Construyendo buenas prácticas de colaboración en el espacio universitario
Transcript of Construyendo buenas prácticas de colaboración en el espacio universitario
FUNDACIÓN ETEA PARA EL DESARROLLO Y LA COOPERACIÓN
Mª Luz Ortega Carpio
Mª Rosa Cordón-Pedregosa
Antonio Sianes
CONSTRUYENDO BUENAS PRÁCTICAS
DE COLABORACIÓN EN EL ESPACIO UNIVERSITARIO
BUENAS PRÁCTICAS DE COLABORACIÓN ENTRE ONGD Y UNIVERSIDAD
31FUNDACIÓN ETEA PARA EL DESARROLLO Y LA COOPERACIÓN
¿De qué hablamos cuando hablamos de Educación para el Desarrollo y por qué consideramos que debería estar presente en la Universidad?Los términos educación y desarrollo aparecen ligados entre sí en disciplinas muy di-versas del conocimiento. Basta realizar una sencilla consulta en cualquier motor de búsqueda web para ver que dichos conceptos aparecen unidos, por ejemplo, en el cam-po de la educación, cuando describe el desarrollo educativo como el cumplimiento de cada una de las etapas normativas de la educación, necesario para que se produzca el desarrollo intelectual del estudiante; o en el campo del desarrollo, cuando analiza la necesidad de que las personas de los países empobrecidos reciban una adecuada educación para fomentar y favorecer el desarrollo económico y social de sus naciones.
Sin embargo, cuando en la presente publicación hagamos referencia al término Edu-cación para el Desarrollo (ED) lo estaremos haciendo de una manera bien diferencia-da, remitiendo a la actuación educativa que acontece entre los colectivos –personas, grupos, países– que han tenido la suerte de tener más opciones para realizarse en su vida que la mayoría de la humanidad, para incrementar su información, sensibi-lización, concienciación y toma de compromiso respecto a la situación de pobreza y exclusión que existe en el mundo global en que vivimos.
Vamos a citar como antecedente más inmediato de la ED el año 2007. En ese año, la
marco normativo en materia de Educación para el Desarrollo a nivel europeo: el Con-
senso europeo sobre el desarrollo: la contribución de la educación y de la
sensibilización en materia de desarrollo.
hacer posible que todos los europeos tengan a lo largo de su vida acceso a la
posibilidad de sensibilizarse y de percibir los aspectos del desarrollo mundial y
su importancia local y personal, y de ejercer sus derechos y responsabilidades
como habitantes de un mundo interdependiente y cambiante, contribuyendo a
hacerlo más justo y sostenible. (Comisión Europea 2007: 6).
Este importante informe recogía más de dos años de trabajo en el que se vieron in-volucrados representantes de una amplia gama de organizaciones e instituciones in-teresadas en el desarrollo y en el incremento de la educación y la sensibilización en materia de desarrollo. La Comisión se hacía así eco de un importante sentir de la ciudadanía y de las organizaciones de la sociedad civil, destacando la importancia que la ED tiene en el ámbito del desarrollo, ya que, en sus propias palabras:
contribuye a erradicar la pobreza y a promover el desarrollo sostenible me-
diante el aumento de la sensibilización pública y de los planteamientos y acti-
ED
UC
AR
PA
RA
LA
CIU
DA
DA
NÍA
GLO
BA
L E
N E
L E
SPA
CIO
UN
IVE
RS
ITA
RIO
BU
EN
AS
PR
ÁC
TIC
AS
DE
CO
LA
BO
RA
CIÓ
N E
NT
RE
ON
GD
Y U
NIV
ER
SID
AD
3233
UN
IVE
RS
IDA
D L
OY
OLA
AN
DA
LU
CÍA
FU
ND
AC
IÓN
ET
EA
PA
RA
EL D
ES
AR
RO
LLO
Y L
A C
OO
PE
RA
CIÓ
N
vid
ad
es e
du
cati
vo
s b
asa
do
s en
lo
s v
alo
res
de
los
der
ech
os
hu
ma
no
s, l
a r
esp
on
-
sab
ilid
ad
so
cia
l, l
a i
gu
ald
ad
en
tre
los
sex
os
y e
l se
nti
mie
nto
de
per
ten
ecer
a u
n
solo
mu
nd
o;
en l
as
idea
s y
la
per
cep
ció
n d
e la
s d
isp
ari
da
des
ex
iste
nte
s en
tre
las
div
ersa
s co
nd
icio
nes
de
vid
a d
e lo
s se
res
hu
ma
no
s y
de
los
esfu
erzo
s p
ara
situ
aci
on
es s
oci
ale
s, e
con
óm
ica
s, p
olí
tica
s o
med
ioa
mb
ien
tale
s q
ue
afe
cta
n a
la p
ob
reza
y a
l d
esa
rro
llo
so
sten
ible
. (C
omis
ión
Eu
rop
ea 2
00
7: 6
).
De
dic
ho
info
rme
pod
emos
ext
raer
la
con
clu
sión
de
que
la E
D, i
nd
epen
die
nte
men
te
del
en
foqu
e co
ncr
eto
que
se a
dop
te y
del
con
text
o n
orm
ativ
o en
qu
e se
a d
esar
roll
a-d
a, p
arec
e ca
ract
eriz
arse
com
o u
n p
roce
so e
du
cati
vo q
ue
con
tem
pla
, al
men
os,
los
sigu
ien
tes
obje
tivo
s:
F
acil
itar
al e
du
can
do
un
may
or c
onoc
imie
nto
de
la r
eali
dad
del
mu
nd
o gl
obal
en
qu
e vi
ve y
act
úa,
así
com
o la
s ca
usa
s d
e la
pob
reza
y d
esig
ual
dad
exi
sten
tes
en e
l m
ism
o.
C
ontr
ibu
ir a
su
sen
sibi
liza
ción
, de
man
era
crít
ica
y em
pát
ica,
res
pec
to a
dic
hos
p
robl
emas
de
pob
reza
y e
xclu
sión
en
el
mu
nd
o, y
a l
a co
mp
ren
sión
de
la c
om-
ple
jid
ad d
e la
luch
a co
ntr
a es
tos.
A
com
pañ
arlo
du
ran
te e
l p
roce
so d
e to
ma
de
con
cien
cia
del
im
pac
to q
ue
sobr
e d
ich
os p
robl
emas
glo
bale
s ti
enen
su
s p
rop
ias
prá
ctic
as c
otid
ian
as.
Y
cap
acit
arlo
par
a to
mar
dec
isio
nes
en
est
a lí
nea
en
las
inst
itu
cion
es e
n la
s qu
e tr
abaj
a, s
ean
pú
blic
as o
pri
vad
as,
y p
ara
dem
and
ar a
los
gob
iern
os,
sean
del
si
gno
que
sean
, u
na
pol
ític
a ac
tiva
y c
omp
rom
etid
a en
la
con
stru
cció
n d
e u
n
mu
nd
o qu
e ca
min
e en
la s
end
a d
el d
esar
roll
o h
um
ano. Es
tra
teg
ia E
sp
añ
ola
de
Ed
uc
ac
ión
pa
ra
el
De
sa
rr
oll
o
un
pro
ceso
ed
uca
tiv
o (
form
al,
no
fo
rma
l e
info
rma
l) c
on
sta
nte
en
cam
ina
do
,
a t
rav
és d
e co
no
cim
ien
tos,
act
itu
des
y v
alo
res,
a p
rom
ov
er u
na
ciu
da
da
nía
glo
ba
l g
ener
ad
ora
de
un
a c
ult
ura
de
la s
oli
da
rid
ad
co
mp
rom
etid
a e
n l
a l
uch
a
con
tra
la
po
bre
za y
la
ex
clu
sió
n,
así
co
mo
co
n l
a p
rom
oci
ón
del
des
arr
oll
o h
u-
ma
no
y s
ost
enib
le. (
Ort
ega,
20
08
: 12)
.
De
form
a m
ás o
men
os e
xplí
cita
, par
ece
clar
o qu
e am
bos
info
rmes
atr
ibu
yen
al p
ro-
ceso
de
ED
un
a im
por
tan
cia
cap
ital
en
la p
rom
oció
n d
el d
esar
roll
o. Y
de
ambo
s p
ued
e ex
trae
rse
tam
bién
la
con
clu
sión
de
que,
par
a qu
e su
s re
sult
ados
sea
n e
xito
sos,
no
bast
a co
n l
a m
era
con
cate
nac
ión
de
acci
ones
, au
n c
uan
do
ésta
s se
an l
leva
das
a c
abo
por
las
mis
mas
org
aniz
acio
nes
, en
los
mis
mos
esp
acio
s y
ante
los
mis
mos
ed
uca
nd
os.
Baj
o el
par
adig
ma
de
la E
D c
omo
pro
ceso
ed
uca
tivo
cen
trad
o en
la
per
son
a, e
s n
e-ce
sari
o co
nta
r co
n la
con
curr
enci
a d
e la
s d
ifer
ente
s in
stit
uci
ones
ed
uca
tiva
s y,
cóm
o
no,
del
per
son
al d
ocen
te q
ue
las
con
form
a. R
esu
lta
pu
es im
pre
scin
dib
le in
tegr
ar a
la
¿Cómo se ha producido este reconocim
iento en España?
A n
ivel
esp
añol
, tan
to lo
s d
ocu
men
tos
estr
atég
icos
con
qu
e se
dot
a el
sis
tem
a d
e co
o-p
erac
ión
al
des
arro
llo:
Est
rate
gia
de
Ed
uca
ción
par
a el
Des
arro
llo,
Ort
ega
(20
08
),
y P
lan
es D
irec
tore
s d
e la
Coo
per
ació
n E
spañ
ola:
20
10-2
013
, 20
05-
200
9 (
MA
EC
,
no
se h
a p
rod
uci
do
excl
usi
vam
ente
vía
rec
onoc
imie
nto
for
mal
. A
nte
s al
con
trar
io,
de
fact
o, h
a as
um
ido
dic
ha
resp
onsa
bili
dad
:
E
n p
rim
er l
uga
r, d
esd
e h
ace
más
de
20 a
ños
se
han
ven
ido
con
stit
uye
nd
o en
su
sen
o d
ifer
ente
s es
tru
ctu
ras
soli
dar
ias1 e
nca
rgad
as, e
ntr
e ot
ras
fun
cion
es, d
e of
rece
r ac
tivi
dad
es s
olid
aria
s al
alu
mn
ado
un
iver
sita
rio.
El i
mp
acto
de
las
mis
-m
as h
a si
do
tan
imp
orta
nte
qu
e, e
n la
act
ual
idad
, no
exis
te u
niv
ersi
dad
pú
blic
a en
el
Est
ado
esp
añol
qu
e n
o te
nga
pu
esto
en
mar
cha,
al
men
os,
un
o d
e es
tos
serv
icio
s (A
rias
y S
imón
, 20
04
).
