1

KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN

FACULTEIT LETTEREN OPLEIDING GESCHIEDENIS

DE VIER SYRISCHE IULIA’S

“Orientalisierung” of continuïteit?

Begeleider Bachelorpaper Dr. M. Depauw ingediend door

JOS PAULISSEN

Leuven 2010

2

INHOUDSOPGAVE

BIBLIOGRAFIE ......................................................................................................................3 1. Inleiding ............................................................................................................................. 11 2. Onderzoeksvraag en modus operandi .............................................................................. 12 3. Het probleem van de literaire bronnen ............................................................................. 13

3.1. Lucius Cassius Dio Cocceianus ................................................................................ 13 3.2. Herodianus .................................................................................................................. 14 3.3. De SHA ....................................................................................................................... 14 3.4. Secundaire literatuur .................................................................................................. 15

4. Historisch kader ................................................................................................................. 17 4.1. Iulia Domna ................................................................................................................ 17 4.2. Iulia Maesa ................................................................................................................. 18 4.3. Iulia Soaemias ............................................................................................................ 20 4.4. Iulia Mamaea .............................................................................................................. 20

EERSTE DEEL ..................................................................................................................... 21 5. Invloed ............................................................................................................................... 21

5.1. De positie van de vrouw ............................................................................................ 21 5.2. Klassieke schrijvers ................................................................................................... 21 5.3. Niet-literaire bronnen ................................................................................................. 23 5.4. Moderne schrijvers..................................................................................................... 24 5.5. Feminisme? ................................................................................................................ 27

TWEEDE DEEL ................................................................................................................... 28 6. Orientalisierung ................................................................................................................. 28

6.1. Keizerschap ................................................................................................................ 28 6.1.1. Afstamming ......................................................................................................... 29 6.1.2. Senaat .................................................................................................................. 31 6.1.3. Leger .................................................................................................................... 32

6.2. Religie ......................................................................................................................... 33 6.3. Nationalisme? ............................................................................................................. 36

7. Conclusie ........................................................................................................................... 37 8. Samenvatting ..................................................................................................................... 37 BIJLAGE: INSCRIPTIE UIT ULPIA TRAIANA (CIL III, 7955 EN IDR 3, 2, 262) ..... 39

Aantal tekens: 68.873 (inclusief spaties en voetnoten, exclusief inhoudsopgave, bibliografie, samenvatting en bijlage)

3

BIBLIOGRAFIE 1. Bronnen: Tekstuitgaven 1.1. Epigrafische en papyrologische bronnen L’Année épigraphique. Revue des publications épigraphiques relatives à l’antiquité romaine, edd. R. CAGNAT – A. CHASTAGNOL – P. LE ROUX, e.a., Parijs, 1988- . (=AE) Corpus Inscriptionum Latinarum, ed. T. MOMMSEN, Berlijn, 1863- . (=CIL) Inscriptiile Daciei Romane, ed. I. RUSSU, Boekarest, 1977-1988. (=IDR) 1.2. Literaire bronnen AERELIUS VICTOR, Epitome de Caesaribus, ed. F. PICHLMAYER (Bibliotheca Graecorum et Romanorum Teubneriana), Leipzig, 1966. AERELIUS VICTOR, Liber de Caesaribus, ed. trad. P. DUFRAIGNE (Collection des Université de France), Parijs, 1975. CASSIUS DIO, Historia Romana, vol. 1, I – XI, trad. E. CARY (The Loeb Classical Library), Londen – Cambridge (Mass.), 1961 [1914]. (=E. CARY 1914) CASSIUS DIO, Historia Romana, vol. 9, LXXI – LXXX, trad. E. CARY (The Loeb Classical Library), Londen – Cambridge (Mass.), 1961 [1927]. EUSEBIUS, Historia Ecclesiastica, vol. 2, VI – X, trad. J. OULTON (The Loeb Classical Library), Londen – Cambridge (Mass.), 1964. EUTROPIUS, Brevarium ab urbe condita, trad. F. MÜLLER (Palingenesia 56), Stuttgart, 1995. HERODIANUS, Ab excessu divi Marci historia, vol. 1, I – IV, trad. C. WHITTAKER (The Loeb Classical Library), Londen – Cambridge (Mass.), 1969. (=C. WHITTAKER 1969) HERODIANUS, Ab excessu divi Marci historia, vol. 2, V – VIII, trad. C. WHITTAKER (The Loeb Classical Library), Londen – Cambridge (Mass.), 1970. HERODIANUS, Ab excessu divi Marci historia, trad. M. BROK, Bussum, 1973. HIERONYMUS, De Viris Illustribus, trad. C. SIAMAKIS, Thessaloniki, 1992.

4

JOHANNES ZONARAS, Epitome Historiarum, vol. 3, ed. L. DINDORF (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana), Leipzig, 1870. OROSIUS, Historia adversus paganos, vol. 3, VII, ed. trad. M-P. ARNAUD-LINDET (Collection des Université de France), Parijs, 1991. SCRIPTORES HISTORIAE AUGUSTAE, vol. 1, Hadranus – Clodius Albinus, D. MAGIE (The Loeb Classical Library), Londen – Cambridge (Mass.), 1967 [1921]. (= D. MAGIE 1921) SCRIPTORES HISTORIAE AUGUSTAE, vol. 2, Caracalla – Maximus en Balbinus, D. MAGIE (The Loeb Classical Library), Londen – Cambridge (Mass.), 1980 [1924]. ZOSIMUS, Historia Nova, vol. 1, I – II, ed. trad. F. PASCHOUD (Collection des Universités de France), Parijs, 1971. 2. Werkinstrumenten J. VAN DALE, Groot woordenboek der Nederlandse taal, Utrecht, 1992. E. GROAG – A. STEIN – L. PETERSEN, Prosopographia Imperii Romanii saec. I. II. III., Editio Altera, Berlijn 1933-1987. (=PIR2) F. MULLER – E. RENKEMA – A. LEEMAN, Beknopt Latijns-Nederlands woordenboek, Groningen, 1970. F. MULLER – J. THIEL – W. DEN BOER, Beknopt Grieks-Nederlands woordenboek, Groningen, 1969. 3. Moderne literatuur 3.1. Encyclopedieën A. PAULY – G. WISSOWA – W. KROLL – K. MITTELHAUS – K. ZIEGLER – H. GÄRTNER (edd.), Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart (sedert 1972 München), 1893-1980. (=RE) 3.2. Bijzondere studies A. ALFÖLDI, Die monarchische Räpresentation im römischen Kaiserreiche, Darmstadt, 1970 [1934-1935]. G. ALFÖLDY, Zeitgeschichte und Krisenempfindung bei Herodian, in Hermes 99, 1971, pp. 429-449.

5

F. ALTHEIM, Niedergang der alten Welt: eine Untersuchung der Ursachen (Band 2: Imperium Romanum), Frankfurt a.M., 1952. J. BABELON, Impératrices syriennes, Parijs, 1957. D. BAHARAL, Victory of Propaganda. The dynastic aspect of the Imperial propaganda of the Severi: the literary and archeological evidence AD 193-235 (BAR International Series; 657), Oxford, 1996. J. BALSDON, Roman Women. Their History and Habits, Londen, 1962. H. BENARIO, Julia Domna: Mater Senatus et Patriae, in Historia 12 (1958), pp. 67-70. H. BENARIO, The Titulature of Julia Soaemias and Julia Mamaea: Two Notes, in Transactions and Proceedings of the American Philological Association 90, 1959, pp. 9-14. H. BENARIO, The Date of the Feriale Duranum, in Historia 11, 1962, pp.192-196. M. BESNIER, Histoire romaine. 4/1 : L’Empire romain de l’avènement des Sévères au Concile de Nicée , ed. G. GLOTZ (Histoire général. 1: Histoire ancienne; 3), Parijs, 1937, pp. 1-140.

A. BIRLEY, Septimius Severus, the African emperor, Londen, 1971. B. BLECKMANN, Die severische Familie und die Soldatenkaiser, in H. TEMPORINI 2002, pp. 265-339. H. BOER, De Iulia Mamaea, Severi Alexandri Matre, Utrecht, 1911. C. CHAD, Les dynastes d’Emèse, Beiroet, 1972. R. CLEVE, Some Male Relatives of the Severan Women, in Historia 37, 1988, pp. 196-206. O. DAMSTÉ, Romeinse sagen en verhalen, Antwerpen, 1958. T. DELANGHE, De Syrische Augustae aan het Hof van de Severi (193-235), Leuven, 1999 (licentiaatsverhandeling, niet gepubliceerd). H. DESSAU, Über Zeit und Persönlichkeit der Scriptores Historiae Augustae in Hermes 24, 1889, pp. 337-392. A. VON DOMASZEWSKI, Abhandlungen zur römischen Religion, Leipzig/Berlijn, 1909 [1908].

6

A. VON DOMASZEWSKI, Die Personennamen bei den Scriptores Historiae Augustae (Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften 13), Heidelberg, 1918. R. DUNCAN-JONES, Money and government in the Roman empire, Cambridge, 1994. S. DUŠANIĆ, Severus Alexander as Elagabalus’ Associate, in Historia 13, 1964, pp. 487-498. R. FINK, Lucius Seius Caesar, Socer Augusti, in The American Journal of Philology 60, 1939, pp. 326-332. R. FINK, Feriale Duranum I, 1, and Mater Castrorum, in American Journal of Archeology 48, 1944, pp. 17-19. R. FINK – A. HOEY – W. SNYDER, The Feriale Duranum (Yale Classical Studies; 7), New Haven, 1940. M. FREY, Untersuchungen zur Religion und zur Religionspolitik des Kaisers Elagabal (Historia: Zeitschrift für alte Geschichte. Einzelschriften; 62), Stuttgart, 1989. J. GEFFCKEN, Der Ausgang des griechisch-römischen Heidentums (Religionswissenschaftliche Bibliothek; 6), Heidelberg, 1920. E. GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire (Wordsworth Classics of World Literature), Ware (Hertfordshire), 1998 [1776-1788]. M. GRANT, The Severans: The changed Roman empire, Londen, 1996. K. HAEGEMANS, Imperial Authority and Dissent: The Roman Empire in AD 235-238 (Studia Hellenistica; 47), Leuven, 2010. H. HALFMANN, Zwei syrische Verwandte des severischen Kaiserhauses, in Chiron 12, 1982, pp. 217-235. G. HALSBERGHE, De eeredienst van Sol Invictus Elagabal, in Philologische Studiën 10, 1938-1939, pp. 46-55. G. HALSBERGHE, Het rijk van de zonnegod: de eredienst van Sol Invictus, Antwerpen, 1972 [1941]. M. HAMMOND, The Transmission of the Powers of the Roman Emperor from the Death of Nero in A.D. 68 to that of Alexander Severus in A.D. 235, in Memoirs of the American Academy in Rome 24, 1956, pp. 61+63-133. W. HARTKE, Römische Kinderkaiser: eine Strukturanalyse römischen Denkens und Daseins, Berlijn, 1951.

7

K. HASLER, Studien zu Wesen und Wert des Geldes in der römischen Kaiserzeit von Augustus bis Severus Alexander (Bochumer Historische Studien. Alte Geschichte; 4), Bochum, 1980. J. HAY, The amazing emperor Heliogabalus, Londen, 1911. M. HEIL, Severus Alexander und Orbiana. Eine Kaiserehe, in Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 135, 2001, pp. 233-248. E. HEMELRIJK, Matrona docta: educated women in the Roman élite from Cornelia to Julia Domna, Londen, 1999. G. HERZOG, Iulia Avita Mamaea in RE 1918, pp. 916-923. G. HERZOG, Iulia Domna in RE 1918, pp. 926-935. G. HERZOG, Iulia Maesa in RE 1918, pp. 940-944. G. HERZOG, Iulia Soaemias in RE 1918, pp. 948-951. E. HOHL, Kaiser Commodus und Herodian (Sitzungsberichte der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Klasse für Gesellschaftswissenschaften; 1954/ 1), Berlijn, 1954. R. HOPKINS, The Life of Alexander Severus (Cambridge Historical Essays; 14), Cambridge, 1907. M. ICKS, Heliogabalus: een denkbeeldige biografie, Amsterdam, 2010. A. JARDÉ, Études critiques sur la vie et le règne de Sévère Alexandre, Parijs, 1925. E. KETTENHOFEN, Die syrischen Augustae in der historischen Überlieferung: ein Beitrag zum Problem der Orientalisierung (Antiquitas. Reihe 3: Abhandlungen zur Vor- und Frühgeschichte, zur klassischen und provinzial-römischen Archäologie und zur Geschichte des Altertums; 24), Bonn, 1979. E. KETTENHOFEN, Zum Todesdatum Julia Maesas, in Historia 30, 1981, pp. 244-249. F. KOLB, Literarische Beziehungen zwischen Cassius Dio, Herodian und der Historia Augusta (Antiquitas. Reihe 4: Beiträge zur Historia-Augusta-Forschung; 9), Bonn, 1972. E. KORNEMANN, Große Frauen des Altertums im Rahmen zweitausendjährigen Weltgeschehens (Sammlung Dieterich; 86), Wiesbaden, 1954. E. KOSMETATOU, The Public Image of Julia Mamaea. An Epigraphic and Numismatic Inquiry, in Latomus, 2002, pp. 398-414.

