważa, że: „istnieje jednako-wóż jeden cel rzeczywisty u wszystkich istot rozumnych (…) mianowicie zamiar osiągnięcia szczęścia.” Problematyka szczęścia obecna jest także w muzyce klasycznej – wersja instrumentalna poematu Ody do radości F. Schillera stała się hymnem Unii Europejskiej. K. Popper10 twierdził, że „siłą napędową wszystkich organizmów żywych od ameby do człowie-ka jest dążenie do bycia szczęśliwym.” M. Ehrmann swoją słynną Dezy-deratę kończy słowami ”staraj się być szczęśliwy”. H. Hesse11 w swojej znakomitej powieści Narcyz i złotousty ukazuje poszukiwanie recepty na szczęście na bazie konfliktów pomiędzy aspiracjami duchowymi i zmysło-

4 J. Czapiński, Psychologia szczęścia. Przegląd badań i zarys teorii cebulowej, Warszawa, Akademos, 1992. 5 M. Csikszentmihalyi, Przepływ, Wrocław, Moderator, 2004.6 E. Diner, R. Biswas-Diner, Szczeście, Sopot, Smak Słowa, 2010.7 W. Tatarkiewicz, O szczęściu, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999.8 E. Diener, R. E. Lucas, S. Oishi, Subjective well-being: The science of happiness and life satisfaction, [w:] Snyder, C. R., Lopez, S. J. (red.), Handbook of positive psychology, Oxford: Oxford University Press, s. 63-73, 2002.9 T. Gadacz, O ulotności życia, Warszawa, Wydawnictwo Iskry, 2008.10 M. Zatorski, W czterech ścianach szczęścia, „Psychologia jakości życia”, T. 1 nr 2, s. 132, 2002.11 H. Hesse, Narcyz i złotousty, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2003.

109


wymi, pomiędzy rozumem i uczuciem. W. Tatarkiewicz12 określa szczęście jako pełne i trwałe zadowolenie z życia, przy czym rozróżnił cztery poję-cia traktowane jako komponenty szczęścia: powodzenie w sensie obiek-tywnym, jak uniknięcie wypadku czy wygrana w loterii, wielka radość w sensie subiektywnym – intensywna radość mająca swe wewnętrzne źródło, eudajmonia – przewaga pozytywnych aspektów życia nad nega-tywnymi, zadowolenie z życia – holistyczny charakter szczęścia obej-mujący trzy uprzednio opisane komponenty szczęścia. W. Tatarkiewicz13 uważa, że porównanie aktualnego doświadczenia z tym co wydarzyło się w przeszłości, i czego oczekujemy w przyszłości, jest podstawą pojęcia ja-kości życia. Tak definiowana jakość życia graniczy z pojęciem satysfakcji z życia, satysfakcja jednak odznacza się mniejszą podatnością na zmiany w czasie oraz na zewnętrzne i wewnętrzne wpływy. Szczęście natomiast określa się jako przewaga emocji pozytywnych nad negatywnymi. Według K. Wojtyły14 „człowiek nie może szczęścia nie chcieć”.

Aktualnie istnieją trzy główne podejścia praktyczne do pomiaru jakości życia: ekonomiczne, statystyczne i psychologiczne15. Podejście ekono-miczne posługuje się miernikami zwanymi wskaźnikami a podstawę do-brobytu ekonomicznego stanowi konsumpcja dóbr. Podejście statystyczne opiera się na wskaźnikach rozwoju gospodarczego lub społeczno-go-spodarczego. Podejście psychologiczne analizuje subiektywną percepcję jakości życia jako całość lub poszczególne jego wymiary.

Współcześni badacze o orientacji hedonistycznej sprowadzają jakość życia do oceny bilansu przykrości i przyjemności oraz satysfakcji z reali-zacji swoich celów. Jakość życia określana jest także jako dobrostan, do-brobyt, satysfakcja z życia, zdrowie16. M. Seligman17 używa pojęcia szczę-ście i dobrostan zamiennie a przez jakość życia w psychologii rozumie się: „bilans emocjonalny, przy czym przewaga emocji pozytywnych oznacza wysoką jakość życia.”18

Do naukowego analizowania szczęścia niezbędne jest oparcie się na jakości życia, która w badaniach bardzo często jest sprowadzana do

12 W. Tatarkiewicz, O szczęściu. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999.13 W. Tatarkiewicz, Pisma z etyki i teorii szczęścia. Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992.14 K. Wojtyła, Elementarz etyczny. Wrocław, Imprimatur, 2000.15 W. Ostasiewicz, Badanie jakości życia z perspektywy historycznej [w:] Ostasiewicz, W. (red.), Ocena i analiza jakości życia, Wrocław, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, s. 11-47, 2004.16 T. Rostowska, Małżeństwo, rodzina, praca a jakość życia. Kraków, Impuls. 2008.17 J. Czapiński, Psychologia szczęścia. Przegląd badań i zarys teorii cebulowej. Warszawa, Akademos, 1992.18 A. Dziurowicz-Kozłowska, Wokół pojęcia jakości życia, „Psychologia jakości życia”, T. 1 nr 2, s. 82, 2002.

110

Andrzej Piotrowski

obiektywnych czynników, takich jak stan zdrowia, sytuacja rodzinna, wy-sokość dochodów. Współczesna nauka o dobrostanie psychicznym roz-wija się dynamicznie, co jest spowodowane zwiększeniem się poziomu zamożności społeczeństw, nasilaniem się tendencji indywidualistycznych oraz rozwojem metod badania jakości i satysfakcji z życia19. Po II wojnie światowej G. Gallup z współpracownikami rozpoczął zakrojone na sze-roką skalę sondaże społeczne, gdzie zadawał m.in. pytanie: „Jak bardzo jesteś szczęśliwy?”20 Wczesne narzędzia badawcze zawierały zazwyczaj pojedyncze pytanie dotyczące subiektywnego szczęścia lub satysfakcji z życia. Późniejsze badania naukowe zaowocowały narzędziami wielo-itemowymi charakteryzującymi się lepszymi parametrami psychome-trycznymi. Podstawowym problemem badawczym jest kwestia trafności kryterialnej i zewnętrznej narzędzi pomiarowych. Wiele z nich bazuje na samopisie a ten nie zawsze jest rzetelny, dlatego istotnym jest zestawienie różnych miar i dobór właściwych pytań. Jedynie takie holistyczne spoj-rzenie na naturę poczucia jakości i satysfakcji z życia pozwala w pełni zbadać to zjawisko. E. Diener i R. Larsen21 stwierdzili, że średnia kore-lacja przyjemnych doznań związanych z pracą zawodową i w sytuacjach związanych z rekreacją wynosi 0,74, a w innym swym badaniu uzyskali korelację poczucia szczęścia w przeciągu czterech lat na poziomie 0,58. E. Sandvik i in.22 po przeprowadzonych badaniach doszli do wniosku, że poczucie szczęścia jest na podobnym poziomie, zarówno w sytuacji spad-ku jak i wzrostu dochodów. Związek dobrobytu ze stanem psychicznym koreluje od 0,03 do 0,3 a zwiększanie dochodu od pewnego poziomu nie przyczynia się do wzrostu jakości życia23. W wielu badaniach zajmowano się związkiem pomiędzy dochodem i szczęściem. Ujawniona zależność jest krzywoliniowa. Po osiągnięciu pewnego poziomu dochodów przyrost dobrostanu jest już bardzo mały. Im ktoś bardziej jest zasobny tym mniej-szy jest udział dochodów dla satysfakcji z życia. Możliwość zaspokojenia

19 W. Ostasiewicz, Badanie jakości życia z perspektywy historycznej. [w:] Ostasiewicz, W. (red.), Ocena i analiza jakości życia, Wrocław, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, s. 11-47, 2004.20 E. Diener, R. E. Lucas, S. Oishi, Subjective well-being: The science of happiness and life satisfaction. [w:] Snyder, W: C. R., Lopez, S. J. (red.), Handbook of positive psychology, Oxford, Oxford University Press, s. 63-73, 2002.21 E. Diener, R. J. Larsen, Temporal stability and cross-situational consistency of affective behavioral and cognitive responses, “Journal of Personality and Social Psychology”, 47, s. 580-592, 1984.22 E. Sandvik, E. Diener, L. Seidlitz, Subjective well-being: The convergence and stability of self-report and non-self-report measures, “Journal of Personality and Social Psychology”, 61, s. 317-342. 1993.23 M. Górnik-Dorose, Psychologiczne koszty materialnego dobrobytu czyli dlaczego nie jesteśmy tym szczęśliwsi im bogatsi, „Kolokwia psychologiczne”, T. 13, s. 202-218, 2005.

111


potrzeb żywnościowych, dostęp do lepszej opieki medycznej, warunki mieszkaniowe, sposób spędzania wolnego czasu, z pewnością zależą od poziomu dochodów24. Badanie przeprowadzone przez T. Klonowicz i in.25 na polskiej próbie wykazało, że dochody wyjaśniają zaledwie do 5% wa-riancji poczucia szczęścia. Oznaczać to może, że pewni ludzie po prostu mogą czuć się szczęśliwi niezależnie od sytuacji ekonomicznej. Ma zatem uzasadnione podstawy mit o Midasie, że pieniądze pełnego szczęścia nie dają. W takim wypadku, to cechy osobowości, a nie cechy sytuacji, de-terminować mogą poziom dobrostanu. E. Diener i R. Lucas26 wykazali, że cechami osobowości, które w największym stopniu powiązane są z do-brostanem psychicznym jest ekstrawersja i neurotyzm. Osoba ekstrawer-tywna, charakteryzująca się także niską skłonnością do neurotyzmu, ma większe szanse osiągnięcia szczęścia. Wysoki neurotyzm powoduje nasi-lenie negatywnych aspektów dobrostanu psychicznego, natomiast cechą osobowości, która jest silnie powiązana z subiektywnym zadowoleniem z życia jest ekstrawersja. Wpływ tych dwóch cech na satysfakcję z życia jest trwały. Według M. Arygle27 związek ten jest na poziomie 0,39. J. Cza-piński28 przytacza wyniki badań, które potwierdzają, że wysokie poczucie własnej kontroli nad działaniami oraz sumienność jest powiązana z dobro-stanem psychicznym. Przeprowadzone badania własne wykazały, że funk-cjonariusze SW posiadający wysokie poczucie własnej skuteczności i sa-tysfakcji z życia rzadziej doświadczają stresu i wypalenia zawodowego29.

Z pewnością są istotne do osiągnięcia satysfakcji z życia warunki życiowe. W. Wilson30 w swoich wczesnych badaniach zwrócił uwagę, że zarówno cechy osobowościowe, jak i zmienne demograficzne związa-ne są z dobrostanem. Z przeprowadzonego przez niego badania wyłania się następujący obraz osoby szczęśliwej: młoda, o dobrym stanie zdro-wia, wykształcona, z dużymi dochodami, będąca w związku małżeńskim,

24 J. Czapiński, Ekonomiczne przesłanki i efekty dobrostanu psychicznego. [w:] Tyszka, T. (red.) Psychologia ekonomiczna. Sopot, GWP, s. 192-242, 2004.25 T. Klonowicz, B. Cichomski, A. Eliasz, Pieniądze dają szczęście, zdrowie i… „Psychologia jakości życia”, T. 1 nr 2, s. 19-33, 2002.26 E. Diener, R. E. Lucas, Personality and subjective well-being. [w:] Kahneman, D., Diener, E., Schwarz N. (red.), Well-being: The foundations of hedonic psychology, New York: Russell Sage Foundation, s. 213-229, 1999.27 M. Argyle, Przyczyny i korelaty szczęścia. [w:]: Czapiński, J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 165-203, 2005.28 J. Czapiński, Psychologiczne teorie szczęścia. [w:]: Czapiński, J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 51-102, 2005.29 A. Piotrowski, Stres i wypalenie zawodowe funkcjonariuszy Służby Więziennej. Warszawa, Difin, 2010.30 W. Wilson, Correlates of avowed happiness. “Psychological bulletin”, 67, 294-306, 1967.

