DE ZANG VAN ILION EN HOMEROSeen originele benadering van het dispuut

Jo Edward Foerts

De Byzantijnse encyclopedie Suda vermeldt over Homeros hetvolgende. "De dichter Homeros was de zoon van Meles, d.i. een rivier inSmyrna, en de nimf Critheïs, volgens anderen van Apollo en de muzeCalliope, volgens de historicus Charax van Maion of Metius enEumetis, volgens sommigen ook van Telemachus (de zoon van Odysseus)en Polycaste (de dochter van Nestor). Volgens de historicus Charaxis diens genealogie als volgt: Aethusos de Thraciër was de moedervan Linus, de vader van Pierus, de vader van Oeagrus, de vader vanOrpheus, de vader van Dres, de vader van Euclees, de vader vanIdmonides, de vader van Philoterpes, de vader van Melanopus, devader van Apelles, de vader van Maeon; hij kwam in de tijd van dekomst der Amazonen naar Smyrna, huwde Eumetis, de dochter vanEuepes, de zoon van Mnesigenes, en werd vader van Homeros. Ook is ergeen twijfel aan zijn geboorteland, alhoewel men niet geloofde dathij sterfelijk was, wegens de grootheid van zijn genie. Volgensanderen kwam hij niet van Smyrna, maar van Chios, of Colophon, ofIos, of Cyme, Troje (de streek van Cenchreae), Lydië, Athene,Egypte, Ithaca, Cyprus, Cnossos, Salamis, Mycene, Thessalië, Italië,Lucania, Gryne, zelfs Rome en Rhodos. Zijn eigenlijke naam wasMelesigenes, daar zijn moeder hem ontving aan de oever van de rivierMeeles, volgens de genealogie van Smyrna. Hij werd Homeros genoemdomdat toen een oorlog begon tussen Smyrna en Colophon hijkrijgsgevangene was ('homeros'), of omdat toen het volk van Smyrnavergaderde hij sprak met goddelijke inspiratie en hen advies gafover de oorlog. Hij leefde 57 jaren voor de instelling van de eersteOlympiade; Porphyrius zegt 275 jaren later in zijn 'geschiedenis derfilosofie', dat was 407 jaren na de val van Troje. Anderen schrevendat Homer slechts 160 jaren na de val van Troje werd geboren,volgens Porphyrius 275 jaren later. In Chios huwde hij metAresiphone, de dochter van Gnostor van Cyme, en hij had twee zonenen een dochter, die huwde met Stasinus van Cyprus. De zonen warenEriphon en Theolaus. Zijn algemeen aanvaarde epen zijn de Ilias ende Odyssea. Hij schreef de Ilias niet in één keer of in volgordezoals heden bekend. Hij zelf schreef en zong afzonderlijkerhapsodieën wanneer hij om in zijn levensonderhoud te voorzien vanstad tot stad trok, en liet ze achter; later werden ze verzameld engeordend door verschillende handen, vooral Peisistratus, de Atheenseheerser. Ook andere gedichten zijn aan hem toegekend: Amazonia, dekleine Ilias, Nostoi, Epicichlides, Ethiepactos (of Iambi), strijdder kikvorsen, strijd van muizen en kikvorsen, strijd van despinnen, strijd der kraanvogels, Cerameis, de uitdrijving vanAmphiaraus, Paegnia, de val van Sicilië, epithalamia, Cyclos,

1

hymnen, Cypria. Hij stierf op hoge ouderdom en werd begraven in Ios.Hij was reeds als kind blind; maar de waarheid is dat hij niet deslaaf was van zijn verlangens of werd beheerst door de ogen, en datis de oorsprong van het verhaal over zijn blindheid. Op zijn zerkstaat een elegie, geschreven enige tijd later door de inwoners vanIos: "Hier bedekt de aarde het heilige hoofd van de goddelijkeHomeros, die heroën aanvoerde." Ilium of Ilion, een der namen van Troja, was de eigenlijke citadelvan Troje, gebouwd door koning Ilus, zoon van Tros, vandaar >Ilionen >Troje. Er is ook een Ilium recens, een kleine stad in Klein-Azië, gesticht door Alexander de Grote nabij het beroemde Troja,dichter bij de kust gelegen, zij werd verwoest door Sulla,heropgebouwd door C.J. Caesar en nadien opnieuw verwoest, de ruineskan men zien nabij Tchibalck. Troja was de hoofdstad van de Troad,en van het koninkrijk Troje, nabij de berg Ida, en door een vlaktevan ongeveer 10km verwijderd van de zee, waar de rivieren Simoïs enScamander vloeien. Naar mijn persoonlijke mening zou Ilion oorspronkelijk etymologischniet verwijzen naar de naam van een Trojaanse koning, maar zou het'Zonnestad' ( betekenen, en zou deze stad zich niet situerenaan de Hellespont. Het zou een oude vergissing betreffen.De heldendichten Ilias en Odyssea, vermoedelijk in de achtste eeuwvoor Christus geschreven volgens de traditie, de oudst bekendegeschriften van klassiek Griekenland, worden van oudshertoegeschreven aan de Ionische dichter Homeros, waarover later meer. "Of een harde historische kern, een Grieks-Trojaanse oorlog, dieomstreeks de twaalfde eeuw voor Christus zou hebben plaatsgevonden,aan de basis ligt van deze epen, wordt door de moderne wetenschapniet met zekerheid bevestigd." Het was het mythische begin van degeschiedenis van het oude Griekenland; volgens Herodotos had de valvan Troje plaats -1270, volgens Eratosthenes tussen 1194 en -1184.Volgens de Griekse geschiedschrijver Douris viel Troja in -1334,volgens Ephorus -1136. De historie van de Trojaanse oorlog zou overhet Troje VIIA van Schliemann handelen. Troje of Truva in het Turks is gelegen bij de heuvel Hisarlik('steenruine', 'aardverhoging' vert.) bij Canakkale, aan de oostzijdevan de rivier Scamander, en de ruines werden voor het eerstgevonden, niet door H. Schliemann, maar door Charles McLaren, eenSchotse geleerde, in 1822. Daarna was er Frank Calvert, een Amerikaanseconsul, van Engeland afkomstig, die een deel van de heuvel Hisarlikin de Troad in bezit had genomen in 1845, er een villa had en reedsarcheologische opgravingen had gedaan, en er was ook nogEckenbrecher, dan was er het grote opus van Schliemann, gevolgd doorWilhelm Dorpfeld e.a. Calvert kwam de eer toe als eerste Hisarlik tehebben ontdekt, Schliemann was de archeoloog die het HomerischeTroje opgegraven heeft tussen 1860 en 1880; hij onderscheidde zeven

2

Troje-lagen en meende dat het Homerische Troje het Troje III was,wat later Troje II, waar zich de 'schat van Priamos' bevond. DochSchliemann vergiste zich, immers het Homerische Troje was Troje VI,volgens de latere archeologen, en de schat was niet van Priamos,maar van een koning die een millennium ouder was. Naar mijn meningwas dat een vergissing van Calvert, en ook bijgevolg Schliemann hadhet niet bij het rechte eind, immers Truva of Troje situeert zichdan nog elders. Er is ook nog een Troia secunda, nl. de Romeinse stadCeleia, heden Celje in Slovenië. Verder zou E. Forrer de plaatsenWilusa en Taruisa, gevonden in Hittitische teksten, geidentificeerdhebben met Ilium en Troia. De naam Alaksandus, koning van Wilusa,vermeld in de Hittitische teksten zou verwijzen naar prinsAlexandros of Paris van Troje. Ilion was voor de wereld der heidenenwat Jeruzalem was voor de christenen destijds. In de Bronstijd wasTroje een belangrijke stad strategisch gelegen tussen Europa enAzië. Na de Trojaanse oorlog werd de plaats verlaten van -1100 tot -700. Toen zouden Grieken de Troad hebben gekoloniseerd, en Trojewerd toen Ilion genoemd. Alexander de Grote regeerde over het gebiedvanaf de 6de eeuw v.C. en de Romeinen bezetten Troje in -85. Trojeis heden erkend als Cultureel Werelderfgoed, terwijl toevallig ookIstanbul heden Culturele Hoofdstad van Europa 2010 is geworden. Het isgeheel onbekend uit hoevele archeologische lagen Istanbul, de stadwelke ik identificeer met Troje, zou zijn opgebouwd; dat is niet teachterhalen.De oorlog om Troje situeert zich in 1190, en merkwaardig vermeldtHomeros expliciet de Grieken als Achaeers, een naam die ook inEgyptische en Hettitische teksten voorkomt, die de dragers waren vande Myceense cultuur (1600-1100 vC), Agamemnon was de koning van het'goudrijke Mycene'; rond -1150 werd Mycene echter overweldigd doorde Doriërs, door de traditie en volgens Ephorus beschreven als 'deterugkeer van de nazaten van Heracles', en men meent dat ze in de12e eeuw vC verder getrokken zijn tot in Palestina (de Filistijnen)en Egypte (de Zeevolkeren, beschreven in het Papyrus Harris en ookin het Oude Testament) ca. -1185. Aldus zou de val van Mycene enook zelfs de val van het rijk der Hethieten veroorzaakt zijn door deZeevolkeren, waarover slechts zeer weinig historische bronnen bekendzijn. Het paleis van koning van Mycene Agamemnon werd dus door deDoriërs vernietigd, nadat hij zelf het paleis van Priamos en Trojehad veroverd. De tijd van de Trojaanse oorlog -1190 was dus ook nogin andere opzichten erg belangrijk; het was ook het begin van hetIJzertijdperk. De Achaeërs waren afkomstig uit het Donau-bekken,Hongarije en Zuid-Rusland, ze drongen zelfs door tot Italië, deTerramare-cultuur ontstond in de tijd -1600, en omstreeks -1200 werddeze cultuur overweldigd door volkeren uit de Donau-landen. En deAchaeërs verwoestten dientengevolge toendertijd Mycene. De Hethietendrongen -2000 met de Luwi Klein-Azië binnen, het was een Indo-

