· (E -H A N S E M P O Z Y U M U

2 9 ~..... .... -•.' ~ ~ · - : '\i ,'"" -' -.. ...• . -.... --.... - -

"Ceyhun'dan Ceyhan'a" ı. Ceyhan Sempozyumu Bildiriler

Ceyhan Belediyesi Kültür Yayınları. No:8

ı.Baskı / Eylül 2008

Adres:

Ceyhan Belediyesi Konakoğlu Malı. Mahir Alp Boydak Bulv.

No: 51 Ceyhan/ ADANA

Tel: 03226134020 Faks: O 322 613 40 26 email:info@ceyhan.bel.tr

Basım Yeri:ADANA /2008

ISBN No: 978-975-01016-3-2

YayınaHazırlayan: İS?1ailDİKİLİTAŞ

Kapak Tasarımı: Halis DEMİR

Sayfa Düzeni: Zümrüdüanka Ajans

Cemalpaşa Mah. 5 Sk. Gonca Apt. 1/12 Seyhan / ADANA

Baskı: Ekrem Ofset Matbaaeılık

Tepebağ mah. 15 sok. No:37 (Tahtalı Camii Sokağı)Seyhan / ADANA

Tel: (0322) 363 05 16 - Tel/Fax: (0322) 363 45 37

E-mail: ekremofset@mynet.com-ekremofset@hotmail.com

. wwwekrernofset.com

© Bu kitapta yayınlanan tüm yazılar, yazarlarından geldiği gibi yayınlanmıştır.

Yazıların tüm sorumlulukları yazarlarına aittir.

Tamtım için kısa alıntılar dışındaki her türlü çoğaltına yasal sorumluluk doğurur .

• Y H A N B E L E D Y E S i • i TAR i.H, KÜL TÜR, E K O N O M S E AI P O Z Y U M U

III

C-:xuROVA'DA HİTİT VARLIGl::LLiİHİ YANILGILAR VEERCEKLER_-_ bdaı:. eski, unutulmuş, ihmal edilmiş ve hatta kıyasıya tahrip

_olursa olsun, Ceyhan Ovası ve kayalıkları da geçmişin izleriniso;ik raşımakradır, Dünyada hiç bir bilim dalı mükemmel

_ ~ hümanistik bilim dalı olan tarih yazıcılığı da hatalarla- _ Bunlar arasında, dar bir bölgede yaşamış olan kavimler,

"::rzl:;U;~ olarak cömertçe ülkenin tüm bölgelerine serpiştirilir.~ kah Urartular Ege Bölgesi'ne. kih Lidvahlar Doğu

ya kadar giderler, Galatlar ülkenin her tarafına dağınlır, raa- sahillerine kadar indirilir. Bilhassa Hititler, Hellerıizm,

, Bizans ve Osmarılı gibi büyük imparatorluklann, ülke veya- her tarafına kesintisiz hakim oldukları sanılır. Hele Kültür

Bakanlığı'nın pahalı bir şekilde bastırdığı broşürler, böylezoeşrularla doludur, "ondan sonra Persler gelmiş, ondan sonra

~ - dive, ezbere şiir okur gibi kavimler sırasıyla sayılır. Tabii_ söz konusu olduğunda bir de bir başka faktör devreye girer;

!=- a.".:~",,_aavmi gibi Türkler de tarih kavrarrundan yoksundurlar ved~&\"b olayların geçtiği coğrafi alan ve kronolojik sıraların pek,...-,......,.,.;..tt gibidir. Ben şimdi size İssos Savaşı veya Troya savaşları

Ovası'nda olmuştur desem, bazılarınızın alkışlannı.••••a:~:;o::ı.o. tIL ga\'et eminim! Buna benzer yanlış kanılar günÜ111üzde

~ Çukurova'daki hakimiyetleriyle ilgili olarak hili devam=:rıı=~::~i.Ceyhan yakınlarındaki II.Muwatalli kaya kabartmasını:;-.:ı=~d::.xı;:s..sanki Hititler burada taa ezelden beri varmışlar zannına~~=ı0:2dır_ Kızılırmak kavsi çekirdek olınak üzere Orta

yaşamış olan Hititler (Hrt.l) tüm Anadolu'yaliC;ıı!o:::::.:;:!u:ıekıe,en erken dönemlerde yanlışlıkla Kilikya ve Troyat:;:~ ,d;;;;]23;- üzere cömertçe tüm Anadolu'ya dağıtılınaktadır. Burada