112

Andrzej Piotrowski

religijna, ekstrawertywna, optymistyczna, o wysokiej samoocenie, umiar-kowanych aspiracjach i wszechstronnej inteligencji.

Teorie wyjaśniające poczucie szczęścia są bardzo różnorodne, jednak nierzadko wykluczają się lub są przynajmniej niezwykle trudne do pogo-dzenia, a ich słabość wynika głównie z niekompletności danych empirycz-nych. Do najważniejszych można zaliczyć teorię potrzeb R. Veenhovena31, według której szczęście jest funkcją zaspokajania potrzeb. Jesteśmy tym bardziej szczęśliwi im w większym stopniu zaspokajane są nasze potrze-by. Według J. Czapińskiego podejście to sprawdza się głównie do tych po-trzeb, które w podejściu A. Maslowa określane są jako podstawowe. Twór-ca koncepcji przepływu (flow) M. Csikszentmihalyi32 uważa, że „ludzie, którzy posiadają umiejętność kontrolowania wewnętrznych doświadczeń, będą w stanie sami decydować o jakości swojego życia – a to jest stanem najbliższym szczęściu, jaki można osiągnąć”. Wyniki badań M. Csikszent-mihalyi nad przepływem zaowocowały powstaniem wielu programów poprawiających jakość życia. Ciekawym podejściem jest teoria porównań A. Michalosa33, która zakłada, że głównymi kryteriami oceny życia są: aspiracje, inni ludzie, własna przeszłość, oczekiwania oraz to, co jednostka uważa, że jej się należy. Człowiek czuje się szczęśliwy, gdy stan rzeczy-wisty jest lepszy od ocenianego kryterium. Najszczęśliwsi są ci, którym powodzi się lepiej niż innym, zdecydowanie lepiej niż w przeszłości, nie gorzej niż by oczekiwali, a także tak, jak by tego chcieli, i uważali, że na to zasługują. Interesującym podejściem jest perspektywa genetyczna, któ-ra postuluje, że w wyjaśnianiu dobrostanu psychicznego największy jest udział czynników dziedzicznych34. Według badań realizowanych w tym paradygmacie geny wyjaśnić mogą 40% wariancji w pozytywnej emocjo-nalności, i 55% zmienności w negatywnej emocjonalności. Środowisko wyjaśnić może odpowiednio 22% pozytywnej emocjonalności i zaledwie 2% negatywnej emocjonalności. Geny odpowiedzialne są m.in. za ilość wydzielanej dopaminy, noradrenaliny i serotoniny, a ich poziom koreluje w istotny sposób występowaniem depresji. U osób z krótką formą genu 5-HTT znacznie częściej występuje depresja w porównaniu o osobami

31 J. Czapiński, Psychologiczne teorie szczęścia. [w:]: Czapiński, J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 51-102. 2005.32 M. Csikszentmihalyi, Przepływ. Wrocław, Moderator, s.15, 2004.33 A. C. Michalaos, Multiple discrepancy theory. “Social Indicators Research”, 16, s. 347-413, 1985.34 D. Lykken, Wrodzony potencjał szczęścia: jak i dlaczego ludzie różnią się pod względem odczuwanego dobrostanu. [w:] Czapiński, J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach czło-wieka. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 257-283, 2005.

113


z długą formą genu35. Jak piszą E. Diner i R. Biswas-Diner36 „jednym ze źródeł istotnego wpływu wyposażenia genetycznego na nasze poczucie szczęścia jest fakt, iż geny decydują o sposobie przetwarzania hormonów związanych z nastrojem”.

Cebulowa teoria szczęścia wyróżnia (na wzór cebuli) trzy poziomy dobrostanu psychicznego37. Pierwszy poziom, który zdeterminowany jest przez czynniki genetyczne i nie zawsze jest w pełni doświadczany, to wola życia. Poziom drugi wyraża się m.in. przez bilans emocjonalny, ogólne sa-tysfakcje i poczucie sensu życia. Trzeci poziom, to aktualne doświadczenia afektywne oraz satysfakcje cząstkowe odnoszące się do różnych obszarów życia, takich jak praca, sytuacja finansowa rodziny, warunki mieszkanio-we, stan zdrowia. Ten trzeci poziom doczekał się licznych badań eksplo-rujących korelaty szczęścia. M. Arygle38 dokonując ich przeglądu wska-zuje na najczęściej pojawiające się zależności. Wiele badań potwierdza, że wiek ma mały wpływ na poczucie szczęścia. Niektóre badania ujawniły, że wraz z wiekiem mężczyźni stają się szczęśliwsi, a kobiety mniej szczę-śliwe. Jeżeli chodzi o wykształcenie, to we wszystkich badaniach stwier-dzono bardzo małą korelację z miarami szczęścia, najczęściej na poziomie 0,1. Przywoływane przez M. Arygle badania wskazują, że wykształcenie ma największy wpływ na szczęście w krajach uboższych. Z pewnością wraz z wykształceniem podnosi się nie tylko poziom życia, ale także aspi-racji, a gdy nie jest on zaspakajany, to satysfakcja może się obniżać.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na spostrzegany poziom satysfak-cji z życia jest małżeństwo39. M. Arygle przytacza wyniki badań, które ukazują, że szczęście najbardziej uzależnione jest od życia rodzinnego i małżeństwa. Ważnym czynnikiem wpływającym na dobrostan są także przyjaciele. Naturalnie ważniejsi są wtedy, gdy jeszcze nie lub gdy już nie jest się w związku małżeńskim. Osoby, które pozostają w związku małżeńskim są zwykle szczęśliwsze oraz odznaczają się lepszym stanem zdrowia w porównaniu z osobami niepozostającymi w związku, owdo-wiałymi lub samotnymi. Naturalnie, jeśli małżeństwo nie zalicza się do

35 A. Caspi, K. Sugden, T. E. Moffitt, A. Taylor, I. W. Craig, H. Harrington, J. McClay, J. Mill, J. Martin, A. Braithwaite, R. Poulton, Influence of Life Stress on Depression: Moderation by a Polymorphism in the 5-HTT Gene “Science”, 18 July, s. 386-389, 2003.36 E. Diner, R. Biswas-Diner, Szczeście. Sopot, Smak Słowa, s. 163, 2010.37 J. Czapiński, Psychologia szczęścia. Przegląd badań i zarys teorii cebulowej. Warszawa, Akademos, 1992.38 M. Argyle, Przyczyny i korelaty szczęścia. [w:] Czapiński, J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 165-203, 2005.39 N. D. Glen, C. N. Weaver, A multivariate study of material happiness. “Journal of Marriage and the Family”, 40, s. 269-282, 1979.

114

Andrzej Piotrowski

udanych, to pozostawanie w nim może obniżać poziom odczuwanego zadowolenia z życia. Satysfakcjonujące małżeństwo jest najsilniejszym źródłem wsparcia społecznego oraz zaspokojenia różnego rodzaju potrzeb emocjonalnych czy seksualnych. Do satysfakcji z życia bardzo ważna jest jakość małżeństwa, która jest definiowana jako „subiektywna ocena związku pary małżeńskiej z uwzględnieniem pewniej liczby wymiarów i ocen”40. Równoważenie ról związanych z pracą i rodziną leży u podstaw sukcesu życiowego, a brak satysfakcji z małżeństwa i rodziny koreluje z brakiem satysfakcji z pracy41. Wysoka jakość życia rodzinnego chroni przed niekorzystnym wpływem pracy zawodowej, a dobre relacje przyjacielskie w miejscu pracy mogą być doskonałym źródłem wsparcia społecznego w przypadku wystąpienia kryzysów rodzinnych. Ważnym czynnikiem wpływającym na jakość małżeństwa może być różnica w statusach zawodo-wych małżonków. Często jest tak, że pozycja męża wyznacza górny pułap pozycji żony (działa jak szklany sufit) i przez to godzi się ona na stanowisko niższe niż posiadane kompetencje. Efekt ten jest widoczny wtedy, gdy mę-żowie wykonują zawody o niskim statusie społecznym, a taki niestety po-siadają funkcjonariusze SW42. Przeprowadzone badania własne wykazały, że Służba Więzienna ma najniższy prestiż zawodowy wśród grup mun-durowych43. Badania M. Wolan-Nowakowskiej44 pokazują, że istnieje związek pomiędzy zadowoleniem z pracy, a jakością życia małżeńskie-go mierzoną Kwestionariuszem Dobranego Małżeństwa. Osoby zado-wolone z pracy osiągnęły wyższe wyniki we wszystkich skalach jakości małżeńskiej: miłości, więziach interpersonalnych, podobieństwa, pożycia seksualnego oraz stosunku do dzieci. Pozycja zawodowa małżonków ma wpływ na udział w podejmowaniu decyzji dotyczących spraw domu, im jest wyższa od partnera tym większy jest udział w podejmowaniu decyzji. Mężczyźni odczuwają mniejsze zadowolenie ze związku, w którym kobie-ty mają dominujący wpływ na podejmowanie decyzji45. K. Doroszewicz46

40 J. Rostowski, Zarys psychologii małżeństwa. Warszawa, PWN, s. 25, 1987.41 T. Rostowska, Aktywność zawodowa małżonków a jakość ich życia [w] Rostowska, T. (red), Psychologia rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań, Warszawa, Difin, s. 60-80, 2009.42 H. Machel, Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego, Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2001.43 A. Piotrowski, Wizerunek medialny Służby Więziennej, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 67-68, Warszawa, Centralny Zarząd Służby Więziennej Ministerstwa Sprawiedliwości, s. 85-93, 2010.44 M. Wolan-Nowakowska, Praca zawodowa a jakość życia małżeńskiego, [w:] Rostowska, T., Janicka, I. (red.), Psychologia w służbie rodziny, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 109-117, 2003.45 M. Plopa, Psychologia rodziny. Teoria i badania, Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls, 2004.46 K. Doroszewicz, Bliskie związki a jakość życia, „Psychologia jakości życia”, T. 7 nr 1 i 2, s. 5-18, 2008.

115


dokonując przeglądu licznych badań konkluduje, że zadowolenie z by-cia w związku jest najważniejszym czynnikiem determinującym poczucie szczęścia. Także dobre relacje społeczne z grupą znajomych i przyjaciół sprzyjają szczęściu, zwłaszcza gdy potrzebne jest wsparcie.

