Efsaneden Tarihe Tarihten Buguumlne

Adana Koumlpruuml Başı

HAZIRLAYANLAR Doccedil Dr ERMAN ARTUN - M SABRİ KOZ

OE30 İ S T A N B U L

Yapı Kredi Yayınları -1392

Adana Koumlpruuml Başı Hazırlayanlar

Doccedil Dr Erman Artun - M Sabri Koz

Kitap Editoumlruuml Seiahattin Oumlzpalabıyıklar

Grafik Tasarım Nahide Dikel Grafik Uygulama Akguumll Yıldız

Kapak Fotoğrafı Murat Germen

Baskı ve Renk Ayrımı Ofset Yapımevi

I Baskı İstanbul Kasım 2000 ISBN 97508O239-X

Yapı Kredi Kuumlttuumlr Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi AŞ 1999

Yapı Kredi Kuumlttuumlr Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi AŞ Yapı Kredi Kuumlttuumlr Merkezi

İstiklal Caddesi No 285 Beyoğlu 80050 İstanbul Telefon (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks (0 212) 293 07 23

httpwwwyapikrediyayinlaricom httpVwwwshopsuperonlinecomyky

e-posta ykkutturykykutturcomtr

Yapı Kredi Yayınları -1392

Adana Koumlpruuml Başı Hazırlayanlar

Doccedil Dr Erman Artun - M Sabri Koz

Kitap Editoumlruuml Seiahattin Oumlzpalabıyıklar

Grafik Tasarım Nahide Dikel Grafik Uygulama Akguumll Yıldız

Kapak Fotoğrafı Murat Germen

Baskı ve Renk Ayrımı Ofset Yapımevi

I Baskı İstanbul Kasım 2000 ISBN 97508O239-X

Yapı Kredi Kuumlttuumlr Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi AŞ 1999

Yapı Kredi Kuumlttuumlr Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi AŞ Yapı Kredi Kuumlttuumlr Merkezi

İstiklal Caddesi No 285 Beyoğlu 80050 İstanbul Telefon (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks (0 212) 293 07 23

httpwwwyapikrediyayinlaricom httpVwwwshopsuperonlinecomyky

e-posta ykkutturykykutturcomtr

Ccedilukurovanın Antik Devirlerde Taşıdığı İsimler ile Fizikicirc ve

Tarihicirc Coğrafyası Prof D r A h m e t Uuml n a l

Muumlnih Uumlniversitesi Assuriyoloji ve Hititoloji Enstituumlsuuml Hititoloji Boumlluumlmuuml Başkanı

GİRİŞ Ccedilukurova olarak da bilinen Adana ve ccedilevresi guumlshy

nuumlmuumlz iccedilel Adana Osmaniye ve kısmen de Antakya illerini kapsar Bu topraklar eski Kizzuwatna ve Kilik-ya krallıklarına yuumlzyıllar boyu ev sahipliği yapmıştır Kara deniz ve ırmaklar uumlzerinden sağladığı ulaşım Anadolu ve Mezopotamya ile Doğu Akdeniz arasınshydaki koumlpruuml konumu tarıma elverişli geniş toprakları ile uygarlık tarihi accedilısından ccedilok oumlnemli bir boumllgedir Dillere destan verimliliği akarsularının bolluğu doshyğal kaynak zenginliği ılıman iklimi ve her taraftan korunaklı kapalı bir havza olma gibi oumlzellikleriyle ta Eski Taş Devrinden itibaren iccedilinde insanları barındıshyran Mezopotamya duumlnyası ile Orta Anadolu ve Ege Boumllgesi arasında bir koumlpruuml olma yanında oumlzguumln kuumllshytuumlrler yaratmış eski duumlnyanın nadir boumllgelerinden bishyridir Duumlnya tarihinde daha İsadan oumlnce 1550 yılında bir kent olarak Adaniya ismiyle tarih sahnesine ccedilıkan ve tarih boyunca 3500 seneden beri adı hiccedil değişmeshyyen ccedilok az kent vardır Adana ile kıyaslandıklarında Ankara İzmir İstanbul Efes Atina Roma gibi ccediloğu buumlyuumlk imparatorluklara başkentlik yapmış metropolshyler en az bin sene daha geccedil kurulmuş kentlerdir Kalshydı ki Adana kentinin M Ouml 1550 senesinde yazılı tashyrihi belgeler başlamadan ccedilok daha oumlnceleri en azınshydan 5000 sene oumlnce bir kent olarak mevcut olduğunu kanıtlayan arkeolojik ipuccedilları vardır Bu arkeolojik izshyler Adana kentinin iccedilindeki Tepebağ Houmlyuumlk2 (Fotoğraf ı) ile Adananın yakın ccedilevresindeki diğer houmlyuumlklerin alshytında saklıdır Buralarda kazılar yapıldığında bu kenshytin daha eski izleri kesinlikle ortaya ccedilıkacaktır Tarih oumlncesi ccedilağlarda da bu insanların kendi kentlerine Adana demediklerini kim iddia edebilir

KİZZUVVATNA ADANA TARSUS VE KİLİKYA ADLARININ KOumlKENİ Ccedilukurova M Ouml İkinci Binyıldan guumlnuumlmuumlze dek

ccedileşitli isimlerle anılagelmiştir Şimdiye kadar belirleshynebilen en eski ismi Kizzuvvatnadır Bu adın etimoshylojik koumlkeni mutlak surette MOuml 3 Binyılın sonlashyrından itibaren Doğu Anadolu ve Kuzey Mezopotamshyyada daha sonraları da Ccedilukurovada konuşulan ve yazılan Hurriceye geri gitmektedir Huni kelime dashyğarcığında kizabuzzi kizihhuru kizza kizzihi ve kizzum gibi Kizzuwatna ile ccedilağrışım yapan ccedilok sayıshyda soumlzcuumlkler vardır Nitekim Ovalık Kilikyanın M 0 1 Binyıldaki adı Que de Hunice bir isimdir Hititccedile

19

kiz-wetnaz suyun oumlte tarafından ile kesinlikle il işmdash bull v oktur bu soumlzuumlm ona bağlantı bu yer adının Hishytitccedile ve dolayısıyla Hint-Avrupa koumlkenli olduğunu kanıtlayabilmek uğruna dil kuralları ccedilok zorlanarak laquoE hatta ccediliğnenerek uydurulmuş bir etimolojidir Yoksa ne Hititccedilede ne de Luvicede bu tertiple yer isimleri tuumlretil m emektedir ve tuumlretilmesi de zaten

istik kurallara aykırıdır Aynı şekilde Tar-susTarse isminin Hititccediledeki tarse- kafatası soumlzshycuumlğuumlyle kıyaslanması da bir o kadar mantık dışıdır ve gene lenguumlistik kurallar ccediliğnenerek ileri suumlruumllmuumlş bir goumlruumlştuumlr Keza Ccedilukurovanın klasik ccedilağlardaki adı olan KilikyaCilicianın oumlne suumlruumllduumlğuuml gibi bir Grek mitolojisinden kaynaklanan cilixkilix taşıyla Ikireccedil taşı) da asla ilişkisi olamaz Bu mitolojiye goumlshyre kilix Telephassa ve Agenorun oğludur babası Agenor onu Zeusun Sidondan kaccedilırdığı kızkardeşi Avrupayı arayıp bulması iccedilin goumlrevlendirmiştir ama kilix her nasılsa gelip Kilikyaya yerleşmiştir

Efsanenin boumlyle basite indirgediği Kilikya ismishynin koumlkeni gerccedilekte Asurcadır keza buguumln Kilikya isminin M Ouml 9 yuumlzyıldan itibaren Yeni Asur kayshynaklarında soumlzuuml edilen Hilakkudan kaynaklandığınshyda artık kuşku yoktur Ne yazık ki Hilakkunun ne anlama geldiği henuumlz bilinmemektedir ama kesinshylikle kireccedil taşı ile bir ilişkisi yoktur Asurlular bu isshymi kendileri mi vermişlerdi yoksa Ccedilukurovanın yershyli dillerinden birinden mi almışlardı bilinmemekteshydir Bir Hitit fal metninde ses benzerliğinden hareshyketle modern Niğde ile ilişkiye geccedilirilmek istenen Nahita kentiyle ile birlikte ve şarap uumlreten bir yer olarak bilinen Hilikka kent adının geccedilmesi ilginccediltir (KUB 1635 + 898v 10) bu kent adının Hilakku ile ilişkisi olmasa bile Anadoluda kulağa boumlyle gelen isimlerin var olması dikkat ccedilekicidir

Nasıl ki Kizzuvvatnanın kutsal kenti ve başkenti Kummanni sonraki devirlerde Komana (buguumln Şar) olarak değişmiş ve yaşamış ise Kizzuwatna adı da halk ağzında biraz bozularak Cataoniaya ccedilevrilmiş olabilir Oumlyle anlaşılıyor ki buraya gelen hemen her kavim boumllgeye kendi adını vermiştir Boumlylece boumllgeshyde M Ouml Birinci Binyılda kurulan yerel krallıklar da ccedileşitli isimlerle anılmaktaydılar Asurlular buralara Que Hilakku Kisuatni Tabal Unqi (Partin Amik Ovası oumlnceleri yanlışlıkla Hattin okunuyordu) ve Babilliler Hume ve Pirindu derlerken bazı yerel kralshylar Azatiwataya vs gibi başkaca isimler veriyorlardı

Mısır kaynaklarında ise qswadna (Qiswadna) olashyrak geccediler III Tutmosis II Ramses ve III Ramses zashymanından kalma bazı Mısır belgelerinde geccedilen QDY (Qode) devletinin de Que-Kizzuwatna ile aynı olduğu sanılmaktadır Aramice yazıtlarda ise Kilikya karşılıshyğı HLKHLKYN olarak geccediler İki yıl oumlnce Adananın kuzeyindeki Yuumlregirde bulunan ve Fenikece ve hiyeshyroglif Luvicesi iki dilli bir kitabe iccedileren Geccedil Hitit kashybartmasında (Fotoğraf 2-4) kim olduğu bilinmeyen yeshyrel bir bey Sura (Asur) ve Buumlyuumlk Ova ile ilgili olashyrak bir meseleyi ccediloumlzduumlğuumlnuuml ve bu sırada beyi Fırtına Tannsı Tarhuntun kendisini desteklediğini yazmakshytadır Burada Buumlyuumlk Ova denen yer her haluumlkacircrda Ccedilukurova olmalıydı

DANUNA OAcircNU VE ADANA ARASINDAKİ İLİŞKİLER Adana adının koumlkeni eski Yakındoğu ve Mısır

kaynaklarından ta 1550den beri bilinen Adaniya ve Danunadan gelmektedir Boğazkoumly ve Ortakoumlyde bulunan tabletler arasında Adana adının kesin şekilshyde Hurrice olduğunu kanıtlayan Hurrice veya Huni koumlkenli metinler vardır Bu metinlerde adaniya denishylen kutsal bir kuumllt eşyası ambassi- sunak ve kes-hi- kutsal tahf ile yanyana geccediler (KBo 218 Ay 24 KUB 1534 iv 52 Ccedilorum (Ortakoumly) 21-4-90 6) Da-nuna-Adaniya-Adana ilişkisi buguumln artık gayet accedilıkshytır Nasıl ki yerli Kizzuwatna dillerinden birinde isimshylerin en başındaki A uumlnluumlsuumlnuumln duumlşmesi suretiyle Asurdan Sura ve Awarikadan Warika yapılmış ise aynı şekilde Adani(ya)dan da Dana yani Danuna yapılmıştır Dolayısıyla Danunanın Adana ile eşit olshyduğu ve Grek kaynaklarında geccedilen Dananoslann bizzat Kilikyanın yerli kavimleri olduklarında artık kuşku yoktur Buna rağmen Grek efsaneleri her yershyde olduğu gibi maalesef burada da beyinleri bulanshydırmaktadır Uzun ve oldukccedila ccediletrefil olan konu şoumlyshyle oumlzetlenebilir

Eski Doğu kaynaklarında Danuna ccedilok az yerde geccediler ama geccediltiği yerler de tarih coğrafya ve etnoshyloji accedilısından ccedilok oumlnemlidir En eski geccediltiği yer M Ouml 1380lere tarihlenen ve Mısırda bulunan bir Amama mektubudur (EA 151 52) mektup Mısır Fishyravunun boumllgedeki yerel işbirlikccedilisi Tyros kralı Abi-milki tarafından Firavuna goumlnderilmiştir ve boumllgeye youmlnelik istihbarat haberleri iccedilerir Abimilki Firavuna kendi yakın ccedilevresindeki uumllkelerle ilgili olarak bilgi -

20

ler sunmaktadır Bu uumllkeler de Danuna (Adana) Uga-rit (Suriyedeki Ras Samra) Qidsu (Kades) ve Amur-rudur Abimilki Firavuna Danuna kralının oumllduumlğuumlnuuml ve yerine kardeşinin tahta oturduğunu uumllkede bir kargaşalığın soumlz konusu olmadığını ihbar etmektedir Ayrıca Ugaritte ccedilıkan bir yangında kralın kalesinin yandığını Hatti askerlerinin orada bulunmadığını da ekler Buradaki Danunanın Doğu Akdeniz uumllkeleri arasında sayılmasından dolayı Filistinde aranması gerektiğine ilişkin goumlruumlşler varsa da artık bunlar son yıllarda geccedilerliliğini yitirmiştir

ikinci olarak Boğazkoumly metinlerinde tek bir yershyde geccediler ki bu da Mısır Firavunu II Ramsesin III Hattusiliye yazmış olduğu bir mektuptur (KBo 2825) Mektuba goumlre sabık kral Urhitesub taht kavshygalarında amcası Hattusiliye yenilince kaccedilmış ve Danunada saklanmıştır 0 sıralarda Kizzuwatna (Dashynuna) III Hattusilinin sıkı kontroluumlnde olduğundan Urhitesubun burada tutunmasına imkacircn yoktur Olshysa olsa Urhitesub Tarhundassa uumllkesine yakınlığı dolayısıyla orada kalmak umuduyla Kizzuwatnaya

Fotoğraf 2 -4 Adana Arkeoloji M uuml z e s i n d e sergilenmekte Doumlnemine tarihlenen Tarhunda heykeli

da uğramış ama amcasının sıkıştırması yuumlzuumlnden burada tutunamayarak Kuzey Suriyeye oradan da Mısıra kaccedilmıştır Burada dikkat ccedilekici nokta iccedilerik accedilısından bu mektuba paralel olan diğer uumlccedil mektupshyta Danuna yerine Kizzuwatna yazılmasıdır (KBo 115 + 19 Ay 30vd KUB 327 Ay 23vd KUB 367 Oy 17vd) Bundan da anlaşılmaktadır ki Danuna denen uumllke Kizzuwatnanin bizzat kendisidir ve orashyda yaşayan ve Dananos vs denen halk da Kizzuwat-na-Danunanın yerli halkıdır Esasen Danunalann doğu koumlkenli oldukları Grek efsanelerinden de anlashyşılmaktadır Buna goumlre Argostaki Danaos hanedanıshynı kuran Danaos Belos isimli birinin oğludur ve Be-los Babil dilinde BEL bey sahip kral anlamına gelen soumlzcuumlkten başkası değildir Nitekim Danushynanın Adana-ıvana Adana sakinlerinden geldiği isabetli olarak ileri suumlruumllmuumlştuumlr Danunanın Mısır kaynaklarında geccediltiği diğer bir yer de Firavun III Ramsesin Deniz Kavimleri goumlccedilleriyle ilgili olarak (bkz aşağıda) Medinet Habudaki yazıtıdır ve burada bu kavimler arasında sayılan D-jnjw-n olarak geccediler

olan Adana-Yuumlreği r -Cine Koumlyuumlnde bulunan ve G e ccedil Hitit

21

Danuna adı bundan yaklaşık 450 sene sonra Karate-pede bulunan hiyeroglif Luvicesi-Fenikece iki dilli yazıtlarda tekrar karşımıza ccedilıkar Kilikyanın Kıbrıs ve Minos yazıtlarında da geccediltiğine dair goumlruumlşler oumlne suumlruumllmuumlşse de bu kesin değildir

Durum boumlyle basit iken Homeros destanlarında Akalarla akraba bir kavim oldukları sanılan hatta Grekler yerine bir sinonim olarak kullanıldığı oumlne suumlruumllen ve oldukccedila sık bir şekilde anılan Dananos diye bir kavmin geccedilmesi bu ismin Mısır Hitit Geccedil Hitit Hiyeroglif yazıtları ve Fenikece kitabelerde geshyccedilen Danuna ile aynı olduğu ve Adana adının da bushynunla ilişkisi olduğu tezlerinin doğmasına neden olshymuştur Şimdi Danuna-Adaniya eşitlemesi gerccedileği yansıttığına goumlre Homeros destanlarının tarihi gershyccedilekleri nasıl saptırdığı bir kez daha ortaya ccedilıkmakshytadır ccediluumlnkuuml Adaniya ve dolayısıyla Danunanın Grek duumlnyasi ile hiccedil ilişkisi yoktur varsayın ki bir avuccedil Adanalı maceraperest savaşccedilı paralı asker olashyrak o efsanevi Troya savaşına katılmış olsun Bu efshysaneler M Ouml 8 yuumlzyılda başlayan Grek kolonizas-yonları sırasında Greklerin karşılaştıkları ve bazen de kolonize ettikleri boumllgelerde kendilerinden oumlnceshyki eski Anadolu kentlerini nasıl kendi duumlnyalannda-ki efsaneler kisvesine soktuklarını ve bu arada bir suumlruuml ipe sapa gelmez efsane uydurduklarını birccedilokshylarını asla kavrayamadıkları yerli şahıs tanrı ve yer isimlerini yalan yanlış Helenleştirdiklerini accedilıkccedila goumlstermektedir ve bu accedilıdan bakıldığında konu ccedilok ibret vericidir Yoksa M Ouml 1550lerde varlığı Hitit belgeletince kanıtlanan Adaniya kentinden Grekler nereden ve nasıl haberdar olabilirlerdi ve nasıl olur da bu kent Grek mitolojisine goumlre Uranosun oğulshylan Saros ve Adanos tarafından kurulmuş olabilirshydi

Aşağıda tarih kısmında aynntılan ile goumlstereceshyğimiz gibi Adaniya yer adı ilk kez eski Hitit kralı Te-lipinunun fermanında ve daha oumlnceki kral Ammuna ile ilişkili olarak geccediler (M Ouml 1550 Telipnu Fermanı II 2 Hiticcedile metnin bu kısmına KBo 28124 sol suumltun 9daki Akadcası tekabuumll etmektedir) Aynca gene Esshyki Hitit devrine tarihlenen bir dini metinde (Hisuwa Festivali) de anılır (KBo 2069 + KBo 9123 Ay 2) Bunu takiben Orta Hitit Devri Kralı I Amuwandanm tarihi bir metninde geccediler (KUB 2321 Oumly 5) İmparashytorluk Devrine tarihlenen bir fal metninde Arusna kentiyle aynı muhtevada yer alır (KUB 4637 Ay 14)

Aynca kırık bir Larihi metinde de Arusna ve Kumma-ni yanında Adaniyadan da soumlz edilir (KUB 4881 1) 13 yuumlzyılda kral III Hattusili ve Puduhepa ile Firashyvun II Ramses arasındaki mektuplaşmalarda Kum-manni karşılığı olarak geccedilen Danunadan sonra Fishyravun III Ramsesin (MOuml1188-1157) Deniz Kavimleshyri denen insanlann goumlccedilleri ve yakın doğuda yaptık-lan tahribatlarla ilgili Medinet Habudaki kitabesinde gene Danuna olarak geccediler Bundan sonra ise Karate-pe Azatiwataya Geccedil Hitit Hiyeroglif yazıtlannda (M Ouml 8 yuumlzyılın oratalan) Dnnjw olarak karşımıza ccedilıshykar Adananın Osmanlılar devrinde bile Hititccedileye yashykın şekli Ataniya olarak anılması bu yer adının 3500 seneden beri hiccedil değişmediğini goumlstermesi bakımınshydan oumlnemlidir Ne var ki -iya son ekinin Arapccedilanın (feminin eki) etkisiyle onaya ccedilıkmış olması da muumlmkuumlnduumlr

Danunalarla ilgili karmaşıklığı biraz daha bushylandırmak iccedilin başkaca tezler de oumlne suumlruumllmuumlştuumlr Bu tezlere goumlre Adana yer adı uumlzerinde yakın anshylamına gelen an Luvice oumlnekiyle Indoari dillerde oumlzellikle Avestada yağmur rahmet hediye ırmak anlamına gelen dacircnu isminden tuumlretilmiştir Boumlyleshyce Adananın Irmak kenarındaki kent anlamına geldiği gibi en az Tarsus kafatası kadar saccedilma bir etimoloji yapılmıştır Keza duumlnya coğrafyasında her ırmak kenarında kurulmuş olan kente Irmakkent dense bunlann sayısı binleri geccediler Bu sava goumlre Danunalar ile onlann kralı Danaosun Ari kavimshylerle olan ilişkisi eski kaynakların birccedilok bağımsız yerinde accedilık seccedilik goumlruumlluumlrmuumlş Dacircnular Turani kashyvimler (Turan diye Iskitleri ve İran kavimlerini kas-dediliyor) yani lskitlerle aynı kavimmiş Danu soumlzshycuumlğuumln yayıldığı alan ccedilok genişmiş M Ouml 17 yuumlzyılshyda Mısırı işgal eden Hyksoslann başkenti Avvaris ile aynı olan Tanaiste bile goumlruumllebilirmiş iskit krashylı Tanausun adında da bu eleman saklıymış vs Oumlnasyada ve oumlzellikle Kizzuwatnada Indoari kashyvimler henuumlz yok iken Luvice ve Ariceden gelme komposit A(n)dana yer adı (Adana - Adaniya) nashysıl tuumlretilebilir hiccedil kimse duumlşuumlnmemiştir Tabii bilim bu kadar cıvıtılırsa buna mantıklı bir yanıt aramak boşuna zaman harcamak olacağından gene mantıkshysız bir yanıtla karşı konulabilir ve Danuna ses benshyzerliğinden hareketle Tuumlrkccedilede bir yaşını aşmış bushyzağı anlamına gelen dana soumlzcuumlğuumlnden gelmedir denir

22

CcedilUKUROVA FİZİKİ COĞRAFYASININ OumlZELLİKLERİ Guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovası kuzeyde Toros Dağları

(Bolkar ve Aladağlar) (Fotoğraf 5-7) doğuda Amanoslar batıda aşağı yukarı Tarsus ovasının bittiği yer veya

Fotoğraf 5 Kozan kalesinden ovaya ve Kozana genel bakış

Mersin civan ve guumlneyde Akdeniz ile ccedilevrilidir Eskishyccedilağlarda Ovalık Kilikya denen Ccedilukurovanın doğusu ovanın tam ortasında kuzeyden guumlneye Yılankalede başlayıp (Fotoğraf 8-10) Ceyhan İrmağına paralel olarak denize kadar ulaşan ve en yuumlksek yerleri 750 m olan

Fotoğraf 8 Adana-Tufanbeyl i -Şarkoumly Kesintisiz iskacircn goumlren ccedilağlar boyunca dini ve kuumlltuumlrel merkez olmuş Şar buguumln tarihin sessiz tanığıdır ve sistematik araştırmaları beklemektedir

23

Fotoğraf II Yuumlzyıllardır tarihi sırtlayıp guumlnuumlmuumlze getiren ama 1998 Adana depreminde buumlyuumlk ouml lccediluumlde tahrip olan Misis Koumlpruumlsuuml (Roma Doumlnemi) Ceyhan Nehri ve arkada Nur Dağları (Cebel-i Nur) ya da Misis Dağları

Fotoğraf 12 Yukarı Ova veya Ceyhan Ovasını kontrol altında tutan Anavarza Kalesi

Fotoğraf 13 Bodrum Kalesi ya da Kastabala Kalesi ve Kastabala Suumltunlu Caddesi

Fotoğraf 14 Ccedilukurovadaki kırkı aşkın kaleden biri olan Hemite Kalesi

Nurdağları (Cebel-i Nur) veya Misis Dağlan (Fo toğra f ın

tarafından ikiye boumlluumlnuumlr Bu dağlar jeolojik ccedilağlarda Toros Dağlarından koparak birer ada olarak denizin iccediline kaymış birer kara parccedilalarıdır Roma ve Ortaccedilağ ile nuumlfus alt yapısı olmaksızın boumllgeyi zorla ve yapshymacık olarak askeri baskı ve işgal altında tutmak isshyteyen Haccedillı Seferleri mensupları ve onların yarattıkshyları işgalci Ermeni birlikleri boumllgede zorla tutunabilshymek iccedilin kale ve muumlstahkem mevkilerini hep bu adashylar uumlzerinde kurmuşlardır bunlann belli başlıları da Toprakkale Yılankale Dumlu Anavarza (Fotoğraf 12)

Kastabala (Fotoğraf 13) ve Hemitedir (Amuda) (Fotoğraf

14) Nurdağları aşağıda goumlreceğimiz gibi Misisin heshymen arkasındaki Kızılgeccedilit vasıtasıyla ova boyunca Halepe doğru giden batı-doğu yoluna geccedilit verir ve ulaşımı kolayca sağlar

24

Kilikya Orta Anadolu ve Egeyi Doğu Akdeniz sashyhillerine Kıbns ve Mısır ile Kuzey Suriye ve Mezoshypotamyaya bağlayan iccedilinden oumlnemli yolların geccediltishyği bir yerde bulunan bir kapı suumlrguumlsuumlne benzemekteshydir Guumllek Geccedilidi batısında kalan sahil kesiminin İccedil Anadolu ile olan ulaşım bağlantısı mutlaka Kilik-yanın iccedilinden geccedilmek zorundaydı Buna karşın aşashyğıda tarihi coğrafya kısmında ayrıntılarıyla goumlreceğishymiz gibi Orta Anadoludan Kuzey Suriye ve Mezoposhytamyaya giden yollann illa da Kilikya iccedilinden geccedilshymesi gerekmiyordu ccediluumlnkuuml Torosların kuzeyinden veshyya iccedilinden veya Ovalık Kilikyanın kuzeyindeki alccedilak dağ yamaccedillarından ulaşım sağlamak pekacirclacirc muumlmshykuumlnduuml Yani ccedilok oumlnemli stratejik bir noktada yer alan bu kapı suumlrguumlsuuml kendi doğusunda Mezopotamyaya geccedilen yollan tıkayacak ve kapatacak nitelikte değilshydi Nitekim gene goumlreceğimiz gibi Orta Anadoludan gelerek Kuzey Suriyeyi işgal etmiş olan Eski Hitit krallan I Hattusili ve I Mursili Kizzuwatnaya hiccedil uğramamışlardı bile M S 7 yuumlzyıldan itibaren Sushyriyeyi temsil eden Araplarla Anadoludan gelen Bishyzanslılar arasında bile Guumllek Boğazının accedilık oumlnemishyne rağmen 10 yuumlzyılın ortalanna kadar iki uumllke arashysındaki sınır ccedilatışmalan ve değişiklikleri Ccedilukuroshyvada veya Guumllek Geccedilidi civannda değilulaşıma dashyha accedilık olan Ermenistan hududunda yani daha doshyğuda olmaktaydı Yani Toros Dağlan Guumllek Geccedilidinshyden doğuya doğru ta Antitoroslara vanncaya kadar aşılması zor bir set oluşturuyordu Bu doğal setin geshyccedililmesi Ccedilukurovada guumlccedilluuml bir devlet ve orta buumlyuumlkshyluumlkte bir askeri guumlccedil olduğu suumlrece muumlmkuumln değildi Ancak Malatyadan itibaren biraz accedilılıyor ve guumlneye Mezopotamyaya inmeye muumlsaade ediyordu Ccedilukushyrovada Kizzuwatna gibi bağımsız bir devlet var olshyduğu suumlrece Hititlerin ne Karaman-Kırobası ve Goumlkshysu vadisinden ne de Guumllek Geccedilidi uumlzerinden Kilik-yaya inmeleri veya geccedilici olarak inseler bile ovayı baştan başa aşarak Kuzey Suriyeye ulaşmalan ve aynı yoldan tekrar geri doumlnmeleri asla muumlmkuumln deshyğildi

Buguumln atıl olmasına karşın Kilikyanın eskiccedilağshylarda deniz yoluyla Kıbns Mısır Doğu Akdeniz ve Ege lirnanlanyla canlı bir bağlantısı vardı Tabii ne Osmanlılar doumlneminde ne de guumlnuumlmuumlz Tuumlrkiyesinshyde deniz taşımacılığı oumlnemli bir yer almadığı sualtı arkeolojisi vasıtasıyla araştınlan denizlerde Mısır Ugarit Fenike Grek Roma Bizans ve Ceneviz batık

gemilerinin yanında bir tek olsun bir Osmanlı-Tuumlrk gemisi yer almamaktadır ve bundan dolayı bizlerin bu eski deniz ulaşımının boyutlannı kavrayabilme-miz olanaksızdır Unutmamak gerekir ki İskenderun Issos Yumunalık-Aigaiai Karataş-Magarsos Tarsus Mersin-Yuumlmuumlktepe Soloi-Pompeiopolis Lamas Ela-iussa Korykos Silifke-Holmoi-Taşucu hep birer lishyman kentleriydi Nitekim Seyhan Nehri de daha yashykın zamana kadar ulaşımda kullanılıyordu 19 yuumlzshyyıl gezgini Langloisnın 1861de ccedilizmiş olduğu bir reshysim Adana kentini Taşkoumlpruumlnuumln doğusundan goumlsshytermektedir Resimde koumlpruumlnuumln sağında ve solunda orta boylu tekneler ve yelkenliler accedilıkccedila goumlruumllebilshymektedir (Fotoğraf iccedilin bkz bu kitapta K S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk (U^Adaniia) Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti miydi Fotoğraf 4) Bunun dışında gene 19 yuumlzyılda İngiliz bahriyelerin Seyhan ve Ceyhan ırmaklan accedilıklanna demirledikleri gemilerden bu ırshymaklar boyunca kayıklarla arslan avına gittikleri bishylinmektedir Ancak bu konuda Seyhan Irmağının yashytağının bir oumlzel durumu yani onun duumlzguumln olmamashysı soumlz konusudur Denizle Adana arasındaki meylin azlığına rağmen Seyhandan kuumlccediluumlk motoumlrlerle bile ulaşımda istifade edilmez zira nehrin yatağı duumlzguumln değildir kollara dağılır dibi temizlense bile ccedilabuk dolacağından elde edilecek istifade ccedilekilecek zahmeshyte emek israfına değmez Ama Langloisnın ccedilizdiği bu teknelerin buguumln goumlruumllmemesi modern Tuumlrkishyyenin deniz ırmak ve goumll taşımacılığına duyduğu kayıtsızlığın ve isteksizliğin bir ifadesi olsa gerektir

Kilikyanın denizle olan ulaşımını sağlayan ve buguumln maalesef yeri hacirclacirc belli olmayan benim şimshydilik Mersin Yuumlmuumlktepe ile eşitlemek istediğim Ura liman kenti var ki Orta Anadoluda yaşayan halkın ve Hititlerin Akdenize accedilılan kapısı idi

Ccedilukurova Guumllek Boğazı (Pylai Kilikias) ve Goumlksu Vadisi ile Iccedil Anadoluya Bahccedile (Pylae Amanicae) geshyccedilidi ile guumlneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye-Mezo-potamyaya ve Beylan Geccedilidi ile de Amik Ovasına ve gene Suriye-Mezopotamya ve Fenike sahilleriyle bağlantıyı sağlar Erdemlinin doğusundan itibaren Toros dağlannın kuzey doğuya doğru bir yelpaze ccedilizmesi ve Tarsus (Kydnos) Seyhan (Saros) ve Ceyshyhan (Pyramos) ırmaklannın yuumlzbinlerce yıl suumlruumlkleshydiği aluumlvyonlar sayesinde burada duumlnyanın sayılı bereketli ovalan arasında sayılması gereken verimli bir ova oluşmuştur Nasıl ki Herodota goumlre Mısır Nil

25

Fotoğraf 15 Ccedilukurovanın candamarlanndan biri olan Ceyhan (Pyramos) Nehrine Sirkeli H ouml y uuml k t e n bir bakış

Fotoğraf 16 Ccedilukurovanın oumlbuumlr candamarı Seyhan (Saros) Nehri ve uumlzer inde 2 yy Roma Doumlnemi Koumlpruumlsuuml (Taş Koumlpruuml)

ADANA OVALARI ve CcedilEVRESİNİN JEOLOJİ HARİTASI

Harita I Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin deltalarını g ouml s t e r e n jeolojik harita

26

nehrinin bir nimetidir aynı şekilde Ccedilukurova da Seyshyhan (Saros Samri) ve Ceyhan (Pyramos Puruna) ırmaklarının (Fotoğraf 15 16) bir hediyesidir denebilir Bu ırmakların milyonlarca yıl taşıdığı ve hacirclacirc taşıshymakta olduğu aluumlvyonlar olmadan (Harita 1) bereketli Ccedilukurovayı tahayyuumll etmek dahi olanak dışıdır Ama bu durum da deniz suyu seviyesinin eskiccedilağlardan beri yaklaşık 1 metre yuumlkselmesine ve birccedilok liman kentinin sular altında kalmasına neden olmuştur Ayrıca birccedilok yerleşim yeri ama oumlzellikle duumlz olanshylar buguumlnkuuml ova seviyesinin altına goumlmuumllmuumlşlerdir ve bulunma şansları yoktur

Ccedilukurova iklim koşullarının insan sağlığına yashyrarlı olduğu soumlylenemez keza 19 yuumlzyıl sonlarınshydan itibaren Osmanlılarca ovada zorla iskacircna tabi tutulmak istenen Tuumlrkmenlerin buna karşı canla başla direnmeleri boşuna değildir Burada iklimin asıl oumlzelliği sıcak rutubetli ve bol yağışlı olmasıdır Ama bu sadece ovalık kısımda boumlyledir Yuumlksek Toshyros Dağlarının iccedilleri ve etekleri gerek Eskiccedilağlarda ve gerekse guumlnuumlmuumlzde Ccedilukurovanın bir parccedilasını oluşturuyordu Buguumln boğucu sıcakların bastırdığı yaz aylannda Pozantı Ccedilamardı Ccedilamlıyayla (Nam-run) Goumlzne Fındıkpınarı Sorgun Guumlzeloluk Kıro-bası Kozlar Goumlkbelen gibi yaylalara ccedilıkma alışshykanlığının eskiccedilağlarda da var olduğunu kanıtlashyyan ipuccedillan vardır Bu yaylalar ve yuumlksek yerlerde ise tıpkı Orta Anadoluda olduğu gibi kara iklimi hakimdir ve kar yağışları yoğundur Anadolu coğshyrafyasını yakından tanıyan bir araştırmacının dedishyği gibi Asya Tuumlrkiyesinin belirli yerlerinde hershyhangi bir Iskoccedilyalı Afrikalı İsviccedilreli Rus veya Na-polili kendi uumllkesinden pek yakından aşina oldushyğu yaşam koşullarını aşağı yukarı bulabileceği goumlzlenmiştir Gerccedilekten de aşağılardaki ovada ve sahil kesiminde portakal limon ve zakkumlar ccediliccedilek accedilarken Toroslar ve Amanoslann karlarla kaplı yuumlksek zirveleri hemen her yerden kolayca goumlruumlleshybilir

CcedilUKUROVANIN TARİHIcirc COĞRAFYASI Ccedilukurova ilk bakışta kendi iccediline kapalı bir havza

imiş gibi goumlzuumlkmesine karşın Orta Anadoluyu Doğu Akdeniz ve Suriye-Mezopotamyaya bunun yanında Mezopotamyayı da Orta Anadolu ve Batı Anadolu ve Ege Duumlnyasına bağlayan yollar uumlzerindedir Karashydan sağlanan bu ulaşıma denizle olan bağlantısı da

eklendiğinde Ccedilukurovanın uumllkeler arası ve deniz aşın ulaşımda oynadığı rol kolayca goumlruumlluumlr Kendine oumlzguuml bu coğrafi konumu dolayısıyla hem tuumlrluuml kashyvimlerin gelip geccediltiği veya suumlrekli yerleştiği bir geccedilit hem de Orta Anadolu Mezopotamya veya deniz youmlshynuumlnden gelen siyasi guumlccedillerin kolayca hakimiyetleri altına sokabildikleri tampon bir boumllgedir

Demir Madeni Efsanesi ve Antik Kizzuwatna Hititolojinin başlangıccedil yıllannda henuumlz Hitit belshy

geleri aynntılı olarak konuşmaya başlamadan oumlnce Kizzuwatna guumlccedilluuml kraliccedile Puduhepanın anavatanı ve ccedilokccedila abartılarak Hititler Devrinde demirciliğin merkezi olarak biliniyordu Bu yapılırken eski Yunan efsanelerine goumlre gerccedilek dışı bir takım varsayımlarshydan hareketle ve gerccedilekler saptınlarak demirin tarihshyte ilk kez işlendiği yer olarak buguumln Kuumlccediluumlk Kafkasya denen Doğu Karadeniz sahilleri biliniyordu Buna goumlre Pontus da denen bu boumllgede Kalybes Kavmi vardı ve onlar demir işlemekten başka bir işle uğraşshymıyorlardı

Onlar (Kalybes) oumlkuumlzlerin yardımıyla arazide tashyrım yapmakla tatlı mevveler uumlretmekle otlaklarda hayvan suumlruumlleri otlatmakla uğraşmazlar Bol demir iccedileren sert toprağı kazarlar ve bundan elde ettikleri demiri yiyecek maddeleri karşılığı takas ederler (Apollonios Rhodios Argonautika 2 lOOOlvdd)

Diğer taraftan aşağıda aynntılannı vereceğimiz M Ouml 13 yuumlzyıla tarihlenen bir Hitit mektubunda Kizzuwatna depolannda saklanan demirden soumlz edishyliyordu İşte bu haber Yunan efsanesindeki Kalybes ile ilişkiye geccedilirilmiş ve bundan dolayı daha Hititoshylojinin başlannda Kizzuwatna coğrafi bir boumllge olashyrak Doğu Karadeniz sahillerine yani o efsanevi Kalyshybes Uumllkesi iccedillerine konmuştu Bu lokalizasyonun yanlışlığı ccedilok eskiden beri biliniyordu ama Eski Grek kaynaklarına koumlruuml koumlruumlne inanan E Forrerin bayshyraktarlığını yaptığı bu yanlış goumlruumlşe hiccedil kimse accedilık seccedilik karşı ccedilıkamıyordu Genel kanının aksine bu demir efsanesinin bir safsatadan ibaret olduğunu bu efsane dışında kalan birccedilok tarihi ve coğraficirc haber ve arkeolojik kalıntılara dayanarak Kizzuwatnayi guumlshynuumlmuumlz Ccedilukurovasına yerleştiren A Goetze değil Olmsteaddir (JEA 8 1922 45vdd) Goetze 1940ta yazdığı ve buguumln bile standart olarak kabul edilen araştırmasıyla bu fikri sadece genişletmiş ve daha geniş bir araştıncı kitlesine kabul ettirmiştir

27

Soumlzuuml edilen demirle ilgili Hitit mektubu tarih yashyzıcılığında maalesef ccedilok suistimal edilmiştir En başshyta daha Demir Devri başlamadan (MOuml 1200) ccedilok oumlnshyceleri Hind-Avrupalı Hititlerin demiri tanıdıkları ve işledikleri savı ileri suumlruumllmuumlş bu konu tarihi roman ve filmlere bile girmiş ama en acısı bundan kendishylerine kuumlltuumlrel pay ccedilıkarmak isteyen ırkccedilı insanlar da ccedilıkmıştır Hatta Hititlerin anayurtlarını bırakıp Anashydoluya goumlccedillerinin en belli başlı nedenleri arasında onların Anadolunun demir zenginliğini duydukları ve bundan dolayı buralara goumlccedil ettikleri akıl mantık almaz bir şekilde ileri suumlruumllmuumlştuumlr Ama bunları sashyvunan insanların ırkccedilı Makyavelist ve tarih bilimini pragmatik accedilıdan soumlmuumlren kişiler oldukları unutulshymamalıdır Gerccedilek ise bambaşkadır Şoumlyle ki

Hititler asla demiri icat eden ve onu ilk kez etkin ve yaygın olarak silah uumlretiminde kullanan kavim olashymazlar ccediluumlnkuuml bir defa demir Anadoluda Hititlerden asırlarca oumlnceleri biliniyordu ve Hititccediledeki demir keshylimesi hapalki- (Sumerce ANBAR) yerli Anadolulu Hattilerin dilinden alınmadır Bunun dışında arkeoloshyjik buluntuların da azlığına dikkat ccedilekilmelidir

Krallık Tahtına Oturduğumda Beni Niccedilin Tebrik Etmedin Niccedilin Hediyeler Goumlndermedin III Hattusili Asur Kralına Diplomatik Nezaketsizlik Ccedilapulcular ve Demir Konularında Diplomatik Nota Veriyor Soumlz konusu mektup Hitit kralı III Hattusilinin

(M Ouml 1270-1245) Asur kralı I Salmanassar veya Adadnirariye Akadca yazmış olduğu diplomatik bir notadan ibarettir (KBo 14) Mektupta oumlnce Kargamiş yakınlarındaki Asur Hanigalbat ve Hatti arasındaki tampon boumllgede yer alan Turira diye eşkıya yuvası bir kent ve boumllgeden soumlz edilmekte Turirahların suumlshyrekli Hitit topraklannı yağmaladıkları ve kaccediltıklarınshydan yakınılmaktadır Hatta anlaşılan onlardan esinshylenen ve cesaret alan yerli Hititli eşkiyalar bile Turi-ralılara oumlzeniyor ccedilalıp ccedilırptıktan sonra Turiraya kashyccedilıyor ve onlar tarafından korunuyorlardı işte Hattushysili mektubunda Asurlu muhatabına eğer gerccedilekten Turira benim siyasi otoritem altındadır diyorsa bu asayişsizliğe bir son vermesini politik bir nota uumlslushybuyla dile getirmekte hemen bunun ardından Asur kralının kendisinden bir zamanlar istemiş olduğu deshymir konusuna gelmektedir yani demir hiccedilbir şekilde mektubun ana konusunu oluşturmamaktadır

Bana soumlzuumlnuuml etmiş olduğun kaliteli demir konushysuna gelince (şu anda) Kizzuwatna daki muumlhuumlr evleshyrimde (yani depolar) kaliteli demir yoktur Demir uumlretimi iccedilin zamanın (mevsim) koumltuuml olduğunu (zashyten) yazmıştım (Şu anda) bitirmemiş olsalar bile (pek yakında) iyi demir uumlretimine geccedileceklerdir Uumlreshytime başladıklarında sana (ondan) yollayacağım Buguumln(luumlk) sana bir hanccediler yuumlzuuml goumlnderiyorum

Daha sonra Hattusili kendisine hediye olarak goumlnderilen bir zırhtan soumlz eder ve kendisinin tahta ccedilıkması dolayısıyla Asur kralının bir elccedili ve hediyeshyler yollamak suretiyle kendisini kuramadığından yashykınır sitem eder Mektubun sonunda Hattusili ayrınshytılarını tam olarak anlayamadığımız diplomatik neshydenlerden oumltuumlruuml Asura goumlnderilecek Hititli elccedili ile Asur elccedilisi ENURSAG (Belqarrad)i tutsak olarak Hattusada alıkoyduğunu yazmaktadır Anlaşıldığı kadarıyla bunun Asur kralının Hattusilinin tahtan indirdiği yeğeni Urhitesuba yardım etmiş olması ve kendisi tahta ccedilıktığında kutlamadığı iccedilin ortaya ccedilıshykan kırgınlık ve gerginliğin bir sonucu olması muhshytemeldir

Goumlruumllduumlğuuml gibi bu mektupta soumlz konusu demirin illa da Kizzuwatnada uumlretildiğine dair bir ipucu yokshytur pekacirclacirc başka yerlerde uumlretilen veya işletilen deshymirin sadece Kizzuwatnadaki depolarda saklandığı ifade edilmektedir Ama bu hiccedilbir zaman Kizzuwatshynada demir yoktu anlamına gelemez ccediluumlnkuuml Yeni Asur belgeleri ve Tevrata goumlre Kilikya yakınlarındashyki Toros Dağlarında Taballılar ile eşit olması gereken Tibarenoi denen ccedilok becerikli bir kavim oturmakta ve demir işlemekte idiler Nitekim son yıllarda yapıshylan mukayeseli araştırmalar Kizzuwatna Boumllgesinde de demirin bolca mevcut olduğunu goumlstermiştir Deshymir madeni yataklarının pek ccediloğu Toros Dağlannın iccedilindedir Bunlar arasında Bizans ve Osmanlılar zashymanında işletilen Radandos (Kozanın kuzeyindeki Faraşa = Ccedilamlıca) Ermenek (Karamanlar Devrinde) Ceyhan (Saros) İrmağının orta kesimindeki Koromo-zo (Guumlruumlmze) ve Haccedilin (Saimbeyli) sayılabilir Aynca demir madeni Bahccedile Feke ve Osmaniyede de mevshycuttur

Ccedilukurovanın Demir Dışında Diğer Maden Zenginlikleri de Vardı Ne var ki Ccedilukurova sadece demir bakımınri

değil bakır kurşun guumlmuumlş ve altın bakımından da

28

zengindir M Ouml 23 yuumlzyılda eski Akad kralı Sar-gonun oradaki Akadlı tuumlccarları korumak amacıyla Anadoluya yaptığı bildirilen efsanevi askeri seferlershyde Guumlmuumlş Dağı olarak geccedilen dağ ile III Salmanas-sarın MOuml 837de Tabala yaptığı askeri sefer dolayıshysıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettği Tunni Dağının guumlmuumlş madeni bol Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmiştir Salmanassar Tunni ve Mulu dağlarına stellerini diktirmiş ve ccedilok miktarda alabaştan alıp uumllkesine taşımıştır Acaba Eski Asur Ticaret Kolonilerinin oumlncuumlleri Akadlar Asurlulardan 400 sene oumlnce guumlmuumlş ve diğer madenshyleri işletmek ve ticaret yapmak amacıyla buralara kashydar gelmişler miydi Aladağdaki bereketli maden şimdi kapanmıştır ama Bolkar Dağlannda hacirclacirc kurshyşun ve guumlmuumlş işlenmektedir Bu civarda bulunan metallic ware tipi bir vazoya Bolkar Dağı guumlmuumlş yataklannın Eski Tunccedil Ccedilağında da kullanıldığına bir kanıt olarak bakılmaktadır Sahil kesiminden Bolkar Dağı maden yataklanyla ulaşım Guumllek Boğazı uumlzeshyrinden değil Mersin Fındıkpınar ve Arslankoumly uumlzeshyrinden yapılıyordu Hatta Yeni Asur krallannın Hishylakku ve Queye bu zengin maden yatakları yuumlzuumlnshyden sahip olmak istedikleri birccedilok a r a ş t ı r ı c ı tarafınshydan ifade edilmiştir Son yıllarda Bolkar dağlannda yapılan aramalarda bakırla alaşımı yapılarak tunccedil elshyde etmede kullanılan Eskiccedilağlann stratejik madeni kalayın da bol miktarda bulunduğu belirtildi Tuumlm D u n l a r ı n yanında 19 yuumlzyılın sonlanna doğru eski ser kaccedilakccedilılannın Berline alıp goumltuumlrduumlkleri ve bu-untu yerinin Soloi-Pompeiopolis (Viranşehir) olduğu soumlylenen MOuml 2 Binyıla tarihlenen zengin bir made-ıi eser kolleksiyonu boumllgenin maden zenginliğinin gtir başka kanıtın