--_ -: rlifiller Devrinde Anadolu'nun Siyasi yapısı.~'::==,"""llCn-m- suçlamayacağım; bu yanılgının önderliğini yabancı

yapmak'Tadır ve bunun belirli bir ideolojik nedeni= a_ nca değineceğim, ama bu amaca yönelik hemen bir

ı::t;ı:='r.:~_:\"_1::- IL- Bu da en azından kitap ve harita üzerinde Hintavrupa=-~~ 1mümkün olduğunca geniş alanlara yaymak. Keza

(j.:~!Dı:_ö'_;;ı gözijnü dikmiş bir başka yayılmacı, kültür sömürücüvardır, İbrani tarih yazıcılığı da buralara hep

-. - ~ durur. Bu ideolojinin arkasında dönen dolaplarıÇ::=i::::tr •.• Universiresi'nden Dr. K. Serdar GİRGİNER ile

ımızda uzun uzun uzadıya anlattım (1). Bu_~lu'nun partikularist coğrafi yapısı dolayısıyla

r !darda, Karadeniz, Marmara, Ege ve Akdenizs;:ı~~'-:CclJmml.gibi

.: -=edikl.eri,.===i:k::i _ girmek

-r::nnadılda rızzııarın varlığı

u. Keza~-o.a-ya uzaydan

bakış dahi,endi içinde

havza niteliğiı=..,,---,= gösterir (Res.Z).

=~r. ek nedir' Res.l: Anadolu'nun uzaydan görünümü.

Şudur: Hititler Kilikya'ya 450sene süren uzun Anadoluhakimiyetlerinin sadece son200 senesinde hakimolabilmişlerdir. Kilikya üçtarafı Toros Dağları, güneyide denizle çevrili kapalı birbölgedir. Orta Anadolu'dançok hep Suriye tarafına açıkolagelmiştir. Onun için Res.2: Çukurova'nın uzaydan görüntüsü.

kültürel etkinlikler, askeri işgaller ve siyasi otoriteler hep o yöndengelmiştir. Sırasıyla sayalım: Miranni, Hurri, Geç/Yeni Asur, Pers-Sasani, Arap, Türk (Suriye Selçukuları!), Kölemerı, Mısır (İbrahimPaşa); buna karşın Osmanlılar ve Türkler dışında Orta Anadoluyönünden gelen güçlerin hakimiyeti sürekli olamamıştır. Bunlarınbaşında Hititler, kısmen Haçlı Seferleri ve BizansWar gelir. Bizanshakimiyerinin 960'daki Reconquista'ya kadar Araplar'a karşı süreklikaybetınesinin sebebi işte budur. Esasen kuzeydeki Toroslar, Bizans-Pers doğu S1111r111111batı kesimini oluşturur ve burası aynı zamandaAnadolu ile Kilikya arasındaki sınırdır. Ermenileri saymıyorum, kezaburada HaçWar ve Bizans yardımıyla sağlanan yapmacık bir nüfussızması söz konusudur, yani Ermeniler her zaman olduğu gibi hepHıristiyanlar'ın doğudaki kalesi, piyonu olagelmişlerdir.

Çukurova'da erken Hitit hakimiyetinin arkeolojik belgesi olarakise hep, I.Garstang'm götürü bir ifadesine, yani Yümüktepe'de kasatekniğiyle yapılmış kent surlarına ''Hittite fortification" demesigösterildi, bu kasa tekniğinin ne derece Hitit kökenli olduğu aslasorgulanınadı. Son araştırmalar da dahil, günümüze dekYümüktepe'de Hitit varlığının izleri bir türlü bulunamamıştır!(Res.3-7).

Çukurova'da ne zaman kurulduğunu bilmediğimiz bağımsız birKizzuwatna devleti vardı. Hititler bu devletin bağırnsızlığuutanımışlar, onurıla eşitlik esasına dayanan devlet anlaşmaları

Res.3: Mersin-Yümüktepe'de 1930'larda yapılan kazılar.yapmışlar, bu anlaşmalarla onların bağımsızlık ve hükümrarılıklarınasürekli saygı göstermişlerdir. Ancak M.Ö.1440'larda Hitit kralıII.Tuthaliya devrinde Hititler Kizzuwatna'nın eşitliğini ayaklar altına~şlar ve ordularıyla Çukurova içlerine kadar inmişlerdi.I.Suppiluliuına zamanında ise Kizzuwatna artık tamamıyla bir Hitit

gEL E O Y E S - i. TARiH, KÜLTÜR, EKONOM

"'21

S E M P O Z Y U M U

Res.4: Mersin Yümüktepe'de günümüzde yapılan kazılar.