Sposób spędzania czasu wolnego, według wspomnianego już wcześniej R. Veenhovena, ma wpływ na satysfakcję z życia. Spędzanie czasu wol-nego ze znajomymi, którzy w interakcjach dostarczają pozytywnych emo-cji, zwiększa istotnie satysfakcję z życia. Badania przeprowadzone przez H. Machela47 pokazują, że czas wolny funkcjonariusze spędzają przeważ-nie z rodziną. Tak odpowiedziało 98% kierowników, ponad 92% wycho-wawców i 87% pracowników ochrony. Poza rodziną czas wolny z kolegami spędza 71% kierowników i wychowawców, i tylko 26% pracowników ochrony, co dowodzić może, że większe potrzeby uczestniczenia w życiu towarzyskim mają kierownicy i wychowawcy oraz o izolacji funkcjona-riuszy działu ochrony. Czas wolny na działalność społeczną poświęca 9% wychowawców, 8%, kierowników i 3% funkcjonariuszy ochrony, co tłu-maczone może być poziomem wykształcenia oraz nasileniem orientacji prospołecznej. Na dodatkową pracę zarobkową decyduje się 24% funk-cjonariuszy ochrony, 23% wychowawców i 8% kierowników. Pracownicy ochrony, będąc w związku, często są jedynymi osobami pracującymi. Czas wolny funkcjonariusze najczęściej spędzają na oglądaniu TV, opiekowa-niu się dziećmi oraz pomaganiu w domowych obowiązkach. Swoje ob-serwacje H. Machel konkluduje, że pracownicy penitencjarni często two-rzą enklawy towarzyskie, które samoizolują się od reszty społeczeństwa. Wyniki badań ukazały również, że wprawdzie utrzymują oni kontakty z kolegami z pracy, jednak są one mniej intensywne niż z osobami z innych środowisk, czy z rodziną. Najmniej kontaktów towarzyskich z kolegami z pracy utrzymują wychowawcy. Dane te korespondują z wynikami badań przeprowadzonych na grupie ponad 400 funkcjonariuszy SW dzięki plat-formie internetowej NSZZ Funkcjonariuszy i Pracowników Więziennic-twa48. Urlop spędziło w domu 36%, w ośrodkach wypoczynkowych SW 16%, natomiast aż 26% dodatkowo pracowało. Brak możliwości efektyw-nego odpoczynku, z pewnością nie służy jakości życia i pełnej satysfakcji.

47 H. Machel, Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego, Gdańsk, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2001.48 Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Funkcjonariuszy i Pracowników Więziennictwa. W jaki spo-sób spędzisz tegoroczny urlop? http://nszzfipw.p2a.pl/viewtopic.php?id=175, 2008. Data pobrania: 27.11.2010.

116

Andrzej Piotrowski

Przedmiotem badań M. Klimas49 był m.in. sposób spędzania wolnego czasu przez funkcjonariuszki zatrudnione na stanowiskach bezpośrednie-go kontaktu z osadzonymi oraz pracujące w administracyji. Funkcjona-riuszki mające na co dzień styczność z osadzonymi czas wolny częściej spędzały na oglądaniu TV, spotykaniu się ze znajomymi i czytaniu ksią-żek, spożywaniu alkoholu, rzadziej natomiast uprawiały sport w porów-naniu z kobietami zatrudnionymi w dziale administracyjnym. Największe różnice wystąpiły w oglądaniu telewizji – 50% mających kontakt i 30% nie mających kontaktu z osadzonymi w ten właśnie sposób spędza czas wolny po pracy. Według J. Czapińskiego i T. Panka50 „oglądanie telewizji nie sprzyja poczuciu szczęścia, albo odwrotnie – nieszczęśliwi bardziej się garną do świata na małym ekranie”. Częstsze kontakty ze znajomymi mają funkcjonariusze na co dzień pracujący z osadzonymi, według M. Klimas tłumaczone może to być potrzebą odreagowania stresu, a bierne spędzanie czasu wolnego równoważyć ma dużą wartość stymulacyjną wykonywanej pracy.

Także uprawianie ćwiczeń fizycznych, zwłaszcza grupowych, dzięki którym uwalniane są tzw. hormony szczęścia – endorfiny, może być czyn-nikiem nasilającym spostrzeganą satysfakcję z życia. Nie bez znaczenia jest też fakt, że uprawianie sportu redukuje poziom odczuwanego stresu u funkcjonariuszy SW oraz zwiększa odporność organizmu na choroby, które raczej poczucia szczęścia nie wzmacniają51.

Z uwagi na wydłużony czas pracy może dochodzić do obniżenia się ja-kości życia rodzinnego. Według E. Fromma praca, która nie ma charakteru twórczego nie przedstawia wartości poza wymiarem ekonomicznym, dla-tego osoba, która ją wykonuje powinna dobrze wykorzystać czas wolny52. Wyniki badań na polskiej populacji pokazują, że oglądanie TV jest do-minującym sposobem spędzania wolnego czasu53. Badania telemetryczne

49 M. Klimas, Temperament i spostrzeganie pracy zawodowej, organizowanie czasu wolnego przez kobiety zatrudnione w Służbie Więziennej. [w:] Kalina, R. M., Łaciński, P. (red.) Kobieta jako funkcjonariusz porządku publicznego. Kalisz, COSSW w Kaliszu, s. 194-201, 2008.50 Czapiński J., Panek, T. (red.), Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa, VIZJA PRESS&IT, s. 28, 2009.51 R. Poklek, Elementy kultury fizycznej w psychologicznym warsztacie antystresowym. [w:] Klukowski, K., Łaciński, P., Wiza, A., Karczmarek, A. (red.) Promocja zdrowia we współczesnym więziennictwie. Kalisz: COSSW, PTNKF, PSNARiT, s. 111-122, 2006.52 A. Bańka, Jakość życia w psychologicznych koncepcjach człowieka i pracy [w:] Bańka, A., Derbis, R. (red.), Psychologiczne i pedagogiczne wymiary jakości życia, Poznań – Częstochowa, UAM, WSP w Częstochowie, s. 19-40, 1994.53 Miszczak, W. Wykorzystanie czasu wolnego [w:] Ostasiewicz, W. (red.), Metodologia pomiaru jakości życia, Wrocław, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, s. 94-124, 2002.

117


prowadzone przez TNS OBOP54 pokazują, że statystyczny Polak spędza przed telewizorem średnio 3 godziny i 15 minut dziennie.

Badanie przeprowadzone przez E. Lamberta i współpracowników55 na funkcjonariuszach penitencjarnych wykazało, że poziom nagród finan-sowych, zaangażowanie organizacyjne, płeć, poziom edukacji, pozycja zawodowa i status materialny nie mają istotnego związku z satysfakcją z życia, związek taki istnieje jednak z poziomem satysfakcji z pracy oraz nasileniem konfliktów praca-rodzina i rodzina-praca pracowników zakła-dów karnych. Autorzy sami przyznają, że jest bardzo mało badań na temat wpływu pracy w jednostkach penitencjarnych na satysfakcję z życia. A. Senter z współpracownikami56 wykazali, że psychologowie zatrudnie-ni w jednostkach penitencjarnych odznaczają się większym natężeniem wypalenia zawodowego oraz charakteryzują się niższym poziomem sa-tysfakcji z życia (M = 26,95; SD = 4,49) w porównaniu z psychologami zatrudnionymi w wojsku (M = 28; SD = 4,46) i w akademickich centrach doradczych (M = 28,34; SD = 4,57). Najniższe wyniki w skali satysfakcji z życia osiągnęła grupa psychologów pracujących w publicznych szpita-lach psychiatrycznych (M = 25,15; SD = 5,63).

Badania przeprowadzone przez Sh. Johnsona i współpracowników57 ujawniły, że wykonywanie pracy w zakładach karnych w istotny sposób powoduje obniżenie poziomu zdrowia fizycznego i dobrostanu psy-chicznego. Natomiast badanie J. Kiely i G. Hodgsona58 przeprowadzone w instytucjach penitencjarnych potwierdziło pozytywny wpływ ćwiczeń fizycznych na dobrostan funkcjonariuszy. Zadowolenie ze swojego zdro-wia według M. Okuna i współpracowników59 koreluje ze szczęściem na poziomie 0,32. Badanie przeprowadzone przez J. Czapińskiego i T. Pan- ka60 wykazało, że związek pomiędzy stanem własnego zdrowia oraz

54 TNS GLOBAL, Podsumowanie widowni w tygodniu 26.09 – 02.10. 2011. www.tnsglobal.pl, 2011. Data pobrania: 03.10.2011. 55 E. G. Lambert, N. L.Hogan, O. O.Elechi, S. Jiang, J. M. Laux, P. Dupuy, A. Morris, A further examination of antecedents of correctional staff life satisfaction. “Social Science Journal”, Vol. 46 Issue 4, 18p, s. 689-706, 2009.56 A. Senter, R. D. Morgan, C. Serna-McDonald, Correctional Psychologist Burnout, Job Satisfaction, and Life Satisfaction. “Psychological Services”, Vol 7(3), s. 190-201, 2010.57 Sh. Johnson, C. Cooper, S. Cartwright, The experience of work-related stress across occupations. “Journal of Managerial Psychology”, Vol 20(2), s. 178-187, 2005.58 J. Kiely, G. Hodgson, Stress in the prison service: The benefits of exercise programs. “Human Relations”, Vol 43(6), Jun. s. 551-572, 1990.59 M. A. Okun, W. A. Stock, M. J.Haring, R. A. Witter, The social activity/subjective well-being relations. A quantitative synthesis. “Research on Aging”, 6, s. 45–65, 1984.60 Czapiński J., Panek, T. (red.), Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa, VIZJA PRESS&IT, s. 28, 2009.

118

Andrzej Piotrowski

natężeniem objawów somatycznych a satysfakcją z życia waha się od 0,25 do 0,44. Dobrostan psychiczny może mieć nawet wpływ na długość życia. Czyli nie tyle w zdrowym ciele zdrowy duch, ile zdrowy duch uzdrawia ciało. Zależność ta potwierdzona była niejednokrotnie w psychoimmuno-logii. Przeprowadzone przez J. Czapińskiego i T. Panka badanie wykazało także, że spośród 54 analizowanych zawodów o dobrą sprawność fizycz-ną, poprzez aktywne uprawianie sportów i ćwiczeń fizycznych, najbar-dziej dbają policjanci i żołnierze zawodowi, a najmniej rolnicy i robotni-cy. Niestety w cytowanym badaniu ze względu na liczbę osób nie zostali zakwalifikowani funkcjonariusze i pracownicy SW, jednak spodziewać się można podobnych wyników do tych, uzyskanych przez grupy dyspozycyj-ne (policjanci, żołnierze), na co wskazują badania P. Łapińskiego61.

K. Jung-Wan i K. Hyun-Jung62 po przeprowadzeniu badań w południo-wokoreańskich zakładach karnych udowodnili, że praca zmianowa oraz sta-ły kontakt z osadzonymi wpływa negatywnie na dobrostan pracowników.

Badanie przeprowadzone przez E. Voltmera i współpracowników63 na grupie ponad 10 tys. osób, reprezentowanych przez lekarzy, nauczycie-li, policjantów, przedsiębiorców, w której brała udział także grupa ponad 3 tys. funkcjonariuszy więziennych, wykazało, że więziennicy charakte-ryzowali się najniższymi wynikami satysfakcji z życia i jednocześnie naj-mniejszym dostępnym wsparciem społecznym.