-to
de
la E
D. T
anto
es
así q
ue,
ap
enas
en
los
últ
imos
sei
s añ
os, h
an d
ecla
rad
o co
mo
AO
D u
n to
tal d
e 22
mil
lon
es d
e eu
ros
ejec
uta
dos
exc
lusi
vam
ente
en
el á
mbi
to d
e la
ED
. Y p
roba
blem
ente
exi
stan
otr
as m
uch
as a
ctiv
idad
es q
ue,
al
no
hab
er s
ido
No
obst
ante
, en
la
actu
alid
ad a
ún
exi
sten
cie
rtas
lim
itac
ion
es p
ara
que
las
un
iver
-si
dad
es e
spañ
olas
pu
edan
exp
lota
r to
do
el p
oten
cial
de
trab
ajo
del
qu
e d
isp
onen
en
m
ater
ia d
e E
D. E
xist
e u
na
falt
a d
e re
con
ocim
ien
to e
ntr
e p
ares
al i
nte
rno
de
la p
rop
ia
los
mér
itos
par
a la
acr
edit
ació
n e
xter
na
por
par
te d
e la
s en
tid
ades
com
pet
ente
s. T
odo -
ceso
de
ED
.
Est
as
reti
cen
cia
s, s
in e
mb
arg
o, n
o i
mp
iden
qu
e ca
da
día
má
s p
rofe
sore
s y
pro
-
feso
ras,
en
su
tra
ba
jo d
iari
o,
ejer
cite
n s
u l
ab
or
do
cen
te e
in
ves
tig
ad
ora
des
de
las
cla
ves
de
la l
uch
a c
on
tra
la
po
bre
za (O
rteg
a et
al.
2012
a).
ED
UC
AR
PA
RA
LA
CIU
DA
DA
NÍA
GLO
BA
L E
N E
L E
SPA
CIO
UN
IVE
RS
ITA
RIO
BU
EN
AS
PR
ÁC
TIC
AS
DE
CO
LA
BO
RA
CIÓ
N E
NT
RE
ON
GD
Y U
NIV
ER
SID
AD
3435
UN
IVE
RS
IDA
D L
OY
OLA
AN
DA
LU
CÍA
FU
ND
AC
IÓN
ET
EA
PA
RA
EL D
ES
AR
RO
LLO
Y L
A C
OO
PE
RA
CIÓ
N
de
ED
ha
sid
o la
col
abor
ació
n b
rin
dad
a p
or o
rgan
izac
ion
es d
e la
soc
ied
ad c
ivil
, com
o
y su
s ex
per
ien
cias
. D
e es
ta m
aner
a, h
an v
enid
o si
end
o ca
da
vez
más
com
un
es l
os
acu
erd
os y
con
ven
ios
de
cola
bora
ción
, con
may
or o
men
or g
rad
o d
e fo
rmal
ism
o, e
n-
Per
o, a
pes
ar d
e es
tos
avan
ces,
la
ED
sig
ue
enfr
entá
nd
ose
a u
na
seri
e d
e p
robl
emas
es
tru
ctu
rale
s qu
e aú
n n
o h
an e
nco
ntr
ado
resp
ues
ta:
cóm
o p
enet
rar
en e
l ám
bito
for
-m
al m
ás a
llá
de
las
acci
ones
o e
l co
mp
rom
iso
soli
dar
io p
un
tual
, có
mo
con
ven
cer
a la
com
un
idad
ed
uca
tiva
de
que
trab
ajar
la
ED
con
trib
uye
a m
ejor
ar e
l co
noc
imie
nto
ac
adém
ico
o có
mo
exte
nd
er la
idea
de
que
los
cen
tros
ed
uca
tivo
s ti
enen
qu
e se
r es
cue-
las
de
ciu
dad
anía
dem
ocrá
tica
(R
uiz
-Var
ona
y C
elor
io, 2
012
).
Al a
nál
isis
de
esta
com
ple
ja r
eali
dad
va
dir
igid
a la
pre
sen
te p
ubl
icac
ión
, qu
e gi
rará
en
en e
l esp
acio
un
iver
sita
rio”
.
¿Qué entendemos por “Buenas Práctic
as de
colaboración entre Universidad y ONGD para la
realización de actividades de ED
en el espacio
universitario”?
Par
a tr
ansm
itir
de
un
a fo
rma
adec
uad
a qu
é es
lo q
ue
ente
nd
emos
por
“B
uen
as P
rác-
ED
en
el e
spac
io u
niv
ersi
tari
o”, n
o ex
iste
mej
or p
roce
dim
ien
to q
ue
el a
nál
isis
det
alla
-d
o d
e ca
da
un
o d
e lo
s co
mp
onen
tes
de
dic
ha
sen
ten
cia.
En
con
tram
os e
n la
mis
ma
que
esta
mos
con
sid
eran
do
los
sigu
ien
tes
elem
ento
s:
Se
tra
ta d
e B
uen
as P
ráct
icas
.
A
nal
izad
as d
esd
e la
per
spec
tiva
de
la c
olab
orac
ión
en
tre
acto
res,
en
est
e ca
so
P
ara
real
izar
act
ivid
ades
de
ED
en
el á
mbi
to u
niv
ersi
tari
o.
Por
tan
to,
los
sigu
ien
tes
epíg
rafe
s ve
nd
rán
a d
eter
min
ar:
qué
vam
os a
en
ten
der
por
B
uen
as P
ráct
icas
y p
or q
ué
con
sid
eram
os p
erti
nen
te e
mp
lear
est
e m
étod
o d
e an
ális
is
en e
l cas
o qu
e n
os c
omp
ete,
las
razo
nes
qu
e n
os ll
evan
a c
entr
ar la
mir
ada
en la
col
a-bo
raci
ón e
ntr
e ac
tore
s y
no
en la
cal
idad
de
las
prá
ctic
as d
e E
D e
n s
í, cu
ál v
a a
ser
el
eje
de
anál
isis
seg
uid
o p
ara
det
erm
inar
qu
é d
imen
sion
es d
el p
roce
so d
e E
D v
amos
a
anal
izar
en
la p
ubl
icac
ión
y p
or q
ué
reco
gem
os a
ctiv
idad
es m
ás q
ue
pro
ceso
s.
© Óscar Mateos
Hec
ho
esto
, pas
arem
os a
la d
escr
ipci
ón d
etal
lad
a d
el p
roce
so p
arti
cip
ativ
o qu
e n
os h
a
ON
GD
par
a la
rea
liza
ción
de
acti
vid
ades
de
ED
en
el e
spac
io u
niv
ersi
tari
o. P
ero
em-
pec
emos
por
el p
rin
cip
io.
¿Por qué
exa
minar la
s ac
cion
es de ED
en el espac
io
universitario a través del aná
lisis de Bue
nas Prác
ticas?
De
un
a fo
rma
esp
ecia
lmen
te n
otor
ia d
esd
e la
s ú
ltim
as d
écad
as d
el s
iglo
pas
ado,
exi
s-te
un
cre
cien
te i
nte
rés
en l
os d
ifer
ente
s ám
bito
s d
e co
noc
imie
nto
y d
e ac
ción
soc
ial
por
la b
úsq
ued
a d
e m
odel
os d
e ac
tuac
ión
qu
e p
ued
an s
ervi
r d
e gu
ía p
ara
un
a ac
ción
Bu
enas
Prá
ctic
as.
de
Bu
ena
Prá
ctic
a n
o es
sól
o lo
qu
e ap
aren
ta e
n e
l le
ngu
aje
ord
inar
io;
es d
ecir
, va
m
uch
o m
as a
llá
de
lo q
ue
pu
ede
ser
un
a p
ráct
ica
pro
fesi
onal
con
sid
erad
a co
mo
buen
a p
or s
us
auto
res
o ev
alu
ador
es, s
ino
que
pos
ee u
nos
ras
gos
cara
cter
ísti
cos
que
hac
en
Au
n c
uan
do
tien
e su
ori
gen
en
el m
un
do
emp
resa
rial
, el c
once
pto
de
Bu
ena
Prá
ctic
a h
a id
o in
corp
orán
dos
e a
otro
s ám
bito
s d
e ac
tuac
ión
a lo
larg
o d
e la
s d
os ú
ltim
as d
é- -ca
do
cuál
es s
on lo
s at
ribu
tos
del
con
cep
to q
ue
lo c
arac
teri
zan
en
el á
mbi
to e
du
cati
vo:
F
iab
ilid
ad
. H
ace
refe
ren
cia
a la
pro
babi
lid
ad d
e qu
e, r
epet
ida
la a
cció
n e
n d
i-fe
ren
tes
con
text
os p
ero
en s
itu
acio
nes
sem
ejan
tes,
exi
sta
un
a ci
erta
seg
uri
dad
en
la o
bten
ción
de
buen
os r
esu
ltad
os.
In
no
va
ció
n. I
mp
lica
la in
trod
ucc
ión
de
algu
na
nov
edad
sob
re e
l mod
o d
e op
e-ra
r ex
iste
nte
en
el s
ecto
r.
E
fec
tiv
ida
d.
des
ea o
esp
era.
S
os
ten
ibil
ida
d.
Rec
oge
la c
apac
idad
de
man
ten
erse
en
el
tiem
po
y p
rod
uci
r ef
ecto
s d
ura
der
os.
R
ep
lic
ab
ilid
ad
. Im
pli
ca la
cap
acid
ad d
e ej
ecu
tar
el p
roce
so d
e m
aner
a óp
tim
a en
otr
o co
nte
xto,
su
fu
nci
ón c
omo
un
cie
rto
mod
elo
de
actu
ació
n.
Se e
nti
end
e qu
e, p
ara
que
esto
sea
pos
ible
, la
prá
ctic
a d
eber
ía e
star
doc
um
enta
da
en la
ma-
yor
med
ida
pos
ible
.
ED
UC
AR
PA
RA
LA
CIU
DA
DA
NÍA
GLO
BA
L E
N E
L E
SPA
CIO
UN
IVE
RS
ITA
RIO
BU
EN
AS
PR
ÁC
TIC
AS
DE
CO
LA
BO
RA
CIÓ
N E
NT
RE
ON
GD
Y U
NIV
ER
SID
AD
3637
UN
IVE
RS
IDA
D L
OY
OLA
AN
DA
LU
CÍA
FU
ND
AC
IÓN
ET
EA
PA
RA
EL D
ES
AR
RO
LLO
Y L
A C
OO
PE
RA
CIÓ
N
edu
caci
ón s
on d
irec
tam
ente
ext
rap
olab
les
a la
ED
, sí p
odem
os e
xtra
er d
e la
s m
ism
as
Prá
ctic
as e
n e
l ám
bito
de
la E
D. E
ntr
e es
tas
razo
nes
en
con
tram
os:
-to
s, a
l doc
um
enta
r y
mej
orar
la t
ran
sfer
ibil
idad
en
tre
acto
res
y co
nte
xtos
div
erso
s en
un
en
torn
o ta
n a
tom
izad
o co
mo
el e
spañ
ol, c
on m
ás d
e 70
un
iver
sid
ades
y c
en-
ten
as d
e O
NG
D t
raba
jan
do
en e
l ám
bito
de
la E
D.