Res.S: Yümüktepe'de ele geçen veMersin Müzesi'nde sergilenen çanak çömlekler.

Res.ô: Hitit kasa tekniğiyle yapıldığı zannedilen Yümüktepe kale duvarları.

eyaleti halinegetirilmiş, buradakukla bir rahiplerdevletikurulmuştur; tabidevletin başına hepHitit prensierigetirilmiştir. Şimdibiraz bu olaylarınayrıntılarınabakalını:

Res.7:Hititler'inbaşkentiBcöozköv-Hcttoso'dokasatekniqivleyapılmışsurlar. Bölgeye dönük

ilk yazılı haber, Hitit başkenti Boğazköy-Hattusa'da Hurricesi'nderıHititçc'ye yapılmış çevirisi ele geçen ve bir batında 30 erkek çocuğudoğurup onları sepetler içinde bir ırınağa atan Kanes Kraliçesiefsanesidir. ırmak çocukları Zalpa Ülkesi'nin denizine götürmüştür.Kayseri yakınlarındaki Kanes're geçen bu efsane değerlendirilirken,uzun yıllar hep Kızılırmak üzerinde duruldu ve çocukların denizdenkaraya çıktıkları Zalpa Ülkesi ve kentinin yanlışlıkla Bafra

((; CEYHAN BElEOiYES

Ovası'ndaki İkiztepe olduğu zannedildi. Bizim yıllardan berireddettiğimiz bu sav,kesin kes yanlıştır ve Zalpa'yı başka yerlerde, ozamanların uygar ülkeleri içinde aramak gerekecektir. Kanes- esa-Kültepe'nin hemen güneyinde, Seyhan ırmağı'nın en yııkarı ve enuzun (308 km.) kollarından olan ve Zamantı Suyu akar (Res.8-9) veen az Anadolu'nun en uzun ırmağı Kızılırmak kadar güçlüdür.Efsaneye göre çocukların Tomarza ile Develi arasında Kültepe'yeyakın bir yerlerde Taşçı ırmağı olarak da geçen bu ırmağa bırakılmışolmaları gerekir ve çocuklarSeyhan ile Ceyhanarasındaki deltada karayaçıkı p kurtulmuşlardır(Res.IO-ll). ırmaklaraçocuk terk etme edebimotifınin aslı da Hurri, yaniGüney veya GüneydoğuAnadolu kökenli olduğu veefsanenin Kuzey Anadolu veKaradeniz sahilleriyle hiç Res.B: Zamantı ırmağı

bir ilişkisiolmadığı tarafımdan sabit bir şekilde kanıtlanmıştır.Bu efsanenin anlatıldığı dönemde, Çukurova'da bağımsız bir

Kizzuwatna devleti çoktankurulmuş olmalıydı.M.Ö.16S0'lerde ise Hititler,merkezi Orta Anadolu'da olangüçlü bir askeri devlet kurmuşlar(Res.12-lS) ve kısa zamanda,ekonomik ve kültürel açıdanvarlığının temelinin o zamanlaruygarlığın odak noktası olanMezopotamya medeni dünyasıRes.9: Develi-Taşçı yakınlarındaki

. . d zornom: IhTlaqı. i dııçın e oıaugunu Kavramış ar ;dolayısıyla askeri işgal ve siyasiilişkilerini hep bu yönekaydırmışlardır. Ama sapayerde olduğu için KizzuwatnaHititler'in ilgi alanının dışındakalmış, ekonomik, askeri vekültürel önemi yüzünden hepSuriye ile ilgilenen ilk Hitit kralıLHattusili (M.Ö.16S0-1620)bile Toroslar'ı geçerken,Kizzuwatna'ya aslauğrarnarnıştır. Yıllıklarındageçen Purana ırmağı Seyhanveya Ceyhan değil, AfrinÇayı'dır (Apre) (Res.16).

