Bizans Liturjisi'nin Ana Ayini Ökaristi'den Kalisler

T.C

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

EDEBİYAT FAKÜLTESİ

SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ

BİZANS LİTURJİSİ’NİN ANA AYİNİ ÖKARİSTİ’DE KULLANILAN KALİSLER

Danışman

DOÇ. DR. ZELİHA DEMİREL GÖKALP

Hazırlayan

MELTEM TÜZÜN

54574044496

Eskişehir 2013

i

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ....................................................................................................... iv

LEVHA LİSTESİ ........................................................................................ v

1. GİRİŞ ...................................................................................................... 1

1. 1. AMAÇ ................................................................................................ 2

1. 2. YÖNTEM ........................................................................................... 2

1. 3. KAPSAM .......................................................................................... 2

2. HIRİSTİYANLIĞIN DOĞU ROMA’YA GİRİŞİ VE ORTODOKS

OLUŞUMU ................................................................................................. 3

3. BİZANS ORTODOKS KİLİSESİ İNANÇ ESASLARI VE

ÖĞRETİLERİ ............................................................................................. 6

3. 1 ÖĞRETİLER ....................................................................................... 6

3. 2 İNANÇ ESASLARI ............................................................................. 8

3. 2. 1 İBADETLER ............................................................................... 8

3. 2. 1 SAKRAMENTLER ...................................................................... 8

4. ÖKARİSTİ .............................................................................................. 9

4. 1 LEVHA LİSTESİ ÖKARİSTİDE KULLANILAN LİTURJİK OBJELER ..... 8

4. 1. 1 PATEN VE ASTERİSKOS .......................................................... 14

4. 1. 2 KALİS ...................................................................................... 14

4. 1. 3 İBRİK VE TRULLA ................................................................... 14

4. 1. 4 KAŞIK ..................................................................................... 15

4. 1. 5 YELPAZE ................................................................................. 15

4. 1. 6 BUHURDAN ............................................................................ 15

4. 1. 7 KUTSAL KİTAP KAPAĞI ......................................................... 16

4. 1. 8 HAÇ VE HAÇ KAİDESİ ............................................................ 16

5. KONTROL DAMGALARI .................................................................. 16

6. KALİS ................................................................................................... 17

6. 1 TARİHÇESİ, KULLANIM ALANI, DÖNEM FARKLILIKLARI .............. 17

6. 2 ERKEN DÖNEM KALİSLERİ ............................................................. 17

6. 2. 1 TARİHLENDİRME .................................................................... 22

6. 2. 2 MALZEME ............................................................................... 22

6. 2. 3 FORMLAR ................................................................................ 23

6. 2. 4 ÖLÇÜLER ................................................................................ 23

6. 2. 5 BEZEMELER ............................................................................ 23

6. 2. 6 YAZITLAR ............................................................................... 24

6. 3 ORTA DÖNEM KALİSLERİ ............................................................... 24

ii

6. 3. 1 TARİHLENDİRME .................................................................... 24

6. 3. 2 MALZEME ............................................................................... 24

6. 3. 3 FORMLAR ................................................................................ 24

6. 3. 4 ÖLÇÜLER ................................................................................ 24

6. 3. 5 BEZEMELER ............................................................................ 24

6. 3. 6 YAZITLAR ............................................................................... 25

7. KATALOG........................................................................................... 25

EDK-1 ................................................................................................ 25

EDK-2 ................................................................................................. 26

EDK-3 ................................................................................................. 27

EDK-4 ................................................................................................. 28

EDK-5 ................................................................................................. 29

EDK-6 ................................................................................................ 30

EDK-7 ................................................................................................ 31

EDK-8 ................................................................................................ 32

EDK-9 ................................................................................................ 33

EDK-10 .............................................................................................. 34

EDK-11 .............................................................................................. 35

EDK-12 .............................................................................................. 36