3

Europees volk zoals de Achaeërs en Doriërs, maar erg eendrachtigbleken ze niet te zijn. "Na Hattusilis II raakte het Hethietischerijk om verschillende redenen in verval. De ontwikkeling van deAchaeïsche macht in het Egeïsche gebied rond de Middellandse Zeeveroorzaakte een reeks problemen voor het Hethietische rijk, datniet beschikte over een zeemacht om de invasie van een volk tegen tegaan... Aan de andere kant waren er volkeren die uit de Balkan enandere gebieden aan de Middellandse Zee kwamen... bovendien haddenze voor het eerst in de geschiedenis de beschikking over ijzerenwapens... Een van de nieuwe elementen ... was het feit dat deHethieten totaal onvoorbereid waren op de nieuwe middelen vanoorlogvoering die door de Zeevolkeren werden geïntroduceerd." HetRijk der Hethieten omvatte Anatolië met hoofdstad Hattusas, en Trojelag zeer nabij. Priamos keek waarschijnlijk ook met verbazing naarde naderende enorme zeevloot van de Achaeërs, het Zeevolk dat -1200verder naar Klein-Azië trok? Sedert Sjuppiloelioema werden deAchaeërs in de Hethietische taal de 'Ahhijava' genoemd. Opmerkelijkis ook dat niet lang na de beruchte slag bij Kadesj in Syrië -1299tussen de Hethieten en Egypte, die onbeslist eindigde, hetHethietische rijk ineenstortte. De Doriërs waren dan misschienAchaeërs, die Ilion verwoestten volgens Homeros, en die ook eeneinde maakten aan Mycene en de Achaeïsche cultuur, volgens dechronologie. Een verwarrende vaststelling, inderdaad, Troje werdomstreeks -1190 vernietigd door de Achaeërs, toen ook het AchaeïscheMycene werd veroverd. De Doriërs waren weliswaar geen Achaeërs, maarwaren verwant qua taal, het Indo-Europees.Volgens de mythische traditonele geschiedschrijving waren deoorspronkelijke Grieken de 'Pelasgen', misschien afkomstig uit Azië,en de zogenaamde 'Dorische en Achaeïsche volksverhuizingen' werdendoor de mythografische overlevering als volgt verklaard.Hellen was de zoon van Zeus en de stamvader van het Helleensegeslacht. Hij had drie zonen, Dorus, vader der Doriërs, Aeolus,vader der Aeoliërs, en Xuthus, die twee zonen had, Ionus, van wie deIoniërs, en Achaeus, van wie de Achaeërs afstammen. De oude Pelasgenwerden onderverdeeld in verschillende stammen, oa. Thesproten,Aonen, Hyanten, Lelegen, Dolopen, Dryopen, Telchinen. Vanaf de XXeeeuw vC kwamen Egyptische en Phoenicische kolonisatoren naar Zuid-Griekenland en verspreidden er de beschaving. Inachus en Phoroneus,zijn zoon, stichtten Argos (-1986), Ogyges verenigde onder zijnwetten de bewoners van Beotië en Attica (-1869), Sparton (-1880) enLelex (-1742) legden de grondslagen van Sparta. Niet lang daarnaverschenen de Hellenen, waarvan men veronderstelde dat ze uit Aziëkwamen zoals de Pelasgen, langs de Kaukasus en Thracië. Van de XVIetot de XIVe eeuw vC verdrongen de Hellenen, die onderverdeeld warenin vier stammen, Doriërs, Eoliërs, Ioniërs en Achaeërs, de Pelasgen,waarvan het grootste deel emigreerde naar West-Europa (Groot-

4

Griekenland). Eén van die Helleense stammen, die der Graii of Graecigaf zijn naam aan het land. In die tijd plaatst men de komst van deEgyptenaar Cecrops te Athene (-1643), het bewind van Deucalion enThessalia (-1635). De traditie herinnert ook aan een Zondvloed diegeheel Griekenland zou hebben overspoeld in de tijd van Deucalion(cfr. het Zondvloedverhaal van Mesopotamië en van het OudeTestament). De Hellenen kan men identificeren met de Myceners,Indo-Europeanen waarschijnlijk uit Zuid-Rusland afkomstig. Nadienkwam de heerschappij van Kadmos te Thebe (-1580), van Danaüs teArgos (-1572), van Minos te Kreta (-1500), de komst van Pelops, diezich in Apia vestigt, dat door hem de naam van Peloponnesusontvangt. Op deze periode, gedurende de welke Griekenland de eerstenoties van landbouw en de kunsten ontving, alsook een cultusgebaseerd op de religies van Egypte en Phoenicië, met burgerlijkewetten en stabiele instellingen, volgt een nieuw tijdperk, deHeroïsche Tijd (-1500 tot -1190), chronologisch gelijk aan deMyceense periode. Zij wordt gekenmerkt door de fabelachtige dadenvan Bellerophon, Perseus, Hercules of Herakles, Theseus, Jason, destichting van de Olympische Spelen (tegenwoordig gedateerd -776), deAmphictyonieën, de tocht der Argonauten (-1330), de twee oorlogenvan Thebe (-1313 en -1303), en ten slotte de oorlog van Troje (-1280tot -1270). In die tijd onderwierpen de Herakliden of afstammelingenvan Herakles de Peloponnesos. Doch de Hellenen, reeds meester overThessalië en centraal-Griekenland, gingen zich vestigen op hetschiereiland en verdreven de Herakliden (-1307), onder leiding vande zoon van Pelops. Tachtig jaren na de oorlog van Troje (1190)veroverden de Heracliden samen met de Doriërs (ook volgens dehuidige chronologie doch het zouden Indo-Europeanen betreffen omdatGrieks tot deze taalgroep behoort) de Peloponnesos en verjoegen ophun beurt de Pelopiden, en ook de Ioniërs en Aeoliërs. Met deterugkeer van de Heracliden in de Peloponnesus beginnen deMiddeleeuwen van Griekenland, een overgangsperiode, gedurende dewelke de beschaving vooreerst achteruitgaat, maar wat later alweertot bloei komt, ontelbare Griekse kolonies worden gesticht, aan dekusten van Klein-Azië (Ionië, Aeolië, Dorië), in Thracië, in Zuid-Italië (Groot-Griekenland), tot aan de kusten van Gallië (Marseille)en Spanje. Homeros publiceert in die tijd zijn gedichten en deIlias, de zeden verzachten, elke stad heeft dan een eigen cultus,grote mysteriën van Ceres worden gesticht in Eleusis om de oudetradities van de Pelasgische cultus te bewaren, Lycurgus geeft zijnwetten aan Sparta (-898), overal worden kleine staten republieken,het koningschap wordt afgeschaft in Athene (-1132), in Argos (820),Elis (-780), Corinthe (-747), in Arcadië en Messenië (-668), alleenSparta behoudt de monarchie. Athene ontvangt de wetten van Draco (-624), later van Solon (-590), de Pisistratiden die het koningschapopnieuw wilden invoeren worden verjaagd (-509). Niet lang daarna