Kral Telipinu (M.Ö.lSıo-148S) fermanında, kralAmmuna zamanında bazıkentler yanında Adaniyakentinin de Hititler'e karşıdüşmanca tavır takındığını yazmaktadır. Hemen konuşmamınbaşında değindiğim gibi, gizli saklı da olsa ideolojik nedenlerleHititler'i zorla Çukurova'ya getirmeye çalışan bir çok araştırmacıburada geçen Hititçe kururiyah- "düşmanlık yapmak" fiiliniyanlışlıkla "isyan etmek" olarak çevirmekte ve bu hatalı yorumdan

hareketle sanki Kizzuwatna ileaynı yer olduğu düşünülenAdaniya-Adana bölgesinin dahaEski Hitit Çağı'nda bile Hititboyunduruğuna girmişolduğunu ve "isyan"

. \ edebileliğini öne sürmüşlerdir.e~' . l,' _ ••. .~ . ı!:;-.A:;; ,r ~ _, Tuhaftır, tek yanlı ve bağnaz bu~, ;:-"'~--~.. ' ,L:~' ~~ sava, şimdiye dek hiç kimse karşı

çıkmamıştır. Ama, e ğ'e r

Res.l o: Ceyhan Deltest.

Res.ll: Ceyhan Deltası.

Res.l2: Karlar altında Boğazköy.

,I. TARiH, KÜlTÜR, EKONOMi SEMPOZYU

322

gerçekten AdaniyaÜlkesi Hititler'e tabiolsaydı, Hititçe metinmutlaka kururiyah-değil, "isyan etmek"anlamına gelenwaggariya-, BAL,hamamniya-, sallai-gibi fiillerden birinikullanırdı. Tabii bununyanında metinde birklişe hatası söz konusu

olabilir. Buna ek olarak Adaniya ile Kizzuwatna'mn kasdedildiği deasla kesin değildir. Adaniya ozamanlır Adana veçevresindeki bölgeyi kapsıyorolmalıydı. İşte şimdi yapılanyanlışın nerede olduğunukıskı vrak yakalam ışdurumdayız; yani bu erkendönemde Hititler'iÇukurova'ya getirmeyanılgısının kaynağı bu yanlışçeviri ve yorumdayatmaktadır. Bu yanlış görüşegöre Adaniya Ülkesi uzun süre Hitit işgali altında kaldıktan sonra birara bağımsızlığını kazanmış, Tarsus kazılarında ele geçen İsputahsumührü ve devlet antlaşmalarının gösterdiği gibi, Kizzuwatna adıylasonradan tekrar ortaya çıkmış imiş. Peki ne zaman sorusuna, hiçkimse cevap veremiyor! Buna ek olarak kargaşalıklarla dolu budönemde giiçsüz kalan Hitit devleti bu kadar geniş bölgeleri

hakimiyeti altındatutabilecek durumdadeğildi. Ayrıca o zamanlarÇukurova'nın Hititler'icezbeden zenginliklerihenüz bilirımiyordu; nedemiri, ne gümüş madeni,ne pamuğu, ne de pirincivardı. Daha da ötesi,henüz zengin Hurr ikültürünün içine

Res.1S: Hatlusa'da Budaközü Vadisi'ne giriş. girmemişti.

Res.14: Aynı Boğazköy surlar.

Inatçı bir tuturtıla Tarsus'tabulunarı (Res.17-19) ve Tabamamühürü baskısı taşıyan Akadcabir arazi bağış belgesi,Kizzuwama'da erken devir Hitithakimiyetinin kanıtı olarakdeğerlerıdirilmişse de, bu belgeTarsus'a sonradan getirilmişolmalıdır, keza bağışlanan tarlalarasla Tarsus veya genel anlamdaÇukurova yöresinde değil, KuzeyAnadolu'da, Maşat (Tokat)civarındakiSaktunuwa/Sakiddunuwa Dağı Res.ı6: l.Hottusili'ninaskeriseferleriniyakınlarındadır. Gerçekten de adı anlatan yılıklarının Hititçe nüshosı.

geçen belge orijinal konumunda değil, "in a secondary context"de,yani bir çukrırun içinde bulunmuştur, Labarna mühürü denen bumühürler eskiden I.Hattusili devrine tarihlenirdi; şimdi LMursili,hatta ondan sonraki dönemlere tarihierne eğilimleri vardır. Amabelirttiğim gibi, zaten bu mührün Tarsus-Kizzuwatrıa kronolojisi vesiyasi tarihi için bir değeri yoktur. Kısacası ve altını çizerek bir kezdaha vurgulayalırn, M. Ö .1400'lere gelinceye kadar Kilikya'da asla veaslaHitit hakinıiyeti söz konusu değildir. Bu sorulara en doğru yanıtı