Kizzuwatna ve Kilikyanın Kapladığı Alan ve Antik Ccedilağlardaki Sınırları M Ouml 1 Binyılda Kilikyanın Sınırları MOuml ikinci Binyılda Kizzuwatna ve MOuml Birinci

iinyılda Cilicia Boumllgesi guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ksine kesinlikle daha geniş bir coğraficirc alanı kapsa-ıaktaydı Batıda Pamfılyanın bittiği yerde Manav-at-Anamur arasındaki boumllgede başlıyor ve Antik azarlann Myriandus (İskenderun yakınlan) veya Is-3S Koumlrfezi dedikleri iskenderun Koumlrfezine kadar zanan ccedilok geniş bir boumllgeye yayılıyordu Ccedileşitli gouml-işlere goumlre batıdaki sınırlan Korakesion (Alanya)

Melas Irmağı (Manavgat Irmağı) veya Selinusa (Gashyzipaşa) kadar uzanıyordu

Eski Grek ve Romalı yazar ve coğrafyacılar Kilik-yayı ikiye ayırarak muumltala ediyorlardı Gene Antik yazarlar (Herodot Ptolemeos Strabo) boumllgenin batıshysında yer alan taşlık ve dağlık kısmına Tracheia veya Oreine Kilikya (Grekccedile) veya Cilicia Aspera (Latince) doğudaki ovalık kısmına Pedias veya Idios Kilikia (Grekccedile) ya da Cilicia Compestris (Latince) diyorlardı Guumlnuumlmuumlz fiziki haritasına atılacak bir bakışın da koshylayca goumlstereceği gibi bu boumllgenin doğusu ovalık (Ccedilukurova) bansı ise sarp dağlık ve taşlıktır bundan dolayı Ccedilukurovanın tuumlm tarihi boyunca sadece doshyğusu guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ima ettiği Mersin Tarshysus ve Adana ccedilevresi oumlnemli bir rol oynamıştır

Yuumlksek Toros Dağlannın eteklerinde ovayı kuzeyshyde ortalama yuumlksekliği 800-1000 m olan kalkerden oluşan bir plato kuşatır Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersine kadar devam etmekte burada bu kalker plashyto artık denize iyice yaklaşmaktadır sahil şeridindeki ova artık Mersin batısına doğru gittikccedile iyice daralshymakta Erdemli-Limonlu batısında ise ova şeridi tashymamen bitmektedir Bundan boumlyle Alanya Ovasına vanncaya kadar bir takım deltalalar ve kuumlccediluumlk ovacıkshylar dışında sahil hep sarp ve uccedilurumdur Tarsus Soshyğuksu (Muumlftuuml Deresi) Sorgun Lamas Şeytan Deresi Goumlksu ve Aydıncık Irmaklan veya sulannın goumlsterdishyği gibi akarsular bu yuumlksek kalker tabakası iccedilinde deshyrin kalyonlar oluşturmuşlardır Sahilin sarp olması yashynında bu derin kalyonlar da sahilden veya iccedil kesimlershyden yapılacak ulaşımı buumlyuumlk ccedilapta engellemiştir Bunshydan dolayı arkeolojik buluntulann da accedilıkccedila goumlsterdishyği gibi boumllge bazı istisnalar dışında ancak yol yapma tekniği ve deniz ulaşımının geliştiği geccedil doumlnemlerde yani Hellenistik Geccedil Roma ve Erken Bizans doumlnemleshyrinde yaygın bir yerleşime sahne olmuştur Silifke kashylesinin eteğindeki Kalkolitik Eski ve Orta Tunccedil Ccedilağı yerleşimi ve traktoumlrle tanm ve bilinccedilli tahrip etme ve işlenmiş taşlara hazıra konma alışkanlığı yuumlzuumlnden her geccedilen yıl yuumlkseklikleri alccedilalan ve yok olan Goumlksu Deltasmdaki Sancılar Guumlluumlmpaşa Koumlyuuml yakınındaki houmlyuumlk ve Tekirkoumly houmlyuumlkleri ile gene Mut guumlneyinde Orta Goumlksu Vadisi uumlzerindeki bir kaccedil yerleşim yerinin goumlsterdiği gibi insanlar en geccedil Kalkolitik ve Eski Tunccedil Ccedilağında buralara yerleşmişlerdir

Taşlık Kilikyada Ccedilukurova ve Antalya ovalanyla kıyaslanamayacak kadar bazı kuumlccediluumlk ovacık ve delta-

29

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

kiz-wetnaz suyun oumlte tarafından ile kesinlikle il işmdash bull v oktur bu soumlzuumlm ona bağlantı bu yer adının Hishytitccedile ve dolayısıyla Hint-Avrupa koumlkenli olduğunu kanıtlayabilmek uğruna dil kuralları ccedilok zorlanarak laquoE hatta ccediliğnenerek uydurulmuş bir etimolojidir Yoksa ne Hititccedilede ne de Luvicede bu tertiple yer isimleri tuumlretil m emektedir ve tuumlretilmesi de zaten

istik kurallara aykırıdır Aynı şekilde Tar-susTarse isminin Hititccediledeki tarse- kafatası soumlzshycuumlğuumlyle kıyaslanması da bir o kadar mantık dışıdır ve gene lenguumlistik kurallar ccediliğnenerek ileri suumlruumllmuumlş bir goumlruumlştuumlr Keza Ccedilukurovanın klasik ccedilağlardaki adı olan KilikyaCilicianın oumlne suumlruumllduumlğuuml gibi bir Grek mitolojisinden kaynaklanan cilixkilix taşıyla Ikireccedil taşı) da asla ilişkisi olamaz Bu mitolojiye goumlshyre kilix Telephassa ve Agenorun oğludur babası Agenor onu Zeusun Sidondan kaccedilırdığı kızkardeşi Avrupayı arayıp bulması iccedilin goumlrevlendirmiştir ama kilix her nasılsa gelip Kilikyaya yerleşmiştir

Efsanenin boumlyle basite indirgediği Kilikya ismishynin koumlkeni gerccedilekte Asurcadır keza buguumln Kilikya isminin M Ouml 9 yuumlzyıldan itibaren Yeni Asur kayshynaklarında soumlzuuml edilen Hilakkudan kaynaklandığınshyda artık kuşku yoktur Ne yazık ki Hilakkunun ne anlama geldiği henuumlz bilinmemektedir ama kesinshylikle kireccedil taşı ile bir ilişkisi yoktur Asurlular bu isshymi kendileri mi vermişlerdi yoksa Ccedilukurovanın yershyli dillerinden birinden mi almışlardı bilinmemekteshydir Bir Hitit fal metninde ses benzerliğinden hareshyketle modern Niğde ile ilişkiye geccedilirilmek istenen Nahita kentiyle ile birlikte ve şarap uumlreten bir yer olarak bilinen Hilikka kent adının geccedilmesi ilginccediltir (KUB 1635 + 898v 10) bu kent adının Hilakku ile ilişkisi olmasa bile Anadoluda kulağa boumlyle gelen isimlerin var olması dikkat ccedilekicidir

Nasıl ki Kizzuvvatnanın kutsal kenti ve başkenti Kummanni sonraki devirlerde Komana (buguumln Şar) olarak değişmiş ve yaşamış ise Kizzuwatna adı da halk ağzında biraz bozularak Cataoniaya ccedilevrilmiş olabilir Oumlyle anlaşılıyor ki buraya gelen hemen her kavim boumllgeye kendi adını vermiştir Boumlylece boumllgeshyde M Ouml Birinci Binyılda kurulan yerel krallıklar da ccedileşitli isimlerle anılmaktaydılar Asurlular buralara Que Hilakku Kisuatni Tabal Unqi (Partin Amik Ovası oumlnceleri yanlışlıkla Hattin okunuyordu) ve Babilliler Hume ve Pirindu derlerken bazı yerel kralshylar Azatiwataya vs gibi başkaca isimler veriyorlardı

Mısır kaynaklarında ise qswadna (Qiswadna) olashyrak geccediler III Tutmosis II Ramses ve III Ramses zashymanından kalma bazı Mısır belgelerinde geccedilen QDY (Qode) devletinin de Que-Kizzuwatna ile aynı olduğu sanılmaktadır Aramice yazıtlarda ise Kilikya karşılıshyğı HLKHLKYN olarak geccediler İki yıl oumlnce Adananın kuzeyindeki Yuumlregirde bulunan ve Fenikece ve hiyeshyroglif Luvicesi iki dilli bir kitabe iccedileren Geccedil Hitit kashybartmasında (Fotoğraf 2-4) kim olduğu bilinmeyen yeshyrel bir bey Sura (Asur) ve Buumlyuumlk Ova ile ilgili olashyrak bir meseleyi ccediloumlzduumlğuumlnuuml ve bu sırada beyi Fırtına Tannsı Tarhuntun kendisini desteklediğini yazmakshytadır Burada Buumlyuumlk Ova denen yer her haluumlkacircrda Ccedilukurova olmalıydı

DANUNA OAcircNU VE ADANA ARASINDAKİ İLİŞKİLER Adana adının koumlkeni eski Yakındoğu ve Mısır

kaynaklarından ta 1550den beri bilinen Adaniya ve Danunadan gelmektedir Boğazkoumly ve Ortakoumlyde bulunan tabletler arasında Adana adının kesin şekilshyde Hurrice olduğunu kanıtlayan Hurrice veya Huni koumlkenli metinler vardır Bu metinlerde adaniya denishylen kutsal bir kuumllt eşyası ambassi- sunak ve kes-hi- kutsal tahf ile yanyana geccediler (KBo 218 Ay 24 KUB 1534 iv 52 Ccedilorum (Ortakoumly) 21-4-90 6) Da-nuna-Adaniya-Adana ilişkisi buguumln artık gayet accedilıkshytır Nasıl ki yerli Kizzuwatna dillerinden birinde isimshylerin en başındaki A uumlnluumlsuumlnuumln duumlşmesi suretiyle Asurdan Sura ve Awarikadan Warika yapılmış ise aynı şekilde Adani(ya)dan da Dana yani Danuna yapılmıştır Dolayısıyla Danunanın Adana ile eşit olshyduğu ve Grek kaynaklarında geccedilen Dananoslann bizzat Kilikyanın yerli kavimleri olduklarında artık kuşku yoktur Buna rağmen Grek efsaneleri her yershyde olduğu gibi maalesef burada da beyinleri bulanshydırmaktadır Uzun ve oldukccedila ccediletrefil olan konu şoumlyshyle oumlzetlenebilir

Eski Doğu kaynaklarında Danuna ccedilok az yerde geccediler ama geccediltiği yerler de tarih coğrafya ve etnoshyloji accedilısından ccedilok oumlnemlidir En eski geccediltiği yer M Ouml 1380lere tarihlenen ve Mısırda bulunan bir Amama mektubudur (EA 151 52) mektup Mısır Fishyravunun boumllgedeki yerel işbirlikccedilisi Tyros kralı Abi-milki tarafından Firavuna goumlnderilmiştir ve boumllgeye youmlnelik istihbarat haberleri iccedilerir Abimilki Firavuna kendi yakın ccedilevresindeki uumllkelerle ilgili olarak bilgi -

20

ler sunmaktadır Bu uumllkeler de Danuna (Adana) Uga-rit (Suriyedeki Ras Samra) Qidsu (Kades) ve Amur-rudur Abimilki Firavuna Danuna kralının oumllduumlğuumlnuuml ve yerine kardeşinin tahta oturduğunu uumllkede bir kargaşalığın soumlz konusu olmadığını ihbar etmektedir Ayrıca Ugaritte ccedilıkan bir yangında kralın kalesinin yandığını Hatti askerlerinin orada bulunmadığını da ekler Buradaki Danunanın Doğu Akdeniz uumllkeleri arasında sayılmasından dolayı Filistinde aranması gerektiğine ilişkin goumlruumlşler varsa da artık bunlar son yıllarda geccedilerliliğini yitirmiştir

ikinci olarak Boğazkoumly metinlerinde tek bir yershyde geccediler ki bu da Mısır Firavunu II Ramsesin III Hattusiliye yazmış olduğu bir mektuptur (KBo 2825) Mektuba goumlre sabık kral Urhitesub taht kavshygalarında amcası Hattusiliye yenilince kaccedilmış ve Danunada saklanmıştır 0 sıralarda Kizzuwatna (Dashynuna) III Hattusilinin sıkı kontroluumlnde olduğundan Urhitesubun burada tutunmasına imkacircn yoktur Olshysa olsa Urhitesub Tarhundassa uumllkesine yakınlığı dolayısıyla orada kalmak umuduyla Kizzuwatnaya

Fotoğraf 2 -4 Adana Arkeoloji M uuml z e s i n d e sergilenmekte Doumlnemine tarihlenen Tarhunda heykeli

da uğramış ama amcasının sıkıştırması yuumlzuumlnden burada tutunamayarak Kuzey Suriyeye oradan da Mısıra kaccedilmıştır Burada dikkat ccedilekici nokta iccedilerik accedilısından bu mektuba paralel olan diğer uumlccedil mektupshyta Danuna yerine Kizzuwatna yazılmasıdır (KBo 115 + 19 Ay 30vd KUB 327 Ay 23vd KUB 367 Oy 17vd) Bundan da anlaşılmaktadır ki Danuna denen uumllke Kizzuwatnanin bizzat kendisidir ve orashyda yaşayan ve Dananos vs denen halk da Kizzuwat-na-Danunanın yerli halkıdır Esasen Danunalann doğu koumlkenli oldukları Grek efsanelerinden de anlashyşılmaktadır Buna goumlre Argostaki Danaos hanedanıshynı kuran Danaos Belos isimli birinin oğludur ve Be-los Babil dilinde BEL bey sahip kral anlamına gelen soumlzcuumlkten başkası değildir Nitekim Danushynanın Adana-ıvana Adana sakinlerinden geldiği isabetli olarak ileri suumlruumllmuumlştuumlr Danunanın Mısır kaynaklarında geccediltiği diğer bir yer de Firavun III Ramsesin Deniz Kavimleri goumlccedilleriyle ilgili olarak (bkz aşağıda) Medinet Habudaki yazıtıdır ve burada bu kavimler arasında sayılan D-jnjw-n olarak geccediler

olan Adana-Yuumlreği r -Cine Koumlyuumlnde bulunan ve G e ccedil Hitit

21

Danuna adı bundan yaklaşık 450 sene sonra Karate-pede bulunan hiyeroglif Luvicesi-Fenikece iki dilli yazıtlarda tekrar karşımıza ccedilıkar Kilikyanın Kıbrıs ve Minos yazıtlarında da geccediltiğine dair goumlruumlşler oumlne suumlruumllmuumlşse de bu kesin değildir

Durum boumlyle basit iken Homeros destanlarında Akalarla akraba bir kavim oldukları sanılan hatta Grekler yerine bir sinonim olarak kullanıldığı oumlne suumlruumllen ve oldukccedila sık bir şekilde anılan Dananos diye bir kavmin geccedilmesi bu ismin Mısır Hitit Geccedil Hitit Hiyeroglif yazıtları ve Fenikece kitabelerde geshyccedilen Danuna ile aynı olduğu ve Adana adının da bushynunla ilişkisi olduğu tezlerinin doğmasına neden olshymuştur Şimdi Danuna-Adaniya eşitlemesi gerccedileği yansıttığına goumlre Homeros destanlarının tarihi gershyccedilekleri nasıl saptırdığı bir kez daha ortaya ccedilıkmakshytadır ccediluumlnkuuml Adaniya ve dolayısıyla Danunanın Grek duumlnyasi ile hiccedil ilişkisi yoktur varsayın ki bir avuccedil Adanalı maceraperest savaşccedilı paralı asker olashyrak o efsanevi Troya savaşına katılmış olsun Bu efshysaneler M Ouml 8 yuumlzyılda başlayan Grek kolonizas-yonları sırasında Greklerin karşılaştıkları ve bazen de kolonize ettikleri boumllgelerde kendilerinden oumlnceshyki eski Anadolu kentlerini nasıl kendi duumlnyalannda-ki efsaneler kisvesine soktuklarını ve bu arada bir suumlruuml ipe sapa gelmez efsane uydurduklarını birccedilokshylarını asla kavrayamadıkları yerli şahıs tanrı ve yer isimlerini yalan yanlış Helenleştirdiklerini accedilıkccedila goumlstermektedir ve bu accedilıdan bakıldığında konu ccedilok ibret vericidir Yoksa M Ouml 1550lerde varlığı Hitit belgeletince kanıtlanan Adaniya kentinden Grekler nereden ve nasıl haberdar olabilirlerdi ve nasıl olur da bu kent Grek mitolojisine goumlre Uranosun oğulshylan Saros ve Adanos tarafından kurulmuş olabilirshydi

Aşağıda tarih kısmında aynntılan ile goumlstereceshyğimiz gibi Adaniya yer adı ilk kez eski Hitit kralı Te-lipinunun fermanında ve daha oumlnceki kral Ammuna ile ilişkili olarak geccediler (M Ouml 1550 Telipnu Fermanı II 2 Hiticcedile metnin bu kısmına KBo 28124 sol suumltun 9daki Akadcası tekabuumll etmektedir) Aynca gene Esshyki Hitit devrine tarihlenen bir dini metinde (Hisuwa Festivali) de anılır (KBo 2069 + KBo 9123 Ay 2) Bunu takiben Orta Hitit Devri Kralı I Amuwandanm tarihi bir metninde geccediler (KUB 2321 Oumly 5) İmparashytorluk Devrine tarihlenen bir fal metninde Arusna kentiyle aynı muhtevada yer alır (KUB 4637 Ay 14)

Aynca kırık bir Larihi metinde de Arusna ve Kumma-ni yanında Adaniyadan da soumlz edilir (KUB 4881 1) 13 yuumlzyılda kral III Hattusili ve Puduhepa ile Firashyvun II Ramses arasındaki mektuplaşmalarda Kum-manni karşılığı olarak geccedilen Danunadan sonra Fishyravun III Ramsesin (MOuml1188-1157) Deniz Kavimleshyri denen insanlann goumlccedilleri ve yakın doğuda yaptık-lan tahribatlarla ilgili Medinet Habudaki kitabesinde gene Danuna olarak geccediler Bundan sonra ise Karate-pe Azatiwataya Geccedil Hitit Hiyeroglif yazıtlannda (M Ouml 8 yuumlzyılın oratalan) Dnnjw olarak karşımıza ccedilıshykar Adananın Osmanlılar devrinde bile Hititccedileye yashykın şekli Ataniya olarak anılması bu yer adının 3500 seneden beri hiccedil değişmediğini goumlstermesi bakımınshydan oumlnemlidir Ne var ki -iya son ekinin Arapccedilanın (feminin eki) etkisiyle onaya ccedilıkmış olması da muumlmkuumlnduumlr

Danunalarla ilgili karmaşıklığı biraz daha bushylandırmak iccedilin başkaca tezler de oumlne suumlruumllmuumlştuumlr Bu tezlere goumlre Adana yer adı uumlzerinde yakın anshylamına gelen an Luvice oumlnekiyle Indoari dillerde oumlzellikle Avestada yağmur rahmet hediye ırmak anlamına gelen dacircnu isminden tuumlretilmiştir Boumlyleshyce Adananın Irmak kenarındaki kent anlamına geldiği gibi en az Tarsus kafatası kadar saccedilma bir etimoloji yapılmıştır Keza duumlnya coğrafyasında her ırmak kenarında kurulmuş olan kente Irmakkent dense bunlann sayısı binleri geccediler Bu sava goumlre Danunalar ile onlann kralı Danaosun Ari kavimshylerle olan ilişkisi eski kaynakların birccedilok bağımsız yerinde accedilık seccedilik goumlruumlluumlrmuumlş Dacircnular Turani kashyvimler (Turan diye Iskitleri ve İran kavimlerini kas-dediliyor) yani lskitlerle aynı kavimmiş Danu soumlzshycuumlğuumln yayıldığı alan ccedilok genişmiş M Ouml 17 yuumlzyılshyda Mısırı işgal eden Hyksoslann başkenti Avvaris ile aynı olan Tanaiste bile goumlruumllebilirmiş iskit krashylı Tanausun adında da bu eleman saklıymış vs Oumlnasyada ve oumlzellikle Kizzuwatnada Indoari kashyvimler henuumlz yok iken Luvice ve Ariceden gelme komposit A(n)dana yer adı (Adana - Adaniya) nashysıl tuumlretilebilir hiccedil kimse duumlşuumlnmemiştir Tabii bilim bu kadar cıvıtılırsa buna mantıklı bir yanıt aramak boşuna zaman harcamak olacağından gene mantıkshysız bir yanıtla karşı konulabilir ve Danuna ses benshyzerliğinden hareketle Tuumlrkccedilede bir yaşını aşmış bushyzağı anlamına gelen dana soumlzcuumlğuumlnden gelmedir denir

22

CcedilUKUROVA FİZİKİ COĞRAFYASININ OumlZELLİKLERİ Guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovası kuzeyde Toros Dağları

(Bolkar ve Aladağlar) (Fotoğraf 5-7) doğuda Amanoslar batıda aşağı yukarı Tarsus ovasının bittiği yer veya

Fotoğraf 5 Kozan kalesinden ovaya ve Kozana genel bakış

Mersin civan ve guumlneyde Akdeniz ile ccedilevrilidir Eskishyccedilağlarda Ovalık Kilikya denen Ccedilukurovanın doğusu ovanın tam ortasında kuzeyden guumlneye Yılankalede başlayıp (Fotoğraf 8-10) Ceyhan İrmağına paralel olarak denize kadar ulaşan ve en yuumlksek yerleri 750 m olan

Fotoğraf 8 Adana-Tufanbeyl i -Şarkoumly Kesintisiz iskacircn goumlren ccedilağlar boyunca dini ve kuumlltuumlrel merkez olmuş Şar buguumln tarihin sessiz tanığıdır ve sistematik araştırmaları beklemektedir

23

Fotoğraf II Yuumlzyıllardır tarihi sırtlayıp guumlnuumlmuumlze getiren ama 1998 Adana depreminde buumlyuumlk ouml lccediluumlde tahrip olan Misis Koumlpruumlsuuml (Roma Doumlnemi) Ceyhan Nehri ve arkada Nur Dağları (Cebel-i Nur) ya da Misis Dağları

Fotoğraf 12 Yukarı Ova veya Ceyhan Ovasını kontrol altında tutan Anavarza Kalesi

Fotoğraf 13 Bodrum Kalesi ya da Kastabala Kalesi ve Kastabala Suumltunlu Caddesi

Fotoğraf 14 Ccedilukurovadaki kırkı aşkın kaleden biri olan Hemite Kalesi

Nurdağları (Cebel-i Nur) veya Misis Dağlan (Fo toğra f ın

tarafından ikiye boumlluumlnuumlr Bu dağlar jeolojik ccedilağlarda Toros Dağlarından koparak birer ada olarak denizin iccediline kaymış birer kara parccedilalarıdır Roma ve Ortaccedilağ ile nuumlfus alt yapısı olmaksızın boumllgeyi zorla ve yapshymacık olarak askeri baskı ve işgal altında tutmak isshyteyen Haccedillı Seferleri mensupları ve onların yarattıkshyları işgalci Ermeni birlikleri boumllgede zorla tutunabilshymek iccedilin kale ve muumlstahkem mevkilerini hep bu adashylar uumlzerinde kurmuşlardır bunlann belli başlıları da Toprakkale Yılankale Dumlu Anavarza (Fotoğraf 12)

Kastabala (Fotoğraf 13) ve Hemitedir (Amuda) (Fotoğraf

14) Nurdağları aşağıda goumlreceğimiz gibi Misisin heshymen arkasındaki Kızılgeccedilit vasıtasıyla ova boyunca Halepe doğru giden batı-doğu yoluna geccedilit verir ve ulaşımı kolayca sağlar

24

Kilikya Orta Anadolu ve Egeyi Doğu Akdeniz sashyhillerine Kıbns ve Mısır ile Kuzey Suriye ve Mezoshypotamyaya bağlayan iccedilinden oumlnemli yolların geccediltishyği bir yerde bulunan bir kapı suumlrguumlsuumlne benzemekteshydir Guumllek Geccedilidi batısında kalan sahil kesiminin İccedil Anadolu ile olan ulaşım bağlantısı mutlaka Kilik-yanın iccedilinden geccedilmek zorundaydı Buna karşın aşashyğıda tarihi coğrafya kısmında ayrıntılarıyla goumlreceğishymiz gibi Orta Anadoludan Kuzey Suriye ve Mezoposhytamyaya giden yollann illa da Kilikya iccedilinden geccedilshymesi gerekmiyordu ccediluumlnkuuml Torosların kuzeyinden veshyya iccedilinden veya Ovalık Kilikyanın kuzeyindeki alccedilak dağ yamaccedillarından ulaşım sağlamak pekacirclacirc muumlmshykuumlnduuml Yani ccedilok oumlnemli stratejik bir noktada yer alan bu kapı suumlrguumlsuuml kendi doğusunda Mezopotamyaya geccedilen yollan tıkayacak ve kapatacak nitelikte değilshydi Nitekim gene goumlreceğimiz gibi Orta Anadoludan gelerek Kuzey Suriyeyi işgal etmiş olan Eski Hitit krallan I Hattusili ve I Mursili Kizzuwatnaya hiccedil uğramamışlardı bile M S 7 yuumlzyıldan itibaren Sushyriyeyi temsil eden Araplarla Anadoludan gelen Bishyzanslılar arasında bile Guumllek Boğazının accedilık oumlnemishyne rağmen 10 yuumlzyılın ortalanna kadar iki uumllke arashysındaki sınır ccedilatışmalan ve değişiklikleri Ccedilukuroshyvada veya Guumllek Geccedilidi civannda değilulaşıma dashyha accedilık olan Ermenistan hududunda yani daha doshyğuda olmaktaydı Yani Toros Dağlan Guumllek Geccedilidinshyden doğuya doğru ta Antitoroslara vanncaya kadar aşılması zor bir set oluşturuyordu Bu doğal setin geshyccedililmesi Ccedilukurovada guumlccedilluuml bir devlet ve orta buumlyuumlkshyluumlkte bir askeri guumlccedil olduğu suumlrece muumlmkuumln değildi Ancak Malatyadan itibaren biraz accedilılıyor ve guumlneye Mezopotamyaya inmeye muumlsaade ediyordu Ccedilukushyrovada Kizzuwatna gibi bağımsız bir devlet var olshyduğu suumlrece Hititlerin ne Karaman-Kırobası ve Goumlkshysu vadisinden ne de Guumllek Geccedilidi uumlzerinden Kilik-yaya inmeleri veya geccedilici olarak inseler bile ovayı baştan başa aşarak Kuzey Suriyeye ulaşmalan ve aynı yoldan tekrar geri doumlnmeleri asla muumlmkuumln deshyğildi

Buguumln atıl olmasına karşın Kilikyanın eskiccedilağshylarda deniz yoluyla Kıbns Mısır Doğu Akdeniz ve Ege lirnanlanyla canlı bir bağlantısı vardı Tabii ne Osmanlılar doumlneminde ne de guumlnuumlmuumlz Tuumlrkiyesinshyde deniz taşımacılığı oumlnemli bir yer almadığı sualtı arkeolojisi vasıtasıyla araştınlan denizlerde Mısır Ugarit Fenike Grek Roma Bizans ve Ceneviz batık

gemilerinin yanında bir tek olsun bir Osmanlı-Tuumlrk gemisi yer almamaktadır ve bundan dolayı bizlerin bu eski deniz ulaşımının boyutlannı kavrayabilme-miz olanaksızdır Unutmamak gerekir ki İskenderun Issos Yumunalık-Aigaiai Karataş-Magarsos Tarsus Mersin-Yuumlmuumlktepe Soloi-Pompeiopolis Lamas Ela-iussa Korykos Silifke-Holmoi-Taşucu hep birer lishyman kentleriydi Nitekim Seyhan Nehri de daha yashykın zamana kadar ulaşımda kullanılıyordu 19 yuumlzshyyıl gezgini Langloisnın 1861de ccedilizmiş olduğu bir reshysim Adana kentini Taşkoumlpruumlnuumln doğusundan goumlsshytermektedir Resimde koumlpruumlnuumln sağında ve solunda orta boylu tekneler ve yelkenliler accedilıkccedila goumlruumllebilshymektedir (Fotoğraf iccedilin bkz bu kitapta K S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk (U^Adaniia) Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti miydi Fotoğraf 4) Bunun dışında gene 19 yuumlzyılda İngiliz bahriyelerin Seyhan ve Ceyhan ırmaklan accedilıklanna demirledikleri gemilerden bu ırshymaklar boyunca kayıklarla arslan avına gittikleri bishylinmektedir Ancak bu konuda Seyhan Irmağının yashytağının bir oumlzel durumu yani onun duumlzguumln olmamashysı soumlz konusudur Denizle Adana arasındaki meylin azlığına rağmen Seyhandan kuumlccediluumlk motoumlrlerle bile ulaşımda istifade edilmez zira nehrin yatağı duumlzguumln değildir kollara dağılır dibi temizlense bile ccedilabuk dolacağından elde edilecek istifade ccedilekilecek zahmeshyte emek israfına değmez Ama Langloisnın ccedilizdiği bu teknelerin buguumln goumlruumllmemesi modern Tuumlrkishyyenin deniz ırmak ve goumll taşımacılığına duyduğu kayıtsızlığın ve isteksizliğin bir ifadesi olsa gerektir

Kilikyanın denizle olan ulaşımını sağlayan ve buguumln maalesef yeri hacirclacirc belli olmayan benim şimshydilik Mersin Yuumlmuumlktepe ile eşitlemek istediğim Ura liman kenti var ki Orta Anadoluda yaşayan halkın ve Hititlerin Akdenize accedilılan kapısı idi

Ccedilukurova Guumllek Boğazı (Pylai Kilikias) ve Goumlksu Vadisi ile Iccedil Anadoluya Bahccedile (Pylae Amanicae) geshyccedilidi ile guumlneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye-Mezo-potamyaya ve Beylan Geccedilidi ile de Amik Ovasına ve gene Suriye-Mezopotamya ve Fenike sahilleriyle bağlantıyı sağlar Erdemlinin doğusundan itibaren Toros dağlannın kuzey doğuya doğru bir yelpaze ccedilizmesi ve Tarsus (Kydnos) Seyhan (Saros) ve Ceyshyhan (Pyramos) ırmaklannın yuumlzbinlerce yıl suumlruumlkleshydiği aluumlvyonlar sayesinde burada duumlnyanın sayılı bereketli ovalan arasında sayılması gereken verimli bir ova oluşmuştur Nasıl ki Herodota goumlre Mısır Nil

25

Fotoğraf 15 Ccedilukurovanın candamarlanndan biri olan Ceyhan (Pyramos) Nehrine Sirkeli H ouml y uuml k t e n bir bakış

Fotoğraf 16 Ccedilukurovanın oumlbuumlr candamarı Seyhan (Saros) Nehri ve uumlzer inde 2 yy Roma Doumlnemi Koumlpruumlsuuml (Taş Koumlpruuml)

ADANA OVALARI ve CcedilEVRESİNİN JEOLOJİ HARİTASI

Harita I Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin deltalarını g ouml s t e r e n jeolojik harita

26

nehrinin bir nimetidir aynı şekilde Ccedilukurova da Seyshyhan (Saros Samri) ve Ceyhan (Pyramos Puruna) ırmaklarının (Fotoğraf 15 16) bir hediyesidir denebilir Bu ırmakların milyonlarca yıl taşıdığı ve hacirclacirc taşıshymakta olduğu aluumlvyonlar olmadan (Harita 1) bereketli Ccedilukurovayı tahayyuumll etmek dahi olanak dışıdır Ama bu durum da deniz suyu seviyesinin eskiccedilağlardan beri yaklaşık 1 metre yuumlkselmesine ve birccedilok liman kentinin sular altında kalmasına neden olmuştur Ayrıca birccedilok yerleşim yeri ama oumlzellikle duumlz olanshylar buguumlnkuuml ova seviyesinin altına goumlmuumllmuumlşlerdir ve bulunma şansları yoktur

Ccedilukurova iklim koşullarının insan sağlığına yashyrarlı olduğu soumlylenemez keza 19 yuumlzyıl sonlarınshydan itibaren Osmanlılarca ovada zorla iskacircna tabi tutulmak istenen Tuumlrkmenlerin buna karşı canla başla direnmeleri boşuna değildir Burada iklimin asıl oumlzelliği sıcak rutubetli ve bol yağışlı olmasıdır Ama bu sadece ovalık kısımda boumlyledir Yuumlksek Toshyros Dağlarının iccedilleri ve etekleri gerek Eskiccedilağlarda ve gerekse guumlnuumlmuumlzde Ccedilukurovanın bir parccedilasını oluşturuyordu Buguumln boğucu sıcakların bastırdığı yaz aylannda Pozantı Ccedilamardı Ccedilamlıyayla (Nam-run) Goumlzne Fındıkpınarı Sorgun Guumlzeloluk Kıro-bası Kozlar Goumlkbelen gibi yaylalara ccedilıkma alışshykanlığının eskiccedilağlarda da var olduğunu kanıtlashyyan ipuccedillan vardır Bu yaylalar ve yuumlksek yerlerde ise tıpkı Orta Anadoluda olduğu gibi kara iklimi hakimdir ve kar yağışları yoğundur Anadolu coğshyrafyasını yakından tanıyan bir araştırmacının dedishyği gibi Asya Tuumlrkiyesinin belirli yerlerinde hershyhangi bir Iskoccedilyalı Afrikalı İsviccedilreli Rus veya Na-polili kendi uumllkesinden pek yakından aşina oldushyğu yaşam koşullarını aşağı yukarı bulabileceği goumlzlenmiştir Gerccedilekten de aşağılardaki ovada ve sahil kesiminde portakal limon ve zakkumlar ccediliccedilek accedilarken Toroslar ve Amanoslann karlarla kaplı yuumlksek zirveleri hemen her yerden kolayca goumlruumlleshybilir

CcedilUKUROVANIN TARİHIcirc COĞRAFYASI Ccedilukurova ilk bakışta kendi iccediline kapalı bir havza

imiş gibi goumlzuumlkmesine karşın Orta Anadoluyu Doğu Akdeniz ve Suriye-Mezopotamyaya bunun yanında Mezopotamyayı da Orta Anadolu ve Batı Anadolu ve Ege Duumlnyasına bağlayan yollar uumlzerindedir Karashydan sağlanan bu ulaşıma denizle olan bağlantısı da

eklendiğinde Ccedilukurovanın uumllkeler arası ve deniz aşın ulaşımda oynadığı rol kolayca goumlruumlluumlr Kendine oumlzguuml bu coğrafi konumu dolayısıyla hem tuumlrluuml kashyvimlerin gelip geccediltiği veya suumlrekli yerleştiği bir geccedilit hem de Orta Anadolu Mezopotamya veya deniz youmlshynuumlnden gelen siyasi guumlccedillerin kolayca hakimiyetleri altına sokabildikleri tampon bir boumllgedir

Demir Madeni Efsanesi ve Antik Kizzuwatna Hititolojinin başlangıccedil yıllannda henuumlz Hitit belshy

geleri aynntılı olarak konuşmaya başlamadan oumlnce Kizzuwatna guumlccedilluuml kraliccedile Puduhepanın anavatanı ve ccedilokccedila abartılarak Hititler Devrinde demirciliğin merkezi olarak biliniyordu Bu yapılırken eski Yunan efsanelerine goumlre gerccedilek dışı bir takım varsayımlarshydan hareketle ve gerccedilekler saptınlarak demirin tarihshyte ilk kez işlendiği yer olarak buguumln Kuumlccediluumlk Kafkasya denen Doğu Karadeniz sahilleri biliniyordu Buna goumlre Pontus da denen bu boumllgede Kalybes Kavmi vardı ve onlar demir işlemekten başka bir işle uğraşshymıyorlardı

Onlar (Kalybes) oumlkuumlzlerin yardımıyla arazide tashyrım yapmakla tatlı mevveler uumlretmekle otlaklarda hayvan suumlruumlleri otlatmakla uğraşmazlar Bol demir iccedileren sert toprağı kazarlar ve bundan elde ettikleri demiri yiyecek maddeleri karşılığı takas ederler (Apollonios Rhodios Argonautika 2 lOOOlvdd)

Diğer taraftan aşağıda aynntılannı vereceğimiz M Ouml 13 yuumlzyıla tarihlenen bir Hitit mektubunda Kizzuwatna depolannda saklanan demirden soumlz edishyliyordu İşte bu haber Yunan efsanesindeki Kalybes ile ilişkiye geccedilirilmiş ve bundan dolayı daha Hititoshylojinin başlannda Kizzuwatna coğrafi bir boumllge olashyrak Doğu Karadeniz sahillerine yani o efsanevi Kalyshybes Uumllkesi iccedillerine konmuştu Bu lokalizasyonun yanlışlığı ccedilok eskiden beri biliniyordu ama Eski Grek kaynaklarına koumlruuml koumlruumlne inanan E Forrerin bayshyraktarlığını yaptığı bu yanlış goumlruumlşe hiccedil kimse accedilık seccedilik karşı ccedilıkamıyordu Genel kanının aksine bu demir efsanesinin bir safsatadan ibaret olduğunu bu efsane dışında kalan birccedilok tarihi ve coğraficirc haber ve arkeolojik kalıntılara dayanarak Kizzuwatnayi guumlshynuumlmuumlz Ccedilukurovasına yerleştiren A Goetze değil Olmsteaddir (JEA 8 1922 45vdd) Goetze 1940ta yazdığı ve buguumln bile standart olarak kabul edilen araştırmasıyla bu fikri sadece genişletmiş ve daha geniş bir araştıncı kitlesine kabul ettirmiştir

27

Soumlzuuml edilen demirle ilgili Hitit mektubu tarih yashyzıcılığında maalesef ccedilok suistimal edilmiştir En başshyta daha Demir Devri başlamadan (MOuml 1200) ccedilok oumlnshyceleri Hind-Avrupalı Hititlerin demiri tanıdıkları ve işledikleri savı ileri suumlruumllmuumlş bu konu tarihi roman ve filmlere bile girmiş ama en acısı bundan kendishylerine kuumlltuumlrel pay ccedilıkarmak isteyen ırkccedilı insanlar da ccedilıkmıştır Hatta Hititlerin anayurtlarını bırakıp Anashydoluya goumlccedillerinin en belli başlı nedenleri arasında onların Anadolunun demir zenginliğini duydukları ve bundan dolayı buralara goumlccedil ettikleri akıl mantık almaz bir şekilde ileri suumlruumllmuumlştuumlr Ama bunları sashyvunan insanların ırkccedilı Makyavelist ve tarih bilimini pragmatik accedilıdan soumlmuumlren kişiler oldukları unutulshymamalıdır Gerccedilek ise bambaşkadır Şoumlyle ki

Hititler asla demiri icat eden ve onu ilk kez etkin ve yaygın olarak silah uumlretiminde kullanan kavim olashymazlar ccediluumlnkuuml bir defa demir Anadoluda Hititlerden asırlarca oumlnceleri biliniyordu ve Hititccediledeki demir keshylimesi hapalki- (Sumerce ANBAR) yerli Anadolulu Hattilerin dilinden alınmadır Bunun dışında arkeoloshyjik buluntuların da azlığına dikkat ccedilekilmelidir

Krallık Tahtına Oturduğumda Beni Niccedilin Tebrik Etmedin Niccedilin Hediyeler Goumlndermedin III Hattusili Asur Kralına Diplomatik Nezaketsizlik Ccedilapulcular ve Demir Konularında Diplomatik Nota Veriyor Soumlz konusu mektup Hitit kralı III Hattusilinin

(M Ouml 1270-1245) Asur kralı I Salmanassar veya Adadnirariye Akadca yazmış olduğu diplomatik bir notadan ibarettir (KBo 14) Mektupta oumlnce Kargamiş yakınlarındaki Asur Hanigalbat ve Hatti arasındaki tampon boumllgede yer alan Turira diye eşkıya yuvası bir kent ve boumllgeden soumlz edilmekte Turirahların suumlshyrekli Hitit topraklannı yağmaladıkları ve kaccediltıklarınshydan yakınılmaktadır Hatta anlaşılan onlardan esinshylenen ve cesaret alan yerli Hititli eşkiyalar bile Turi-ralılara oumlzeniyor ccedilalıp ccedilırptıktan sonra Turiraya kashyccedilıyor ve onlar tarafından korunuyorlardı işte Hattushysili mektubunda Asurlu muhatabına eğer gerccedilekten Turira benim siyasi otoritem altındadır diyorsa bu asayişsizliğe bir son vermesini politik bir nota uumlslushybuyla dile getirmekte hemen bunun ardından Asur kralının kendisinden bir zamanlar istemiş olduğu deshymir konusuna gelmektedir yani demir hiccedilbir şekilde mektubun ana konusunu oluşturmamaktadır

Bana soumlzuumlnuuml etmiş olduğun kaliteli demir konushysuna gelince (şu anda) Kizzuwatna daki muumlhuumlr evleshyrimde (yani depolar) kaliteli demir yoktur Demir uumlretimi iccedilin zamanın (mevsim) koumltuuml olduğunu (zashyten) yazmıştım (Şu anda) bitirmemiş olsalar bile (pek yakında) iyi demir uumlretimine geccedileceklerdir Uumlreshytime başladıklarında sana (ondan) yollayacağım Buguumln(luumlk) sana bir hanccediler yuumlzuuml goumlnderiyorum

Daha sonra Hattusili kendisine hediye olarak goumlnderilen bir zırhtan soumlz eder ve kendisinin tahta ccedilıkması dolayısıyla Asur kralının bir elccedili ve hediyeshyler yollamak suretiyle kendisini kuramadığından yashykınır sitem eder Mektubun sonunda Hattusili ayrınshytılarını tam olarak anlayamadığımız diplomatik neshydenlerden oumltuumlruuml Asura goumlnderilecek Hititli elccedili ile Asur elccedilisi ENURSAG (Belqarrad)i tutsak olarak Hattusada alıkoyduğunu yazmaktadır Anlaşıldığı kadarıyla bunun Asur kralının Hattusilinin tahtan indirdiği yeğeni Urhitesuba yardım etmiş olması ve kendisi tahta ccedilıktığında kutlamadığı iccedilin ortaya ccedilıshykan kırgınlık ve gerginliğin bir sonucu olması muhshytemeldir

Goumlruumllduumlğuuml gibi bu mektupta soumlz konusu demirin illa da Kizzuwatnada uumlretildiğine dair bir ipucu yokshytur pekacirclacirc başka yerlerde uumlretilen veya işletilen deshymirin sadece Kizzuwatnadaki depolarda saklandığı ifade edilmektedir Ama bu hiccedilbir zaman Kizzuwatshynada demir yoktu anlamına gelemez ccediluumlnkuuml Yeni Asur belgeleri ve Tevrata goumlre Kilikya yakınlarındashyki Toros Dağlarında Taballılar ile eşit olması gereken Tibarenoi denen ccedilok becerikli bir kavim oturmakta ve demir işlemekte idiler Nitekim son yıllarda yapıshylan mukayeseli araştırmalar Kizzuwatna Boumllgesinde de demirin bolca mevcut olduğunu goumlstermiştir Deshymir madeni yataklarının pek ccediloğu Toros Dağlannın iccedilindedir Bunlar arasında Bizans ve Osmanlılar zashymanında işletilen Radandos (Kozanın kuzeyindeki Faraşa = Ccedilamlıca) Ermenek (Karamanlar Devrinde) Ceyhan (Saros) İrmağının orta kesimindeki Koromo-zo (Guumlruumlmze) ve Haccedilin (Saimbeyli) sayılabilir Aynca demir madeni Bahccedile Feke ve Osmaniyede de mevshycuttur

Ccedilukurovanın Demir Dışında Diğer Maden Zenginlikleri de Vardı Ne var ki Ccedilukurova sadece demir bakımınri

değil bakır kurşun guumlmuumlş ve altın bakımından da

28

zengindir M Ouml 23 yuumlzyılda eski Akad kralı Sar-gonun oradaki Akadlı tuumlccarları korumak amacıyla Anadoluya yaptığı bildirilen efsanevi askeri seferlershyde Guumlmuumlş Dağı olarak geccedilen dağ ile III Salmanas-sarın MOuml 837de Tabala yaptığı askeri sefer dolayıshysıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettği Tunni Dağının guumlmuumlş madeni bol Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmiştir Salmanassar Tunni ve Mulu dağlarına stellerini diktirmiş ve ccedilok miktarda alabaştan alıp uumllkesine taşımıştır Acaba Eski Asur Ticaret Kolonilerinin oumlncuumlleri Akadlar Asurlulardan 400 sene oumlnce guumlmuumlş ve diğer madenshyleri işletmek ve ticaret yapmak amacıyla buralara kashydar gelmişler miydi Aladağdaki bereketli maden şimdi kapanmıştır ama Bolkar Dağlannda hacirclacirc kurshyşun ve guumlmuumlş işlenmektedir Bu civarda bulunan metallic ware tipi bir vazoya Bolkar Dağı guumlmuumlş yataklannın Eski Tunccedil Ccedilağında da kullanıldığına bir kanıt olarak bakılmaktadır Sahil kesiminden Bolkar Dağı maden yataklanyla ulaşım Guumllek Boğazı uumlzeshyrinden değil Mersin Fındıkpınar ve Arslankoumly uumlzeshyrinden yapılıyordu Hatta Yeni Asur krallannın Hishylakku ve Queye bu zengin maden yatakları yuumlzuumlnshyden sahip olmak istedikleri birccedilok a r a ş t ı r ı c ı tarafınshydan ifade edilmiştir Son yıllarda Bolkar dağlannda yapılan aramalarda bakırla alaşımı yapılarak tunccedil elshyde etmede kullanılan Eskiccedilağlann stratejik madeni kalayın da bol miktarda bulunduğu belirtildi Tuumlm D u n l a r ı n yanında 19 yuumlzyılın sonlanna doğru eski ser kaccedilakccedilılannın Berline alıp goumltuumlrduumlkleri ve bu-untu yerinin Soloi-Pompeiopolis (Viranşehir) olduğu soumlylenen MOuml 2 Binyıla tarihlenen zengin bir made-ıi eser kolleksiyonu boumllgenin maden zenginliğinin gtir başka kanıtın