Interesujące badania nad jakością życia przeprowadziła A. Rożnow-ska64. Średni wynik zadowolenia z życia (mierzony Skalą Zadowolenie z Życia Seligmana) u funkcjonariuszy SW był na poziomie 24,03 nato-miast u recydywistów penitencjarnych 20,91, a u pierwszy raz karanych 18,10. Dla porównania studenci uzyskali wynik 22,20. Dane wskazują, że zadowolenie z życia u funkcjonariuszy SW jest zbliżone do wysokie-go, a u recydywistów jest na poziomie przeciętnym. Zadowolenie z po-szczególnych obszarów życia u funkcjonariuszy było na poziomie 3,9,

61 P. Łapiński, Analiza wybranych działań podejmowanych w trosce o wzrost poziomu uczestnictwa personelu więzienego w kulturze fizycznej. [w:] Klukowski, K., Łapiński P., Wiza, A., Karczmarek, A. (red.) Promocja zdrowia we współczesnym więziennictwie, Kalisz: COSSW, PTNKF, PSNARiT, s. 100-110, 2006.62 K. Jung-Wan, K. Hyun-Jung, The factor affecting job stress and psychosocial well-being of prison officers. International Congress Series, Volume 1294, Evidence-Based Occupational Health. Proceedings of the Interna-tional Congress on Occupational Health Services held in Utsunomiya City, Japan between 1 and 3 December 2005, s. 175-178, 2006.63 E. Voltmer, U. Kieschke, C.Spahn, Work-related behavior and experience patterns of physicians compared to other professions. “Swiss Medical Weekly”, Aug 11; Vol. 137 (31-32), s. 448-53, 2007.64 A. Rożnowska, Podmiotowe obszary jakości życia osób z różnych grup społecznych. Słupsk, Wydawnictwo Akademii Pomorskiej, 2009.

119


u recydywistów 3,49, a u pierwszy raz skazanych 3,11. Studenci uzyskali średni wynik na poziomie 3,53.

Badanie S. Tecława i W. Nowosielskiego65 przeprowadzone nad grupa-mi dyspozycyjnymi zatrudnionymi w branży bezpieczeństwa wewnętrz-nego (straż miejska, straż pożarna, wojsko, policja), w których zawarte było m.in. pytanie: „czy jesteś osobą szczęśliwą?” wykazało, że 5,5% jest szczęśliwych zawsze, 68,7% przeważnie, 20,9% czasami, i zaledwie 5% jest rzadko szczęśliwych. W tym samym badaniu zapytano również o stan zdrowia – 22,4% określiło go jako bardzo dobry, 54,2% jako dobry, 19,4%, jako wystarczający, i tylko 4% jako zły.

Według P. Łapińskiego66 najważniejszymi dla funkcjonariuszy SW wartościami (mierzonymi kwestionariuszem LWO Juczyńskiego) były: udane życie rodzinne, dobre zdrowie, dobre warunki materialne, bycie potrzebnym dla innych. Za najmniej ważne w życiu uznali sławę i popu-larność oraz życie pełne przygód i podróży. Wśród wartości osobistych za najważniejszą wskazali miłość i przyjaźń, dobre zdrowie oraz sprawność fizyczną i psychiczną, a także inteligencję i bystrość umysłu, a za najmniej ważne: ładny wygląd zewnętrzny i prezencję, bogactwo i majątek oraz dobroć i delikatność.

K. Zagórski67 informuje, że 10% podoficerów i 1,5% oficerów żyje po-niżej granicy ralatywngo ubóstwa a 63,5% oficerów i 21,1% podoficerów żyje we względnym dobrobycie. Posiadanie więcej niż jednego dziecka podnosi prawdopodobieństwo znalezienia się całej rodziny w złej sytuacji materialnej. Niestety K. Zagórski nie informuje, jaki rodzaj formacji mun-durowej był przedmiotem jego badań, prawdopodobnie byli to wojskowi. Można spodziewać się, że podobne wyniki uzyskano by w Służbie Wię-ziennej.

H. Machel68 w swoich badaniach ukazał, że spośród 220 badanych funk-cjonariuszy SW aż 43 nie posiadało własnego mieszkania. Największy

65 S. Tecław, W. Nowosielski, Kultura organizacyjna grup dyspozycyjnych. [w:]: Maciejewski, J., Bodziany, M., Dojwa, K. (red.), Grupy dyspozycyjne w obliczu Wielkiej Zmiany. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 419-432, 2010.66 P. Łapiński, Analiza wybranych działań podejmowanych w trosce o wzrost poziomu uczestnictwa personelu więzienego w kulturze fizycznej. [w:] Klukowski, K., Łapiński P., Wiza, A., Karczmarek, A. (red.) Promocja zdrowia we współczesnym więziennictwie. Kalisz: COSSW, PTNKF, PSNARiT, s. 100-110, 2006.67 K. Zagórski, Dochody, ubóstwo, zamożność i nierówności w przestrzeni społeczno-ekonimicznej. [w:] Za-górski, K., Gorzelak, G., Jałowiecki, B. (red.), Zróżnicowanie warunków życia. Polskie rodziny i społeczności lokalne. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 11-85. 2009.68 H. Machel, Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego. Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 202, 2001.

120

Andrzej Piotrowski

odsetek stanowili wychowawcy, aż 23,4% z nich nie posiadało mieszka-nia, wśród pracowników ochrony odsetek ten wyniósł 21,4% a kierowni-ków 13,7%. Szczegółowe oceny warunków materialnych i mieszkanio-wych funkcjonariuszy zawarte zostały w tabeli 1.

Tabela 1. Wyniki analizy częstości odpowiedzi osób badanych oceniają-cych swoje warunki materialne i mieszkaniowe.

niekorzystne przeciętne dobre

warunki mieszkaniowe

warunki materialne


warunki materialne


warunki materialne

kierownicy 5,48 10,96 28,77 52,05 65,75 36,99

wychowawcy 23,38 18,18 31,17 59,74 45,45 22,08

ochrona 21,43 28,57 35,71 52,86 42,86 18,57

Źródło: Na podstawie: H. Machel (2001), Psychospołeczne uwarunkowania pracy reso-cjalizacyjnej personelu więziennego, Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 202-203.

Dane zawarte w tabeli 1 pokazują kilka dających się przewidzieć za-leżności i prawidłowości. Kierownicy częściej deklarują lepsze warunki mieszkaniowe i materialne w porównaniu z pracownikami ochrony i wy-chowawcami, co oczywiście nie jest zaskoczeniem, biorąc pod uwagę róż-nice w uzyskiwanych dochodach. Badani funkcjonariusze znacznie lepiej oceniają swoje warunki mieszkaniowe niż materialne.

Wspomniany wcześniej E. Sandvik69 z zespołem wykazali, że stoso-wane w większości badań miary samopisu są zasadniczo trafne. E. Diner i R. Biswas-Diner70 postulują, że potrzebna jest cała bateria metod pomiaru dobrostanu, odwołujących się do doświadczeń, relacji osób trzecich, miar biologicznych i poznawczych. Potrzebne są także badania podłużne, które ustaliłyby zmiany w czasie. Jak pisze J. Brzeziński71 „byłoby, jak sądzę, istotnym zubożeniem problematyki badawczej nad istotą i uwarunkowa-niami jakości życia, gdyby badanie ograniczyć tylko do populacji złożonej z samych Kowalskich znajdujących się w przeciętnej sytuacji życiowej”. Jest to o tyle istotne, że w populacji znajdują się grupy społeczne mogące

69 E. Sandvik, E. Diener, L. Seidlitz, Subjective well-being: The convergence and stability of self-report and non-self-report measures, “Journal of Personality and Social Psychology”, 61, s. 317-342, 1993.70 E. Diner, R. Biswas-Diner, Szczeście. Sopot, Smak Słowa, 2010.71 J. Brzeziński, Metodologiczny i etyczny kontekst badań nad jakością życia. [w:] Bańka A., Derbis R. (red.), Psychologiczne i pedagogiczne wymiary jakości życia. Poznań, Gemini, s. 13, 1994.

121


znaleźć się w sytuacjach trudnych lub ekstremalnych, a do takich zalicza się formacja, jaką jest Służba Więzienna.

2. Metodologia badania własnego

W celu zidentyfikowania poczucia jakości i poziomu satysfakcji z życia funkcjonariuszy Służby Więziennej przeprowadzone zostały dwa badania. Pierwsze skoncentrowane zostało na ustaleniu zmiennych osobowo-ściowych związanych z poziomem satysfakcji z życia i przeprowadzone zostało w 2006 r., drugie natomiast przeprowadzone w 2010 r. polegało na ustaleniu, czy istnieją różnice w spostrzeganych parametrach opisujących jakość życia funkcjonariuszy Służby Więziennej i ogólnopolskiej popu-lacji generalnej oraz, które z analizowanych parametrów najlepiej wyja-śniają poziom satysfakcji z życia. Wiele kwestionariuszy narzędzi zawiera pytania dotyczące oceny dobrostanu, niektóre dodatkowo – pytania się-gające do przeżyć emocjonalnych, czasami stosowane są także narzędzia mieszane. W niniejszym badaniu przyjęto za punkt wyjścia teorię cebulo-wą Czapińskiego, dlatego zastosowane zostały narzędzia umożliwiające diagnozę trzech warstw dobrostanu: woli życia, ogólnego dobrostanu, jak i zadowolenia z poszczególnych obszarów życia. Z uwagi na zawartość treściową pytań w badaniu funkcjonariuszy Służby Więziennej pominięto pytania o depresje i myśli samobójcze.

Na podstawie teorii możemy wysnuć następujące pytania badawcze.– Jaki jest poziom satysfakcji z życia funkcjonariuszy Służby

Więziennej?– Jakie zmienne osobowościowe funkcjonariuszy Służby Więziennej

w najlepszym stopniu wyjaśniają satysfakcję z życia?– Czy są różnice w ocenie parametrów jakości życia pomiędzy badaną

grupą funkcjonariuszy Służby Więziennej a próbą ogólnopolską?– Które z parametrów jakości życia mają największy wpływ na

satysfakcję z życia?

Satysfakcja z życia funkcjonariuszy Służby Więziennej, a ich cechy osobowości: Badanie 1.

Problem badawczyProblemem badawczym było ustalenie poziomu satysfakcji z życia

funkcjonariuszy SW oraz zmiennych osobowościowych mających naj-większy wpływ na satysfakcję z życia.

Osoby badane

122

Andrzej Piotrowski

Badanie pierwsze przeprowadzone zostało w 2006 r., a osobami bada-nymi była grupa 216 funkcjonariuszy Służby Więziennej (193 mężczyzn i 23 kobiety) reprezentujących wszystkie typy jednostek penitencjarnych. Osoby do 25 r. ż. stanowiły 21,9%, od 26 do 30 r. ż. 24,6%, od 31 do 35 r. ż. 28,1%, od 36 do 40 r. ż. 11,6%, od 41 do 45 r. ż. 7,6%, od 46 do 50 r. ż. 3,1 oraz powyżej 50 r. ż. 0,8% badanej grupy. Staż pracy w SW przedsta-wiał się następująco: 0-2 lata 24,5%, 2-5 lat 39,4%, 6-10 lat 12%, 11-15 lat 9,7%, więcej niż 15 lat 7,9%.

MetodaW badaniu wykorzystana została Skala Satysfakcji z Życia (SWLS) au-

torstwa E. Diener’a, R. Emmons’a, R. Larsen’a i S. Griffin’a w polskiej adaptacji Z. Juczyńskiego72. Skala składa się z 5 itemów i mierzy ogólną satysfakcję z życia i charakteryzuje się wysoką trafnością i rzetelnością. Drugim zastosowanym narzędziem był Inwentarz Osobowości NEO-PI-R P. Costy i R. McCrae’a, w polskiej adaptacji J. Siuty73, który służy do iden-tyfikowania cech osobowości zawartych w modelu Wielkiej Piątki (neuro-tyzm, ekstrawersja, otwartość, ugodowość, sumienność). Kwestionariusz składa się z 240 itemów, w skład każdego czynnika wchodzi 48, a subczyn-nika 8 itemów. Narzędzie to uwzględnia poszczególne składniki każdej z mierzonych cech, a ich szczegółowe zestawienie zawiera tabela 2.