({.c

verecek Kizzuwatnadevletinin yerli yazılıkaynakları ise henüzbulunamamıştır; Halbu kiKizzuwatnalılar'ın çiviyazısını tanıdıkları, kendiana dilleri Hurriceyanında Akadca ve belkiLuvice de yazdıkları, baştaHattusa olmak üzerebaşka arşivlerde bulunantablerlerden çok iyibilinmektedir. Bununyanındaelimizdebağırns~Kizzuwatna devleti ile Hititler arasında yapılmış çok sayıda devletantlaşması vardır. Bunlar çoğunlukla Akadea yazılmıştır ve birernüshaları Hattusa'da bulunmuştur, İlerdeki kazılarda Kizzuwatna'dabu tabletler birer birer bulunacaktır. Çünkü bu anlaşmaların birerniıshası, Çukurova'daki devlet arşivlerinde büyük bir ihtimamlasaklanıyordu. O zamana dek Kizzuwatna tarihini sadece tek taraflı

olarak Hitit kaynaklarından,yani Hitit-Kizzuwatnailişkileri açısından öğrenmekzorundayız. Bu kaynaklar,I.Suppiluliuma devrinekadar (M.Ö.1400 veya1370) Kizzuwatna bağımsızdevleti ile Hititler arasındayapılan ve eşitlik esasınadayanan devlet

Res.1S: Tarsus-Gözlülule'de bulunan ve antlaşmalarıdır.Tarsus Müzesi'nde sergilenen kaplar.

Res.1l: Tarsus'ta 1930'larda Amerikalılar',açmış oldukları kazı çukurunun

günümüzdeki görünümü.

Kizzuwatna- Hitit devlet antlaşmalari listesi:LHanrili belki de İsputahsu'nurı babası Pariyawatri ile(Ammuna veyaHuzziya (1.) Sunassura)Telipinu İsputahsuTahurwaili Eheyall. Zidanta Pilliya/palliyaIl.Hamili?? PaddatissuIl.Tumaliya (ll.) Sunassura(I.Suppiluliuma Rahip Telipinu)

Şimdi sırasıyla ve özetolarak Kizzuwatna-Hattiantlaşmalarina ve bunların ozamanlar Çukurova'dakidevletin Hititler'den nasılbağımsız olduklarınıkanıtladığına bir bakalım:

Kral TelipinuKizzuwatna kralı İsputahsuile bir antlaşmaimzalamıştır. Hemen

belirtelim ki, onun Tarsus'taki mührü "in a secondary" corıtext'tebulunduğu için, kazılarda ilgili tabakalar tesbit edilememiştir.Antlaşma tamameneşitlik esasına göre yapılmıştır, yani Kizzuwatnadevleti Hititlerle eşit haklara sahip tamamen kendi başına buyruk birdevletrir. Mültecilerin karşılıklı iadesi, elçi gönderilmesi, taraflarakarşı yapılabilecek suikastlerin ilibar edilmesi, sınır bölgelerindeyaşayan göçebelerin durumu, hırsızlık suçları, yaralanan veyaöldürülen şahıslar için verilecek kefaretler ve bir tarafın isteği üzerineaskeri yardım gönderilmesi korunmuş maddeler arasındadır.

Res.19: Tarsus Gözlükule kapları

Kral Tahurwaili (yaklaşık M.Ö.1480)-Eheya antlaşması kırıkdökük ve Akadca ele geçmiştir; metnin içeriği Paddatissuandlaşrnasınınkine tıpa tıp benzemektedir. Antlaşma üzerindeki

YH A N B E L E D i Y E S -I. TARiH, KÜlTÜR, EKONOMi SEMPOZYUMU

323

mühür baskısı ilk örnektir.

Kral II.Zidanta. (M.Ö.1440) da Kizzuwatna ile diplomatikilişkileri devam et;,t;irdive kral Pilliya/Palliya ile bir antlaşma yaptı. Buantlaşmadan, bir zamanlar Hatti ve Kizzuwatrıa arasında bır savaşyapıldığı ve bu sırada her iki tarafın sınır bölgesinde yer alan bazıkentlerin işgal ve tahrip edildiği anlaşılmaktadır.