Kizzuwatna ve Kilikyanın Kapladığı Alan ve Antik Ccedilağlardaki Sınırları M Ouml 1 Binyılda Kilikyanın Sınırları MOuml ikinci Binyılda Kizzuwatna ve MOuml Birinci

iinyılda Cilicia Boumllgesi guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ksine kesinlikle daha geniş bir coğraficirc alanı kapsa-ıaktaydı Batıda Pamfılyanın bittiği yerde Manav-at-Anamur arasındaki boumllgede başlıyor ve Antik azarlann Myriandus (İskenderun yakınlan) veya Is-3S Koumlrfezi dedikleri iskenderun Koumlrfezine kadar zanan ccedilok geniş bir boumllgeye yayılıyordu Ccedileşitli gouml-işlere goumlre batıdaki sınırlan Korakesion (Alanya)

Melas Irmağı (Manavgat Irmağı) veya Selinusa (Gashyzipaşa) kadar uzanıyordu

Eski Grek ve Romalı yazar ve coğrafyacılar Kilik-yayı ikiye ayırarak muumltala ediyorlardı Gene Antik yazarlar (Herodot Ptolemeos Strabo) boumllgenin batıshysında yer alan taşlık ve dağlık kısmına Tracheia veya Oreine Kilikya (Grekccedile) veya Cilicia Aspera (Latince) doğudaki ovalık kısmına Pedias veya Idios Kilikia (Grekccedile) ya da Cilicia Compestris (Latince) diyorlardı Guumlnuumlmuumlz fiziki haritasına atılacak bir bakışın da koshylayca goumlstereceği gibi bu boumllgenin doğusu ovalık (Ccedilukurova) bansı ise sarp dağlık ve taşlıktır bundan dolayı Ccedilukurovanın tuumlm tarihi boyunca sadece doshyğusu guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ima ettiği Mersin Tarshysus ve Adana ccedilevresi oumlnemli bir rol oynamıştır

Yuumlksek Toros Dağlannın eteklerinde ovayı kuzeyshyde ortalama yuumlksekliği 800-1000 m olan kalkerden oluşan bir plato kuşatır Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersine kadar devam etmekte burada bu kalker plashyto artık denize iyice yaklaşmaktadır sahil şeridindeki ova artık Mersin batısına doğru gittikccedile iyice daralshymakta Erdemli-Limonlu batısında ise ova şeridi tashymamen bitmektedir Bundan boumlyle Alanya Ovasına vanncaya kadar bir takım deltalalar ve kuumlccediluumlk ovacıkshylar dışında sahil hep sarp ve uccedilurumdur Tarsus Soshyğuksu (Muumlftuuml Deresi) Sorgun Lamas Şeytan Deresi Goumlksu ve Aydıncık Irmaklan veya sulannın goumlsterdishyği gibi akarsular bu yuumlksek kalker tabakası iccedilinde deshyrin kalyonlar oluşturmuşlardır Sahilin sarp olması yashynında bu derin kalyonlar da sahilden veya iccedil kesimlershyden yapılacak ulaşımı buumlyuumlk ccedilapta engellemiştir Bunshydan dolayı arkeolojik buluntulann da accedilıkccedila goumlsterdishyği gibi boumllge bazı istisnalar dışında ancak yol yapma tekniği ve deniz ulaşımının geliştiği geccedil doumlnemlerde yani Hellenistik Geccedil Roma ve Erken Bizans doumlnemleshyrinde yaygın bir yerleşime sahne olmuştur Silifke kashylesinin eteğindeki Kalkolitik Eski ve Orta Tunccedil Ccedilağı yerleşimi ve traktoumlrle tanm ve bilinccedilli tahrip etme ve işlenmiş taşlara hazıra konma alışkanlığı yuumlzuumlnden her geccedilen yıl yuumlkseklikleri alccedilalan ve yok olan Goumlksu Deltasmdaki Sancılar Guumlluumlmpaşa Koumlyuuml yakınındaki houmlyuumlk ve Tekirkoumly houmlyuumlkleri ile gene Mut guumlneyinde Orta Goumlksu Vadisi uumlzerindeki bir kaccedil yerleşim yerinin goumlsterdiği gibi insanlar en geccedil Kalkolitik ve Eski Tunccedil Ccedilağında buralara yerleşmişlerdir

Taşlık Kilikyada Ccedilukurova ve Antalya ovalanyla kıyaslanamayacak kadar bazı kuumlccediluumlk ovacık ve delta-

29

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

ler sunmaktadır Bu uumllkeler de Danuna (Adana) Uga-rit (Suriyedeki Ras Samra) Qidsu (Kades) ve Amur-rudur Abimilki Firavuna Danuna kralının oumllduumlğuumlnuuml ve yerine kardeşinin tahta oturduğunu uumllkede bir kargaşalığın soumlz konusu olmadığını ihbar etmektedir Ayrıca Ugaritte ccedilıkan bir yangında kralın kalesinin yandığını Hatti askerlerinin orada bulunmadığını da ekler Buradaki Danunanın Doğu Akdeniz uumllkeleri arasında sayılmasından dolayı Filistinde aranması gerektiğine ilişkin goumlruumlşler varsa da artık bunlar son yıllarda geccedilerliliğini yitirmiştir

ikinci olarak Boğazkoumly metinlerinde tek bir yershyde geccediler ki bu da Mısır Firavunu II Ramsesin III Hattusiliye yazmış olduğu bir mektuptur (KBo 2825) Mektuba goumlre sabık kral Urhitesub taht kavshygalarında amcası Hattusiliye yenilince kaccedilmış ve Danunada saklanmıştır 0 sıralarda Kizzuwatna (Dashynuna) III Hattusilinin sıkı kontroluumlnde olduğundan Urhitesubun burada tutunmasına imkacircn yoktur Olshysa olsa Urhitesub Tarhundassa uumllkesine yakınlığı dolayısıyla orada kalmak umuduyla Kizzuwatnaya

Fotoğraf 2 -4 Adana Arkeoloji M uuml z e s i n d e sergilenmekte Doumlnemine tarihlenen Tarhunda heykeli

da uğramış ama amcasının sıkıştırması yuumlzuumlnden burada tutunamayarak Kuzey Suriyeye oradan da Mısıra kaccedilmıştır Burada dikkat ccedilekici nokta iccedilerik accedilısından bu mektuba paralel olan diğer uumlccedil mektupshyta Danuna yerine Kizzuwatna yazılmasıdır (KBo 115 + 19 Ay 30vd KUB 327 Ay 23vd KUB 367 Oy 17vd) Bundan da anlaşılmaktadır ki Danuna denen uumllke Kizzuwatnanin bizzat kendisidir ve orashyda yaşayan ve Dananos vs denen halk da Kizzuwat-na-Danunanın yerli halkıdır Esasen Danunalann doğu koumlkenli oldukları Grek efsanelerinden de anlashyşılmaktadır Buna goumlre Argostaki Danaos hanedanıshynı kuran Danaos Belos isimli birinin oğludur ve Be-los Babil dilinde BEL bey sahip kral anlamına gelen soumlzcuumlkten başkası değildir Nitekim Danushynanın Adana-ıvana Adana sakinlerinden geldiği isabetli olarak ileri suumlruumllmuumlştuumlr Danunanın Mısır kaynaklarında geccediltiği diğer bir yer de Firavun III Ramsesin Deniz Kavimleri goumlccedilleriyle ilgili olarak (bkz aşağıda) Medinet Habudaki yazıtıdır ve burada bu kavimler arasında sayılan D-jnjw-n olarak geccediler

olan Adana-Yuumlreği r -Cine Koumlyuumlnde bulunan ve G e ccedil Hitit

21

Danuna adı bundan yaklaşık 450 sene sonra Karate-pede bulunan hiyeroglif Luvicesi-Fenikece iki dilli yazıtlarda tekrar karşımıza ccedilıkar Kilikyanın Kıbrıs ve Minos yazıtlarında da geccediltiğine dair goumlruumlşler oumlne suumlruumllmuumlşse de bu kesin değildir

Durum boumlyle basit iken Homeros destanlarında Akalarla akraba bir kavim oldukları sanılan hatta Grekler yerine bir sinonim olarak kullanıldığı oumlne suumlruumllen ve oldukccedila sık bir şekilde anılan Dananos diye bir kavmin geccedilmesi bu ismin Mısır Hitit Geccedil Hitit Hiyeroglif yazıtları ve Fenikece kitabelerde geshyccedilen Danuna ile aynı olduğu ve Adana adının da bushynunla ilişkisi olduğu tezlerinin doğmasına neden olshymuştur Şimdi Danuna-Adaniya eşitlemesi gerccedileği yansıttığına goumlre Homeros destanlarının tarihi gershyccedilekleri nasıl saptırdığı bir kez daha ortaya ccedilıkmakshytadır ccediluumlnkuuml Adaniya ve dolayısıyla Danunanın Grek duumlnyasi ile hiccedil ilişkisi yoktur varsayın ki bir avuccedil Adanalı maceraperest savaşccedilı paralı asker olashyrak o efsanevi Troya savaşına katılmış olsun Bu efshysaneler M Ouml 8 yuumlzyılda başlayan Grek kolonizas-yonları sırasında Greklerin karşılaştıkları ve bazen de kolonize ettikleri boumllgelerde kendilerinden oumlnceshyki eski Anadolu kentlerini nasıl kendi duumlnyalannda-ki efsaneler kisvesine soktuklarını ve bu arada bir suumlruuml ipe sapa gelmez efsane uydurduklarını birccedilokshylarını asla kavrayamadıkları yerli şahıs tanrı ve yer isimlerini yalan yanlış Helenleştirdiklerini accedilıkccedila goumlstermektedir ve bu accedilıdan bakıldığında konu ccedilok ibret vericidir Yoksa M Ouml 1550lerde varlığı Hitit belgeletince kanıtlanan Adaniya kentinden Grekler nereden ve nasıl haberdar olabilirlerdi ve nasıl olur da bu kent Grek mitolojisine goumlre Uranosun oğulshylan Saros ve Adanos tarafından kurulmuş olabilirshydi

Aşağıda tarih kısmında aynntılan ile goumlstereceshyğimiz gibi Adaniya yer adı ilk kez eski Hitit kralı Te-lipinunun fermanında ve daha oumlnceki kral Ammuna ile ilişkili olarak geccediler (M Ouml 1550 Telipnu Fermanı II 2 Hiticcedile metnin bu kısmına KBo 28124 sol suumltun 9daki Akadcası tekabuumll etmektedir) Aynca gene Esshyki Hitit devrine tarihlenen bir dini metinde (Hisuwa Festivali) de anılır (KBo 2069 + KBo 9123 Ay 2) Bunu takiben Orta Hitit Devri Kralı I Amuwandanm tarihi bir metninde geccediler (KUB 2321 Oumly 5) İmparashytorluk Devrine tarihlenen bir fal metninde Arusna kentiyle aynı muhtevada yer alır (KUB 4637 Ay 14)

Aynca kırık bir Larihi metinde de Arusna ve Kumma-ni yanında Adaniyadan da soumlz edilir (KUB 4881 1) 13 yuumlzyılda kral III Hattusili ve Puduhepa ile Firashyvun II Ramses arasındaki mektuplaşmalarda Kum-manni karşılığı olarak geccedilen Danunadan sonra Fishyravun III Ramsesin (MOuml1188-1157) Deniz Kavimleshyri denen insanlann goumlccedilleri ve yakın doğuda yaptık-lan tahribatlarla ilgili Medinet Habudaki kitabesinde gene Danuna olarak geccediler Bundan sonra ise Karate-pe Azatiwataya Geccedil Hitit Hiyeroglif yazıtlannda (M Ouml 8 yuumlzyılın oratalan) Dnnjw olarak karşımıza ccedilıshykar Adananın Osmanlılar devrinde bile Hititccedileye yashykın şekli Ataniya olarak anılması bu yer adının 3500 seneden beri hiccedil değişmediğini goumlstermesi bakımınshydan oumlnemlidir Ne var ki -iya son ekinin Arapccedilanın (feminin eki) etkisiyle onaya ccedilıkmış olması da muumlmkuumlnduumlr

Danunalarla ilgili karmaşıklığı biraz daha bushylandırmak iccedilin başkaca tezler de oumlne suumlruumllmuumlştuumlr Bu tezlere goumlre Adana yer adı uumlzerinde yakın anshylamına gelen an Luvice oumlnekiyle Indoari dillerde oumlzellikle Avestada yağmur rahmet hediye ırmak anlamına gelen dacircnu isminden tuumlretilmiştir Boumlyleshyce Adananın Irmak kenarındaki kent anlamına geldiği gibi en az Tarsus kafatası kadar saccedilma bir etimoloji yapılmıştır Keza duumlnya coğrafyasında her ırmak kenarında kurulmuş olan kente Irmakkent dense bunlann sayısı binleri geccediler Bu sava goumlre Danunalar ile onlann kralı Danaosun Ari kavimshylerle olan ilişkisi eski kaynakların birccedilok bağımsız yerinde accedilık seccedilik goumlruumlluumlrmuumlş Dacircnular Turani kashyvimler (Turan diye Iskitleri ve İran kavimlerini kas-dediliyor) yani lskitlerle aynı kavimmiş Danu soumlzshycuumlğuumln yayıldığı alan ccedilok genişmiş M Ouml 17 yuumlzyılshyda Mısırı işgal eden Hyksoslann başkenti Avvaris ile aynı olan Tanaiste bile goumlruumllebilirmiş iskit krashylı Tanausun adında da bu eleman saklıymış vs Oumlnasyada ve oumlzellikle Kizzuwatnada Indoari kashyvimler henuumlz yok iken Luvice ve Ariceden gelme komposit A(n)dana yer adı (Adana - Adaniya) nashysıl tuumlretilebilir hiccedil kimse duumlşuumlnmemiştir Tabii bilim bu kadar cıvıtılırsa buna mantıklı bir yanıt aramak boşuna zaman harcamak olacağından gene mantıkshysız bir yanıtla karşı konulabilir ve Danuna ses benshyzerliğinden hareketle Tuumlrkccedilede bir yaşını aşmış bushyzağı anlamına gelen dana soumlzcuumlğuumlnden gelmedir denir

22

CcedilUKUROVA FİZİKİ COĞRAFYASININ OumlZELLİKLERİ Guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovası kuzeyde Toros Dağları

(Bolkar ve Aladağlar) (Fotoğraf 5-7) doğuda Amanoslar batıda aşağı yukarı Tarsus ovasının bittiği yer veya

Fotoğraf 5 Kozan kalesinden ovaya ve Kozana genel bakış

Mersin civan ve guumlneyde Akdeniz ile ccedilevrilidir Eskishyccedilağlarda Ovalık Kilikya denen Ccedilukurovanın doğusu ovanın tam ortasında kuzeyden guumlneye Yılankalede başlayıp (Fotoğraf 8-10) Ceyhan İrmağına paralel olarak denize kadar ulaşan ve en yuumlksek yerleri 750 m olan

Fotoğraf 8 Adana-Tufanbeyl i -Şarkoumly Kesintisiz iskacircn goumlren ccedilağlar boyunca dini ve kuumlltuumlrel merkez olmuş Şar buguumln tarihin sessiz tanığıdır ve sistematik araştırmaları beklemektedir

23

Fotoğraf II Yuumlzyıllardır tarihi sırtlayıp guumlnuumlmuumlze getiren ama 1998 Adana depreminde buumlyuumlk ouml lccediluumlde tahrip olan Misis Koumlpruumlsuuml (Roma Doumlnemi) Ceyhan Nehri ve arkada Nur Dağları (Cebel-i Nur) ya da Misis Dağları

Fotoğraf 12 Yukarı Ova veya Ceyhan Ovasını kontrol altında tutan Anavarza Kalesi

Fotoğraf 13 Bodrum Kalesi ya da Kastabala Kalesi ve Kastabala Suumltunlu Caddesi

Fotoğraf 14 Ccedilukurovadaki kırkı aşkın kaleden biri olan Hemite Kalesi

Nurdağları (Cebel-i Nur) veya Misis Dağlan (Fo toğra f ın

tarafından ikiye boumlluumlnuumlr Bu dağlar jeolojik ccedilağlarda Toros Dağlarından koparak birer ada olarak denizin iccediline kaymış birer kara parccedilalarıdır Roma ve Ortaccedilağ ile nuumlfus alt yapısı olmaksızın boumllgeyi zorla ve yapshymacık olarak askeri baskı ve işgal altında tutmak isshyteyen Haccedillı Seferleri mensupları ve onların yarattıkshyları işgalci Ermeni birlikleri boumllgede zorla tutunabilshymek iccedilin kale ve muumlstahkem mevkilerini hep bu adashylar uumlzerinde kurmuşlardır bunlann belli başlıları da Toprakkale Yılankale Dumlu Anavarza (Fotoğraf 12)

Kastabala (Fotoğraf 13) ve Hemitedir (Amuda) (Fotoğraf

14) Nurdağları aşağıda goumlreceğimiz gibi Misisin heshymen arkasındaki Kızılgeccedilit vasıtasıyla ova boyunca Halepe doğru giden batı-doğu yoluna geccedilit verir ve ulaşımı kolayca sağlar

24

Kilikya Orta Anadolu ve Egeyi Doğu Akdeniz sashyhillerine Kıbns ve Mısır ile Kuzey Suriye ve Mezoshypotamyaya bağlayan iccedilinden oumlnemli yolların geccediltishyği bir yerde bulunan bir kapı suumlrguumlsuumlne benzemekteshydir Guumllek Geccedilidi batısında kalan sahil kesiminin İccedil Anadolu ile olan ulaşım bağlantısı mutlaka Kilik-yanın iccedilinden geccedilmek zorundaydı Buna karşın aşashyğıda tarihi coğrafya kısmında ayrıntılarıyla goumlreceğishymiz gibi Orta Anadoludan Kuzey Suriye ve Mezoposhytamyaya giden yollann illa da Kilikya iccedilinden geccedilshymesi gerekmiyordu ccediluumlnkuuml Torosların kuzeyinden veshyya iccedilinden veya Ovalık Kilikyanın kuzeyindeki alccedilak dağ yamaccedillarından ulaşım sağlamak pekacirclacirc muumlmshykuumlnduuml Yani ccedilok oumlnemli stratejik bir noktada yer alan bu kapı suumlrguumlsuuml kendi doğusunda Mezopotamyaya geccedilen yollan tıkayacak ve kapatacak nitelikte değilshydi Nitekim gene goumlreceğimiz gibi Orta Anadoludan gelerek Kuzey Suriyeyi işgal etmiş olan Eski Hitit krallan I Hattusili ve I Mursili Kizzuwatnaya hiccedil uğramamışlardı bile M S 7 yuumlzyıldan itibaren Sushyriyeyi temsil eden Araplarla Anadoludan gelen Bishyzanslılar arasında bile Guumllek Boğazının accedilık oumlnemishyne rağmen 10 yuumlzyılın ortalanna kadar iki uumllke arashysındaki sınır ccedilatışmalan ve değişiklikleri Ccedilukuroshyvada veya Guumllek Geccedilidi civannda değilulaşıma dashyha accedilık olan Ermenistan hududunda yani daha doshyğuda olmaktaydı Yani Toros Dağlan Guumllek Geccedilidinshyden doğuya doğru ta Antitoroslara vanncaya kadar aşılması zor bir set oluşturuyordu Bu doğal setin geshyccedililmesi Ccedilukurovada guumlccedilluuml bir devlet ve orta buumlyuumlkshyluumlkte bir askeri guumlccedil olduğu suumlrece muumlmkuumln değildi Ancak Malatyadan itibaren biraz accedilılıyor ve guumlneye Mezopotamyaya inmeye muumlsaade ediyordu Ccedilukushyrovada Kizzuwatna gibi bağımsız bir devlet var olshyduğu suumlrece Hititlerin ne Karaman-Kırobası ve Goumlkshysu vadisinden ne de Guumllek Geccedilidi uumlzerinden Kilik-yaya inmeleri veya geccedilici olarak inseler bile ovayı baştan başa aşarak Kuzey Suriyeye ulaşmalan ve aynı yoldan tekrar geri doumlnmeleri asla muumlmkuumln deshyğildi

Buguumln atıl olmasına karşın Kilikyanın eskiccedilağshylarda deniz yoluyla Kıbns Mısır Doğu Akdeniz ve Ege lirnanlanyla canlı bir bağlantısı vardı Tabii ne Osmanlılar doumlneminde ne de guumlnuumlmuumlz Tuumlrkiyesinshyde deniz taşımacılığı oumlnemli bir yer almadığı sualtı arkeolojisi vasıtasıyla araştınlan denizlerde Mısır Ugarit Fenike Grek Roma Bizans ve Ceneviz batık

gemilerinin yanında bir tek olsun bir Osmanlı-Tuumlrk gemisi yer almamaktadır ve bundan dolayı bizlerin bu eski deniz ulaşımının boyutlannı kavrayabilme-miz olanaksızdır Unutmamak gerekir ki İskenderun Issos Yumunalık-Aigaiai Karataş-Magarsos Tarsus Mersin-Yuumlmuumlktepe Soloi-Pompeiopolis Lamas Ela-iussa Korykos Silifke-Holmoi-Taşucu hep birer lishyman kentleriydi Nitekim Seyhan Nehri de daha yashykın zamana kadar ulaşımda kullanılıyordu 19 yuumlzshyyıl gezgini Langloisnın 1861de ccedilizmiş olduğu bir reshysim Adana kentini Taşkoumlpruumlnuumln doğusundan goumlsshytermektedir Resimde koumlpruumlnuumln sağında ve solunda orta boylu tekneler ve yelkenliler accedilıkccedila goumlruumllebilshymektedir (Fotoğraf iccedilin bkz bu kitapta K S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk (U^Adaniia) Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti miydi Fotoğraf 4) Bunun dışında gene 19 yuumlzyılda İngiliz bahriyelerin Seyhan ve Ceyhan ırmaklan accedilıklanna demirledikleri gemilerden bu ırshymaklar boyunca kayıklarla arslan avına gittikleri bishylinmektedir Ancak bu konuda Seyhan Irmağının yashytağının bir oumlzel durumu yani onun duumlzguumln olmamashysı soumlz konusudur Denizle Adana arasındaki meylin azlığına rağmen Seyhandan kuumlccediluumlk motoumlrlerle bile ulaşımda istifade edilmez zira nehrin yatağı duumlzguumln değildir kollara dağılır dibi temizlense bile ccedilabuk dolacağından elde edilecek istifade ccedilekilecek zahmeshyte emek israfına değmez Ama Langloisnın ccedilizdiği bu teknelerin buguumln goumlruumllmemesi modern Tuumlrkishyyenin deniz ırmak ve goumll taşımacılığına duyduğu kayıtsızlığın ve isteksizliğin bir ifadesi olsa gerektir

Kilikyanın denizle olan ulaşımını sağlayan ve buguumln maalesef yeri hacirclacirc belli olmayan benim şimshydilik Mersin Yuumlmuumlktepe ile eşitlemek istediğim Ura liman kenti var ki Orta Anadoluda yaşayan halkın ve Hititlerin Akdenize accedilılan kapısı idi

Ccedilukurova Guumllek Boğazı (Pylai Kilikias) ve Goumlksu Vadisi ile Iccedil Anadoluya Bahccedile (Pylae Amanicae) geshyccedilidi ile guumlneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye-Mezo-potamyaya ve Beylan Geccedilidi ile de Amik Ovasına ve gene Suriye-Mezopotamya ve Fenike sahilleriyle bağlantıyı sağlar Erdemlinin doğusundan itibaren Toros dağlannın kuzey doğuya doğru bir yelpaze ccedilizmesi ve Tarsus (Kydnos) Seyhan (Saros) ve Ceyshyhan (Pyramos) ırmaklannın yuumlzbinlerce yıl suumlruumlkleshydiği aluumlvyonlar sayesinde burada duumlnyanın sayılı bereketli ovalan arasında sayılması gereken verimli bir ova oluşmuştur Nasıl ki Herodota goumlre Mısır Nil

25

Fotoğraf 15 Ccedilukurovanın candamarlanndan biri olan Ceyhan (Pyramos) Nehrine Sirkeli H ouml y uuml k t e n bir bakış

Fotoğraf 16 Ccedilukurovanın oumlbuumlr candamarı Seyhan (Saros) Nehri ve uumlzer inde 2 yy Roma Doumlnemi Koumlpruumlsuuml (Taş Koumlpruuml)

ADANA OVALARI ve CcedilEVRESİNİN JEOLOJİ HARİTASI

Harita I Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin deltalarını g ouml s t e r e n jeolojik harita

26

nehrinin bir nimetidir aynı şekilde Ccedilukurova da Seyshyhan (Saros Samri) ve Ceyhan (Pyramos Puruna) ırmaklarının (Fotoğraf 15 16) bir hediyesidir denebilir Bu ırmakların milyonlarca yıl taşıdığı ve hacirclacirc taşıshymakta olduğu aluumlvyonlar olmadan (Harita 1) bereketli Ccedilukurovayı tahayyuumll etmek dahi olanak dışıdır Ama bu durum da deniz suyu seviyesinin eskiccedilağlardan beri yaklaşık 1 metre yuumlkselmesine ve birccedilok liman kentinin sular altında kalmasına neden olmuştur Ayrıca birccedilok yerleşim yeri ama oumlzellikle duumlz olanshylar buguumlnkuuml ova seviyesinin altına goumlmuumllmuumlşlerdir ve bulunma şansları yoktur

Ccedilukurova iklim koşullarının insan sağlığına yashyrarlı olduğu soumlylenemez keza 19 yuumlzyıl sonlarınshydan itibaren Osmanlılarca ovada zorla iskacircna tabi tutulmak istenen Tuumlrkmenlerin buna karşı canla başla direnmeleri boşuna değildir Burada iklimin asıl oumlzelliği sıcak rutubetli ve bol yağışlı olmasıdır Ama bu sadece ovalık kısımda boumlyledir Yuumlksek Toshyros Dağlarının iccedilleri ve etekleri gerek Eskiccedilağlarda ve gerekse guumlnuumlmuumlzde Ccedilukurovanın bir parccedilasını oluşturuyordu Buguumln boğucu sıcakların bastırdığı yaz aylannda Pozantı Ccedilamardı Ccedilamlıyayla (Nam-run) Goumlzne Fındıkpınarı Sorgun Guumlzeloluk Kıro-bası Kozlar Goumlkbelen gibi yaylalara ccedilıkma alışshykanlığının eskiccedilağlarda da var olduğunu kanıtlashyyan ipuccedillan vardır Bu yaylalar ve yuumlksek yerlerde ise tıpkı Orta Anadoluda olduğu gibi kara iklimi hakimdir ve kar yağışları yoğundur Anadolu coğshyrafyasını yakından tanıyan bir araştırmacının dedishyği gibi Asya Tuumlrkiyesinin belirli yerlerinde hershyhangi bir Iskoccedilyalı Afrikalı İsviccedilreli Rus veya Na-polili kendi uumllkesinden pek yakından aşina oldushyğu yaşam koşullarını aşağı yukarı bulabileceği goumlzlenmiştir Gerccedilekten de aşağılardaki ovada ve sahil kesiminde portakal limon ve zakkumlar ccediliccedilek accedilarken Toroslar ve Amanoslann karlarla kaplı yuumlksek zirveleri hemen her yerden kolayca goumlruumlleshybilir

CcedilUKUROVANIN TARİHIcirc COĞRAFYASI Ccedilukurova ilk bakışta kendi iccediline kapalı bir havza

imiş gibi goumlzuumlkmesine karşın Orta Anadoluyu Doğu Akdeniz ve Suriye-Mezopotamyaya bunun yanında Mezopotamyayı da Orta Anadolu ve Batı Anadolu ve Ege Duumlnyasına bağlayan yollar uumlzerindedir Karashydan sağlanan bu ulaşıma denizle olan bağlantısı da

eklendiğinde Ccedilukurovanın uumllkeler arası ve deniz aşın ulaşımda oynadığı rol kolayca goumlruumlluumlr Kendine oumlzguuml bu coğrafi konumu dolayısıyla hem tuumlrluuml kashyvimlerin gelip geccediltiği veya suumlrekli yerleştiği bir geccedilit hem de Orta Anadolu Mezopotamya veya deniz youmlshynuumlnden gelen siyasi guumlccedillerin kolayca hakimiyetleri altına sokabildikleri tampon bir boumllgedir

Demir Madeni Efsanesi ve Antik Kizzuwatna Hititolojinin başlangıccedil yıllannda henuumlz Hitit belshy

geleri aynntılı olarak konuşmaya başlamadan oumlnce Kizzuwatna guumlccedilluuml kraliccedile Puduhepanın anavatanı ve ccedilokccedila abartılarak Hititler Devrinde demirciliğin merkezi olarak biliniyordu Bu yapılırken eski Yunan efsanelerine goumlre gerccedilek dışı bir takım varsayımlarshydan hareketle ve gerccedilekler saptınlarak demirin tarihshyte ilk kez işlendiği yer olarak buguumln Kuumlccediluumlk Kafkasya denen Doğu Karadeniz sahilleri biliniyordu Buna goumlre Pontus da denen bu boumllgede Kalybes Kavmi vardı ve onlar demir işlemekten başka bir işle uğraşshymıyorlardı

Onlar (Kalybes) oumlkuumlzlerin yardımıyla arazide tashyrım yapmakla tatlı mevveler uumlretmekle otlaklarda hayvan suumlruumlleri otlatmakla uğraşmazlar Bol demir iccedileren sert toprağı kazarlar ve bundan elde ettikleri demiri yiyecek maddeleri karşılığı takas ederler (Apollonios Rhodios Argonautika 2 lOOOlvdd)

Diğer taraftan aşağıda aynntılannı vereceğimiz M Ouml 13 yuumlzyıla tarihlenen bir Hitit mektubunda Kizzuwatna depolannda saklanan demirden soumlz edishyliyordu İşte bu haber Yunan efsanesindeki Kalybes ile ilişkiye geccedilirilmiş ve bundan dolayı daha Hititoshylojinin başlannda Kizzuwatna coğrafi bir boumllge olashyrak Doğu Karadeniz sahillerine yani o efsanevi Kalyshybes Uumllkesi iccedillerine konmuştu Bu lokalizasyonun yanlışlığı ccedilok eskiden beri biliniyordu ama Eski Grek kaynaklarına koumlruuml koumlruumlne inanan E Forrerin bayshyraktarlığını yaptığı bu yanlış goumlruumlşe hiccedil kimse accedilık seccedilik karşı ccedilıkamıyordu Genel kanının aksine bu demir efsanesinin bir safsatadan ibaret olduğunu bu efsane dışında kalan birccedilok tarihi ve coğraficirc haber ve arkeolojik kalıntılara dayanarak Kizzuwatnayi guumlshynuumlmuumlz Ccedilukurovasına yerleştiren A Goetze değil Olmsteaddir (JEA 8 1922 45vdd) Goetze 1940ta yazdığı ve buguumln bile standart olarak kabul edilen araştırmasıyla bu fikri sadece genişletmiş ve daha geniş bir araştıncı kitlesine kabul ettirmiştir

27

Soumlzuuml edilen demirle ilgili Hitit mektubu tarih yashyzıcılığında maalesef ccedilok suistimal edilmiştir En başshyta daha Demir Devri başlamadan (MOuml 1200) ccedilok oumlnshyceleri Hind-Avrupalı Hititlerin demiri tanıdıkları ve işledikleri savı ileri suumlruumllmuumlş bu konu tarihi roman ve filmlere bile girmiş ama en acısı bundan kendishylerine kuumlltuumlrel pay ccedilıkarmak isteyen ırkccedilı insanlar da ccedilıkmıştır Hatta Hititlerin anayurtlarını bırakıp Anashydoluya goumlccedillerinin en belli başlı nedenleri arasında onların Anadolunun demir zenginliğini duydukları ve bundan dolayı buralara goumlccedil ettikleri akıl mantık almaz bir şekilde ileri suumlruumllmuumlştuumlr Ama bunları sashyvunan insanların ırkccedilı Makyavelist ve tarih bilimini pragmatik accedilıdan soumlmuumlren kişiler oldukları unutulshymamalıdır Gerccedilek ise bambaşkadır Şoumlyle ki

Hititler asla demiri icat eden ve onu ilk kez etkin ve yaygın olarak silah uumlretiminde kullanan kavim olashymazlar ccediluumlnkuuml bir defa demir Anadoluda Hititlerden asırlarca oumlnceleri biliniyordu ve Hititccediledeki demir keshylimesi hapalki- (Sumerce ANBAR) yerli Anadolulu Hattilerin dilinden alınmadır Bunun dışında arkeoloshyjik buluntuların da azlığına dikkat ccedilekilmelidir

Krallık Tahtına Oturduğumda Beni Niccedilin Tebrik Etmedin Niccedilin Hediyeler Goumlndermedin III Hattusili Asur Kralına Diplomatik Nezaketsizlik Ccedilapulcular ve Demir Konularında Diplomatik Nota Veriyor Soumlz konusu mektup Hitit kralı III Hattusilinin

(M Ouml 1270-1245) Asur kralı I Salmanassar veya Adadnirariye Akadca yazmış olduğu diplomatik bir notadan ibarettir (KBo 14) Mektupta oumlnce Kargamiş yakınlarındaki Asur Hanigalbat ve Hatti arasındaki tampon boumllgede yer alan Turira diye eşkıya yuvası bir kent ve boumllgeden soumlz edilmekte Turirahların suumlshyrekli Hitit topraklannı yağmaladıkları ve kaccediltıklarınshydan yakınılmaktadır Hatta anlaşılan onlardan esinshylenen ve cesaret alan yerli Hititli eşkiyalar bile Turi-ralılara oumlzeniyor ccedilalıp ccedilırptıktan sonra Turiraya kashyccedilıyor ve onlar tarafından korunuyorlardı işte Hattushysili mektubunda Asurlu muhatabına eğer gerccedilekten Turira benim siyasi otoritem altındadır diyorsa bu asayişsizliğe bir son vermesini politik bir nota uumlslushybuyla dile getirmekte hemen bunun ardından Asur kralının kendisinden bir zamanlar istemiş olduğu deshymir konusuna gelmektedir yani demir hiccedilbir şekilde mektubun ana konusunu oluşturmamaktadır

Bana soumlzuumlnuuml etmiş olduğun kaliteli demir konushysuna gelince (şu anda) Kizzuwatna daki muumlhuumlr evleshyrimde (yani depolar) kaliteli demir yoktur Demir uumlretimi iccedilin zamanın (mevsim) koumltuuml olduğunu (zashyten) yazmıştım (Şu anda) bitirmemiş olsalar bile (pek yakında) iyi demir uumlretimine geccedileceklerdir Uumlreshytime başladıklarında sana (ondan) yollayacağım Buguumln(luumlk) sana bir hanccediler yuumlzuuml goumlnderiyorum

Daha sonra Hattusili kendisine hediye olarak goumlnderilen bir zırhtan soumlz eder ve kendisinin tahta ccedilıkması dolayısıyla Asur kralının bir elccedili ve hediyeshyler yollamak suretiyle kendisini kuramadığından yashykınır sitem eder Mektubun sonunda Hattusili ayrınshytılarını tam olarak anlayamadığımız diplomatik neshydenlerden oumltuumlruuml Asura goumlnderilecek Hititli elccedili ile Asur elccedilisi ENURSAG (Belqarrad)i tutsak olarak Hattusada alıkoyduğunu yazmaktadır Anlaşıldığı kadarıyla bunun Asur kralının Hattusilinin tahtan indirdiği yeğeni Urhitesuba yardım etmiş olması ve kendisi tahta ccedilıktığında kutlamadığı iccedilin ortaya ccedilıshykan kırgınlık ve gerginliğin bir sonucu olması muhshytemeldir

Goumlruumllduumlğuuml gibi bu mektupta soumlz konusu demirin illa da Kizzuwatnada uumlretildiğine dair bir ipucu yokshytur pekacirclacirc başka yerlerde uumlretilen veya işletilen deshymirin sadece Kizzuwatnadaki depolarda saklandığı ifade edilmektedir Ama bu hiccedilbir zaman Kizzuwatshynada demir yoktu anlamına gelemez ccediluumlnkuuml Yeni Asur belgeleri ve Tevrata goumlre Kilikya yakınlarındashyki Toros Dağlarında Taballılar ile eşit olması gereken Tibarenoi denen ccedilok becerikli bir kavim oturmakta ve demir işlemekte idiler Nitekim son yıllarda yapıshylan mukayeseli araştırmalar Kizzuwatna Boumllgesinde de demirin bolca mevcut olduğunu goumlstermiştir Deshymir madeni yataklarının pek ccediloğu Toros Dağlannın iccedilindedir Bunlar arasında Bizans ve Osmanlılar zashymanında işletilen Radandos (Kozanın kuzeyindeki Faraşa = Ccedilamlıca) Ermenek (Karamanlar Devrinde) Ceyhan (Saros) İrmağının orta kesimindeki Koromo-zo (Guumlruumlmze) ve Haccedilin (Saimbeyli) sayılabilir Aynca demir madeni Bahccedile Feke ve Osmaniyede de mevshycuttur

Ccedilukurovanın Demir Dışında Diğer Maden Zenginlikleri de Vardı Ne var ki Ccedilukurova sadece demir bakımınri

değil bakır kurşun guumlmuumlş ve altın bakımından da

28

zengindir M Ouml 23 yuumlzyılda eski Akad kralı Sar-gonun oradaki Akadlı tuumlccarları korumak amacıyla Anadoluya yaptığı bildirilen efsanevi askeri seferlershyde Guumlmuumlş Dağı olarak geccedilen dağ ile III Salmanas-sarın MOuml 837de Tabala yaptığı askeri sefer dolayıshysıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettği Tunni Dağının guumlmuumlş madeni bol Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmiştir Salmanassar Tunni ve Mulu dağlarına stellerini diktirmiş ve ccedilok miktarda alabaştan alıp uumllkesine taşımıştır Acaba Eski Asur Ticaret Kolonilerinin oumlncuumlleri Akadlar Asurlulardan 400 sene oumlnce guumlmuumlş ve diğer madenshyleri işletmek ve ticaret yapmak amacıyla buralara kashydar gelmişler miydi Aladağdaki bereketli maden şimdi kapanmıştır ama Bolkar Dağlannda hacirclacirc kurshyşun ve guumlmuumlş işlenmektedir Bu civarda bulunan metallic ware tipi bir vazoya Bolkar Dağı guumlmuumlş yataklannın Eski Tunccedil Ccedilağında da kullanıldığına bir kanıt olarak bakılmaktadır Sahil kesiminden Bolkar Dağı maden yataklanyla ulaşım Guumllek Boğazı uumlzeshyrinden değil Mersin Fındıkpınar ve Arslankoumly uumlzeshyrinden yapılıyordu Hatta Yeni Asur krallannın Hishylakku ve Queye bu zengin maden yatakları yuumlzuumlnshyden sahip olmak istedikleri birccedilok a r a ş t ı r ı c ı tarafınshydan ifade edilmiştir Son yıllarda Bolkar dağlannda yapılan aramalarda bakırla alaşımı yapılarak tunccedil elshyde etmede kullanılan Eskiccedilağlann stratejik madeni kalayın da bol miktarda bulunduğu belirtildi Tuumlm D u n l a r ı n yanında 19 yuumlzyılın sonlanna doğru eski ser kaccedilakccedilılannın Berline alıp goumltuumlrduumlkleri ve bu-untu yerinin Soloi-Pompeiopolis (Viranşehir) olduğu soumlylenen MOuml 2 Binyıla tarihlenen zengin bir made-ıi eser kolleksiyonu boumllgenin maden zenginliğinin gtir başka kanıtın

Kizzuwatna ve Kilikyanın Kapladığı Alan ve Antik Ccedilağlardaki Sınırları M Ouml 1 Binyılda Kilikyanın Sınırları MOuml ikinci Binyılda Kizzuwatna ve MOuml Birinci

iinyılda Cilicia Boumllgesi guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ksine kesinlikle daha geniş bir coğraficirc alanı kapsa-ıaktaydı Batıda Pamfılyanın bittiği yerde Manav-at-Anamur arasındaki boumllgede başlıyor ve Antik azarlann Myriandus (İskenderun yakınlan) veya Is-3S Koumlrfezi dedikleri iskenderun Koumlrfezine kadar zanan ccedilok geniş bir boumllgeye yayılıyordu Ccedileşitli gouml-işlere goumlre batıdaki sınırlan Korakesion (Alanya)

Melas Irmağı (Manavgat Irmağı) veya Selinusa (Gashyzipaşa) kadar uzanıyordu

Eski Grek ve Romalı yazar ve coğrafyacılar Kilik-yayı ikiye ayırarak muumltala ediyorlardı Gene Antik yazarlar (Herodot Ptolemeos Strabo) boumllgenin batıshysında yer alan taşlık ve dağlık kısmına Tracheia veya Oreine Kilikya (Grekccedile) veya Cilicia Aspera (Latince) doğudaki ovalık kısmına Pedias veya Idios Kilikia (Grekccedile) ya da Cilicia Compestris (Latince) diyorlardı Guumlnuumlmuumlz fiziki haritasına atılacak bir bakışın da koshylayca goumlstereceği gibi bu boumllgenin doğusu ovalık (Ccedilukurova) bansı ise sarp dağlık ve taşlıktır bundan dolayı Ccedilukurovanın tuumlm tarihi boyunca sadece doshyğusu guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ima ettiği Mersin Tarshysus ve Adana ccedilevresi oumlnemli bir rol oynamıştır

Yuumlksek Toros Dağlannın eteklerinde ovayı kuzeyshyde ortalama yuumlksekliği 800-1000 m olan kalkerden oluşan bir plato kuşatır Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersine kadar devam etmekte burada bu kalker plashyto artık denize iyice yaklaşmaktadır sahil şeridindeki ova artık Mersin batısına doğru gittikccedile iyice daralshymakta Erdemli-Limonlu batısında ise ova şeridi tashymamen bitmektedir Bundan boumlyle Alanya Ovasına vanncaya kadar bir takım deltalalar ve kuumlccediluumlk ovacıkshylar dışında sahil hep sarp ve uccedilurumdur Tarsus Soshyğuksu (Muumlftuuml Deresi) Sorgun Lamas Şeytan Deresi Goumlksu ve Aydıncık Irmaklan veya sulannın goumlsterdishyği gibi akarsular bu yuumlksek kalker tabakası iccedilinde deshyrin kalyonlar oluşturmuşlardır Sahilin sarp olması yashynında bu derin kalyonlar da sahilden veya iccedil kesimlershyden yapılacak ulaşımı buumlyuumlk ccedilapta engellemiştir Bunshydan dolayı arkeolojik buluntulann da accedilıkccedila goumlsterdishyği gibi boumllge bazı istisnalar dışında ancak yol yapma tekniği ve deniz ulaşımının geliştiği geccedil doumlnemlerde yani Hellenistik Geccedil Roma ve Erken Bizans doumlnemleshyrinde yaygın bir yerleşime sahne olmuştur Silifke kashylesinin eteğindeki Kalkolitik Eski ve Orta Tunccedil Ccedilağı yerleşimi ve traktoumlrle tanm ve bilinccedilli tahrip etme ve işlenmiş taşlara hazıra konma alışkanlığı yuumlzuumlnden her geccedilen yıl yuumlkseklikleri alccedilalan ve yok olan Goumlksu Deltasmdaki Sancılar Guumlluumlmpaşa Koumlyuuml yakınındaki houmlyuumlk ve Tekirkoumly houmlyuumlkleri ile gene Mut guumlneyinde Orta Goumlksu Vadisi uumlzerindeki bir kaccedil yerleşim yerinin goumlsterdiği gibi insanlar en geccedil Kalkolitik ve Eski Tunccedil Ccedilağında buralara yerleşmişlerdir

Taşlık Kilikyada Ccedilukurova ve Antalya ovalanyla kıyaslanamayacak kadar bazı kuumlccediluumlk ovacık ve delta-

29

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

Danuna adı bundan yaklaşık 450 sene sonra Karate-pede bulunan hiyeroglif Luvicesi-Fenikece iki dilli yazıtlarda tekrar karşımıza ccedilıkar Kilikyanın Kıbrıs ve Minos yazıtlarında da geccediltiğine dair goumlruumlşler oumlne suumlruumllmuumlşse de bu kesin değildir

Durum boumlyle basit iken Homeros destanlarında Akalarla akraba bir kavim oldukları sanılan hatta Grekler yerine bir sinonim olarak kullanıldığı oumlne suumlruumllen ve oldukccedila sık bir şekilde anılan Dananos diye bir kavmin geccedilmesi bu ismin Mısır Hitit Geccedil Hitit Hiyeroglif yazıtları ve Fenikece kitabelerde geshyccedilen Danuna ile aynı olduğu ve Adana adının da bushynunla ilişkisi olduğu tezlerinin doğmasına neden olshymuştur Şimdi Danuna-Adaniya eşitlemesi gerccedileği yansıttığına goumlre Homeros destanlarının tarihi gershyccedilekleri nasıl saptırdığı bir kez daha ortaya ccedilıkmakshytadır ccediluumlnkuuml Adaniya ve dolayısıyla Danunanın Grek duumlnyasi ile hiccedil ilişkisi yoktur varsayın ki bir avuccedil Adanalı maceraperest savaşccedilı paralı asker olashyrak o efsanevi Troya savaşına katılmış olsun Bu efshysaneler M Ouml 8 yuumlzyılda başlayan Grek kolonizas-yonları sırasında Greklerin karşılaştıkları ve bazen de kolonize ettikleri boumllgelerde kendilerinden oumlnceshyki eski Anadolu kentlerini nasıl kendi duumlnyalannda-ki efsaneler kisvesine soktuklarını ve bu arada bir suumlruuml ipe sapa gelmez efsane uydurduklarını birccedilokshylarını asla kavrayamadıkları yerli şahıs tanrı ve yer isimlerini yalan yanlış Helenleştirdiklerini accedilıkccedila goumlstermektedir ve bu accedilıdan bakıldığında konu ccedilok ibret vericidir Yoksa M Ouml 1550lerde varlığı Hitit belgeletince kanıtlanan Adaniya kentinden Grekler nereden ve nasıl haberdar olabilirlerdi ve nasıl olur da bu kent Grek mitolojisine goumlre Uranosun oğulshylan Saros ve Adanos tarafından kurulmuş olabilirshydi