Tabela 2. Struktura czynników i subczynników osobowości mierzona testem NEO-PI-R P. Costy i R. McCrae.

czynniki Neurotyzm Ekstrawersja Otwartość Ugodowość Sumiennośćsubczynniki

lęk serdeczność wyobraźnia zaufanie kompetencjaagresywna wrogość towarzyskość estetyka prostolinijność skłonność do

porządkudepresyjność asertywność uczucia altruizm obowiązkowośćnadmierny samokrytycyzm aktywność działania ustępliwość dążenie do

osiągnięćimpulsywność poszukiwanie doznań idee skromność samodyscyplina

nadwrażliwość emocje pozytywne wartości skłonność do rozczulania się rozwaga

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Siuta (2006). Inwentarz Osobowości NEO-PI-R. Adaptacja polska. Podręcznik. Warszawa, PTP.

72 Z. Juczyński, Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa, Pracownia Testów Psycho-logicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, 2001.73 J. Siuta, Inwentarz Osobowości NEO-PI-R. Adaptacja polska. Podręcznik. Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, 2006.

123


Do narzędzi badawczych dołączona była metryczka, w której znala-zły się pozycje zawierające pytania o wykształcenie, stan cywilny, liczbę posiadanych dzieci, dział zatrudnienia, korpus, prace w systemie zmiano-wym i typ jednostki penitencjarnej.

Jakość życia i zadowolenie z różnych dziedzin życia funkcjonariuszy Służby Więziennej. Badanie 2.

Problem badawczyW badaniu drugim problemem badawczym było ustalenie ewentual-

nych różnic w ocenie parametrów jakości życia pomiędzy badaną grupą funkcjonariuszy Służby Więziennej a próbą ogólnopolską oraz identyfika-cja parametrów jakości życia mających największy wpływ na satysfakcję z życia.

Osoby badaneW badaniu przeprowadzonym w 2010 r. wzięło udział 235 funkcjona-

riuszy SW (181 mężczyzn i 54 kobiety) reprezentujących wszystkie typy jednostek organizacyjnych. Funkcjonariusze do 25 r. ż. stanowili 19,8 %, od 26 do 30 r. ż. 22,4% od 31 do 35 r. ż. 23,3%, od 36 do 40 r. ż. 20,7%, od 41 do 45 r. ż. 8,2%, od 46 do 50 r. ż. 3,9% oraz powyżej 50 r. ż. 1,7% badanej grupy.

MetodaW drugim badaniu, oprócz metryczki i Skali Satysfakcji z Życia

(SWLS), wykorzystana była Skala zadowolenia z poszczególnych dzie-dzin i aspektów życia, która to jest powszechnie stosowana w badaniach nad jakością życia74. Osoby badane oceniały w skali od 1 do 6 stopień zadowolenia z danej sfery swojego życia. Funkcjonariusze zaznaczali na skali od 1 do 6, w jakim stopniu zadowoleni są z poszczególnych dziedzin swojego życia. Cyfra 1 oznaczała bardzo zadowolony(-a), a cyfra 6 bar-dzo niezadowolony(-a). Do pomiaru woli życia wykorzystana była Skala woli życia J. Czapińskiego75, składająca się z jednej pozycji testowej, na której osoba badana określała jedną z wartości w skali od 0 do 9, gdzie 0 oznacza całkowity brak pragnienia życia (w ogóle nie chce mi się żyć) a 9 najsilniejsze pragnienie życia (bardzo mocno chce mi się żyć)76. Jako

74 R. Derbis, A. Bańka, Poczucie jakości życia a swoboda działania i odpowiedzialność. Poznań, SPA, 1998.75 J. Czapiński, Psychologia szczęścia. Przegląd badań i zarys teorii cebulowej. Warszawa, Akademos, 1992.76 R. Derbis, Doświadczenie codzienności. Częstochowa, Wydawnictwo WSP, 2000.

124

Andrzej Piotrowski

kolejne narzędzie wykorzystana była Skala szczęścia J. Czapińskiego77, na której osoby badane określały jego poziom zaznaczając jedną z odpowie-dzi: bardzo szczęśliwy(-a), dosyć szczęśliwy(-a), niezbyt szczęśliwy(-a), nieszczęśliwy(-a). Ostatnim narzędziem była Skala oceny życia jako ca-łości autorstwa J. Czapińskiego, na której funkcjonariusze oceniali swoje życie jako całość, wybierając jedną z opcji: wspaniałe, udane, dość dobre, ani dobre ani złe, niezbyt udane, nieszczęśliwe, okropne. Dobór narzędzi badawczych podyktowany był, z jednej strony potrzebą dokonania kom-pletnych pomiarów, a z drugiej strony porównaniem poziomu satysfakcji i jakości życia funkcjonariuszy SW z wynikami badań na próbie ogólno-polskiej. Do analizy statystycznej wykorzystany został pakiet SPSS 17.0, a główne metody statystyczne to porównanie średnich, metoda korelacyj-na, analiza wariancji i analiza regresji wielokrotnej.

3. Wyniki

Pierwszym krokiem w analizie statystycznej było ustalenie poziomu satysfakcji z życia mierzonego skalą SWLS. Uzyskane wyniki zawarte zostały w tabeli 3.

Tabela 3. Średnie wyniki w Skali satysfakcji z życia (SWLS) w roku 2006 i 2010 uzyskane przez funkcjonariuszy Służby Więziennej.

Rok badania M SD Skośność Kurtoza2006 20,54 6,00 -,424 ,128

2010 21,60 5,19 -,066 ,009

Z. Juczyński78 podaje, że średni wynik w Skali satysfakcji z życia (SWLS) obliczony na podstawie przeprowadzonych badań na grupie 555 dorosłych Polaków wynosi M = 20,37 (SD = 5,32). W polskiej próbie więziennicy uzyskali w 2006 r. średni wynik satysfakcji z życia 20,54, a w 2010 r. 21,60, co stanowi górną granicę 5 stena, w amerykańskiej

77 Czapiński J., Panek, T. (red.), Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa, VIZJA PRESS&IT, 2009.78 Z. Juczyński, Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa, Pracownia Testów Psycho-logicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, s. 136, 2001.

125


natomiast 26,9579. E. Diener i inni80 uważają, że większość Amerykanów uzyskuje wyniki w przedziale 21-25 punktów. Różnice w poziomie satys-fakcji z życia w próbie polskiej i amerykańskiej pracowników więzien-nictwa nie wydają się być bardzo duże, jeżeli interpretuje się je w kon-tekście kulturowym, jako że „narzekanie jest w społeczeństwie polskim zachowaniem powszechnym.”81 Kultury i kraje różnią się zwyczajowymi normami określającymi stopień wyrażania zadowolenia i niezadowolenia. W kulturze amerykańskiej dominuje ekspresja odczuwania zadowolenia i szczęścia lub przynajmniej deklarowania takiego stanu. W kulturze bry-tyjskiej bycie osobą szczęśliwą nie jest obowiązkiem, ale nie można być nieszczęśliwym. W Polsce normą jest bycie nieszczęśliwym lub przynaj-mniej sprawianie takiego wrażenia. D. Doliński82 w swoim badaniu prosił, aby studenci przez 100 dni oceniali swój bieżący nastrój i okazało się, że ocena typowego dnia była niższa niż średnia, odwrotnie natomiast było u amerykańskich studentów. Uzyskane wyniki pokazują, że w drugim ba-daniu średni poziom satysfakcji z życia jest większy. Nakładają się na to jednak nie tylko przeobrażenia społeczno-ekonomiczne, ale także efekt samej grupy badanej: w drugim badaniu nie byli to ci sami funkcjonariu-sze, choć nadal stanowili reprezentatywną grupę badaną. Analizie podda-ne zostały także zmienne demograficzne i organizacyjne badanej grupy. Przeprowadzona analiza wariancji wykazała, że poziomu satysfakcji z ży-cia nie różnicuje w istotny statystycznie sposób wiek, płeć, wykształcenie oraz liczba posiadanych dzieci. Funkcjonariusze pozostający w związku małżeńskim oraz w związku typu nieformalnego są szczęśliwsi od osób bez partnera, ale różnica nie jest istotna statystycznie. Badani funkcjona-riusze reprezentowali różne działy SW. Najszczęśliwsi okazali się wię-ziennicy pracujący w dziale penitencjarnym, ewidencji i finansowym, jed-nak małe liczebności reprezentantów niektórych działów (poza ochrony) nie pozwalają wyprowadzić w pełni rozstrzygających wniosków. Zmienną organizacyjną, która w istotny statystycznie sposób różnicowała poziom satysfakcji z życia był korpus SW. Oficerowie są najbardziej zadowoleni z życia i uzyskali średni wynik 23,44, natomiast funkcjonariusze z korpusu

79 A. Senter, R. D. Morgan, C. Serna-McDonald, Correctional Psychologist Burnout, Job Satisfaction, and Life Satisfaction. “Psychological Services”, Vol 7(3), s. 190-201, 2010.80 E. Diener, R. E. Lucas, S. Oishi, Dobrostan psychiczny. Nauka o szczęściu i zadowoleniu z życia. [w:]: Czapiński, J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 33–50, 2005.81 A. Szymkow, B. Wojciszke, W. Baryła, Psychologiczne funkcje narzekania. „Czasopismo Psychologiczne”, 9, s. 47, 2003.82 D. Doliński, Zazwyczaj smutniejsi niż zwykle. „Przegląd psychologiczny”, T. 40, s. 21-25, 1997.

126

Andrzej Piotrowski

chorążych 20,27, a podoficerów 21,53. Zarówno praca w systemie wie-lozmianowym, jak i stopień otwartości jednostki nie wpłynął w istotny statystycznie sposób na poziom satysfakcji z życia. Nie jest natomiast zaskoczeniem, że więziennicy pracujący w areszcie śledczym uzyskali niższe wyniki w porównaniu z pracującymi w zakładzie karnym. Średni wynik funkcjonariuszy pracujących w areszcie śledczym wyniósł 20,10, a w zakładzie karnym 22,36. Różnica ta jest istotna statystycznie. Funk-cjonariuszom zadano także pytanie o czas pracy w bezpośrednim kontak-cie z osadzonymi. Im mniej czasu funkcjonariusz spędza z osadzonymi, tym większy poziom zadowolenia z życia, ale zależność ta nie przekro-czyła progu istotności statystycznej. Zmienną organizacyjną, różnicującą w istotny statystycznie sposób poziom postrzeganej satysfakcji z życia, był staż pracy w SW. Najbardziej szczęśliwi okazali się funkcjonariusze pracujący 1-2 lata (22,52), następnie 11-15 (22,29), potem mający wię-cej niż 15 lat stażu pracy (21,14), następnie 6-10 wysługi lat (21,04) lat, a najmniej szczęśliwi są pracujący 3-5 lat (19,42). Ważną kwestią było pytanie o sytuację materialną najbliższej rodziny funkcjonariusza. Anali-za statystyczna ujawniła dodatnią korelację pomiędzy sytuacją materialną a satysfakcją z życia, która wyniosła 0,46 i jest istotna na poziomie 0,01.