P
odrí
a fa
cili
tar
y p
rom
over
la b
úsq
ued
a d
e so
luci
ones
inn
ovad
oras
, exi
tosa
s y
sos-
ten
ible
s, e
spec
ialm
ente
en
un
mom
ento
de
red
ucc
ión
pre
sup
ues
tari
a en
el
que
cabe
esp
erar
qu
e el
vol
um
en d
e ac
cion
es e
jecu
tad
as a
nu
alm
ente
dis
min
uya
.
P
ued
e co
ntr
ibu
ir a
ap
orta
r or
ien
taci
ones
exc
elen
tes
par
a el
des
arro
llo
de
inic
iati
-
¿Po
r q
ué
ce
ntr
am
os
la m
ira
da
en
la
co
lab
ora
ció
n
en
tre
Un
ive
rsid
ad
y O
NG
D y
no
ta
nto
en
la
ca
lid
ad
d
e l
as
prá
cti
ca
s d
e E
D e
n s
í?
En
los
últ
imos
añ
os, e
stam
os a
sist
ien
do
en E
spañ
a a
un
pro
ceso
sis
tem
átic
o y
dir
igid
o -d
o ya
com
o u
n i
nte
nto
de
des
man
tela
mie
nto
del
sis
tem
a es
pañ
ol d
e co
oper
ació
n a
l
esta
mos
asi
stie
nd
o a
un
a p
rofu
nd
a re
visi
ón d
el s
iste
ma
de
ayu
da,
qu
e h
a cr
ista
liza
do
(AO
D).
Est
o p
ued
e im
pli
car
un
ser
io r
etro
ceso
en
la
evol
uci
ón y
con
soli
dac
ión
de
la
ED
, tan
to a
niv
el g
ener
al c
omo
en e
l ám
bito
un
iver
sita
rio.
Sin
em
barg
o, e
ste
retr
oces
o en
la c
anti
dad
de
fon
dos
no
deb
ería
imp
lica
r u
n r
etro
ceso
en
la
cali
dad
de
las
inte
rven
cion
es.
An
tes
al c
ontr
ario
, p
odrí
a se
r el
cat
aliz
ador
qu
e an
imas
e a
red
obla
r lo
s es
fuer
zos
par
a co
nse
guir
un
a m
ayor
arm
oniz
ació
n y
ali
nea
- -
un
con
text
o d
e es
case
z d
e re
curs
os.
En
ref
eren
cia
al e
spac
io u
niv
ersi
tari
o, s
on n
um
eros
os l
os a
uto
res,
org
aniz
acio
nes
e
inst
itu
cion
es q
ue
han
ven
ido
dem
and
and
o la
nec
esid
ad d
e u
na
may
or c
olab
orac
ión
la d
ifer
enci
a”, p
ara
así a
pro
vech
ar m
ejor
los
recu
rsos
de
los
que
dis
pon
en lo
s d
isti
nto
s
esp
acio
un
iver
sita
rio.
Est
iman
do
que
un
a m
etod
olog
ía d
e ev
alu
ació
n d
e la
cal
idad
de
las
actu
acio
nes
en
ED
re
sult
a d
emas
iad
o am
pli
a y,
sob
re t
odo,
hab
ría
de
pro
du
cirs
e co
mo
resu
ltad
o d
e u
n
larg
o y
con
sen
suad
o p
roce
so p
arti
cip
ativ
o, h
emos
op
tad
o p
or p
oner
la m
irad
a en
los
En
el c
aso
de
la E
D e
n e
l esp
acio
un
iver
sita
rio,
las
acti
vid
ades
qu
e se
han
ven
ido
rea-
liza
nd
o h
asta
ah
ora
de
form
a co
labo
rati
va e
ntr
e es
tos
dos
age
nte
s ve
nía
n c
ond
icio
-n
adas
por
las
pri
orid
ades
de
las
per
son
as in
volu
crad
as e
n s
u o
rgan
izac
ión
, su
cap
ital
re
laci
onal
, así
com
o p
or e
l tie
mp
o y/
o re
curs
os d
e qu
e d
isp
onía
n.
En
est
e se
nti
do,
qu
é d
ud
a ca
be q
ue
tod
a ac
tivi
dad
de
ED
dep
end
e d
e u
n ti
emp
o y
un
os
recu
rsos
mat
eria
les
y/o
per
son
ales
lim
itad
os y
qu
e, p
or lo
tan
to, c
onll
eva
un
a to
ma
de
dec
isio
nes
cot
idia
na
y n
o si
emp
re e
xplí
cita
por
par
te d
e lo
s ac
tore
s qu
e ej
ecu
tan
dic
ha
acci
ón.
Es
por
tan
to r
elev
ante
qu
e es
tas
pri
orid
ades
em
erja
n,
par
a as
í d
ebat
irla
s y -
tiza
do,
en
bas
e a
los
apre
nd
izaj
es y
exp
erie
nci
as q
ue
llev
amos
añ
os e
xper
imen
tan
do.
que
pro
du
cir
per
se
prá
ctic
as v
irtu
osas
de
ED
. O
tros
fac
tore
s re
laci
onad
os c
on l
a ad
apta
ción
de
los
con
ten
idos
, la
ejec
uci
ón e
n s
í d
e la
prá
ctic
a o
la d
eter
min
ació
n d
e la
s m
etod
olog
ías,
pu
eden
tor
nar
com
o fr
acas
ado
un
pro
yect
o qu
e, e
n s
u c
once
pci
ón,
ejec
uci
ón y
seg
uim
ien
to, h
abía
con
tad
o co
n u
na
coor
din
ació
n a
tod
as lu
ces
adec
uad
a.
Sin
per
der
est
o d
e vi
sta,
per
o en
un
in
ten
to d
e ev
itar
exc
esiv
as d
isto
rsio
nes
en
tre
el
fon
do
de
la a
ctiv
idad
y l
a fo
rma
en q
ue
se c
oord
ina
su e
jecu
ción
, h
emos
op
tad
o p
or
a p
rio
ri, s
ería
n b
uen
os in
dic
ador
es d
e qu
e si
la
col
abor
ació
n s
e ll
eva
a ca
bo d
e fo
rma
adec
uad
a, c
abrí
a es
per
ar u
na
prá
ctic
a ex
itos
a en
tér
min
os d
e re
sult
ado
e im
pac
to.
¿Po
r q
ué
sig
ue
sie
nd
o p
ert
ine
nte
uti
liza
r la
s d
ime
nsi
on
es
d
e l
a E
D c
om
o e
je d
e a
ná
lisi
s?
La
con
cep
ción
de
la E
D c
omo
un
pro
ceso
ed
uca
tivo
con
stan
te s
e en
cuen
tra
cad
a d
ía
más
ext
end
ida,
asu
mid
a ta
nto
a n
ivel
aca
dém
ico
com
o n
orm
ativ
o. E
nte
nd
emos
qu
e es
te p
roce
so e
stá
enca
min
ado
al d
esar
roll
o d
el e
du
can
do
y a
su t
oma
de
con
cien
cia
com
o ci
ud
adan
o gl
obal
, por
lo q
ue
en ú
ltim
a in
stan
cia
asp
ira:
a q
ue
el a
lum
nad
o co
-n
ozca
la r
eali
dad
del
mu
nd
o gl
obal
en
qu
e vi
ve y
act
úa,
tom
e co
nci
enci
a d
e lo
s p
robl
e-m
as d
e p
obre
za y
exc
lusi
ón d
e d
ich
o m
un
do
y, a
sum
ien
do
la p
arte
de
resp
onsa
bili
dad
qu
e su
act
uac
ión
tie
ne
resp
ecto
a e
stos
pro
blem
as,
se c
omp
rom
eta
con
su
sol
uci
ón
ED
UC
AR
PA
RA
LA
CIU
DA
DA
NÍA
GLO
BA
L E
N E
L E
SPA
CIO
UN
IVE
RS
ITA
RIO
BU
EN
AS
PR
ÁC
TIC
AS
DE
CO
LA
BO
RA
CIÓ
N E
NT
RE
ON
GD
Y U
NIV
ER
SID
AD
3839
UN
IVE
RS
IDA
D L
OY
OLA
AN
DA
LU
CÍA
FU
ND
AC
IÓN
ET
EA
PA
RA
EL D
ES
AR
RO
LLO
Y L
A C
OO
PE
RA
CIÓ
N
Tod
as la
s et
apas
del
pro
ceso
de
ED
(se
nsi
bili
zaci
ón, f
orm
ació
n, i
nve
stig
ació
n y
mov
i-
liza
ción
e i
nci
den
cia
pol
ític
a) c
onst
itu
yen
pie
zas
esen
cial
es d
el p
roce
so, p
ues
son
los
pel
dañ
os d
e u
n s
iste
ma
edu
cati
vo i
nte
gral
qu
e tr
abaj
a so
bre
asp
ecto
s em
ocio
nal
es,
cogn
itiv
os y
prá
ctic
os d
e la
per
son
a.
Al t
rata
rse
de
un
pro
ceso
hol
ísti
co d
e fo
rmac
ión
y tr
ansf
orm
ació
n d
e la
per
son
a y,
por
tan
to, a
l sit
uar
a é
sta
en e
l cen
tro
del
mis
mo,
hem
os e
stim
ado
per
tin
ente
uti
liza
r co
mo
eje
de
anál
isis
las
cuat
ro d
imen
sion
es d
e la
ED
. Por
que
lo im
por
tan
te, e
n e
ste
pu
nto
,
no
es a
nal
izar
las
acti
vid
ades
des
de
la p
ersp
ecti
va d
e la
s fu
nci
ones
tra
dic
ion
ales
de
la
ED
, as
iste
nci
a té
cnic
a, e
tc.)
, si
no
des
de
las
clav
es d
e la
ED
com
o p
roce
so e
du
cati
vo
tran
sfor
mad
or b
asad
o en
el e
jerc
icio
de
esta
s cu
atro
dim
ensi
ones
.
De
ahí q
ue
a la
hor
a d
e d
eter
min
ar lo
s cr
iter
ios
ind
icad
ores
de
que
nos
en
con
tram
os
de
acti
vid
ades
de
ED
en
el e
spac
io u
niv
ersi
tari
o”, h
ayam
os p
lan
tead
o u
na
met
odol
o-
gía
que
uti
liza
com
o ej
e d
e an
ális
is la
s cu
atro
dim
ensi
ones
de
la E
D.