8

B. LEVICK, The Government of the Roman Empire: a Sourcebook, Londen, 1985. B. LEVICK, Julia Domna, Syrian empress (women of the ancient world), Londen, 2007. E. LINKOMIES, Die Syrerinnen im Kaiserpalast Roms (Studia Orientalia; XI 5), Helsingfors, 1945. F. MILLAR, A study of Cassius Dio, Oxford, 1964. I. MUNDLE, Dea Caelestis in der Religionspolitik des Septimius Severus und der Julia Domna, in Historia 10 (1961), pp. 228-237. T. OPTENDRENK, Die Religionspolitik des Kaisers Elagabal im Spiegel der Historia Augusta (Habelts Dissertationsdrucke. Reihe alte Geschichte; 6), Bonn, 1969. S. PEROWNE, The Caesars’ Wives: above Suspicion?, Londen, 1974. H. PFLAUM, La carrière de C. Iulius Avitus Alexianus, grand-père de deux empéreurs, in Revue des Etudes Latines 57 (1979), pp. 298-314. M. PLATNAUER, The life and reign of the emperor Lucius Septimius Severus, Londen, 1918. S. POMEROY, Goddesses, whores, wives and slaves: women in classical antiquity, Londen, 1976. O. PORRATH, Der Kaiser Alexander Severus, Halle a/S., 1876. J. REA, A Letter of the Emperor Elagabalus, in Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 96, 1993, pp. 127-132. J. REY-COQUAIS, La Syrie de Pompée à Diocletien: histoire politique et administrative, in Archéology et histoire de la Syrie II, 1989, pp. 45-61. A. SCHEITHAUER, Die Regierungszeit des Kaisers Elagabal in der Darstellung von Cassius Dio und Herodian, in Hermes 118, 1990, pp. 335-356. R. DE SCHRYVER, Historiografie: vijfentwintig eeuwen geschiedschrijving van West-Europa (Ancorae: steunpunten voor studie en onderwijs; 8), Leuven, 1997. R. SULLIVAN, The Dynasty of Emesa, in Aufstieg und Niedergang der römischen Welt II, 1977, pp. 198-219. J. SÜNSKES-THOMPSON, Aufstände und Protestaktionen im Imperium Romanum: die severischen Kaiser im Spannungsfeld innenpolitischer Konflikte, Bonn, 1990.

9

H. TEMPORINI-GRÄFIN VITZTUM (ed.), Die Kaiserinnen Roms: von Livia bis Theodora, München, 2002. G. TURTON, The Syrian Princesses: the Women who Ruled Rome, AD 193-235, Londen, 1974. E. WALLINGER, Die Frauen in der Historia Augusta (Althistorisch-epigraphische Studien; 2), Wenen, 1990. P. WILD, Two Julias, in The Classical Journal 13, 1917, pp. 14-24. M. WILLIAMS, Studies in the Lives of Roman Empresses I. Julia Domna, in American Journal of Archeology 6, 1902, pp. 259-305. M. WILLIAMS, Studies in the Lives of Roman Empresses II. Julia Mamaea, in University of Michigan Studies, Humanistic Series, 1904, pp. 67-100. M. ZIMMERMANN, Kaiser und Ereignis: Studien zum Geschichtswerk Herodians (Vestigia: Beiträge zur alten Geschichte; 52), München, 1999. 4. Internetsites en –pages http://judithweingarten.blogspot.com. http://mappinghistory.uoregon.edu/english/EU/eu.html. http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/home.html. http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Historia_Augusta/home.html. http://remacle.org/bloodwolf/historiens/herodien/table.htm. http://scriptorium.lib.duke.edu/papyrus/texts/clist_papyri.html. http://womenshistory.about.com/od/romanempire/p/julia_mamaea.htm. http://www.livius.org/he-hg/herodian/hre000.html. http://www.livius.org/jo-jz/julia/julia_mamaea.html. http://www.manfredclauss.de. http://www.roman-emperors.org/sevjulia.htm. http://www.severusalexander.com.

10

http://www.trismegistos.org. http://www.uni-heidelberg.de/institute/sonst/adw/edh/index.html.de. http://www2.arts.kuleuven.be/info/AncientHistoryResources.

11

1. Inleiding Waaraan is het Romeinse rijk te gronde gegaan? Deze vraag houdt niet enkel historici al honderden jaren bezig. De discussie, die soms met ongekende felheid wordt gevoerd, spitst zich toe op de vraag of interne dan wel externe factoren de doorslag hebben gegeven. Zorgde inderdaad de Grote Volksverhuizing in de vijfde eeuw voor een collaps in het Westen, zoals nog steeds in de meeste geschiedenisboekjes te lezen staat? Of waren de op drift geraakte Gothen, Vandalen, Hunnen en andere volkeren niet oorzaak, maar slechts aanleiding voor Rome’s ondergang, zoals een storm alleen een zieke boom kan vellen? De Romeinen zelf beklaagden vooral het verlies van hun virtus, de typisch Romeinse deugdzaamheid die eigenschappen als soberheid, moed, plichtsbesef en opofferingsgezindheid behelst. Moderne schrijvers wijzen veeleer op de economische omstandigheden: de kosten om het rijk in stand te houden explodeerden en waren door de teruglopende economie niet langer op te brengen. Maar niet alleen over het waaraan lopen de meningen uiteen, ook over het wanneer. Sommigen laten het verval op zijn vroegst eind vierde eeuw beginnen. Anderen gaan terug tot de Punische en Macedonische Oorlogen, als gevolg waarvan Rome definitief een wereldmacht werd en ook de binnenlandse verhoudingen drastisch wijzigden (midden tweede eeuw voor Christus). De nog altijd lezenswaardige E. Gibbon1 bewandelde eind 18e eeuw een middenweg: hij noemde Septimius Severus (keizer van 193 tot 211) “the principal author of the decline of the Roman Empire”. De dynastie waaraan laatstgenoemde keizer zijn naam gaf, is één van de meest boeiende, maar ook raadselachtige periodes uit de geschiedenis van het Romeinse rijk. M. Grant gaf zijn in 1996 verschenen boek over de Severi de subtitel “The changed Roman empire” mee, terwijl D. Baharal in haar dissertatie “Victory of Propaganda” uit hetzelfde jaar inzoomt op de wens van Severus en zijn opvolgers om aan te knopen bij de gouden tijden van de adoptiefkeizers respectievelijk het Antonijnse huis. Breuk en continuïteit dus, wat kan een historicus (in spe) zich meer wensen? Een van de meest in het oog springende aspecten van de Severische dynastie is de grote invloed van vrouwen aan het keizerlijke hof. Iulia Domna, Severus’ echtgenote, haar zus Iulia Maesa en dier twee dochters Iulia Soaemias (moeder van Heliogabalus, keizer van 218 tot 222) en Iulia Mamaea (moeder van Severus Alexander, keizer van 222 tot 235), wordt nagezegd de gebeurtenissen van hun tijd in belangrijke mate mede bepaald te hebben. Een ander aspect betreft de “Orientalisierung”2 van de Romeinse samenleving waarvoor de uit het Syrische Emesa (tegenwoordig: Homs) afkomstige dames verantwoordelijk zouden zijn: Oosterse religies en mentaliteit verdringen de traditioneel Grieks-Romeinse en het Augusteïsche principaat maakt plaats voor een despotisch heersersmodel naar Oosters voorbeeld.

1 E. GIBBON 1998 [1776-1788], p. 106. 2 E. KETTENHOFEN 1979, p. 1.

12

Beide aspecten zijn argumenten voor de these volgens welke de Severi de crisis van de derde eeuw hebben mogelijk gemaakt en daarmee de neer- en ondergang van het Romeinse rijk hebben voorbereid. Deze paper tracht een antwoord te formuleren op de vraag welke rol Domna, Maesa, Soaemias en Mamaea in deze ontwikkeling hebben gespeeld alsmede hoe deze in de historische wetenschap van de laatste circa honderd jaar3 is beoordeeld. Het lijkt immers geen toeval dat genoemde these aan het begin van de 20e eeuw is geponeerd, een periode die gekenmerkt wordt door nationalisme en de opkomst van het feminisme.

2. Onderzoeksvraag en modus operandi De beantwoording van de hierboven gestelde vraag is in dubbel opzicht lastig. Op de eerste plaats is op voorhand niet duidelijk of de vier Iulia’s de gebeurtenissen van hun tijd in gelijke mate konden beïnvloeden. Een onderzoek naar de invloed van elke afzonderlijke Iulia vormt dan ook het eerste deel van deze paper. Daarnaast dient ten aanzien van de al dan niet vermeende kenmerken van de Severische dynastie vast komen te staan of deze ten opzichte van het verleden een breuk dan wel continuïteit met zich meebrengen respectievelijk in hoeverre de Severi hiermee de weg richting Rome’s ondergang zijn ingeslagen. In het tweede deel zullen de in de inleiding reeds aangehaalde kenmerken in omgekeerde volgorde worden behandeld:

• keizerschap (paragraaf 6.1); • religie en mentaliteit (paragraaf 6.2).

Rekening houdend met het voorgaande wordt de onderzoeksvraag aldus geformuleerd:

3 In het vervolg met “modern” aangeduid.

13

welke invloed konden Iulia Domna, Iulia Maesa, Iulia Soaemias en Iulia Mamaea, elk voor zich, geldend maken en in hoeverre hebben de kenmerken keizerschap alsmede

religie en mentaliteit de neer- en ondergang van het Romeinse rijk bespoedigd dan wel vertraagd?

Wat betreft bronnen en werken gaat de aandacht voornamelijk uit naar de klassieke geschiedschrijving en de ontwikkelingen in de moderne historische wetenschap. Het epigrafische materiaal komt met name in het eerste deel kort in beeld. Numismatische, papyrologische en andere bronnen blijven grotendeels buiten beschouwing. 3. Het probleem van de literaire bronnen In de inleiding is de Severische dynastie raadselachtig en boeiend genoemd. Een reden hiervoor is het feit dat over deze periode relatief weinig bekend is en dat het gebrek aan kennis door de jaren heen met speculaties en fantasieën is gecompenseerd. Illustere schrijvers van het kaliber Polybius, Sallustius, Tacitus of Plutarchus worden node gemist4. Als literaire bronnen staan slechts de Historia Romana van Cassius Dio en de Ab excessu divi Marci historia van Herodianus ter beschikking5. Van (een) onbekende auteur(s) zijn de Scriptores Historiae Augustae (hierna: SHA). Latere schrijvers zoals Aurelius Victor, Hieronymus, Eusebius, Eutropius, Oppianus, Orosius en Zosimus voegen weinig toe en zullen niet of slechts zijdelings aan bod komen. 3.1. Lucius Cassius Dio Cocceianus Cassius Dio geldt als meest betrouwbare bron, onder meer omdat hij in de Severische dynastie leefde en daarom “uit eerste hand” kon berichten6. Hierna wordt dan ook vooral zijn werk gebruikt om de zo goed als vaststaande feiten te presenteren. Hij is echter geenszins boven elke verdenking verheven. Komend uit de stand van de senatoren7, schreef hij erg negatief over keizers die de senaat het gepaste respect onthielden, zoals Caracalla en Heliogabalus8. Ook Dio’s nauwe en vriendschappelijke band met het keizerlijke hof – in 229 bekleedde hij zelfs naast Alexander het ambt van consul9 – is geen goede basis voor een neutrale berichtgeving. Het lijkt clichématig om het spreekwoord “Wiens brood men eet, diens woord men spreekt” aan te halen, maar het is net zo goed naief om te denken dat een historicus in zijn positie volledig sine ira et studio kon schrijven. Door die positie was hij wel weer goed op de hoogte van wat er in politiek, bestuur en leger speelde.

4 M. GRANT 1996, pp. 4 en 45. 5 Dio en Herodianus schreven in het Grieks. De latijnse titels zijn ontleend aan de geraadpleegde werken uit de bibliografie. 6 E. KETTENHOFEN 1979, p. 9. 7 F. MILLAR 1964, p. 7. 8 E. CARY 1914, p. xvi. 9 Dio LXXX, 2.1.