Kral Paddatissu'nurı eşit şartlar altında yapılan ve Akadea birnüshası korunmuş devlet antlaşmasının Hititli taraftarının kimolduğu maalesefbilinmiyor. İşlenen konııların en başında her iki ülkekralına karşı yapılabilecek komplolar ve mültecilerin karşılıklı olarakiadesi gelir. Ama burada söz konusu edilen mültecilerle, çoğu kezdiğer antlaşmalardan bildiğimiz sıradan kişilerden zıyade,Kizzuwatna ile Hatti ülkeleri arasındaki tampon bölgede yaşayangöçebe kavimler söz konusudur:

"[Eğer 1 büyük kralın kulları, kadınlar, malları, sığırları, koyunlarıve keçileri ile birlikte göçerler ve Kizzuwatna'ya girerlerse,[Paddatissu 1onları yakalayacak ve büyük krala geri verecektir. Ve eğerPaddatissu'nun kıılIarı, kadınları, malları, sığırları, koyunları vekeçileri ile göçerler ve Hatti Ülkesi'ne girerlerse, büyük kral onlarıyakalayacak ve Paddatissu'ya geri verecektir".

Her geçen gün artan Hitit baskısı karşısında sıkışan ve işgal vetalan edilmekten erıdişelencn Kizzuwatna, bağımsızlığını .devamettirebilmek uğrıına ikili oynamak zorunda kalıyordu. M.O.1480yıllarında Firavun III'Tutmosis zamanında Qode'li denenKizzuwarnalılar, Mitanni'nin Mısır'a karşı yaptıkları Megıddosavaşında, Hititler'in baş düşmanı Mitanni saflarında dövüştüler. Nevar ki bundan on sene sonra M.Ö.1470'te Tutmosis'in kazandığızaferler ve Kuzey Suriye'yi işgalinden sonra bu işbirliğinin cezasınıçektiler, Mısır'a haraç vermeye başladılar. Ama Kizzuwarrıa'da lıiç birzaman sonraki Ptoleios'lar veya Memlükler devrinde olduğu gıbıdirekt bir Mısır hakimiyeti olamadı. Adana'da bıılunup Amerika'yakaçırılan Mısır'lı hastabakıcı heykeli ve Tarsus'ta bulunan Mısırmülırü hep ticaretle veya başka yollarla gelmiş nesnelerdir.

Eskiden I.Suppiluliuma saltanatına tarihlenen Sunassuraantlaşması, son yıllarda Orta Hitit kralı II.f1II.Tuthaliya (M.O.1440)devrine tarihlenmiş ve bu teklif kabul görmüştür. Tartışmalı olankonu, bu erken devirde sayıları en azından iki veya üçe varan'Iurhaliya'ıun hangisi olduğudur. Bu antlaşma, Kizzuwatna ile eşitlikesasına dayanarak yapılmış son antlaşmadır ve bundan kısa bir süresonra Kizzuwatna artık Hitit askeri hakimiyeti altına girecektir (ca.M.Ö.14l0). LSuppiıui.iuina zamanında Kizzuwama artık tamamıylabir Hitit eyaleri haline getirilmiş, burada kukla bir rahipler devletikıırıılmuştur; tabi bağlılığı sağlamak için devletin başına hep Hitıtprensieri getirilmiştir. Bu yapılırken bir de Kizzuwatna'da hep hakimolan "Rahip Krallar" geleneğine saygı duyulmuş, prensIere bır derahip unvanı verilmiştir. Bir Hitit prensinin "ralıip" unvanıylaatanmasııun Hitit tarihinde bir başka benzeri yoktur. Metinlerindebu i1hakın nasıl ve ne zaman yapıldığı, bir savaşla mı, yoksa savaşsıznu olduğu anlatılmaz. Sadece Suppiluliuma ve eşi kraliçe Henti'nin,oğulları Telipinu'yu, nasıl mahalli Kizzuwatna tanrılar üçlüsü Tesub,Hepat ve Sarruma için rahip-kral olarak atadıkları ve onaHanusa'daki hanedana sadakat yemirıi ertirdikleri anlatılır; amaTelipinu'nun ralıiplik yanında idari görevler de üstlendiği kesindir.Tamamen babasına bağımlı olan bu rabip-valinin yargılama yetkısıoldukça fazlaydı. Bu Telipinu daha sonra Halep kralı olarak babasınahizmete devam edecektir.

Ne var ki, Telipinu'rıun ralıip krallığı uzun ömürlü olamamıştır.Il.Mursili (M.Ö.1339-13l0), Arinna'nın Güneş Tanrısı'na hitabenyaptığı ve bir şikayetnarneyi anımsatan duasında, kendisine düşmanülkeler arasında Hurriler ve Arzawa yanında Kizzuwatna'yı da sayar.Demek ki geleneklerine sıkı sılaya bağlı kalan ve özgürlük özlenıi

çeken Kizzuwatna halkı, Hitit boyunduruğuna boyun eğmenıiş,isyan etmişti. Mursili'rıin bu düşmanla nasıl baş ettiğiııi, isyanlarıaskeri seferler düzenleyerek cezalandıracak mı, yoksa sulh yoluyla mıçözdüğünü bilemiyoruz. Bildiğinıiz bir şey varsa, artık onunsaltanatından itibaren Kizzuwatna'run her nedense Hititler'in bir arkabahçesi haline gelmiş olmasıdır. Yümiıktepe kazılarında ortayaçıkarılan Orta Hitit dönemine ait surlar-eğer bunlar gerçekten Hititsurları isel-, muhakkak ki bu dönemde de kullanılmaya devamediyordu.