¿Qué itinerario hem
os seguido para hacer e
merger
los crite
rios de Buenas Práctic
as de colaboración?
Con
la
inte
nci
ón d
e h
acer
em
erge
r lo
s cr
iter
ios
de
Bu
enas
Prá
ctic
as d
e co
labo
raci
ón
par
a la
obt
enci
ón d
e cr
iter
io e
xper
to c
onoc
ida
com
o P
roce
so A
nal
ític
o Je
rárq
uic
o (A
nal
ytic
Hie
rarc
hy
Pro
cess
- A
HP
). L
a té
cnic
a A
HP
se
ha
ven
ido
apli
can
do
en c
am-
pos
de
gest
ión
rel
acio
nad
os, c
omo
la c
oop
erac
ión
par
a el
des
arro
llo
(Maz
orra
y G
on-
zále
z, 2
011
), la
ed
uca
ción
2 , la
sos
ten
ibil
idad
3 o
la d
eter
min
ació
n d
e op
cion
es s
ocia
les
(Sal
azar
, 20
11).
Est
a m
etod
olog
ía im
pli
có la
rea
liza
ción
de
un
a en
cues
ta a
pro
fesi
onal
es c
on e
xper
ien
-ci
a en
rea
liza
ción
de
acti
vid
ades
de
ED
en
el e
spac
io u
niv
ersi
tari
o, q
ue
les
invi
taba
a
tom
ar u
n p
osic
ion
amie
nto
a l
a h
ora
de
pri
oriz
ar e
stos
cri
teri
os,
pre
par
ánd
olos
par
a el
deb
ate
pos
teri
or.
Act
o se
guid
o, s
e in
vitó
a lo
s/as
exp
erto
s/as
a p
arti
cip
ar e
n e
l sem
inar
io “
La
Ed
uca
ción
Loy
ola
An
dal
ucí
a (C
órd
oba)
los
día
s 18
y 1
9 d
e oc
tubr
e d
e 20
12. L
a in
ten
ción
era
con
-vo
car
dif
eren
tes
mes
as d
e tr
abaj
o en
las
que,
med
ian
te u
n d
ebat
e ab
iert
o y
par
tici
pa-
tivo
, se
ensa
nch
ara
la p
ersp
ecti
va d
e an
ális
is p
rop
ues
ta e
n la
en
cues
ta, p
rom
ovie
nd
o la
con
fron
taci
ón d
e op
inio
nes
y e
l in
terc
ambi
o fa
vore
ced
or d
e co
nse
nso
s.
A c
on
tin
ua
ció
n s
e d
es
ar
ro
lla
un
a e
xp
lic
ac
ión
má
s d
eta
lla
da
de
l p
ro
ce
so
me
tod
oló
gic
o s
eg
uid
o:
Los previos: aprox
imán
dono
s a la emerge
ncia
del c
riterio ex
perto
An
tes
de
la r
eali
zaci
ón d
el s
emin
ario
se
con
cret
ó el
dis
eño
met
odol
ógic
o, q
ue
incl
uyó
la
cor
rect
a se
lecc
ión
de
las
per
son
as e
xper
tas
que
iban
a p
arti
cip
ar e
n e
l p
roce
so,
la
sele
cció
n d
e la
s va
riab
les
y lo
s fa
ctor
es d
el c
ues
tion
ario
, así
com
o el
en
vío
del
cu
esti
o-n
ario
y o
tros
mat
eria
les
que
ayu
dar
an e
stim
ula
r el
deb
ate
ult
erio
r.
> Se
lección de partic
ipantes
A e
sta
etap
a se
le
pre
stó
esp
ecia
l at
enci
ón,
ya q
ue
la e
xper
ien
cia
de
las
per
son
as
par
tíci
pes
con
dic
ion
aba
en g
ran
med
ida
las
con
clu
sion
es d
el s
emin
ario
. En
la
se-
lecc
ión
de
par
tici
pan
tes
se t
uvo
en
cu
enta
la p
rese
nci
a eq
uil
ibra
da
de
acto
res
vin
- -ca
ba, a
dem
ás, q
ue
los
acto
res
fuer
an r
epre
sen
tati
vos
de
tod
a la
geo
graf
ía e
spañ
ola,
am
én d
e m
ostr
ar la
s va
riad
as s
itu
acio
nes
qu
e se
dan
en
las
un
iver
sid
ades
del
paí
s.
Fig
ura
1. R
ep
rese
nta
ció
n d
el
pro
ce
so
de
Ed
uca
ció
n p
ara
el
De
sa
rro
llo
Fue
nte
: ela
bo
rac
ión
pro
pia
INVE
STIGACIÓN
FORM
ACIÓN MOVILIZA
CIÓN / INCIDEN
CIA
SENSIBILIZACIÓN
ED
UC
AR
PA
RA
LA
CIU
DA
DA
NÍA
GLO
BA
L E
N E
L E
SPA
CIO
UN
IVE
RS
ITA
RIO
BU
EN
AS
PR
ÁC
TIC
AS
DE
CO
LA
BO
RA
CIÓ
N E
NT
RE
ON
GD
Y U
NIV
ER
SID
AD
4041
UN
IVE
RS
IDA
D L
OY
OLA
AN
DA
LU
CÍA
FU
ND
AC
IÓN
ET
EA
PA
RA
EL D
ES
AR
RO
LLO
Y L
A C
OO
PE
RA
CIÓ
N
inst
itu
cion
es e
n e
ste
cam
po,
a t
ravé
s d
el a
nál
isis
de
los
dat
os d
e la
AO
D d
esti
nad
a
tod
a es
ta in
form
ació
n s
e ge
ner
ó u
n li
stad
o p
reli
min
ar r
epre
sen
tati
vo d
e p
erso
nas
/in
stit
uci
ones
exp
erta
s.
> D
iseñ
o de
l Pro
ceso
Ana
lític
o Je
rárq
uico
(A
naly
tic H
iera
rchy
Pro
cess
-AH
P)
Just
ifica
ción
La
encu
esta
se
real
izó
con
el i
nte
rés
pri
nci
pal
de
intr
odu
cir
a la
s p
erso
nas
exp
erta
s en
la d
inám
ica
de
pri
oriz
ació
n d
e cr
iter
ios,
así
com
o si
tuar
el d
ebat
e en
tor
no
a la
s B
uen
as P
ráct
icas
de
cola
bora
ción
. La
sele
cció
n d
e la
técn
ica
AH
P fu
e en
bas
e a
un
a se
rie
de
cara
cter
ísti
cas
pro
pia
s qu
e la
hac
en id
ónea
par
a la
obt
enci
ón d
e la
op
inió
n
exp
erta
en
el c
amp
o d
e la
ED
. En
tre
esta
s p
arti
cula
rid
ades
, son
des
taca
bles
qu
e:
L
a A
HP
per
mit
e la
tom
a d
e d
ecis
ion
es e
n s
itu
acio
nes
de
elev
ada
ince
rtid
um
bre
y co
mp
leji
dad
4,
com
o en
las
qu
e se
des
envu
elve
la
ED
, qu
e es
tá c
ond
icio
nad
a
E
s u
na
técn
ica
apro
pia
da
par
a la
med
ició
n d
e at
ribu
tos
inta
ngi
bles
, qu
e so
n
neg
ocia
dos
y m
edid
os a
tra
vés
de
un
a p
rior
izac
ión
(Sa
aty,
20
08
; Sa
aty,
et
al.,
200
3). A
sí o
curr
e co
n lo
s cr
iter
ios
subj
etiv
os q
ue
las
dis
tin
tas
per
son
as e
xper
tas
tien
en s
obre
las
Bu
enas
Prá
ctic
as e
n E
D.
E
sta
técn
ica
per
mit
e u
na
ópti
ma
elec
ción
de
crit
erio
s en
sit
uac
ion
es d
e tr
ad
eoff
, qu
e so
n a
quel
las
en la
s qu
e al
hac
er u
na
elec
ción
se
pie
rde
la p
osib
ilid
ad d
e cu
m-
pli
r co
n o
tra
cual
idad
o c
arac
terí
stic
a (S
aaty
, 198
6). E
stas
sit
uac
ion
es s
on c
omu
-n
es e
n á
mbi
tos
de
gest
ión
con
rec
urs
os li
mit
ados
, com
o en
ocu
rre
en la
ED
.
Etap
as d
e la
AH
PL
a en
cues
ta d
iseñ
ada
con
la A
HP
con
stó
de
dos
eta
pas
bás
icas
:
1º
) D
ise
ño
de
lo
s n
ive
les
de
je
ra
rq
uía
de
de
cis
ión
bá
sic
a
Se p
roce
dió
pri
mer
o a
dis
eñar
un
a je
rarq
uía
con
tre
s n
ivel
es d
e d
ecis
ión
: m
eta,
ob
jeti
vos
y al
tern
ativ
as, e
stas
últ
imas
vin
cula
das
con
los
obj
etiv
os. E
n l
a F
igu
ra 2
se
rep
rese
nta
un
eje
mp
lo d
e je
rarq
uía
de
dec
isió
n b
ásic
a co
n t
res
niv
eles
.
Se e
stab
leci
ó u
na
jera
rqu
ía p
ara
cad
a d
imen
sión
, per
o p
revi
o a
la e
labo
raci
ón d
e la
m
ism
a, s
e es
tabl
eció
un
mar
co d
e ac
tore
s p
rop
io p
ara
las
acti
vid
ades
de
ED
rea
li-
zad
as e
n e
l esp
acio
un
iver
sita
rio.
Est
os a
ctor
es n
o ti
enen
un
mis
mo
pes
o a
la h
ora
de
det
erm
inar
un
a ac
tivi
dad
exi
tosa
, por
lo q
ue
fue
nec
esar
io s
elec
cion
ar a
quel
los
tres
alt
ern
ativ
as p
or c
ada
obje
tivo
(vé
ase
Tab
la 2
).