14

Helaas verslaat Dio de gebeurtenissen vanaf de troonsbestijging van Alexander slechts in hoofdlijnen. Naar eigen zeggen verkeerde hij in die periode vaak buiten Rome en kon hij dientengevolge de gang van zaken niet van dichtbij volgen. Vanaf het jaar 229 stopt zijn berichtgeving helemaal10. Van de voor deze paper relevante boeken van de Historia Romana is het deel van Caracalla’s dood tot het midden van de regering van Heliogabalus origineel bewaard gebleven11. Voor de rest zal voornamelijk moeten worden teruggegrepen op de epitome van Johannes Xiphilinus, een Byzantijnse monnik uit de elfde eeuw12. 3.2. Herodianus De meningen over Herodianus kunnen verdeelder niet zijn. Merkte O. Porrath13 nog op “Was seine (Herodianus’) Glaubwürdigkeit betrifft, so ist er nicht nur im Alterthum, sondern auch noch bis in die neuere Zeit sehr hoch geschätzt”, E. Hohl14 noemt hem “der windige Levantiener” en laat met zijn inmiddels beroemde citaat “Vorliebe für Herodians Pfuscherei bekundet weder den kritischen Sinn des nüchteren Forschers noch den literarischen Takt des geschmackvollen Darstellers” weinig van hem heel. E. Kettenhofen15 heeft zeker gelijk waar hij opmerkt dat het harde oordeel van Hohl eerder die historici zou moeten treffen die Herodianus kritiekloos volgen. Het gaat Herodianus vooral om de literaire en rhetorische16 effecten in zijn werk. Daarbij maakt hij dankbaar gebruik van de rol die diverse vrouwen aan het keizerlijke hof hebben gespeeld. Met name dramaturgisch sterk uitvergrote tegenstellingen, zoals Heliogabalus tegenover Maesa of Mamaea tegenover Alexander, zijn zijn handelsmerk. Herodianus was net als Dio een tijdgenoot van de Severi, maar schreef later17. Bovendien zat hij minder “dicht bij het vuur”, omdat hij zich voornamelijk in het Oosten ophield en, als een van de weinige klassieke Romeinse geschiedschrijvers, niet tot de senatorenstand hoorde. Met name zijn blik als “Oosterling” op de religie van Emesa wordt als waardevol aangezien. Vermeldenswaardig is daarnaast dat zijn werk volledig en origineel is overgeleverd18. 3.3. De SHA Nog slechtere kritieken dan Herodianus krijgen de SHA. Kettenhofen19 noemt ze “bizar” en het lijkt wel alsof hij ze alleen maar aan de orde stelt, omdat ze nu eenmaal niet te 10 Dio LXXX, 1.2 en 2.1. 11 F. MILLAR 1964, p. 1. 12 E. CARY 1914, pp. xvii-xviii en xxii. 13 O. PORRATH 1876, p. 1. 14 E. HOHL 1954, pp. 5 resp. 32. 15 E. KETTENHOFEN 1979, pp. 4, 21, 33-43 resp. 45-53. 16 Historische en andere werken werden in de oudheid minstens even vaak voorgedragen als gelezen. 17 C. WHITTAKER 1969, pp. xix-xx. 18 M. ZIMMERMANN 1999, p. 2. 19 E. KETTENHOFEN 1979, p. 5.

15

negeren zijn. Inderdaad wordt algemeen aangenomen dat hun betrouwbaarheid gering is. Moderne auteurs hebben zelfs aangetoond dat sommige van de genoemde jaartallen, personen en feiten onmogelijk juist kunnen zijn20. Met de nodige dosis historische kritiek kunnen de SHA niettemin een bescheiden bijdrage leveren aan een (re)constructie van de geschiedenis21. De SHA bestaan uit een dertigtal vitae Caesarum van Hadrianus (keizer vanaf 117) tot en met Numerianus (keizer tot 284)22. De SHA werden oorspronkelijk toegeschreven aan zeven afzonderlijke auteurs en zouden bij wijze van vorstenspiegel zijn opgedragen aan keizer Constantijn de Grote. Inmiddels staan zowel auteurs als geadresseerde ter discussie. Onbetwist is echter het moraliserende karakter van het werk23. 3.4. Secundaire literatuur De bronnenarmoede heeft zijn neerslag gevonden in de moderne wetenschap. Van de hand van J. Babelon en G. Turton zijn in 1957 respectievelijk 1974 monografieën over de Syrische Iulia’s verschenen. Aanvangs waren er slechts kleinere werken, zoals de bijdragen in de Real-Encyclopädie van G. Herzog uit 1918. In 1979 publiceerde de reeds genoemde Duitse historicus Kettenhofen zijn grondige en kritische24 analyse “Die syrischen Augustae in der historischen Überlieferung”. Daarin confronteert hij de literaire bronnen met het epigrafische en numismatische materiaal, gelijk M. Williams dat eerder deed in haar artikels over Domna (1902) en Mamaea (1904). Nuttig is de uit 1999 stammende en niet gepubliceerde licentiaatsverhandeling van T. Delanghe gebleken. Relatief recent materiaal is er van E. Wallinger (1990) en B. Bleckmann (2002). Biografieën over de dames zijn dun gezaaid. B. Levick bracht haar werk over Domna niet eerder dan in 2007 uit. Over Mamaea is er een dissertatie (in het latijn) van H. Boer uit 1911, die Kettenhofen als “unbrauchbar” bestempelt25. Informatie moet vooral worden gezocht in keizerbiografieën, filologische werken, geschriften over religie, cult en mentaliteit, genderstudies en andere publicaties over de Severische dynastie. De in de inleiding genoemde werken van Grant en Baharal verdienen in die laatste categorie bijzondere vermelding. Als grondlegger van de “Orientalisierungsthese” geldt A. von Domaszewski26 met zijn in 1908 verschenen “Die politische Bedeutung der Religion von Emesa”. Vanwege naam en faam van deze geleerde heeft de these bij veel schrijvers navolging gevonden. Pas met Kettenhofen kwam er ruimte voor relativering en nuancering. Levick heeft de these definitief verworpen.

20 Baanbrekend werk is verricht door resp. in H. DESSAU 1889, pp. 337-392. 21 D. MAGIE 1921, p. xxiv. 22 D. MAGIE 1921, p. xi. 23 S. PEROWNE 1974, p. 169. 24 T. DELANGHE 1999, p. XII noemt hem “overkritisch”, volgens onderhavige auteur onterecht. 25 E. KETTENHOFEN 1979, p. 2. 26 A. VON DOMASZEWSKI 1909 [1908], pp. 197-216.

16

17

4. Historisch kader Vooraleer het eigenlijke onderzoek te starten wordt hierna aan de hand van de vier Iulia’s kort het historische kader geschetst. 4.1. Iulia Domna Iulia Domna27 moet ergens rond 170 zijn geboren. Vanuit Romeins perspectief mocht haar familie dan niet hoog in aanzien hebben gestaan28, lokaal behoorde zij tot de top van de aristocratie. Traditiegetrouw leverde Domna’s familie de opperpriester van Elagabal29, een soort zonnegod die in Emesa en ver daarbuiten werd vereerd30. Lange tijd bezaten de religieuze leiders ook wereldlijk gezag en bekleedden zij zelfs koninklijke waardigheid, al lag de feitelijke macht sinds de verovering door triumvir Pompeius bij Rome. De naam “Iulia” droegen Domna en haar zus, omdat de familie ter ere van keizer Augustus de gensnaam “Iulius” had aangenomen31. Na de dood van zijn eerste vrouw nam Lucius Septimius Severus in 187 Domna tot zijn tweede echtgenote. Het verhaal dat Severus juist haar koos omdat zij volgens haar horoscoop ooit een koning zou trouwen,32 is misschien niet meer dan een legende, maar illustreert wel een tweetal eigenschappen van de latere keizer van Afrikaanse origine: ambitie en bijgeloof33. Uit het huwelijk werden twee zoons geboren: In 188 Lucius Septimius Bassianus34, beter bekend als Caracalla, en het jaar daarop Publius Septimius Geta. Nadat op oudejaarsavond 192 de gehate keizer Commodus was vermoord, brak een turbulente tijd aan, vergelijkbaar met die na de dood van keizer Nero. Net als Galba in 68 probeerde Pertinax in 193 orde op zaken te stellen, maar werd al snel uit de weg geruimd. Dat het keizerschap vervolgens door de Praetorianen werd toegekend aan degene die hun het meeste geld bood, in casu Didius Iulianus, wekte alom verontwaardiging. Waren het in 69 Otho, Vitellius en Vespasianus die om de macht streden, in 193 stonden Clodius Albinus, gouverneur van Britannië, Pescennius Niger, gouverneur van Syrië, en Septimius Severus klaar om de troon te bezetten. Laatstgenoemde had als gouverneur van Opper-Pannonnië het geluk zich het dichtst bij Rome te bevinden. Hij rukte op naar de eeuwige stad en zijn keizerschap werd, na de terdoodveroordeling van Iulianus, door de senaat bevestigd. Hij benoemde Albinus tot Caesar casu quo zijn troonopvolger, waardoor hij alle gelegenheid had om zich op het Oosten te concentreren. Hij overwon 27 PIR2 IV 663: Iulia Domna Augusta, pp. 312-315. 28 Dio LXXVIII, 24.1. 29 Deze naam wordt zowel voor de godheid als voor keizer Heliogabalus gebruikt. Hier en in het vervolg wordt hij gereserveerd voor de godheid. De keizer wordt consequent met Heliogabalus aangeduid. 30 G. HALSBERGHE 1972 [1941], p. 40. 31 Voor de geschiedenis van Emesa en zijn dynasten zie C. CHAD 1972, J.-P. REY-COQUAIS 1989, pp. 45-61 en R. SULLIVAN 1977, pp. 198-219. B. LEVICK 2007, pp. 14 en 17 betwijfelt het bestaan van een bloedlijn tussen Domna’s familie en de dynasten van Emesa. 32 SHA, Sev. III, 9. 33 M. GRANT 1996, p. 13. 34 Cognomen naar Domna’s vader, Iulius Bassianus (Dio LXXVIII, 3.3 en 9.3).

18

Niger, strafte de oosterse volkeren die Niger hadden gesteund en stuurde daarna aan op een confrontatie met Albinus. Deze werd in de slag bij Lugdunum (februari 197) verslagen. Severus was nu de onbetwiste alleenheerser en Domna zijn keizerin35. De positie van Domna aan het hof werd bedreigd door de beruchte Gaius Fulvius Plautianus, prefect van de Praetoriaanse garde en, net als Severus, afkomstig uit Leptis Magna in Afrika. Sinds Seianus onder keizer Tiberius had geen prefect meer zoveel macht weten te vergaren36. Hij was er zelfs in geslaagd een huwelijk te arrangeren tussen zijn dochter Plautilla en Caracalla. Door Domna van overspel en hoogverraad te beschuldigen kon hij haar weliswaar tijdelijk op een zijspoor zetten, maar had hij toch ook zijn hand overspeeld. Domna werd van alle blaam gezuiverd en door toedoen van Caracalla vonden Plautianus en later ook Plautilla de dood37. Tijdens en als gevolg van haar beschuldiging zocht Domna troost in de filosofie38. Beroemd is de kring van wijze mannen die zij om zich heen verzamelde, waarvan de sofisten Philostratus van Lemnos en Philiscus van Thessalië als deelnemers vaststaan39. De kring bleef nog lang actief, waarschijnlijk zelfs tot aan Domna’s dood40. Een voorlopig dieptepunt in het leven van Domna was de dood van haar man in 211 en de aansluitende rivaliteit tussen Caracalla en Geta. Van jongs af aan hadden de broers een intense hekel aan elkaar. Toch was hun door hun vader opgedragen het rijk na zijn dood samen te besturen. Caracalla liet Geta echter in een voorgewende verzoeningsbijeenkomst in het bijzijn van Domna vermoorden. Hij verbood zijn moeder vervolgens te rouwen41. Deze en andere wreedheden beletten Domna niet om haar zoon in diens regering bij te staan. Na de moord op Caracalla in 217 bejegende de nieuwe keizer, Macrinus, haar en haar familie met respect en welwillendheid, hetgeen zij kennelijk opvatte als zwakte42. Een poging om de macht naar zich toe te trekken mislukte en Domna verloor de wil om te leven. Zij overleed nog in hetzelfde jaar43. 4.2. Iulia Maesa Iulia Maesa44 was Domna’s oudere zus. Vermoedelijk kwam zij rond 160 ter wereld. Zij huwde een zekere Iulius Avitus45. De vraag of deze dezelfde persoon is als Gaius Iulius Avitus Alexianus, wiens militaire en bestuurlijke carrière epigrafisch is 35 Dio LXXII, 22.4-6, LXXIII, 10, 11, 14.3-4, 15.1 en 17.4 resp. LXXV, 4.1 en 6. 36 M. PLATNAUER 1918, p. 150. 37 Dio LXXV, 14-15, LXXVI, 4.5 en 6.3 resp. LXXVII, 1.1-2. 38 Dio LXXV, 15.7. 39 Philostr., Vita Apoll. I, cap. III en Vitae soph. II, cap. 30, 622. 40 E. HEMELRIJK 1999, p. 123. 41 Dio LXXVI, 17.4 resp. LXXVII, 1.4 en 2.2-6. 42 G. HALSBERGHE 1972 [1941], p. 35. 43 Dio LXXVIII, 23.1-6. 44 PIR2 IV 678: Iulia Maesa, pp. 320-321. 45 Dio LXXVIII, 30.2-3.