Kolejnym krokiem w analizie statystycznej było ustalenie, które z sub-czynników osobowości zawartych w modelu BIG FIVE w najlepszym stopniu wyjaśniają poziom satysfakcji z życia. Aby uzyskać odpowiedź na to pytanie przeprowadzona została analiza regresji metodę krokową (STEPWISE). Wykorzystanie tej metody było podyktowane dużą licz-bą analizowanych zmiennych (30 subczynników osobowości wchodzi w skład 5 cech osobowości) oraz faktem, że w literaturze przedmiotu wpływ i związek głównych czynników osobowości zawartych w modelu Wielkiej Piątki na satysfakcję z życia został już niejednokrotnie opisany. W przedstawianym badaniu skupiono się na identyfikacji, które z sub-czynników osobowości w istotny statystycznie sposób wyjaśniają poziom satysfakcji z życia. Dodatkowym powodem skłaniającym do identyfika-cji subczynników była koncepcja osobowości statusowej funkcjonariuszy SW83. Uzyskane wyniki zawarte zostały w tabeli 4.

83 D. Schmidt, Osobowość statusowa Służby Więziennej. [w:] Hołyst, B. Ambrozik, W., Stępniak, P. (red.) Więziennictwo – Nowe wyzwania. Warszawa-Poznań-Kalisz, COSSW, s. 739-756, 2001.

127


Tabela 4. Udział istotnych statystycznie subczynników osobowości w wyjaśnieniu poziomu satysfakcji z życia w regresji wielokrotnej.

Zmienna niezależna B Beta Plęk -,287 -,218 ,001

rozwaga ,264 ,161 ,017

wyobraźnia ,261 ,147 ,026

Wyraz wolny 15,85 ,000Błąd standardowy estymacji = 5,73R² = ,099 Poprawione R² = ,086df 1 = 3 df 2 = 217

Dane zawarte w tabeli 4 informują, że subczynniki osobowości wyja-śniają 9% wariancji poziomu satysfakcji z życia. Spośród 30 zmiennych jedynie 3 w sposób istotny statystycznie wpływają na satysfakcję z ży-cia. Subczynnikiem, który w największym stopniu wpływa na satysfakcję z życia jest lęk (subczynnik neurotyzmu) – wraz z jego wzrostem satys-fakcja z życia gwałtownie spada. Natomiast wraz ze wzrostem wyników w subczynnikach wyobraźnia (subczynnik otwartości) i rozwaga (sub-czynnik sumienności) – satysfakcja z życia rośnie. Dane te przemawiają za słusznością cebulowej teorii szczęścia J. Czapińskiego84.

Kolejnym etapem analizy było porównanie wyników w Skali szczęścia Czapińskiego uzyskanych przez funkcjonariuszy SW ze średnimi wynika-mi populacji ogólnopolskiej. Uzyskane dane zawarte zostały w tabeli 5.

Tabela 5. Procentowy rozkład odpowiedzi w badanej próbie ogólnopolskiej oraz wśród funkcjonariuszy Służby Więziennej na pytanie: „Biorąc wszystko razem pod uwagę, jak oceniłby(-aby) Pan(i) swoje życie w tych dniach – czy mógłby(mogłaby) Pan(i) powiedzieć, że jest:”

OdpowiedziPróba ogólnopolska

(N = 26178)Służba Więzienna

(N = 235)Bardzo szczęśliwy 9,1 12,8Dosyć szczęśliwy 66,5 77,4Niezbyt szczęśliwy 21,9 9,8Nieszczęśliwy 2,4 0

Źródło: Opracowanie własne oraz na podstawie: J. Czapiński, T. Panek (red.) (2009). Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia Polaków, s. 152.

84 J. Czapiński, Psychologia szczęścia. Przegląd badań i zarys teorii cebulowej. Warszawa, Akademos, 1992.

128

Andrzej Piotrowski

Dane zawarte w tabeli 5 są optymistyczne dla Służby Więziennej – funkcjonariusze ukazują się jako osoby bardziej szczęśliwe w porównaniu ze średnią dla całego społeczeństwa. Więcej funkcjonariuszy zaznaczyło opcję odpowiedzi „bardzo szczęśliwy” i „dosyć szczęśliwy” w porówna-niu z próbą ogólnopolską. Jednocześnie funkcjonariuszy „niezbyt szczę-śliwych” jest ponad dwukrotnie mniej niż wynosi średnia ogólnopolska. Bardzo pozytywnie należy odnotować fakt, że żaden z więzienników nie zaznaczył opcji „nieszczęśliwy”. Dane te należy jednak interpretować w kontekście wieku funkcjonariuszy – średni wiek życia wyniósł 32,8 (SD = 7,31), a w naszym kraju nasilenie szczęścia jest mocno skorelowane z wiekiem – im osoby są starsze tym poczucie szczęścia spada. Nie bez znaczenia jest też, że w próbie ogólnopolskiej znalazły się osoby bezrobot-ne i niepełnosprawne a fakt ten nie jest również bez znaczenia dla poziomu zadowolenia z życia85. Porównanie SW z innymi grupami dyspozycyjnymi według cytowanej już wcześniej Diagnozy społecznej86 pokazuje, że procent osób zaznaczających odpowiedź „bardzo szczęśliwy” wśród funkcjonariu-szy Policji wyniósł 14,73%, a wśród żołnierzy zawodowych 19,23%. Funk-cjonariusze Służby Więziennej nie są więc najszczęśliwszą grupą munduro-wą, choć ich poziom szczęścia jest wyższy niż średnia ogólnopolska.

Następną porównywaną zmienną była ocena całego życia z wykorzy-staniem Skali oceny życia jako całości J. Czapińskiego. Uzyskane wyniki SW i populacji ogólnopolskiej przedstawione zostały w tabeli 6.

Tabela 6. Procentowy rozkład i średnia wartość skalowa odpowiedzi na pytanie: „Jak ocenia Pan(i) swoje dotychczasowe życie jako całość?”, w próbie ogólnopolskiej oraz wśród funkcjonariuszy Służby Więziennej.

Odpowiedzi Próba ogólnopolska Służba Więzienna1 Wspaniałe 4,0 1,72 Udane 38,7 43,03 Dosyć dobre 33,9 40,44 Ani dobre, ani złe 16,4 13,25 Niezbyt udane 5,4 1,36 Nieszczęśliwe 1,1 0,47 Okropne 0,5 0Średnia 2,86 2,70


85 E. Diner, R. Biswas-Diner, Szczeście. Sopot, Smak Słowa, 2010.86 Czapiński J., Panek, T. (red.), Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa, VIZJA PRESS&IT, s. 249, 2009.

129


Badani funkcjonariusze pod względem oceny życia wypadają korzyst-niej w porównaniu z próbą ogólnopolską. Uzyskany wynik średni w oce-nie życia jako całości pokazuje, że lepiej oceniają oni swoje życie niż statystyczny Kowalski. Wprawdzie mniej osób badanych zaznaczyło opcję „wspaniałe”, ale mniej także było zaznaczonych opcji „okropne”, „nie-szczęśliwe”, „niezbyt udane” oraz „ani dobre ani złe”. Więcej więzienni-ków zaznaczyło opcję „udane” i „dość dobre” w porównaniu ze średnią społeczeństwa, a ujawnione różnice są istotne.

Jako następne analizowano poziom woli życia przy wykorzystaniu Ska-li woli życia J. Czapińskiego. Uzyskane wyniki zawarte zostały w tabeli 7.

Tabela 7. Procentowy rozkład i średnia skalowa odpowiedzi na pytanie: „Jak silne w tych dniach jest Pana(-i) pragnienie życia?”, w próbie ogól-nopolskiej oraz wśród funkcjonariuszy Służby Więziennej.

Odpowiedzi Próba ogólnopolska Służba Więzienna0 W ogóle nie chce mi się żyć 0,6 01 0,6 0,42 1,3 0,43 2,0 1,74 6,1 4,75 6,7 6,06 9,5 8,97 16,4 13,68 15,0 18,39 Bardzo mocno chce mi się żyć 41,6 46,0Średnia 8,34 7,63


Badani funkcjonariusze uzyskali niższy średni wynik w woli życia w porównaniu z próbą ogólnopolską. W swoich odpowiedziach rzadziej jednak zaznaczali opcje świadczące o małej woli życia (pozycje od „0” do „3”), częściej natomiast zaznaczali odpowiedzi oznaczające maksymalną wolę życia („8” i „9”). Uzyskane wyniki, podobnie jak te zawarte w ta-belach 5 i 6 należy jednak interpretować w kontekście niezbyt wysokiego wieku badanej grupy, który to przypomnijmy wyniósł 32,8. Na różnicę pomiędzy średnimi jak i poszczególnymi pytaniami wpływ mógł mieć tak-że termin badania – w próbie ogólnopolskiej było to marzec-kwiecień, a w przypadku SW listopad-grudzień. Pragnienie życia wydaje się być silniejsze wiosną niż jesienią.

130

Andrzej Piotrowski

Według wspomnianej już wcześniej cebulowej teorii szczęścia war-stwą, w której człowiek dokonuje najtrafniejszych ocen jest wymiar z satysfakcji cząstkowych, czyli poszczególnych aspektów swojego ży-cia. Wykorzystana w tym badaniu Skala ocen cząstkowych zaczerpnięta z Diagnozy społecznej 2009 obejmowała 20 parametrów będących wskaź-nikami większości obszarów aktywności i zainteresowań przeciętnego człowieka. Kolejny krok w analizie statystycznej obejmował porównanie zadowolenia z poszczególnych obszarów życia więzienników i populacji ogólnopolskiej. Szczegółowe dane zawiera tabela 8.

Tabela 8. Średni stopień zadowolenia z poszczególnych dziedzin i aspektów życia osób w próbie ogólnopolskiej oraz wśród funkcjonariuszy Służby Więziennej na skali „1- bardzo zadowolony, „6-bardzo niezadowolony”.

Zadowolenie z: Próba ogólnopolska

Służba Więzienna Różnice

Dzieci 1,83 1,45 + 0.38

Małżeństwa 2,03 1,85 + 0,18

Stosunków z najbliższymi w rodzinie 2,16 2,08 + 0,08

Stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) 2,43 2,35 + 0,08

Miejscowości zamieszkania 2,54 2,51 + 0,03

Życia seksualnego 2,69 2,13 + 0,56

Stanu bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania 2,69 2,63 + 0,06

Warunków mieszkaniowych 2,74 2,75 - 0,01

Pracy 2,77 2,68 + 0,09

Poziomu dostępnych dóbr i usług 2,84 2,79 + 0,05

Możliwości zaspokojenia potrzeb żywnościowych 2,86 2,54 + 0,32

Sposobu spędzania wolnego czasu 2,88 2,49 + 0,39

Własnych osiągnięć życiowych 2,95 2,63 + 0,32

Własnego wykształcenia 2,98 2,44 + 0,54

Stanu własnego zdrowia 3,00 2,36 + 0,64

Norm moralnych panujących w otoczeniu 3,18 3,34 - 0,16

Sytuacji finansowej własnej rodziny 3,33 3,09 + 0,24

Obecnych dochodów rodziny 3,49 3,23 + 0,26

Perspektyw na przyszłość 3,49 3,07 + 0,42

Sytuacji w kraju 4,30 4,55 - 0,25

Uwaga: Im niższy wynik, tym wyższy stopień zadowolenia z wybranej dziedziny życia. Źródło: Opracowanie własne oraz na podstawie: J. Czapiński, T. Panek (red.) (2009). Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia Polaków, s. 154.