Fig
ura
2. E
jem
plo
de
je
rarq
uía
de
de
cis
ión
bá
sic
a
Fue
nte
: ela
bo
rac
ión
pro
pia
Tab
la 1
. Acto
res c
on
sid
era
do
s d
en
tro
de
ca
da
dim
en
sió
n d
e l
a E
D
Fue
nte
: ela
bo
rac
ión
pro
pia
DIM
ENSI
ON
ES D
E LA
ED
SEN
SIB
ILIZ
ACI
ÓN
FORM
ACI
ÓN
INVE
STIG
ACI
ÓN
MO
VILI
ZACI
ÓN
Un
ive
rsid
ad
,
(en
ten
did
a c
om
o
pe
rso
na
l do
ce
nte
)
Un
ive
rsid
ad
(en
ten
did
a c
om
o
inst
itu
ció
n)
Un
ive
rsid
ad
(en
ten
did
a c
om
o lo
s
ac
tore
s q
ue
re
aliz
an
inve
stig
ac
ión
)
Co
mu
nid
ad
un
ive
rsit
ari
a
ON
GD
ON
GD
ON
GD
ON
GD
Alu
mn
ad
oC
om
un
ida
d u
niv
ers
i-
tari
a (
alu
mn
ad
o, P
AS
y P
DI)
Ciu
da
da
nía
de
l No
rte
y/o
de
l Su
r
Ag
en
tes
de
cis
ore
s
me
ta
MET
A
OB
JETI
VO 1
OB
JETI
VO 3
OB
JETI
VO 2
NIVEL 1
Alte
rnat
iva
1A
ltern
ativ
a 2
Alte
rnat
iva
1A
ltern
ativ
a 2
Alte
rnat
iva
1A
ltern
ativ
a 2
NIVEL 2 NIVEL 3
ED
UC
AR
PA
RA
LA
CIU
DA
DA
NÍA
GLO
BA
L E
N E
L E
SPA
CIO
UN
IVE
RS
ITA
RIO
BU
EN
AS
PR
ÁC
TIC
AS
DE
CO
LA
BO
RA
CIÓ
N E
NT
RE
ON
GD
Y U
NIV
ER
SID
AD
4243
UN
IVE
RS
IDA
D L
OY
OLA
AN
DA
LU
CÍA
FU
ND
AC
IÓN
ET
EA
PA
RA
EL D
ES
AR
RO
LLO
Y L
A C
OO
PE
RA
CIÓ
N
Tab
la 2
. R
esu
me
n d
e l
as v
ari
ab
les/o
bje
tivo
s y
alt
ern
ati
va
s q
ue
de
fin
en
Bu
en
as P
rácti
ca
s d
e
co
lab
ora
ció
n e
ntr
e O
NG
D y
Un
ive
rsid
ad
ME
TA:
Bu
en
as
Prá
cti
ca
s
de
co
lab
ora
ció
n e
n
SE
NS
IBIL
IZA
CIÓ
N
ME
TA:
Bu
en
as
Prá
cti
ca
s
de
co
lab
ora
ció
n
en
FO
RM
AC
IÓN
ME
TA:
Bu
en
as
Prá
cti
ca
s
de
co
lab
ora
ció
n e
n
INV
ES
TIG
AC
IÓN
ME
TA:
Bu
en
as
Prá
cti
ca
s
de
co
lab
ora
ció
n e
n
MO
VIL
IZA
CIÓ
N
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a la
ho
ra d
e d
efi
nir
Co
nte
nid
os
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a
la h
ora
de
de
fin
ir
Co
nte
nid
os
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a
la h
ora
de
de
fin
ir
Tem
átic
as
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a
la h
ora
de
de
fin
ir
Tem
átic
as
ALT
ER
NA
TIV
AS
ALT
ER
NA
TIV
AS
ALT
ER
NA
TIV
AS
ALT
ER
NA
TIV
AS
1. P
arte
de
área
s te
-m
átic
as q
ue la
ON
GD
co
noce
y tr
abaj
a
1. P
arte
de
área
s te
-m
átic
as q
ue la
ON
GD
co
noce
y tr
abaj
a
1. P
arte
de
área
s de
tr
abaj
o e
inte
rés
de la
O
NG
D
1. P
arte
de
área
s en
la
s qu
e la
ON
GD
est
é le
gitim
ada
2. A
cord
e co
n lo
s es
tudi
os q
ue s
e de
sarr
olla
n en
la
univ
ersi
dad
2. P
arte
del
cur
rí-cu
lum
del
gra
do o
po
sgra
do e
n qu
e se
in
sert
a
2. P
arte
de
las
línea
s d
e in
vest
iga
ció
n d
e la
un
ive
rsid
ad
2. S
usc
ep
tib
le d
e s
er
asu
mid
o p
or
la in
stit
u-
ció
n u
niv
ers
ita
ria
3. P
art
e d
e c
on
ten
i-
do
s q
ue
la c
om
un
ida
d
un
ive
rsit
ari
a h
a id
en
-
tifi
ca
do
de
inte
rés
3. M
ed
ian
te m
eto
do
-
log
ías
mo
tiva
do
ras,
ac
tiva
s y
pa
rtic
ipa
-
tiva
s
3. D
e in
teré
s d
e la
ciu
da
da
nía
de
l No
rte
y/o
de
l Su
r
3. D
esp
iert
e e
l in
teré
s
de
la c
om
un
ida
d
un
ive
rsit
ari
a
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a la
ho
ra d
e d
efi
nir
la
Co
nti
nu
ida
d
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a la
ho
ra d
e d
efi
nir
la P
art
icip
ac
ión
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a la
ho
ra d
e d
efi
nir
la P
art
icip
ac
ión
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a la
ho
ra d
e d
efi
nir
la P
art
icip
ac
ión
ALT
ER
NA
TIV
AS
ALT
ER
NA
TIV
AS
ALT
ER
NA
TIV
AS
ALT
ER
NA
TIV
AS
1. L
a O
NG
D o
fre
zca
vía
s p
ara
ca
na
liza
r
inq
uie
tud
es
1. P
ers
on
al d
e la
ON
GD
din
am
ice
y
ac
om
pa
ñe
1. O
NG
D li
de
re
el e
qu
ipo
de
inve
stig
ac
ión
1. O
NG
D d
ina
mic
e
y a
co
mp
añ
e
2. L
a u
niv
ers
ida
d
ofr
ezc
a v
ías
pa
ra
ca
na
liza
r in
qu
ietu
de
s
2. P
ers
on
al d
oc
en
te
din
am
ice
y a
co
mp
añ
e
2. U
niv
ers
ida
d li
de
re
el e
qu
ipo
de
inve
sti-
ga
ció
n
2. E
stru
ctu
ra s
olid
ari
a
din
am
ice
y a
co
mp
añ
e
3. C
om
un
ida
d u
niv
er-
sita
ria
ga
ran
tic
e la
co
nti
nu
ida
d
3. A
lum
na
do
se
imp
li-
qu
e e
n e
l de
sarr
ollo
y
eje
cu
ció
n
3. C
iud
ad
an
ía N
/S
ap
ort
e s
us
co
no
ci-
mie
nto
s y
refl
exi
ón
al p
roc
eso
3. C
om
un
ida
d
un
ive
rsit
ari
a d
ina
mic
e
y a
co
mp
añ
e
ME
TA:
Bu
en
as
Prá
cti
ca
s
de
co
lab
ora
ció
n e
n
SE
NS
IBIL
IZA
CIÓ
N
ME
TA:
Bu
en
as
Prá
cti
ca
s
de
co
lab
ora
ció
n
en
FO
RM
AC
IÓN
ME
TA:
Bu
en
as
Prá
cti
ca
s
de
co
lab
ora
ció
n e
n
INV
ES
TIG
AC
IÓN
ME
TA:
Bu
en
as
Prá
cti
ca
s
de
co
lab
ora
ció
n e
n
MO
VIL
IZA
CIÓ
N
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a la
ho
ra d
e d
efi
nir
Tie
mp
os
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a la
ho
ra d
e d
efi
nir
Tie
mp
os
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a la
ho
ra d
e d
efi
nir
Pla
zos
OB
JE
TIV
O:
Bu
en
a c
ola
bo
rac
ión
a la
ho
ra d
e d
efi
nir
el
Ca
mb
io b
usc
ad
o
ALT
ER
NA
TIV
AS
ALT
ER
NA
TIV
AS
ALT
ER
NA
TIV
AS
ALT
ER
NA
TIV
AS
1. S
eg
ún
cro
no
gra
ma
est
ab
lec
ido
po
r
la O
NG
D
1. A
cu
erd
o a
l
cro
no
gra
ma
y t
iem
po
s
est
ab
lec
ido
s p
or
la O
NG
D
1. E
n t
iem
po
pa
ra q
ue
la O
NG
D p
ue
da
ha
ce
r
uso
de
re
sult
ad
os
1. E
n lo
s a
ge
nte
s
de
cis
ore
s d
el s
iste
ma
po
lític
o
2. S
eg
ún
ca
len
da
rio
ac
ad
ém
ico
de
la u
niv
ers
ida
d
2. A
cu
erd
o a
l
ca
len
da
rio
ac
ad
ém
ico
de
la u
niv
ers
ida
d
2. E
n t
iem
po
pa
ra
qu
e la
un
ive
rsid
ad
pu
ed
a h
ac
er
uso
de
resu
lta
do
s
2. E
n lo
s a
ge
nte
s
de
cis
ore
s d
e la
inst
i-
tuc
ión
un
ive
rsit
ari
a
3. S
eg
ún
dis
po
nib
i-
lida
d d
e t
iem
po
de
co
mu
nid
ad
un
ive
rsi-
tari
a
3. E
n e
l ho
rari
o le
cti
vo
de
l alu
mn
ad
o
3. E
n t
iem
po
pa
ra q
ue
sea
n d
ivu
lga
do
s e
ntr
e
la c
iud
ad
an
ía d
el N
/S
3. A
la c
om
un
ida
d
un
ive
rsit
ari
a
Fue
nte
: ela
bo
rac
ión
pro
pia
ED
UC
AR
PA
RA
LA
CIU
DA
DA
NÍA
GLO
BA
L E
N E
L E
SPA
CIO
UN
IVE
RS
ITA
RIO
BU
EN
AS
PR
ÁC
TIC
AS
DE
CO
LA
BO
RA
CIÓ
N E
NT
RE
ON
GD
Y U
NIV
ER
SID
AD
4445
UN
IVE
RS
IDA
D L
OY
OLA
AN
DA
LU
CÍA
FU
ND
AC
IÓN
ET
EA
PA
RA
EL D
ES
AR
RO
LLO
Y L
A C
OO
PE
RA
CIÓ
N
2º
) C
on
fro
nta
ció
n d
e o
bje
tiv
os
y a
lte
rn
ati
va
s
-p
arac
ion
es p
area
das
las
alt
ern
ativ
as d
entr
o d
e ca
da
obje
tivo
. P
ara
ello
, se
hac
en
pre
gun
tas
de
estr
uct
ura
: ¿c
ómo
de
imp
orta
nte
es
la a
lter
nat
iva
A e
n r
elac
ión
con
pre
fere
nci
a d
e ca
da
un
a d
e la
s co
mp
arac
ion
es fu
e va
lora
do
med
ian
te u
na
esca
la d
el
1 al
9 (
Saat
y, 1
98
0 y
19
97)
.
> E
nví
o d
e c
ue
stio
na
rio
s y
ma
teri
ale
s
Los
cu
esti
onar
ios
fuer
on e
nvi
ados
con
an
tela
ción
a l
as p
erso
nas
exp
erta
s qu
e h
a- -si
ones
de
ED
. Ju
nto
con
ell
os, s
e en
vió
un
doc
um
ento
de
“In
trod
ucc
ión
e I
nst
ruc-
cion
es”
que
orie
nta
ba e
n la
cor
rect
a co
nte
stac
ión
a la
s p
regu
nta
s.