19

gedocumenteerd46, wordt niet eenduidig beantwoord47. Zeker is wel dat hij consul is geweest en dat uit het huwelijk twee dochters zijn geboren: Iulia Soaemias en Iulia Mamaea. Maesa verbleef sinds 193 bij haar zus aan het keizerlijke hof48. Avitus, discreet op afstand gemanoeuvreerd middels een onbeduidende functie op Cyprus49, stierf een natuurlijke dood rond 21750. Na Domna’s dood werd een stoutmoedig plan ten uitvoer gelegd om de Syrische familie terug in het zadel te hijsen51. De 14-jarige zoon van Soaemias, voor de gelegenheid gepresenteerd als buitenechtelijk kind van de bij het leger nog steeds populaire Caracalla, zou ten koste van Macrinus keizer moeten worden. De nabij Emesa gelegerde soldaten waren met geld snel voor de zaak gewonnen52. Deze couppoging slaagde, in tegenstelling tot die van Domna, en de knaap werd onder de naam Marcus Aurelius Antoninus53, beter bekend als Heliogabalus, in juni 218 keizer54. Heliogabalus hield zich vooral bezig met de, in de ogen van de Romeinen, vreemde cultus van de zonnegod Elagabal, waarvan hij, de familietraditie voortzettend, opperpriester was. Ook zou er sprake zijn van liederlijk gedrag, moordpartijen en sexuele uitspattingen. Naarmate zijn populariteit bij senaat, volk en vooral leger daalde, steeg die van Maesa’s andere kleinzoon, de zoon van Mamaea55. Ook deze Alexander56 gold als bastaard-zoon van Caracalla. Gepaaid met het vooruitzicht zich nog meer aan zijn geliefde priesterambt te kunnen wijden, liet Heliogabalus zich overreden zijn neef te adopteren en tot zijn troonopvolger te benoemen. Als Caesar zou deze hem immers de oninteressante staatszaken uit handen kunnen nemen. Spoedig kreeg de keizer echter spijt van die beslissing. Hij probeerde Alexander uit de weg te ruimen, maar juist deze houding werd hem fataal. In maart 222 werd hij samen met zijn moeder door soldaten vermoord en Alexander beklom op 13-jarige leeftijd de keizerlijke troon57. Maesa is een van de weinigen in de Severische dynastie die een natuurlijke dood stierven. Zij overleed waarschijnlijker rond augustus 22458.

46 AE 1921, 64 = AE 1963, 42. 47 Volgens H. PFLAUM 1979, p. 299 wel, volgens R. CLEVE 1988, p. 203 niet. 48 Dio LXXVIII, 30.3. 49 R. CLEVE 1988, pp. 197-200. 50 Dio LXXVIII, 30.4. 51 Dio LXXVIII, 31.2. 52 Herod. V, 3.2-3 en 3.10-11. 53 Naar Caracalla, die de naam in navolging van keizer Commodus kreeg. D. BAHARAL 1996, p. 21. 54 Dio LXXVIII, 40.3. 55 Dio LXXIX 11.1, 3-16 resp. 19.1. 56 Cassius Dio noemt hem Bassianus (LXXVIII, 30.3), Herodianus Alexianus (V, 3.3) en de SHA (Aurelius) Alexander (Heliog. X, 1 en Sev. Alex. I, 2). 57 Dio LXXIX, 19.4, 17.2-3, 19.2 resp. 20.2 en LXXX, 1.1 resp. fragment (ZONARAS XII, 15, p. 119, 31-120, 9 D). 58 E. KETTENHOFEN 1981, p. 249.

20

4.3. Iulia Soaemias Iulia Soaemias Bassiana59 zag het levenslicht vermoedelijk iets voor 180 en was daarmee de oudste dochter van Maesa en Avitus. Zij trouwde met Sextus Varius Marcellus, een Syriër van wie de loopbaan redelijk bekend is60. Maar, net als zijn schoonvader, werd ook hij weggepromoveerd en overleed ook hij voor de troonbestijging van Heliogabalus61. Soaemias en Marcellus hadden meerdere kinderen, maar Varius Avitus, zoals hun zoon heette voor hij keizer werd, is het enige waar iets over bekend is. Over Soaemias’ leven als keizerin-moeder is, behalve de te nuanceren berichten over haar deelname aan de perversiteiten van de keizer62 en haar eerdervermelde tragische einde in 222, weinig geweten. 4.4. Iulia Mamaea Iulia Avita Mamaea63 werd als jongere zus van Soaemias vermoedelijk iets na 180 geboren. Van haar eerste echtgenoot is slechts bekend dat hij van consulaire rang moet zijn geweest. Haar tweede huwelijk was met Gessius Marcianus, een ridder die diverse procuratorambten had bekleed en afkomstig was uit het Syrische Arca. Naast de latere keizer Severus Alexander hadden Mamaea en Marcianus op zijn minst nog een dochter. Deze werd samen met haar man vermoord in de opstand tegen Macrinus64. Marcianus zelf maakte, net als Heliogabalus’ vader, de troonbestijging van zijn zoon niet meer mee65. Het is aan Mamaea te danken dat Alexander in vrijwel alles het absolute tegendeel van zijn neef was. Zij had hem uitstekend ingewijd in de Griekse en Romeinse cultuur en gaf hem ook, met het oog op het leger, de best mogelijke lichaamlijke opvoeding. Zij hield hem verre van de schandelijke praktijken van Heliogabalus en omringde hem met verstandige leraren en dito adviseurs. Zij zorgde dat hij zich voorbeeldig kweet van zijn rechterlijke, militaire en godsdienstige taken en ook in uiterlijke verschijning beantwoordde aan het wensbeeld dat de Romeinen van hun keizer hadden66. Gezien het overwegend positieve beeld van Alexander’s regering en Mamaea’s bijdrage daartoe zou niets minder voor de hand liggen dan een herhaling van het treurspel uit 222. Toch werden de keizer en zijn moeder, net als Soaemias en Heliogabalus, door soldaten vermoord67. Het was in maart 235 tijdens de campagne tegen de Germanen dat de Severische dynastie en de invloed van Syrische vrouwen voorgoed een einde nam. 59 PIR2 IV 704: Iulia Soaemias Bassiana Augusta, pp. 324-325. 60 H. HALFMANN 1982, pp. 226-234. 61 R. CLEVE 1988, pp. 200-202. 62 SHA, Heliog. II, 1-2. 63 PIR2 IV 649: Iulia Avita Mamaea Augusta, pp. 306-308. 64 Dio LXXVIII, 30.3 resp. 31. 65 R. CLEVE 1988, pp. 202-203. 66 Dio fragment (ZONARAS XII, 15, p. 119, 31-120, 9 D), Herod. V, 7.5 en VI, 1.2-7 resp. SHA, Sev. Alex. III-IV. 67 Herod. VI, 9.4-8.

21

EERSTE DEEL 5. Invloed 5.1. De positie van de vrouw Dit is niet de plaats om uitgebreid de positie van de vrouw in de Romeinse samenleving te behandelen. Toch is het zinvol om een aantal opmerkingen te maken. Alhoewel vrouwen in Rome minder uitgesloten waren van het openbare leven, was hun politieke, juridische, economische en sociale positie niet wezenlijk anders dan die in het klassieke Griekenland. Zij hadden geen stemrecht en konden geen ambt bekleden, zij waren niet bevoegd om overeenkomsten te sluiten of een onderneming te drijven en ook op het maatschappelijke vlak liepen vrouwen tegen beperkingen aan. Te allen tijde resorteerden zij onder een voogd, zijnde de echtgenoot in geval van getrouwde en de vader of een ander mannelijk familielid in geval van ongetrouwde vrouwen68. Onder invloed van het Hellenisme en als gevolg van de Punische Oorlogen ontwikkelde zich in de tweede eeuw voor Christus een nieuw type zelfbewuste vrouw. Met name rijke en niet hertrouwde weduwen genoten aanzien. In de keizertijd verbeterde hun positie verder door een reeks vrouwvriendelijke wetten69. Toch bleef het ideaalbeeld van Lucretia70 fier overeind staan en werden vrouwen liefst thuis aan het weefgetouw aangetroffen71. Intellectuele en culturele vaardigheden werden eerder geassocieerd met courtisanes dan met een matrona72. Om zich als vrouw met politiek te bemoeien was in de ogen van de rechtgeaarde Romein “not done”. Vrouwelijke heersersfiguren zoals Semiramis en Cleopatra golden als afschrikwekkende voorbeelden of zoals Levick73 het formuleert: “Petticoat government, by alien and eastern women, was a Roman nightmare”. 5.2. Klassieke schrijvers Domna wordt in de bronnen vaak vermeld, maar haar invloed blijft vrijwel onbesproken. Enkel Oppianus van Apamea74 noemt haar een “machtige moeder”. Het verhaal in de

68 S. POMEROY 1975, pp. ix-x. 69 S. POMEROY 1975, pp. 120 resp. 149-158. 70 Lucretia stond bekend als perfecte echtgenote en huisvrouw. Sextus Tarquinius, zoon van de laatste koning van Rome, verkrachtte haar. Haar man en vader probeerden haar duidelijk te maken dat haar geen blaam treft. Desondanks kon ze de schaamte niet verdragen en pleegde ze zelfmoord, maar niet voordat ze de mannen had laten zweren het haar aangedane onrecht te wreken. Hun eed was de directe aanleiding voor de verdrijving van de Tarquinii en de geboorte van de republiek Rome (O. DAMSTÉ 1958, pp. 48-54). 71 H. TEMPORINI 2002, pp. 12-14. 72 E. HEMELRIJK 1999, p. 7. 73 B. LEVICK 2007, p. 97. 74 Oppianus, Cynegetica, I, r. 3-7. Alle vertalingen in deze paper zijn, eventueel onder lichte aanpassingen, ontleend aan T. DELANGHE 1999, tenzij anders vermeld.

22

SHA75 dat zij haar man zou hebben overgehaald om tegen Niger en Albinus ten strijde te trekken, komt ongeloofwaardig over: Severus zal in dezen weinig aansporing nodig hebben gehad. Cassius Dio76 memoreert Domna’s macht slechts terloops in een korte terugblik op haar leven. Haar ruzie met Plautianus (zie paragraaf 4.1) pleit echter voor een invloedrijke positie. Door de keizerin op een zijspoor te zetten, probeerde de prefect immers zijn eigen macht te vergroten. Onder Caracalla, die de meeste tijd doorbracht bij zijn legioenen in het Oosten, krijgt zij als specifieke taken het papierwerk en de openbare ontvangst van gasten toegewezen. Uit Dio’s opmerking dat de keizer zich belangrijke zaken voorbehield en dat hij zich niets aantrok van haar adviezen, is af te leiden dat zij over weinig reële macht beschikte. Waarom Domna’s eerdervermelde machtsgreep mislukte, laat zich op basis van hetgeen hierboven is gezegd over de positie van de vrouw raden. Volgens Herodianus77 was Maesa de alles bepalende figuur aan het keizerlijke hof vanaf Domna’s tot aan haar eigen dood. Zij was de drijvende kracht achter de putsch van 218, zij had voorzien dat het met Heliogabalus slecht zou aflopen en zij had er ook voor gezorgd dat haar andere kleinzoon hem in 222 kon opvolgen. Motief was de prolongatie van haar positie aan het hof, ongeacht de consequenties. Herodianus’ reden voor deze Hollywood-rijpe voorstelling van zaken is reeds in paragraaf 3.2 geschilderd. Het is dezelfde waarom Soaemias in zijn werk nauwelijks voorkomt. Zij zou immers alleen maar afleiden van het eigenlijke thema: de controverse tussen Maesa en Heliogabalus. Onder Alexander bereikte Maesa’s macht een hoogtepunt, ofschoon Mamaea evenveel invloed had. Herodianus78 schrijft: “Hij (Alexander) was nog zeer jong en gehoorzaamde aan zijn moeder en grootmoeder zoals aan opvoeders” en “Toen Alexander het bestuur had overgenomen, beruste de uiterlijke waardigheid van het keizerschap bij hem, maar de administratie van de staat en de leiding van het rijk waren in handen van de vrouwen”. Na Maesa’s dood plaatst Herodianus79 de verhouding tussen Alexander en Mamaea in het centrum van het gebeuren en wordt laatstgenoemde de dominante persoonlijkheid: “Mamaea bleef alleen over met de jongeman en probeerde hem op dezelfde wijze als voorheen te blijven leiden en domineren” en “(...) omdat zijn moeder een buitengewone dominantie over hem uitoefende en hij vervulde alle bevelen die ze hem gaf”. Dio80 is over de invloed van deze dames minder uitgesproken. Zo wijst hij een zekere Eutychianus aan als brein achter de samenzwering tegen Macrinus. Deze zou zelfs de kleinzoon van Maesa, zonder dat zij en Soaemias daar weet van hadden, in het legerkamp hebben gebracht om hem door de soldaten tot keizer te laten uitroepen. In de aanloop naar de moord op Heliogabalus spreekt Dio van groeiende en openbare onenigheid tussen

75 SHA, Clod. Alb. III, 5. 76 Dio LXXVIII, 24.2, LXXV, 15.6, LXXVII, 18.2-3 resp. LXXVIII, 23.1-6. 77 Herod. V, 3.9-12 en 5.1 resp. 7.1-2 en 8.3-4. 78 Herod V, 8.10 resp. VI, 1.1. 79 Herod. VI, 1.5 resp. 1.10. 80 Dio LXXVIII, 31.1 en 20.1, fragment (ZONARAS XII, 15, p. 119, 31-120, 9 D) resp. LXXX, 1.1.