5

vinden de Perzische -ook Medische genoemd- oorlogen plaats (-490)waarover Herodotos verhaalde. Dat behoort echter niet meer tot deDorische overgangstijden, die reikte tot -800 met Homeros, dieherinnert in zijn epos aan de Myceense tijden der Indo-EuropeseAchaeërs, alhoewel de Doriërs ook Indo-Europese stammen warengeweest, die echter het ijzer kenden en Mycene, Argos en Tirynshebben verwoest. De legende vermeldt echter de Egyptische enPhoenicische invloed op de beginnende Griekse beschaving, en destrijd tussen de Hellenen en Herakliden, die samen met de Doriërszich meester maakten van Griekenland. Naar mijn mening heeft dezemythografie een diepere grond en heeft het steeds een waarlijkehistorische inhoud, waaruit de hedendaagse geschiedkundige vorsersinderdaad hebben geput. De strijd om Troje die men situeerde -1280 tot -1270 lijkt eenstrijd gevoerd tussen Doriërs en Achaeërs, die verwijst naar destrijd der Herakliden tegen Hellenen. Doch eveneens was het eengevecht om een strategisch belangrijke stad die in de Oudheid al deverbinding was tussen Europa en Azië; niet alleen Troje is toengevallen maar ook het Hethietische rijk dat niet ver daar vandaan tesitueren is, onder druk van de Zeevolkeren, of waren het Doriërs,die een Indo-Europese taal spraken? Was Ilion volgens latere bronnen een loutere mythe? Men leze boek V,124 van de Naturalis Historia van Plinius de Oudere: "Ook nu nog is erin de Troad de kleine stadstaat Scamandria, en 2,5 mijlen van dehaven er van, vindt men Ilium, een stad welke belastingvrij is.Ilium was de plaats van het bekende episch gedicht" (de Ilias). Inde oudheid was deze aldus reeds een beroemde nederzetting. Men hoeftslechts tab. 12 "Insulae maris Aegaei" van de Atlas Antiquus vanJustus Perthes te bekijken en men bemerkt zeer duidelijk "Ilium" aan deScamander bij Alexandria Troas, tegenover het eiland Tenedus, bij deHellespontus, nabij Dardanus. Nochtans wist enige eeuwen nadienniemand nog waar Troje lag; nog in 1888 schreef bvb. Forchhammer in"Verklaring van de Ilias" dat de Trojaanse oorlog uitlegbaar is alseen strijd tussen zee- en rivierstromingen, de nevels en regen in devlakte van Troje.Ook schreef de historicus George Grote in zijn 'A history of Greece'in 1862 over de Trojaanse oorlog: 'Hoewel door het Griekse volkletterlijk geloofd en gerekend tot de grootse gebeurtenissen uitzijn geschiedenis, is deze oorlog in het oog van de moderneonderzoekers slechts een legende.' Het verhaal van de Ilias zou dusvolledige fictie of mythe zijn. Geheel pseudogeschiedkundig te beschouwen en geheel te verwerpendientengevolgde is het werk van C.J. De Grave die in 1806 concludeerdedat de historische en mythologische achtergrond van de Ilias inWest-Europa moet worden gezocht ("République des Champs Elysées, oumonde ancien: ouvrage dans lequel on démontre principalement: que

6

les Champs Elysées et l'Enfer des anciens sont le nom d'une anciennerépublique d'hommes justes et religieux, située à l'extrémitéseptentrionale de la Gaule, et surtout dans les îles du Bas-Rhin:que cet Enfer a été le premier sanctuaire de l'initiation auxmystères, et qu'Ulysse y a été initié...: que les poètes Homère etHésiode sont originaires de la Belgique etc." Gent, 1806, imprimeriede Goesin-Verhaeghe), en dus was Homeros een Belg (daarom ookvermeld ik hier deze voor Belgen een heuglijke gedachte); ookpseudogeschiedkundig is het werk van Théophile Cailleux die vanmening was dat Odysseus de Atlantische Oceaan bezeilde met alsbeginpunt Troje, dat hij situeerde nabij the Wash, een baai inEngeland, niet ver van Cambridge ("Pays atlantiques décrits parHomère, Ibérie, Gaule, Bretagne, Archipels Amériques, théorienouvelle." Paris, 1879, Maisonneuve et Cie), welk idee verder werdontwikkeld door Ernst Gideon (1973) in "Homerus, Zanger der Kelten",Deventer; nog recent in 1990 schreef I. J. Wilkens in "Where Troyonce Stood" in 1990 dat Troje in Engeland lag, nl. met de Gog MagogHills bij Cambridge, een strijd was het onder Kelten om de tinmijnenin Cornwall. Wat de Odyssee betreft zou volgens Wilkens deAtlantische oceaan het toneel zijn geweest waar Odysseusrondgezworven heeft; East Anglia was volgens hem Troje, Bretagne deKikonen, Galicië in Spanje de schipbreuk, Senegal de Lotuseters,Kaap Verdië de Cyclopen, de kleine Antillen Aeolus, HavanaTelepylos, Zeeland Circe en Hades, Cornwall was Helios, St Michael'sMount Scylla en Charybdis, Azoren was Calypso, Lanzarote was dePhaiaken, en Cadiz zou dan stellig Ithaca zijn geweest. Dhr. Wilkenswas stellig een anglofiel, en de Engelsen waren stellig ingenomenmet hun vooraanstaande plaats in de Ilias! Volgens een anderehistoricus zou Troje ten slotte in Finland zijn gelegen. Tot zoverde grootste onzin tot heden over de ligging van Troje en tot zoverde zeer twijfelachtige pseudohistorici. Er waren nog andere verslagen over de strijd; van Dares de Phrygiëris er De excidio Troiae, een anti-Griekse variant, van Dictys deEphemeris Belli Trojani, er was de Ilias Latina ook nog uit deeerste eeuw n.C. die een Latijnse samenvatting was. De vesting Troje was echter duidelijk van groot strategisch belang,gelegen aan de Hellespont, maar de historiciteit van het epischgegeven, een echtelijke ontrouw van Helena, de gemalin van koningMenelaus, veroorzaakt door Paris, een der vijftig zonen van Priamos,is twijfelachtig. Alhoewel P.E. Cleator in 'Wat de aarde bewaarde' meent dat Homerosetymologisch 'gijzelaar', 'onderpand' betekende, meen ik dat detweede betekenis van zijnde 'samengevoegd', 'verenigd', 'devereniger' (der sagen) meer wijst naar mijn mening op eensamenvoeging van de vele legenden tot één epos, en ook dat er meerdan één auteur waarschijnlijk was van de Ilias en de Odusseia, wat

7

ook de mening was van de Alexandrijnse filologen. Ik zal later nogverder uitweiden over de dichter Homeros.Troja was van pelasgische oorsprong. Men zegde reeds dat de stichterTros of Dardanus was. Wegens de strategische ligging werd de stadweldra rijk en machtig, maar daarom werd deze ook aangevallen doorjaloerse buurstaten. Onder Laomedon werd zij ommuurd, wat door defabeldichters werd toegeschreven aan de goden Apollo en Neptunus.Enige tijd later nam Hercules bezit van Troje, vertoornd om deweigering door Laomedon om een belofte na te komen, en hij dooddedeze koning, en plaatste de jonge Priamus op de troon, zijn zoon,die zijn invloed uitbreidde tot aan de Hellespont. Omdat zijn zoonParis Helena had ontvoerd, diende Priamus de Trojaanse oorlog tebeginnen tegen de geconfedereerde Grieken, onder de leiding vanAgamemnon, die tien jaren duurde; het onderwerp van de Ilias isechter een episode van 51 dagen uit de belegering kort voor deverovering van de vesting. De Ilias of zang van Ilion van Homeros,in XXIV boeken of zangen ingedeeld, in 16000 verzen of hexameters,overeenkomstig de 24 letters van het Griekse alfabet, waarvan dehoofdletters de zangen van de Ilias aanduiden, (en dekleine letters die van de Odusseia), door de Romeinen'boeken' genoemd (zangen), bezingt de wrok van Achilles, dedapperste aller Grieken, die wegens een smaad hem door Agamemnon, deopperbevelhebber, aangedaan, gedurende de eerste achttien zangen aande strijd niet deelneemt en zich in zijn tent teruggetrokken houdt;de wrok van Achilles is het eigenlijke thema van het epos. Zo komende Trojanen aan de winnende hand tot Patroclus, Achilles'boezemvriend, door Hector, de leider der Trojanen, gedood wordt. Danstormt Achilles los, alles moet voor deze held wijken, en ook Hektorsneeft onder zijn wrekende hand. Het verhaal eindigt met de uitvaartvan Hektor. Geheel in het begin van de Ilias was ook in het kampvan de Achaeërs pest uitgebroken, volgens de waarzegger Kalchas eenwraak van Apollo, omdat Agamemnon geweigerd had aan de priesterChryses diens dochter, die hem uit de buit van een naburige stad wastoegewezen, terug te geven. Om Apollo te verzoenen besluiten deAchaeërs, op voorstel van Achilles, Chryseïs aan de vader terug tegeven, waarop Agamemnon zich schadeloos stelt door Achilles zijnslavin Briseïs af te nemen. Achilles werd daardoor zo diep gekrenktdat hij weigerde nog verder te strijden. Men kan dus de 'Ilias' ook'Briseïs' noemen, nl. naar Achilles' slavin, en ook de schaking vanHelena door Paris, door Homeros ook een keer Alexandros genoemd, ismerkwaardigerwijze een gelijkaardig thema, dat de grondreden is vande Trojaanse oorlog. Het lijkt telkens om een schaking te handelen.Het verborgen thema van de oorlog was waarschijnlijk wel deindrukwekkende strijd om een strategisch zeer belangrijke stad metvele handelsmogelijkheden, gevoerd door een enorme gezamenlijkeGriekse vloot van meer dan 1200 schepen met een machtig leger van