Otr
os m
ater
iale
s en
viad
os f
uer
on:
el a
rtíc
ulo
Act
ore
s d
e la
Ed
uca
ció
n p
ara
el
De-
coo
rdin
aci
ón
(O
rteg
a et
al.
2012
b), e
info
rmac
ión
sob
re la
met
odol
ogía
y lo
gíst
ica
del
sem
inar
io.
Du
ran
te e
l se
min
ari
o: i
de
nti
fic
ac
ión
pa
rtic
ipa
tiva
d
e l
os
cri
teri
os
de
Bu
en
as
Prá
cti
ca
s
-ra
nd
o la
ret
roal
imen
taci
ón d
e to
do
el c
olec
tivo
exp
erto
a t
ravé
s d
e u
n p
len
ario
pos
-te
rior
en
el
que
se c
omu
nic
aron
las
con
clu
sion
es d
e ca
da
sesi
ón,
y se
vol
vía
a ab
rir
esp
acio
par
a el
deb
ate.
An
dal
ucí
a aj
enos
a la
inve
stig
ació
n. S
e to
mar
on a
ctas
de
tod
as la
s m
esas
.
La
dis
trib
uci
ón d
e ti
emp
os s
e re
aliz
ó d
e m
aner
a qu
e se
des
arro
llar
on p
aral
elam
ente
d
os m
esas
de
trab
ajo.
Se
hiz
o as
í p
ara
inst
ar a
las
per
son
as e
xper
tas
a el
egir
en
tre
dos
de
las
dim
ensi
ones
sim
ult
ánea
s. L
a p
rim
era
tard
e el
igie
ron
en
tre
sen
sibi
liza
ción
y
mov
iliz
ació
n,
exp
lici
tan
do
de
esta
for
ma
la d
ifer
enci
a en
tre
amba
s. A
la
mañ
ana
sigu
ien
te,
entr
e fo
rmac
ión
e i
nve
stig
ació
n,
par
a es
tim
ula
r qu
e la
s p
erso
nas
pro
ve-
otra
de
las
que
no
se a
just
an a
est
e co
nte
xto.
> P
art
icip
an
tes
Asi
stie
ron
un
tot
al d
e 50
per
son
as, 2
5 p
roce
den
tes
de
un
iver
sid
ades
esp
añol
as y
/o
de
estr
uct
ura
s so
lid
aria
s, 1
7 d
e O
NG
D y
8 d
e ot
ros
sect
ores
(in
stit
uci
ones
com
o
De
cara
a l
a d
ivis
ión
en
mes
as d
e tr
abaj
o, s
e tu
vo e
n c
uen
ta q
ue
hu
bier
a u
na
pre
-
por
cen
taje
s d
e as
iste
nci
a d
e p
erso
nas
exp
erta
s se
gún
ám
bito
s d
e or
igen
, se
mu
es-
tran
en
la T
abla
4.
Tab
la 3
. C
om
pa
racio
ne
s p
are
ad
as s
eg
ún
alt
ern
ati
va
s
Fue
nte
: ela
bo
rac
ión
pro
pia
Com
pará
ndol
os d
e do
s en
dos
en
una
esca
la d
el 1
al 9
, ¿po
dría
dec
irnos
qué
crit
erio
es
el m
ás im
port
ante
, seg
ún s
u op
inió
n, p
ara
que
la p
artic
ipac
ión
de lo
s ag
ente
s im
plic
ados
pu
eda
favo
rece
r que
una
act
ivid
ad d
e fo
rmac
ión
pued
a lle
gar a
ser
con
side
rada
una
“B
uena
Prá
ctic
a de
col
abor
ació
n”?
(Pon
er u
na c
ruz
en la
cas
illa
corr
espo
ndie
nte)
:
98
76
54
32
12
34
56
78
9
Que
el p
erso
nal
de la
ON
GD
di
nam
ice,
form
e y
acom
pañe
la
act
ivid
ad
form
ativ
a.
Que
el p
erso
nal
doce
nte
dina
-m
ice,
form
e y
acom
pañe
la a
c-tiv
idad
form
ativ
a.
Que
el p
erso
nal
de la
ON
GD
di
nam
ice,
form
e y
acom
pañe
la
act
ivid
ad
form
ativ
a .
Que
el a
lum
nado
se
impl
ique
de
form
a ac
tiva
en
el d
esar
rollo
y
ejec
ució
n de
la
act
ivid
ad
form
ativ
a.
Que
el p
erso
-na
l doc
ente
di
nam
ice,
form
e y
acom
pañe
la
act
ivid
ad
form
ativ
a.
Que
el a
lum
nado
se
impl
ique
de
form
a ac
tiva
en
el d
esar
rollo
y
ejec
ució
n de
la
act
ivid
ad
form
ativ
a.
A t
ravé
s d
e es
ta c
onfr
onta
ción
par
ead
a, s
e d
ibu
ja e
l mar
co p
refe
ren
cial
de
los
ind
i-vi
du
os, o
bten
ien
do
los
pes
os p
arci
ales
qu
e at
ribu
yen
a c
ada
elem
ento
con
sult
ado.
ED
UC
AR
PA
RA
LA
CIU
DA
DA
NÍA
GLO
BA
L E
N E
L E
SPA
CIO
UN
IVE
RS
ITA
RIO
BU
EN
AS
PR
ÁC
TIC
AS
DE
CO
LA
BO
RA
CIÓ
N E
NT
RE
ON
GD
Y U
NIV
ER
SID
AD
4647
UN
IVE
RS
IDA
D L
OY
OLA
AN
DA
LU
CÍA
FU
ND
AC
IÓN
ET
EA
PA
RA
EL D
ES
AR
RO
LLO
Y L
A C
OO
PE
RA
CIÓ
N
Con
el
obje
to d
e ob
ten
er u
n
list
ado
ord
enad
o d
e cr
iter
ios
segú
n l
as p
refe
ren
cias
de
los
exp
erto
s,
los
dis
curs
os
que
sust
enta
ban
su
s el
ecci
ones
e
info
rmac
ión
qu
e ay
ud
ara
a m
ejor
ar l
a m
etod
olog
ía,
se
pla
nte
aron
tr
es
etap
as
bási
-ca
s. E
n l
a T
abla
5 s
e m
ues
tra
el d
esar
roll
o te
mp
oral
de
las
mis
mas
.
Aná
lisis de ac
tores:
a p
arti
r
de
un
a d
ian
a d
ibu
jad
a (v
éase
Fig
ura
3),
con
los
acto
res
el e
quip
o d
e E
D c
omo
más
imp
orta
nte
s si
tuad
os e
n e
l
cen
tro,
se
pid
ió a
las
per
son
as
exp
erta
s qu
e si
tuar
an n
uev
os
acto
res
que
ente
nd
ían
qu
e
situ
ánd
olos
más
o m
enos
cén
tric
os e
n f
un
ción
de
la
imp
orta
nci
a re
lati
va q
ue
le c
once
día
n a
cad
a u
no.
Tab
la 4
. P
orc
en
taje
de
pe
rso
na
s e
xp
ert
as a
sis
ten
tes a
la
s m
esa
s d
e t
rab
ajo
se
gú
n s
ecto
r
Fue
nte
: ela
bo
rac
ión
pro
pia
ÁMBITOS
DE ORIGEN
DIM
ENSIONES
DE LA
ED
SENSIBILIZACIÓN
FORM
ACIÓN
INVE
STIGACIÓN
MOVILIZA
CIÓN
ONGD
48,0
0%32
,14%
40,7
0%46
,15%
UNIVER
SIDAD
51,0
0%60
,74%
40,7
0%34
,61%
OTR
OS
0,00
%7,
15%
18,6
0%19
,24%
DINÁMICA DEL TALLER
TIEM
PO
Pre
sen
tac
ión
, re
co
gid
a d
e e
nc
ue
sta
s20
´
Aná
lisis
de
acto
res
20´
Aná
lisis
de
varia
bles
20´
Aná
lisis
de
fact
ores
20´
Tab
la 5
. Tie
mp
os d
e l
a d
iná
mic
a e
n l
as m
esa
s d
e
tra
ba
jo
Fue
nte
: ela
bo
rac
ión
pro
pia
Fig
ura
3. D
ian
a d
e a
cto
res
Fue
nte
: ela
bo
rac
ión
pro
pia
> Metodología en las mesas de trabajo
Mayor
importancia
Menor im
portancia
Est
os a
ctor
es f
uer
on a
gru
pad
os p
or e
l d
inam
izad
or e
n c
aso
de
coin
cid
enci
a (r
es-
pet
and
o su
pos
ició
n d
entr
o d
e la
dia
na)
, d
and
o co
mie
nzo
a u
n d
ebat
e ac
erca
de
las
razo
nes
. T
ambi
én f
uer
on c
ues
tion
ados
los
act
ores
sit
uad
os p
revi
amen
te e
n e
l ce
ntr
o p
or e
l equ
ipo
de
ED
. Fin
alm
ente
, en
alg
un
as m
esas
se
con
sen
suó
añad
ir u
n
acto
r m
ás e
n e
l map
a co
nce
ptu
al.
Aná
lisis de variab
les u ob
jetiv
os: c
onsi
stió
en
qu
e la
s p
erso
nas
exp
erta
s in
dic
aran
por
el e
quip
o or
gan
izad
or y
qu
e h
abía
n s
ido
uti
liza
das
en
el
cues
tion
ario
de
AH
P.
Fig
ura
4. V
ari
ab
les y
fa
cto
res d
e B
ue
na
s P
rácti
ca
s d
e c
ola
bo
ració
n
ON
GD
-Un
ive
rsid
ad
en
ED
Fue
nte
: ela
bo
rac
ión
pro
pia
¿Nu
eva
vari
ab
le?
Nu
evo
fa
cto
r
1
Nu
evo
fa
cto
r
2
Nu
evo
fa
cto
r
3
Va
ria
ble
3
Fac
tor
3.1
Fac
tor
3.2
Fac
tor
3.3
Va
ria
ble
2
Fac
tor
2.1
Fac
tor
2.2
Fac
tor
2.3
Va
ria
ble
1
Fac
tor
1.1
Fac
tor
1.2
Fac
tor
1.3
DIM
ENSI
ÓN
ED
ACT
ORE
S
Est
a et
apa
con
stó
de
dos
par
tes:
las
per
son
as p
arti
cip
ante
s vo
taro
n c
on u
na
peg
atin
a in
dic
ativ
a d
e la
inst
itu
ción
d
e la
qu
e p
rove
nía
n (
rojo
: u
niv
ersi
dad
, ver
de:
ON
GD
, am
aril
lo:
otro
s), c
uál
de
las
tres
var
iabl
es c
onsi
der
aban
más
imp
orta
nte
, arg
um
enta
nd
o su
ele
cció
n.