23

Soaemias en Mamaea, terwijl Maesa nauwelijks wordt genoemd. In het begin van Alexander’s regering wijst hij de ene keer Mamaea aan als leidinggevend figuur en de andere keer Domitius Ulpianus, prefect van de Praetoriaanse garde en voogd van de jonge keizer. Om de hun moverende redenen (zie paragraaf 3.3) schetsen de SHA81 weer een ander beeld. De verderfelijkheid van Heliogabalus wordt onderstreept door hem onder controle te laten staan van zijn moeder. Ook leidde hij Maesa en Soaemias de senaat binnen, een voor die tijd ongehoord precedent. Het verheerlijkende karakter van de vita Severi Alexandri verdraagt zich daarentegen weer niet met een dominante rol voor Mamaea. Weliswaar deed Alexander alles met zijn moeder samen en overeenkomstig haar advies, maar dat kwam, omdat hij zelf een “zeer goede man” was en hij de adviezen van een “zeer goede moeder” gebruikte. Uiteindelijk leek het maar alsof Mamaea een gelijkwaardig deel aan de macht had. 5.3. Niet-literaire bronnen Naast literaire getuigen ook epigrafische, numismatische en papyrologische bronnen van het belang van de Syrische Iulia’s. Vooral de titels en andere eerbetonen die hun te beurt vielen, zijn in dit verband interessant. Alle vier kregen zij de titel Augusta (keizerin). Domna en Mamaea waren Mater castrorum, senatus et patriae (moeder van het legerkamp, de senaat en het vaderland), terwijl aan Maesa en Soaemias deze titel niet of slechts deels en bovendien niet officieel werd toegekend. Benamingen als Mater/Avia Augusti (nostri) ((groot)moeder van de (onze) keizer)82 gelden minder als officiële titel, maar geven wel “(...) den für die Severerzeit so charakteristischen dynastischen Gedanken”83 weer (zie paragraaf 6.1). Sommige eerbetonen verlenen de dames zelfs een soort goddelijke status84. Niet alleen inhoudelijk, ook getalsmatig leveren niet-literaire bronnen opvallende inzichten op. Zo refereren van de ruim 600 door Kettenhofen onderzochte inscripties rond 460 aan Domna. Maesa moet het doen met iets meer dan 20 en nog minder betreffen Soaemias, waarbij, als beide dames gezamenlijk worden genoemd, de vermelding van Maesa steevast aan die van Soaemias voorafgaat. Circa 120 inscripties betreffen Mamaea, waarvan zo’n 70 Mamaea en Alexander samen noemen. Vanuit de numismatiek85 is te melden dat het materiaal nog talrijker is. De Augustae beschikten over eigen muntateliers en bezaten het muntrecht86. Wat de papyrologie betreft is vooral de vermaarde feriale Duranum te noemen, de in Dura Europos ontdekte

81 SHA, Heliog. II, 1-2, XII, 3, XV, 6 en IV, 1-2 resp. Sev. Alex. XIV, 7, LX, 2, LXVI, 1 en XIV, 7. 82 Voor Domna tevens “Mater Caesaris” (Caracalla als Caesar), “Mater Augusti et Caesaris” (Caracalla als Augustus en Geta als Caesar) en “Mater Augustorum” (beiden als Augustus). 83 E. KETTENHOFEN 1979, p. 157. 84 E. KETTENHOFEN 1979, pp. 75-172. 85 Voor een overzicht zie T. DELANGHE 1999, p. XVII of E. KETTENHOFEN 1979, pp. XIX-XXI. 86 T. DELANGHE 1999, p. XI.

24

kalender voor het cohors XX Palmyrenorum, waarin de herdenkingsdatums van de vergoddelijkte keizerinnen worden vermeld87. 5.4. Moderne schrijvers Het overweldigende aantal munten en opschriften heeft sommige schrijvers ertoe verleid Domna een invloedrijke positie toe te kennen. J. Balsdon88 schrijft bijvoorbeeld: “her influence and her personality pervaded the whole Empire”. Toch realiseren de meesten zich terdege dat deze keizerin, anders dan haar zus en nichtjes, voortdurend een dominante man aan haar zijde had, eerst Severus en vervolgens Caracalla89. De visie dat Domna onder laatstgenoemde, vanwege diens vermeende bestuurlijke desinteresse, “toute-puissante”90 was, wordt door B. Bleckmann91 verworpen: “Trotz des größeren Einflusses, den Caracalla seiner Mutter einräumte, kann nicht davon die Rede sein, daß Iulia Domna die eigentliche Regentin des Reiches war”. Zelfs een positie als hoofd van de administratie92 gaat Kettenhoven93 en Levick94 te ver. Vermoedelijk kon Domna hoogstens indirect en onderhuids invloed uitoefenen op het bestuur en het beleid van haar man respectievelijk zoon. Hoe tot ver in de 20e eeuw over de macht van de overige Iulia’s werd geoordeeld, illustreert de haast triomfantelijke uitroep van G. Halsberghe95 ten aanzien van de troonsbestijging van Heliogabalus: “De overwinning van het Oosten is volledig, de Romeinsche wereld gaat worden bestuurd door vrouwen van Emesa”. Overwegend dat de minder betrouwbare Herodianus als voornaamste bron dienst doet, is het op zijn minst opmerkelijk dat dit oordeel tot op de dag van vandaag stand houdt. Zo hield volgens zowel Grant96 als Baharal97 Maesa de touwtjes van Heliogabalus’ regering strak in handen en was de moord op haar kleinzoon en dochter in 222 ingecalculeerd of zelfs in opdracht gegeven. M. Heil98 heeft het over een beheersende invloed van Mamaea over Alexander en dat zij hem “fest im Griff” had. Het verbaast niet dat juist Kettenhofen99 met zijn gefundeerde historische kritiek de machtspositie van de Severische vrouwen heeft gerelativeerd. Sindsdien voert zijn visie onder wetenschappers de boventoon. M. Icks100 wijst op de macht van adviseurs rond

87 R. FINK 1940, pp. 152-154, 183 resp. 187-190. 88 J. BALSDON 1962, p. 151. 89 M. GRANT 1996, p. 45. 90 M. BESNIER 1937, p. 60. 91 B. BLECKMANN 2002, p. 277. 92 G. HALSBERGHE 1972 [1941], p. 35. 93 E. KETTENHOFEN 1979, pp. 16-19. 94 B. LEVICK 2007, pp. 95-96. 95 G. HALSBERGHE 1938-1939, p. 49. 96 M. GRANT 1996, pp. 25-26 en 47. 97 D. BAHARAL 1996, pp. 62 resp. 56. 98 M. HEIL 2001, p. 233. 99 E. KETTENHOFEN 1979, pp. 4 en 42. 100 M. ICKS 2010, p. 69.

25

Heliogabalus zoals Comazon101. Deze macht zou wel eens groter kunnen zijn geweest dan die van Maesa of Soaemias. Bleckmann102 brengt ten aanzien van Mamaea’s vermeende dominantie de nodige nuance aan en trekt, als gevolg van het bronnenprobleem, de enige conclusie die een zichzelf respecterend historicus kan trekken: “Wie sehr Severus Alexander von seiner Mutter abhängig war, kann man schwer bestimmen”. Herodianus’ eendimensionale beeld is uiteraard niet helemaal uit de lucht gegrepen. Zo lijkt de Emesische familie, na de dood van Domna in 217, als een gesloten blok op te treden. Waarom werden immers dochter en schoonzoon van Mamaea en Marcianus in opdracht van Macrinus vermoord (zie paragraaf 4.4) en werd “de oorlog (...) verklaard en plechtig uitgeroepen niet alleen tegen de usurpator (Heliogabalus) en zijn neef, maar ook tegen hun moeders en hun grootmoeder”103 als de familie niets met de samenzwering te maken had? Dat Maesa vervolgens, gepokt en gemazeld in alles wat zich aan het keizerlijke hof afspeelt104, de leiding op zich nam, klinkt geloofwaardig. Bovendien beschikte zij over voldoende financiële middelen om het leger naar haar kant te laten overlopen105. De figuur van Eutychianus wordt in de moderne wetenschap vereenzelvigd met Gannys, de minnaar van Soaemias en mogelijk zelfs voogd van Heliogabalus. Hij hoort dus eveneens tot de “Emesa-clan”. Tot slot vuurden Maesa en Soaemias in een dramatische actie de soldaten in hun veldslag tegen Macrinus aan toen deze dreigden te deserteren106. Het is allerminst ondenkbaar dat Dio, gezien zijn positie (zie paragraaf 3.1) en de positie van de vrouw in de Romeinse samenleving, ervoor waakte de keizerlijke familie te compromitteren door in zijn geschiedwerk de macht van de dames nadrukkelijk te etaleren. In dat licht kan ook zijn opmerking worden gezien dat niet Mamaea, maar Ulpianus het regentschap voor Alexander op zich nam. Interessant is in dit verband de visie van P. Wild107. Deze noemt het keizerlijke decreet waarin de voogdij over Alexander is vastgelegd, een vorm van “maternal cunning”. Mamaea zou Ulpianus slechts voor de vorm hebben aangesteld om zo tegemoet te komen aan de toen gangbare opvatting dat “het zwakke geslacht” voor een dergelijke taak niet geschikt zou zijn. Een eventuele machtspositie van deze Ulpianus heeft overigens niet lang geduurd. Hij werd in 223 tijdens een opstand van zijn eigen Praetorianen onder de ogen van de keizer en zijn moeder vermoord108. Maesa overleed een jaar later, zodat haar al dan niet vermeende invloed eveneens van korte duur was. Voor een stevige positie van Mamaea pleit bovendien dat zij uit de senaat een adviesraad voor haar zoon samenstelde, althans

101 Publius Valerius Comazon was o.a. stadsprefect van Rome, zie de “Exkurs” in E. KETTENHOFEN 1979, pp. 29-32. 102 B. BLECKMANN 2002, pp. 291-292. 103 Dio LXXVIII, 38.1 (cursivering van onderhavige auteur). 104 Zowel Dio (LXXVIII, 20.3) als Herodianus (V, 8.3) melden dat Maesa sinds 193 aldaar verbleef. 105 Herod. V, 3.2 en SHA, Macr. IX, 1 en 5. 106 Dio LXXVIII, 38.4. 107 P. WILD 1917, p. 23. 108 Zosimus I, XI.2-3. Voor Ulpianus’ sterftedatum zie http://www.severusalexander.com/cleve.htm.