8

100.000 manschappen, beschreven in ii, 484-785, catalogus vanGriekse schepen, en ii 786-877, catalogus van Trojaansestrijdkrachten. Ter vergelijking bestond de vloot van de 'ArmadaInvencible' door Filips II tegen Engeland uitgerust in 1588 uitslechts 130 schepen met 30.000 manschappen. Het was inderdaad een'homerische' strijd die gevoerd is geworden. Het is daarombetwijfelbaar of om de heden onbeduidende stenenruine Truva wel zulkeen grote oorlog is gevoerd geworden; het belang in oude tijdenreeds van de Bosporus en Istanbul is wel veel duidelijker. De slagom Troje is de beroemdste gebeurtenis van de mythologische tijden:het scheidt deze tijden van de heroïsche of semi-historische tijden.De dichters hebben haar gesierd met een oneindig aantal verhalen.Van Troje/Truva is zoals gezegd niets meer overgebleven dan wat bijde heuvel Hissarlik is opgegraven. Troje had de volgende koningen:Scamander, -1614Teucer, -1590Dardanus, -1568Erichthonius, -1537Tros, -1462Ilus, -1402Laomedon, -1347Priamos, -1311 tot -1270Ilium Novum, of Alexandria Troas, tegenwoordig Eski-Stamboul is eenstad in Klein-Azië, tussen de Simoïs en de Egeïsche zee gelegen,niet ver van de ruïnes van het antieke Troje, gesticht doorAntigonos, een der generaals van Alexander, zoals reeds gezegd.Volgens andere gegevens had Troje in de tijd van Homeros eenLycische woonkern met Thraciërs. In de zevende eeuw werd er eenGriekse kolonie gesticht en het heiligdom Athene Ilia opgericht.Troje werd onder Perzische heerschappij als deel van de satrapiePhrygië ingelijfd bij het rijk van Alexander. Troje was debelangrijkste stad van de stedenbond van Troas. De stad viel laterin handen van de Seleuciden (281 vC) en werd daarna bij het Rijk vanPergamum ingelijfd. Het sloot daarna een bondgenootschap met deRomeinen van wie ze autonomie en vrijstelling van belastingenverkregen. Gedurende de strijd tussen Marius en Sulla schaarde Trojezich bij de laatste en werd door aanhangers van Marius vernietigd.Nadat Troje door Sulla was heropgebouwd werd het herbouwd doorAugustus en verkreeg het de naam Ilium Novum, in het kader van demythische Trojaanse oorsprong van de gens Julia. Tijdens hetRomeinse keizerrijk raakte de stad snel in verval en rond de derdeen vierde eeuw v.C. had het nog slechts archeologische waarde,daarna ging ook de kennis van de exacte ligging van de stadverloren.

9

Volgens nog een andere traditie werd Troje gesticht door demythische Dardanus. Hij kreeg van koning Teucros een gebiedtoegewezen om er de Dardania te stichten, wat de eerste naam van destad zou zijn geweest. Dardanus werd opgevolgd door, van vader opzoon, Erichthonios, Tros, Ilos (de naam van de stad Ilion), enLaomedon. Het verhaal is verder als volgt: Laomedon liet destadsmuren door Apollo en Poseidon of Neptunus bouwen, maar zekregen vervolgens niet de afgesproken beloning. Poseidon stuurde ereen zeemonster op af, maar de stad werd door Heracles bevrijd. OmdatLaomedon Heracles geen beloning wilde geven, immers een schraperigekoopman, ondernam de held samen met Telemachus de eerste Griekseexpeditie naar Troje, waarover Homeros wel nooit iets heeft vermeld.Hij vernietigde de stad en doodde de koninklijke familie behalvePodarce, de jongste zoon van Laomedon, die door zijn zuster Hesione,de vrouw van Telamon, werd bevrijd en zich dan Priamos noemde(>priasthai, Gr. 'kopen'; inderdaad ging het om een handelsstad).Toen hij koning van Troja was geworden kregen Priamos en Hecuba 50dochters en 50 zonen. Een zijner zonen, Paris, verleidde en roofdeHelena, vrouw van Menelaos, koning van Sparta. Dit was zogezegd deoorzaak van de expeditie van alle Griekse prinsen naar Troja. Het isechter geheel een merkwaardige zaak dat tien jaren oorlog werdgevoerd door volgens Homeros een leger van 100.000 man die stredenom één jonkvrouw, Helena, omdat Menelaos een wrok koesterde jegensParis; doch Briseïs, de slavin van Achilles, was dan weer de oorzaakvan de wrok van Achilles, en dat is het eigenlijke thema van de'Ilias' van Homeros, welke men sensu lato dan ook misschien de'Briseïs' zou kunnen noemen dientengevolge, zoals reeds gezegd.Overigens was Eris, godin van de twist, uiteraard de eerste oorzaakvan de oorlog. Toen bij de bruiloft van Thetis en Peleus de gastenaan de feestdis zaten, wierp de niet uitgenodigde godin Eris eenappel in de zaal met het opschrift: "aan de mooiste". De toekenningvan de appel aan een der drie kandidaten, Hera, Athena en Aphroditewerd door Zeus overgelaten aan het oordeel van Paris, die in hetIdagebergte de kudden bewaakte van zijn vader Priamos, koning vanIlion in de landstreek Troas ten NW van Klein-Azië. Aphrodite kreegde appel toegewezen (de 'twistappel') nadat zij Paris had beloofdhem de mooiste vrouw ter wereld te schenken. Aphrodite staat lateraan de kant van Troje. De schoonste vrouw was toen Helena,echtgenote van Menelaos, koning van Sparta. Door de beschikkingenvan Aphrodite heeft Paris daarna Helena geschaakt, en alhoewelAphrodite de oorzaak was, werden daarna alle Griekse vorstenopgeroepen voor een straftocht tegen Troje. Het is overigensevident dat de grondoorzaak van de oorlog de godin van de Twist,Eris, is geweest, met de twistappel. De dichter verloor echter inzijn epische vlucht somtijds een stukje van de draad van zijnverhaal, en liet koning Agamemnon e.g. zijn mooiste dochter offeren