In
clu
sión
de
un
a n
uev
a va
riab
le. S
i las
per
son
as e
xper
tas
con
sid
erab
an q
ue
fal-
taba
n v
aria
bles
, la
s añ
adía
n e
n u
n p
ost-
it,
dis
cuti
end
o d
esp
ués
su
s op
cion
es.
Fin
alm
ente
, si a
sí lo
am
erit
aba,
se
añad
ía a
quel
la q
ue
con
tara
con
el m
ayor
con
-se
nso
(vé
ase
Fig
ura
4).
Aná
lisis de factores o alte
rnativas: c
onst
ó ta
mbi
én d
e d
os f
ases
.
-d
ian
te v
otac
ión
con
un
as p
egat
inas
de
colo
res
(igu
al q
ue
en e
tap
a an
teri
or).
en la
qu
e se
dio
la p
osib
ilid
ad d
e añ
adir
nu
evos
fac
tore
s o
cam
biar
la r
edac
ción
d
e lo
s p
revi
amen
te p
rop
ues
tos.
ED
UC
AR
PA
RA
LA
CIU
DA
DA
NÍA
GLO
BA
L E
N E
L E
SPA
CIO
UN
IVE
RS
ITA
RIO
BU
EN
AS
PR
ÁC
TIC
AS
DE
CO
LA
BO
RA
CIÓ
N E
NT
RE
ON
GD
Y U
NIV
ER
SID
AD
4849
UN
IVE
RS
IDA
D L
OY
OLA
AN
DA
LU
CÍA
FU
ND
AC
IÓN
ET
EA
PA
RA
EL D
ES
AR
RO
LLO
Y L
A C
OO
PE
RA
CIÓ
N
Tra
s e
l se
min
ari
o: t
rata
mie
nto
de
la
in
form
ac
ión
Se o
btu
vier
on d
os t
ipos
de
resu
ltad
os,
de
tip
o cu
anti
tati
vo d
ados
por
la
encu
esta
de
AH
P y
de
tip
o cu
alit
ativ
o a
par
tir
de
las
mes
as d
e tr
abaj
o d
el s
emin
ario
. A c
onti
nu
a-ci
ón s
e m
ues
tra
el t
rata
mie
nto
seg
uid
o co
n e
sta
info
rmac
ión
.
> M
esa
s d
e t
rab
ajo
: in
form
ac
ión
cu
ali
tati
va
Los
mie
mbr
os d
el e
quip
o or
gan
izad
or le
van
taro
n a
cta
del
tra
bajo
des
arro
llad
o en
la
s m
esas
, de
las
opin
ion
es y
dis
curs
os d
e lo
s y
las
par
tici
pan
tes.
Ad
emás
, se
gen
eró
mat
eria
l con
info
rmac
ión
sob
re la
s p
refe
ren
cias
de
las
per
son
as e
xper
tas
(pap
eló-
graf
os y
car
tuli
nas
) (v
éase
un
eje
mp
lo e
n la
s im
ágen
es 1
y 2
).
Con
tod
os e
stos
mat
eria
les
se g
ener
aron
un
a se
rie
de
resú
men
es d
e lo
s ta
ller
es q
ue
fuer
on p
oste
rior
men
te a
nal
izad
os p
ara
obte
ner
tre
s ti
pos
de
info
rmac
ión
:
In
form
ació
n q
ue
apor
taba
ele
men
tos
par
a m
ejor
ar la
pro
pia
met
odol
ogía
de
ob-
ten
ción
de
crit
erio
exp
erto
.
In
form
ació
n s
obre
los
crit
erio
s p
rior
izad
os.
In
form
ació
n s
obre
nu
evos
act
ores
y c
rite
rios
no
con
sid
erad
os p
revi
amen
te.
> A
HP
: in
form
ac
ión
cu
an
tita
tiva
-si
bles
com
par
acio
nes
de
par
es d
e va
riab
les
y fa
ctor
es, s
e co
nst
ruyó
la m
atri
z te
óric
a d
e co
mp
arac
ion
es p
area
das
o m
atri
z d
e Sa
aty.
A p
arti
r d
e es
ta, m
edia
nte
un
sen
cillo
p
roce
so m
atem
átic
o Sa
aty
(198
0 y
199
7) s
e as
ign
ó u
na
pon
der
ació
n a
cad
a u
no
de
los
crit
erio
s, d
e m
aner
a qu
e se
pu
die
ron
ord
enar
en
fu
nci
ón d
e lo
s p
esos
, est
able
-ci
end
o u
n li
stad
o qu
e m
ostr
aba
las
pre
fere
nci
as d
e la
s p
erso
nas
exp
erta
s. E
ste
cál-
man
ejo
llam
ado
“Exp
ert
Ch
oice
”, d
el q
ue
resu
ltó
un
list
ado
de
crit
erio
s or
den
ados
.
Est
ab
lec
imie
nto
de
l li
sta
do
de
cri
teri
os
de
Bu
en
as
Prá
cti
ca
s d
e c
ola
bo
rac
ión
en
tre
ON
GD
y U
niv
ers
ida
d p
ara
la
re
ali
zac
ión
de
ac
tivi
da
de
s d
e E
D e
n e
l e
spa
cio
un
ive
rsit
ari
o
Par
a ca
da
dim
ensi
ón d
e la
ED
se
han
sel
ecci
onad
o lo
s d
os c
rite
rios
mej
or v
alor
ados
en
las
mes
as d
e tr
abaj
o5, y
un
ter
cero
pro
ven
ien
te d
e lo
s re
sult
ados
de
la e
ncu
esta
6,
el c
ual
se
corr
esp
ond
ió c
on a
quel
de
may
or p
eso
en l
a p
ond
erac
ión
y q
ue
no
rep
etía
n
ingu
no
de
los
ante
rior
es. F
inal
men
te, s
e in
trod
ujo
un
nu
evo
crit
erio
qu
e au
nqu
e n
o h
abía
sid
o co
nte
mp
lad
o p
revi
amen
te p
or e
l equ
ipo
orga
niz
ador
, su
rgió
du
ran
te e
l de-
bate
de
las
per
son
as e
xper
tas
en e
l sem
inar
io (
véas
e T
abla
6).
En
tot
al s
e ob
tuvi
eron
16
cri
teri
os, c
uat
ro p
ara
cad
a d
imen
sión
.
Tab
la 6
. L
ista
do
re
su
me
n d
e l
os c
rite
rio
s d
e B
ue
na
s P
rácti
ca
s d
e c
ola
bo
ració
n
ON
GD
-Un
ive
rsid
ad
en
ED
en
el
esp
acio
un
ive
rsit
ari
o
DIM
ENSI
ÓN
DE
LA S
ENSI
BIL
IZA
CIÓ
N
Crite
rios
pri
oriz
ados
dur
ante
la
real
izac
ión
de la
s m
esas
de
trab
ajo
Qu
e la
ac
tivi
da
d d
e s
en
sib
iliza
ció
n t
rate
sob
re c
on
ten
ido
s te
má
tic
os
qu
e la
co
mu
nid
ad
un
ive
rsit
ari
a h
a id
en
tifi
ca
do
co
mo
de
su
inte
rés.
Qu
e la
ac
tivi
da
d d
e s
en
sib
iliza
ció
n s
e
rea
lice
de
ac
ue
rdo
a la
dis
po
nib
ilid
ad
de
tie
mp
o d
e la
co
mu
nid
ad
un
ive
rsit
ari
a.
Crite
rio
prio
riza
do e
n el
cue
stio
nari
o
Qu
e t
ras
la a
cti
vid
ad
de
se
nsi
bili
zac
ión
la u
niv
ers
ida
d o
fre
zca
a lo
s p
osi
ble
s
inte
resa
do
s/a
s ví
as
pa
ra c
an
aliz
ar
sus
inq
uie
tud
es.
Crite
rio
nuev
o su
rgid
o en
la m
esa
de
trab
ajo
y en
el p
lena
rio
final
Qu
e e
xist
a u
n c
om
pro
mis
o p
or
pa
rte
de
la
un
ive
rsid
ad
qu
e s
irva
de
ma
rco
pa
ra la
s
ac
tivi
da
de
s d
e s
en
sib
iliza
ció
n.
DIM
ENSI
ÓN
DE
LA F
ORM
ACI
ÓN
Crite
rios
pri
oriz
ados
dur
ante
la
real
izac
ión
de la
s m
esas
de
trab
ajo
Qu
e la
ac
tivi
da
d f
orm
ati
va f
orm
e p
art
e d
el
cu
rríc
ulu
m d
el g
rad
o o
po
sgra
do
en
qu
e s
e
inse
rta
.
Qu
e e
l pe
rso
na
l do
ce
nte
din
am
ice
, fo
rme
y
ac
om
pa
ñe
la a
cti
vid
ad
fo
rma
tiva
.
Crite
rio
prio
riza
do e
n el
cue
stio
nari
o
Qu
e e
l alu
mn
ad
o s
e im
pliq
ue
de
fo
rma
ac
tiva
en
el d
esa
rro
llo y
eje
cu
ció
n d
e la
ac
tivi
da
d f
orm
ati
va.
Crite
rio
nuev
o su
rgid
o en
la m
esa
de
trab
ajo
y en
el p
lena
rio
final
Qu
e s
e g
en
ere
un
co
mp
rom
iso
est
raté
gic
o
en
tre
las
ON
GD
y la
un
ive
rsid
ad
, qu
e s
irva
de
ma
rco
de
ac
ció
n d
e la
ED
.
Fue
nte
: Ela
bo
rac
ión
pro
pia
Imá
ge
ne
s 1
y 2
ED
UC
AR
PA
RA
LA
CIU
DA
DA
NÍA
GLO
BA
L E
N E
L E
SPA
CIO
UN
IVE
RS
ITA
RIO
BU
EN
AS
PR
ÁC
TIC
AS
DE
CO
LA
BO
RA
CIÓ
N E
NT
RE
ON
GD
Y U
NIV
ER
SID
AD
5051
UN
IVE
RS
IDA
D L
OY
OLA
AN
DA
LU
CÍA
FU
ND
AC
IÓN
ET
EA
PA
RA
EL D
ES
AR
RO
LLO
Y L
A C
OO
PE
RA
CIÓ
N
Fue
nte
: Ela
bo
rac
ión
pro
pia
de
de
sc
rib
ir y
an
ali
za
r l
as
Bu
en
as
Pr
ác
tic
as
qu
e d
es
cr
ibim
os
en
la
s s
i-
gu
ien
tes
pá
gin
as
.
DIMENSIÓN DE LA INVESTIGACIÓN
Criterios priorizados durante la
realización de las mesas de trabajo
Qu
e la
te
má
tic
a d
e la
inve
stig
ac
ión
se
a d
e
inte
rés
de la
ciu
dada
nía
del N
orte
y/o
del
Su
r.