26

volgens Dio109. Bij Herodianus110 deden Mamaea en Maesa dat gezamenlijk. Illustratief is ook het verhaal rond Alexander’s huwelijk. Na eerst zelf voor haar zoon een echtgenote te hebben uitgekozen, verbande Mamaea haar niet lang daarna. Haar vader werd geëxecuteerd. Waarschijnlijk wilde die laatste zelf een gooi naar de macht doen, maar hij verkeek zich op de vastberaden keizerin-moeder111. Opvallend is dat noch Alexander noch Mamaea ooit zijn hertrouwd. De reden waarom Mamaea in de SHA geen rol van betekenis speelt, verwoordt Kettenhofen112 treffend: “(de auteur) erwähnt Julia Mamaea in dieser Vita allerdings nur beiläufig, da das Bild eines gynokratischen Regiments der Idealisierung des letzten Syrerkaisers widersprochen hätte”. Intrigerend en moeilijk te bepalen is de positie van Soaemias. Was zij inderdaad de verderflijke geest die Heliogabalus tot zijn schanddaden aanspoorde (zie paragrafen 4.3) of keurde zij in werkelijkheid diens gedrag af en koos zij in het conflict met Maesa113 alleen maar partij voor haar zoon, omdat zulks nu eenmaal een moeder eigen is? De botsing met Mamaea, de protagoniste van de soberheid114, hoeft net zo min te verwonderen als het feit dat Maesa, bezorgd om de levens van alle familieleden, de kant van haar tweede dochter koos. Dat de dood van Soaemias en Heliogabalus in opdracht was gegeven, valt niet te bewijzen. De kwalificatie als “a woman with few, if any, political aspirations, tendencies or abilities”115 minimaliseert Soaemias’ rol onnodig en is door H. Benario116 terecht bekritiseerd. Het is aannemelijk dat de invloed van Maesa, Soaemias en Mamaea beduidend verder ging dan die van Domna, al was het maar vanwege de jeugdige leeftijd van Heliogabalus en Alexander. Maesa zal op grond van haar ervaring meer de zaken naar haar hand hebben kunnen zetten dan Soaemias. Mamaea had ongetwijfeld de meeste macht, hetzij omdat Alexander volgzamer en inschikkelijker was dan zijn neef (en dat ook bleef nadat hij volwassen was geworden) hetzij omdat Mamaea zich tegenover de adviseurs van de keizer kennelijk beter staande kon houden. Het blijft echter lastig zoniet onmogelijk om de invloed van alle vier de vrouwen exact te omschrijven. Tot slot van deze paragraaf zij verwezen naar de grenzen van de keizerlijke macht zoals die door A. Birley117 in zijn werk over Septimius Severus zijn aangegeven. Indien deze gelden voor een “sterke” keizer, doen ze dat zeker voor de Syrische Augustae. Diverse partijen in het rijk hadden op een of andere manier invloed. De adviseurs rond de keizer zijn al genoemd. Het leger en de Praetoriaanse garde konden keizers maken of breken. 109 Dio fragment (ZONARAS XII, 15, p. 119, 31-120, 9 D). 110 Herod. VI, 1.2. 111 Herod. VI, 1.9-10 resp. SHA, Sev. Alex XLIX, 3. 112 E. KETTENHOFEN 1981, p. 244. 113 Herodianus laat Maesa Heliogabalus diverse keren tevergeefs tot de orde roepen (V, 5.5-6 en 7.1). 114 De strenge opvoeding en begeleiding van Alexander (zie paragraaf 4.4) en haar financiële en militaire terughoudendheid (Herod. VI, 1.8, 5.8-9, 8.3 en 9.4). 115 J. HAY 1911, p. 40. 116 H. BENARIO 1959, pp. 9-13. 117 A. BIRLEY 1971, p. xii.

27

Ook het civiele bestuur in Rome en daarbuiten was een machtsfactor van betekenis. Kortom, de besluitvorming binnen het Romeinse rijk was vele malen complexer dan met name Herodianus zijn lezers en toehoorders wilde doen geloven. 5.5. Feminisme? Wat opvalt aan vooral de auteurs van het begin van de 20e eeuw, is dat ze een sterke invloed van de Emesische dames niet bepaald met positief bedoelde termen omschrijven: “Weiberwirtschaft”, “petticoat government” en “gynokratisches Regiment”118. J. Geffcken119 maakt het met zijn “syrische Schlammwoge” helemaal bont. Zou de door mannen gedomineerde historische wetenschap hiermee reageren tegen het opkomende feminisme? Door het benadrukken van de verschrikkingen onder gynaecocratieën in het verleden lijken zij toch wel sterk hun afkeuring voor de politieke rechten voor vrouwen in hun eigen tijd kenbaar te maken. Wie zou denken dat het relativeren van de macht van vrouwen op sympathie vanuit feministische hoek kan rekenen, komt bedrogen uit. Het favoriseren van Ulpianus als invloedrijkste figuur ten koste van Mamaea bijvoorbeeld wordt als het zoeken naar “a comfortable “male” solution”120 aangeduid.

118 Termen ontleend aan E. KETTENHOFEN 1979, p. 3, J. BALSDON 1962, p. 163 resp. E. KETTENHOFEN 1981, p. 244, maar verwijzend naar oudere literatuur. 119 J. GEFFCKEN 1920, p. 13. 120 http://judithweingarten.blogspot.com/2007/04/more-uppity-women-4-julias-part-iv.html.

28

TWEEDE DEEL 6. Orientalisierung 6.1. Keizerschap Rome kwam via de Griekse kolonies in het Zuiden en, indirect, via de Etrusken in het Noorden al snel in aanraking met de Griekse cultuur. Vanaf circa 200 voor Christus ontstond als gevolg van de Macedonische Oorlogen een tweede contactmoment, ditmaal met het Hellenisme. Bleef het Westen met Caesar’s Gallië, Augustus’ Germanië en Claudius’ Britannië aanvankelijk gelijkwaardig, geleidelijk kwam de nadruk op het Oosten te liggen. Vespasianus en Titus vierden er hun grootste triomfen, Hadrianus had “iets” met Athene, Severus en Caracalla verbleven jarenlang in het Oosten en Constantijn maakte van zijn Constantinopel de nieuwe hoofdstad en legde daarmee de kiem voor een Oost-Romeins rijk dat het West-Romeinse om duizend jaar zou overleven. Toch bleef lange tijd een ambivalente houding bestaan jegens alles wat Grieks was. Als artsen en leraren werden de Grieken gewaardeerd, maar hun intellectuele en culturele superioriteit gaf hen in de ogen van de nuchtere Romeinen iets zweverigs en verwijfds. Niet voor niets immers waren ze aan Rome onderworpen en schatplichtig gemaakt121. Meer nog dan de tegenstelling Grieken versus Romeinen is die tussen Grieken en Romeinen enerzijds en het Oosten anderzijds van belang. Rome kende net als de meeste Griekse stadstaten een staats- en bestuursmodel met democratische en oligarchische kenmerken. Zij, die in het bezit waren van het volwaardige burgerschap, konden daarin actief participeren. De keizer was in theorie niet meer dan de eerste onder de burgers (princeps). De Oosterse autocratische en despotische regimes hadden daarentegen slechts plaats voor slaafse onderdanen die geregeerd werden door hun godgelijke heerser (dominus et deus)122. In de “Orientalisierungs-these” wordt de Severi verweten de ontwikkeling van het Romeinse keizerschap van een gematigde naar een absolute monarchie te hebben voortgestuwd. Tegen die these pleit dat pas onder Diocletianus, een halve eeuw na de dood van de laatste Severiër, het principaat wordt ingeruild voor het dominaat. Bovendien eiste bij leven niemand van de Severi, zelfs niet de religieuze ijveraar Heliogabalus, een goddelijke status voor zichzelf op, zoals Caligula en Domitianus dat voorheen hadden gedaan. Keizers en keizerinnen werden als vanouds enkel na hun dood vergoddelijkt123. Een nieuw element in het keizerschap zou volgens Grant124 Severus Alexander hebben geïntroduceerd: in zijn tegenwoordigheid moest iedereen blijven staan. Levick125 ziet 121 B. LEVICK 2007, p. 124. 122 B. LEVICK 2007, p. 2. 123 S. POMEROY 1975, pp. 183-184. 124 M. GRANT 1996, pp. 85-86. 125 B. LEVICK 2007, p. 142.

29

onder invloed van Domna een soort hofceremonieel ontstaan: “Reference to the divine spirit and majesty of the emperors (…) now became “obligatory” – in a social rather than a legal sense. This was an early stage in the progress towards the bombastic language conventional in the Late Empire.” Hierop laat zij echter onmiddellijk volgen: “Nonetheless, Severus and his wife, and Caracalla, remained close to the original installation of the cult of the personality under Augustus”. Uiteraard is het keizerschap door de jaren heen geëvolueerd. Baharal126 noemt drie voorwaarden waaraan moet worden voldaan om van een succesvol keizerschap te kunnen spreken: juiste afstamming, eerbied voor de senaat en steun van het leger. Daarnaast heeft de Israelische historica op plastische wijze laten zien hoe de Severi in een tot dan toe ongekende propaganda-campagne probeerden eenieder van de legitimiteit van hun dynastie te overtuigen. 6.1.1. Afstamming Nadat Spanje met Traianus en Hadrianus en Gallië met Antoninus Pius, Marcus Aurelius en Commodus al kandidaten voor het keizerschap hadden afgeleverd, was het met Septimius Severus en Heliogabalus nu de beurt aan Afrika respectievelijk Syrië. Laatstgenoemde gebieden waren beduidend minder geromaniseerd dan eerstgenoemde127. Waarschijnlijk juist daarom zocht Severus aansluiting bij het Antonijnse huis, nadat hij zich aanvankelijk als wreker van Pertinax had gepresenteerd128. Zo bombardeerde hij zichzelf niet alleen tot adoptiefzoon van Marcus Aurelius, die reeds toen als verpersoonlijking van het perfecte keizerschap gold129, ook vernoemde hij zijn zoon naar Marcus’ zoon Commodus130. Net als Commodus werd ook Caracalla tot Caesar benoemd, met welk gebaar Severus tevens aan Albinus te kennen gaf dat hij het bestand tussen hen beiden als beëindigd beschouwde131. Het beoogde duo-keizerschap van Caracalla en Geta zou een herhaling van het succes van Marcus Aurelius en Lucius Verus moeten worden132. Zelfs in uiterlijk probeerden de Severi op hun illustere voorgangers te lijken. Op munten, in bustes, standbeelden en andere visuele uitingen imiteerden zij zaken als kleding, baard- en haardracht, houding en blik133.

126 D. BAHARAL 1996, p. 18. 127 S. PERWONE 1974, p. 141. 128 M. GRANT 1996, pp. 8-9. 129 Herod. I, 1.2. 130 Zie noot 53. 131 SHA, Sev. X, 3-6. 132 M. GRANT 1996, pp. 19-20. 133 D. BAHARAL 1996, pp. 69 e.v.

30

Marcus Aurelius Septimius Severus Jonge Caracalla Jonge Commodus De treffende gelijkenis tussen Severus en Marcus Aurelius of tussen Commodus en Caracalla134 geldt in mindere mate voor die tussen de Severische keizerinnen en de “adoptief-keizerinnen”. Vooral de haardracht van Domna en Mamaea wijkt opvallend af, maar juist met deze afwijking wordt een traditie voortgezet die door de keizerlijke dames uit de tweede eeuw is ingezet, namelijk dat elke Augusta haar eigen specifieke coupe ontwikkelde. Baharal135 concludeert dat van een breuk tussen Severische en Antonijnse dynastie hier geen sprake is.

Vibia Sabina136 Faustina Minor Iulia Domna Iulia Mamaea

Ook in de in paragraaf 5.3 besproken titulatuur schuilt een voortzetting van de dynastieke traditie. De titel Augusta werd al gedragen door Livia Drusilla137, de echtgenote van keizer Augustus, die van Mater castrorum door Faustina de Jongere138, de echtgenote van Marcus Aurelius. Domna was de eerste die geëerd werd met Mater senatus en Mater

134 Alle getoonde afbeeldingen zijn door onderhavige auteur gekozen. 135 D. BAHARAL 1996, pp. 79 e.v. 136 Echtgenote van Keizer Hadrianus. 137 E. KETTENHOFEN 1979, p. 78. 138 E. KETTENHOFEN 1979, p. 80: Domna als “legitime Nachfolgerin Faustinas”.

31

patriae, welke titels Mamaea vervolgens overnam. Levick’s139 opmerkingen: “there was nothing orientalizing in the new title” en “the development (inzake de titulatuur) had an internal logic and was in no need of external stimilus” gelden Domna, maar zijn onverminderd op de andere drie Iulia’s van toepassing. Kettenhofen140 haalt het oordeel van A. Alföldi141, een aanhanger van de Orientalisierungsthese, onderuit: “für einen Einbruch orientalischer Elemente in der Titulatur der syrischen Frauen ergeben die Texte wenig Anhaltspunkte.” De dynastieke focus van Severus, Domna en Caracalla wordt voortgezet middels de “stroke of genius”, zoals Balsdon142 het idee noemt om Heliogabalus en Alexander als buitenechtelijke kinderen van Caracalla voor te stellen. Bedenker en waarheidsgehalte van het bastaard-gerucht zijn minder belangrijk dan de omstandigheid dat Maesa, Soaemias en Mamaea het voor de legitimering van beide kinder-keizerschappen hebben ingezet. De naamgeving van de eerst Syrische keizer is reeds aan de orde gekomen, die van Alexander alsmede diens titulatuur kan gedemonstreerd worden aan de hand van een inscriptie (zie bijlage) uit Ulpia Traiana (tegenwoordig: Sarmizegetusa, Roemenië)143. Imperator, Caesar en Augustus liggen nogal voor de hand. Marcus Aurelius verwijst naar de keizer onder die naam, Severus naar Septimius Severus en Pius naar Antoninus Pius. De toevoegingen Pius (de vrome) en Felix (de gelukkige) werden ook al door Commodus gebruikt. De hele naam kan als een verwijzing naar de vermeende verwekker worden opgevat. De naam Alexander berust ten slotte ook niet op toeval: Caracalla stond bekend om zijn adoratie voor Alexander de Grote144. Wederom staat het streven naar continuïteit een breuk zoals de Orientalisierungsthese die veronderstelt, in de weg. 6.1.2. Senaat Reeds ten tijde van Augustus was de senaat er zich pijnlijk van bewust dat zijn glorietijd voorbij was. Toch bleef het voor een keizer van belang om dit instituut met respect te bejegenen en zich in ieder geval aan een aantal vormvereisten te houden. Zo diende een keizer door de senaat te worden benoemd en niet door het leger of de Praetorianen. Eerbied voor de senaat was niet bepaald het positiefste punt aan Severus’ regering. Aan de andere kant koesterden de senatoren ook weinig warme gevoelens jegens Severus. Zij hadden liever Niger of Albinus als winnaar uit de burgeroorlog van 193 tot 197 te voorschijn zien komen. Vooral zijn militaire inslag (zie hierna) viel niet in de smaak. In het begin van zijn regering liet hij een aantal senatoren ombrengen ofschoon hij had gezworen zulks niet te doen145. Ook irriteerde het de patres dat Severus ridders benoemde in voorheen door senatoren uitgeoefende functies. Toch waren de onderlinge

139 B. LEVICK 2007, p. 42. 140 E. KETTENHOFEN 1979, p. 174. 141 A. ALFÖLDI 1970 [1934-1935], pp. 204 e.v. 142 J. BALSDON 1962, p. 157. 143 CIL III, 7955 en IDR 3, 2, 262. 144 M. GRANT 1996, p. 19. 145 Dio LXXIV, 2.1-2.