10

wegens louter een windstilte; dat alles deed hij dan nog voor zijnbroer, koning Menelaos, wiens echtgenote Helena was geschaakt zoalsgezegd door Paris; van bij de aanvang verloor aldus koning Agamemnonreeds zijn mooiste dochter, om met zijn broer Menelaos strijd tevoeren om de geschaakte Helena. Het thema van het eeuwig vrouwelijkelijkt de Ilias wel te domineren. De windstilte was volgens de zienerKalchas een straf van Artemis, omdat Agamemnon, tijdens de jacht,een haar toegewijde hinde had neergeschoten. Als boete voor dezeschuld vorderde zij als offergave het leven van Agamemnons dochterIphigeneia; Agememnon stemt dan toe, maar wanneer Iphigeneia onderhet offermes valt, wordt ze door Artemis in een wolk opgenomen enweggevoerd naar het heiligdom van de godin in Tauris. Er komen nogpsychologische of logische onjuistheden voor in de Ilias; in devijfde Zang (vers 576) sneuvelt de Paphlagoniër Pulaimedes en in deachtste Zang (vers 658) ziet men hem terug, wenend stappend achterhet lijk van zijn zoon. (z. 'Griekse letterkunde' dr. ant.Verboven.) Toen koning Agamemnon na een verwoede strijd om degeschaakte vrouw Helena van zijn broer Menelaos ten slotteterugkeerde naar Mycene werd hij dan nog gedood door zijn eigenvrouw Clytaemnestra. Het verhaal lijkt aldus onconsistent en nietgeheel volgens de logica. De hoofdzaak was echter de strijd om eenstrategisch gelegen stad, en deze stad was naar mijn mening nietgesitueerd in het Turkse Truva/Troje. Menelaos vergiste zich volgens een andere bron ook nog een keer toenhij naar Asia Minor zeilde en Teuthranië in Mysië tegenover Lesbosaanviel met zijn leger, maar daar was Troje niet gelegen, enoverigens werd hij aan de monding van de Caecusrivier verslagen doorTelephus, koning van Mysië. Niet alleen de historici vergisten zichwat de ligging van Ilion betreft, Menelaos vergiste zich in die tijdreeds (caecus in Latijn betekent 'blind). De historie van het Paard van Troje kan uitgelegd worden als hetinnemen van een vesting door middel van de ijzeren storm-ram(of -paard), in oude tijden gebruikelijk. Dat de Trojaanse oorlog erg belangrijk is geweest, in die mate dathet toenmalige Assyrische rijk troepen naar Priamos zond, vindt menbij Diodorus II, 22 vermeld: "Toen Teutamus, naar men zegt, heerserover Azië was, zijnde de twintigste opvolger van Ninyas, de zoon vanSemiramis, begonnen de Grieken een oorlog tegen Troje met Agamemnon,in de tijd toen Assyrië reeds meer dan 1000 jaren heerser was overAzië. En Priamus, die koning was van de Troad, en een vazal van deAssyrische koning, in het nauw gebracht door de oorlog, zond eengezant naar de koning van Assyrië om hulp te vragen; en Teutamuszond toen 10.000 Ethiopiërs en een even groot aantal manschappen vanSusa afkomstig, samen met 200 strijdwagens, geleid door debevelhebber Memnon, de zoon van Tithonus. Memnon was dapper en heeftdan vele Grieken overwonnen, doch viel in een hinderlaag en werd

11

gedood door enige Thessaliërs." Zelfs Plato vermeldt de hulp doorde Assyriërs gezonden naar Priamus (Wetten, 685c). Het waswaarschijnlijk aldus een belangrijk oud gewapend conflict tussenOost-Europa en Azië, waarbij ook o.a. Ascaniërs, de Amazonen, deLyciërs en zelfs oostelijke Ethiopiërs betrokken waren.Bij de Propontis of Zee van Marmara bevindt zich nog een andere zeeroude stad, aan de Bosporus, met een unieke strategische ligging,anders dan Truva, dat de toegang tot de Zwarte Zee geheel ondercontrole hield, zeer veilig, bijna oninneembaar en uitstekendgelegen voor de handel tussen oost en west, Byzantium of(Thracisch Grieks), later Konstantinoupolis ofConstantinopel, heden genoemd Istanbul, wat in oorsprongbetekende : "", "naar de stad". Deze stad bevindt zichaldus op het kruispunt van de zeeroutes tussen het oosten en deMiddellandse Zee en de landroutes tussen Europa en Azië, en er wasook nog de doorvoer van graan uit de Ukraine. Vandaar misschien"bos-phorus" of: "een lading binnenbrengende". Is Istanbul nieteerder het hooggeroemde Ilion dan het Troje of Truva van Schliemann,met een uitstekende haven, de Gouden Hoorn, (Scamander?) vlakbij dezee, "een der mooisten ter wereld". Volgens de legende zou eenzoon van de Zeegod Neptunus zelve, Byzas, een zeeman en koning vanMegara, de stad hebben gesticht in 656 vC., later gekoloniseerd doorinwoners van Megara en Argos. De Bosporus is het voorwerp vanontelbare verhalen en fabelen van de Oudheid. Waarschijnlijk was hetdaar dan ook dat de Trojaanse oorlog zou hebben plaatsgevonden.Tegenover Byzantium bevond zich aan de overzijde Chalcedon, 'de stadder blinden', zo genoemd door het Orakel van Delphi omdat eerderekolonisten van Megara die Chalcedon hadden gesticht niet haddengezien dat Byzantium heel wat beter gelegen was dan Chalcedon, ofbedoelde het Orakel soms de vergissing die men maakt wanneer menmeent dat niet Byzantium maar de heuvel Hisarlik Troje was? Was hetdaarom dat men van Homeros zegde dat hij blind zou zijn geweest,indien deze de strijd situeerde ergens aan de Hellespont, dieweliswaar redelijk dicht bij de Bosporus ligt? Dank zij eenuitstekende haven, en de mogelijkheid om tol te heffen, en devisrijkdom aldaar, kwam Byzantium tot grote bloei, en was misschiennog ouder dan Truva, doch zulks kan men archeologisch onmogelijk nogbewijzen, aangezien deze overblijfselen geheel onder de stadIstanbul gelegen zijn. De stad wisselde in de strijd tussen Perzenen Grieken en tussen Athene en Sparta herhaaldelijk van meester. In405 vC bracht Lysander Byzantium onder Spartaans beheer, zo trofXenophon het aan toen hij er met de Tienduizend kwam. Het werd in355 vC zelfstandig, sloot zich later bij Rome aan. Ten gevolge vaneen troonstrijd werd het in 196 nC geheel verwoest en herbouwd doorSeptimius Severus. Het raakte in verval, en Constantijn de Groteherbouwde het wederom en maakte het 330 nC tot rijkshoofdstad onder

12

de naam Constantinopolis; sedert 1453 werde stad door de OttomaanseTurken veroverd. Zoals Truva/Troje is de stad meermaals verwoest,in 557 door een aardbeving, in 593 belegerd door de Avaren, in 625door Avaren en Perzen, in 671-678 door de Arabieren, in 755 door deBulgaren, in 866 door de Varangen, doch de sterke vesting, bijnaoninneembaar, hield stand, totdat de stad in 1203 werd veroverd doorde Kruisvaarders; terug veroverd door Michael VIII Palaeologos,daarna aangevallen door Orkhan in 1337, door Bajazet, door Amourath,werd zij in 1453 veroverd door Mahomed II, en bij het OttomaanseRijk gevoegd. De beschrijving van Ilion door Homeros roept eerderde schitterende stad Byzantium, onnoemelijk vaak belegerd, dan deruine Hisarlik voor de geest. Ook door de Turken eeuwenlang geheelgenegeerd heeft tegenwoordig Turkije toch wel wegens dearcheologische opgravingen Truva toeristisch aantrekkelijk gemaakt.De mythologische oorsprong van de stad is verder als volgt. Dardanuswas eigenlijk de zoon van Zeus en de Pleiade Electra, welke leefdete Samothrace, toen echter zijn broeder Iasion was gedood door Zeusdoor een bliksem wegens diens liefde tot Demeter, verliet hij heteiland en vestigde zich op het tegenoverliggende vasteland, dat indie tijd werd geregeerd door Teucer. Dardanus zeilde dus naar deHellespont en vestigde zich aldus in Phrygië. Teucer, zoon van deriviergod Scamander en de nimf Idaea, was toen koning aldaar, en hetvolk noemde men de Teucriërs. Koning Teucer verwelkomde devreemdeling, en gaf hem zijn dochter Batia als vrouw, en met haareen deel van het land. Teucer zou afkomstig geweest zijn van Attica.Dardanus stichtte de stad Dardanus in het gebied dat later de Troadwerd genoemd, en leefde daar met zijn familie tot de dood van zijnschoonvader, waarna hij koning werd over het hele land en hij noemdehet sedertdien Dardanië. Volgens sommigen was Batia de tweede vrouw van Dardanus, welke hijhuwde na de dood van zijn eerste vrouw Chryse; zijn zonen bij Chrysewaren Idaeus en Deimas. De laatste bleef verder wonen in Arcadië,vanwaar zij afkomstig waren (zoals ook wordt gezegd dat Atlas dekoning van Arcadië was), maar Idaeus emigreerde met Dardanus eerstnaar Samothrace en later naar Phrygië, waar de berg Ida naar hemwerd genoemd.Toen Dardanus stierf werd zijn zoon Erichthonius koning vanDardanië, en hij werd erg rijk, immers hij erfde het rijk van zijnvader en dat van zijn grootvader langs moederszijde. Erichthoniushuwde Astyoche, dochter van de riviergod Simois), of volgens anderenCalirrhoe, een zuster van Teucer. Bij een van hen had hij een zoonTros, die na hem op de troon kwam, die het volk de Trojanen noemdeen het land Troad naar hemzelf. Volgens anderen was het Tros diehuwde met Calirrhoe, maar anderen zeggen dat hij Acallaris huwde, dedochter van Eumedes.