Aşağıda tarih kısmında aynntılan ile goumlstereceshyğimiz gibi Adaniya yer adı ilk kez eski Hitit kralı Te-lipinunun fermanında ve daha oumlnceki kral Ammuna ile ilişkili olarak geccediler (M Ouml 1550 Telipnu Fermanı II 2 Hiticcedile metnin bu kısmına KBo 28124 sol suumltun 9daki Akadcası tekabuumll etmektedir) Aynca gene Esshyki Hitit devrine tarihlenen bir dini metinde (Hisuwa Festivali) de anılır (KBo 2069 + KBo 9123 Ay 2) Bunu takiben Orta Hitit Devri Kralı I Amuwandanm tarihi bir metninde geccediler (KUB 2321 Oumly 5) İmparashytorluk Devrine tarihlenen bir fal metninde Arusna kentiyle aynı muhtevada yer alır (KUB 4637 Ay 14)

Aynca kırık bir Larihi metinde de Arusna ve Kumma-ni yanında Adaniyadan da soumlz edilir (KUB 4881 1) 13 yuumlzyılda kral III Hattusili ve Puduhepa ile Firashyvun II Ramses arasındaki mektuplaşmalarda Kum-manni karşılığı olarak geccedilen Danunadan sonra Fishyravun III Ramsesin (MOuml1188-1157) Deniz Kavimleshyri denen insanlann goumlccedilleri ve yakın doğuda yaptık-lan tahribatlarla ilgili Medinet Habudaki kitabesinde gene Danuna olarak geccediler Bundan sonra ise Karate-pe Azatiwataya Geccedil Hitit Hiyeroglif yazıtlannda (M Ouml 8 yuumlzyılın oratalan) Dnnjw olarak karşımıza ccedilıshykar Adananın Osmanlılar devrinde bile Hititccedileye yashykın şekli Ataniya olarak anılması bu yer adının 3500 seneden beri hiccedil değişmediğini goumlstermesi bakımınshydan oumlnemlidir Ne var ki -iya son ekinin Arapccedilanın (feminin eki) etkisiyle onaya ccedilıkmış olması da muumlmkuumlnduumlr

Danunalarla ilgili karmaşıklığı biraz daha bushylandırmak iccedilin başkaca tezler de oumlne suumlruumllmuumlştuumlr Bu tezlere goumlre Adana yer adı uumlzerinde yakın anshylamına gelen an Luvice oumlnekiyle Indoari dillerde oumlzellikle Avestada yağmur rahmet hediye ırmak anlamına gelen dacircnu isminden tuumlretilmiştir Boumlyleshyce Adananın Irmak kenarındaki kent anlamına geldiği gibi en az Tarsus kafatası kadar saccedilma bir etimoloji yapılmıştır Keza duumlnya coğrafyasında her ırmak kenarında kurulmuş olan kente Irmakkent dense bunlann sayısı binleri geccediler Bu sava goumlre Danunalar ile onlann kralı Danaosun Ari kavimshylerle olan ilişkisi eski kaynakların birccedilok bağımsız yerinde accedilık seccedilik goumlruumlluumlrmuumlş Dacircnular Turani kashyvimler (Turan diye Iskitleri ve İran kavimlerini kas-dediliyor) yani lskitlerle aynı kavimmiş Danu soumlzshycuumlğuumln yayıldığı alan ccedilok genişmiş M Ouml 17 yuumlzyılshyda Mısırı işgal eden Hyksoslann başkenti Avvaris ile aynı olan Tanaiste bile goumlruumllebilirmiş iskit krashylı Tanausun adında da bu eleman saklıymış vs Oumlnasyada ve oumlzellikle Kizzuwatnada Indoari kashyvimler henuumlz yok iken Luvice ve Ariceden gelme komposit A(n)dana yer adı (Adana - Adaniya) nashysıl tuumlretilebilir hiccedil kimse duumlşuumlnmemiştir Tabii bilim bu kadar cıvıtılırsa buna mantıklı bir yanıt aramak boşuna zaman harcamak olacağından gene mantıkshysız bir yanıtla karşı konulabilir ve Danuna ses benshyzerliğinden hareketle Tuumlrkccedilede bir yaşını aşmış bushyzağı anlamına gelen dana soumlzcuumlğuumlnden gelmedir denir

22

CcedilUKUROVA FİZİKİ COĞRAFYASININ OumlZELLİKLERİ Guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovası kuzeyde Toros Dağları

(Bolkar ve Aladağlar) (Fotoğraf 5-7) doğuda Amanoslar batıda aşağı yukarı Tarsus ovasının bittiği yer veya

Fotoğraf 5 Kozan kalesinden ovaya ve Kozana genel bakış

Mersin civan ve guumlneyde Akdeniz ile ccedilevrilidir Eskishyccedilağlarda Ovalık Kilikya denen Ccedilukurovanın doğusu ovanın tam ortasında kuzeyden guumlneye Yılankalede başlayıp (Fotoğraf 8-10) Ceyhan İrmağına paralel olarak denize kadar ulaşan ve en yuumlksek yerleri 750 m olan

Fotoğraf 8 Adana-Tufanbeyl i -Şarkoumly Kesintisiz iskacircn goumlren ccedilağlar boyunca dini ve kuumlltuumlrel merkez olmuş Şar buguumln tarihin sessiz tanığıdır ve sistematik araştırmaları beklemektedir

23

Fotoğraf II Yuumlzyıllardır tarihi sırtlayıp guumlnuumlmuumlze getiren ama 1998 Adana depreminde buumlyuumlk ouml lccediluumlde tahrip olan Misis Koumlpruumlsuuml (Roma Doumlnemi) Ceyhan Nehri ve arkada Nur Dağları (Cebel-i Nur) ya da Misis Dağları

Fotoğraf 12 Yukarı Ova veya Ceyhan Ovasını kontrol altında tutan Anavarza Kalesi

Fotoğraf 13 Bodrum Kalesi ya da Kastabala Kalesi ve Kastabala Suumltunlu Caddesi

Fotoğraf 14 Ccedilukurovadaki kırkı aşkın kaleden biri olan Hemite Kalesi

Nurdağları (Cebel-i Nur) veya Misis Dağlan (Fo toğra f ın

tarafından ikiye boumlluumlnuumlr Bu dağlar jeolojik ccedilağlarda Toros Dağlarından koparak birer ada olarak denizin iccediline kaymış birer kara parccedilalarıdır Roma ve Ortaccedilağ ile nuumlfus alt yapısı olmaksızın boumllgeyi zorla ve yapshymacık olarak askeri baskı ve işgal altında tutmak isshyteyen Haccedillı Seferleri mensupları ve onların yarattıkshyları işgalci Ermeni birlikleri boumllgede zorla tutunabilshymek iccedilin kale ve muumlstahkem mevkilerini hep bu adashylar uumlzerinde kurmuşlardır bunlann belli başlıları da Toprakkale Yılankale Dumlu Anavarza (Fotoğraf 12)

Kastabala (Fotoğraf 13) ve Hemitedir (Amuda) (Fotoğraf

14) Nurdağları aşağıda goumlreceğimiz gibi Misisin heshymen arkasındaki Kızılgeccedilit vasıtasıyla ova boyunca Halepe doğru giden batı-doğu yoluna geccedilit verir ve ulaşımı kolayca sağlar

24

Kilikya Orta Anadolu ve Egeyi Doğu Akdeniz sashyhillerine Kıbns ve Mısır ile Kuzey Suriye ve Mezoshypotamyaya bağlayan iccedilinden oumlnemli yolların geccediltishyği bir yerde bulunan bir kapı suumlrguumlsuumlne benzemekteshydir Guumllek Geccedilidi batısında kalan sahil kesiminin İccedil Anadolu ile olan ulaşım bağlantısı mutlaka Kilik-yanın iccedilinden geccedilmek zorundaydı Buna karşın aşashyğıda tarihi coğrafya kısmında ayrıntılarıyla goumlreceğishymiz gibi Orta Anadoludan Kuzey Suriye ve Mezoposhytamyaya giden yollann illa da Kilikya iccedilinden geccedilshymesi gerekmiyordu ccediluumlnkuuml Torosların kuzeyinden veshyya iccedilinden veya Ovalık Kilikyanın kuzeyindeki alccedilak dağ yamaccedillarından ulaşım sağlamak pekacirclacirc muumlmshykuumlnduuml Yani ccedilok oumlnemli stratejik bir noktada yer alan bu kapı suumlrguumlsuuml kendi doğusunda Mezopotamyaya geccedilen yollan tıkayacak ve kapatacak nitelikte değilshydi Nitekim gene goumlreceğimiz gibi Orta Anadoludan gelerek Kuzey Suriyeyi işgal etmiş olan Eski Hitit krallan I Hattusili ve I Mursili Kizzuwatnaya hiccedil uğramamışlardı bile M S 7 yuumlzyıldan itibaren Sushyriyeyi temsil eden Araplarla Anadoludan gelen Bishyzanslılar arasında bile Guumllek Boğazının accedilık oumlnemishyne rağmen 10 yuumlzyılın ortalanna kadar iki uumllke arashysındaki sınır ccedilatışmalan ve değişiklikleri Ccedilukuroshyvada veya Guumllek Geccedilidi civannda değilulaşıma dashyha accedilık olan Ermenistan hududunda yani daha doshyğuda olmaktaydı Yani Toros Dağlan Guumllek Geccedilidinshyden doğuya doğru ta Antitoroslara vanncaya kadar aşılması zor bir set oluşturuyordu Bu doğal setin geshyccedililmesi Ccedilukurovada guumlccedilluuml bir devlet ve orta buumlyuumlkshyluumlkte bir askeri guumlccedil olduğu suumlrece muumlmkuumln değildi Ancak Malatyadan itibaren biraz accedilılıyor ve guumlneye Mezopotamyaya inmeye muumlsaade ediyordu Ccedilukushyrovada Kizzuwatna gibi bağımsız bir devlet var olshyduğu suumlrece Hititlerin ne Karaman-Kırobası ve Goumlkshysu vadisinden ne de Guumllek Geccedilidi uumlzerinden Kilik-yaya inmeleri veya geccedilici olarak inseler bile ovayı baştan başa aşarak Kuzey Suriyeye ulaşmalan ve aynı yoldan tekrar geri doumlnmeleri asla muumlmkuumln deshyğildi

Buguumln atıl olmasına karşın Kilikyanın eskiccedilağshylarda deniz yoluyla Kıbns Mısır Doğu Akdeniz ve Ege lirnanlanyla canlı bir bağlantısı vardı Tabii ne Osmanlılar doumlneminde ne de guumlnuumlmuumlz Tuumlrkiyesinshyde deniz taşımacılığı oumlnemli bir yer almadığı sualtı arkeolojisi vasıtasıyla araştınlan denizlerde Mısır Ugarit Fenike Grek Roma Bizans ve Ceneviz batık

gemilerinin yanında bir tek olsun bir Osmanlı-Tuumlrk gemisi yer almamaktadır ve bundan dolayı bizlerin bu eski deniz ulaşımının boyutlannı kavrayabilme-miz olanaksızdır Unutmamak gerekir ki İskenderun Issos Yumunalık-Aigaiai Karataş-Magarsos Tarsus Mersin-Yuumlmuumlktepe Soloi-Pompeiopolis Lamas Ela-iussa Korykos Silifke-Holmoi-Taşucu hep birer lishyman kentleriydi Nitekim Seyhan Nehri de daha yashykın zamana kadar ulaşımda kullanılıyordu 19 yuumlzshyyıl gezgini Langloisnın 1861de ccedilizmiş olduğu bir reshysim Adana kentini Taşkoumlpruumlnuumln doğusundan goumlsshytermektedir Resimde koumlpruumlnuumln sağında ve solunda orta boylu tekneler ve yelkenliler accedilıkccedila goumlruumllebilshymektedir (Fotoğraf iccedilin bkz bu kitapta K S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk (U^Adaniia) Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti miydi Fotoğraf 4) Bunun dışında gene 19 yuumlzyılda İngiliz bahriyelerin Seyhan ve Ceyhan ırmaklan accedilıklanna demirledikleri gemilerden bu ırshymaklar boyunca kayıklarla arslan avına gittikleri bishylinmektedir Ancak bu konuda Seyhan Irmağının yashytağının bir oumlzel durumu yani onun duumlzguumln olmamashysı soumlz konusudur Denizle Adana arasındaki meylin azlığına rağmen Seyhandan kuumlccediluumlk motoumlrlerle bile ulaşımda istifade edilmez zira nehrin yatağı duumlzguumln değildir kollara dağılır dibi temizlense bile ccedilabuk dolacağından elde edilecek istifade ccedilekilecek zahmeshyte emek israfına değmez Ama Langloisnın ccedilizdiği bu teknelerin buguumln goumlruumllmemesi modern Tuumlrkishyyenin deniz ırmak ve goumll taşımacılığına duyduğu kayıtsızlığın ve isteksizliğin bir ifadesi olsa gerektir

Kilikyanın denizle olan ulaşımını sağlayan ve buguumln maalesef yeri hacirclacirc belli olmayan benim şimshydilik Mersin Yuumlmuumlktepe ile eşitlemek istediğim Ura liman kenti var ki Orta Anadoluda yaşayan halkın ve Hititlerin Akdenize accedilılan kapısı idi

Ccedilukurova Guumllek Boğazı (Pylai Kilikias) ve Goumlksu Vadisi ile Iccedil Anadoluya Bahccedile (Pylae Amanicae) geshyccedilidi ile guumlneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye-Mezo-potamyaya ve Beylan Geccedilidi ile de Amik Ovasına ve gene Suriye-Mezopotamya ve Fenike sahilleriyle bağlantıyı sağlar Erdemlinin doğusundan itibaren Toros dağlannın kuzey doğuya doğru bir yelpaze ccedilizmesi ve Tarsus (Kydnos) Seyhan (Saros) ve Ceyshyhan (Pyramos) ırmaklannın yuumlzbinlerce yıl suumlruumlkleshydiği aluumlvyonlar sayesinde burada duumlnyanın sayılı bereketli ovalan arasında sayılması gereken verimli bir ova oluşmuştur Nasıl ki Herodota goumlre Mısır Nil

25

Fotoğraf 15 Ccedilukurovanın candamarlanndan biri olan Ceyhan (Pyramos) Nehrine Sirkeli H ouml y uuml k t e n bir bakış

Fotoğraf 16 Ccedilukurovanın oumlbuumlr candamarı Seyhan (Saros) Nehri ve uumlzer inde 2 yy Roma Doumlnemi Koumlpruumlsuuml (Taş Koumlpruuml)

ADANA OVALARI ve CcedilEVRESİNİN JEOLOJİ HARİTASI

Harita I Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin deltalarını g ouml s t e r e n jeolojik harita

26

nehrinin bir nimetidir aynı şekilde Ccedilukurova da Seyshyhan (Saros Samri) ve Ceyhan (Pyramos Puruna) ırmaklarının (Fotoğraf 15 16) bir hediyesidir denebilir Bu ırmakların milyonlarca yıl taşıdığı ve hacirclacirc taşıshymakta olduğu aluumlvyonlar olmadan (Harita 1) bereketli Ccedilukurovayı tahayyuumll etmek dahi olanak dışıdır Ama bu durum da deniz suyu seviyesinin eskiccedilağlardan beri yaklaşık 1 metre yuumlkselmesine ve birccedilok liman kentinin sular altında kalmasına neden olmuştur Ayrıca birccedilok yerleşim yeri ama oumlzellikle duumlz olanshylar buguumlnkuuml ova seviyesinin altına goumlmuumllmuumlşlerdir ve bulunma şansları yoktur

Ccedilukurova iklim koşullarının insan sağlığına yashyrarlı olduğu soumlylenemez keza 19 yuumlzyıl sonlarınshydan itibaren Osmanlılarca ovada zorla iskacircna tabi tutulmak istenen Tuumlrkmenlerin buna karşı canla başla direnmeleri boşuna değildir Burada iklimin asıl oumlzelliği sıcak rutubetli ve bol yağışlı olmasıdır Ama bu sadece ovalık kısımda boumlyledir Yuumlksek Toshyros Dağlarının iccedilleri ve etekleri gerek Eskiccedilağlarda ve gerekse guumlnuumlmuumlzde Ccedilukurovanın bir parccedilasını oluşturuyordu Buguumln boğucu sıcakların bastırdığı yaz aylannda Pozantı Ccedilamardı Ccedilamlıyayla (Nam-run) Goumlzne Fındıkpınarı Sorgun Guumlzeloluk Kıro-bası Kozlar Goumlkbelen gibi yaylalara ccedilıkma alışshykanlığının eskiccedilağlarda da var olduğunu kanıtlashyyan ipuccedillan vardır Bu yaylalar ve yuumlksek yerlerde ise tıpkı Orta Anadoluda olduğu gibi kara iklimi hakimdir ve kar yağışları yoğundur Anadolu coğshyrafyasını yakından tanıyan bir araştırmacının dedishyği gibi Asya Tuumlrkiyesinin belirli yerlerinde hershyhangi bir Iskoccedilyalı Afrikalı İsviccedilreli Rus veya Na-polili kendi uumllkesinden pek yakından aşina oldushyğu yaşam koşullarını aşağı yukarı bulabileceği goumlzlenmiştir Gerccedilekten de aşağılardaki ovada ve sahil kesiminde portakal limon ve zakkumlar ccediliccedilek accedilarken Toroslar ve Amanoslann karlarla kaplı yuumlksek zirveleri hemen her yerden kolayca goumlruumlleshybilir

CcedilUKUROVANIN TARİHIcirc COĞRAFYASI Ccedilukurova ilk bakışta kendi iccediline kapalı bir havza

imiş gibi goumlzuumlkmesine karşın Orta Anadoluyu Doğu Akdeniz ve Suriye-Mezopotamyaya bunun yanında Mezopotamyayı da Orta Anadolu ve Batı Anadolu ve Ege Duumlnyasına bağlayan yollar uumlzerindedir Karashydan sağlanan bu ulaşıma denizle olan bağlantısı da

eklendiğinde Ccedilukurovanın uumllkeler arası ve deniz aşın ulaşımda oynadığı rol kolayca goumlruumlluumlr Kendine oumlzguuml bu coğrafi konumu dolayısıyla hem tuumlrluuml kashyvimlerin gelip geccediltiği veya suumlrekli yerleştiği bir geccedilit hem de Orta Anadolu Mezopotamya veya deniz youmlshynuumlnden gelen siyasi guumlccedillerin kolayca hakimiyetleri altına sokabildikleri tampon bir boumllgedir

Demir Madeni Efsanesi ve Antik Kizzuwatna Hititolojinin başlangıccedil yıllannda henuumlz Hitit belshy

geleri aynntılı olarak konuşmaya başlamadan oumlnce Kizzuwatna guumlccedilluuml kraliccedile Puduhepanın anavatanı ve ccedilokccedila abartılarak Hititler Devrinde demirciliğin merkezi olarak biliniyordu Bu yapılırken eski Yunan efsanelerine goumlre gerccedilek dışı bir takım varsayımlarshydan hareketle ve gerccedilekler saptınlarak demirin tarihshyte ilk kez işlendiği yer olarak buguumln Kuumlccediluumlk Kafkasya denen Doğu Karadeniz sahilleri biliniyordu Buna goumlre Pontus da denen bu boumllgede Kalybes Kavmi vardı ve onlar demir işlemekten başka bir işle uğraşshymıyorlardı

Onlar (Kalybes) oumlkuumlzlerin yardımıyla arazide tashyrım yapmakla tatlı mevveler uumlretmekle otlaklarda hayvan suumlruumlleri otlatmakla uğraşmazlar Bol demir iccedileren sert toprağı kazarlar ve bundan elde ettikleri demiri yiyecek maddeleri karşılığı takas ederler (Apollonios Rhodios Argonautika 2 lOOOlvdd)

Diğer taraftan aşağıda aynntılannı vereceğimiz M Ouml 13 yuumlzyıla tarihlenen bir Hitit mektubunda Kizzuwatna depolannda saklanan demirden soumlz edishyliyordu İşte bu haber Yunan efsanesindeki Kalybes ile ilişkiye geccedilirilmiş ve bundan dolayı daha Hititoshylojinin başlannda Kizzuwatna coğrafi bir boumllge olashyrak Doğu Karadeniz sahillerine yani o efsanevi Kalyshybes Uumllkesi iccedillerine konmuştu Bu lokalizasyonun yanlışlığı ccedilok eskiden beri biliniyordu ama Eski Grek kaynaklarına koumlruuml koumlruumlne inanan E Forrerin bayshyraktarlığını yaptığı bu yanlış goumlruumlşe hiccedil kimse accedilık seccedilik karşı ccedilıkamıyordu Genel kanının aksine bu demir efsanesinin bir safsatadan ibaret olduğunu bu efsane dışında kalan birccedilok tarihi ve coğraficirc haber ve arkeolojik kalıntılara dayanarak Kizzuwatnayi guumlshynuumlmuumlz Ccedilukurovasına yerleştiren A Goetze değil Olmsteaddir (JEA 8 1922 45vdd) Goetze 1940ta yazdığı ve buguumln bile standart olarak kabul edilen araştırmasıyla bu fikri sadece genişletmiş ve daha geniş bir araştıncı kitlesine kabul ettirmiştir

27

Soumlzuuml edilen demirle ilgili Hitit mektubu tarih yashyzıcılığında maalesef ccedilok suistimal edilmiştir En başshyta daha Demir Devri başlamadan (MOuml 1200) ccedilok oumlnshyceleri Hind-Avrupalı Hititlerin demiri tanıdıkları ve işledikleri savı ileri suumlruumllmuumlş bu konu tarihi roman ve filmlere bile girmiş ama en acısı bundan kendishylerine kuumlltuumlrel pay ccedilıkarmak isteyen ırkccedilı insanlar da ccedilıkmıştır Hatta Hititlerin anayurtlarını bırakıp Anashydoluya goumlccedillerinin en belli başlı nedenleri arasında onların Anadolunun demir zenginliğini duydukları ve bundan dolayı buralara goumlccedil ettikleri akıl mantık almaz bir şekilde ileri suumlruumllmuumlştuumlr Ama bunları sashyvunan insanların ırkccedilı Makyavelist ve tarih bilimini pragmatik accedilıdan soumlmuumlren kişiler oldukları unutulshymamalıdır Gerccedilek ise bambaşkadır Şoumlyle ki

Hititler asla demiri icat eden ve onu ilk kez etkin ve yaygın olarak silah uumlretiminde kullanan kavim olashymazlar ccediluumlnkuuml bir defa demir Anadoluda Hititlerden asırlarca oumlnceleri biliniyordu ve Hititccediledeki demir keshylimesi hapalki- (Sumerce ANBAR) yerli Anadolulu Hattilerin dilinden alınmadır Bunun dışında arkeoloshyjik buluntuların da azlığına dikkat ccedilekilmelidir

Krallık Tahtına Oturduğumda Beni Niccedilin Tebrik Etmedin Niccedilin Hediyeler Goumlndermedin III Hattusili Asur Kralına Diplomatik Nezaketsizlik Ccedilapulcular ve Demir Konularında Diplomatik Nota Veriyor Soumlz konusu mektup Hitit kralı III Hattusilinin

(M Ouml 1270-1245) Asur kralı I Salmanassar veya Adadnirariye Akadca yazmış olduğu diplomatik bir notadan ibarettir (KBo 14) Mektupta oumlnce Kargamiş yakınlarındaki Asur Hanigalbat ve Hatti arasındaki tampon boumllgede yer alan Turira diye eşkıya yuvası bir kent ve boumllgeden soumlz edilmekte Turirahların suumlshyrekli Hitit topraklannı yağmaladıkları ve kaccediltıklarınshydan yakınılmaktadır Hatta anlaşılan onlardan esinshylenen ve cesaret alan yerli Hititli eşkiyalar bile Turi-ralılara oumlzeniyor ccedilalıp ccedilırptıktan sonra Turiraya kashyccedilıyor ve onlar tarafından korunuyorlardı işte Hattushysili mektubunda Asurlu muhatabına eğer gerccedilekten Turira benim siyasi otoritem altındadır diyorsa bu asayişsizliğe bir son vermesini politik bir nota uumlslushybuyla dile getirmekte hemen bunun ardından Asur kralının kendisinden bir zamanlar istemiş olduğu deshymir konusuna gelmektedir yani demir hiccedilbir şekilde mektubun ana konusunu oluşturmamaktadır

Bana soumlzuumlnuuml etmiş olduğun kaliteli demir konushysuna gelince (şu anda) Kizzuwatna daki muumlhuumlr evleshyrimde (yani depolar) kaliteli demir yoktur Demir uumlretimi iccedilin zamanın (mevsim) koumltuuml olduğunu (zashyten) yazmıştım (Şu anda) bitirmemiş olsalar bile (pek yakında) iyi demir uumlretimine geccedileceklerdir Uumlreshytime başladıklarında sana (ondan) yollayacağım Buguumln(luumlk) sana bir hanccediler yuumlzuuml goumlnderiyorum

Daha sonra Hattusili kendisine hediye olarak goumlnderilen bir zırhtan soumlz eder ve kendisinin tahta ccedilıkması dolayısıyla Asur kralının bir elccedili ve hediyeshyler yollamak suretiyle kendisini kuramadığından yashykınır sitem eder Mektubun sonunda Hattusili ayrınshytılarını tam olarak anlayamadığımız diplomatik neshydenlerden oumltuumlruuml Asura goumlnderilecek Hititli elccedili ile Asur elccedilisi ENURSAG (Belqarrad)i tutsak olarak Hattusada alıkoyduğunu yazmaktadır Anlaşıldığı kadarıyla bunun Asur kralının Hattusilinin tahtan indirdiği yeğeni Urhitesuba yardım etmiş olması ve kendisi tahta ccedilıktığında kutlamadığı iccedilin ortaya ccedilıshykan kırgınlık ve gerginliğin bir sonucu olması muhshytemeldir

Goumlruumllduumlğuuml gibi bu mektupta soumlz konusu demirin illa da Kizzuwatnada uumlretildiğine dair bir ipucu yokshytur pekacirclacirc başka yerlerde uumlretilen veya işletilen deshymirin sadece Kizzuwatnadaki depolarda saklandığı ifade edilmektedir Ama bu hiccedilbir zaman Kizzuwatshynada demir yoktu anlamına gelemez ccediluumlnkuuml Yeni Asur belgeleri ve Tevrata goumlre Kilikya yakınlarındashyki Toros Dağlarında Taballılar ile eşit olması gereken Tibarenoi denen ccedilok becerikli bir kavim oturmakta ve demir işlemekte idiler Nitekim son yıllarda yapıshylan mukayeseli araştırmalar Kizzuwatna Boumllgesinde de demirin bolca mevcut olduğunu goumlstermiştir Deshymir madeni yataklarının pek ccediloğu Toros Dağlannın iccedilindedir Bunlar arasında Bizans ve Osmanlılar zashymanında işletilen Radandos (Kozanın kuzeyindeki Faraşa = Ccedilamlıca) Ermenek (Karamanlar Devrinde) Ceyhan (Saros) İrmağının orta kesimindeki Koromo-zo (Guumlruumlmze) ve Haccedilin (Saimbeyli) sayılabilir Aynca demir madeni Bahccedile Feke ve Osmaniyede de mevshycuttur

Ccedilukurovanın Demir Dışında Diğer Maden Zenginlikleri de Vardı Ne var ki Ccedilukurova sadece demir bakımınri

değil bakır kurşun guumlmuumlş ve altın bakımından da

28

zengindir M Ouml 23 yuumlzyılda eski Akad kralı Sar-gonun oradaki Akadlı tuumlccarları korumak amacıyla Anadoluya yaptığı bildirilen efsanevi askeri seferlershyde Guumlmuumlş Dağı olarak geccedilen dağ ile III Salmanas-sarın MOuml 837de Tabala yaptığı askeri sefer dolayıshysıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettği Tunni Dağının guumlmuumlş madeni bol Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmiştir Salmanassar Tunni ve Mulu dağlarına stellerini diktirmiş ve ccedilok miktarda alabaştan alıp uumllkesine taşımıştır Acaba Eski Asur Ticaret Kolonilerinin oumlncuumlleri Akadlar Asurlulardan 400 sene oumlnce guumlmuumlş ve diğer madenshyleri işletmek ve ticaret yapmak amacıyla buralara kashydar gelmişler miydi Aladağdaki bereketli maden şimdi kapanmıştır ama Bolkar Dağlannda hacirclacirc kurshyşun ve guumlmuumlş işlenmektedir Bu civarda bulunan metallic ware tipi bir vazoya Bolkar Dağı guumlmuumlş yataklannın Eski Tunccedil Ccedilağında da kullanıldığına bir kanıt olarak bakılmaktadır Sahil kesiminden Bolkar Dağı maden yataklanyla ulaşım Guumllek Boğazı uumlzeshyrinden değil Mersin Fındıkpınar ve Arslankoumly uumlzeshyrinden yapılıyordu Hatta Yeni Asur krallannın Hishylakku ve Queye bu zengin maden yatakları yuumlzuumlnshyden sahip olmak istedikleri birccedilok a r a ş t ı r ı c ı tarafınshydan ifade edilmiştir Son yıllarda Bolkar dağlannda yapılan aramalarda bakırla alaşımı yapılarak tunccedil elshyde etmede kullanılan Eskiccedilağlann stratejik madeni kalayın da bol miktarda bulunduğu belirtildi Tuumlm D u n l a r ı n yanında 19 yuumlzyılın sonlanna doğru eski ser kaccedilakccedilılannın Berline alıp goumltuumlrduumlkleri ve bu-untu yerinin Soloi-Pompeiopolis (Viranşehir) olduğu soumlylenen MOuml 2 Binyıla tarihlenen zengin bir made-ıi eser kolleksiyonu boumllgenin maden zenginliğinin gtir başka kanıtın

Kizzuwatna ve Kilikyanın Kapladığı Alan ve Antik Ccedilağlardaki Sınırları M Ouml 1 Binyılda Kilikyanın Sınırları MOuml ikinci Binyılda Kizzuwatna ve MOuml Birinci

iinyılda Cilicia Boumllgesi guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ksine kesinlikle daha geniş bir coğraficirc alanı kapsa-ıaktaydı Batıda Pamfılyanın bittiği yerde Manav-at-Anamur arasındaki boumllgede başlıyor ve Antik azarlann Myriandus (İskenderun yakınlan) veya Is-3S Koumlrfezi dedikleri iskenderun Koumlrfezine kadar zanan ccedilok geniş bir boumllgeye yayılıyordu Ccedileşitli gouml-işlere goumlre batıdaki sınırlan Korakesion (Alanya)

Melas Irmağı (Manavgat Irmağı) veya Selinusa (Gashyzipaşa) kadar uzanıyordu

Eski Grek ve Romalı yazar ve coğrafyacılar Kilik-yayı ikiye ayırarak muumltala ediyorlardı Gene Antik yazarlar (Herodot Ptolemeos Strabo) boumllgenin batıshysında yer alan taşlık ve dağlık kısmına Tracheia veya Oreine Kilikya (Grekccedile) veya Cilicia Aspera (Latince) doğudaki ovalık kısmına Pedias veya Idios Kilikia (Grekccedile) ya da Cilicia Compestris (Latince) diyorlardı Guumlnuumlmuumlz fiziki haritasına atılacak bir bakışın da koshylayca goumlstereceği gibi bu boumllgenin doğusu ovalık (Ccedilukurova) bansı ise sarp dağlık ve taşlıktır bundan dolayı Ccedilukurovanın tuumlm tarihi boyunca sadece doshyğusu guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ima ettiği Mersin Tarshysus ve Adana ccedilevresi oumlnemli bir rol oynamıştır

Yuumlksek Toros Dağlannın eteklerinde ovayı kuzeyshyde ortalama yuumlksekliği 800-1000 m olan kalkerden oluşan bir plato kuşatır Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersine kadar devam etmekte burada bu kalker plashyto artık denize iyice yaklaşmaktadır sahil şeridindeki ova artık Mersin batısına doğru gittikccedile iyice daralshymakta Erdemli-Limonlu batısında ise ova şeridi tashymamen bitmektedir Bundan boumlyle Alanya Ovasına vanncaya kadar bir takım deltalalar ve kuumlccediluumlk ovacıkshylar dışında sahil hep sarp ve uccedilurumdur Tarsus Soshyğuksu (Muumlftuuml Deresi) Sorgun Lamas Şeytan Deresi Goumlksu ve Aydıncık Irmaklan veya sulannın goumlsterdishyği gibi akarsular bu yuumlksek kalker tabakası iccedilinde deshyrin kalyonlar oluşturmuşlardır Sahilin sarp olması yashynında bu derin kalyonlar da sahilden veya iccedil kesimlershyden yapılacak ulaşımı buumlyuumlk ccedilapta engellemiştir Bunshydan dolayı arkeolojik buluntulann da accedilıkccedila goumlsterdishyği gibi boumllge bazı istisnalar dışında ancak yol yapma tekniği ve deniz ulaşımının geliştiği geccedil doumlnemlerde yani Hellenistik Geccedil Roma ve Erken Bizans doumlnemleshyrinde yaygın bir yerleşime sahne olmuştur Silifke kashylesinin eteğindeki Kalkolitik Eski ve Orta Tunccedil Ccedilağı yerleşimi ve traktoumlrle tanm ve bilinccedilli tahrip etme ve işlenmiş taşlara hazıra konma alışkanlığı yuumlzuumlnden her geccedilen yıl yuumlkseklikleri alccedilalan ve yok olan Goumlksu Deltasmdaki Sancılar Guumlluumlmpaşa Koumlyuuml yakınındaki houmlyuumlk ve Tekirkoumly houmlyuumlkleri ile gene Mut guumlneyinde Orta Goumlksu Vadisi uumlzerindeki bir kaccedil yerleşim yerinin goumlsterdiği gibi insanlar en geccedil Kalkolitik ve Eski Tunccedil Ccedilağında buralara yerleşmişlerdir

Taşlık Kilikyada Ccedilukurova ve Antalya ovalanyla kıyaslanamayacak kadar bazı kuumlccediluumlk ovacık ve delta-

29

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

CcedilUKUROVA FİZİKİ COĞRAFYASININ OumlZELLİKLERİ Guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovası kuzeyde Toros Dağları

(Bolkar ve Aladağlar) (Fotoğraf 5-7) doğuda Amanoslar batıda aşağı yukarı Tarsus ovasının bittiği yer veya

Fotoğraf 5 Kozan kalesinden ovaya ve Kozana genel bakış

Mersin civan ve guumlneyde Akdeniz ile ccedilevrilidir Eskishyccedilağlarda Ovalık Kilikya denen Ccedilukurovanın doğusu ovanın tam ortasında kuzeyden guumlneye Yılankalede başlayıp (Fotoğraf 8-10) Ceyhan İrmağına paralel olarak denize kadar ulaşan ve en yuumlksek yerleri 750 m olan

Fotoğraf 8 Adana-Tufanbeyl i -Şarkoumly Kesintisiz iskacircn goumlren ccedilağlar boyunca dini ve kuumlltuumlrel merkez olmuş Şar buguumln tarihin sessiz tanığıdır ve sistematik araştırmaları beklemektedir

23

Fotoğraf II Yuumlzyıllardır tarihi sırtlayıp guumlnuumlmuumlze getiren ama 1998 Adana depreminde buumlyuumlk ouml lccediluumlde tahrip olan Misis Koumlpruumlsuuml (Roma Doumlnemi) Ceyhan Nehri ve arkada Nur Dağları (Cebel-i Nur) ya da Misis Dağları

Fotoğraf 12 Yukarı Ova veya Ceyhan Ovasını kontrol altında tutan Anavarza Kalesi

Fotoğraf 13 Bodrum Kalesi ya da Kastabala Kalesi ve Kastabala Suumltunlu Caddesi

Fotoğraf 14 Ccedilukurovadaki kırkı aşkın kaleden biri olan Hemite Kalesi

Nurdağları (Cebel-i Nur) veya Misis Dağlan (Fo toğra f ın

tarafından ikiye boumlluumlnuumlr Bu dağlar jeolojik ccedilağlarda Toros Dağlarından koparak birer ada olarak denizin iccediline kaymış birer kara parccedilalarıdır Roma ve Ortaccedilağ ile nuumlfus alt yapısı olmaksızın boumllgeyi zorla ve yapshymacık olarak askeri baskı ve işgal altında tutmak isshyteyen Haccedillı Seferleri mensupları ve onların yarattıkshyları işgalci Ermeni birlikleri boumllgede zorla tutunabilshymek iccedilin kale ve muumlstahkem mevkilerini hep bu adashylar uumlzerinde kurmuşlardır bunlann belli başlıları da Toprakkale Yılankale Dumlu Anavarza (Fotoğraf 12)

Kastabala (Fotoğraf 13) ve Hemitedir (Amuda) (Fotoğraf

14) Nurdağları aşağıda goumlreceğimiz gibi Misisin heshymen arkasındaki Kızılgeccedilit vasıtasıyla ova boyunca Halepe doğru giden batı-doğu yoluna geccedilit verir ve ulaşımı kolayca sağlar

24

Kilikya Orta Anadolu ve Egeyi Doğu Akdeniz sashyhillerine Kıbns ve Mısır ile Kuzey Suriye ve Mezoshypotamyaya bağlayan iccedilinden oumlnemli yolların geccediltishyği bir yerde bulunan bir kapı suumlrguumlsuumlne benzemekteshydir Guumllek Geccedilidi batısında kalan sahil kesiminin İccedil Anadolu ile olan ulaşım bağlantısı mutlaka Kilik-yanın iccedilinden geccedilmek zorundaydı Buna karşın aşashyğıda tarihi coğrafya kısmında ayrıntılarıyla goumlreceğishymiz gibi Orta Anadoludan Kuzey Suriye ve Mezoposhytamyaya giden yollann illa da Kilikya iccedilinden geccedilshymesi gerekmiyordu ccediluumlnkuuml Torosların kuzeyinden veshyya iccedilinden veya Ovalık Kilikyanın kuzeyindeki alccedilak dağ yamaccedillarından ulaşım sağlamak pekacirclacirc muumlmshykuumlnduuml Yani ccedilok oumlnemli stratejik bir noktada yer alan bu kapı suumlrguumlsuuml kendi doğusunda Mezopotamyaya geccedilen yollan tıkayacak ve kapatacak nitelikte değilshydi Nitekim gene goumlreceğimiz gibi Orta Anadoludan gelerek Kuzey Suriyeyi işgal etmiş olan Eski Hitit krallan I Hattusili ve I Mursili Kizzuwatnaya hiccedil uğramamışlardı bile M S 7 yuumlzyıldan itibaren Sushyriyeyi temsil eden Araplarla Anadoludan gelen Bishyzanslılar arasında bile Guumllek Boğazının accedilık oumlnemishyne rağmen 10 yuumlzyılın ortalanna kadar iki uumllke arashysındaki sınır ccedilatışmalan ve değişiklikleri Ccedilukuroshyvada veya Guumllek Geccedilidi civannda değilulaşıma dashyha accedilık olan Ermenistan hududunda yani daha doshyğuda olmaktaydı Yani Toros Dağlan Guumllek Geccedilidinshyden doğuya doğru ta Antitoroslara vanncaya kadar aşılması zor bir set oluşturuyordu Bu doğal setin geshyccedililmesi Ccedilukurovada guumlccedilluuml bir devlet ve orta buumlyuumlkshyluumlkte bir askeri guumlccedil olduğu suumlrece muumlmkuumln değildi Ancak Malatyadan itibaren biraz accedilılıyor ve guumlneye Mezopotamyaya inmeye muumlsaade ediyordu Ccedilukushyrovada Kizzuwatna gibi bağımsız bir devlet var olshyduğu suumlrece Hititlerin ne Karaman-Kırobası ve Goumlkshysu vadisinden ne de Guumllek Geccedilidi uumlzerinden Kilik-yaya inmeleri veya geccedilici olarak inseler bile ovayı baştan başa aşarak Kuzey Suriyeye ulaşmalan ve aynı yoldan tekrar geri doumlnmeleri asla muumlmkuumln deshyğildi

Buguumln atıl olmasına karşın Kilikyanın eskiccedilağshylarda deniz yoluyla Kıbns Mısır Doğu Akdeniz ve Ege lirnanlanyla canlı bir bağlantısı vardı Tabii ne Osmanlılar doumlneminde ne de guumlnuumlmuumlz Tuumlrkiyesinshyde deniz taşımacılığı oumlnemli bir yer almadığı sualtı arkeolojisi vasıtasıyla araştınlan denizlerde Mısır Ugarit Fenike Grek Roma Bizans ve Ceneviz batık

gemilerinin yanında bir tek olsun bir Osmanlı-Tuumlrk gemisi yer almamaktadır ve bundan dolayı bizlerin bu eski deniz ulaşımının boyutlannı kavrayabilme-miz olanaksızdır Unutmamak gerekir ki İskenderun Issos Yumunalık-Aigaiai Karataş-Magarsos Tarsus Mersin-Yuumlmuumlktepe Soloi-Pompeiopolis Lamas Ela-iussa Korykos Silifke-Holmoi-Taşucu hep birer lishyman kentleriydi Nitekim Seyhan Nehri de daha yashykın zamana kadar ulaşımda kullanılıyordu 19 yuumlzshyyıl gezgini Langloisnın 1861de ccedilizmiş olduğu bir reshysim Adana kentini Taşkoumlpruumlnuumln doğusundan goumlsshytermektedir Resimde koumlpruumlnuumln sağında ve solunda orta boylu tekneler ve yelkenliler accedilıkccedila goumlruumllebilshymektedir (Fotoğraf iccedilin bkz bu kitapta K S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk (U^Adaniia) Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti miydi Fotoğraf 4) Bunun dışında gene 19 yuumlzyılda İngiliz bahriyelerin Seyhan ve Ceyhan ırmaklan accedilıklanna demirledikleri gemilerden bu ırshymaklar boyunca kayıklarla arslan avına gittikleri bishylinmektedir Ancak bu konuda Seyhan Irmağının yashytağının bir oumlzel durumu yani onun duumlzguumln olmamashysı soumlz konusudur Denizle Adana arasındaki meylin azlığına rağmen Seyhandan kuumlccediluumlk motoumlrlerle bile ulaşımda istifade edilmez zira nehrin yatağı duumlzguumln değildir kollara dağılır dibi temizlense bile ccedilabuk dolacağından elde edilecek istifade ccedilekilecek zahmeshyte emek israfına değmez Ama Langloisnın ccedilizdiği bu teknelerin buguumln goumlruumllmemesi modern Tuumlrkishyyenin deniz ırmak ve goumll taşımacılığına duyduğu kayıtsızlığın ve isteksizliğin bir ifadesi olsa gerektir

Kilikyanın denizle olan ulaşımını sağlayan ve buguumln maalesef yeri hacirclacirc belli olmayan benim şimshydilik Mersin Yuumlmuumlktepe ile eşitlemek istediğim Ura liman kenti var ki Orta Anadoluda yaşayan halkın ve Hititlerin Akdenize accedilılan kapısı idi

Ccedilukurova Guumllek Boğazı (Pylai Kilikias) ve Goumlksu Vadisi ile Iccedil Anadoluya Bahccedile (Pylae Amanicae) geshyccedilidi ile guumlneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye-Mezo-potamyaya ve Beylan Geccedilidi ile de Amik Ovasına ve gene Suriye-Mezopotamya ve Fenike sahilleriyle bağlantıyı sağlar Erdemlinin doğusundan itibaren Toros dağlannın kuzey doğuya doğru bir yelpaze ccedilizmesi ve Tarsus (Kydnos) Seyhan (Saros) ve Ceyshyhan (Pyramos) ırmaklannın yuumlzbinlerce yıl suumlruumlkleshydiği aluumlvyonlar sayesinde burada duumlnyanın sayılı bereketli ovalan arasında sayılması gereken verimli bir ova oluşmuştur Nasıl ki Herodota goumlre Mısır Nil

25

Fotoğraf 15 Ccedilukurovanın candamarlanndan biri olan Ceyhan (Pyramos) Nehrine Sirkeli H ouml y uuml k t e n bir bakış

Fotoğraf 16 Ccedilukurovanın oumlbuumlr candamarı Seyhan (Saros) Nehri ve uumlzer inde 2 yy Roma Doumlnemi Koumlpruumlsuuml (Taş Koumlpruuml)

ADANA OVALARI ve CcedilEVRESİNİN JEOLOJİ HARİTASI

Harita I Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin deltalarını g ouml s t e r e n jeolojik harita

26

nehrinin bir nimetidir aynı şekilde Ccedilukurova da Seyshyhan (Saros Samri) ve Ceyhan (Pyramos Puruna) ırmaklarının (Fotoğraf 15 16) bir hediyesidir denebilir Bu ırmakların milyonlarca yıl taşıdığı ve hacirclacirc taşıshymakta olduğu aluumlvyonlar olmadan (Harita 1) bereketli Ccedilukurovayı tahayyuumll etmek dahi olanak dışıdır Ama bu durum da deniz suyu seviyesinin eskiccedilağlardan beri yaklaşık 1 metre yuumlkselmesine ve birccedilok liman kentinin sular altında kalmasına neden olmuştur Ayrıca birccedilok yerleşim yeri ama oumlzellikle duumlz olanshylar buguumlnkuuml ova seviyesinin altına goumlmuumllmuumlşlerdir ve bulunma şansları yoktur