EDK-13 .............................................................................................. 37

EDK-14 .............................................................................................. 38

EDK-15 .............................................................................................. 39

EDK-16 .............................................................................................. 40

EDK-17 .............................................................................................. 41

EDK-18 ............................................................................................... 42

EDK-19 .............................................................................................. 43

EDK-20 .............................................................................................. 44

EDK-21 .............................................................................................. 45

EDK-22 .............................................................................................. 46

EDK-23 .............................................................................................. 46

EDK-24 .............................................................................................. 47

EDK-25 .............................................................................................. 48

EDK-26 .............................................................................................. 49

EDK-27 .............................................................................................. 50

EDK-28 ............................................................................................... 51

EDK-29 .............................................................................................. 52

iii

EDK-30 .............................................................................................. 52

EDK-31 .............................................................................................. 53

EDK-32 .............................................................................................. 54

ODK-1 ............................................................................................... 55

ODK-2 ............................................................................................... 56

ODK-3 ............................................................................................... 57

ODK-4 ............................................................................................... 58

ODK-5 ............................................................................................... 59

ODK-6 ............................................................................................... 60

ODK-7 ............................................................................................... 61

ODK-8 ............................................................................................... 62

ODK-9 ................................................................................................ 62

8. DEĞERLENDİRME ............................................................................. 63

9. SONUÇ ................................................................................................. 64

RESİMLER

KAYNAKÇA

iv

ÖNSÖZ

Araştırmam sırasında sorularımı sabırla cevaplayan, kaynaklarını sakınmayan ve

beni dinleyip yönlendiren tez danışmanım Doç. Dr. Zeliha Demirel Gökalp’e

teşekkürlerimi sunarım.

Ayrıca Bizans Maden Sanatı’na yaptığı çalışmalar ile bu çalışmaya ilgimi arttıran,

hiçbir mail ve sorumu yanıtsız bırakmayan Yard. Doç. Dr. Meryem Acara Eser’e ve beni

Bizans Maden Sanatı çalışmam için her zaman destekleyen ve bana yol gösteren Meltem

Erdul Mergen’e teşekkürlerimi sunarım. Değerli hocalarım dışında, beni bugünlere getiren,

eğitim hayatım boyunca maddi manevi desteklerini benden esirgemeyen aileme, her zaman

yardımıma koşan değerli dostlarım Dalgın Eşer, Ahmet Türkan, Kezban Arslan, Özgür

Kocacı ve Erdem Yıldırım’a ve son olarak çalışmam sırasında hep yanımda olarak bana

huzur veren kedim Maya’ya teşekkürü borç bilirim.

MELTEM TÜZÜN

v

RESİM LİSTESİ

Resim 1: San Vitale Kilisesi Mozaiği

Resim 2: San Vitale Kilisesi’nden

Resim 3: Paten ve Asteriskos

Resim 4: İbrik

Resim 5: Trulla

Resim 6: Kaşık

Resim 7: Yelpaze

Resim 8: Buhurdan

Resim 9: Kutsal kiatp kapağı

Resim 10: Haç ve haç kaidesi

Resim 11: Kontrol damgası

- 1 -

1.GİRİŞ

Bizans Devleti, Roma İmparatorluğu’nun Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılması

sonucu Doğu Roma’nın devamı niteliğinde doğmuştur. Büyük komutan Constantinus tahta

geçmiş ve yeni yayılmaya başlayan Hıristiyanlığı devlet dini haline getirmiştir. Bu süreçle

birlikte Hıristiyanlık devlet içerisinde büyük önem kazanmış zamanla İmparatorların

güçlerini aldıkları bir olgu haline gelmiştir.

Hıristiyanlığın önemli bir sakramenti olan Ökaristi ise İsa’yı anmak adına yapılan

bir tören olup, ökaristi töreni sırasında kullanılan liturjik objeler de büyük önem

taşımaktadır. Bu nedenledir ki liturjik objeler Bizans Devleti varlığı süresince her zaman

kutsallığı nedeni ile değerli madenler ve taşlar kullanılarak yapılmış ve bezenmiştir. Ve her

zaman kilise hazinesine ait olarak saklanmışlardır. Malzeme ve süsleme farklılıkları ise

devletin dönemler içerisinde ekonomik gücüne göre değişiklik göstermiş, bu sebeple de

belirli dönemlerde belirli malzemeler kullanılmıştır. Araştırma konumun içerisinde

Hıristiyanlığın devlet içerisindeki gelişim süreci ile Ökaristi töreni ve malzemelerine de

değinmiş olsam da değinmek istediğim nokta Bizans Kalisleri’nin dönemsel malzeme ve

süsleme farklılıklarıdır.