13

Ilus, de zoon van Tros, stichtte de stad Ilium (Troje), dat hij naarzichzelf noemde. Ilus trok naar Phrygië en nam daar deel in despelen die toen werden gehouden door de koning, en hij overwon ineen worstelwedstrijd. Als prijs verkreeg hij 50 jongeren en evenveelmeisjes, en de koning, die een orakel had aanhoord, gaf hem ook eenkoe, en vroeg hem een stad te stichten op de plek waar de koe zichzou nederzetten. (Bosphorus is etymologisch af te leiden uit Gr.een rund of koe, vandaar de runderenweidend, herder.) De koe ging zitten bij de heuvel van Ate, en daarbouwde Ilus de stad die hij Ilium noemde. Toen bad hij tot Zeus omeen teken te geven, en toen zag hij het Palladium uit de hemelneerkomen voor zijn tent. Aldus werd het koninkrijk van Dardanus enErichthonius verdeeld, omdat terwijl Ilus koning werd van Ilium(Ilion), zijn broeder Assaracus koning bleef over de Dardaniërs. Volgens sommigen was de vrouw van Ilus Euridice, volgens anderenLeucippe. Hij had een zoon, Laomedon, die na hem koning van Trojewerd. Toen Laomedon koning van Troje was, werd hij beproefd doorApollo en Poseidon. Zij namen de gedaante van de sterfelijken aan engingen Troje versterken in ruil voor een vergoeding. Maar toen hetwerk gedaan was wilde koning Laomedon, zoals eerder gezegd, devergoeding niet uitbetalen. En Apollo zond een pestepidemie (zoalslater ook in de Ilias) en Poseidon zond een zeemonster dat mensenvan het land meesleurde (zoals ook later een zeemonster door Homeroswordt vermeld). Laomedon, toen al een koopman, was een schraperigman.Het orakel voorspelde dat deze rampspoed zou eindigen indienLaomedon zijn dochter Hesione zou opofferen aan het zeemonster. EnLaomedon, meer onderdanig aan het orakel dan aan zijn overeenkomstmet de goden, gaf zijn dochter over aan het zeemonster, door haaraan de rotsen bij de zee vast te ketenen. Toen Heracles haar zag,beloofde hij haar te redden op voorwaarde dat Laomedon de merries,die Zeus had gegeven als compensatie voor de roof van Ganymedes,teruggeven zou. Nogmaals beloofde Laomedon het gevraagde teschenken, en Heracles doodde het monster en redde Hesione. Maar toendat gebeurd was wilde Laomedon alweer niets teruggeven.Om die reden begon Heracles een Trojaanse oorlog een generatie voorde welbekende Trojaanse oorlog, beschreven door Homeros. Heraclesmet o.a. Telamon, de vader van Ajax, viel dan Troje aan. Hijgebruikte 18 schepen met elk 50 roeiers, wat veel minder is dan hetaantal in de Ilias vermeld bij de tweede Trojaanse oorlog. Na enigestrijd werd de stad belegerd, en wat later trok Telamon de stadbinnen. Na hem kwam Heracles, die Laomedon doodde, en zijn zonen,behalve de jonge Priamus, die daarna koning van Troje werd. Dedochter van de koning, Hesione, werd aan Telamon gegeven. Zij werdde moeder van Teucer, die de leider werd van de Salaminiërs tegenTroje een generatie later. In Dardanië werd Assaracus opgevolgd door

14

zijn zoon Capys, die aan het eind van de Trojaanse oorlog het volkaangeraden had het houten paard in zee te gooien. Capys is de vadervan Anchises, die de vader is van Aeneas, de leider der Dardaniërstijdens de Trojaanse oorlog. Aeneas wordt herinnerd als degene diebestemd was om te overleven en het Huis der Dardaniërs te redden vanuitsterving. Immers Aenes ontvluchtte de vlammen van het geplunderdeTroje en emigreerde naar Italië waar hij een koninkrijk stichtte datRome deed ontstaan, roemrucht als Byzantium. Ook om deze reden ishet onwaarschijnlijk dat de oorsprong van Rome in Truva zou gelegenzijn, en is het meer evident dat het ging om Istanbul of Byzantium.Edward Gibbon schrijft over Constantinopel hetvolgende. "..AndConstantine was not insensible to the ambition of founding a citywhich might perpetuate the glory of his own name. During the lateoperations of the war against Licinius, he had sufficientopportunity to contemplate, both as a soldier and as a statesman,the incomparable position of Byzantium; and to observe how stronglyit was guarded by nature against an hostile attack, whilst it wasaccessible on every side to the benefits of comercial intercourse.Many ages before Constantine, one of the most judicious historiansof antiquity, Polybios, had described the advantages of a situation,from whence a feeble colony of Greeks derived the command thecommand of the sea, and the honours of a flourishing and independentrepublic... The winding channel through which the waters of theEuxine flow with a rapid and incessant course towards theMediterranean, received the appellation of Bosphorus, a name notless celebrated in history, than in the fables of Antiquity". (e.g.Homer)Ik merk hier terzijde nog op dat het overigens onmogelijk is dat de"Batrachomyomachia" of het satirische epos over een oorlog tussenmuizen en kikvorsen, niet kan geschreven zijn door de schrijver vanhet zeer ernstige epos "Ilias" van Homeros. Waarschijnlijk betrefthet een latere auteur welke Homeros parodieerde, en ook P. Scarronheeft in de Franse letteren een "Virgile travesti" geschreven, maarkan onmogelijk dan ook de auteur van de Aeneïs genoemd worden. Hetis ook onmogelijk e.g. dat de tragedies van Sophocles zouden zijngeschreven door de toneelschrijver van de Oude Comedie Aristophanes.De "Muizen-Kikvorsenkrijg" gaat over de kikvorsenkoning Blaaskaakdie Kruimeldief, de zoon van de muizenkoning, op zijn rug naar zijnwoning wil brengen, maar Kruimeldief verdrinkt, en daarom verklarende muizen de oorlog aan de kikkers, en een heroïsche strijd volgt.Volgens sommigen is het een werk van Homeros, maar volgens anderenis het een pseudo-Homerisch gedicht. Overigens zegt E. Gibbon ook nog hetvolgende. Byzantium werd -656gesticht door Byzas, de zoon van Neptunus. Byzantium had eenonvergelijkbare ligging, zeer goed beveiligd tegen een vijandelijkeaanval, terwijl aan elke zijde toegankelijk voor de handel. De

15

Bosphorus, 16 mijl lang en 1,5 mijl breed, werd niet meer in degeschiedenis gehuldigd dan in de fabelen der Oudheid. Daar had Dariusde plaats gekozen om de twee continenten te verbinden met eenbotenbrug. Volgens Herodotos graveerde hij in Griekse en Assyrischeletters op twee marmeren pilaren de namen van de onderworpen naties.Later hebben de Byzantijnen deze pilaren naar Byzantium gebracht omze te gebruiken voor de altaren van hun goden. Wat verder ligt Scutari of Chrysopolis, te beschouwen als deAziatische voorstad van Constantinopel. Bij de Propontis komt menvoorbij Byzantium en Chalcedon. Chalcedon was enige jaren voorByzantium door de Grieken gesticht, en als spreekwoordelijk werdsedertdien beschouwd de blindheid van de stichters van Chalcedon,die niet de voordelen inzagen van de tegenoverliggende kust. Zo ookkan men diegenen als blinden beschouwen die niet Istanbul maarTruva, dat geen haven kan gehad hebben, als het historische Trojebeschouwen. De haven van Constantinopel, een arm van de Bosphorus,had sedert oude tijden de naam Gouden Hoorn, welke 7 mijl lang is.De toegang ervan kon afgesloten worden door een stevige ketting omde haven te beschermen tegen een vijandelijke vloot. Nergens is eenvermelding gevonden door mij van een ketting welke de Bosphorus konafsluiten, wat een mogelijkheid was geweest. In de verte, langs deHellespont varende, kon men de altijd met sneeuw bedekte Olympusontwaren. De Hellespont is 60 mijl lang en waar de breedte 500passen bedraagt, bouwde Xerxes ooit een botenbrug om 1.700.000soldaten over te brengen naar Europa (Herodotos). Homeros en Orpheuszegden dat de Hellespont breed was, maar dat is niet zo; het lijkteerder een rivier, leidend via de Troad (het herkenningspunt derzeevaarders dat het de weg is naar Istanbul) naar Ilion/Troja.Edward Gibbon zelf merkte op dat de criticus Mr. Wood, die deHellespont had bezocht en Strabo had gelezen, in 'Observations ofHomer' (p.340-341) Ilium en Alexandria Troas met elkaar heeftverward twee steden die 16 mijl van elkaar waren verwijderd (alweereen vergissing). De auteur van dit essay merkt op dat de criticusWood zich dus heeft vergist, maar ook Gibbon vergiste zichwaarschijnlijk; het ware Troje lag zoals aangetoond, aan deBosphorus, waar een grote haven mogelijk is. Troje lag bovendien aande voet van de berg Ida, terwijl normaliter een fort op een heuvelwordt gebouwd, niet er naast. Voordat keizer Constantijn Byzantiumhad uitverkoren tot zijn hoofdstad, had hij het plan om op de plaatsvan Ilium Recens zijn nieuwe hoofdstad te bouwen, omdat de Romeinenmeenden af te stammen van de Trojaanse held Aeneas; het was eengrote vlakte ten zuiden van Troje/Truva, bij het graf van Aiax, waarnog de restanten zijn van deze onderneming, de overblijfselen vanonvoltooide muren en torens, die de aandacht trekken van eeniederdie langs de Hellespont zeilt. Doch Constantinopel, gevormd door denatuur om het centrum en de hoofdstad te worden van elk groot rijk,