Ccedilukurova iklim koşullarının insan sağlığına yashyrarlı olduğu soumlylenemez keza 19 yuumlzyıl sonlarınshydan itibaren Osmanlılarca ovada zorla iskacircna tabi tutulmak istenen Tuumlrkmenlerin buna karşı canla başla direnmeleri boşuna değildir Burada iklimin asıl oumlzelliği sıcak rutubetli ve bol yağışlı olmasıdır Ama bu sadece ovalık kısımda boumlyledir Yuumlksek Toshyros Dağlarının iccedilleri ve etekleri gerek Eskiccedilağlarda ve gerekse guumlnuumlmuumlzde Ccedilukurovanın bir parccedilasını oluşturuyordu Buguumln boğucu sıcakların bastırdığı yaz aylannda Pozantı Ccedilamardı Ccedilamlıyayla (Nam-run) Goumlzne Fındıkpınarı Sorgun Guumlzeloluk Kıro-bası Kozlar Goumlkbelen gibi yaylalara ccedilıkma alışshykanlığının eskiccedilağlarda da var olduğunu kanıtlashyyan ipuccedillan vardır Bu yaylalar ve yuumlksek yerlerde ise tıpkı Orta Anadoluda olduğu gibi kara iklimi hakimdir ve kar yağışları yoğundur Anadolu coğshyrafyasını yakından tanıyan bir araştırmacının dedishyği gibi Asya Tuumlrkiyesinin belirli yerlerinde hershyhangi bir Iskoccedilyalı Afrikalı İsviccedilreli Rus veya Na-polili kendi uumllkesinden pek yakından aşina oldushyğu yaşam koşullarını aşağı yukarı bulabileceği goumlzlenmiştir Gerccedilekten de aşağılardaki ovada ve sahil kesiminde portakal limon ve zakkumlar ccediliccedilek accedilarken Toroslar ve Amanoslann karlarla kaplı yuumlksek zirveleri hemen her yerden kolayca goumlruumlleshybilir

CcedilUKUROVANIN TARİHIcirc COĞRAFYASI Ccedilukurova ilk bakışta kendi iccediline kapalı bir havza

imiş gibi goumlzuumlkmesine karşın Orta Anadoluyu Doğu Akdeniz ve Suriye-Mezopotamyaya bunun yanında Mezopotamyayı da Orta Anadolu ve Batı Anadolu ve Ege Duumlnyasına bağlayan yollar uumlzerindedir Karashydan sağlanan bu ulaşıma denizle olan bağlantısı da

eklendiğinde Ccedilukurovanın uumllkeler arası ve deniz aşın ulaşımda oynadığı rol kolayca goumlruumlluumlr Kendine oumlzguuml bu coğrafi konumu dolayısıyla hem tuumlrluuml kashyvimlerin gelip geccediltiği veya suumlrekli yerleştiği bir geccedilit hem de Orta Anadolu Mezopotamya veya deniz youmlshynuumlnden gelen siyasi guumlccedillerin kolayca hakimiyetleri altına sokabildikleri tampon bir boumllgedir

Demir Madeni Efsanesi ve Antik Kizzuwatna Hititolojinin başlangıccedil yıllannda henuumlz Hitit belshy

geleri aynntılı olarak konuşmaya başlamadan oumlnce Kizzuwatna guumlccedilluuml kraliccedile Puduhepanın anavatanı ve ccedilokccedila abartılarak Hititler Devrinde demirciliğin merkezi olarak biliniyordu Bu yapılırken eski Yunan efsanelerine goumlre gerccedilek dışı bir takım varsayımlarshydan hareketle ve gerccedilekler saptınlarak demirin tarihshyte ilk kez işlendiği yer olarak buguumln Kuumlccediluumlk Kafkasya denen Doğu Karadeniz sahilleri biliniyordu Buna goumlre Pontus da denen bu boumllgede Kalybes Kavmi vardı ve onlar demir işlemekten başka bir işle uğraşshymıyorlardı

Onlar (Kalybes) oumlkuumlzlerin yardımıyla arazide tashyrım yapmakla tatlı mevveler uumlretmekle otlaklarda hayvan suumlruumlleri otlatmakla uğraşmazlar Bol demir iccedileren sert toprağı kazarlar ve bundan elde ettikleri demiri yiyecek maddeleri karşılığı takas ederler (Apollonios Rhodios Argonautika 2 lOOOlvdd)

Diğer taraftan aşağıda aynntılannı vereceğimiz M Ouml 13 yuumlzyıla tarihlenen bir Hitit mektubunda Kizzuwatna depolannda saklanan demirden soumlz edishyliyordu İşte bu haber Yunan efsanesindeki Kalybes ile ilişkiye geccedilirilmiş ve bundan dolayı daha Hititoshylojinin başlannda Kizzuwatna coğrafi bir boumllge olashyrak Doğu Karadeniz sahillerine yani o efsanevi Kalyshybes Uumllkesi iccedillerine konmuştu Bu lokalizasyonun yanlışlığı ccedilok eskiden beri biliniyordu ama Eski Grek kaynaklarına koumlruuml koumlruumlne inanan E Forrerin bayshyraktarlığını yaptığı bu yanlış goumlruumlşe hiccedil kimse accedilık seccedilik karşı ccedilıkamıyordu Genel kanının aksine bu demir efsanesinin bir safsatadan ibaret olduğunu bu efsane dışında kalan birccedilok tarihi ve coğraficirc haber ve arkeolojik kalıntılara dayanarak Kizzuwatnayi guumlshynuumlmuumlz Ccedilukurovasına yerleştiren A Goetze değil Olmsteaddir (JEA 8 1922 45vdd) Goetze 1940ta yazdığı ve buguumln bile standart olarak kabul edilen araştırmasıyla bu fikri sadece genişletmiş ve daha geniş bir araştıncı kitlesine kabul ettirmiştir

27

Soumlzuuml edilen demirle ilgili Hitit mektubu tarih yashyzıcılığında maalesef ccedilok suistimal edilmiştir En başshyta daha Demir Devri başlamadan (MOuml 1200) ccedilok oumlnshyceleri Hind-Avrupalı Hititlerin demiri tanıdıkları ve işledikleri savı ileri suumlruumllmuumlş bu konu tarihi roman ve filmlere bile girmiş ama en acısı bundan kendishylerine kuumlltuumlrel pay ccedilıkarmak isteyen ırkccedilı insanlar da ccedilıkmıştır Hatta Hititlerin anayurtlarını bırakıp Anashydoluya goumlccedillerinin en belli başlı nedenleri arasında onların Anadolunun demir zenginliğini duydukları ve bundan dolayı buralara goumlccedil ettikleri akıl mantık almaz bir şekilde ileri suumlruumllmuumlştuumlr Ama bunları sashyvunan insanların ırkccedilı Makyavelist ve tarih bilimini pragmatik accedilıdan soumlmuumlren kişiler oldukları unutulshymamalıdır Gerccedilek ise bambaşkadır Şoumlyle ki

Hititler asla demiri icat eden ve onu ilk kez etkin ve yaygın olarak silah uumlretiminde kullanan kavim olashymazlar ccediluumlnkuuml bir defa demir Anadoluda Hititlerden asırlarca oumlnceleri biliniyordu ve Hititccediledeki demir keshylimesi hapalki- (Sumerce ANBAR) yerli Anadolulu Hattilerin dilinden alınmadır Bunun dışında arkeoloshyjik buluntuların da azlığına dikkat ccedilekilmelidir

Krallık Tahtına Oturduğumda Beni Niccedilin Tebrik Etmedin Niccedilin Hediyeler Goumlndermedin III Hattusili Asur Kralına Diplomatik Nezaketsizlik Ccedilapulcular ve Demir Konularında Diplomatik Nota Veriyor Soumlz konusu mektup Hitit kralı III Hattusilinin

(M Ouml 1270-1245) Asur kralı I Salmanassar veya Adadnirariye Akadca yazmış olduğu diplomatik bir notadan ibarettir (KBo 14) Mektupta oumlnce Kargamiş yakınlarındaki Asur Hanigalbat ve Hatti arasındaki tampon boumllgede yer alan Turira diye eşkıya yuvası bir kent ve boumllgeden soumlz edilmekte Turirahların suumlshyrekli Hitit topraklannı yağmaladıkları ve kaccediltıklarınshydan yakınılmaktadır Hatta anlaşılan onlardan esinshylenen ve cesaret alan yerli Hititli eşkiyalar bile Turi-ralılara oumlzeniyor ccedilalıp ccedilırptıktan sonra Turiraya kashyccedilıyor ve onlar tarafından korunuyorlardı işte Hattushysili mektubunda Asurlu muhatabına eğer gerccedilekten Turira benim siyasi otoritem altındadır diyorsa bu asayişsizliğe bir son vermesini politik bir nota uumlslushybuyla dile getirmekte hemen bunun ardından Asur kralının kendisinden bir zamanlar istemiş olduğu deshymir konusuna gelmektedir yani demir hiccedilbir şekilde mektubun ana konusunu oluşturmamaktadır

Bana soumlzuumlnuuml etmiş olduğun kaliteli demir konushysuna gelince (şu anda) Kizzuwatna daki muumlhuumlr evleshyrimde (yani depolar) kaliteli demir yoktur Demir uumlretimi iccedilin zamanın (mevsim) koumltuuml olduğunu (zashyten) yazmıştım (Şu anda) bitirmemiş olsalar bile (pek yakında) iyi demir uumlretimine geccedileceklerdir Uumlreshytime başladıklarında sana (ondan) yollayacağım Buguumln(luumlk) sana bir hanccediler yuumlzuuml goumlnderiyorum

Daha sonra Hattusili kendisine hediye olarak goumlnderilen bir zırhtan soumlz eder ve kendisinin tahta ccedilıkması dolayısıyla Asur kralının bir elccedili ve hediyeshyler yollamak suretiyle kendisini kuramadığından yashykınır sitem eder Mektubun sonunda Hattusili ayrınshytılarını tam olarak anlayamadığımız diplomatik neshydenlerden oumltuumlruuml Asura goumlnderilecek Hititli elccedili ile Asur elccedilisi ENURSAG (Belqarrad)i tutsak olarak Hattusada alıkoyduğunu yazmaktadır Anlaşıldığı kadarıyla bunun Asur kralının Hattusilinin tahtan indirdiği yeğeni Urhitesuba yardım etmiş olması ve kendisi tahta ccedilıktığında kutlamadığı iccedilin ortaya ccedilıshykan kırgınlık ve gerginliğin bir sonucu olması muhshytemeldir

Goumlruumllduumlğuuml gibi bu mektupta soumlz konusu demirin illa da Kizzuwatnada uumlretildiğine dair bir ipucu yokshytur pekacirclacirc başka yerlerde uumlretilen veya işletilen deshymirin sadece Kizzuwatnadaki depolarda saklandığı ifade edilmektedir Ama bu hiccedilbir zaman Kizzuwatshynada demir yoktu anlamına gelemez ccediluumlnkuuml Yeni Asur belgeleri ve Tevrata goumlre Kilikya yakınlarındashyki Toros Dağlarında Taballılar ile eşit olması gereken Tibarenoi denen ccedilok becerikli bir kavim oturmakta ve demir işlemekte idiler Nitekim son yıllarda yapıshylan mukayeseli araştırmalar Kizzuwatna Boumllgesinde de demirin bolca mevcut olduğunu goumlstermiştir Deshymir madeni yataklarının pek ccediloğu Toros Dağlannın iccedilindedir Bunlar arasında Bizans ve Osmanlılar zashymanında işletilen Radandos (Kozanın kuzeyindeki Faraşa = Ccedilamlıca) Ermenek (Karamanlar Devrinde) Ceyhan (Saros) İrmağının orta kesimindeki Koromo-zo (Guumlruumlmze) ve Haccedilin (Saimbeyli) sayılabilir Aynca demir madeni Bahccedile Feke ve Osmaniyede de mevshycuttur

Ccedilukurovanın Demir Dışında Diğer Maden Zenginlikleri de Vardı Ne var ki Ccedilukurova sadece demir bakımınri

değil bakır kurşun guumlmuumlş ve altın bakımından da

28

zengindir M Ouml 23 yuumlzyılda eski Akad kralı Sar-gonun oradaki Akadlı tuumlccarları korumak amacıyla Anadoluya yaptığı bildirilen efsanevi askeri seferlershyde Guumlmuumlş Dağı olarak geccedilen dağ ile III Salmanas-sarın MOuml 837de Tabala yaptığı askeri sefer dolayıshysıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettği Tunni Dağının guumlmuumlş madeni bol Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmiştir Salmanassar Tunni ve Mulu dağlarına stellerini diktirmiş ve ccedilok miktarda alabaştan alıp uumllkesine taşımıştır Acaba Eski Asur Ticaret Kolonilerinin oumlncuumlleri Akadlar Asurlulardan 400 sene oumlnce guumlmuumlş ve diğer madenshyleri işletmek ve ticaret yapmak amacıyla buralara kashydar gelmişler miydi Aladağdaki bereketli maden şimdi kapanmıştır ama Bolkar Dağlannda hacirclacirc kurshyşun ve guumlmuumlş işlenmektedir Bu civarda bulunan metallic ware tipi bir vazoya Bolkar Dağı guumlmuumlş yataklannın Eski Tunccedil Ccedilağında da kullanıldığına bir kanıt olarak bakılmaktadır Sahil kesiminden Bolkar Dağı maden yataklanyla ulaşım Guumllek Boğazı uumlzeshyrinden değil Mersin Fındıkpınar ve Arslankoumly uumlzeshyrinden yapılıyordu Hatta Yeni Asur krallannın Hishylakku ve Queye bu zengin maden yatakları yuumlzuumlnshyden sahip olmak istedikleri birccedilok a r a ş t ı r ı c ı tarafınshydan ifade edilmiştir Son yıllarda Bolkar dağlannda yapılan aramalarda bakırla alaşımı yapılarak tunccedil elshyde etmede kullanılan Eskiccedilağlann stratejik madeni kalayın da bol miktarda bulunduğu belirtildi Tuumlm D u n l a r ı n yanında 19 yuumlzyılın sonlanna doğru eski ser kaccedilakccedilılannın Berline alıp goumltuumlrduumlkleri ve bu-untu yerinin Soloi-Pompeiopolis (Viranşehir) olduğu soumlylenen MOuml 2 Binyıla tarihlenen zengin bir made-ıi eser kolleksiyonu boumllgenin maden zenginliğinin gtir başka kanıtın

Kizzuwatna ve Kilikyanın Kapladığı Alan ve Antik Ccedilağlardaki Sınırları M Ouml 1 Binyılda Kilikyanın Sınırları MOuml ikinci Binyılda Kizzuwatna ve MOuml Birinci

iinyılda Cilicia Boumllgesi guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ksine kesinlikle daha geniş bir coğraficirc alanı kapsa-ıaktaydı Batıda Pamfılyanın bittiği yerde Manav-at-Anamur arasındaki boumllgede başlıyor ve Antik azarlann Myriandus (İskenderun yakınlan) veya Is-3S Koumlrfezi dedikleri iskenderun Koumlrfezine kadar zanan ccedilok geniş bir boumllgeye yayılıyordu Ccedileşitli gouml-işlere goumlre batıdaki sınırlan Korakesion (Alanya)

Melas Irmağı (Manavgat Irmağı) veya Selinusa (Gashyzipaşa) kadar uzanıyordu

Eski Grek ve Romalı yazar ve coğrafyacılar Kilik-yayı ikiye ayırarak muumltala ediyorlardı Gene Antik yazarlar (Herodot Ptolemeos Strabo) boumllgenin batıshysında yer alan taşlık ve dağlık kısmına Tracheia veya Oreine Kilikya (Grekccedile) veya Cilicia Aspera (Latince) doğudaki ovalık kısmına Pedias veya Idios Kilikia (Grekccedile) ya da Cilicia Compestris (Latince) diyorlardı Guumlnuumlmuumlz fiziki haritasına atılacak bir bakışın da koshylayca goumlstereceği gibi bu boumllgenin doğusu ovalık (Ccedilukurova) bansı ise sarp dağlık ve taşlıktır bundan dolayı Ccedilukurovanın tuumlm tarihi boyunca sadece doshyğusu guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ima ettiği Mersin Tarshysus ve Adana ccedilevresi oumlnemli bir rol oynamıştır

Yuumlksek Toros Dağlannın eteklerinde ovayı kuzeyshyde ortalama yuumlksekliği 800-1000 m olan kalkerden oluşan bir plato kuşatır Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersine kadar devam etmekte burada bu kalker plashyto artık denize iyice yaklaşmaktadır sahil şeridindeki ova artık Mersin batısına doğru gittikccedile iyice daralshymakta Erdemli-Limonlu batısında ise ova şeridi tashymamen bitmektedir Bundan boumlyle Alanya Ovasına vanncaya kadar bir takım deltalalar ve kuumlccediluumlk ovacıkshylar dışında sahil hep sarp ve uccedilurumdur Tarsus Soshyğuksu (Muumlftuuml Deresi) Sorgun Lamas Şeytan Deresi Goumlksu ve Aydıncık Irmaklan veya sulannın goumlsterdishyği gibi akarsular bu yuumlksek kalker tabakası iccedilinde deshyrin kalyonlar oluşturmuşlardır Sahilin sarp olması yashynında bu derin kalyonlar da sahilden veya iccedil kesimlershyden yapılacak ulaşımı buumlyuumlk ccedilapta engellemiştir Bunshydan dolayı arkeolojik buluntulann da accedilıkccedila goumlsterdishyği gibi boumllge bazı istisnalar dışında ancak yol yapma tekniği ve deniz ulaşımının geliştiği geccedil doumlnemlerde yani Hellenistik Geccedil Roma ve Erken Bizans doumlnemleshyrinde yaygın bir yerleşime sahne olmuştur Silifke kashylesinin eteğindeki Kalkolitik Eski ve Orta Tunccedil Ccedilağı yerleşimi ve traktoumlrle tanm ve bilinccedilli tahrip etme ve işlenmiş taşlara hazıra konma alışkanlığı yuumlzuumlnden her geccedilen yıl yuumlkseklikleri alccedilalan ve yok olan Goumlksu Deltasmdaki Sancılar Guumlluumlmpaşa Koumlyuuml yakınındaki houmlyuumlk ve Tekirkoumly houmlyuumlkleri ile gene Mut guumlneyinde Orta Goumlksu Vadisi uumlzerindeki bir kaccedil yerleşim yerinin goumlsterdiği gibi insanlar en geccedil Kalkolitik ve Eski Tunccedil Ccedilağında buralara yerleşmişlerdir

Taşlık Kilikyada Ccedilukurova ve Antalya ovalanyla kıyaslanamayacak kadar bazı kuumlccediluumlk ovacık ve delta-

29

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

Fotoğraf II Yuumlzyıllardır tarihi sırtlayıp guumlnuumlmuumlze getiren ama 1998 Adana depreminde buumlyuumlk ouml lccediluumlde tahrip olan Misis Koumlpruumlsuuml (Roma Doumlnemi) Ceyhan Nehri ve arkada Nur Dağları (Cebel-i Nur) ya da Misis Dağları

Fotoğraf 12 Yukarı Ova veya Ceyhan Ovasını kontrol altında tutan Anavarza Kalesi

Fotoğraf 13 Bodrum Kalesi ya da Kastabala Kalesi ve Kastabala Suumltunlu Caddesi

Fotoğraf 14 Ccedilukurovadaki kırkı aşkın kaleden biri olan Hemite Kalesi

Nurdağları (Cebel-i Nur) veya Misis Dağlan (Fo toğra f ın

tarafından ikiye boumlluumlnuumlr Bu dağlar jeolojik ccedilağlarda Toros Dağlarından koparak birer ada olarak denizin iccediline kaymış birer kara parccedilalarıdır Roma ve Ortaccedilağ ile nuumlfus alt yapısı olmaksızın boumllgeyi zorla ve yapshymacık olarak askeri baskı ve işgal altında tutmak isshyteyen Haccedillı Seferleri mensupları ve onların yarattıkshyları işgalci Ermeni birlikleri boumllgede zorla tutunabilshymek iccedilin kale ve muumlstahkem mevkilerini hep bu adashylar uumlzerinde kurmuşlardır bunlann belli başlıları da Toprakkale Yılankale Dumlu Anavarza (Fotoğraf 12)

Kastabala (Fotoğraf 13) ve Hemitedir (Amuda) (Fotoğraf

14) Nurdağları aşağıda goumlreceğimiz gibi Misisin heshymen arkasındaki Kızılgeccedilit vasıtasıyla ova boyunca Halepe doğru giden batı-doğu yoluna geccedilit verir ve ulaşımı kolayca sağlar

24

Kilikya Orta Anadolu ve Egeyi Doğu Akdeniz sashyhillerine Kıbns ve Mısır ile Kuzey Suriye ve Mezoshypotamyaya bağlayan iccedilinden oumlnemli yolların geccediltishyği bir yerde bulunan bir kapı suumlrguumlsuumlne benzemekteshydir Guumllek Geccedilidi batısında kalan sahil kesiminin İccedil Anadolu ile olan ulaşım bağlantısı mutlaka Kilik-yanın iccedilinden geccedilmek zorundaydı Buna karşın aşashyğıda tarihi coğrafya kısmında ayrıntılarıyla goumlreceğishymiz gibi Orta Anadoludan Kuzey Suriye ve Mezoposhytamyaya giden yollann illa da Kilikya iccedilinden geccedilshymesi gerekmiyordu ccediluumlnkuuml Torosların kuzeyinden veshyya iccedilinden veya Ovalık Kilikyanın kuzeyindeki alccedilak dağ yamaccedillarından ulaşım sağlamak pekacirclacirc muumlmshykuumlnduuml Yani ccedilok oumlnemli stratejik bir noktada yer alan bu kapı suumlrguumlsuuml kendi doğusunda Mezopotamyaya geccedilen yollan tıkayacak ve kapatacak nitelikte değilshydi Nitekim gene goumlreceğimiz gibi Orta Anadoludan gelerek Kuzey Suriyeyi işgal etmiş olan Eski Hitit krallan I Hattusili ve I Mursili Kizzuwatnaya hiccedil uğramamışlardı bile M S 7 yuumlzyıldan itibaren Sushyriyeyi temsil eden Araplarla Anadoludan gelen Bishyzanslılar arasında bile Guumllek Boğazının accedilık oumlnemishyne rağmen 10 yuumlzyılın ortalanna kadar iki uumllke arashysındaki sınır ccedilatışmalan ve değişiklikleri Ccedilukuroshyvada veya Guumllek Geccedilidi civannda değilulaşıma dashyha accedilık olan Ermenistan hududunda yani daha doshyğuda olmaktaydı Yani Toros Dağlan Guumllek Geccedilidinshyden doğuya doğru ta Antitoroslara vanncaya kadar aşılması zor bir set oluşturuyordu Bu doğal setin geshyccedililmesi Ccedilukurovada guumlccedilluuml bir devlet ve orta buumlyuumlkshyluumlkte bir askeri guumlccedil olduğu suumlrece muumlmkuumln değildi Ancak Malatyadan itibaren biraz accedilılıyor ve guumlneye Mezopotamyaya inmeye muumlsaade ediyordu Ccedilukushyrovada Kizzuwatna gibi bağımsız bir devlet var olshyduğu suumlrece Hititlerin ne Karaman-Kırobası ve Goumlkshysu vadisinden ne de Guumllek Geccedilidi uumlzerinden Kilik-yaya inmeleri veya geccedilici olarak inseler bile ovayı baştan başa aşarak Kuzey Suriyeye ulaşmalan ve aynı yoldan tekrar geri doumlnmeleri asla muumlmkuumln deshyğildi

Buguumln atıl olmasına karşın Kilikyanın eskiccedilağshylarda deniz yoluyla Kıbns Mısır Doğu Akdeniz ve Ege lirnanlanyla canlı bir bağlantısı vardı Tabii ne Osmanlılar doumlneminde ne de guumlnuumlmuumlz Tuumlrkiyesinshyde deniz taşımacılığı oumlnemli bir yer almadığı sualtı arkeolojisi vasıtasıyla araştınlan denizlerde Mısır Ugarit Fenike Grek Roma Bizans ve Ceneviz batık

gemilerinin yanında bir tek olsun bir Osmanlı-Tuumlrk gemisi yer almamaktadır ve bundan dolayı bizlerin bu eski deniz ulaşımının boyutlannı kavrayabilme-miz olanaksızdır Unutmamak gerekir ki İskenderun Issos Yumunalık-Aigaiai Karataş-Magarsos Tarsus Mersin-Yuumlmuumlktepe Soloi-Pompeiopolis Lamas Ela-iussa Korykos Silifke-Holmoi-Taşucu hep birer lishyman kentleriydi Nitekim Seyhan Nehri de daha yashykın zamana kadar ulaşımda kullanılıyordu 19 yuumlzshyyıl gezgini Langloisnın 1861de ccedilizmiş olduğu bir reshysim Adana kentini Taşkoumlpruumlnuumln doğusundan goumlsshytermektedir Resimde koumlpruumlnuumln sağında ve solunda orta boylu tekneler ve yelkenliler accedilıkccedila goumlruumllebilshymektedir (Fotoğraf iccedilin bkz bu kitapta K S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk (U^Adaniia) Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti miydi Fotoğraf 4) Bunun dışında gene 19 yuumlzyılda İngiliz bahriyelerin Seyhan ve Ceyhan ırmaklan accedilıklanna demirledikleri gemilerden bu ırshymaklar boyunca kayıklarla arslan avına gittikleri bishylinmektedir Ancak bu konuda Seyhan Irmağının yashytağının bir oumlzel durumu yani onun duumlzguumln olmamashysı soumlz konusudur Denizle Adana arasındaki meylin azlığına rağmen Seyhandan kuumlccediluumlk motoumlrlerle bile ulaşımda istifade edilmez zira nehrin yatağı duumlzguumln değildir kollara dağılır dibi temizlense bile ccedilabuk dolacağından elde edilecek istifade ccedilekilecek zahmeshyte emek israfına değmez Ama Langloisnın ccedilizdiği bu teknelerin buguumln goumlruumllmemesi modern Tuumlrkishyyenin deniz ırmak ve goumll taşımacılığına duyduğu kayıtsızlığın ve isteksizliğin bir ifadesi olsa gerektir

Kilikyanın denizle olan ulaşımını sağlayan ve buguumln maalesef yeri hacirclacirc belli olmayan benim şimshydilik Mersin Yuumlmuumlktepe ile eşitlemek istediğim Ura liman kenti var ki Orta Anadoluda yaşayan halkın ve Hititlerin Akdenize accedilılan kapısı idi

Ccedilukurova Guumllek Boğazı (Pylai Kilikias) ve Goumlksu Vadisi ile Iccedil Anadoluya Bahccedile (Pylae Amanicae) geshyccedilidi ile guumlneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye-Mezo-potamyaya ve Beylan Geccedilidi ile de Amik Ovasına ve gene Suriye-Mezopotamya ve Fenike sahilleriyle bağlantıyı sağlar Erdemlinin doğusundan itibaren Toros dağlannın kuzey doğuya doğru bir yelpaze ccedilizmesi ve Tarsus (Kydnos) Seyhan (Saros) ve Ceyshyhan (Pyramos) ırmaklannın yuumlzbinlerce yıl suumlruumlkleshydiği aluumlvyonlar sayesinde burada duumlnyanın sayılı bereketli ovalan arasında sayılması gereken verimli bir ova oluşmuştur Nasıl ki Herodota goumlre Mısır Nil

25

Fotoğraf 15 Ccedilukurovanın candamarlanndan biri olan Ceyhan (Pyramos) Nehrine Sirkeli H ouml y uuml k t e n bir bakış

Fotoğraf 16 Ccedilukurovanın oumlbuumlr candamarı Seyhan (Saros) Nehri ve uumlzer inde 2 yy Roma Doumlnemi Koumlpruumlsuuml (Taş Koumlpruuml)

ADANA OVALARI ve CcedilEVRESİNİN JEOLOJİ HARİTASI

Harita I Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin deltalarını g ouml s t e r e n jeolojik harita

26

nehrinin bir nimetidir aynı şekilde Ccedilukurova da Seyshyhan (Saros Samri) ve Ceyhan (Pyramos Puruna) ırmaklarının (Fotoğraf 15 16) bir hediyesidir denebilir Bu ırmakların milyonlarca yıl taşıdığı ve hacirclacirc taşıshymakta olduğu aluumlvyonlar olmadan (Harita 1) bereketli Ccedilukurovayı tahayyuumll etmek dahi olanak dışıdır Ama bu durum da deniz suyu seviyesinin eskiccedilağlardan beri yaklaşık 1 metre yuumlkselmesine ve birccedilok liman kentinin sular altında kalmasına neden olmuştur Ayrıca birccedilok yerleşim yeri ama oumlzellikle duumlz olanshylar buguumlnkuuml ova seviyesinin altına goumlmuumllmuumlşlerdir ve bulunma şansları yoktur

Ccedilukurova iklim koşullarının insan sağlığına yashyrarlı olduğu soumlylenemez keza 19 yuumlzyıl sonlarınshydan itibaren Osmanlılarca ovada zorla iskacircna tabi tutulmak istenen Tuumlrkmenlerin buna karşı canla başla direnmeleri boşuna değildir Burada iklimin asıl oumlzelliği sıcak rutubetli ve bol yağışlı olmasıdır Ama bu sadece ovalık kısımda boumlyledir Yuumlksek Toshyros Dağlarının iccedilleri ve etekleri gerek Eskiccedilağlarda ve gerekse guumlnuumlmuumlzde Ccedilukurovanın bir parccedilasını oluşturuyordu Buguumln boğucu sıcakların bastırdığı yaz aylannda Pozantı Ccedilamardı Ccedilamlıyayla (Nam-run) Goumlzne Fındıkpınarı Sorgun Guumlzeloluk Kıro-bası Kozlar Goumlkbelen gibi yaylalara ccedilıkma alışshykanlığının eskiccedilağlarda da var olduğunu kanıtlashyyan ipuccedillan vardır Bu yaylalar ve yuumlksek yerlerde ise tıpkı Orta Anadoluda olduğu gibi kara iklimi hakimdir ve kar yağışları yoğundur Anadolu coğshyrafyasını yakından tanıyan bir araştırmacının dedishyği gibi Asya Tuumlrkiyesinin belirli yerlerinde hershyhangi bir Iskoccedilyalı Afrikalı İsviccedilreli Rus veya Na-polili kendi uumllkesinden pek yakından aşina oldushyğu yaşam koşullarını aşağı yukarı bulabileceği goumlzlenmiştir Gerccedilekten de aşağılardaki ovada ve sahil kesiminde portakal limon ve zakkumlar ccediliccedilek accedilarken Toroslar ve Amanoslann karlarla kaplı yuumlksek zirveleri hemen her yerden kolayca goumlruumlleshybilir

CcedilUKUROVANIN TARİHIcirc COĞRAFYASI Ccedilukurova ilk bakışta kendi iccediline kapalı bir havza

imiş gibi goumlzuumlkmesine karşın Orta Anadoluyu Doğu Akdeniz ve Suriye-Mezopotamyaya bunun yanında Mezopotamyayı da Orta Anadolu ve Batı Anadolu ve Ege Duumlnyasına bağlayan yollar uumlzerindedir Karashydan sağlanan bu ulaşıma denizle olan bağlantısı da

eklendiğinde Ccedilukurovanın uumllkeler arası ve deniz aşın ulaşımda oynadığı rol kolayca goumlruumlluumlr Kendine oumlzguuml bu coğrafi konumu dolayısıyla hem tuumlrluuml kashyvimlerin gelip geccediltiği veya suumlrekli yerleştiği bir geccedilit hem de Orta Anadolu Mezopotamya veya deniz youmlshynuumlnden gelen siyasi guumlccedillerin kolayca hakimiyetleri altına sokabildikleri tampon bir boumllgedir

Demir Madeni Efsanesi ve Antik Kizzuwatna Hititolojinin başlangıccedil yıllannda henuumlz Hitit belshy

geleri aynntılı olarak konuşmaya başlamadan oumlnce Kizzuwatna guumlccedilluuml kraliccedile Puduhepanın anavatanı ve ccedilokccedila abartılarak Hititler Devrinde demirciliğin merkezi olarak biliniyordu Bu yapılırken eski Yunan efsanelerine goumlre gerccedilek dışı bir takım varsayımlarshydan hareketle ve gerccedilekler saptınlarak demirin tarihshyte ilk kez işlendiği yer olarak buguumln Kuumlccediluumlk Kafkasya denen Doğu Karadeniz sahilleri biliniyordu Buna goumlre Pontus da denen bu boumllgede Kalybes Kavmi vardı ve onlar demir işlemekten başka bir işle uğraşshymıyorlardı

Onlar (Kalybes) oumlkuumlzlerin yardımıyla arazide tashyrım yapmakla tatlı mevveler uumlretmekle otlaklarda hayvan suumlruumlleri otlatmakla uğraşmazlar Bol demir iccedileren sert toprağı kazarlar ve bundan elde ettikleri demiri yiyecek maddeleri karşılığı takas ederler (Apollonios Rhodios Argonautika 2 lOOOlvdd)

Diğer taraftan aşağıda aynntılannı vereceğimiz M Ouml 13 yuumlzyıla tarihlenen bir Hitit mektubunda Kizzuwatna depolannda saklanan demirden soumlz edishyliyordu İşte bu haber Yunan efsanesindeki Kalybes ile ilişkiye geccedilirilmiş ve bundan dolayı daha Hititoshylojinin başlannda Kizzuwatna coğrafi bir boumllge olashyrak Doğu Karadeniz sahillerine yani o efsanevi Kalyshybes Uumllkesi iccedillerine konmuştu Bu lokalizasyonun yanlışlığı ccedilok eskiden beri biliniyordu ama Eski Grek kaynaklarına koumlruuml koumlruumlne inanan E Forrerin bayshyraktarlığını yaptığı bu yanlış goumlruumlşe hiccedil kimse accedilık seccedilik karşı ccedilıkamıyordu Genel kanının aksine bu demir efsanesinin bir safsatadan ibaret olduğunu bu efsane dışında kalan birccedilok tarihi ve coğraficirc haber ve arkeolojik kalıntılara dayanarak Kizzuwatnayi guumlshynuumlmuumlz Ccedilukurovasına yerleştiren A Goetze değil Olmsteaddir (JEA 8 1922 45vdd) Goetze 1940ta yazdığı ve buguumln bile standart olarak kabul edilen araştırmasıyla bu fikri sadece genişletmiş ve daha geniş bir araştıncı kitlesine kabul ettirmiştir

27

Soumlzuuml edilen demirle ilgili Hitit mektubu tarih yashyzıcılığında maalesef ccedilok suistimal edilmiştir En başshyta daha Demir Devri başlamadan (MOuml 1200) ccedilok oumlnshyceleri Hind-Avrupalı Hititlerin demiri tanıdıkları ve işledikleri savı ileri suumlruumllmuumlş bu konu tarihi roman ve filmlere bile girmiş ama en acısı bundan kendishylerine kuumlltuumlrel pay ccedilıkarmak isteyen ırkccedilı insanlar da ccedilıkmıştır Hatta Hititlerin anayurtlarını bırakıp Anashydoluya goumlccedillerinin en belli başlı nedenleri arasında onların Anadolunun demir zenginliğini duydukları ve bundan dolayı buralara goumlccedil ettikleri akıl mantık almaz bir şekilde ileri suumlruumllmuumlştuumlr Ama bunları sashyvunan insanların ırkccedilı Makyavelist ve tarih bilimini pragmatik accedilıdan soumlmuumlren kişiler oldukları unutulshymamalıdır Gerccedilek ise bambaşkadır Şoumlyle ki

Hititler asla demiri icat eden ve onu ilk kez etkin ve yaygın olarak silah uumlretiminde kullanan kavim olashymazlar ccediluumlnkuuml bir defa demir Anadoluda Hititlerden asırlarca oumlnceleri biliniyordu ve Hititccediledeki demir keshylimesi hapalki- (Sumerce ANBAR) yerli Anadolulu Hattilerin dilinden alınmadır Bunun dışında arkeoloshyjik buluntuların da azlığına dikkat ccedilekilmelidir

Krallık Tahtına Oturduğumda Beni Niccedilin Tebrik Etmedin Niccedilin Hediyeler Goumlndermedin III Hattusili Asur Kralına Diplomatik Nezaketsizlik Ccedilapulcular ve Demir Konularında Diplomatik Nota Veriyor Soumlz konusu mektup Hitit kralı III Hattusilinin

(M Ouml 1270-1245) Asur kralı I Salmanassar veya Adadnirariye Akadca yazmış olduğu diplomatik bir notadan ibarettir (KBo 14) Mektupta oumlnce Kargamiş yakınlarındaki Asur Hanigalbat ve Hatti arasındaki tampon boumllgede yer alan Turira diye eşkıya yuvası bir kent ve boumllgeden soumlz edilmekte Turirahların suumlshyrekli Hitit topraklannı yağmaladıkları ve kaccediltıklarınshydan yakınılmaktadır Hatta anlaşılan onlardan esinshylenen ve cesaret alan yerli Hititli eşkiyalar bile Turi-ralılara oumlzeniyor ccedilalıp ccedilırptıktan sonra Turiraya kashyccedilıyor ve onlar tarafından korunuyorlardı işte Hattushysili mektubunda Asurlu muhatabına eğer gerccedilekten Turira benim siyasi otoritem altındadır diyorsa bu asayişsizliğe bir son vermesini politik bir nota uumlslushybuyla dile getirmekte hemen bunun ardından Asur kralının kendisinden bir zamanlar istemiş olduğu deshymir konusuna gelmektedir yani demir hiccedilbir şekilde mektubun ana konusunu oluşturmamaktadır

Bana soumlzuumlnuuml etmiş olduğun kaliteli demir konushysuna gelince (şu anda) Kizzuwatna daki muumlhuumlr evleshyrimde (yani depolar) kaliteli demir yoktur Demir uumlretimi iccedilin zamanın (mevsim) koumltuuml olduğunu (zashyten) yazmıştım (Şu anda) bitirmemiş olsalar bile (pek yakında) iyi demir uumlretimine geccedileceklerdir Uumlreshytime başladıklarında sana (ondan) yollayacağım Buguumln(luumlk) sana bir hanccediler yuumlzuuml goumlnderiyorum

Daha sonra Hattusili kendisine hediye olarak goumlnderilen bir zırhtan soumlz eder ve kendisinin tahta ccedilıkması dolayısıyla Asur kralının bir elccedili ve hediyeshyler yollamak suretiyle kendisini kuramadığından yashykınır sitem eder Mektubun sonunda Hattusili ayrınshytılarını tam olarak anlayamadığımız diplomatik neshydenlerden oumltuumlruuml Asura goumlnderilecek Hititli elccedili ile Asur elccedilisi ENURSAG (Belqarrad)i tutsak olarak Hattusada alıkoyduğunu yazmaktadır Anlaşıldığı kadarıyla bunun Asur kralının Hattusilinin tahtan indirdiği yeğeni Urhitesuba yardım etmiş olması ve kendisi tahta ccedilıktığında kutlamadığı iccedilin ortaya ccedilıshykan kırgınlık ve gerginliğin bir sonucu olması muhshytemeldir

Goumlruumllduumlğuuml gibi bu mektupta soumlz konusu demirin illa da Kizzuwatnada uumlretildiğine dair bir ipucu yokshytur pekacirclacirc başka yerlerde uumlretilen veya işletilen deshymirin sadece Kizzuwatnadaki depolarda saklandığı ifade edilmektedir Ama bu hiccedilbir zaman Kizzuwatshynada demir yoktu anlamına gelemez ccediluumlnkuuml Yeni Asur belgeleri ve Tevrata goumlre Kilikya yakınlarındashyki Toros Dağlarında Taballılar ile eşit olması gereken Tibarenoi denen ccedilok becerikli bir kavim oturmakta ve demir işlemekte idiler Nitekim son yıllarda yapıshylan mukayeseli araştırmalar Kizzuwatna Boumllgesinde de demirin bolca mevcut olduğunu goumlstermiştir Deshymir madeni yataklarının pek ccediloğu Toros Dağlannın iccedilindedir Bunlar arasında Bizans ve Osmanlılar zashymanında işletilen Radandos (Kozanın kuzeyindeki Faraşa = Ccedilamlıca) Ermenek (Karamanlar Devrinde) Ceyhan (Saros) İrmağının orta kesimindeki Koromo-zo (Guumlruumlmze) ve Haccedilin (Saimbeyli) sayılabilir Aynca demir madeni Bahccedile Feke ve Osmaniyede de mevshycuttur

Ccedilukurovanın Demir Dışında Diğer Maden Zenginlikleri de Vardı Ne var ki Ccedilukurova sadece demir bakımınri

değil bakır kurşun guumlmuumlş ve altın bakımından da

28

zengindir M Ouml 23 yuumlzyılda eski Akad kralı Sar-gonun oradaki Akadlı tuumlccarları korumak amacıyla Anadoluya yaptığı bildirilen efsanevi askeri seferlershyde Guumlmuumlş Dağı olarak geccedilen dağ ile III Salmanas-sarın MOuml 837de Tabala yaptığı askeri sefer dolayıshysıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettği Tunni Dağının guumlmuumlş madeni bol Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmiştir Salmanassar Tunni ve Mulu dağlarına stellerini diktirmiş ve ccedilok miktarda alabaştan alıp uumllkesine taşımıştır Acaba Eski Asur Ticaret Kolonilerinin oumlncuumlleri Akadlar Asurlulardan 400 sene oumlnce guumlmuumlş ve diğer madenshyleri işletmek ve ticaret yapmak amacıyla buralara kashydar gelmişler miydi Aladağdaki bereketli maden şimdi kapanmıştır ama Bolkar Dağlannda hacirclacirc kurshyşun ve guumlmuumlş işlenmektedir Bu civarda bulunan metallic ware tipi bir vazoya Bolkar Dağı guumlmuumlş yataklannın Eski Tunccedil Ccedilağında da kullanıldığına bir kanıt olarak bakılmaktadır Sahil kesiminden Bolkar Dağı maden yataklanyla ulaşım Guumllek Boğazı uumlzeshyrinden değil Mersin Fındıkpınar ve Arslankoumly uumlzeshyrinden yapılıyordu Hatta Yeni Asur krallannın Hishylakku ve Queye bu zengin maden yatakları yuumlzuumlnshyden sahip olmak istedikleri birccedilok a r a ş t ı r ı c ı tarafınshydan ifade edilmiştir Son yıllarda Bolkar dağlannda yapılan aramalarda bakırla alaşımı yapılarak tunccedil elshyde etmede kullanılan Eskiccedilağlann stratejik madeni kalayın da bol miktarda bulunduğu belirtildi Tuumlm D u n l a r ı n yanında 19 yuumlzyılın sonlanna doğru eski ser kaccedilakccedilılannın Berline alıp goumltuumlrduumlkleri ve bu-untu yerinin Soloi-Pompeiopolis (Viranşehir) olduğu soumlylenen MOuml 2 Binyıla tarihlenen zengin bir made-ıi eser kolleksiyonu boumllgenin maden zenginliğinin gtir başka kanıtın

Kizzuwatna ve Kilikyanın Kapladığı Alan ve Antik Ccedilağlardaki Sınırları M Ouml 1 Binyılda Kilikyanın Sınırları MOuml ikinci Binyılda Kizzuwatna ve MOuml Birinci

iinyılda Cilicia Boumllgesi guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ksine kesinlikle daha geniş bir coğraficirc alanı kapsa-ıaktaydı Batıda Pamfılyanın bittiği yerde Manav-at-Anamur arasındaki boumllgede başlıyor ve Antik azarlann Myriandus (İskenderun yakınlan) veya Is-3S Koumlrfezi dedikleri iskenderun Koumlrfezine kadar zanan ccedilok geniş bir boumllgeye yayılıyordu Ccedileşitli gouml-işlere goumlre batıdaki sınırlan Korakesion (Alanya)

Melas Irmağı (Manavgat Irmağı) veya Selinusa (Gashyzipaşa) kadar uzanıyordu

Eski Grek ve Romalı yazar ve coğrafyacılar Kilik-yayı ikiye ayırarak muumltala ediyorlardı Gene Antik yazarlar (Herodot Ptolemeos Strabo) boumllgenin batıshysında yer alan taşlık ve dağlık kısmına Tracheia veya Oreine Kilikya (Grekccedile) veya Cilicia Aspera (Latince) doğudaki ovalık kısmına Pedias veya Idios Kilikia (Grekccedile) ya da Cilicia Compestris (Latince) diyorlardı Guumlnuumlmuumlz fiziki haritasına atılacak bir bakışın da koshylayca goumlstereceği gibi bu boumllgenin doğusu ovalık (Ccedilukurova) bansı ise sarp dağlık ve taşlıktır bundan dolayı Ccedilukurovanın tuumlm tarihi boyunca sadece doshyğusu guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ima ettiği Mersin Tarshysus ve Adana ccedilevresi oumlnemli bir rol oynamıştır

Yuumlksek Toros Dağlannın eteklerinde ovayı kuzeyshyde ortalama yuumlksekliği 800-1000 m olan kalkerden oluşan bir plato kuşatır Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersine kadar devam etmekte burada bu kalker plashyto artık denize iyice yaklaşmaktadır sahil şeridindeki ova artık Mersin batısına doğru gittikccedile iyice daralshymakta Erdemli-Limonlu batısında ise ova şeridi tashymamen bitmektedir Bundan boumlyle Alanya Ovasına vanncaya kadar bir takım deltalalar ve kuumlccediluumlk ovacıkshylar dışında sahil hep sarp ve uccedilurumdur Tarsus Soshyğuksu (Muumlftuuml Deresi) Sorgun Lamas Şeytan Deresi Goumlksu ve Aydıncık Irmaklan veya sulannın goumlsterdishyği gibi akarsular bu yuumlksek kalker tabakası iccedilinde deshyrin kalyonlar oluşturmuşlardır Sahilin sarp olması yashynında bu derin kalyonlar da sahilden veya iccedil kesimlershyden yapılacak ulaşımı buumlyuumlk ccedilapta engellemiştir Bunshydan dolayı arkeolojik buluntulann da accedilıkccedila goumlsterdishyği gibi boumllge bazı istisnalar dışında ancak yol yapma tekniği ve deniz ulaşımının geliştiği geccedil doumlnemlerde yani Hellenistik Geccedil Roma ve Erken Bizans doumlnemleshyrinde yaygın bir yerleşime sahne olmuştur Silifke kashylesinin eteğindeki Kalkolitik Eski ve Orta Tunccedil Ccedilağı yerleşimi ve traktoumlrle tanm ve bilinccedilli tahrip etme ve işlenmiş taşlara hazıra konma alışkanlığı yuumlzuumlnden her geccedilen yıl yuumlkseklikleri alccedilalan ve yok olan Goumlksu Deltasmdaki Sancılar Guumlluumlmpaşa Koumlyuuml yakınındaki houmlyuumlk ve Tekirkoumly houmlyuumlkleri ile gene Mut guumlneyinde Orta Goumlksu Vadisi uumlzerindeki bir kaccedil yerleşim yerinin goumlsterdiği gibi insanlar en geccedil Kalkolitik ve Eski Tunccedil Ccedilağında buralara yerleşmişlerdir