Kizzuwatna'nın istisnai dini önemi dolayısıyla Mursili bayram veayin kutlamak ve bir keresinde de büyü ve tıpla tedavi görmek üzere

sayısız defalar Kizzuwama'yagitmiştir. Kula civarında volkanpatlaması sonucu (Res.20)yakalandığı yüz felciııin tedavisiiçin bile Kizzuwatna'ya gelmişti.Bir defasında orada kardeşi veKargamis, kralı ve diğer adıPiyassili olan. Sarrikusuh ile

Kula yakınlarındaki buluşmak istemiş, ama tanrılarküçük volkanlardan biri. ona kötü bir haber ulaştırmışlardı,

keza Piyassili herhalde Çukurova'nın yakıcı sıcak ve boğucurutubetine dayanarnayarak ölmüştü. Üzgün kral, Kuzey Suriye veDoğuAnadolu'ya yapmayı tasarladığı askeriseferleri yarıda bırakarakkardeşinin cesedini o sıcaklarda Hatti Dıkesi'ne taşnmış ve onu Hitıtusullerine göre kendi memleketinde defnettirnıişti. Kralın eli vekolunun bağlı olduğunu duyan düşmanlar elbette boş durmuyorlar,tüm yönlerden Hatti üzerıne saldırıyorlardı.

II.Muwatalli zamanında(M.Ö.1310-l28S)Kizzuwatna -Hitit ilişkileri çokkaranlıktır (Res.21). Onunzamanında Hitit devleti adetaikiye bölünmüş, kuzeyde kalankısmında küçük kardeşiIll.Hatnısili hüküm sürerkeno güneye, Tahundassa'ya

tT hundassa Res.21: Muwana!li'nin Cevhon-Strkel!taşınmış ır. ar .-. kay k bcrtrncsı.Kizzuwatna sınırlarının tesbıtı de sorunlarla ~01Udur ve burada buayrıntılara girmek mümkün değildir. Muwatalli Hanusa'dakitanrıların hepsiııi kendi bölgesine taşımış, bazılarını da Kummanni'yegetirnıiş, orada yerleştirmiş ve yeni ta.pınaldar yaptırmıştır. Aslındametinlerden bir tanesine göre Aşağı Ulke yerine Kurnrrıanni'nin yeralması, Kizzuwatna'nın mctropolü bu kentin neredeyseTarhundassa'ya tekabül etınesiııi gerektirmekte ise de, bu coğrafisorun göründüğünden dalıa karmaşıktır.

Res.22: Develi'de Froktin kaya kabartması.Hl.Hatnısili döneminde Kizzuwatııa'da siyasi gelişmelerle ilgili

hiç bir kayıt yoktur, keza burası artık bir Hitit eyaleri gibidir ve her ikiülke de siyasi ve kültürel açıdan neredeyse iç içedir. Develi ile Hanyeriarasında yer alan Fraktin (Res.22), Taşçı (Res.23), Imamkulu(Res. 24) , Hanyeri (Gezbeli) (Res.2S-26) ve

;r- .. R·H KU··LTU··R EKONOMI·SEMPOZYUMUueCEYHANBELEOIYESI-I.lA i, ,

324

•

Hemire (Res.27-28) kaya kabartınalarının hemen hepsi onun vekarısı Puduhepa'rıın zamarunda yaptırılmış, eskiden de elbette bilinenbu dağ yolu üzerinden Hatti ile Kizzuwatna arasında hızlı ulaşımısağlamak için kestirme bir köprü kurulmuştur. Evet bu yol kışlarıtrafiğe kapalıdır (Res.29-30) ama Hititler ayinlerini, askeri seferlerinive kilit gezilerini ilkbahar ve yazları yaparlardı. Bir çok Hitit kral,kraliçe ve diğer hanedan mensupları ayinler kutlamak, büyü ve tıplatedavi görmek için hep Kizzuwatna'ya gelmişlerdir. Katiplcr bileHurrice yazılmış metinleri bulup Hiritçe'ye çevirebilmek içinKizzuwatna'ya gelirlerdi. İlişkiler o kadar yoğun idi ki, her keresindegidiş geliş en az iki hafta süren uzun ve meşakketli yolculuklardankaçınmak için Hattusa'da bir "Kizzuwatna mahallesi" kurulduğu vebazı ayinlerin sembolik olarak orada yapıldığı bile zarınedilmektedir(Res.31-32).