16

was veel beter gelegen. E. Gibbon merkt op dat Zosimus deze ruineplaatst tussen Ilium en Alexandria Troas. Indien de keizer niet dooreen wonderbaarlijke droom was gewaarschuwd, zou hij dezelfde foutgemaakt hebben als vroeger de blinde Chalcedoniërs, die tegenoverByzantium Chalcedon hadden gesticht en die niet zagen dat aan deoverkant van de Bosphorus een heel wat betere haven en nederzettingwaren. De fout van Edward Gibbon was dat hij niet zag dat Iliumgelegen was aan de Bosphorus, wat mijn veronderstelling is. En eenstrategische plek mag niet door iedereen gekend zijn! De Troad isaldus te beschouwen als een herkenningspunt voor de zeevaarders, dewaarschuwing dat men Troje via de Propontis en de Hellespont nadert.Troje is heden een Turkse stad, voormalige hoofdstad van hetOttomaanse Rijk, maar gesticht volgens de legende door de Grieken,en gedurende een millennium de hoofdstad van het Griekse keizerrijk.Er is volledigheidshalve niet alleen een Bosporus Thracius, of straatvan Constantinopel, maar ook een Bosporus Cimmerius, straat vanJenikale aan de Krim (Maeotis Palus of Zee van Azov) in Scythë. Met deze is aldus bewezen dat het een belangrijk militair conflictbetrof te situeren nabij de strategisch gelegen stad, Byzantium,misschien oorspronkelijk de 'Zonnestad' (Ilios) genoemd, vermelddoor e.g. Diodorus Siculus, hoger geciteerd. Mijn mening over het Homerische vraagstuk, waarover onnoemelijk veelinkt is gevloeid, is als volgt. De taal van de Ilias wijst op eenlangdurige ontwikkeling van de Griekse taal, welke doorheen deverschillende zangen merkbaar is. Het dialect zou een kunstmatigemenging zijn van verschillende gewesttalen, hoofdzakelijk Ionischdialect; de oorspronkelijke zangen zouden in het Aeolisch zijngeschreven, wat echter niet voldoende kan worden bewezen. Somtijdskomen in eenzelfde vers verschillende dialecten voor. Het is eenarchaische taal, niet als Byzantijns of hedendaagse gewesttaal(alhoewel bvb. de reeds geëvolueerd is tot de meer recente tebestempelen. De Alexandrijnse critici hebben getracht deoorspronkelijke tekst te herstellen, waarvoor zij over veel laterverloren gegaan materiaal beschikten. Zoals gezegd wijst de etymologie van de naam , wat betekent'samenvoeger' er op dat de Ilias een samenvoeging is vanverschillende legenden. Inderdaad, reeds Fried. Aug. Wolf in 1795zegde in 'prolegomena ad Homerum' dat de Ilias en Odussea van meerdan één dichter afkomstig zijn, en later ziet men er eensamenstelling in van verschillende dichters op verschillendetijdstippen van afzonderlijke kleine epen. Het epos is dan eengeleidelijk werk van vele geslachten van dichters, en de definitievevorm werd het werk gegeven door één geniaal dichter, Homeros, eensamenstelling die volgens E. Bethe plaats vond in de 6e eeuw,bestemd niet voor recitatie door rhapsoden, maar bedoeld alsleesboek. Een blinde Homeros kon onmogelijk 16.000 verzen

17

onthouden, omdat hij niet lezen kon; misschien was hij niet blind,en kan de legende verklaard worden door de geciteerde tekst uit deSuda. Een rhapsode kan weliswaar korte zangen reciteren: de eerstezang van de Ilias bestaat e.g. uit twee rhapsodieën: 'de pest', en'de wrok'. Evenals tijdens de Middeleeuwen was het best mogelijk datrondtrekkende barden of aoiden talrijke sagen en lyrische balladenhebben gedicht, zoals de sagen van de Thebaanse, Argeïsche, Dorischeen Attische kring, en over geheel Griekenland bekend was de tochtder Argonauten (een gevaarlijke dwaaltocht doorheen de Zwarte Zeenaar Colchis, zoals het verhaal van Odysseus naar Ithaka), en de('homerische') strijd om Ilion. Zeven steden in de Oudheid beweerdende vaderstad van Homeros te zijn, oa. Smyrna in Turkije en heteiland Chios, waar in historische tijden het geslacht der Homeridenleefde, dat beweerde van Homeros af te stammen. Het was een ziener,een profeet, en blind zijnde 'zag hij duidelijker het innerlijkewezen der waarheid en schoonheid'. Twee Alexandrijnse filologen,Xenoon en Hellanikos, lagen aan de basis van het Homerische vraagstuk;zij beweerden dat de twee epen van verschillende dichters afkomstigwaren, de chorizontes of separatisten genoemd. Naar mijn meningzoals gezegd is de Ilias een samenstelling van verschillendeverhalen van verschillende auteurs, bij elkaar gebracht door éénauteur, Homeros. De chorizonten waren juist, doch ook de anderenwaren juist wanneer ze beweerden dat de twee epen van één enkeldichter waren. De Alexandrijnse bibliotheek wist meer over dezezaak, doch deze is niet meer bestaande. De legende plaatst Homeros in de 9de of 8e eeuw v.C., en delegendetoon, de primitieve levenswijze der koningen, voorwerpenwijzen op een archaïsche tijd, geheel in overeenstemming met dehistorische stof, de val van Troje in -1270 volgens Herodotus, eeuwenlang bewerkt met een definitieve redactie volgens E. Bethe in de 6eeeuw v.C., alhoewel het ook van de tijd van Callimachus en vooralZenodotus, de eerste critische uitgever van Homerus, kan wezen. Daarwerd immers de collatie der manuscripten gedaan, men atheteerde enemendeerde, men stelde samen ten slotte, zoals 'Homeros', de'samensteller' volgens de etymologische betekenis van de naam, enhet is mogelijk dat ging om Zenodotus zelve. Alexandrië was eenmiddelpunt van de wereldhandel in de Hellenistische tijden, zoalsByzantium in latere tijden. Men zou kunnen concluderen dat de Ilias een Turks werk zou zijngeweest. Dat is niet zo. En volgens Ziya Gök Alp is "het boek van DedeKorkut" de Ilias van de Turken. Dat handelt over verhalen over dedynastieën van de Oghuz Turkse stammen die zich in de achtste eeuwin Centraal-Azië hadden gevestigd; in de 9e en 10e eeuw n.C.migreerden de Oghuz westwaarts, vanuit de streek van het Altaïgebergte en het Baikal meer naar de landen tussen de Syr Darja(Jaxartes) en de Amu Darja (Oxus) - het Aral meer bestaat echter