Taşlık Kilikyada Ccedilukurova ve Antalya ovalanyla kıyaslanamayacak kadar bazı kuumlccediluumlk ovacık ve delta-

29

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

Kilikya Orta Anadolu ve Egeyi Doğu Akdeniz sashyhillerine Kıbns ve Mısır ile Kuzey Suriye ve Mezoshypotamyaya bağlayan iccedilinden oumlnemli yolların geccediltishyği bir yerde bulunan bir kapı suumlrguumlsuumlne benzemekteshydir Guumllek Geccedilidi batısında kalan sahil kesiminin İccedil Anadolu ile olan ulaşım bağlantısı mutlaka Kilik-yanın iccedilinden geccedilmek zorundaydı Buna karşın aşashyğıda tarihi coğrafya kısmında ayrıntılarıyla goumlreceğishymiz gibi Orta Anadoludan Kuzey Suriye ve Mezoposhytamyaya giden yollann illa da Kilikya iccedilinden geccedilshymesi gerekmiyordu ccediluumlnkuuml Torosların kuzeyinden veshyya iccedilinden veya Ovalık Kilikyanın kuzeyindeki alccedilak dağ yamaccedillarından ulaşım sağlamak pekacirclacirc muumlmshykuumlnduuml Yani ccedilok oumlnemli stratejik bir noktada yer alan bu kapı suumlrguumlsuuml kendi doğusunda Mezopotamyaya geccedilen yollan tıkayacak ve kapatacak nitelikte değilshydi Nitekim gene goumlreceğimiz gibi Orta Anadoludan gelerek Kuzey Suriyeyi işgal etmiş olan Eski Hitit krallan I Hattusili ve I Mursili Kizzuwatnaya hiccedil uğramamışlardı bile M S 7 yuumlzyıldan itibaren Sushyriyeyi temsil eden Araplarla Anadoludan gelen Bishyzanslılar arasında bile Guumllek Boğazının accedilık oumlnemishyne rağmen 10 yuumlzyılın ortalanna kadar iki uumllke arashysındaki sınır ccedilatışmalan ve değişiklikleri Ccedilukuroshyvada veya Guumllek Geccedilidi civannda değilulaşıma dashyha accedilık olan Ermenistan hududunda yani daha doshyğuda olmaktaydı Yani Toros Dağlan Guumllek Geccedilidinshyden doğuya doğru ta Antitoroslara vanncaya kadar aşılması zor bir set oluşturuyordu Bu doğal setin geshyccedililmesi Ccedilukurovada guumlccedilluuml bir devlet ve orta buumlyuumlkshyluumlkte bir askeri guumlccedil olduğu suumlrece muumlmkuumln değildi Ancak Malatyadan itibaren biraz accedilılıyor ve guumlneye Mezopotamyaya inmeye muumlsaade ediyordu Ccedilukushyrovada Kizzuwatna gibi bağımsız bir devlet var olshyduğu suumlrece Hititlerin ne Karaman-Kırobası ve Goumlkshysu vadisinden ne de Guumllek Geccedilidi uumlzerinden Kilik-yaya inmeleri veya geccedilici olarak inseler bile ovayı baştan başa aşarak Kuzey Suriyeye ulaşmalan ve aynı yoldan tekrar geri doumlnmeleri asla muumlmkuumln deshyğildi

Buguumln atıl olmasına karşın Kilikyanın eskiccedilağshylarda deniz yoluyla Kıbns Mısır Doğu Akdeniz ve Ege lirnanlanyla canlı bir bağlantısı vardı Tabii ne Osmanlılar doumlneminde ne de guumlnuumlmuumlz Tuumlrkiyesinshyde deniz taşımacılığı oumlnemli bir yer almadığı sualtı arkeolojisi vasıtasıyla araştınlan denizlerde Mısır Ugarit Fenike Grek Roma Bizans ve Ceneviz batık

gemilerinin yanında bir tek olsun bir Osmanlı-Tuumlrk gemisi yer almamaktadır ve bundan dolayı bizlerin bu eski deniz ulaşımının boyutlannı kavrayabilme-miz olanaksızdır Unutmamak gerekir ki İskenderun Issos Yumunalık-Aigaiai Karataş-Magarsos Tarsus Mersin-Yuumlmuumlktepe Soloi-Pompeiopolis Lamas Ela-iussa Korykos Silifke-Holmoi-Taşucu hep birer lishyman kentleriydi Nitekim Seyhan Nehri de daha yashykın zamana kadar ulaşımda kullanılıyordu 19 yuumlzshyyıl gezgini Langloisnın 1861de ccedilizmiş olduğu bir reshysim Adana kentini Taşkoumlpruumlnuumln doğusundan goumlsshytermektedir Resimde koumlpruumlnuumln sağında ve solunda orta boylu tekneler ve yelkenliler accedilıkccedila goumlruumllebilshymektedir (Fotoğraf iccedilin bkz bu kitapta K S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk (U^Adaniia) Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti miydi Fotoğraf 4) Bunun dışında gene 19 yuumlzyılda İngiliz bahriyelerin Seyhan ve Ceyhan ırmaklan accedilıklanna demirledikleri gemilerden bu ırshymaklar boyunca kayıklarla arslan avına gittikleri bishylinmektedir Ancak bu konuda Seyhan Irmağının yashytağının bir oumlzel durumu yani onun duumlzguumln olmamashysı soumlz konusudur Denizle Adana arasındaki meylin azlığına rağmen Seyhandan kuumlccediluumlk motoumlrlerle bile ulaşımda istifade edilmez zira nehrin yatağı duumlzguumln değildir kollara dağılır dibi temizlense bile ccedilabuk dolacağından elde edilecek istifade ccedilekilecek zahmeshyte emek israfına değmez Ama Langloisnın ccedilizdiği bu teknelerin buguumln goumlruumllmemesi modern Tuumlrkishyyenin deniz ırmak ve goumll taşımacılığına duyduğu kayıtsızlığın ve isteksizliğin bir ifadesi olsa gerektir

Kilikyanın denizle olan ulaşımını sağlayan ve buguumln maalesef yeri hacirclacirc belli olmayan benim şimshydilik Mersin Yuumlmuumlktepe ile eşitlemek istediğim Ura liman kenti var ki Orta Anadoluda yaşayan halkın ve Hititlerin Akdenize accedilılan kapısı idi

Ccedilukurova Guumllek Boğazı (Pylai Kilikias) ve Goumlksu Vadisi ile Iccedil Anadoluya Bahccedile (Pylae Amanicae) geshyccedilidi ile guumlneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye-Mezo-potamyaya ve Beylan Geccedilidi ile de Amik Ovasına ve gene Suriye-Mezopotamya ve Fenike sahilleriyle bağlantıyı sağlar Erdemlinin doğusundan itibaren Toros dağlannın kuzey doğuya doğru bir yelpaze ccedilizmesi ve Tarsus (Kydnos) Seyhan (Saros) ve Ceyshyhan (Pyramos) ırmaklannın yuumlzbinlerce yıl suumlruumlkleshydiği aluumlvyonlar sayesinde burada duumlnyanın sayılı bereketli ovalan arasında sayılması gereken verimli bir ova oluşmuştur Nasıl ki Herodota goumlre Mısır Nil

25

Fotoğraf 15 Ccedilukurovanın candamarlanndan biri olan Ceyhan (Pyramos) Nehrine Sirkeli H ouml y uuml k t e n bir bakış

Fotoğraf 16 Ccedilukurovanın oumlbuumlr candamarı Seyhan (Saros) Nehri ve uumlzer inde 2 yy Roma Doumlnemi Koumlpruumlsuuml (Taş Koumlpruuml)

ADANA OVALARI ve CcedilEVRESİNİN JEOLOJİ HARİTASI

Harita I Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin deltalarını g ouml s t e r e n jeolojik harita

26

nehrinin bir nimetidir aynı şekilde Ccedilukurova da Seyshyhan (Saros Samri) ve Ceyhan (Pyramos Puruna) ırmaklarının (Fotoğraf 15 16) bir hediyesidir denebilir Bu ırmakların milyonlarca yıl taşıdığı ve hacirclacirc taşıshymakta olduğu aluumlvyonlar olmadan (Harita 1) bereketli Ccedilukurovayı tahayyuumll etmek dahi olanak dışıdır Ama bu durum da deniz suyu seviyesinin eskiccedilağlardan beri yaklaşık 1 metre yuumlkselmesine ve birccedilok liman kentinin sular altında kalmasına neden olmuştur Ayrıca birccedilok yerleşim yeri ama oumlzellikle duumlz olanshylar buguumlnkuuml ova seviyesinin altına goumlmuumllmuumlşlerdir ve bulunma şansları yoktur

Ccedilukurova iklim koşullarının insan sağlığına yashyrarlı olduğu soumlylenemez keza 19 yuumlzyıl sonlarınshydan itibaren Osmanlılarca ovada zorla iskacircna tabi tutulmak istenen Tuumlrkmenlerin buna karşı canla başla direnmeleri boşuna değildir Burada iklimin asıl oumlzelliği sıcak rutubetli ve bol yağışlı olmasıdır Ama bu sadece ovalık kısımda boumlyledir Yuumlksek Toshyros Dağlarının iccedilleri ve etekleri gerek Eskiccedilağlarda ve gerekse guumlnuumlmuumlzde Ccedilukurovanın bir parccedilasını oluşturuyordu Buguumln boğucu sıcakların bastırdığı yaz aylannda Pozantı Ccedilamardı Ccedilamlıyayla (Nam-run) Goumlzne Fındıkpınarı Sorgun Guumlzeloluk Kıro-bası Kozlar Goumlkbelen gibi yaylalara ccedilıkma alışshykanlığının eskiccedilağlarda da var olduğunu kanıtlashyyan ipuccedillan vardır Bu yaylalar ve yuumlksek yerlerde ise tıpkı Orta Anadoluda olduğu gibi kara iklimi hakimdir ve kar yağışları yoğundur Anadolu coğshyrafyasını yakından tanıyan bir araştırmacının dedishyği gibi Asya Tuumlrkiyesinin belirli yerlerinde hershyhangi bir Iskoccedilyalı Afrikalı İsviccedilreli Rus veya Na-polili kendi uumllkesinden pek yakından aşina oldushyğu yaşam koşullarını aşağı yukarı bulabileceği goumlzlenmiştir Gerccedilekten de aşağılardaki ovada ve sahil kesiminde portakal limon ve zakkumlar ccediliccedilek accedilarken Toroslar ve Amanoslann karlarla kaplı yuumlksek zirveleri hemen her yerden kolayca goumlruumlleshybilir

CcedilUKUROVANIN TARİHIcirc COĞRAFYASI Ccedilukurova ilk bakışta kendi iccediline kapalı bir havza

imiş gibi goumlzuumlkmesine karşın Orta Anadoluyu Doğu Akdeniz ve Suriye-Mezopotamyaya bunun yanında Mezopotamyayı da Orta Anadolu ve Batı Anadolu ve Ege Duumlnyasına bağlayan yollar uumlzerindedir Karashydan sağlanan bu ulaşıma denizle olan bağlantısı da

eklendiğinde Ccedilukurovanın uumllkeler arası ve deniz aşın ulaşımda oynadığı rol kolayca goumlruumlluumlr Kendine oumlzguuml bu coğrafi konumu dolayısıyla hem tuumlrluuml kashyvimlerin gelip geccediltiği veya suumlrekli yerleştiği bir geccedilit hem de Orta Anadolu Mezopotamya veya deniz youmlshynuumlnden gelen siyasi guumlccedillerin kolayca hakimiyetleri altına sokabildikleri tampon bir boumllgedir

Demir Madeni Efsanesi ve Antik Kizzuwatna Hititolojinin başlangıccedil yıllannda henuumlz Hitit belshy

geleri aynntılı olarak konuşmaya başlamadan oumlnce Kizzuwatna guumlccedilluuml kraliccedile Puduhepanın anavatanı ve ccedilokccedila abartılarak Hititler Devrinde demirciliğin merkezi olarak biliniyordu Bu yapılırken eski Yunan efsanelerine goumlre gerccedilek dışı bir takım varsayımlarshydan hareketle ve gerccedilekler saptınlarak demirin tarihshyte ilk kez işlendiği yer olarak buguumln Kuumlccediluumlk Kafkasya denen Doğu Karadeniz sahilleri biliniyordu Buna goumlre Pontus da denen bu boumllgede Kalybes Kavmi vardı ve onlar demir işlemekten başka bir işle uğraşshymıyorlardı

Onlar (Kalybes) oumlkuumlzlerin yardımıyla arazide tashyrım yapmakla tatlı mevveler uumlretmekle otlaklarda hayvan suumlruumlleri otlatmakla uğraşmazlar Bol demir iccedileren sert toprağı kazarlar ve bundan elde ettikleri demiri yiyecek maddeleri karşılığı takas ederler (Apollonios Rhodios Argonautika 2 lOOOlvdd)

Diğer taraftan aşağıda aynntılannı vereceğimiz M Ouml 13 yuumlzyıla tarihlenen bir Hitit mektubunda Kizzuwatna depolannda saklanan demirden soumlz edishyliyordu İşte bu haber Yunan efsanesindeki Kalybes ile ilişkiye geccedilirilmiş ve bundan dolayı daha Hititoshylojinin başlannda Kizzuwatna coğrafi bir boumllge olashyrak Doğu Karadeniz sahillerine yani o efsanevi Kalyshybes Uumllkesi iccedillerine konmuştu Bu lokalizasyonun yanlışlığı ccedilok eskiden beri biliniyordu ama Eski Grek kaynaklarına koumlruuml koumlruumlne inanan E Forrerin bayshyraktarlığını yaptığı bu yanlış goumlruumlşe hiccedil kimse accedilık seccedilik karşı ccedilıkamıyordu Genel kanının aksine bu demir efsanesinin bir safsatadan ibaret olduğunu bu efsane dışında kalan birccedilok tarihi ve coğraficirc haber ve arkeolojik kalıntılara dayanarak Kizzuwatnayi guumlshynuumlmuumlz Ccedilukurovasına yerleştiren A Goetze değil Olmsteaddir (JEA 8 1922 45vdd) Goetze 1940ta yazdığı ve buguumln bile standart olarak kabul edilen araştırmasıyla bu fikri sadece genişletmiş ve daha geniş bir araştıncı kitlesine kabul ettirmiştir

27

Soumlzuuml edilen demirle ilgili Hitit mektubu tarih yashyzıcılığında maalesef ccedilok suistimal edilmiştir En başshyta daha Demir Devri başlamadan (MOuml 1200) ccedilok oumlnshyceleri Hind-Avrupalı Hititlerin demiri tanıdıkları ve işledikleri savı ileri suumlruumllmuumlş bu konu tarihi roman ve filmlere bile girmiş ama en acısı bundan kendishylerine kuumlltuumlrel pay ccedilıkarmak isteyen ırkccedilı insanlar da ccedilıkmıştır Hatta Hititlerin anayurtlarını bırakıp Anashydoluya goumlccedillerinin en belli başlı nedenleri arasında onların Anadolunun demir zenginliğini duydukları ve bundan dolayı buralara goumlccedil ettikleri akıl mantık almaz bir şekilde ileri suumlruumllmuumlştuumlr Ama bunları sashyvunan insanların ırkccedilı Makyavelist ve tarih bilimini pragmatik accedilıdan soumlmuumlren kişiler oldukları unutulshymamalıdır Gerccedilek ise bambaşkadır Şoumlyle ki

Hititler asla demiri icat eden ve onu ilk kez etkin ve yaygın olarak silah uumlretiminde kullanan kavim olashymazlar ccediluumlnkuuml bir defa demir Anadoluda Hititlerden asırlarca oumlnceleri biliniyordu ve Hititccediledeki demir keshylimesi hapalki- (Sumerce ANBAR) yerli Anadolulu Hattilerin dilinden alınmadır Bunun dışında arkeoloshyjik buluntuların da azlığına dikkat ccedilekilmelidir

Krallık Tahtına Oturduğumda Beni Niccedilin Tebrik Etmedin Niccedilin Hediyeler Goumlndermedin III Hattusili Asur Kralına Diplomatik Nezaketsizlik Ccedilapulcular ve Demir Konularında Diplomatik Nota Veriyor Soumlz konusu mektup Hitit kralı III Hattusilinin

(M Ouml 1270-1245) Asur kralı I Salmanassar veya Adadnirariye Akadca yazmış olduğu diplomatik bir notadan ibarettir (KBo 14) Mektupta oumlnce Kargamiş yakınlarındaki Asur Hanigalbat ve Hatti arasındaki tampon boumllgede yer alan Turira diye eşkıya yuvası bir kent ve boumllgeden soumlz edilmekte Turirahların suumlshyrekli Hitit topraklannı yağmaladıkları ve kaccediltıklarınshydan yakınılmaktadır Hatta anlaşılan onlardan esinshylenen ve cesaret alan yerli Hititli eşkiyalar bile Turi-ralılara oumlzeniyor ccedilalıp ccedilırptıktan sonra Turiraya kashyccedilıyor ve onlar tarafından korunuyorlardı işte Hattushysili mektubunda Asurlu muhatabına eğer gerccedilekten Turira benim siyasi otoritem altındadır diyorsa bu asayişsizliğe bir son vermesini politik bir nota uumlslushybuyla dile getirmekte hemen bunun ardından Asur kralının kendisinden bir zamanlar istemiş olduğu deshymir konusuna gelmektedir yani demir hiccedilbir şekilde mektubun ana konusunu oluşturmamaktadır

Bana soumlzuumlnuuml etmiş olduğun kaliteli demir konushysuna gelince (şu anda) Kizzuwatna daki muumlhuumlr evleshyrimde (yani depolar) kaliteli demir yoktur Demir uumlretimi iccedilin zamanın (mevsim) koumltuuml olduğunu (zashyten) yazmıştım (Şu anda) bitirmemiş olsalar bile (pek yakında) iyi demir uumlretimine geccedileceklerdir Uumlreshytime başladıklarında sana (ondan) yollayacağım Buguumln(luumlk) sana bir hanccediler yuumlzuuml goumlnderiyorum

Daha sonra Hattusili kendisine hediye olarak goumlnderilen bir zırhtan soumlz eder ve kendisinin tahta ccedilıkması dolayısıyla Asur kralının bir elccedili ve hediyeshyler yollamak suretiyle kendisini kuramadığından yashykınır sitem eder Mektubun sonunda Hattusili ayrınshytılarını tam olarak anlayamadığımız diplomatik neshydenlerden oumltuumlruuml Asura goumlnderilecek Hititli elccedili ile Asur elccedilisi ENURSAG (Belqarrad)i tutsak olarak Hattusada alıkoyduğunu yazmaktadır Anlaşıldığı kadarıyla bunun Asur kralının Hattusilinin tahtan indirdiği yeğeni Urhitesuba yardım etmiş olması ve kendisi tahta ccedilıktığında kutlamadığı iccedilin ortaya ccedilıshykan kırgınlık ve gerginliğin bir sonucu olması muhshytemeldir

Goumlruumllduumlğuuml gibi bu mektupta soumlz konusu demirin illa da Kizzuwatnada uumlretildiğine dair bir ipucu yokshytur pekacirclacirc başka yerlerde uumlretilen veya işletilen deshymirin sadece Kizzuwatnadaki depolarda saklandığı ifade edilmektedir Ama bu hiccedilbir zaman Kizzuwatshynada demir yoktu anlamına gelemez ccediluumlnkuuml Yeni Asur belgeleri ve Tevrata goumlre Kilikya yakınlarındashyki Toros Dağlarında Taballılar ile eşit olması gereken Tibarenoi denen ccedilok becerikli bir kavim oturmakta ve demir işlemekte idiler Nitekim son yıllarda yapıshylan mukayeseli araştırmalar Kizzuwatna Boumllgesinde de demirin bolca mevcut olduğunu goumlstermiştir Deshymir madeni yataklarının pek ccediloğu Toros Dağlannın iccedilindedir Bunlar arasında Bizans ve Osmanlılar zashymanında işletilen Radandos (Kozanın kuzeyindeki Faraşa = Ccedilamlıca) Ermenek (Karamanlar Devrinde) Ceyhan (Saros) İrmağının orta kesimindeki Koromo-zo (Guumlruumlmze) ve Haccedilin (Saimbeyli) sayılabilir Aynca demir madeni Bahccedile Feke ve Osmaniyede de mevshycuttur

Ccedilukurovanın Demir Dışında Diğer Maden Zenginlikleri de Vardı Ne var ki Ccedilukurova sadece demir bakımınri

değil bakır kurşun guumlmuumlş ve altın bakımından da

28

zengindir M Ouml 23 yuumlzyılda eski Akad kralı Sar-gonun oradaki Akadlı tuumlccarları korumak amacıyla Anadoluya yaptığı bildirilen efsanevi askeri seferlershyde Guumlmuumlş Dağı olarak geccedilen dağ ile III Salmanas-sarın MOuml 837de Tabala yaptığı askeri sefer dolayıshysıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettği Tunni Dağının guumlmuumlş madeni bol Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmiştir Salmanassar Tunni ve Mulu dağlarına stellerini diktirmiş ve ccedilok miktarda alabaştan alıp uumllkesine taşımıştır Acaba Eski Asur Ticaret Kolonilerinin oumlncuumlleri Akadlar Asurlulardan 400 sene oumlnce guumlmuumlş ve diğer madenshyleri işletmek ve ticaret yapmak amacıyla buralara kashydar gelmişler miydi Aladağdaki bereketli maden şimdi kapanmıştır ama Bolkar Dağlannda hacirclacirc kurshyşun ve guumlmuumlş işlenmektedir Bu civarda bulunan metallic ware tipi bir vazoya Bolkar Dağı guumlmuumlş yataklannın Eski Tunccedil Ccedilağında da kullanıldığına bir kanıt olarak bakılmaktadır Sahil kesiminden Bolkar Dağı maden yataklanyla ulaşım Guumllek Boğazı uumlzeshyrinden değil Mersin Fındıkpınar ve Arslankoumly uumlzeshyrinden yapılıyordu Hatta Yeni Asur krallannın Hishylakku ve Queye bu zengin maden yatakları yuumlzuumlnshyden sahip olmak istedikleri birccedilok a r a ş t ı r ı c ı tarafınshydan ifade edilmiştir Son yıllarda Bolkar dağlannda yapılan aramalarda bakırla alaşımı yapılarak tunccedil elshyde etmede kullanılan Eskiccedilağlann stratejik madeni kalayın da bol miktarda bulunduğu belirtildi Tuumlm D u n l a r ı n yanında 19 yuumlzyılın sonlanna doğru eski ser kaccedilakccedilılannın Berline alıp goumltuumlrduumlkleri ve bu-untu yerinin Soloi-Pompeiopolis (Viranşehir) olduğu soumlylenen MOuml 2 Binyıla tarihlenen zengin bir made-ıi eser kolleksiyonu boumllgenin maden zenginliğinin gtir başka kanıtın

Kizzuwatna ve Kilikyanın Kapladığı Alan ve Antik Ccedilağlardaki Sınırları M Ouml 1 Binyılda Kilikyanın Sınırları MOuml ikinci Binyılda Kizzuwatna ve MOuml Birinci

iinyılda Cilicia Boumllgesi guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ksine kesinlikle daha geniş bir coğraficirc alanı kapsa-ıaktaydı Batıda Pamfılyanın bittiği yerde Manav-at-Anamur arasındaki boumllgede başlıyor ve Antik azarlann Myriandus (İskenderun yakınlan) veya Is-3S Koumlrfezi dedikleri iskenderun Koumlrfezine kadar zanan ccedilok geniş bir boumllgeye yayılıyordu Ccedileşitli gouml-işlere goumlre batıdaki sınırlan Korakesion (Alanya)

Melas Irmağı (Manavgat Irmağı) veya Selinusa (Gashyzipaşa) kadar uzanıyordu

Eski Grek ve Romalı yazar ve coğrafyacılar Kilik-yayı ikiye ayırarak muumltala ediyorlardı Gene Antik yazarlar (Herodot Ptolemeos Strabo) boumllgenin batıshysında yer alan taşlık ve dağlık kısmına Tracheia veya Oreine Kilikya (Grekccedile) veya Cilicia Aspera (Latince) doğudaki ovalık kısmına Pedias veya Idios Kilikia (Grekccedile) ya da Cilicia Compestris (Latince) diyorlardı Guumlnuumlmuumlz fiziki haritasına atılacak bir bakışın da koshylayca goumlstereceği gibi bu boumllgenin doğusu ovalık (Ccedilukurova) bansı ise sarp dağlık ve taşlıktır bundan dolayı Ccedilukurovanın tuumlm tarihi boyunca sadece doshyğusu guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ima ettiği Mersin Tarshysus ve Adana ccedilevresi oumlnemli bir rol oynamıştır

Yuumlksek Toros Dağlannın eteklerinde ovayı kuzeyshyde ortalama yuumlksekliği 800-1000 m olan kalkerden oluşan bir plato kuşatır Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersine kadar devam etmekte burada bu kalker plashyto artık denize iyice yaklaşmaktadır sahil şeridindeki ova artık Mersin batısına doğru gittikccedile iyice daralshymakta Erdemli-Limonlu batısında ise ova şeridi tashymamen bitmektedir Bundan boumlyle Alanya Ovasına vanncaya kadar bir takım deltalalar ve kuumlccediluumlk ovacıkshylar dışında sahil hep sarp ve uccedilurumdur Tarsus Soshyğuksu (Muumlftuuml Deresi) Sorgun Lamas Şeytan Deresi Goumlksu ve Aydıncık Irmaklan veya sulannın goumlsterdishyği gibi akarsular bu yuumlksek kalker tabakası iccedilinde deshyrin kalyonlar oluşturmuşlardır Sahilin sarp olması yashynında bu derin kalyonlar da sahilden veya iccedil kesimlershyden yapılacak ulaşımı buumlyuumlk ccedilapta engellemiştir Bunshydan dolayı arkeolojik buluntulann da accedilıkccedila goumlsterdishyği gibi boumllge bazı istisnalar dışında ancak yol yapma tekniği ve deniz ulaşımının geliştiği geccedil doumlnemlerde yani Hellenistik Geccedil Roma ve Erken Bizans doumlnemleshyrinde yaygın bir yerleşime sahne olmuştur Silifke kashylesinin eteğindeki Kalkolitik Eski ve Orta Tunccedil Ccedilağı yerleşimi ve traktoumlrle tanm ve bilinccedilli tahrip etme ve işlenmiş taşlara hazıra konma alışkanlığı yuumlzuumlnden her geccedilen yıl yuumlkseklikleri alccedilalan ve yok olan Goumlksu Deltasmdaki Sancılar Guumlluumlmpaşa Koumlyuuml yakınındaki houmlyuumlk ve Tekirkoumly houmlyuumlkleri ile gene Mut guumlneyinde Orta Goumlksu Vadisi uumlzerindeki bir kaccedil yerleşim yerinin goumlsterdiği gibi insanlar en geccedil Kalkolitik ve Eski Tunccedil Ccedilağında buralara yerleşmişlerdir

Taşlık Kilikyada Ccedilukurova ve Antalya ovalanyla kıyaslanamayacak kadar bazı kuumlccediluumlk ovacık ve delta-

29

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

Fotoğraf 15 Ccedilukurovanın candamarlanndan biri olan Ceyhan (Pyramos) Nehrine Sirkeli H ouml y uuml k t e n bir bakış

Fotoğraf 16 Ccedilukurovanın oumlbuumlr candamarı Seyhan (Saros) Nehri ve uumlzer inde 2 yy Roma Doumlnemi Koumlpruumlsuuml (Taş Koumlpruuml)

ADANA OVALARI ve CcedilEVRESİNİN JEOLOJİ HARİTASI

Harita I Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin deltalarını g ouml s t e r e n jeolojik harita

26

nehrinin bir nimetidir aynı şekilde Ccedilukurova da Seyshyhan (Saros Samri) ve Ceyhan (Pyramos Puruna) ırmaklarının (Fotoğraf 15 16) bir hediyesidir denebilir Bu ırmakların milyonlarca yıl taşıdığı ve hacirclacirc taşıshymakta olduğu aluumlvyonlar olmadan (Harita 1) bereketli Ccedilukurovayı tahayyuumll etmek dahi olanak dışıdır Ama bu durum da deniz suyu seviyesinin eskiccedilağlardan beri yaklaşık 1 metre yuumlkselmesine ve birccedilok liman kentinin sular altında kalmasına neden olmuştur Ayrıca birccedilok yerleşim yeri ama oumlzellikle duumlz olanshylar buguumlnkuuml ova seviyesinin altına goumlmuumllmuumlşlerdir ve bulunma şansları yoktur

Ccedilukurova iklim koşullarının insan sağlığına yashyrarlı olduğu soumlylenemez keza 19 yuumlzyıl sonlarınshydan itibaren Osmanlılarca ovada zorla iskacircna tabi tutulmak istenen Tuumlrkmenlerin buna karşı canla başla direnmeleri boşuna değildir Burada iklimin asıl oumlzelliği sıcak rutubetli ve bol yağışlı olmasıdır Ama bu sadece ovalık kısımda boumlyledir Yuumlksek Toshyros Dağlarının iccedilleri ve etekleri gerek Eskiccedilağlarda ve gerekse guumlnuumlmuumlzde Ccedilukurovanın bir parccedilasını oluşturuyordu Buguumln boğucu sıcakların bastırdığı yaz aylannda Pozantı Ccedilamardı Ccedilamlıyayla (Nam-run) Goumlzne Fındıkpınarı Sorgun Guumlzeloluk Kıro-bası Kozlar Goumlkbelen gibi yaylalara ccedilıkma alışshykanlığının eskiccedilağlarda da var olduğunu kanıtlashyyan ipuccedillan vardır Bu yaylalar ve yuumlksek yerlerde ise tıpkı Orta Anadoluda olduğu gibi kara iklimi hakimdir ve kar yağışları yoğundur Anadolu coğshyrafyasını yakından tanıyan bir araştırmacının dedishyği gibi Asya Tuumlrkiyesinin belirli yerlerinde hershyhangi bir Iskoccedilyalı Afrikalı İsviccedilreli Rus veya Na-polili kendi uumllkesinden pek yakından aşina oldushyğu yaşam koşullarını aşağı yukarı bulabileceği goumlzlenmiştir Gerccedilekten de aşağılardaki ovada ve sahil kesiminde portakal limon ve zakkumlar ccediliccedilek accedilarken Toroslar ve Amanoslann karlarla kaplı yuumlksek zirveleri hemen her yerden kolayca goumlruumlleshybilir

CcedilUKUROVANIN TARİHIcirc COĞRAFYASI Ccedilukurova ilk bakışta kendi iccediline kapalı bir havza

imiş gibi goumlzuumlkmesine karşın Orta Anadoluyu Doğu Akdeniz ve Suriye-Mezopotamyaya bunun yanında Mezopotamyayı da Orta Anadolu ve Batı Anadolu ve Ege Duumlnyasına bağlayan yollar uumlzerindedir Karashydan sağlanan bu ulaşıma denizle olan bağlantısı da

eklendiğinde Ccedilukurovanın uumllkeler arası ve deniz aşın ulaşımda oynadığı rol kolayca goumlruumlluumlr Kendine oumlzguuml bu coğrafi konumu dolayısıyla hem tuumlrluuml kashyvimlerin gelip geccediltiği veya suumlrekli yerleştiği bir geccedilit hem de Orta Anadolu Mezopotamya veya deniz youmlshynuumlnden gelen siyasi guumlccedillerin kolayca hakimiyetleri altına sokabildikleri tampon bir boumllgedir

Demir Madeni Efsanesi ve Antik Kizzuwatna Hititolojinin başlangıccedil yıllannda henuumlz Hitit belshy

geleri aynntılı olarak konuşmaya başlamadan oumlnce Kizzuwatna guumlccedilluuml kraliccedile Puduhepanın anavatanı ve ccedilokccedila abartılarak Hititler Devrinde demirciliğin merkezi olarak biliniyordu Bu yapılırken eski Yunan efsanelerine goumlre gerccedilek dışı bir takım varsayımlarshydan hareketle ve gerccedilekler saptınlarak demirin tarihshyte ilk kez işlendiği yer olarak buguumln Kuumlccediluumlk Kafkasya denen Doğu Karadeniz sahilleri biliniyordu Buna goumlre Pontus da denen bu boumllgede Kalybes Kavmi vardı ve onlar demir işlemekten başka bir işle uğraşshymıyorlardı

Onlar (Kalybes) oumlkuumlzlerin yardımıyla arazide tashyrım yapmakla tatlı mevveler uumlretmekle otlaklarda hayvan suumlruumlleri otlatmakla uğraşmazlar Bol demir iccedileren sert toprağı kazarlar ve bundan elde ettikleri demiri yiyecek maddeleri karşılığı takas ederler (Apollonios Rhodios Argonautika 2 lOOOlvdd)

Diğer taraftan aşağıda aynntılannı vereceğimiz M Ouml 13 yuumlzyıla tarihlenen bir Hitit mektubunda Kizzuwatna depolannda saklanan demirden soumlz edishyliyordu İşte bu haber Yunan efsanesindeki Kalybes ile ilişkiye geccedilirilmiş ve bundan dolayı daha Hititoshylojinin başlannda Kizzuwatna coğrafi bir boumllge olashyrak Doğu Karadeniz sahillerine yani o efsanevi Kalyshybes Uumllkesi iccedillerine konmuştu Bu lokalizasyonun yanlışlığı ccedilok eskiden beri biliniyordu ama Eski Grek kaynaklarına koumlruuml koumlruumlne inanan E Forrerin bayshyraktarlığını yaptığı bu yanlış goumlruumlşe hiccedil kimse accedilık seccedilik karşı ccedilıkamıyordu Genel kanının aksine bu demir efsanesinin bir safsatadan ibaret olduğunu bu efsane dışında kalan birccedilok tarihi ve coğraficirc haber ve arkeolojik kalıntılara dayanarak Kizzuwatnayi guumlshynuumlmuumlz Ccedilukurovasına yerleştiren A Goetze değil Olmsteaddir (JEA 8 1922 45vdd) Goetze 1940ta yazdığı ve buguumln bile standart olarak kabul edilen araştırmasıyla bu fikri sadece genişletmiş ve daha geniş bir araştıncı kitlesine kabul ettirmiştir

27

Soumlzuuml edilen demirle ilgili Hitit mektubu tarih yashyzıcılığında maalesef ccedilok suistimal edilmiştir En başshyta daha Demir Devri başlamadan (MOuml 1200) ccedilok oumlnshyceleri Hind-Avrupalı Hititlerin demiri tanıdıkları ve işledikleri savı ileri suumlruumllmuumlş bu konu tarihi roman ve filmlere bile girmiş ama en acısı bundan kendishylerine kuumlltuumlrel pay ccedilıkarmak isteyen ırkccedilı insanlar da ccedilıkmıştır Hatta Hititlerin anayurtlarını bırakıp Anashydoluya goumlccedillerinin en belli başlı nedenleri arasında onların Anadolunun demir zenginliğini duydukları ve bundan dolayı buralara goumlccedil ettikleri akıl mantık almaz bir şekilde ileri suumlruumllmuumlştuumlr Ama bunları sashyvunan insanların ırkccedilı Makyavelist ve tarih bilimini pragmatik accedilıdan soumlmuumlren kişiler oldukları unutulshymamalıdır Gerccedilek ise bambaşkadır Şoumlyle ki

Hititler asla demiri icat eden ve onu ilk kez etkin ve yaygın olarak silah uumlretiminde kullanan kavim olashymazlar ccediluumlnkuuml bir defa demir Anadoluda Hititlerden asırlarca oumlnceleri biliniyordu ve Hititccediledeki demir keshylimesi hapalki- (Sumerce ANBAR) yerli Anadolulu Hattilerin dilinden alınmadır Bunun dışında arkeoloshyjik buluntuların da azlığına dikkat ccedilekilmelidir

Krallık Tahtına Oturduğumda Beni Niccedilin Tebrik Etmedin Niccedilin Hediyeler Goumlndermedin III Hattusili Asur Kralına Diplomatik Nezaketsizlik Ccedilapulcular ve Demir Konularında Diplomatik Nota Veriyor Soumlz konusu mektup Hitit kralı III Hattusilinin

(M Ouml 1270-1245) Asur kralı I Salmanassar veya Adadnirariye Akadca yazmış olduğu diplomatik bir notadan ibarettir (KBo 14) Mektupta oumlnce Kargamiş yakınlarındaki Asur Hanigalbat ve Hatti arasındaki tampon boumllgede yer alan Turira diye eşkıya yuvası bir kent ve boumllgeden soumlz edilmekte Turirahların suumlshyrekli Hitit topraklannı yağmaladıkları ve kaccediltıklarınshydan yakınılmaktadır Hatta anlaşılan onlardan esinshylenen ve cesaret alan yerli Hititli eşkiyalar bile Turi-ralılara oumlzeniyor ccedilalıp ccedilırptıktan sonra Turiraya kashyccedilıyor ve onlar tarafından korunuyorlardı işte Hattushysili mektubunda Asurlu muhatabına eğer gerccedilekten Turira benim siyasi otoritem altındadır diyorsa bu asayişsizliğe bir son vermesini politik bir nota uumlslushybuyla dile getirmekte hemen bunun ardından Asur kralının kendisinden bir zamanlar istemiş olduğu deshymir konusuna gelmektedir yani demir hiccedilbir şekilde mektubun ana konusunu oluşturmamaktadır

Bana soumlzuumlnuuml etmiş olduğun kaliteli demir konushysuna gelince (şu anda) Kizzuwatna daki muumlhuumlr evleshyrimde (yani depolar) kaliteli demir yoktur Demir uumlretimi iccedilin zamanın (mevsim) koumltuuml olduğunu (zashyten) yazmıştım (Şu anda) bitirmemiş olsalar bile (pek yakında) iyi demir uumlretimine geccedileceklerdir Uumlreshytime başladıklarında sana (ondan) yollayacağım Buguumln(luumlk) sana bir hanccediler yuumlzuuml goumlnderiyorum

Daha sonra Hattusili kendisine hediye olarak goumlnderilen bir zırhtan soumlz eder ve kendisinin tahta ccedilıkması dolayısıyla Asur kralının bir elccedili ve hediyeshyler yollamak suretiyle kendisini kuramadığından yashykınır sitem eder Mektubun sonunda Hattusili ayrınshytılarını tam olarak anlayamadığımız diplomatik neshydenlerden oumltuumlruuml Asura goumlnderilecek Hititli elccedili ile Asur elccedilisi ENURSAG (Belqarrad)i tutsak olarak Hattusada alıkoyduğunu yazmaktadır Anlaşıldığı kadarıyla bunun Asur kralının Hattusilinin tahtan indirdiği yeğeni Urhitesuba yardım etmiş olması ve kendisi tahta ccedilıktığında kutlamadığı iccedilin ortaya ccedilıshykan kırgınlık ve gerginliğin bir sonucu olması muhshytemeldir

Goumlruumllduumlğuuml gibi bu mektupta soumlz konusu demirin illa da Kizzuwatnada uumlretildiğine dair bir ipucu yokshytur pekacirclacirc başka yerlerde uumlretilen veya işletilen deshymirin sadece Kizzuwatnadaki depolarda saklandığı ifade edilmektedir Ama bu hiccedilbir zaman Kizzuwatshynada demir yoktu anlamına gelemez ccediluumlnkuuml Yeni Asur belgeleri ve Tevrata goumlre Kilikya yakınlarındashyki Toros Dağlarında Taballılar ile eşit olması gereken Tibarenoi denen ccedilok becerikli bir kavim oturmakta ve demir işlemekte idiler Nitekim son yıllarda yapıshylan mukayeseli araştırmalar Kizzuwatna Boumllgesinde de demirin bolca mevcut olduğunu goumlstermiştir Deshymir madeni yataklarının pek ccediloğu Toros Dağlannın iccedilindedir Bunlar arasında Bizans ve Osmanlılar zashymanında işletilen Radandos (Kozanın kuzeyindeki Faraşa = Ccedilamlıca) Ermenek (Karamanlar Devrinde) Ceyhan (Saros) İrmağının orta kesimindeki Koromo-zo (Guumlruumlmze) ve Haccedilin (Saimbeyli) sayılabilir Aynca demir madeni Bahccedile Feke ve Osmaniyede de mevshycuttur

Ccedilukurovanın Demir Dışında Diğer Maden Zenginlikleri de Vardı Ne var ki Ccedilukurova sadece demir bakımınri

değil bakır kurşun guumlmuumlş ve altın bakımından da

28

zengindir M Ouml 23 yuumlzyılda eski Akad kralı Sar-gonun oradaki Akadlı tuumlccarları korumak amacıyla Anadoluya yaptığı bildirilen efsanevi askeri seferlershyde Guumlmuumlş Dağı olarak geccedilen dağ ile III Salmanas-sarın MOuml 837de Tabala yaptığı askeri sefer dolayıshysıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettği Tunni Dağının guumlmuumlş madeni bol Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmiştir Salmanassar Tunni ve Mulu dağlarına stellerini diktirmiş ve ccedilok miktarda alabaştan alıp uumllkesine taşımıştır Acaba Eski Asur Ticaret Kolonilerinin oumlncuumlleri Akadlar Asurlulardan 400 sene oumlnce guumlmuumlş ve diğer madenshyleri işletmek ve ticaret yapmak amacıyla buralara kashydar gelmişler miydi Aladağdaki bereketli maden şimdi kapanmıştır ama Bolkar Dağlannda hacirclacirc kurshyşun ve guumlmuumlş işlenmektedir Bu civarda bulunan metallic ware tipi bir vazoya Bolkar Dağı guumlmuumlş yataklannın Eski Tunccedil Ccedilağında da kullanıldığına bir kanıt olarak bakılmaktadır Sahil kesiminden Bolkar Dağı maden yataklanyla ulaşım Guumllek Boğazı uumlzeshyrinden değil Mersin Fındıkpınar ve Arslankoumly uumlzeshyrinden yapılıyordu Hatta Yeni Asur krallannın Hishylakku ve Queye bu zengin maden yatakları yuumlzuumlnshyden sahip olmak istedikleri birccedilok a r a ş t ı r ı c ı tarafınshydan ifade edilmiştir Son yıllarda Bolkar dağlannda yapılan aramalarda bakırla alaşımı yapılarak tunccedil elshyde etmede kullanılan Eskiccedilağlann stratejik madeni kalayın da bol miktarda bulunduğu belirtildi Tuumlm D u n l a r ı n yanında 19 yuumlzyılın sonlanna doğru eski ser kaccedilakccedilılannın Berline alıp goumltuumlrduumlkleri ve bu-untu yerinin Soloi-Pompeiopolis (Viranşehir) olduğu soumlylenen MOuml 2 Binyıla tarihlenen zengin bir made-ıi eser kolleksiyonu boumllgenin maden zenginliğinin gtir başka kanıtın

Kizzuwatna ve Kilikyanın Kapladığı Alan ve Antik Ccedilağlardaki Sınırları M Ouml 1 Binyılda Kilikyanın Sınırları MOuml ikinci Binyılda Kizzuwatna ve MOuml Birinci

iinyılda Cilicia Boumllgesi guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ksine kesinlikle daha geniş bir coğraficirc alanı kapsa-ıaktaydı Batıda Pamfılyanın bittiği yerde Manav-at-Anamur arasındaki boumllgede başlıyor ve Antik azarlann Myriandus (İskenderun yakınlan) veya Is-3S Koumlrfezi dedikleri iskenderun Koumlrfezine kadar zanan ccedilok geniş bir boumllgeye yayılıyordu Ccedileşitli gouml-işlere goumlre batıdaki sınırlan Korakesion (Alanya)

Melas Irmağı (Manavgat Irmağı) veya Selinusa (Gashyzipaşa) kadar uzanıyordu

Eski Grek ve Romalı yazar ve coğrafyacılar Kilik-yayı ikiye ayırarak muumltala ediyorlardı Gene Antik yazarlar (Herodot Ptolemeos Strabo) boumllgenin batıshysında yer alan taşlık ve dağlık kısmına Tracheia veya Oreine Kilikya (Grekccedile) veya Cilicia Aspera (Latince) doğudaki ovalık kısmına Pedias veya Idios Kilikia (Grekccedile) ya da Cilicia Compestris (Latince) diyorlardı Guumlnuumlmuumlz fiziki haritasına atılacak bir bakışın da koshylayca goumlstereceği gibi bu boumllgenin doğusu ovalık (Ccedilukurova) bansı ise sarp dağlık ve taşlıktır bundan dolayı Ccedilukurovanın tuumlm tarihi boyunca sadece doshyğusu guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ima ettiği Mersin Tarshysus ve Adana ccedilevresi oumlnemli bir rol oynamıştır

Yuumlksek Toros Dağlannın eteklerinde ovayı kuzeyshyde ortalama yuumlksekliği 800-1000 m olan kalkerden oluşan bir plato kuşatır Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersine kadar devam etmekte burada bu kalker plashyto artık denize iyice yaklaşmaktadır sahil şeridindeki ova artık Mersin batısına doğru gittikccedile iyice daralshymakta Erdemli-Limonlu batısında ise ova şeridi tashymamen bitmektedir Bundan boumlyle Alanya Ovasına vanncaya kadar bir takım deltalalar ve kuumlccediluumlk ovacıkshylar dışında sahil hep sarp ve uccedilurumdur Tarsus Soshyğuksu (Muumlftuuml Deresi) Sorgun Lamas Şeytan Deresi Goumlksu ve Aydıncık Irmaklan veya sulannın goumlsterdishyği gibi akarsular bu yuumlksek kalker tabakası iccedilinde deshyrin kalyonlar oluşturmuşlardır Sahilin sarp olması yashynında bu derin kalyonlar da sahilden veya iccedil kesimlershyden yapılacak ulaşımı buumlyuumlk ccedilapta engellemiştir Bunshydan dolayı arkeolojik buluntulann da accedilıkccedila goumlsterdishyği gibi boumllge bazı istisnalar dışında ancak yol yapma tekniği ve deniz ulaşımının geliştiği geccedil doumlnemlerde yani Hellenistik Geccedil Roma ve Erken Bizans doumlnemleshyrinde yaygın bir yerleşime sahne olmuştur Silifke kashylesinin eteğindeki Kalkolitik Eski ve Orta Tunccedil Ccedilağı yerleşimi ve traktoumlrle tanm ve bilinccedilli tahrip etme ve işlenmiş taşlara hazıra konma alışkanlığı yuumlzuumlnden her geccedilen yıl yuumlkseklikleri alccedilalan ve yok olan Goumlksu Deltasmdaki Sancılar Guumlluumlmpaşa Koumlyuuml yakınındaki houmlyuumlk ve Tekirkoumly houmlyuumlkleri ile gene Mut guumlneyinde Orta Goumlksu Vadisi uumlzerindeki bir kaccedil yerleşim yerinin goumlsterdiği gibi insanlar en geccedil Kalkolitik ve Eski Tunccedil Ccedilağında buralara yerleşmişlerdir