131


Uzyskane średnie wyniki ocen z poszczególnych aspektów i dziedzin życia pokazują, że badani funkcjonariusze lepiej oceniają większość ana-lizowanych parametrów w porównaniu ze średnią ogólnopolską. Obszara-mi, w których ocena jest niższa niż przeciętna są: sytuacja w kraju, normy moralne panujące w otoczeniu oraz warunki mieszkaniowe, przy czym w tych ostatnich różnica ze średnią krajową wynosi zaledwie 0,01. Biorąc pod uwagę fakt, że funkcjonariusz na co dzień styka się z osadzonymi, nie-wątpliwie coraz bardziej zdemoralizowanymi, nie powinien dziwić niższy wynik w ocenie norm moralnych oraz sytuacji w kraju. W pozostałych 17 analizowanych parametrach badani więziennicy uzyskali wyniki świad-czące o wyższym średnim zadowoleniu z poszczególnych obszarów życia w porównaniu z próbą ogólnopolską. Największe różnice wystąpiły w: ocenie stanu zdrowia, życiu seksualnym, wykształceniu i perspektywach na przyszłość. W badanej grupie funkcjonariuszy ujawnił się podobny trend jak w próbie ogólnopolskiej - najbardziej zadowoleni są więziennicy z dzieci, małżeństwa, stosunków z najbliższymi, a najmniej z dochodów, perspektyw na przyszłość i sytuacji w kraju.

Funkcjonująca w naszym kraju norma negatywności odnosi się głów-nie do świata społecznego, jak np.: oceny satysfakcji ze stanu we wła-snym kraju – 80% Polaków swój poziom satysfakcji określa jako poniżej średniej87. Efekt ten silniejszy jest w przypadku spraw ogólnych i odle-głych niż w przypadku spraw bliższych, jak np.: małżeństwo. Dodatko-wo poziom narzekania jest skorelowany z wiekiem, a w polskiej próbie średnia wieku była wyższa niż u badanych funkcjonariuszy SW. Polacy są niezmiennie zadowoleni z dzieci i rodziny natomiast z perspektyw na przyszłość oraz sytuacji w kraju jesteśmy trwale niezadowoleni. W prze-prowadzonym badaniu nie ujawniły się różnice kierunkowe pomiędzy sposobem spostrzegania zadowolenia z dzieci, rodziny, sytuacji w kraju i perspektyw na przyszłość pomiędzy więziennikami a próbą ogólnopol-ską. Różnice (na korzyść SW) wystąpiły tylko w poziomie zadowolenia. Badanie przeprowadzone na próbie ogólnopolskiej przez CBOS w 2010 r. ukazuje, że 35% naszego społeczeństwa uważa, że sytuacja w kraju zmie-rza w dobrym kierunku, a 47% jest odmiennego zdania. Opinie Polaków są tym bardziej pozytywne, im wyższe są dochody, poziom wykształcenia i warunki materialne, które w cytowanym badaniu 37% osób ocenia jako dobre, 45% ani dobre ani złe, i 18% jako złe.

87 J. Czapiński, Psychologiczne teorie szczęścia. [w:] Czapiński, J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 51-102, 2005.

132

Andrzej Piotrowski

Dla ogólnego poczucia szczęścia najważniejsze są sprawy osobiste oraz związane z osobami najbliższymi. Badania J. Czapińskiego88 pokaza-ły, że źródła szczęścia Polaków najczęściej znajdują się w: rodzinie, mał-żeństwie, sytuacji finansowej, warunkach mieszkaniowych, pracy, stanie zdrowia i, na końcu w sposobie spędzania wolnego czasu. Podobny trend można zaobserwować w badanej grupie funkcjonariuszy. Najwyżej oce-niali oni swoje relacje z innymi: dzieci małżeństwo, rodzina, przyjaciele. Podobne wyniki do J. Czapińskiego uzyskał w swoim badaniu CBOS89. Około 60-70% Polaków odczuwa zadowolenie ze swego życia a najwięk-szym źródłem zadowolenia są dzieci oraz małżeństwo – zadowolonych jest ok. 95% badanej próby. K. Zagórski wysoki poziom zadowolenia z małżeń-stwa tłumaczy tym, że złe małżeństwa kończą się rozwodem. Na niewiele niższym poziomie Polacy są zadowoleni z przyjaciół - w końcu wybierają ich sobie sami. Kolejno rodacy zadowoleni są z: miejsca zamieszkania, wa-runków mieszkaniowych, stanu zdrowia, pracy zawodowej, wykształcenia, perspektyw, warunków bytu i dochodów. Analizowane zmienne wyjaśniają 42% ogólnego zadowolenia z życia, a największy jest wpływ zadowolenia z przyjaciół, perspektyw na przyszłość, małżeństwa i zdrowia.

Ostatni krok w analizie statystycznej polegał na ustaleniu, które dzie-dziny i aspekty życia w najwyższym stopniu wyjaśnić mogą satysfakcję z niego. Aby dokonać tego ustalenia posłużono się analizą regresji metodą krokową (STEPWISE), a uzyskane parametry zawarte zostały w tabeli 9.

Tabela 9. Udział istotnych statystycznie poszczególnych dziedzin i aspektów życia w wyjaśnieniu poziomu satysfakcji z życia w regresji wielokrotnej.

Zmienna niezależna B Beta Posiągnięcia życiowe 1,822 ,306 ,000sytuacja finansowa 1,238 ,251 ,000małżeństwo 0,969 ,179 ,001stan zdrowia 0,785 ,162 ,004Wyraz wolny 33,905 ,000Błąd standardowy estymacji = 4,07R² = ,388 Poprawione R² = ,377df 1 = 1 df 2 = 230

88 Czapiński J., Panek, T. (red.), Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa, VIZJA PRESS&IT, 2009.89 K. Zagórski, Dochody, ubóstwo, zamożność i nierówności w przestrzeni społeczno-ekonimicznej [w:] Zagórski, K., Gorzelak, G., Jałowiecki, B. (red.), Zróżnicowanie warunków życia. Polskie rodziny i społeczno-ści lokalne, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 17, 2009.

133


Uzyskane parametry analizy regresji zawarte w tabeli 9 informują, że zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia (zobacz tab. 8) wyjaśnia 38% wariancji satysfakcji z życia a parametrami, które w naj-wyższym stopniu wyjaśniają badane zjawisko wśród funkcjonariuszy SW są: osiągnięcia życiowe, sytuacja finansowa, małżeństwo i stan zdrowia. Im większe jest zadowolenie z osiągnięć życiowych, sytuacji finansowej, małżeństwa i stanu zdrowia tym większa jest satysfakcja z życia. Dane te korespondują z cytowanymi już wynikami K. Zagórskiego. Istotnym jest wysoki udział sytuacji finansowej w wyjaśnieniu satysfakcji z życia. Cytowane już wcześniej badania wykazały, że im człowiek jest bardziej zasobny tym mniejszy jest udział dochodów w wyjaśnieniu poziomu sa-tysfakcji z życia. Parametr Beta pokazuje, że wpływ sytuacji finansowej na satysfakcję z życia funkcjonariuszy SW jest niestety bardzo duży.

4. Wnioski

Wyniki przeprowadzonych badań skłaniają do postawienia kilku wnio-sków odpowiadających na pytania badawcze. Ogólny poziom satysfakcji z życia badanych funkcjonariuszy, zarówno w 1 jak i w 2 badaniu jest wyż-szy niż średnia ogólnopolska ale różnica ta nie jest bardzo duża. Poziomu satysfakcji z życia nie różnicuje w istotny statystycznie sposób płeć, wiek, wykształcenie oraz liczba posiadanych dzieci. Szczęśliwsi są co praw-da funkcjonariusze pozostający w związku niż osoby wolne ale różnica jest nieistotna statystycznie. Spośród analizowanych zmiennych organi-zacyjnych największy jest związek korpusu SW z poziomem szczęścia. Najbardziej zadowoleni są oficerowie a najmniej funkcjonariusze z kor-pusu chorążych. Więziennicy pracujący w aresztach śledczych oceniają swoje życie jako mniej szczęśliwe w porównaniu z pracującymi z zakła-dach karnych. W badaniu ujawnił się także istotny wpływ sytuacji mate-rialnej na satysfakcją – im lepsza sytuacja materialna tym większy poziom satysfakcji z życia. Subczynniki osobowości wyjaśniają 9% wariancji mierzonego zjawiska, spośród których najbardziej istotny jest wpływ lęku, wyobraźni i rozwagi. Uzyskane średnie wyniki funkcjonariuszy SW w Skali szczęścia Czapińskiego są wyższe niż średnia ogólnopolska, jednak mniej więzienników zaznaczyło opcję „bardzo szczęśliwy” w porównaniu z innymi grupami mundurowymi. W Skali oceny życia jako całości Cza-pińskiego badani funkcjonariusze uzyskali wyższy wynik w porównaniu z próbą ogólnopolską, niższy natomiast w Skali woli życia Czapińskiego,

134

Andrzej Piotrowski

przy czym jednak mniej funkcjonariuszy zaznaczało opcje skrajnie nega-tywne. Jeżeli chodzi o zadowolenia z poszczególnych dziedzin i aspektów życia to badani więziennicy w niemal wszystkich analizowanych parame-trach uzyskały wyższe wyniki niż wynosi średnia ogólnopolska. Na sa-tysfakcję z życia u funkcjonariuszy największy wpływ ma zadowolenie z osiągnięć życiowych, sytuacji finansowej, małżeństwa i stan zdrowia. W przeprowadzonym badaniu więziennicy w większości analizowanych wskaźników jakości i satysfakcji z życia uzyskali wyższe wyniki niż śred-nia ogólnopolska, co jest bardzo pozytywne, zważywszy na niezwykle trudne warunki wykonywanej przez nich pracy.

135


Bibliografia

Argyle, M. (2005), Przyczyny i korelaty szczęścia, [w:] Czapiński, J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, s. 165-203, Warsza-wa, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Bańka, A. (1994), Jakość życia w psychologicznych koncepcjach człowieka i pracy, [w:] Bańka, A., Derbis, R. (red.), Psychologiczne i pedagogiczne wymiary jakości życia, s. 19-40. Poznań – Częstochowa, UAM, WSP w Częstochowie.

Brzeziński, J. (1994), Metodologiczny i etyczny kontekst badań nad jakością życia, [w:] Bańka A., Derbis R. (red.), Psychologiczne i pedagogiczne wymiary jakości życia, s. 11-18. Poznań, Gemini.

Caspi, A., Sugden, K., Moffitt, T. E., Taylor, A.,. Craig, I. W., Harrington, H.. McClay, J., Mill, J., Martin, J., Braithwaite, A., Poulton, R. (2003), Influence of Life Stress on Depression: Moderation by a Polymorphism in the 5-HTT Gene, “Scence” 18 July, s. 386-389.

Czapiński, J. (1992), Psychologia szczęścia. Przegląd badań i zarys teorii cebulowej, Warszawa, Akademos.

Czapiński, J. (1993), Polski Generalny Sondaż Dobrostanu Psychicznego, Warszawa – Olsztyn, Pracownia Wydawnicza PTP.

Czapiński, J. (2004), Ekonomiczne przesłanki i efekty dobrostanu psychicznego, [w:] Tyszka, T. (red.) Psychologia ekonomiczna, s. 192–242. Sopot, GWP.

Czapiński, J. (2005), Psychologiczne teorie szczęścia, [w:]: Czapiński, J. (red.), Psycho-logia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, s. 51-102. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Czapiński J., Panek, T. (red.) (2009), Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia Pola-ków, Warszawa, VIZJA PRESS&IT.