Que
la c
iuda
daní
a de
l Nor
te y
/o S
ur a
port
e su
s c
on
oc
imie
nto
s y
refl
exi
ón
al p
roc
eso
de
inve
stig
ac
ión
.
Criterio priorizado en el cuestionario
Qu
e la
un
ive
rsid
ad
lid
ere
el e
qu
ipo
de
inve
stig
ac
ión
y a
po
rte
su
co
no
cim
ien
to y
co
nta
cto
s.
Criterio nuevo surgido en la mesa
de trabajo y en el plenario final
Que
se
dé u
n tr
abaj
o en
red
que
impl
ique
a to
dos
los
acto
res
y pr
omue
va
la p
art
icip
ac
ión
de
to
do
s d
ura
nte
el
de
sarr
ollo
de
la in
vest
iga
ció
n.
DIMENSIÓN DE LA MOVILIZACIÓN
Criterios priorizados durante la
realización de las mesas de trabajo
Qu
e la
co
mu
nid
ad
un
ive
rsit
ari
a d
ina
mic
e
y a
co
mp
añ
e la
ac
tivi
da
d d
e m
ovi
liza
ció
n/
inc
ide
nc
ia.
Qu
e e
xist
a u
na
est
ruc
tura
so
lida
ria
qu
e
din
am
ice
y a
co
mp
añ
e la
ac
tivi
da
d d
e
mo
viliz
ac
ión
/in
cid
en
cia
.
Criterio priorizado en el cuestionario
Qu
e la
s a
cti
vid
ad
es
de
mo
viliz
ac
ión
/
inc
ide
nc
ia s
e d
irija
n a
los
ag
en
tes
de
cis
ore
s d
el s
iste
ma
po
lític
o.
Criterio nuevo surgido en la mesa
de trabajo y en el plenario final
Qu
e la
s a
cti
vid
ad
es
de
mo
viliz
ac
ión
/
inc
ide
nc
ia s
e d
irija
n a
la p
rop
ia c
om
un
ida
d
un
ive
rsit
ari
a p
ara
co
nse
gu
ir q
ue
el a
ge
nte
pri
ori
tari
o s
e im
pliq
ue
.
Notas
1.
Ari
as y
Sim
ón, e
n s
u li
bro
La
s E
stru
ctu
ras
So
lid
ari
as
de
las
Un
iver
sid
ad
es E
spa
ño
-
las:
Org
an
iza
ció
n y
F
un
cio
na
mie
nto
, d
e-
“sea
cu
al s
ea s
u o
rige
n o
form
a le
gal u
org
a-n
izat
iva,
tien
e co
mo
obje
tivo
s: e
l est
ud
io, l
a p
rom
oció
n,
la f
orm
ació
n,
la i
nve
stig
ació
n,
la s
ensi
bili
zaci
ón y
org
aniz
ació
n d
e ac
tivi
-d
ades
en
glob
adas
den
tro
de
lo q
ue
pod
ría
den
omin
arse
el
cam
po
soli
dar
io y
eje
cuta
-d
as s
iem
pre
des
de
el á
mbi
to u
niv
ersi
tari
o”.
2. P
ara
la d
eter
min
ació
n d
e fa
ctor
es d
e éx
ito
de
los
sist
emas
ed
uca
tivo
s (B
hu
asir
i, et
al.
2012
) y
par
a el
est
able
cim
ien
to d
e ín
dic
es
de
valo
raci
ón d
e u
niv
ersi
dad
es (
Wu
et
al.
2012
).
3. A
lgu
nas
de
las
apli
caci
ones
en
ám
bito
s re
la-
cion
ados
con
el d
esar
roll
o so
sten
ible
tien
en
que
ver
con
las
pre
fere
nci
as a
mbi
enta
les
(Sar
kis,
et
al. 2
012
; Kik
er e
t al
. 20
05)
.
4.
Est
a té
cnic
a, q
ue
se f
un
dam
enta
en
la
for-
mal
izac
ión
de
pro
blem
as d
e d
ecis
ión
com
-p
lejo
s en
u
na
estr
uct
ura
je
rárq
uic
a,
fue
inic
ialm
ente
pro
pu
esta
por
Th
omas
Saa
ty.
Vid
. Saa
ty, T
. (19
77).
No
obst
ante
, fu
e d
esa-
rrol
lad
a p
oste
rior
men
te e
n d
os t
exto
s cl
a-ve
, Saa
ty, T
. (19
97
y 19
80
).
5. E
n e
l an
exo
2 ap
arec
en lo
s re
sult
ados
.
6.
En
el a
nex
o 3
apar
ecen
los
resu
ltad
os.
Tab
la 6
. L
ista
do
re
su
me
n d
e l
os c
rite
rio
s d
e B
ue
na
s P
rácti
ca
s d
e c
ola
bo
ració
n
ON
GD
-Un
ive
rsid
ad
en
ED
en
el
esp
acio
un
ive
rsit
ari
o
Bibliografía
AR
IAS,
S. y
SIM
ÓN
, A. (
200
4).
La
s E
stru
ctu
ras
So
lid
ari
as
de
las
Un
iver
sid
ad
es
Esp
añ
ola
s. O
rga
niz
aci
ón
y F
un
cio
na
mie
nto
y F
un
dac
ión
Tel
efón
ica.
, J.;
OR
TE
GA
, M.L
. y S
IAN
ES,
A. (
2012
). L
a E
du
caci
ón
pa
ra e
l D
esa
rro
llo
ba
jo
la p
ersp
ecti
va
de
ciu
da
da
nía
glo
ba
l en
la
prá
ctic
a d
oce
nte
un
iver
sita
ria
: ex
per
ien
cia
en u
n c
am
pu
s te
cno
lóg
ico
. Rev
ista
Ele
ctró
nic
a In
teru
niv
ersi
tari
a d
e F
orm
ació
n d
el
Pro
feso
rad
o, 1
5(2)
, 89
-10
0.
, W.;
, O
.; Z
O, H
.; R
HO
, J. J
. & C
IGA
NE
K, A
. P. (
2012
).
Cri
tica
l su
cces
s fa
cto
rs f
or
e-le
arn
ing
in
dev
elo
pin
g c
ou
ntr
ies:
A c
om
pa
rati
ve
an
aly
sis
bet
wee
n I
CT
ex
per
ts a
nd
fa
cult
y. C
omp
ute
rs &
Ed
uca
tion
. 58
, 84
3–8
55.
KIK
ER
, G. A
.; B
RID
GE
S, T
. S.;
VA
RG
HE
SE, A
.; S
EA
GE
R, T
. P. &
LIN
KO
V, I
. (20
05)
. A
pp
lica
tio
n o
f m
ult
icri
teri
a d
ecis
ion
an
aly
sis
in e
nv
iro
nm
enta
l d
ecis
ion
ma
kin
g.
Inte
gra
ted
en
vir
on
men
tal
ass
essm
ent
an
d m
an
ag
emen
t. 1
(2),
95-
108
.
MA
ZO
RR
A, J
. y G
ON
ZÁ
LE
Z, M
. (20
11).
Sh
are
pro
ject
: d
e la
ev
alu
aci
ón
de
Pro
yec
tos
de
Co
op
era
ció
n I
nte
rna
cio
na
l p
ara
el
Des
arr
oll
o d
e b
ase
tec
no
lóg
ica
a u
n P
ort
al
de
Rec
urs
os
en I
nte
rnet
pa
ra l
a a
sist
enci
a t
écn
ica
en
la
fo
rmu
laci
ón
. Act
as d
el V
Con
gres
o
mu
nd
o en
cri
sis.
Cád
iz -
Abr
il d
e 20
11.
OR
TE
GA
, M. L
.; S
IAN
ES,
A. y
CO
RD
ÓN
-PE
DR
EG
OSA
, M.R
. (20
12a)
. La
ed
uca
ció
n
pa
ra e
l d
esa
rro
llo
en
la
lu
cha
co
ntr
a l
a p
ob
reza
: a
po
rtes
pa
ra e
l p
rofe
sora
do
un
iver
sita
rio
. Rev
ista
de
Fom
ento
Soc
ial,
vol 6
7, n
º 26
8, 6
07-
634
.
OR
TE
GA
, ML
.; C
OR
DÓ
N-P
ED
RE
GO
SA, M
.R. y
SIA
NE
S, A
. (20
12b)
. Act
ore
s d
e la
Esp
aci
os
pa
ra l
a c
oo
rdin
aci
ón
. Est
ud
ios
de
Eco
nom
ía A
pli
cad
a, 3
0 (
3), 9
15-9
40
.
EDUCAR PARA LA CIUDADANÍA GLOBAL EN EL ESPACIO UNIVERSITARIO
52 UNIVERSIDAD LOYOLA ANDALUCÍA
, J. M. y CELORIO, G. (2012). La Educación para el Desarrollo bajo
la perspectiva de ciudadanía global en la práctica docente universitaria: experiencia
en un campus tecnológico. Revista Electrónica Interuniversitaria de Formación del Profesorado, 15(2), 79-88.
SALAZAR, M. (2011). La demanda social por la agricultura: contraste de preferencias y
Política Agraria Común. Sevilla. Consejo Económico y Social de Andalucía.
SAATY, T. (1977). A scaling method for priorities in hierarchical structures. Journal of mathematical psychology, 15(3), 234-281.
--- (1980): The Analytic Hierarchy Process.
--- (1986). Absolute and relative measurement with the AHP. The most livable cities in
the United States. Socio-Econ. Plum Sci. Vol. 20, No. 6, 327-331.
--- (1997). Toma de decisiones para líderes: El Proceso Analítico Jerárquico para la
toma de decisiones en un mundo complejo.
--- (2008). Decision making with the analytic hierarchy process. Int. J. Services Sciences. Vol. 1, No. 1, 83-97).
SAATY, T.; VARGAS, L. y DELLMANN, K. (2003). The allocation of intangible
resources: the analytic hierarchy process and linear programming. Socio-Economic Planning Sciences, vol. 37, no 3, 169-184.
SARKIS, J.; MEADE, L.M.; PRESLEY, A. R. (2012). Incorporating sustainability into
contractor evaluation and team formation in the built environment. Journal of Cleaner Production, 31, 40-53.
SIANES, A.; CORDÓN, M.R. y ORTEGA, M.L. (2012). Las estructuras solidarias
de las universidades y su papel en educación para el desarrollo ante el espacio
europeo de educación superior. Actas del I Congreso REEDES. Recuperado de: http://congresoreedes.unican.es/actas/PDFs/174.pdf
, H. Y.; CHEN, J. K.; CHEN, I. y , H. H. (2012). Ranking universities based on
performance evaluation by a hybrid MCDM model. Measurement, 45(5), 856-880.