Son olarak bir kez daha vurgulamak isterim: Çukurova'daki Hititvarlığı tarihi belgelere göre çok kuşkuludur. Arkeolojik veriler ise biro kadar azdır, keza bölgede doğru dürüst kazı yapılmamıştır. Alalah

iı.es.23: Develi Taçı kaya çizimleri.

Res.24: Tamarza-imamkulu kaya kabartması.

Res.25: Hc-ıyeı-' _ =_

bölge dışında, Suriye'dedir. Kinet Höyük hiç Hitit malı vermemiştir.Tarsus ve Mersin höyüklerinde ise çok sınırlı kazı yapılmış,buradalardaki malların ithal mı, yoksa yerli üretim mi olduğuanlaşılamamıştır, Bizim 1992'den beri Sirkeli'de büyük ümitlerleyaptığımız kazılar ise, hiç Hitit bulunrusu vermemiştir (Res.33-36),yani burada Hitit olan sadece II.Muwatalli kabartmasıdır! Bunlarıniçin belittiyorum? Kizzuwatna'da Adaııiya ve Tarse dışında büyükkentler vardı ve bu kentler hala bulunabilmiş değildir. Bu kentlerarasında Şar-Comana ile ayru olduğu sanıları Kizzuwatna devletinin(Res.37-38) başkenti Kurnmanni ile kraliçe Puduhepa'nın memleketiLawazantiya vardır. Kizzuwatna ve Hitit varlğının izleri, bugürınerede olduğu maalesef biliruneyen bu merkezlerde saklıdır. Belki dehemen yakınırruzda, şuradaki ınısır tarlalarının içindedir. Geçen yılÇukurova Üniversitesi'nden Dr.K.S.Girginer ve ekibiyle bölgeyigezerken Tatarlı'ya da uğradık. Bana sorarsanız, burasıLawazantiya'nın taa kendisidir, bundan dolayı Dr.K.S.Girginer'inburada kazı yapma çabalarını tüm kalbimle destekliyorum (Res.39-42).

Res.26: Hanyeri kaya kabartmasının çizimi.

Res.27: Kadirli-Gökçedam Hemile Kaya kabartması ve Amuda kalesi.

iı.es_28: r.e..,,;'" -?'- <eye on _

Res.29: Karlar altında ve 1990 m. Yüksekliğindeki Hitit dağ yoluüzerindeki Tufanbeyli-Gezbeli Geçidi.

,~ J#..d9,.. ·•••...Alii.t

Res.30: Kışın tekerlekli araçlara geçit vermeyen Gezbeli Geçidi.

Res.31: Hattusddaki Ağaçdenizi Kizzuwatna Mahallesi miydi?

Res.32: Bir zamanların Ağaçdenizi'nden günümüze sadece vesadece yalnız bir ağaç kalabilmiştir.

Res.33: Hitit bulun!usu vermeyen Sirkeii Höyüğün genel görünümü.

((; CEYHAN BELEDiYESi

Res.34: Sirkeli Höyük'te yapılan kozılor.

Res.35: Sirkeli Höyük kazıları.

Res.36: Sirkeli Höyük kozilen.

Res.37: Şor-Camana'nın Hititler devrinde ki Kummanni olduğu henüzkesinlik kazanmadı. Çalışmalor Çukurova Üniversitesi tarafından devam ettiriliyor.

Res.38: Şar'da sonradan kiliseye döndürülen bir kahraman cnıtı (Heroorı).

I. TARiH, KÜlTÜR, EKONOM

326

E M P O Z Y U M U

Res.39: Şimdilik Kraliçe Puduhepa'nın memleketliLawazantiya zannettiğimiz Tatarlı Höyüğün genel görünümü.

Res.40: Tatarlı Höyük.

rr; CEYHAN BElEDivES

Res.4l : Bu güzel sular yüzünden çoğu bölge halkınınmesire yeri olarak tanıdığı Tatarlı.

i. TARiH, KÜlTÜR, EKONOMi SEMPOZVUMU

327