32

verhoudingen over het algemeen niet zo slecht. De vergelijking met Caligula, Domitianus, Nero en Commodus kon Severus glansrijk doorstaan146. Dat laatste gold niet voor Caracalla. Een zucht van verlichting ging bij het nieuws over zijn dood door het senaatsgebouw147. Met Heliogabalus bereikte de verhouding tussen senaat en keizer een voorlopig dieptepunt. Het verhaal in de SHA dat hij zijn moeder en grootmoeder in de senaat zou hebben binnengeleid (zie paragraaf 5.2), noemt Icks148 de “ultieme karaktermoord”. Onder Alexander beleefde het eerbiedwaardige college een ware renaissance. Niet alleen werd er uit de senaat een adviesraad samengesteld (zie paragraaf 5.4), ook werden belangrijke posities in het rijk weer aan senatoren vergeven149. Het was met name Mamaea die probeerde het evenwicht tussen aristocratie en monarchie zoals dat onder Augustus en Traianus had bestaan, te herstellen en zo het Romeinse rijk te stabiliseren. De relatie tussen keizer en senaat tijdens de Severische dynastie was van wisselende kwaliteit, net als in voorgaande periodes. Van een breuk is dus geen sprake. Pas na de Severi zou de senaat definitief in een soort figurantenrol vervallen. 6.1.3. Leger Dat Severus een man van het leger was, leidt geen twijfel, ofschoon hij geen briljant strateeg kan worden genoemd150. Reeds bij Dio151 wordt kritiek luid over het soldateske karakter van zijn bewind. De bijna vier jaar durende burgeroorlog kostte handen vol geld, dat via belastingverhogingen en verbeurdverklaringen binnen de kring van Severus’ vijanden weer moest binnenstromen152. De keizer verhoogde soldij en andere betalingen aan soldaten als geen ander voor hem. Niet voor niets wordt Severus de stichter van de militaire monarchie genoemd153. Zijn op zijn sterfbed aan zijn zoons en opvolgers uitgesproken goede raad “Maak geen ruzie, betaal de soldaten goed en vergeet de rest”154 nam Caracalla zich, behalve het eerste gedeelte, ter harte. Hij gaf alles wat hij had en meer aan zijn wapenbroeders met wie hij zo graag verkeerde155. Domna en Mamaea werden middels hun titel Mater castrorum deelgenoot gemaakt van de innige verbintenis tussen leger en keizerlijke familie. Beide dames vergezelden hun man respectievelijk zoon op hun militaire campagnes, hetgeen voor hen ook al Livia Drusilla, Vibia Sabina en anderen deden156. 146 M. GRANT 1996, pp. 10-13 resp. 36. 147 Dio LXXVIII, 9. 148 M. ICKS 2010, p. 113. 149 SHA, Sev. Alex. XV, 1-2; XIX, 2-4; XXIV, 1; LXIII, 2 en LXVI, 5. 150 M. GRANT 1996, p. 13. 151 Dio LXXIV, 2.2-3. 152 J. BALSDON 1962, p. 151 resp. R. DUNCAN-JONES 1994, p. 15. 153 M. GRANT 1996, pp. 14-15 en 38-40 resp. 3. 154 Dio LXXVI, 15.2 (vertaling onderhavige auteur). 155 R. DUNCAN-JONES 1994, pp. 15-16. 156 B. LEVICK 2007, pp. 42 resp. 54-55.

33

Hoe krijgszuchtig Severus en Caracalla ook waren en hoezeer zij ook hun macht baseerden op het leger, de bewijsvoering voor de stelling dat zij in dit opzicht een significant andere weg insloegen, is mager. Sinds de dagen van Gaius Marius (eerste eeuw voor Christus) voelden de soldaten zich meer met hun bevelhebbers verbonden dan met de senaat en het volk van Rome. Zowel usurpatoren als legitieme machthebbers konden hun eisen met behulp van het leger doorzetten. In de keizertijd hadden Augustus en Vespasianus hun heerschappij dankzij hun legioenen weten te vestigen. De chaos van elkaar bekampende en in rap tempo afwisselende soldatenkeizers manifesteerde zich pas na de dood van Alexander. Het bewind van deze laatste staat overigens in schril contrast met dat van de eerste twee Severi. Anders dan Heliogabalus kreeg Alexander te maken met oorlogsdreigingen van buitenaf. Na eerst alle diplomatieke mogelijkheden te hebben uitgeput, trok hij in 232 ten strijde tegen de Perzen. De campagne was zeker geen onverdeeld succes, maar niettemin werd bereikt dat de Perzische koning zich terugtrok en niet verder aandrong. Kort daarna moest Alexander tegen de Alamannen, die van de verminderde militaire aanwezigheid aan de Donau handig gebruik maakten, optreden. Hij kon hen met geld ervan afhouden om de grenzen van het rijk over te steken en hun gevreesde strooptochten te houden157. Architect van het prudente militaire optreden was volgens Herodianus, hoe kan het anders, Mamaea. De soldaten maakten haar verantwoordelijk voor Alexander’s lafhartige optreden op het slagveld. De keizer zelf was in hun ogen zwak, omdat hij aan de leiband van zijn moeder liep. Het meest nog zal hebben gestoken dat hun de mogelijkheid werd ontnomen om buit te maken, terwijl de Germanen als rijke mannen huiswaarts keerden. Aan het feit dat de beide campagnes tevens uitvloeisel van een verstandig economisch en budgettair beleid waren, hadden de soldaten geen boodschap. In tegendeel, zij verweten Mamaea en Alexander hebzucht en gierigheid. De moord op beiden was het onafwendbare gevolg. Het is overigens een misvatting dat de stijgingen in soldij, donativa en andere militaire uitgaven in combinatie met een verlaging van het percentage aan edele metalen in de munten onder de Severi tot een hollende inflatie zou hebben geleid158. De waarde van het geld was immers niet afhankelijk van het zilver- of goudgehalte, maar van het vertrouwen in de munt, dat ondanks de soms drastische uitgaven- en belastingverhogingen tijdens de circa eerste 2,5 eeuwen van de keizertijd ongewijzigd hoog was159. Ook in financieel en economisch opzicht ging het pas na 235 bergafwaarts160. 6.2. Religie Het thema religie in de Severische dynastie is onlosmakelijk verbonden met de persoon van Heliogabalus. Het is een ironie van de geschiedenis dat heersers die een religieuze revolutie ontketenen, maar falen, agnomina als “de afvallige” (keizer Julianus) of “de 157 Herod. VI, 5-6 resp. 7-9. 158 M. GRANT 1996, pp. 4-5, 14-15, 26, 34-35 en 39-43. 159 K. HASLER 1980, pp. 123-130 en R. DUNCAN-JONES 1994, p. 29. 160 R. DUNCAN-JONES 1994, p. 16 spreekt over de “dark tunnel” van de jaren 238 tot 284.

34

ketterkoning” (farao Echnaton) krijgen toegewezen, terwijl succesvolle hervormers achteraf “de Grote” (keizers Constantijn en Theodosius) worden genoemd. De verguizing die Heliogabalus te beurt gevallen is, kan voor een groot deel vanuit die ironie worden verklaard. Anders dan wat vanuit christelijke visie nog steeds wordt gedacht en verkondigd, kende de Romeinse samenleving een grote mate van religieuze tolerantie161. Naast de officiële staatsgoden (Jupiter, Mars, Vesta, en anderen) en huisgoden (Penates, Lares en Genii)162 werden in Rome reeds onder de Flaviërs de Perzische Mithras en de Egyptische Isis en Serapis vereerd163. Vele andere godsdiensten en sekten werden toegelaten of gedoogd. Christenvervolgingen waren uitzonderlijk en kwamen op systematische wijze pas na de Severische dynastie voor. Op zich was het voor de Romeinen dan ook niet zo vreemd dat een nieuwe keizer zijn eigen godsdienst naar Rome meenam. Sterker nog, het was aan de populariteit van precies deze godsdienst bij het in de buurt van Emesa gelegerde Legio III Gallica te danken, dat Heliogabalus überhaupt aan de macht was gekomen164. Slechts de manier waarop de Severische kinder-keizer zijn geloof beleed, choqueerde de inwoners van Rome. In hun visie schoffeerde hij daarbij hun traditionele goden, nota bene als pontifex maximus die de keizer ex officio was. In het middelpunt van de Elagabal-verering stond een konische, zwarte steen of baetyl. Deze liet Heliogabalus overbrengen van Emesa naar een speciaal daarvoor gebouwde tempel op de Palatijn in Rome. Het feit dat de nieuwe keizer er ruim een jaar over deed om vanuit Emesa naar de hoofdstad te komen, was mede het gevolg van die verhuizing. Een tweede tempel werd gebouwd in een wijk genaamd “Ad Spem Veterem” waar Marcellus, de echte vader van de keizer, een stuk grond bezeten had165. Potsierlijke processies van de ene naar de andere tempel, massale offeranden en andere absurde rituelen werden georganiseerd, waaraan Romeinse senatoren, ridders en ambtenaren, deels in dezelfde exotische kledij als de keizer, verplicht deelnamen166. Walging ging uit van de door Heliogabalus zelf bedreven homo-prostitutie, het afsnijden en offeren van mannelijke geslachtsdelen en het brengen van kinderoffers. Het kookpunt werd bereikt toen de keizer een huwelijk aanging met een Vestaalse maagd teneinde op die manier goddelijke kinderen voort te brengen. Het schenden van de kuisheid van een bewaakster van het heilige vuur was voor de Romeinen de ergst mogelijke blasfemie. In de moderne wetenschap wordt benadrukt dat enerzijds de berichten over excessen als hierboven sterk zijn overdreven en anderzijds soortgelijke rituelen ook in andere culten voorkwamen. De verbinding tussen de opperpriester van Elagabal en een Vestaalse maagd was wellicht een oprechte poging om de Romeinse en Oosterse godsdiensten met

161 J. HAY 1911, pp. 271-272. 162 G. HALSBERGHE 1972 [1941], p. 11. 163 B. LEVICK 2007, p. 125. 164 Herod. V, 3.9 resp. G. HALSBERGHE 1972 [1941], p. 33. 165 J. HAY 1911, p. 113. 166 G. HALSBERGHE 1972 [1941], pp. 65-66.

35

elkaar te verenigen167. Halsberghe168 wil al in het Rome van het midden van de tweede eeuw een intensieve verering van Sol Invictus, een godheid die hij aan Elagabal gelijkstelt, gezien hebben. M. Frey169 wijst dit standpunt op basis van een gebrekkige bewijsvoering weer af. Onomstreden is echter dat keizer Aurelianus in 274 als eerste het monotheïsme in het Romeinse rijk officieel invoerde en zich daarbij van de Sol Invictus-cult bediende. Toch was de Elagabal-verering meer dan een uit de hand gelopen hobby van een verwende puber. Alleen al de omstandigheid dat monotheïstische religies en Oosterse heersersopvattingen (zie paragraaf 6.1) hand in hand gingen, doet het vermoeden rijzen dat Heliogabalus een bewuste godsdienstpolitiek bedreef. Religie was immers steeds “subordinated to a paramount political, not to an essentially religious life”170. Of een 14-jarige in staat was om een dergelijke politiek te bedenken en, hoe onbeholpen ook, uit te voeren, mag worden betwijfeld. Maar welk brein zat dan achter dit meesterplan, Maesa of Soaemias, Eutychianus/Gannys of Comazon? Helaas geven de bronnen geen antwoord op de vraag, maar het beeld dat reeds eerder is geschetst (paragraaf 5.4) wordt wederom zichtbaar: in eerste instantie is er eensgezindheid en enthousiasme in de onmiddellijke omgeving van de keizer, maar vervolgens maken sommigen (Maesa, Mamaea) zich ernstige zorgen over hoe het godsdienstbeleid in het conservatieve deel van Rome aankomt, terwijl anderen (Soaemias, Heliogabalus zelf) onverminderd de ingeslagen weg voortzetten, niet wetend dat ze daarmee hun ondergang tegemoet gaan. Aannemelijk is dat Severus, toen hij een legioen aanvoerde in Noord-Syrië (rond 179), al kennis had gemaakt met de Emesische familie en dat hij, (bij)gelovig als hij was, bevattelijk was voor de Elagabal-cult171. Waarschijnlijk had hij in die tijd ook Domna leren kennen. Aannemelijk is ook dat Severus en Domna later als keizerlijk paar de oriëntaalse religie een impuls hebben gegeven. Aan de andere kant hebben keizer en keizerin, net als hun zoon, aandacht besteed aan andere goden onder wie de officiële staatsgoden. Severus herstelde oude eerbiedwaardige tempels, gelijk Augustus dat had gedaan. Ontelbaar zijn de goden met wie Domna en de andere Syrische Augustae in inschriften en op munten werden geassocieerd. Daar zaten ook Vesta, Iuno en Venus bij evenals gepersonifieerde deugden als PUDICITIA, PIETAS en CONCORDIA172. Ten aanzien van goddelijke eerbetonen is het overigens belangrijk te weten door wie en onder welke omstandigheden deze zijn verleend. Meestal komen die niet van officiële kant, maar “van onderaf”. Veel steden, vooral in het Oosten waar vergoddelijking gebruikelijker was dan in het Westen, sloegen hun eigen munten en dongen daarbij naar de gunsten van de keizerlijke families. Grondig onderzoek wijst uit dat de Severi ook hier weer in een eeuwenoude traditie staan173.