Taşlık Kilikyada Ccedilukurova ve Antalya ovalanyla kıyaslanamayacak kadar bazı kuumlccediluumlk ovacık ve delta-

29

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

nehrinin bir nimetidir aynı şekilde Ccedilukurova da Seyshyhan (Saros Samri) ve Ceyhan (Pyramos Puruna) ırmaklarının (Fotoğraf 15 16) bir hediyesidir denebilir Bu ırmakların milyonlarca yıl taşıdığı ve hacirclacirc taşıshymakta olduğu aluumlvyonlar olmadan (Harita 1) bereketli Ccedilukurovayı tahayyuumll etmek dahi olanak dışıdır Ama bu durum da deniz suyu seviyesinin eskiccedilağlardan beri yaklaşık 1 metre yuumlkselmesine ve birccedilok liman kentinin sular altında kalmasına neden olmuştur Ayrıca birccedilok yerleşim yeri ama oumlzellikle duumlz olanshylar buguumlnkuuml ova seviyesinin altına goumlmuumllmuumlşlerdir ve bulunma şansları yoktur

Ccedilukurova iklim koşullarının insan sağlığına yashyrarlı olduğu soumlylenemez keza 19 yuumlzyıl sonlarınshydan itibaren Osmanlılarca ovada zorla iskacircna tabi tutulmak istenen Tuumlrkmenlerin buna karşı canla başla direnmeleri boşuna değildir Burada iklimin asıl oumlzelliği sıcak rutubetli ve bol yağışlı olmasıdır Ama bu sadece ovalık kısımda boumlyledir Yuumlksek Toshyros Dağlarının iccedilleri ve etekleri gerek Eskiccedilağlarda ve gerekse guumlnuumlmuumlzde Ccedilukurovanın bir parccedilasını oluşturuyordu Buguumln boğucu sıcakların bastırdığı yaz aylannda Pozantı Ccedilamardı Ccedilamlıyayla (Nam-run) Goumlzne Fındıkpınarı Sorgun Guumlzeloluk Kıro-bası Kozlar Goumlkbelen gibi yaylalara ccedilıkma alışshykanlığının eskiccedilağlarda da var olduğunu kanıtlashyyan ipuccedillan vardır Bu yaylalar ve yuumlksek yerlerde ise tıpkı Orta Anadoluda olduğu gibi kara iklimi hakimdir ve kar yağışları yoğundur Anadolu coğshyrafyasını yakından tanıyan bir araştırmacının dedishyği gibi Asya Tuumlrkiyesinin belirli yerlerinde hershyhangi bir Iskoccedilyalı Afrikalı İsviccedilreli Rus veya Na-polili kendi uumllkesinden pek yakından aşina oldushyğu yaşam koşullarını aşağı yukarı bulabileceği goumlzlenmiştir Gerccedilekten de aşağılardaki ovada ve sahil kesiminde portakal limon ve zakkumlar ccediliccedilek accedilarken Toroslar ve Amanoslann karlarla kaplı yuumlksek zirveleri hemen her yerden kolayca goumlruumlleshybilir

CcedilUKUROVANIN TARİHIcirc COĞRAFYASI Ccedilukurova ilk bakışta kendi iccediline kapalı bir havza

imiş gibi goumlzuumlkmesine karşın Orta Anadoluyu Doğu Akdeniz ve Suriye-Mezopotamyaya bunun yanında Mezopotamyayı da Orta Anadolu ve Batı Anadolu ve Ege Duumlnyasına bağlayan yollar uumlzerindedir Karashydan sağlanan bu ulaşıma denizle olan bağlantısı da

eklendiğinde Ccedilukurovanın uumllkeler arası ve deniz aşın ulaşımda oynadığı rol kolayca goumlruumlluumlr Kendine oumlzguuml bu coğrafi konumu dolayısıyla hem tuumlrluuml kashyvimlerin gelip geccediltiği veya suumlrekli yerleştiği bir geccedilit hem de Orta Anadolu Mezopotamya veya deniz youmlshynuumlnden gelen siyasi guumlccedillerin kolayca hakimiyetleri altına sokabildikleri tampon bir boumllgedir

Demir Madeni Efsanesi ve Antik Kizzuwatna Hititolojinin başlangıccedil yıllannda henuumlz Hitit belshy

geleri aynntılı olarak konuşmaya başlamadan oumlnce Kizzuwatna guumlccedilluuml kraliccedile Puduhepanın anavatanı ve ccedilokccedila abartılarak Hititler Devrinde demirciliğin merkezi olarak biliniyordu Bu yapılırken eski Yunan efsanelerine goumlre gerccedilek dışı bir takım varsayımlarshydan hareketle ve gerccedilekler saptınlarak demirin tarihshyte ilk kez işlendiği yer olarak buguumln Kuumlccediluumlk Kafkasya denen Doğu Karadeniz sahilleri biliniyordu Buna goumlre Pontus da denen bu boumllgede Kalybes Kavmi vardı ve onlar demir işlemekten başka bir işle uğraşshymıyorlardı

Onlar (Kalybes) oumlkuumlzlerin yardımıyla arazide tashyrım yapmakla tatlı mevveler uumlretmekle otlaklarda hayvan suumlruumlleri otlatmakla uğraşmazlar Bol demir iccedileren sert toprağı kazarlar ve bundan elde ettikleri demiri yiyecek maddeleri karşılığı takas ederler (Apollonios Rhodios Argonautika 2 lOOOlvdd)

Diğer taraftan aşağıda aynntılannı vereceğimiz M Ouml 13 yuumlzyıla tarihlenen bir Hitit mektubunda Kizzuwatna depolannda saklanan demirden soumlz edishyliyordu İşte bu haber Yunan efsanesindeki Kalybes ile ilişkiye geccedilirilmiş ve bundan dolayı daha Hititoshylojinin başlannda Kizzuwatna coğrafi bir boumllge olashyrak Doğu Karadeniz sahillerine yani o efsanevi Kalyshybes Uumllkesi iccedillerine konmuştu Bu lokalizasyonun yanlışlığı ccedilok eskiden beri biliniyordu ama Eski Grek kaynaklarına koumlruuml koumlruumlne inanan E Forrerin bayshyraktarlığını yaptığı bu yanlış goumlruumlşe hiccedil kimse accedilık seccedilik karşı ccedilıkamıyordu Genel kanının aksine bu demir efsanesinin bir safsatadan ibaret olduğunu bu efsane dışında kalan birccedilok tarihi ve coğraficirc haber ve arkeolojik kalıntılara dayanarak Kizzuwatnayi guumlshynuumlmuumlz Ccedilukurovasına yerleştiren A Goetze değil Olmsteaddir (JEA 8 1922 45vdd) Goetze 1940ta yazdığı ve buguumln bile standart olarak kabul edilen araştırmasıyla bu fikri sadece genişletmiş ve daha geniş bir araştıncı kitlesine kabul ettirmiştir

27

Soumlzuuml edilen demirle ilgili Hitit mektubu tarih yashyzıcılığında maalesef ccedilok suistimal edilmiştir En başshyta daha Demir Devri başlamadan (MOuml 1200) ccedilok oumlnshyceleri Hind-Avrupalı Hititlerin demiri tanıdıkları ve işledikleri savı ileri suumlruumllmuumlş bu konu tarihi roman ve filmlere bile girmiş ama en acısı bundan kendishylerine kuumlltuumlrel pay ccedilıkarmak isteyen ırkccedilı insanlar da ccedilıkmıştır Hatta Hititlerin anayurtlarını bırakıp Anashydoluya goumlccedillerinin en belli başlı nedenleri arasında onların Anadolunun demir zenginliğini duydukları ve bundan dolayı buralara goumlccedil ettikleri akıl mantık almaz bir şekilde ileri suumlruumllmuumlştuumlr Ama bunları sashyvunan insanların ırkccedilı Makyavelist ve tarih bilimini pragmatik accedilıdan soumlmuumlren kişiler oldukları unutulshymamalıdır Gerccedilek ise bambaşkadır Şoumlyle ki

Hititler asla demiri icat eden ve onu ilk kez etkin ve yaygın olarak silah uumlretiminde kullanan kavim olashymazlar ccediluumlnkuuml bir defa demir Anadoluda Hititlerden asırlarca oumlnceleri biliniyordu ve Hititccediledeki demir keshylimesi hapalki- (Sumerce ANBAR) yerli Anadolulu Hattilerin dilinden alınmadır Bunun dışında arkeoloshyjik buluntuların da azlığına dikkat ccedilekilmelidir

Krallık Tahtına Oturduğumda Beni Niccedilin Tebrik Etmedin Niccedilin Hediyeler Goumlndermedin III Hattusili Asur Kralına Diplomatik Nezaketsizlik Ccedilapulcular ve Demir Konularında Diplomatik Nota Veriyor Soumlz konusu mektup Hitit kralı III Hattusilinin

(M Ouml 1270-1245) Asur kralı I Salmanassar veya Adadnirariye Akadca yazmış olduğu diplomatik bir notadan ibarettir (KBo 14) Mektupta oumlnce Kargamiş yakınlarındaki Asur Hanigalbat ve Hatti arasındaki tampon boumllgede yer alan Turira diye eşkıya yuvası bir kent ve boumllgeden soumlz edilmekte Turirahların suumlshyrekli Hitit topraklannı yağmaladıkları ve kaccediltıklarınshydan yakınılmaktadır Hatta anlaşılan onlardan esinshylenen ve cesaret alan yerli Hititli eşkiyalar bile Turi-ralılara oumlzeniyor ccedilalıp ccedilırptıktan sonra Turiraya kashyccedilıyor ve onlar tarafından korunuyorlardı işte Hattushysili mektubunda Asurlu muhatabına eğer gerccedilekten Turira benim siyasi otoritem altındadır diyorsa bu asayişsizliğe bir son vermesini politik bir nota uumlslushybuyla dile getirmekte hemen bunun ardından Asur kralının kendisinden bir zamanlar istemiş olduğu deshymir konusuna gelmektedir yani demir hiccedilbir şekilde mektubun ana konusunu oluşturmamaktadır

Bana soumlzuumlnuuml etmiş olduğun kaliteli demir konushysuna gelince (şu anda) Kizzuwatna daki muumlhuumlr evleshyrimde (yani depolar) kaliteli demir yoktur Demir uumlretimi iccedilin zamanın (mevsim) koumltuuml olduğunu (zashyten) yazmıştım (Şu anda) bitirmemiş olsalar bile (pek yakında) iyi demir uumlretimine geccedileceklerdir Uumlreshytime başladıklarında sana (ondan) yollayacağım Buguumln(luumlk) sana bir hanccediler yuumlzuuml goumlnderiyorum

Daha sonra Hattusili kendisine hediye olarak goumlnderilen bir zırhtan soumlz eder ve kendisinin tahta ccedilıkması dolayısıyla Asur kralının bir elccedili ve hediyeshyler yollamak suretiyle kendisini kuramadığından yashykınır sitem eder Mektubun sonunda Hattusili ayrınshytılarını tam olarak anlayamadığımız diplomatik neshydenlerden oumltuumlruuml Asura goumlnderilecek Hititli elccedili ile Asur elccedilisi ENURSAG (Belqarrad)i tutsak olarak Hattusada alıkoyduğunu yazmaktadır Anlaşıldığı kadarıyla bunun Asur kralının Hattusilinin tahtan indirdiği yeğeni Urhitesuba yardım etmiş olması ve kendisi tahta ccedilıktığında kutlamadığı iccedilin ortaya ccedilıshykan kırgınlık ve gerginliğin bir sonucu olması muhshytemeldir

Goumlruumllduumlğuuml gibi bu mektupta soumlz konusu demirin illa da Kizzuwatnada uumlretildiğine dair bir ipucu yokshytur pekacirclacirc başka yerlerde uumlretilen veya işletilen deshymirin sadece Kizzuwatnadaki depolarda saklandığı ifade edilmektedir Ama bu hiccedilbir zaman Kizzuwatshynada demir yoktu anlamına gelemez ccediluumlnkuuml Yeni Asur belgeleri ve Tevrata goumlre Kilikya yakınlarındashyki Toros Dağlarında Taballılar ile eşit olması gereken Tibarenoi denen ccedilok becerikli bir kavim oturmakta ve demir işlemekte idiler Nitekim son yıllarda yapıshylan mukayeseli araştırmalar Kizzuwatna Boumllgesinde de demirin bolca mevcut olduğunu goumlstermiştir Deshymir madeni yataklarının pek ccediloğu Toros Dağlannın iccedilindedir Bunlar arasında Bizans ve Osmanlılar zashymanında işletilen Radandos (Kozanın kuzeyindeki Faraşa = Ccedilamlıca) Ermenek (Karamanlar Devrinde) Ceyhan (Saros) İrmağının orta kesimindeki Koromo-zo (Guumlruumlmze) ve Haccedilin (Saimbeyli) sayılabilir Aynca demir madeni Bahccedile Feke ve Osmaniyede de mevshycuttur

Ccedilukurovanın Demir Dışında Diğer Maden Zenginlikleri de Vardı Ne var ki Ccedilukurova sadece demir bakımınri

değil bakır kurşun guumlmuumlş ve altın bakımından da

28

zengindir M Ouml 23 yuumlzyılda eski Akad kralı Sar-gonun oradaki Akadlı tuumlccarları korumak amacıyla Anadoluya yaptığı bildirilen efsanevi askeri seferlershyde Guumlmuumlş Dağı olarak geccedilen dağ ile III Salmanas-sarın MOuml 837de Tabala yaptığı askeri sefer dolayıshysıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettği Tunni Dağının guumlmuumlş madeni bol Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmiştir Salmanassar Tunni ve Mulu dağlarına stellerini diktirmiş ve ccedilok miktarda alabaştan alıp uumllkesine taşımıştır Acaba Eski Asur Ticaret Kolonilerinin oumlncuumlleri Akadlar Asurlulardan 400 sene oumlnce guumlmuumlş ve diğer madenshyleri işletmek ve ticaret yapmak amacıyla buralara kashydar gelmişler miydi Aladağdaki bereketli maden şimdi kapanmıştır ama Bolkar Dağlannda hacirclacirc kurshyşun ve guumlmuumlş işlenmektedir Bu civarda bulunan metallic ware tipi bir vazoya Bolkar Dağı guumlmuumlş yataklannın Eski Tunccedil Ccedilağında da kullanıldığına bir kanıt olarak bakılmaktadır Sahil kesiminden Bolkar Dağı maden yataklanyla ulaşım Guumllek Boğazı uumlzeshyrinden değil Mersin Fındıkpınar ve Arslankoumly uumlzeshyrinden yapılıyordu Hatta Yeni Asur krallannın Hishylakku ve Queye bu zengin maden yatakları yuumlzuumlnshyden sahip olmak istedikleri birccedilok a r a ş t ı r ı c ı tarafınshydan ifade edilmiştir Son yıllarda Bolkar dağlannda yapılan aramalarda bakırla alaşımı yapılarak tunccedil elshyde etmede kullanılan Eskiccedilağlann stratejik madeni kalayın da bol miktarda bulunduğu belirtildi Tuumlm D u n l a r ı n yanında 19 yuumlzyılın sonlanna doğru eski ser kaccedilakccedilılannın Berline alıp goumltuumlrduumlkleri ve bu-untu yerinin Soloi-Pompeiopolis (Viranşehir) olduğu soumlylenen MOuml 2 Binyıla tarihlenen zengin bir made-ıi eser kolleksiyonu boumllgenin maden zenginliğinin gtir başka kanıtın

Kizzuwatna ve Kilikyanın Kapladığı Alan ve Antik Ccedilağlardaki Sınırları M Ouml 1 Binyılda Kilikyanın Sınırları MOuml ikinci Binyılda Kizzuwatna ve MOuml Birinci

iinyılda Cilicia Boumllgesi guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ksine kesinlikle daha geniş bir coğraficirc alanı kapsa-ıaktaydı Batıda Pamfılyanın bittiği yerde Manav-at-Anamur arasındaki boumllgede başlıyor ve Antik azarlann Myriandus (İskenderun yakınlan) veya Is-3S Koumlrfezi dedikleri iskenderun Koumlrfezine kadar zanan ccedilok geniş bir boumllgeye yayılıyordu Ccedileşitli gouml-işlere goumlre batıdaki sınırlan Korakesion (Alanya)

Melas Irmağı (Manavgat Irmağı) veya Selinusa (Gashyzipaşa) kadar uzanıyordu

Eski Grek ve Romalı yazar ve coğrafyacılar Kilik-yayı ikiye ayırarak muumltala ediyorlardı Gene Antik yazarlar (Herodot Ptolemeos Strabo) boumllgenin batıshysında yer alan taşlık ve dağlık kısmına Tracheia veya Oreine Kilikya (Grekccedile) veya Cilicia Aspera (Latince) doğudaki ovalık kısmına Pedias veya Idios Kilikia (Grekccedile) ya da Cilicia Compestris (Latince) diyorlardı Guumlnuumlmuumlz fiziki haritasına atılacak bir bakışın da koshylayca goumlstereceği gibi bu boumllgenin doğusu ovalık (Ccedilukurova) bansı ise sarp dağlık ve taşlıktır bundan dolayı Ccedilukurovanın tuumlm tarihi boyunca sadece doshyğusu guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ima ettiği Mersin Tarshysus ve Adana ccedilevresi oumlnemli bir rol oynamıştır

Yuumlksek Toros Dağlannın eteklerinde ovayı kuzeyshyde ortalama yuumlksekliği 800-1000 m olan kalkerden oluşan bir plato kuşatır Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersine kadar devam etmekte burada bu kalker plashyto artık denize iyice yaklaşmaktadır sahil şeridindeki ova artık Mersin batısına doğru gittikccedile iyice daralshymakta Erdemli-Limonlu batısında ise ova şeridi tashymamen bitmektedir Bundan boumlyle Alanya Ovasına vanncaya kadar bir takım deltalalar ve kuumlccediluumlk ovacıkshylar dışında sahil hep sarp ve uccedilurumdur Tarsus Soshyğuksu (Muumlftuuml Deresi) Sorgun Lamas Şeytan Deresi Goumlksu ve Aydıncık Irmaklan veya sulannın goumlsterdishyği gibi akarsular bu yuumlksek kalker tabakası iccedilinde deshyrin kalyonlar oluşturmuşlardır Sahilin sarp olması yashynında bu derin kalyonlar da sahilden veya iccedil kesimlershyden yapılacak ulaşımı buumlyuumlk ccedilapta engellemiştir Bunshydan dolayı arkeolojik buluntulann da accedilıkccedila goumlsterdishyği gibi boumllge bazı istisnalar dışında ancak yol yapma tekniği ve deniz ulaşımının geliştiği geccedil doumlnemlerde yani Hellenistik Geccedil Roma ve Erken Bizans doumlnemleshyrinde yaygın bir yerleşime sahne olmuştur Silifke kashylesinin eteğindeki Kalkolitik Eski ve Orta Tunccedil Ccedilağı yerleşimi ve traktoumlrle tanm ve bilinccedilli tahrip etme ve işlenmiş taşlara hazıra konma alışkanlığı yuumlzuumlnden her geccedilen yıl yuumlkseklikleri alccedilalan ve yok olan Goumlksu Deltasmdaki Sancılar Guumlluumlmpaşa Koumlyuuml yakınındaki houmlyuumlk ve Tekirkoumly houmlyuumlkleri ile gene Mut guumlneyinde Orta Goumlksu Vadisi uumlzerindeki bir kaccedil yerleşim yerinin goumlsterdiği gibi insanlar en geccedil Kalkolitik ve Eski Tunccedil Ccedilağında buralara yerleşmişlerdir

Taşlık Kilikyada Ccedilukurova ve Antalya ovalanyla kıyaslanamayacak kadar bazı kuumlccediluumlk ovacık ve delta-

29

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

Soumlzuuml edilen demirle ilgili Hitit mektubu tarih yashyzıcılığında maalesef ccedilok suistimal edilmiştir En başshyta daha Demir Devri başlamadan (MOuml 1200) ccedilok oumlnshyceleri Hind-Avrupalı Hititlerin demiri tanıdıkları ve işledikleri savı ileri suumlruumllmuumlş bu konu tarihi roman ve filmlere bile girmiş ama en acısı bundan kendishylerine kuumlltuumlrel pay ccedilıkarmak isteyen ırkccedilı insanlar da ccedilıkmıştır Hatta Hititlerin anayurtlarını bırakıp Anashydoluya goumlccedillerinin en belli başlı nedenleri arasında onların Anadolunun demir zenginliğini duydukları ve bundan dolayı buralara goumlccedil ettikleri akıl mantık almaz bir şekilde ileri suumlruumllmuumlştuumlr Ama bunları sashyvunan insanların ırkccedilı Makyavelist ve tarih bilimini pragmatik accedilıdan soumlmuumlren kişiler oldukları unutulshymamalıdır Gerccedilek ise bambaşkadır Şoumlyle ki

Hititler asla demiri icat eden ve onu ilk kez etkin ve yaygın olarak silah uumlretiminde kullanan kavim olashymazlar ccediluumlnkuuml bir defa demir Anadoluda Hititlerden asırlarca oumlnceleri biliniyordu ve Hititccediledeki demir keshylimesi hapalki- (Sumerce ANBAR) yerli Anadolulu Hattilerin dilinden alınmadır Bunun dışında arkeoloshyjik buluntuların da azlığına dikkat ccedilekilmelidir

Krallık Tahtına Oturduğumda Beni Niccedilin Tebrik Etmedin Niccedilin Hediyeler Goumlndermedin III Hattusili Asur Kralına Diplomatik Nezaketsizlik Ccedilapulcular ve Demir Konularında Diplomatik Nota Veriyor Soumlz konusu mektup Hitit kralı III Hattusilinin

(M Ouml 1270-1245) Asur kralı I Salmanassar veya Adadnirariye Akadca yazmış olduğu diplomatik bir notadan ibarettir (KBo 14) Mektupta oumlnce Kargamiş yakınlarındaki Asur Hanigalbat ve Hatti arasındaki tampon boumllgede yer alan Turira diye eşkıya yuvası bir kent ve boumllgeden soumlz edilmekte Turirahların suumlshyrekli Hitit topraklannı yağmaladıkları ve kaccediltıklarınshydan yakınılmaktadır Hatta anlaşılan onlardan esinshylenen ve cesaret alan yerli Hititli eşkiyalar bile Turi-ralılara oumlzeniyor ccedilalıp ccedilırptıktan sonra Turiraya kashyccedilıyor ve onlar tarafından korunuyorlardı işte Hattushysili mektubunda Asurlu muhatabına eğer gerccedilekten Turira benim siyasi otoritem altındadır diyorsa bu asayişsizliğe bir son vermesini politik bir nota uumlslushybuyla dile getirmekte hemen bunun ardından Asur kralının kendisinden bir zamanlar istemiş olduğu deshymir konusuna gelmektedir yani demir hiccedilbir şekilde mektubun ana konusunu oluşturmamaktadır

Bana soumlzuumlnuuml etmiş olduğun kaliteli demir konushysuna gelince (şu anda) Kizzuwatna daki muumlhuumlr evleshyrimde (yani depolar) kaliteli demir yoktur Demir uumlretimi iccedilin zamanın (mevsim) koumltuuml olduğunu (zashyten) yazmıştım (Şu anda) bitirmemiş olsalar bile (pek yakında) iyi demir uumlretimine geccedileceklerdir Uumlreshytime başladıklarında sana (ondan) yollayacağım Buguumln(luumlk) sana bir hanccediler yuumlzuuml goumlnderiyorum

Daha sonra Hattusili kendisine hediye olarak goumlnderilen bir zırhtan soumlz eder ve kendisinin tahta ccedilıkması dolayısıyla Asur kralının bir elccedili ve hediyeshyler yollamak suretiyle kendisini kuramadığından yashykınır sitem eder Mektubun sonunda Hattusili ayrınshytılarını tam olarak anlayamadığımız diplomatik neshydenlerden oumltuumlruuml Asura goumlnderilecek Hititli elccedili ile Asur elccedilisi ENURSAG (Belqarrad)i tutsak olarak Hattusada alıkoyduğunu yazmaktadır Anlaşıldığı kadarıyla bunun Asur kralının Hattusilinin tahtan indirdiği yeğeni Urhitesuba yardım etmiş olması ve kendisi tahta ccedilıktığında kutlamadığı iccedilin ortaya ccedilıshykan kırgınlık ve gerginliğin bir sonucu olması muhshytemeldir

Goumlruumllduumlğuuml gibi bu mektupta soumlz konusu demirin illa da Kizzuwatnada uumlretildiğine dair bir ipucu yokshytur pekacirclacirc başka yerlerde uumlretilen veya işletilen deshymirin sadece Kizzuwatnadaki depolarda saklandığı ifade edilmektedir Ama bu hiccedilbir zaman Kizzuwatshynada demir yoktu anlamına gelemez ccediluumlnkuuml Yeni Asur belgeleri ve Tevrata goumlre Kilikya yakınlarındashyki Toros Dağlarında Taballılar ile eşit olması gereken Tibarenoi denen ccedilok becerikli bir kavim oturmakta ve demir işlemekte idiler Nitekim son yıllarda yapıshylan mukayeseli araştırmalar Kizzuwatna Boumllgesinde de demirin bolca mevcut olduğunu goumlstermiştir Deshymir madeni yataklarının pek ccediloğu Toros Dağlannın iccedilindedir Bunlar arasında Bizans ve Osmanlılar zashymanında işletilen Radandos (Kozanın kuzeyindeki Faraşa = Ccedilamlıca) Ermenek (Karamanlar Devrinde) Ceyhan (Saros) İrmağının orta kesimindeki Koromo-zo (Guumlruumlmze) ve Haccedilin (Saimbeyli) sayılabilir Aynca demir madeni Bahccedile Feke ve Osmaniyede de mevshycuttur

Ccedilukurovanın Demir Dışında Diğer Maden Zenginlikleri de Vardı Ne var ki Ccedilukurova sadece demir bakımınri

değil bakır kurşun guumlmuumlş ve altın bakımından da

28

zengindir M Ouml 23 yuumlzyılda eski Akad kralı Sar-gonun oradaki Akadlı tuumlccarları korumak amacıyla Anadoluya yaptığı bildirilen efsanevi askeri seferlershyde Guumlmuumlş Dağı olarak geccedilen dağ ile III Salmanas-sarın MOuml 837de Tabala yaptığı askeri sefer dolayıshysıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettği Tunni Dağının guumlmuumlş madeni bol Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmiştir Salmanassar Tunni ve Mulu dağlarına stellerini diktirmiş ve ccedilok miktarda alabaştan alıp uumllkesine taşımıştır Acaba Eski Asur Ticaret Kolonilerinin oumlncuumlleri Akadlar Asurlulardan 400 sene oumlnce guumlmuumlş ve diğer madenshyleri işletmek ve ticaret yapmak amacıyla buralara kashydar gelmişler miydi Aladağdaki bereketli maden şimdi kapanmıştır ama Bolkar Dağlannda hacirclacirc kurshyşun ve guumlmuumlş işlenmektedir Bu civarda bulunan metallic ware tipi bir vazoya Bolkar Dağı guumlmuumlş yataklannın Eski Tunccedil Ccedilağında da kullanıldığına bir kanıt olarak bakılmaktadır Sahil kesiminden Bolkar Dağı maden yataklanyla ulaşım Guumllek Boğazı uumlzeshyrinden değil Mersin Fındıkpınar ve Arslankoumly uumlzeshyrinden yapılıyordu Hatta Yeni Asur krallannın Hishylakku ve Queye bu zengin maden yatakları yuumlzuumlnshyden sahip olmak istedikleri birccedilok a r a ş t ı r ı c ı tarafınshydan ifade edilmiştir Son yıllarda Bolkar dağlannda yapılan aramalarda bakırla alaşımı yapılarak tunccedil elshyde etmede kullanılan Eskiccedilağlann stratejik madeni kalayın da bol miktarda bulunduğu belirtildi Tuumlm D u n l a r ı n yanında 19 yuumlzyılın sonlanna doğru eski ser kaccedilakccedilılannın Berline alıp goumltuumlrduumlkleri ve bu-untu yerinin Soloi-Pompeiopolis (Viranşehir) olduğu soumlylenen MOuml 2 Binyıla tarihlenen zengin bir made-ıi eser kolleksiyonu boumllgenin maden zenginliğinin gtir başka kanıtın

Kizzuwatna ve Kilikyanın Kapladığı Alan ve Antik Ccedilağlardaki Sınırları M Ouml 1 Binyılda Kilikyanın Sınırları MOuml ikinci Binyılda Kizzuwatna ve MOuml Birinci

iinyılda Cilicia Boumllgesi guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ksine kesinlikle daha geniş bir coğraficirc alanı kapsa-ıaktaydı Batıda Pamfılyanın bittiği yerde Manav-at-Anamur arasındaki boumllgede başlıyor ve Antik azarlann Myriandus (İskenderun yakınlan) veya Is-3S Koumlrfezi dedikleri iskenderun Koumlrfezine kadar zanan ccedilok geniş bir boumllgeye yayılıyordu Ccedileşitli gouml-işlere goumlre batıdaki sınırlan Korakesion (Alanya)

Melas Irmağı (Manavgat Irmağı) veya Selinusa (Gashyzipaşa) kadar uzanıyordu

Eski Grek ve Romalı yazar ve coğrafyacılar Kilik-yayı ikiye ayırarak muumltala ediyorlardı Gene Antik yazarlar (Herodot Ptolemeos Strabo) boumllgenin batıshysında yer alan taşlık ve dağlık kısmına Tracheia veya Oreine Kilikya (Grekccedile) veya Cilicia Aspera (Latince) doğudaki ovalık kısmına Pedias veya Idios Kilikia (Grekccedile) ya da Cilicia Compestris (Latince) diyorlardı Guumlnuumlmuumlz fiziki haritasına atılacak bir bakışın da koshylayca goumlstereceği gibi bu boumllgenin doğusu ovalık (Ccedilukurova) bansı ise sarp dağlık ve taşlıktır bundan dolayı Ccedilukurovanın tuumlm tarihi boyunca sadece doshyğusu guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ima ettiği Mersin Tarshysus ve Adana ccedilevresi oumlnemli bir rol oynamıştır

Yuumlksek Toros Dağlannın eteklerinde ovayı kuzeyshyde ortalama yuumlksekliği 800-1000 m olan kalkerden oluşan bir plato kuşatır Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersine kadar devam etmekte burada bu kalker plashyto artık denize iyice yaklaşmaktadır sahil şeridindeki ova artık Mersin batısına doğru gittikccedile iyice daralshymakta Erdemli-Limonlu batısında ise ova şeridi tashymamen bitmektedir Bundan boumlyle Alanya Ovasına vanncaya kadar bir takım deltalalar ve kuumlccediluumlk ovacıkshylar dışında sahil hep sarp ve uccedilurumdur Tarsus Soshyğuksu (Muumlftuuml Deresi) Sorgun Lamas Şeytan Deresi Goumlksu ve Aydıncık Irmaklan veya sulannın goumlsterdishyği gibi akarsular bu yuumlksek kalker tabakası iccedilinde deshyrin kalyonlar oluşturmuşlardır Sahilin sarp olması yashynında bu derin kalyonlar da sahilden veya iccedil kesimlershyden yapılacak ulaşımı buumlyuumlk ccedilapta engellemiştir Bunshydan dolayı arkeolojik buluntulann da accedilıkccedila goumlsterdishyği gibi boumllge bazı istisnalar dışında ancak yol yapma tekniği ve deniz ulaşımının geliştiği geccedil doumlnemlerde yani Hellenistik Geccedil Roma ve Erken Bizans doumlnemleshyrinde yaygın bir yerleşime sahne olmuştur Silifke kashylesinin eteğindeki Kalkolitik Eski ve Orta Tunccedil Ccedilağı yerleşimi ve traktoumlrle tanm ve bilinccedilli tahrip etme ve işlenmiş taşlara hazıra konma alışkanlığı yuumlzuumlnden her geccedilen yıl yuumlkseklikleri alccedilalan ve yok olan Goumlksu Deltasmdaki Sancılar Guumlluumlmpaşa Koumlyuuml yakınındaki houmlyuumlk ve Tekirkoumly houmlyuumlkleri ile gene Mut guumlneyinde Orta Goumlksu Vadisi uumlzerindeki bir kaccedil yerleşim yerinin goumlsterdiği gibi insanlar en geccedil Kalkolitik ve Eski Tunccedil Ccedilağında buralara yerleşmişlerdir

Taşlık Kilikyada Ccedilukurova ve Antalya ovalanyla kıyaslanamayacak kadar bazı kuumlccediluumlk ovacık ve delta-

29

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

zengindir M Ouml 23 yuumlzyılda eski Akad kralı Sar-gonun oradaki Akadlı tuumlccarları korumak amacıyla Anadoluya yaptığı bildirilen efsanevi askeri seferlershyde Guumlmuumlş Dağı olarak geccedilen dağ ile III Salmanas-sarın MOuml 837de Tabala yaptığı askeri sefer dolayıshysıyla Alabastar Dağı Mulu ile birlikte bahsettği Tunni Dağının guumlmuumlş madeni bol Bolkar Dağı veya Aladağ ile aynı olduğu da belirtilmiştir Salmanassar Tunni ve Mulu dağlarına stellerini diktirmiş ve ccedilok miktarda alabaştan alıp uumllkesine taşımıştır Acaba Eski Asur Ticaret Kolonilerinin oumlncuumlleri Akadlar Asurlulardan 400 sene oumlnce guumlmuumlş ve diğer madenshyleri işletmek ve ticaret yapmak amacıyla buralara kashydar gelmişler miydi Aladağdaki bereketli maden şimdi kapanmıştır ama Bolkar Dağlannda hacirclacirc kurshyşun ve guumlmuumlş işlenmektedir Bu civarda bulunan metallic ware tipi bir vazoya Bolkar Dağı guumlmuumlş yataklannın Eski Tunccedil Ccedilağında da kullanıldığına bir kanıt olarak bakılmaktadır Sahil kesiminden Bolkar Dağı maden yataklanyla ulaşım Guumllek Boğazı uumlzeshyrinden değil Mersin Fındıkpınar ve Arslankoumly uumlzeshyrinden yapılıyordu Hatta Yeni Asur krallannın Hishylakku ve Queye bu zengin maden yatakları yuumlzuumlnshyden sahip olmak istedikleri birccedilok a r a ş t ı r ı c ı tarafınshydan ifade edilmiştir Son yıllarda Bolkar dağlannda yapılan aramalarda bakırla alaşımı yapılarak tunccedil elshyde etmede kullanılan Eskiccedilağlann stratejik madeni kalayın da bol miktarda bulunduğu belirtildi Tuumlm D u n l a r ı n yanında 19 yuumlzyılın sonlanna doğru eski ser kaccedilakccedilılannın Berline alıp goumltuumlrduumlkleri ve bu-untu yerinin Soloi-Pompeiopolis (Viranşehir) olduğu soumlylenen MOuml 2 Binyıla tarihlenen zengin bir made-ıi eser kolleksiyonu boumllgenin maden zenginliğinin gtir başka kanıtın

Kizzuwatna ve Kilikyanın Kapladığı Alan ve Antik Ccedilağlardaki Sınırları M Ouml 1 Binyılda Kilikyanın Sınırları MOuml ikinci Binyılda Kizzuwatna ve MOuml Birinci

iinyılda Cilicia Boumllgesi guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ksine kesinlikle daha geniş bir coğraficirc alanı kapsa-ıaktaydı Batıda Pamfılyanın bittiği yerde Manav-at-Anamur arasındaki boumllgede başlıyor ve Antik azarlann Myriandus (İskenderun yakınlan) veya Is-3S Koumlrfezi dedikleri iskenderun Koumlrfezine kadar zanan ccedilok geniş bir boumllgeye yayılıyordu Ccedileşitli gouml-işlere goumlre batıdaki sınırlan Korakesion (Alanya)

Melas Irmağı (Manavgat Irmağı) veya Selinusa (Gashyzipaşa) kadar uzanıyordu

Eski Grek ve Romalı yazar ve coğrafyacılar Kilik-yayı ikiye ayırarak muumltala ediyorlardı Gene Antik yazarlar (Herodot Ptolemeos Strabo) boumllgenin batıshysında yer alan taşlık ve dağlık kısmına Tracheia veya Oreine Kilikya (Grekccedile) veya Cilicia Aspera (Latince) doğudaki ovalık kısmına Pedias veya Idios Kilikia (Grekccedile) ya da Cilicia Compestris (Latince) diyorlardı Guumlnuumlmuumlz fiziki haritasına atılacak bir bakışın da koshylayca goumlstereceği gibi bu boumllgenin doğusu ovalık (Ccedilukurova) bansı ise sarp dağlık ve taşlıktır bundan dolayı Ccedilukurovanın tuumlm tarihi boyunca sadece doshyğusu guumlnuumlmuumlz Ccedilukurovasının ima ettiği Mersin Tarshysus ve Adana ccedilevresi oumlnemli bir rol oynamıştır

Yuumlksek Toros Dağlannın eteklerinde ovayı kuzeyshyde ortalama yuumlksekliği 800-1000 m olan kalkerden oluşan bir plato kuşatır Ovalık kesim yaklaşık olarak Mersine kadar devam etmekte burada bu kalker plashyto artık denize iyice yaklaşmaktadır sahil şeridindeki ova artık Mersin batısına doğru gittikccedile iyice daralshymakta Erdemli-Limonlu batısında ise ova şeridi tashymamen bitmektedir Bundan boumlyle Alanya Ovasına vanncaya kadar bir takım deltalalar ve kuumlccediluumlk ovacıkshylar dışında sahil hep sarp ve uccedilurumdur Tarsus Soshyğuksu (Muumlftuuml Deresi) Sorgun Lamas Şeytan Deresi Goumlksu ve Aydıncık Irmaklan veya sulannın goumlsterdishyği gibi akarsular bu yuumlksek kalker tabakası iccedilinde deshyrin kalyonlar oluşturmuşlardır Sahilin sarp olması yashynında bu derin kalyonlar da sahilden veya iccedil kesimlershyden yapılacak ulaşımı buumlyuumlk ccedilapta engellemiştir Bunshydan dolayı arkeolojik buluntulann da accedilıkccedila goumlsterdishyği gibi boumllge bazı istisnalar dışında ancak yol yapma tekniği ve deniz ulaşımının geliştiği geccedil doumlnemlerde yani Hellenistik Geccedil Roma ve Erken Bizans doumlnemleshyrinde yaygın bir yerleşime sahne olmuştur Silifke kashylesinin eteğindeki Kalkolitik Eski ve Orta Tunccedil Ccedilağı yerleşimi ve traktoumlrle tanm ve bilinccedilli tahrip etme ve işlenmiş taşlara hazıra konma alışkanlığı yuumlzuumlnden her geccedilen yıl yuumlkseklikleri alccedilalan ve yok olan Goumlksu Deltasmdaki Sancılar Guumlluumlmpaşa Koumlyuuml yakınındaki houmlyuumlk ve Tekirkoumly houmlyuumlkleri ile gene Mut guumlneyinde Orta Goumlksu Vadisi uumlzerindeki bir kaccedil yerleşim yerinin goumlsterdiği gibi insanlar en geccedil Kalkolitik ve Eski Tunccedil Ccedilağında buralara yerleşmişlerdir

Taşlık Kilikyada Ccedilukurova ve Antalya ovalanyla kıyaslanamayacak kadar bazı kuumlccediluumlk ovacık ve delta-

29

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

lar dışında ekime elverişli topraklar yok gibidir Bunshylar arasında Goumlksu Nehrinin Silifke civarında ve Su-sanoğlu-Taşucu arasında oluşturduğu yaklaşık 30x15 km boyutundaki Goumlksu Deltası Yeşilovacık Bozyazı Aydıncık ve Anamurdaki ovacıklar sayılashybilir Straboya goumlre birbirine zıt bu iki boumllgenin birshybirinden ayrıldığı yer Erdemli yakınlarındaki Limonshylu (Lamas) Irmağıydı

M Ouml 2 Binyılda Kilikyanın Sınırları Kilikyanın M Ouml Birinci Binyıldaki sınırlan aşağı

yukan bilinmekle birlikte MOuml ikinci Binyılda kapsashydığı alanı tesbit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Ccediluumlnkuuml birccedilok boumllgelerde olduğu gibi Kizzuvvatnanın da bir ccedilekirshydek sahası bir de batı kuzey ve doğusunda tampon boumllgeleri geccedilici genişleme alanlan vardır Tabii ki bu tampon boumllgeler siyasi gelişmeler ve guumlccedil dengelerine goumlre suumlrekli gel-git yapıyordu Herodot bile kendi devrinde (M Ouml 5 yuumlzyıl) Kilikyanın sınırlannın kushyzeyde Kızılırmak doğuda ise ta Fırat Nehrine kadar ulaştığını yazar Bu accedilıdan bakıldığında Urfanın doshyğusunda bir yerlerde aranması gereken bazı araştırshymacılara goumlre de Kuzey Suriyedeki Tel Fekheriyada olduğu sanılan Mitanni Devletinin Başkenti Wassu-kanninin bir Ismerika Andlaşması olarak tanınan Orta Hitit Doumlnemi metnine goumlre Kizzuwatna toprakshylan iccedilinde yer alması bizi şaşırtmamalıdır Gene aynı doumlnemde Zile yakınlanndaki Masat Houmlyuumlkte bulushynan bir mektuptan oumlğrendiğimize goumlre Kizzuwat-nanın kuzey sınırlan Guumllek Boğazının ccedilok daha kushyzeylerine ccedilıkıyor ta Maşat-Ortakoumlye (Ccedilorum) kadar ulaşıyordu Bu hudutta aşağı yukan MOuml546deki Pers hakimiyeti gelinceye kadar Kilikya Kralı Syenne-sisin topraklanna tekabuumll ediyor ama Kızılırmakı kuzeye doğru geccedilmekle ccedilok daha geniş bir alanı kapshysıyordu En oumlnemlisi zaten bu ccedilağda yani Orta Hitit Doumlneminde (MOuml 1450-1350) Hitit hanedanının Hur-ri-Kizzuwatna koumlkenli olmasıdır Kraliccedileler bile Hurshyrice isimler taşıyorlardı Ccedilorumun 55 km guumlneyindeshyki Ortakoumlyde son yıllarda bulunan tarafımdan yashyyımlanan bazı parccedilalar dışında şimdiye dek hiccedilbiri yayınlanmayan binlerce Hititccedile ve Hurrice tablet bu durumun gerccedilekleri yansıttığını pekiştirmektedir

Kilikya-Kizzuwatnanin Nuumlfusu ve Etnik Yapısı Yerli Kizzuwatna halkı ve boumllgenin yerleşim tarishy

hi hakkındaki bilgiler kıt olmakla birlikte yer şahıs

ve tann adlanndan hareketle burada oturan halkın ta en eski devirlerden itibaren karışık bir demografik yashypıya sahip olduğu anlaşılmakta asıl yerli halk yanınshyda uumlstuumln bir Huni ccediloğunluğu bunun yanında Luvile-rin ve Sami kavimlerin varlığı goumlzlenebilmektedir Bu etkiler arasında Hurriler yanında Sami-Mezopotamya unsuru asla goumlzardı edilmemelidir ccediluumlnkuuml kuumlltuumlrel accedilıdan Kizzuwatna Orta Anadolu ve Hititlerden ziyashyde daha ccedilok Mezopotamyaya bağımlıdır Şurası bir gerccedilektir ki tuumlm tarih boyunca Arap-Sami kavimler burada ccediloğunluğu oluşturmuştur Zaten coğrafyası da buna muumlsaittir ccediluumlnkuuml kapılan hep oraya Sami kashyvimlerin anavatanı Arabistana Mezopotamyaya accedilıktır Ortaccedilağlarda asırlarca suumlren ve uumllke nuumlfusushynun boşalmasına kentlerin terkedilmesine ve demogshyrafik yapının alt uumlst olmasına neden olan Arap-Bi-zans ccedilatışmalan Kilikya nuumlfusunun yapılaşmasında oumlnemli bir etken olmuştur 965te başlayan Bizans re-conquistasi buradaki tuumlm Arap-Muumlsluumlman nuumlfusu ya oumllduumlrmuumlş ya da temizlemiştir Oumlrnek olarak Misiste bir gecede 4000 Arap tuumlccar oumllduumlruumllmuumlştuuml Bizanslıshylar bu katliamdan pişmanlık duydular ccediluumlnkuuml boumllgede uumlretim yapacak insan kalmamıştı Bundan dolayı Bishyzans Arap Grek Tuumlrk Suriyeli ve Ermenilerden olushyşan kanşık nuumlfusa ek olarak kendi yok ettikleri bu nuumlfus boşluğunu doldurmak uğruna buralara bulabilshydikleri her kavmi yerleştirmişlerdi Bunlar arasında Slavlar Hintliler Ermeniler ve Suriyeliler de vardı

Batı Anadoludaki Arzawa devletleri Kuzey Anashydoludaki Kaska Kabileleri Doğu Anadoludaki Azzi-Hayasa Guumlneydoğu Anadoludaki Ismerika ve Karga-miş Devletleriyle yapılan devlet andlaşmalannın accedilıkccedila goumlsterdiği gibi Hititler siyasi ve kuumlltuumlrel accedilıshydan dar anlamda Anadolu iccedilinde yer alan devletlerle yaptıklan andlaşmalan hep Hitit dilinde yazmışlardır Buna karşın Anadolu dışında kalan diğer buumltuumln devshyletlerle (Suriye Mezopotamya Mısır) yapılan andlaş-malar ise o devirlerin lingua francası olan Akadca (Babilce) yazılmıştır işte Akadca yazılan devlet andshylaşmalan arasında Kizzuwatna Andlaşmalannın da bulunmasının tarih ve kuumlltuumlr tarihi accedilısından buumlyuumlt oumlnemi vardır ccediluumlnkuuml bunlar Kizzuwatnanin Ona Anadolu ve Hititler ile olan yoğun siyasi ve kuumlltuumlre ilişkilerine rağmen ccediloğunlukla Hurri ve Mezopotamshyya etkisi altında kalmış olduğunun accedilık kanıtıdır Bashyzı andlaşmaların Hititccedile veya Akadca-Hititccedile olmaı uumlzere iki dilde yazılmış olmalan bizi yanıltmamalıc