Csikszentmihalyi, M. (2004), Przepływ, Wrocław, Moderator.Centrum Badania Opinii Społecznej (2010), Nastroje społeczne w sierpniu. www.cebos.

pl. Data pobrania: 07.11.2010. Derbis, R., Bańka, A. (1998), Poczucie jakości życia a swoboda działania i odpowiedzial-

ność, Poznań, SPA.Derbis, R. (2000), Doświadczenie codzienności, Częstochowa, Wydawnictwo WSP.Diener, E., Larsen, R. J. (1984), Temporal stability and cross-situational consistency of

affective behavioral and cognitive responses. “Journal of Personality and Social Psy-chology”, 47, s. 580-592.

Diener, E., Lucas, R. E., (1999). Personality and subjective well-being. [w:] Kahneman, D., Diener, E., Schwarz N. (red.), Well-being: The foundations of hedonic psycholo-gy, s. 213–229. New York: Russell Sage Foundation.

Diener, E., Lucas, R. E., Oishi, S. (2002). Subjective well-being: The science of happiness and life satisfaction. [w:] Snyder, W: C. R., Lopez, S. J. (red.), Handbook of positive psychology, s. 63-73. Oxford: Oxford University Press.

Diener, E., Lucas R. E., Oishi S., (2005). Dobrostan psychiczny. Nauka o szczęściu i za-dowoleniu z życia. [w:]: Czapiński, J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczę-ściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, s. 33-50, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.

136

Andrzej Piotrowski

Diner, E., Biswas-Diner, R. (2010). Szczeście. Sopot, Smak Słowa. Doliński, D. (1997). Zazwyczaj smutniejsi niż zwykle. „Przegląd psychologiczny”, T. 40,

s. 21-25.Doroszewicz, K. (2008). Bliskie związki a jakość życia. „Psychologia jakości życia”, T.

7 nr 1 i 2, s. 5-18.Dziurowicz-Kozłowska, A. (2002). Wokół pojęcia jakości życia. „Psychologia jakości

życia”, T. 1 nr 2, s. 77-99.Gadacz, T. (2008). O ulotności życia. Warszawa, Wydawnictwo Iskry.Glen, N. D., Weaver, C. N. (1979). A multivariate study of material happiness. “Journal

of Marriage and the Family”, 40, s. 269-282. Górnik-Dorose, M. (2005). Psychologiczne koszty materialnego dobrobytu czyli dlaczego

nie jesteśmy tym szczęśliwsi im bogatsi. „Kolokwia psychologiczne”, T. 13, s. 202-218.Hesse, H. (2003). Narcyz i złotousty. Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy.Juczyński, Z. (2001). Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa,

Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Johnson, Sh, Cooper, C, Cartwright, S. (2005). The experience of work-related stress

across occupations. “Journal of Managerial Psychology”, Vol 20(2), s. 178-187.Jung-Wan K., Hyun-Jung K. (2006). The factor affecting job stress and psychosocial

well-being of prison officers. International Congress Series, Volume 1294, Pages 175-178. Evidence-Based Occupational Health. Proceedings of the International Congress on Occupational Health Services held in Utsunomiya City, Japan between 1 and 3 December 2005.

Klonowicz, T., Cichomski, B., Eliasz, A. (2002). Pieniądze dają szczęście, zdrowie i… „Psychologia jakości życia”, T. 1 nr 2, s. 19-33.

Kiely, J., Hodgson, G. (1990). Stress in the prison service: The benefits of exercise pro-grams. “Human Relations”, Vol 43(6), Jun. s. 551-572.

Koralewicz, J., Zagórski, K. (2009). O warunkach życia i optymistycznej orientacji Pola-ków. [w:] K. Zagórski (red.), Życie po zmianie. Warunki życia i satysfakcje Polaków, s. 13-44. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Klimas, M. (2008). Temperament i spostrzeganie pracy zawodowej, organizowanie czasu wolnego przez kobiety zatrudnione w Służbie Więziennej. [w:] Kalina, R. M., Łaciń-ski, P. (red.) Kobieta jako funkcjonariusz porządku publicznego, s. 194–201. Kalisz, COSSW w Kaliszu.

Lambert, E. G., Hogan, N. L., Elechi, O. O., Jiang, S., Laux, J. M., Dupuy, P., Morris, A. (2009). A further examination of antecedents of correctional staff life satisfaction. “Social Science Journal”, Vol. 46 Issue 4, 18p., s. 689-706.

Lykken, D. (2005). Wrodzony potencjał szczęścia: jak i dlaczego ludzie różnią się pod względem odczuwanego dobrostanu. [w:]: Czapiński, J. (red.), Psychologia pozy-tywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, s. 257–283. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Łapiński, P. (2006). Analiza wybranych działań podejmowanych w trosce o wzrost po-ziomu uczestnictwa personelu więziennego w kulturze fizycznej. [w:] Klukowski, K., Łapiński P., Wiza, A., Karczmarek, A. (red.) Promocja zdrowia we współczesnym więziennictwie, s. 100-110. Kalisz: COSSW, PTNKF, PSNARiT.

Łapiński, P. (2009). Zdrowie w systemie wartości szeregowców Służby Więziennej. [w:] Maciejewski, J. Krasowska-Marut, A., Rusak, A. (red.), Szeregowcy w grupach

137


dyspozycyjnych. Socjologiczna analiza zawodu i jego roli w społeczeństwie, s. 249-258. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Machel, H. (2001). Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego. Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Michalaos, A. C. (1985). Multiple discrepancy theory. „Social Indicators Research”, 16, s. 347-413.

Miszczak, W. (2002). Wykorzystanie czasu wolnego. [w:] Ostasiewicz, W. (red.), Meto-dologia pomiaru jakości życia, s. 94-124. Wrocław, Wydawnictwo Akademii Ekono-micznej im. Oskara Langego we Wrocławiu.

Myers, D. G. (2000). Hope I happiness. [w:] Gillham, J. E. (red.), The science of optimism and hope: Research essays in honor of Martin E. P. Seligman, s. 323-336. Philadel-phia, Templeton Foundation Press.

Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Funkcjonariuszy i Pracowników Więzien-nictwa. (2008). W jaki sposób spędzisz tegoroczny urlop? http://nszzfipw.p2a.pl/viewtopic.php?id=175. Data pobrania: 27.11.2010.

Okun, M. A., Stock, W. A., Haring, M. J., Witter, R. A. (1984). The social activity/sub-jective well-being relations. A quantitative synthesis. “Research on Aging”, 6, 45-65.

Ostasiewicz, W. (2004). Badanie jakości życia z perspektywy historycznej. [w:] Osta-siewicz, W. (red.), Ocena i analiza jakości życia, s. 11–47. Wrocław, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu.

Plopa, M. (2004). Psychologia rodziny. Teoria i badania. Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls.

Poklek, R. (2006). Elementy kultury fizycznej w psychologicznym warsztacie antystreso-wym. [w:] Klukowski, K., Łaciński, P., Wiza, A., Karczmarek, A. (red.) Promocja zdro-wia we współczesnym więziennictwie, s. 111-122, Kalisz: COSSW, PTNKF, PSNARiT.

Piotrowski, A. (2010). Stres i wypalenie zawodowe funkcjonariuszy Służby Więziennej. Warszawa, Difin.

Piotrowski, A. (2010). Wizerunek medialny Służby Więziennej. „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 67-68, s. 85-93. Warszawa, Centralny Zarząd Służby Więziennej Mi-nisterstwa Sprawiedliwości.

Rostowska, T. (2008). Małżeństwo, rodzina, praca a jakość życia. Kraków, Impuls.Rostowska, T. (2009). Aktywność zawodowa małżonków a jakość ich życia. [w]: Ro-

stowska, T. (red), Psychologia rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań, s. 60-80. Warszawa, Difin.

Rostowski, J. (1987). Zarys psychologii małżeństwa. Warszawa, PWN.Rożnowska, A. (2009). Podmiotowe obszary jakości życia osób z różnych grup społecz-

nych. Słupsk, Wydawnictwo Akademii Pomorskiej. Sandvik, E., Diener, E., Seidlitz, L. (1993). Subjective well-being: The convergence and

stability of self-report and non-self-report measures. “Journal of Personality and So-cial Psychology”, 61, s. 317-342.

Schmidt, D. (2001). Osobowość statusowa Służby Więziennej. [w:] Hołyst, B. Ambrozik, W., Stępniak, P. (red.) Więziennictwo – Nowe wyzwania, s. 739-756, Warszawa-Po-znań-Kalisz, COSSW.

Seligman, M. E. P. (2005). Psychologia pozytywna. [w]: Czapiński, J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, s. 18-32. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.

138

Andrzej Piotrowski

Senter, A., Morgan, R. D. Serna-McDonald, C. (2010). Correctional Psychologist Bur-nout, Job Satisfaction, and Life Satisfaction. “Psychological Services”, Vol 7(3), s. 190-201.

Siuta, J. (2006). Inwentarz Osobowości NEO-PI-R. Adaptacja polska. Podręcznik. Warsza-wa, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Szymków, A., Wojciszke, B., Baryła, W. (2003). Psychologiczne funkcje narzekania. „Czasopismo Psychologiczne”, T. 9, s. 47-64.

Tatarkiewicz, W. (1992). Pisma z etyki i teorii szczęścia. Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Tatarkiewicz, W. (1999). O szczęściu. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.Tecław, S. Nowosielski, W. (2010). Kultura organizacyjna grup dyspozycyjnych. [w:]:

Maciejewski, J., Bodziany, M., Dojwa, K. (red.), Grupy dyspozycyjne w obliczu Wiel-kiej Zmiany, s. 419-432. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

TNS GLOBAL. (2011). Podsumowanie widowni w tygodniu 26.09 – 02.10. 2011. www.tnsglobal.pl, 2011. Data pobrania: 03.10.2011.

Wilson, W. (1967). Correlates of avowed happiness. „Psychological bulletin”, 67, s. 294-306. Wolan-Nowakowska, M. (2003). Praca zawodowa a jakość życia małżeńskiego. [w:]

Rostowska, T., Janicka, I. (red.), Psychologia w służbie rodziny, s. 109-117. Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Wojciszke, B., Baryła, W. (2005). Kultura narzekania, czyli o psychicznych pułapkach ekspresji niezadowolenia. [w:] Drogosz, M. (red.), Jak Polacy przegrywają. Jak Polacy wygrywają, s. 35-52. Gdańsk, GWP.

Wojtyła, K. (2000). Elementarz etyczny. Wrocław Imprimatur. Zatorski, M. (2002). W czterech ścianach szczęścia. „Psychologia jakości życia”, T. 1

nr 2, s. 131-138.Zagórski, K. (2009). Dochody, ubóstwo, zamożność i nierówności w przestrzeni społecz-

no-ekonimicznej. [w:]: Zagórski, K., Gorzelak, G., Jałowiecki, B. (red.), Zróżnico-wanie warunków życia. Polskie rodziny i społeczności lokalne, s. 11-85. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Zimbardo, Ph. G. (2002). Psychologia i życie. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.Voltmer, E., Kieschke, U., Spahn, C. (2007). Work-related behavior and experience pat-

terns of physicians compared to other professions. “Swiss Medical Weekly”, Aug 11; Vol. 137 (31-32), s. 448-53.

Jakość życia i satysfakcja funkcjonariuszy Służby Więziennej

Documents

Transcript of Jakość życia i satysfakcja funkcjonariuszy Służby Więziennej