167 M. GRANT 1996, p. 25. 168 G. HALSBERGHE 1972 [1941], p. 22. 169 M. FREY 1989, pp. 4-5. 170 J. HAY 1911, p. 271. 171 B. LEVICK 2007, p. 124. 172 T. DELANGHE 1999, pp. 72-74 resp. 128. 173 E. KETTENHOFEN 1979, pp. 174-175 en B. LEVICK 2007, pp. 128-130.

36

De “deheliogabalisatie” die onder Alexander werd ingezet, komt het beste tot uitdrukking in het religieuze beleid. De baetyl werd onmiddellijk teruggezonden naar Emesa en de keizer bekommerde zich weer nadrukkelijk om de typisch Romeinse goden174. Überhaupt werd de regering van Alexander gekenmerkt door grote religieuze tolerantie. Ook christenen en joden konden hun geloof in vrijheid belijden en de keizer was behulpzaam bij het bouwen en herstellen van hun heiligdommen175. Orosius176 meende zelfs dat Mamaea zelf een christin was. De kwestie religie kan daarom slechts in zoverre worden gezien als een breuk ten opzichte van eerdere dynastieën, als dat Heliogabalus de eerste was die trachtte een monotheïstische godsdienst in het Romeinse rijk in te voeren. Alexander en Mamaea vervingen deze kortstondige religieuze escapade echter snel met een extreem tolerant beleid en keerden zo terug naar de periode waar zoveel Romeinen met weemoed op terugkeken: de dynastie van de adoptiefkeizers. 6.3. Nationalisme? Van Gibbon wordt gezegd dat hij het christendom als een van de oorzaken van de neer- en ondergang van het Romeinse rijk zag. Hij heeft die stelling zelf nooit letterlijk neergeschreven, maar ze is wel typerend voor de stroming waar Gibbon toe gerekend wordt: de Verlichting. Volgens vele verlichte geesten had de Kerk de mensheid in de diepe duisternis van de Middeleeuwen ondergedompeld en in de 18e eeuw stond zij nog steeds aan de zelfontplooiing van het individu in de weg177. Icks178 ziet aan het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw een fascinatie voor verval en decadentie opkomen. Volgens Levick179 vindt de Orientalisierungsthese haar oorsprong in het nationalisme. Ontstaan in de nieuwe grootmacht Duitsland werd zij door de al net zo nationalistische Angelsaxische auteurs overgenomen. Aangezien de Romeinse Afrikanen en Syriërs van dezelfde Semitische oorsprong waren180, wordt de these zelfs met jodenhaat en rassenwaan in verbinding gebracht. De beschuldiging van antisemitisme dient niet lichtvaardig te worden gemaakt, zeker niet in de richting van historici die op gewetensvolle en bewonderenswaardige wijze hun wetenschappelijke arbeid hebben verricht. Dat niemand buiten zijn eigen tijd kan treden, staat echter buiten kijf. In een tijd van sterk nationaal zelfbewustzijn in Europa is het zeker niet ondenkbaar dat Oosterse invloeden als minderwaardig werden beschouwd en dat zulke gevoelens een rol hebben gespeeld bij het zoeken naar oorzaken voor de val van een voor Europa zo cruciale civilisatie als het Romeinse rijk. Terecht hebben schrijvers

174 Dio LXXX, 2.2 en Herod. VI, 1.3. 175 G. HALSBERGHE 1972 [1941], pp. 89-90. 176 Orosius VII, 18.7. 177 R. DE SCHRYVER 1997, pp. 274-276. 178 M. ICKS 2010, p. 17. 179 B. LEVICK 2007, p. 163. 180 S. PERWONE 1974, p. 146.

37

als A. Toynbee en O. Spengler deze eenzijdig vanuit het Westen beredeneerde visie bekritiseerd181. 7. Conclusie Helaas moeten historici van de oudheid maar al te vaak concluderen dat een exact antwoord op de onderzoeksvraag niet kan worden gegeven, omdat het bronnenmateriaal onvolledig en niet betrouwbaar genoeg is. In dit geval is het niet anders. Indien geen volledige zekerheid wordt nagestreefd, zijn echter ook andere conclusies mogelijk. Zo hoopt de schrijver dezes aannemelijk te hebben gemaakt dat de macht van de vier besproken Iulia’s in het algemeen overdreven is – en soms nog wordt – en dat de Orientalisierungsthese moet worden verworpen. Iulia Domna genoot ontegenzeglijk aanzien, maar haar daadwerkelijke invloed was toch gering. De ter zake doende beslissingen werden door Septimius Severus respectievelijk Caracalla genomen. De invloed van de andere drie Augustae was groter, vooral omdat Heliogabalus en Severus Alexander bij hun troonsbestijging onvolwassen waren. Iulia Maesa en Iulia Mamaea waren echter minder machtig dan Herodianus en in zijn kielzog schrijvers tot ver in de 20e eeuw hebben beweerd. Iulia Soaemias’ rol is daarentegen soms ten onrechte gemarginaliseerd. Auteurs van de laatste 30 à 40 jaar hebben ingezien dat diverse partijen het bestuur en het beleid van het rijk konden beïnvloeden en dat simplistische visies omtrent macht en invloed de werkelijkheid geweld aandoen. De Severische dynastie is zeker een opmerkelijke periode in de Romeinse geschiedenis. Er zijn echter onvoldoende bewijzen voor de stelling dat de Severi door gewijzigde opvattingen over keizerschap en religie het principaat in een dominaat hebben omgewenteld. De dynastieke focus van de Severi wijst eerder in de richting van continuïteit dan van breuk. Een uitzondering geldt voor de religiepolitiek van Heliogabalus, welke onder Severus Alexander echter weer is gecorrigeerd. Wellicht hebben de Severi in een punt wel de crisis van de derde eeuw en daarmee de val van het Romeinse rijk dichterbij gebracht: hun ondergang. Levick182 formuleert het aldus: “It was the very failure of the Severan dynasty to survive that led to the political upheavals of the third century.” 8. Samenvatting Aan het begin van de 20e eeuw werd een these ontwikkeld die de Severische dynastie (193-235) kenmerkte als een periode waarin Oosterse elementen het Romeinse rijk binnendrongen. Daardoor zou de crisis van de derde eeuw, welke uiteindelijk tot de neer- en ondergang van Rome zou leiden, mogelijk zijn geworden. Voor die ontwikkeling

181 R. DE SCHRYVER 1997, pp. 349-351. 182 B. LEVICK 2007, p. 158.

38

zouden vooral de vrouwen aan het keizerlijk hof, afkomstig uit het Syrische Emesa, verantwoordelijk zijn. Iulia Domna, echtgenote van Septimius Severus (keizer van 193 tot 211), haar zus Iulia Maesa en dier twee dochters Iulia Soaemias (moeder van Heliogabalus, keizer van 218 tot 222) en Iulia Mamaea (moeder van Severus Alexander, keizer van 222 tot 235), zouden veel invloed hebben gehad. In deze paper is onderzocht hoeveel invloed genoemde dames daadwerkelijk hadden en hoeveel waarheid er in de zogenaamde Orientalisierungsthese zit wat betreft de opvattingen over het keizerschap alsmede Oosterse religie en mentaliteit. Gebleken is dat Domna niet al te veel invloed gehad kan hebben, omdat haar man en haar zoon (Caracalla, keizer van 211 tot 217) dominante persoonlijkheden waren. De vermeende macht van Maesa en Mamaea is vooral gebaseerd op het werk van de klassieke geschiedschrijver Herodianus, een tijdgenoot van de Severi, maar niet al te betrouwbaar. In diens visie speelde Soaemias nauwelijks een rol. Omdat Heliogabalus en Alexander allebei onvolwassen waren bij hun troonsbestijging, zal er inderdaad sprake zijn geweest van enige invloed, echter minder dan uit het beeld van Herodianus blijkt. Soaemias’ invloed zal waarschijnlijk groter zijn geweest dan die welke genoemde auteur haar toedicht. De Orientalisierungsthese is onvoldoende beargumenteerd gebleken. De Severi hebben niet de gematigde monarchie van het Romeinse keizerrijk ingeruild voor een despotisch regime naar Oosters voorbeeld. Zij hebben er in tegendeel alles aan gedaan om op allerlei vlakken aan te sluiten bij de dynastie die aan hen voorafging, die van de subliem geachte keizer Marcus Aurelius. Ook de monotheïstische godsdienst hebben zij niet ingezet om hun machtsbasis te versterken, behalve Heliogabalus. De religieuze revolutie die hij en zijn medestanders wilden doorvoeren is door zijn opvolger teruggedraaid. Überhaupt kenmerkt de Severische dynastie zich door continuïteit ten opzicht van het verleden en niet door breuk. In de literatuur van de laatste 30 à 40 jaar is de Orientalisierungsthese steeds meer onder vuur komen te liggen. De conclusies van deze paper worden nu door de meeste historici onderschreven. Er bestaat zelfs het vermoeden dat aanhangers van de genoemde these in hun werk zijn beïnvloed door stromingen als het feminisme en het nationalisme.

39

BIJLAGE: INSCRIPTIE UIT ULPIA TRAIANA (CIL III, 7955 EN IDR 3, 2, 262)

Deo Sa[ncto] Malagbel[o] pro salut[e Imp(eratoris) C]aes(aris) M(arci) Aurel(i)

Severi [[Alexandri]] Pii Fel(icis) Aug(usti) et Iuliae [[Mamaeae]] Augustae

matri Aug(usti) n(ostri) et castrorum Primitivos(!) Aug(usti) lib(ertus) tabularius

prov(inciae) Dac(iae) Apulens(is) posuit

Aan de Heilige God Malagbel Voor het welzijn van Imperator Caesar Marcus Aurelius

Severus Alexander Pius Felix Augustus En Iulia Mamaea Augusta

Moeder van onze Augustus en van het legerkamp Primitivos, vrijgelatene van Augustus, tabularius

Van de provincie Dacia Apulensis heeft (deze inscriptie) geplaatst183

Het betreft een plaat van wit-blauwachtig marmer van anderhalve meter breed bij ongeveer een halve meter hoog. Ze is prachtig gereconstrueerd uit negen brokstukken die bij opgravingen in 1882 bij Sarmizegetusa, niet ver van het huidige Timisoara, zijn ontdekt. Tegenwoordig bevindt de plaat zich in het Museum voor Dacische en Romeinse Civilisatie te Deva, Roemenië. 183 Vertaling van onderhavige auteur.

40

De letters zijn zeer mooi uitgekapt en variëren in hoogte van drie tot vijf centimeter. Er zijn enkele fraaie ligaturen: R+O en V+M in “CASTRORVM” in regel vijf en R+I+V in “TABVLARIVS” in regel zes. Wat echter het meest in het oog springt, is de damnatio memoriae, de weggekapte namen van Alexander en Mamaea in regels drie en vier. Deze werd op bevel van keizer Maximinus Thrax na de dood van Mamaea en haar zoon in 235 uitgesproken184. Helaas is weinig bekend over degene die de keizer en zijn moeder welzijn toewenst, enkel dat hij een vrijgelaten slaaf was en tabularius (een soort boekhouder) van de provincie Dacia Apulensis. De naam Primitivos doet een Orientaalse afkomst vermoeden. Malagbel was een Syro-palmyreense godheid voor wie in Ulpia Traiana (Sarmizegetusa) een tempel was opgericht.

184 Orosius VII, 19.2.