30

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

eza burada Hattusadaki dev-et arşivlerinde kullanılmak izere yapılmış ccedileviriler soumlz koshymşudur

35 KAYSERİ

Tahtal ı Oagı

ı w gt _ i + K 5 3 Q ^S^mdash^l r tfifnl4

Giiriin

Afşin Mv t A l

3585

T

cefcum Burnu

Zafer B u r n u

fflAurytı-

a y t ı n B u r n u bull - ı 0 bull Korları Uızınitjtjiisıt

Yeruumlstuuml Araştırmaları ve Yazılı Kaynakların Topografık Accedilıdan Değerlendirilmesi Kizzuwatna tarihi coğrafyashy

mın oumlteden beri baş ağrıtan neselelerinin en başında sel askını ova seviyesinin eski-ağlardan beri yuumlkselmesi ağır nakinalarla yapılan tarım ba-ajlar sulama kanalları yollar abrikalar binalar ccedilarpık kentshyime define arama ve bilinccedilli ahribat sonucu sayılan her ge-en guumln azalan ccedilok sayıdaki ntik yerleşim yerinin şimdiye ek yapılanlardan ccedilok daha ti-z yer uumlstuuml araştırmalan (survey) youmlntemleriyle toplan-lası sınıflandınlması ve boumllge iccedilindeki dağılışlannın apılmamış olması gelmektedir Ancak boumlyle muumlkem-lel bir tarama yapıldıktan sonra bu eski yerleşim yershyerinin antik isimlerinin belirlenmesi muumlmkuumln olabilir

Eski Yakındoğunun ccedilok sayıda ccedilivi yazılı kayshyakları arasında bize bilgi vermesi gereken Boğaz-oumly-Hattusa Mari Ebla Emar Teli Mozacircn-Urkis luzi Teli Brak Ugarit Alalah ve Kanes-Kuumlltepede ulunan metinler maalesef susmaktadırlar Kizzu-ratna koumlkenli Hurrice veya Hititccedile ccedilevirilerinin Hat-tsa ve Ortakoy-Sapinuwa kuumltuumlphanelerini doldur-ıasına karşın bu metinler maalesef tarih ve tarihi oğrafya hakkında bilgi iccedilermezler ccediluumlnkuuml hepsi de in ayin buumlyuuml ve diğer mistik konularla ilgilidir attusada ise sadece bazı sayılı tarihi metinler ve evlet andlaşmaları ele geccedilmiştir ki bunlar tarih ve )pografya accedilısından tek ve en değerli malzemeyi luşturmaktadır ve aşağıda anahatlanyla vereceği-ıiz Kizzuwatna tarihi bunlara dayanacaktır

Kilikya Yeni Asur Krallarının yıllıklarında Que e Hilakku olarak geccediler ki Que Hume olarak Babil-ye de girmiştir Yaklaşık olarak Ovalık Kilikyaya bullkabul eden Que isminin Hurrice olduğu sanılmak-ıdır Buna karşın Hilakku yaklaşık olarak Taşlık Ki-

L_ BantJJao 1 301raquo

k a n q cfCixilirt Oı

OAZİANTKP Şan B i r d i k

mdashgtltŞgt rlS_ f bull

VayladaA

L A Z K İ Y E

Huni

( MSraquo lıı

5 8 0 Daoumlgt ur

W W İ W ( ı tı

Harita 2 MOuml 2 Binde Eski Asuriu tuumlccarların Mezopotamyadan Kayseriye gelirlerken izledikleri yollardan biri olan Islahiye-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolu

likyaya Tabal Guumlney Kapadokya ve Guumllek Boğazı civanna ve Unqi (Pattin) de Amik Ovasına tekabuumll etmekteydi ve Asur kaynaklarında bu boumllgelerle de ilgili değerli bilgiler vardır Timur Tanakun Tarzu (Tarsus) Lusanda Abarnani Kisuatni Lamena Pah-ri (Misis ) Harrua Usnanis Illubru (= Ellipri Nam-run Lampron) Ingina (Yeni Asur devrinde Mersin Yuumlmuumlktepe) Kundu Sizzu (Sis Sisium Kozan) ve Qumasi doğu istikametinden gelen III Salmanas-sarın (M 0 858-824) Quede işgal ettiği oumlnemli kentler arasındaydı Buna ilaveten Azatiwataya-Ka-ratepe hiyeroglif ve Fenikece yazıtlardan bildiğimiz Adana ve Pahri ile eşit olması muhtemel Pahar kentshyleri vardı Bu kentlerin hepsinin nerede olduğu mashyalesef bilinmiyor ccediluumlnkuuml Salmanassarın bu işgalleri sırasında izlediği guumlzergacirch belli değildir yani sorun onun Beylan Geccedilidi uumlzerinden mi yoksa daha kushyzeyde Bahccedile uumlzerinden mi batıya doğru ilerlediğinin bilinmemesidir Paharın Misis ile eşitlenmesi maaleshysef sağlam temeller uumlzerine dayanmamaktadır

Kizzuıvatnayı İccedil Anadolu ve Mezopotamyaya Bağlayan Yollar Yollar bir uumllkenin can damarı gibidir Ccedilukurova

gibi etrafı dağlar ve denizle ccedilevrili oldukccedila kapalı

31

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

bir havza kendi iccedilinde ne kadar zengin olursa olsun eğer kara ve deniz yoluyla dışarıyla bağlantı sağlayashymaz ve ithalat ve ihracat vasıtasıyla mal takası yapashymazsa bu zenginliğinin hiccedilbir anlamı kalmaz Şimdi geriye daha eski devirlere doğru gittikccedile Kizzuwat-nanın tarihi ve tarihi coğrafyasının sorunları daha da buumlyuumlmektedir Bu sorunlardan bir tanesi M Ouml 2 Bin-yılın başlarından itibaren Orta Anadoluda ticaret koshylonileri kurmuş olan Eski Asurlu tuumlccarların izledikleshyri yollardan hiccedil olmazsa bir guumlzergacirchın veya bir boumlluumlshymuumlnuumln Kizzuwatna uumlzerinden geccedilip geccedilmediğidir Bi shylindiği uumlzere Kayseri yakınlarındaki Kuumlltepe-Kanesi ticaret merkezi (karum) olarak seccedilen tuumlccarlar Islahi-yr-Bahccedile-Maraş-Pınarbaşı yolunu izlemişlerdir (Harita ı Bunun yanında ccedilok sayıda kaya anıtının goumlsterdiği gibi elbette daha oumlnceleri var olan ama oumlzellikle Kizshyzuwatna koumlkenli kraliccedile Puduhepanın da katkılarıyla Hani uumllkesi kuumlltuumlrel accedilıdan tamamen Kizzuwatnaya bağımlı kılınınca M 0 13 yuumlzyılda accedilılan ve Hatti ile Kizzuwatna arasındaki ulaşımda ccedilok oumlnemli bir rol oyshynayan ccedilok daha kestirme bir yol vardı Tarafımızdan isabetli olarak Hitit Dağ Yolu olarak nitelendirilen bu yol oumlzellikle Hititler zamanında oumlnem kazanmıştır Bu yol Guumllek Boğazını saf dışı bırakarak Kayseri-Kanes-Develi-Fraktin-tmamkulu-Taşccedilı-Gezbeli Geccedilidi-Han-yeri (Fotoğraf 17) ve Şara geliyor ve burada muhtemelen ikiye ayrılıyordu Biri Goumlksun-Maraş youmlnuumlne giderken diğeri guumlneye sapashyrak Tufanbeyli (1967ye kadar Mağa-ra)-Saimbeyli-Feke-Hemite-Toprak-kale ve Bahccedile ve İslahiye uumlzerinden Kuzey Suriyeye ulaşıyordu Tabula Peutingeriana ve Itineraria Antonini-anaya goumlre Caesareiadan (Kayseri) Meliteneye (Eski Malatya) giden yol da Comana uumlzerinden geccedilmekteydi Ancak doğuya giden yol yol uumlzerinshyde dağların muumlsait olduğu herhangi bir yerden guumlneye sapıldığında ovashynın iccediline Kizzuwatnaya ulaştıran tashyli yollar vardı Bu ana yol Toros dağshylarının guumlneyinde daha ovaya inmeshyden dağların eteklerini izliyor ve doshyğuya Bahccedileye oradan da Suriyeye doğru gidiyordu Uumlstelik dağ dibinden geccedilen bu yol guumlzergacirchında Seyhan ve Ceyhan Irmakları ccedileşitli kollara ayrılshy

dığından ve sulan az olduğundan ırmaklar daha koshylay geccedililebiliyordu Bu ırmaklan geccedilmek isteyen nice insanın bunu canlanyla oumldedikleri unutulmamalıdır Bunlar arasında serinlemek iccedilin girdiği Tarsus Irmashyğında boğulma tehlikesi geccedilirerek hastalanan Buumlyuumlk İskender gene Tarsus Irmağında boğulan Halife Ma-mun ile 1198 yılında Silifke yakınlannda Goumlksu İrmashyğında (Selef) boğularak oumllen Haccedillıların Kralı Barba-rossa vardı Dağ eteklerini izleyen ve boumlyle bir yapıya sahip guumlzergacirchın avantajlan Afrin Ccedilayı Vadisiyle ilgishyli olarak daha 20 yuumlzyılın başlannda anlaşılmıştı Esas yollar istisnasız hep yuumlksek yerleri izler ve derin vadileri onlar aşmak iccedilin henuumlz ccedilok haşin ve sarp olshymadan daha başladıklan yerlerde aşarlar Oumlnemli asshykeri ve ticari yollann Kilikyanın kuzey kesiminden geccediltiğinin bir başka kanıtı da Kizzuwatnanin Başkenshyti ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanninin (tabii eğer burashysı Comana Cataoniae ile eşitse) ovanın ccedilok kuzeyinde Tufanbeyli ile Hanyeri arasındaki sarp Toros Dağlarıshynın iccedilinde yer almasıdır

Eski Asurlu tuumlccarların Ccedilukurovaya inmediklerishynin bir kanıtı da bu devirle ilgili ccedilok sayıdaki metinshyde hiccedil ama hiccedilbir Kizzuwatna kenti adının veya coğshyrafi boumlgesinin adının geccedilmemesidir Bunun anlamı ayrıca şudur Asurlular Kizzuwatnada ticaret kolonishyleri (karum wabartumlar) kurmamışlardır 0 za-

Fotoğraf 16 Tufanbeyli -Şar Koumlyuuml Roma Doumlnemi kaya mezarları

34

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

anlar burada Asurlu tuumlccarları cezbedecek doğal nginlikler ve belki de ancak ccedilok sonraları oumlnem kashynan madenler yoktu Ortaccedilağlarda Arapların getir-kleri pamuk 19 yuumlzyılda Osmanlıların getirdikleri rinccedil ve 1930lu yıllardan beri uumlretilmeye başlanan ısır ipekboumlceği ve yerfıstığı gibi enduumlstri bitkileri o virde soumlz konusu değildi Aşağıda goumlreceğimiz gibi tirler Devrinde boumllge belki demir yatakları accedilısın-n oumlnem taşıyordu Romalılar ise Kilikyayı cilicium nen keccedili kılından yapılmış giysilerin ithal edildiği r yer olarak biliyorlardı Bunun dışında boumllge hashytlık ormanlık ve sazlık olduğundan ve aynca yırtı-hayvanlarla dolu olduğundan burası hiccedilbir şekilde cana elverişli değildi Arslan ve kaplan gibi vahşi ve rtıcı hayvanlarla muumlcadele edebilmek uğruna Hali-II Velid (743-44) ve III Yezidin Hindistandan

icircnda suumlruumlleri getirttikleri ve onlan Hintli ccedilobanlara sleriirdikleri bilmiyor Bizanslılann Araplardan ge-alarak işgal ettikleri 960 tarihi ile 19 yuumlzyılda To-s youmlruumlklerinin Abidin ve Cevdet Paşalar tarafından Acircna zorlanmalanna kadar boumllge nerdeyse boştu

Daha eski doumlnemlerde ise Ciceronun Cilicia Vashygi sırasında arkadaşı Caeliusun kendisinden kapshyılar istediğini yazması ccedilok oumlnemli bir goumlzlemdir ero istenen kaplanlan kaplan avlamakla uumlnluuml rli Cybarit halkından avcılara yakalatıp goumlnderi-r ama ccedilevreci tutumu yuumlzuumlnden iccedili pek rahat et-yor ve hayvanların anavatanlarını terkederken uumlntuumlluuml bir goumlruumlnuumlm sunduklarını keza şimdiye k onun eylatinde hiccedil kimsenin bu hayvanlara boumly-gaddarca tuzak kurmadığını belirtiyor 19 yuumlzyıl-

Ingiliz bahriyelilerinin Kilikyada arslan avına atıklarına yukanda değindik

Tuumlm bu doğal guumlccedilluumlkler yuumlzuumlnden Kilikyada batı-n doğuya uzanan işlek bir yol hiccedilbir zaman mevcut ımamıştır Şuna dikkat etmek gerekir ki Seyhan hrinin debisi Sakaryanınkinden herhalde fazladır bu zamanda bile ovada hiccedilbir yerinde bir taraftan er tarafına hiccedilbir zaman geccedilit vermez Boumlyle işlek Harın tesisine her iki ırmağın da ovada o zamanlar rine koumlpruuml kurulamayacak kadar yayvan olması da engel teşkil etmiştir Tabii ki buradaki yerleşim bi-

ıleri arasında yerel ulaşım (regional transportation) rdı ve bunun iccedilin tali yollar sahillerde deniz ulaşı-ve ırmaklarda kuumlccediluumlk kayıklarla ulaşım sağlanıyor- Ama aluvyonal ovanın başka bir oumlzelliği de kağ-ve ispitli tekerlekli araccedillarla ulaşım imkacircnı vermeshy

mesi tekerleklerin ccedilamur ve bataklığa goumlmuumllme tehlishykesi yaratmasıydı Nitekim ovalık kesimdeki houmlyuumlkleshyrin boyutlannın diğerlerine goumlre daha kuumlccediluumlk olduğu burada survey yapan Bayan Seton-Williams tarafınshydan bile doğru olarak goumlzlenmiştir Pers Kralı Dari-usım komutanı Mardonius bir batı Anadolu seferi sıshyrasında Kilikyaya gelmiş ama ancak birliklerinin kuumlshyccediluumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kara yoluyla batıya sevkederken kendisi deniz yoluyla gitmeyi yeğlemiştir

Guumllek Geccedilidi Efsanesi Bu ve daha nice sebeplerden oumltuumlruuml ben şahsen

Orta Anadoluyu Kuzey Suriyeye bağlayan tarihi yol-lann Ccedilukurovaya inmediği kanısındayım Yani Buumlshyyuumlk İskenderin yaptığı gibi Guumllek Boğazı ndan Kilik-yaya inip Lssos ve Beylan Geccedilidi uumlzerinden onu boyshydan boya geccedilen bir yol mevcut değildi Bu da guumlnuumlshymuumlzden yaklaşık 60 milyon yıl oumlnce falt sonucu birshybirinden aynlan doğuda 3726 m yuumlkseklikteki Ala-dağ ve batıda 3585 m yuumlkseklikteki Bolkar Dağları anısında 1000 metre yuumlkseklikte sıkışıp kalmış olan Guumllek Boğazının oumlneminin o doumlnemlerde o kadar buumlshyyuumlk olmadığını goumlsterir Bu geccedilit Mısır Huumldavendi İbrahim Paşa Kuumltahya seferinden oumlnce ağır sahra toplanm taşıyabilmek iccedilin genişletineeye kadar darashycık bir geccedilitti ve daha 20 yuumlzyılın başiannda demirshyyolu yapılmadan oumlnce bile genişliği sadece 20 m idi 0 zamanlar yuumlklenmiş bir deve bile bu geccedilitten guumlccedil bela geccedilebiliyormuş Eğer daha eski devirlere doumlnecek olursak durum gene değişmemektedir keza eskiler de bu boğazın ulaşım ve stratejik accedilıdan ne kadar zorshyluklar arzettiğini goumlnnuumlşlerdir Bunlardan Buumlyuumlk İsshykender biyografilerinden birinin yazan olan Romalı Curtius Rufiıs boğazın her iki tarafındaki sarp ve yuumlksek dağlann ta geccedilide kadar dimdik inmesi yuumlshyzuumlnden yolun ccedilok daraldığını ve bundan dolayı burashydan tam teccedilhizatlı doumln askerin aynı anda ccedilok zor geshyccedilebil d iki erin i yazmaktadır Geccedilit bu kadar dar olmakshyla kalmıyor aynca yuumlksek dağ yamaccedillanndaki kar kitlelerinin erimesiyle kabaran akarsular da geccedilişi buumlshyyuumlk ccedilapta zorlaştıııyordu Nitekim Guumllek Boğazının sarp kayalıklan uumlzerinde yer alan ve şimdiye dek doğru duumlruumlst okunamayan Latince bir kitabeye goumlre İmparator Caracalla M S 217 tarihinde geccedilidi genişshylettirmek gereğini duymuştur Yazıtta Caracalla dağlan keserek yolu genişletmiştir denmektedir Bu da bize yukarda oumlzellikle vurgulandığı gibi Eski Hi-

35

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

Fotoğraf 19 Tufanbeyli-Antik Şar Koumlyuuml tahribatının ve kaccedilak kazılarının bir kanıtı olarak yakalanmış ve İlccedile Jandarma Komutanl ığının bahccedilesinde koruma altına alınmış Roma Doumlnemi aslan heykeli

Fotoğra f 20 Tufanbeyli Anti -Toros Dağları

Fotoğraf 21 Tufanbeyli -Şar Roma Doumlnemi kaya mezarlarının uumlst tepelerinden Kapadokya Comanasına bakış

tit Ccedilağında oumlzellikle I Hattusili ve I Mursili Devirleshyrinde Kuzey Suriye seferleri duumlzenleyip oralardaki kentleri ele geccediliren yakıp yıkan Hititlerin bazı istas-nai durumlar dışında Kizzuwatnaya inmediklerini daha doğrusu inemediklerini accedilıkccedila goumlsterir Tarihccedilishyler Ccedilukurovaya sahip olunmadan nasıl Suriye iccedillerishyne kadar inilir bir tuumlrluuml kavrayamadılar Ccedilukurova kapalı bir havzadır ve bu pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Hititler pekacirclacirc benim Dağ Yolu dediğim Kayseri Fraktin Taşccedilı Gezbeli Goumlksuumln Kahramanmaraş ve Bahccedile yoshylu uumlzerinden gidip gelmişlerdir En oumlnemlisi Kral I Hattusili Kuzey Suriyeye giderken Fırat Nehrini geccedilshytiğini yazıyor eski Akad Krallarının Anadolu seferleshyri sırasında da Fıratı geccediltiklerini yazıyor Eğer Adashyna Ovasından geccedilse idi Seyhan ve Ceyhan Irmaklarıshynı da geccedilmesi ve bunu yazması gerekmez miydi Bushynun dışında Amanos Dağlarının denize bakan kısshymında ve Ccedilukurovadaki yerleşim yerlerinin sayıca Amik Ovasındakilerden az olması da Guumllek-Beylan (Pylae Cilicia) guumlzergacirchının eskiccedilağlarda daha az kulshylanıldığının bir kanıtıdır Bizim 1992 yılında Sirke-lide bulmuş olduğumuz Eski Asur uumlslubundaki bir tek muumlhruumln burada pek oumlnemi yoktur

Bizans Devrinde Kilikyayı Orta Anadolu ile Bağlayan Yollar En geccedil Bizans Ccedilağında Kilikyayı ve Akdeniz sashy

hillerini Orta Anadolu ile bağlayan yollar şoumlyle i Anemurion-Germanikupolis (Ermenek)-Laranda (k raman)-Ikonion (Konya) Anemorion-Germanikupo-lis-Leontopolis-Lystra (Hatunsaray)-lkonion St ukeia (Silifke)-KIaudiupolis (Mut)-Laranda-Kon Seleukeia-Diokaisareia (Uzuncaburccedil)-Laranda-Kc ya Pompeiopolis (Soloi Mersin)-Tetrapyrgia-Lar da Tarsus-Podandos (Pozantı)-Koloneia (Aksara^ Adana-Podandos-Kaisareia Adana-Rodandos (Sart beyli CivariJ-Kaisareia Aigaiai (Yumurtalık)-Anazjr bos-Sision (Kozan)-Baka (Feke)-Kiskisol-Kaisam Adana-Mopsuestia (Misis)-Tili (Toprakkale)-Nikoraquo lis Tili-Germanikeia (Maraş)-Kukusos-Kaisereia

Guumllek Boğazı Bahccedile veya Beylan Uumlzerinden Ovaya indiren Yollar Nerelerden Ccedilıkış Veriyorlardı Peki az kullanılmış olsa bile Guumllek Boğaz

rinden ovaya inen yol buradan sonra nerelerde-mekteydi Bir yol mutlaka batıya Tarsus Mervn

36

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

jlifke youmlnuumlne ayrılıyor hemen Taşucunıın bartsm-a aşılması imkacircnsız kayalıkların iccediline girinceye ka-ar sahil kesimini izliyordu En oumlnemli olan bir diğe-ise guumlneydoğuya doğru gidiyordu Bu yolun izle-

iği guumlzergacirch ovada mevcut houmlyuumlkler vasıtasıyla ağı yukarı tesbit edilebilir Bir yol Adana Ccedilimento sbrikası yakınındaki iki adet Houmlyuumlk Misis (Yakapı-r) Kızıldere Kurtkulağı (Kervansaray) Toros Guumlb-bull Fabrikası yakınındaki Muttalip Houmlyuumlk ve Demir spıyı geccediltikten sonra Kinet Houmlyuumlke ve dolayısıyla sos Koumlrfezine varıyordu Yol burada ikiye ayrılıyor risi iskenderun uumlzerinden Beylan geccedilidine oradan ı Amik Ovasına ve Suriyeye ulaşıyordu Issostan T i l a n diğer yol ise kuzey youmlnuumlne gidiyor Bahccedile erinden Amanosları geccedilerek gene Kuzey Suriyeye aşıyordu Buumlyuumlk İskender bu ikinci yolu tanımıyor-ı ve dolayısıyla kendisi ilk yoldan guumlneye inerken kibi Darius bu kuzey yolunu izlemiş ve onu arka-n ccedilevirerek ksos Savaşında buumlyuumlk bir şaşkınlığa den olmuştu Bu yol kral II Muwatallinin kabartshyısının bulunduğu Nur Dağlarınm kuzey ucunda ve nak kenarında yer alan Sirkeliye uğramıyordu nkuuml yol benim kendi goumlzlemlerime goumlre Misiste yhan İrmağını geccediler geccedilmez kuzeye sapmaksmn iildere Koumlyuuml yukarısmdaki geccedilidi koumly mezarlığı kınından aşarak Guumlndoğdu Koumlyuumlne ulaşıyor ve anm doğusuna varıyordu Eğer istenirse buradan zeye Ağaccedilpınar (Kurtkoumly) uumlzerinden Sirkeliye deshyrci edilebilirdi Ama asıl yol Kurtkulağı ve Toros ibre Fabrikası uumlzerinden doğuya devam ederdi icircaccedilpmar Koumlyuumlnde bana Halep yolunun oradan doshyya doğru gittiğini ve guumlzergacirchını goumlsteren koumlyluuml-vardı

Bu arada tabii ki ovada mevcut koumly ve kentle-biribiriyle bağlantısını sağlayan yakın ulaşım

İlan da muumlhimdir Boumllge iccedili bu ulaşım ovadaki yuumlk ve yerleşim yerlerine bakarak kolayca tesbit lebilir Sultantepe Bozhoumlyuumlk Mercin Sirkeli ve sis Bahccedile istikametine Minareli Tatarlı Şamşi Ccedilatalhoumlyuumlk Kadirli istikametine Taşlı Tilan ve bullmil Houmlyuumlkleri ise Kozan Feke Saimbeyli Tu-ıbeyli Komana (Şar) ve oradan da Kayseri isti-netine giden yollara işaret ederler Bahccedile Geccedilidi lıp islahiye Ovasına inildiğinde burada da ccedilok if bir yerleşme olduğu goumlruumlluumlr Yapılan araştır-lar burada en az 70 adet houmlyuumlk olduğunu goumls-niştir

Kizzuwatna Uumllkesinin Başkenti ve Kuumlltuumlr Metropoluuml Kumanni-Comana Cataoniae miydi Tufanbeyli Yakınlarındaki Şarkoumly (Şar) Harabelerinin Kizzuıvaina Accedilısından Oumlnemi Kizzuvvatnanm bir başkenti var mıydı varsa adı

neydi bilemiyoruz Acaba bu başkent Kizzuwatna adını mı taşıyordu Yoksa oynadığı oumlnemli rolden dolayı başkent buguumln Şarda yer aldığı duumlşuumlnuumllen Kummanni miydi (Fotoğrafısın Tıpkı Kizzuwatna ve Adana gibi Kummanni adı da Hurri koumlkenlidir ve ayshynı isim elemanı buumlyuumlk Hurri tanrısı Kumarbinin Kuumllt Merkezi Kumme veya Kummiyada da saklıdır Hurrice kumma- soumlzcuumlğuumlnuumln kutsal anlama geldishyği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr ki bu da Kataonya Komanasının kutsal karakterinin sadece Romalılar Devriyle sınırlı kalmadığını accedilıkccedila goumlstermekledir Gerccedilekten de Strabonun sık sık soumlzuumlnuuml ettiği ve idareci ve sakinshylerinin tamamının rahiplerin oluşturduğu kutsal Anadolu kentlerinin oumlncuumllerinin daha Hititler Devshyrinde mevcut olduğu bilinmektedir Boumlyle rahip kralshylıklar Dağlık Kilikyadaki Olba-Diocaesareia (Uzunb-caburccedil) ve Venasada Romalılar devrinde uzun suumlre varlıklarını devam ettirmişlerdir Ayrıca Bizanslılar Devrinde oumlzellikle Uumlrguumlp ve Goumlreme civarında yoshyğunlaşan Kapauumlokyadaki rahiplerin ccediloğunlukta olshyduğu peri bacaları vadilerini ve yeraltı kemlerini de dikkate almak lazımdır

Buumlyuumlleyici bir doğal guumlzellik iccedilinde buguumln yer uumlstuumlnde sadece Roma Devri Comana Cataoniae veshyya Comana Cappadociaesinin dev bina temelleri tiyatrosu kapıları mezarlık alanı yollan ve diğer yapıları goumlruumllebilen Şarda M Ouml 2 Binyıl yerleşshymesinin izleri olup olmadığı da bilinmemektedir Ne tuhaftır ki Şarda ele geccedilen ccedilok sayıda Grekccedile ve Latince yazıtlarda burasının Strabonun soumlzuumlnuuml ettiği Capadocia veya Cataonianın kutsal kenti Coshymana olduğunu kanıtlayan ipuccedilları da yoktur Bushyrada 1967 yılında kısa suumlre iccedilin yapılan kazılarda daha ziyade bir Roma Anıt Mezarına benzeyen Kıshyrık Kilise ile Ala Kapı uumlzerinde ccedilalışılmıştır Bu kıshysa kazılar hiccedil olmazsa Şar ve yakın ccedilevresindeki Grekccedile yazıtların bir kez daha toplanmasını ve yeshyni keşfedilenlerle birlikte yayımlanmasını sağlashymıştır

iki sıra Antitoros Dağının arasındaki dar bir vashydide ve Seyhanın yukarı kollarından Goumlksu Irmashyğının suyu bol kollarından biri olan Sanz Irmağı

37

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

(Fotoğraf 22) uumlzerinde yer alan eskiccedilağların kutsal kentlerinden biri olan bu Komanaya onu gene ayshynı ismi taşıyan ve harabeleri buguumln Yeşilırmak vashydisinde Guumlmenekte yer alan Kapadokya Koma-nasından ayırd edebilmek iccedilin Kataonya Koma-nası denmektedir Straboya goumlre Kapadokya Ko-manasını kuran Kataonya Komanası halkı idi Bushyguumln yer uumlstuumlnde duran ve goumlzle goumlruumllen kalıntılashyrın hemen hepsi de Roma Devrinden kalmadır ve Sarız Irmağının her iki tarafında yer almaktadır Komana ve dolayısıyla Kummanninin Kayseri Deshyvelinin doğusunda başlayıp Toros Dağları iccedilinde Hanyeri-Gezbelide sona eren Hitit kaya kabartmashylarını izleyen ve Hanyerinden sonra kuzeydoğuya saparak Goumlksuumln ve Maraş uumlzerinden Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya ulaşan ticaret ve ulaşım accedilısınshydan ccedilok oumlnemli bir yol uumlzerinde olması lazımdır Ne var ki Hanyeri (Gezbeli) ve Şar arasındaki arazinin

boumlyle oumlnemli bir yol iccedilin geccedilit verip vermediği heshynuumlz araştırılmış değildir ve boumlyle bir bağlantının bizzat arazi uumlzerinde yapılacak incelemelerle gershyccedilekleştirilmesi gerekmektedir Ramsaye goumlre boumlyle bir bağlantı muumlmkuumlnduumlr

Caesareia 24 Zerezek 10 Zamanti Su 30 Kara K i shylise

Caesareiadan Anti Torosu geccedilen buguumlnkuuml yolshyların en muumlhimmi budur Baştanbaşa araba ile gidi-lebilinecek bir haldedir Kokussos yahut Koma-nadan Caesareiaya giden Roma yolunun da bu seyri takip etmiş olması muhtemeldir Bundan mashyada takib edebileceği tek istikamet Mardinle Tomar-zadan geccedilen yoldur Anti Torosu muhtelif noktashylardan aşmak kabil olduğu iccedilin yol burada ikiye ayshyrılır guumlney yolu evvela Koumlseliye gelerek orada Fe-rak Din (Fıraktin) Argya Şehir vesaireden gelen bir yolla birleştikten sonra Gez Beli aşar Rumluya ge-

Fotoğra f 22 Tufanbeyl i -Şar Koumlyuumlnuumln hayat daman olan Sarız Irmağı aşağılarda Goumlksu Irmağına bağlanıyor

38

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

r Keklik Oğlunun guumlneyinde Komana - Kokussos raquoluyle birleşir oumlteki yol Zamantı Suyunun uumlze-ıdeki Suvvagen (ZeBacircyrıv) den geccedilerek Anti Toshysu ya Dedebelden ya Goumlkbelden veya Kuru-ılden aşarak Elimenli ve Komanaya (Şahderesi) er

Eski muumlverrihlerde Tomarza yoluna dair hiccedilbir ye tesaduumlf etmedim Asaraxamm da Zerezekte ol-ığu tebeyyuumln edince (senelerce evvel bundan hanshyden zannederim Bellet olmuştu) Roma yolunun ha kuzeyden bir seyir takip etliği anlaşılır Yolun rezekin doğusuna duumlşen kısmı Kuleteden geccediler h zamanlarda yapılan muhacir koumlyuuml yakınından mantı Suyunu aşarak Tassa And Torosu da Kuru-ydan aşarak Saros Nehri uumlzerindeki Kara Kiliseye icircr Bundan sonra yol Sebasteia Ariarathiadan ge-ı Kokussos veya Komanaya giden yolla birleşir abissos Melitene ve Fırata giden bir yol daha var-- ki Tovla Ccedilarşak ve Deli Kavaktan geccedilerek Ma-pound05 ile Tanır (Tanadaris)dan iner Karakilise ile ıragos arası 24 mil kadardır Fakat bu yol arabalar n ccedilok guumlccediltuumlr ve Roma yolu olarak kullanılmış ol-ısına imkacircn yoktur

J Garstangm kısmen gene Ramsayın goumlzicircemte-1e ve o zamanlar Firaktın Taşccedilı Ekrek ve Hanyeri ezbeli) gibi sadece bazıları bilinen Hitit kaya Anıtshyının izlediği yola dayanarak bu yolun 1960 met-yuumlkseklikteki Gezbeli Geccedilidi yakmlanndaki Ku-bullBel geccedilidinden sonra Komana ve Maraş uumlzerin-rı veya biraz uzakta olmasına Tohma Suyu uumlzerin-n Kuzey Suriyeye ulaştığını belirtmiş olmasına şmen yukarda belirttiğimiz gibi Hanyeri-Şar (Koshyma) arasındaki yaklaşık 18 kmlik bu yol tekrar in-enmeli ve Tufanbeyli yakınlarında ve onun doğu ikametinde Goumlksuna doğru giden guumlzergacirch uumlze-de bazı idari haritalarda var olduğu goumlsterilen lıouml-kier ve diğer yerleşim yerleri tesbit edilmelidir zbeli Geccedilidi ve kaya anıtından sonra bir yol Koshymaya gider bir başka yol da Kuruccedilay Vadisini Za-ıntı Suyuna kavuşturan vadiyi izleyerek guumlneye buumlir Şarda veya onun yakınında bir yerlerde Kizzu-

tna kenti Kummanninin izlerini barındıran bir in olup olmadığı maalesef bilinmemekledir ve bu lunun uumlzerine eğilip Şar-Komanayt bu accedilıdan rar incelemek lazımdır Bunun sırf ses benzerlishyden ve her iki kentin de dini oumlneminden hareketshy

le Kummanni = Comana eşitlemesi bakımından oumlneshymi buumlyuumlktuumlr Aksi taktirde Kizzuwatnanm başkent kutsal kent ve kuumlltuumlr metropoluuml Kummanniyi Kizzushywatnamn başka bir yerinde aramak gerekecektir

Kummanninin oumlnemi o kadar buumlyuumlktuumlr ki bazı durumlarda Kizzuwatna ile eşanlamlı olarak kullashynılıyordu Gerccedilekten bazı metinlerde Kizzuwatna adı Kummanni ile yer değiştirmektedir yani her iki ad da eşanlama gelmekteydi ki bunlar arasında Mastigga Ayini dediğimiz bir Buumlyuuml Metni vardır Aynca bazı dini metinler Kizzuwatna Fırtına Tanrıshysı veya onun karısı Hepat yerine Kummanni Kenti Fırtına Tannsı veya Hepatı diyorlar ve Kizzuwatshynamn bazı durumlarda Kummanni ile eşanlamlı kullanıldığında kuşku bırakmıyorlar Anlaşıldığı kadarıyla Kizzuwatna diye bir kent yoktu o sadeshyce coğrafi bir boumllgeye işaret ediyordu ve bu coğrafi boumllgenin başkenti Kummanni idi tıpkı İccedilel-Mersin Adana-Ccedilukurova Sakarya-Adapazan oumlrneklerinde olduğu gibi

Kiy uwutna Ken tkri Kizzuwatna iccedilinde yer aldığı kesin olan kentler

şunlardır Anamusta Arana Artma Arusna Adanishyya Azpisna Hulassa uumlima shuputa(j Kummanni Lamiya Landa( Lawazamiya Luwana (Yukan Seyshyhan Vadisinde) Nirisa Paduwanta Pitura Puruna Saliya Serigga Sinamu[- Tarsa TerussaTinısa Turpina Tımıtma Uparbassa Ura Urauna Urika Urussa Uda Wassukanna Wastisa Zaparasna-Dağı Zazlipa Zilapuna Zinziluwa ve Zunahara

Ura kenti ile yapılan andlaşmada kabile reisleri veya tuumlccarlara ait olan şu kent veya koumlylerin adı geshyccediler Uksu Partanta Huddu Iyaninna ve Lalatta İsshymin benzer bir şekilde tarihi devamlılığı dolayısıyla Tarsus ile eşitlenen TarseTarzi Adana ile eşitlenen Adaniya Comana Cataoniae (Şar aslı şehirden şahr) ile eşitlenen Kummanni Lamas (Limonlu) ile eşitleshynen Lamiya Pozantı (Bizans Devrindeki Podantos) ile eşitlenen Paduwanda Serica ile eşitlenen Serigga ve nihayet son yıllarda kazısına başlanan ve İdrimi yazıtındaki UlisumUlusiia ile eşitlenmek istenen Is-kenderan Koumlrfezindeki Kinet Houmlyuumlk (lssos) dışındaki kentler bilinmemektedir Saliya kenti ise Guumllek Boshyğazının kuzeyinde yer almalıydı ve bundan dolayı Ulukışla yakınındaki Porsuk (Zeyve) Houmlyuumlk ile eşitshylenmek istenmektedir

39

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

Biz tabiatıyla burada başka boumllgelerde aranma- N i gereken fakat sırf ses benzerliğine dayanarak raquo izzuvvatnaya yerleştirilmek istenen Salma = So-ji-Pompeiopolis Walma = Holmoi (Taşueu yakınshyırı) Nahita = Nagidos Blaiussa - VVilusa Lira = 2 Ira (Olba) uumlzerinde kaiiyyetle durmak istemiyor opuler yayınlarda sık sık soumlzuuml edilen bu benzer-klerin bir tesaduumlf olduğunu belirtmekle yetiniyo-

LIZ Ses benzerliğinden hareketle Anadolunun di-er boumllgelerinde yer alan bu oumlnemsiz kentleri sırf izzuwatnaya koyabilmek uğruna bunlardan iki ccedil doumlrt ve hatta Ura oumlrneğinde olduğu gibi altı det olduğunu soumlyleme cesaretini goumlsteren goumlruumlşshyuumlr tamamen mantık dışıdır Bu kentlerden Sal-ıanın nerede olduğu belli değildir ama kesin bir ey varsa o da onun Kizzuwatnada olmadığıdır Valma Afyon civarında VVilusa Eskişehir Ovasında İmalıdır Eğer eşitleme doğru ise Nahilanın da liğdede aranması gerekir Olbadaki Ura ismi uumlrkccedile bilmeyen ecnebi araştırıcıların ağızlarında ozdukları Tuumlrkccediledeki Uğuralanm (Uğare) bozul-I U Ş şeklidir ve ayrıca burada hiccedilbir şekilde M Ouml

Binyıl yerleşim izleri mevcut değildir Irmaklar asında Puruna = Pyramos (Ceyhan) Samri - Sa-gts (Seyhan) ve Ellipra = Liparis (Soloi Viranşehir nkınında) biliniyor Dağ adları arasında Sarissiya Pisaisa vardır Son olarak benim Gezbeli Geccedilidi ya Dağı ile eşitlemek istediğim Sahhupidda Dağı irdir

Metinlerden kazanılan ve birccediloklarının koumly veya ftJik dahi olması muumlmkuumln olan yaklaşık 30 adet zzuwarna kentine karşın yer uumlstuuml araşrırmalann-yakiaşık 70 adet yerleşim yeri tesbit edilmiştir

bii bu rakama eskiden buumlyuumlk ccedilapta Kizzuwatna dutları iccedilinde yer alan Amik Ovası ve her geccedilen n biraz daha tahrip edilen Silifke-Taşucıı Goumlksu İtasmdaki houmlyuumlkler dahil değildir Her iki envalishyde ccedilok eksiktir ve gerccedilek durumu yansıtmaktan

Ic uzaktır Bunlara bulunamayan yok edilen veya ıvyonal ova seviyesinin altında kalmış duumlz yerie-ı yerleri de eklendiğinde bu sayıyı en az 100-3ye ccedilıkarmak pekacirclacirc muumlmkuumlnduumlr Bu da bize tinlerin bize kentsel oluşumların sadece l^ini ebildiğini ve dolayısıyla ne kadar eksik olduğunu stermektedir

Yazıda kullanılan tuumlm fotoğraflar Yard Doccedil Or K Serdar Girginere ^ aittir Harita 1 S Goumlney Adana Ovulan 1 İstanbul 1976 Harita i - ^ l den Harita 2 ise Grosser Weltallas Koumlln 1990 s 138den alınmış-tır

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi ve daha farklt goumlruumlşler iccedilin bkz bu k i shytapta S Girginer Tepebağ Houmlyuumlk ( i ) K İ Adaniia) Kizzuwatna Uumllke-

i n i n Başkenti miydi

J

M I

K K

VV J 1

p

J K

A J t

L C

R J Ga i Gı

5(

M - H tilt

H Gr fi

R P 1 Co

R P t R P H

ide km Ccedilor

W Hel W Hel F Hild

VVie E Hon KHopı

licia JFs

H J H pera

W-D H

I İpek- sı 15 199

R tbin

40

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)

AYNAKCA

Adana Yun Anıikktpai Cilt 1 1982 s 8-181 İccedilel Yurt AnsOtbprdisı Cilt 5 1982 s 3616-3764 B 4fcım T V Road from Samal ıo Asitavvandavva Contributions to

the Historical Geography of the Amanus Region Anadolu Araştırshymaları 1111-2 7965 s1-41

B Alkım Arvhaologische U ntersuchu ngen im Amamisgebiet (1958-1961) KAI II 1964 s 33vd

AlbeilHUn-O Rendsburg Adana Revisited 30 Years Later ArOr 49 1980 s 149

I C Astour Hellenosemitica 1965 D Btng 4 History of Cilicia During the Assyrian Period Ph D Indishyana University 1969

Bittcl Pmhistorsche Parschung in Kleinasien 1934 s SOvd Bittel Oer Depotfund von Soloi-Pompeiopolis A NF 12 1940 s183-205

M C3İder-G F Bean A Classical Map of Asia Minor 1958 V Canby Early Bronze Trinkel Moulds Iraq 27 1965 s 54vd Derakshani Die Arier in den nakoumlstltchen Quellen des 3 und 2 Jahr-tausends it Chr Taiwan 1999 s147vdd

Desideri-A M Jasink Cilicia DalTeta di Kiziuuatna alia conquista macedonc 1990

C Dewdney Turkey An Introductory Geography 1971 K Doumlrner Kleinasien Urspnmgsiand des Eisens Stahl und Bisen 861 1966 S l vd fcrzen Kiiikien bis mm Ende der Prrserkerrsckaft Leipzig 1940 aucounau Cilirie et Canaan dans Its documents chyprominoens J L Arbeitman (edJ The Asia Minor Connexion Studies on She Pre-Greek Languages in Memory of Cluales Carter 2000 i- 61-75 I Forbes Metallurgy in Antiquity 1950 icircarstang The Land of the Hirtites 1910

jarstang-0 Gurney The Geography of the Hiitiie Umpire 1959 s 50-62 H Gates Kinet HOytik in Eastern Cilicia A Case Study for AccuJtra-uumlon in Ancient Harbors Olba 112 1999 amp 303-312 jrothe Mane VordrrasienerpediTiom 1906 m4 19G7 L e w M i l v laquo 3 - 1 5 3 Harper-I Bayburrtmj^ht Ttaaaaargt aayar laquobull im 1 bull Tornana Cappadoror a 1987 n gt a - i laquo raquo ^agt4fc Harper Pooandas m4 nut laquo bull taaaT adk j a jmn raquo laquoaa

Harper T i tu l i Co dem Inscriptjones Co urum Loci Suppleinemum AlaquoSc 1 omanorum Cappadociae heraa Saataar Telck Beiiehungen AcircgyptensA 1971 ielck Agyptiseh-hethitiiche Kor ild-Hellenkemper Kilikien und s

Vien 1990 nnigmann Die Ostgrenze des opvvood The Links Between I -icia and the Interior During the lamm ski Anadolu 1 1991 s 305vd H ten Care The Luwian Popu Itkm era During the Hellenistic Penot i Huumlıteroıh Tuumlrkei WBG 92 k-A K Tosun-R Tekoglu A _ - 4 J -

1997 Ccedilalışması Sonuccedillan JL aaaaraquo 999 s 173-188 Sirak Tuumlrkiye I 1996

E Kaptan Tin and fin Mining in Turkey AnatoUcu 21 1995 s 197-203

V Langiois Voyage dans la Cilicie 1861 E Laroche Etudes sur icirces liierogiyphes Hittites Syria 35 1958 s 263-

275 S Lloyd Early Anatolia 1956 Ed Meyer Reich und Kuttur der Chethilcr 9I4 O F del Monte-J Tiscbler RGTC 6 1978 ve Supplement RGTC 62

992 ilgili yer ismi alıma bakınız W M Ramsay The Historical Geography of Asia Minor 1890 ve Tuumlrk-

ccedilesi Anadolunun Tarihi Coğrafyası (Ccedilev M Pefctas 196) s 299vdd VV M Ramsay Cilicia Tarsus and the Gre3t Taurus Pass Geographical

Journal 22 1903 s 357vdd H Saraccediloğlu Bitki Oumlrtuumlsuuml Akarsular ve Goumltler 1990 F X Schaffer Cilicia Petermanns Miıleilungen Eryacircnıungsband 30

1903 T Schneider Asiatische Personennamen iti agyptischen fjueuumlen des Ne-

uen Reiches i t i Orbis Biblicus et Orientaluuml 114 (1992) M W Seton-VViicirciiams Cilician Survey AnSl 4 1954 121-174 ) Ttschler Der Onsname Tarsos utıd Verwandtes KZ 100 (1987) 339-350 Tuumlrkiye Maden Envanteri (tilere Guumlrel Maden Tetkik ve Arama Enstituumlshy

suuml Yayınlarından No 179 (Ankara 19801 2-3 A Uumlnal Zur historisehen Geographic von Kizzuwatna und Lage von

Sirkeli - eine Bilanz Istanbuler Mitteiiungen 47 (1997) 143-150 A UumlnaJ Hittile and liurrian Cuneiform Tablets from Ortakoumly (Ccedilorum)

Central Turkey (Istanbul 1998) A Uumlnal f i n Orakeltext fibeı die Intrigen am heshitischen Hof (KUB X X I

70 raquo Bo 20HIcirc Tcrre der Hetkiter 6 (Heidelberg I97s) A Onai Hint Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir fal Mani (Ankara

19 i) 3v4 Asithan Yener- Pamela 3 Yandı ver Tir Processing aı Goumliicircepe an Early

Bronz Age Site it Anatolia AJA 97 l99~i) 207-238 A Uumlnal Hititler-Eiilcr e Anadolu Uygarlıkları (istanbul i9991 L Zoroğlıı Cilicia Tracheia in the Iron Age The Khilakku Problem in

A CcediliUntmgtfQo-D Ftrack igtagtmlayafllail Tke Proceedings of the naaat bullgt a ı U ı raquomm Aam Ctmmşuıtm Heid at Van 6-12 August

11994 30gtvdd gt (1984)