18

heden niet meer - en ten oosten van de Kaspische Zee, waar ze onderinvloed kwamen van de islam. De verhalen refereren echter naar deoudste religie van de Turken, het shamanisme, toen zij met hunkudden van de weiden tijdens de zomer trokken naar hun verblijventijdens de winter. Hoofd van de Oghuz was de grote Khan. Hun tentenwaren van hout met huiden overspannen en in de vorm van eenbijenkorf. Dede Korkut was een waarzegger, hogepriester en bard vande Oghuz Turken. Dede betekent in het Turks heden nog altijd'grootvader' en wordt gebruikt voor volksheiligen e.a. Hij speeldeop de luit (kopuz), instrument waarvan hij de uitvinder was. DedeKorkut zou 295 jaren oud zijn geworden. Hij werd ooit als gezantnaar de profeet gezonden, werd moslim en was raadgever bij de Khan.Er is een spreekwoord onder Kazachen en Kirgiezen dat zegt: "Graafniet naar het graf van Dede Korkut", wat betekent: "verlies niet uwtijd door het onmogelijke te willen doen". Doch in Kazachstan is ereen graf in de buurt van de stad Khorkhut te vinden van Korkut. Menzal nooit precies weten wie het legendenboek heeft samengesteld,zoals men ook nooit zal weten wie Homeros eigenlijk was. Doch erbestaat in Zuid-Rusland een treinstation met de naam Dede Korkut.Het verhaal van 'rollend oog' of Tepegöz bevat enige elementen welkemen ook terugvindt in het verhaal van de eenogige Polyphemos in deOdysseia van Homeros. De taal van "Dede Korkut" lijkt op een Turksdialect van Azerbajdzjan, Azeri, 14e eeuw. De oorsprong van de tekstlijkt te verwijzen naar de tijd toen de Azeri en Ottomaans noggescheiden dialecten waren. Sommige plaatsen vernoemd in de verhalenzijn even raadselachtig als Camelot en Atlantis. In het hoofdstuk"de wijsheid van Dede Korkut" citeer ik hier hetvolgende."Omstreeks de tijd van de profeet, vrede zij met hem, verscheen inde Bayat stam een man genaamd Korkut Ata. Hij was de laatstewaarzegger van de Oghuz. Wat hij ook zegde, het gebeurde... Korkut Atazegde: 'In de nabije toekomst zal de heerschappij overgaan naar deKayi en niemand zal het hen nog ontroven, totdat de tijd eindigt ende verrijzenis komt.' Waarover hij sprak was het Huis van Osman, enzie, het duurt nog steeds voort."(boek vertaald door D. Phil. Geoffrey Lewis.)Een zeer belangrijk punt in het Homerische vraagstuk dat ik alhieruitgebreider zal bespreken is het Oudgriekse schrift, de taal vanHomeros. In de 9e eeuw v.C. was er nog geen Grieks schrift immers,en zonder schrift zijn deze lang uitweidende epen ondenkbaar.Onderzoeken we dan de oorsprong en ontwikkeling van het Oudgriekseschrift. Zonder twijfel is het Griekse alfabet van Fenicischeoorsprong. Herodotus noemde de letters 'phoinikeia grammata', dusFenicische letters. De Griekens schrijven de invoering van hetalfabet toe aan Cadmus, de legendarische stichter van Thebe, die 16letters zou meegenomen hebben uit Fenicië; later zou Palamedes er 4aan toegevoegd hebben tijdens de Trojaanse oorlog, en de dichter

19

Simonides van Ceos zou er nog 4 andere aan hebben toegevoegd. De oudsteinscripties, deze van de beker van het Dipylon van Athene, de vazenvan de berg Hymettus, de scherven van Corinthe dateren van de VIIIeeeuw voor Christus. Dientengevolge lijkt het aannemelijk dat deontlening door de Grieken van het Fenicisch alfabet en de aanpassingervan aan de Griekse taal plaats had einde IIe millennium of beginIe millennium.Sommige auteurs stellen dat deze ontlening door de Grieken van deFeniciërs gebeurde in de XVe eeuw v.C., volgens anderen echter wasdat eind VIIIe eeuw. B.L. Ullman verkiest het einde van de Myceenseperiode of die van de Dorische invasies, einde IIe millennium.Homeros schreef in een conventionele literaire taal in het oud-Ionisch, taal van de Kleinaziatische kust en de eilanden, vermengdmet Aeolisch (gesproken in Noord-Klein-Azië, waar zich de Troasbevindt) en Arcadisch, in de dactylische hexameter; er zijn ookvormen die tot geen enkel dialect behoren, misschien van naar Klein-Azië gevluchte Achaeërs. Hij gebruikte stereotypen, epitheta enHomerische vergelijkingen in bijna duistere Oudgriekse dialecten,wijzend op de hoge ouderdom van de epische stof, waarschijnlijklater bewerkt en samengesteld door een Alexandrijns filoloog. De aanpassing gebeurde niet in één maal, doch na een aantalregionale pogingen. In het begin vindt men een groot aantal lokalealfabetten welke men rangschikken kan in archaïsche alfabetten(Thera, Melos), oriëntaalse (Asia minor en eilanden, Cycladen,Attica, Megara, Corinthe, Argos, Ionische kolonies in Sicilië enItalië) en westerse (Euboea, continentaal Griekenland, niet-Ionischekolonies). De unificatie geschiedde in de IVe eeuw met het kiezenvan het oriëntaalse alfabet van Milete, dat Ionisch was, alsstandaard, nadat Athene officieel had geoordeeld in -403 dat dezevariant werd aangenomen ter vervanging van het lokale schrift. Deeerste inscripties werden van rechts naar links geschreven, en somsin boustrophedon; na -500 wordt er steeds van links naar rechtsgeschreven. Het Griekse alfabet van de IVe eeuw was dus samengestelduit 24 letters, klinkers en medeklinkers; de invoering van klinkerswas een uitvinding waardoor het Griekse alfabet de oorsprong werdvan alle moderne Europese alfabetten. Over de oorsprong van denotatie van de klinkers tast men nog altijd in het duister. Erontstond vanaf de Hellenistische tijd het boekenschrift (libraria)of de Griekse onciaal, het kanselarijschrift en het cursievedocumentenschrift. De Griekse libraria minuskel van de IXe eeuwwordt heden nog gebruikt, en werd vastgelegd in de drukletter. Demajuskel werd hoofdletter. De spiritus lenis en asper werden slechtsgeregeld gebruikt sedert de Byzantijnse tijden. Een hedendaagseschooluitgave van Homeros, de Ilias, heeft de Griekse minuskel metook de Byzantijnse kenmerken spiritus lenis en asper. Het is dus eenByzantijnse bewerking van een werk afkomstig van Zenodotus die

20

werken waarschijnlijk ook nog in het boustrophedon bewerkte tot hetIonisch van Milete, met aandacht voor het Homerisch taaleigen. Ookvolgens de Suda was Homeros een rhapsode van gezangen, welke inlater tijden werden samengebracht door een 'verzamelaar' (,wat de eigenlijke betekenis van de naam Homerus, naar mijn mening,en dat was de Alexandrijn Zenodotus. Was Homeros blind geweest, danhad hij wel niet zijn gezangen kunnen neerschrijven, braille bestondtoen niet, doch volgens de Suda was de betekenis ervan dat hijeerder een 'ziener' was, een beschouwend man die niet de slaaf wasvan zijn verlangens, zoals hoger geciteerd, en eerder een oog hadvoor geestelijke en culturele waarden. Overigens is hetwaarschijnlijk dat de oorspronkelijke betekenis van Ilion'Zonnestad' is geweest. Zoersel, december 2010._________________________________________________________________________

bibliografie:M.C. Howatson and I. Chilvers: Oxford concise companion to ClassicalLiteratureC.W. Ceram: Goden, graven en geleerdendr. ant. Verboven: Geschiedenis van de Griekse letterkundeF. Van Ommeslaeghe: Homerus; uit de IliasA. Geerebaert, K. Van de Vorst: Beginselen der Griekse spraakkunst(taaleigen Homeros)drs. Hus: Grammatica Grieksprof. dr. G.J.M. Bartelink: woordenboek Grieks/NederlandsThe book of Dede Korkut, translated with introduction and notes byG. LewisP.E. Cleator: Wat de aarde bewaardeDiodorus Siculus: , translation C.H. OldfatherMalcolm Heath: Some grammarians, rhetoricians and sophists from theSudaEdward Gibbon: The history of the decline and fall of the RomanEmpireJustus Perthes: Atlas AntiquusPlinius de Oudere: Naturalis historiaDe Agostini: La storiaI.J. Wilkens: Where Troy stoodC.J. De Graeve: République des Champs Elyséesdr. Jan van Gelder: Homeros IliasRené Guerdan: ByzantiumM. Kaplan: Het goud van Byzantiumwww.livius.orgwww.wiki.phantis.com

21

www.bmcr.brynmawr.edu/2009/2009-01-41.htmlwww.mediterranees.net/voyageurs/hanno/troie

22