Kalisleri ele geçen hazine bulgularından yalnızca Erken Dönem ( 5.yy – 7yy) ve

Orta Dönem ( 10.yy – 11.yy) örnekleri olarak ikiye ayırabilmekteyiz. Daha geç

dönemlerde yapılmış kalislere rastlanmamaktadır.

Çalışmam sırasında 1.bölümde Hıristiyanlığın yerel bir din olarak doğup Doğu

Roma’da yayılış sürecini, Bizans Devleti’nin ortaya çıkışı ve Hıristiyanlığı neden resmi din

olarak seçtiği ve son olarak da Ortodoks Hıristiyanlığının nasıl şekillendiğini ele aldım.

İkinci bölümde Ortodoks inanç esasları ve sakramentlerini, üçüncü bölümde Ökaristi

Sakramenti’nin çıkış noktası ve Bizans Devleti’nde nasıl düzenlendiğini ele aldım.

Dördüncü bölümde Ökaristi ayini sırasında kullanılan liturjik objeleri genel olarak ele

aldım ve beşinci bölümde kullanılan liturjik objelerin tarihlendirilmesinde önemli bir nokta

olan kontrol damgaları konusuna değindim. Son olarak altıncı ve yedinci bölümde ise

çalışmamın temel konusu olan kalisi, Bizans Devleti içerisinde ayrıldığı dönemlere göre

katalog yolu ile örnekleyerek inceledim.

- 2 -

1.1. AMAÇ

Ökaristi Sakramenti, liturjik objeler ve ana konum olan kalisi araştırma konum

olarak seçmemdeki amaç, şimdiye dek önemli bir liturjik obje olan kalisin tek olarak

çalışılmamış olması ve yayınlanmış kalislerin daha önce bir araya toplanıp dönem

özelliklerine göre malzeme ve süsleme konusundaki farklılıklarının çok sayıda araştırma

konusu olarak seçilmemiş olmasıdır.

1.2. YÖNTEM

Araştırma yöntemim ders danışmanım ile konumu belirlemek ile başlamış olup

daha sonra kaynak taramaları ile devam etmiştir. Araştırmalarım süresince Anadolu

Üniversitesi Kütüphanesi, müzelerin online katalogları ve ders danışmanımın önerdiği

kaynakları taradım ve bu konuda yeterli sayıda türkçe kaynak olmadığı için, yabancı dil

kaynaklarını çevirme sürecine girdim. Daha sonra katalog için çeşitli müzelerdeki kalis

fotoğraflarını toparlayarak süreci hızlandırdım.

1.3. KAPSAM

Liturjik obje olarak kalisler Erken ve Orta Dönem olmak üzere iki grupta

incelenmektedir. Kataloglama yolu ile şimdiye dek kilise hazinelerinden ele geçen ve

çeşitli koleksiyonların elinde bulunan tüm kalisler bu araştırma ile bir araya toplanmış,

süsleme ve figür kompozisyonları incelenmiş ve daha sonra dönem farklılıkları

değerlendirilmiştir.

- 3 -

2. HIRİSTİYANLIĞIN DOĞU ROMA’YA GİRİŞİ VE ORTODOKS OLUŞUMU

Hıristiyanlık, mensuplarının sayısı bakımından dünyanın en büyük dinlerinden

biridir.Aynı zamanda köklü bir geçmişe dayanmaktadır. Filistin bölgesinde ortaya çıkan ve

İsa merkezli dine inananlara isim olan “Hıristiyan” kelimesi, İsa’dan sonra ortaya çıkmış

ve M.S. 60 yılından itibaren yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Daha önce İsa’ya

bağlı olanlara kardeşler, ermişler veya inananlar denilmiştir.1

Hıristiyanlık II.yy’ın sonlarına doğru Anadolu’dan Roma’ya kadar geniş bir alanda

yayılmıştır. Hıristiyanlığın yayıldığı alan büyük ölçüde Roma İmparatorluğunun sınırları

içerisinde kalmıştır. Roma İmparatorluğunda Hıristiyanlara büyük zulümler yapılmış ancak

313 yılında İmparator Constantinus zamanında Milano Fermanı’nın yayınlanması ile geniş

bir din ve vicdan hürriyeti elde etmişlerdir. Daha önce Pagan imparatoru olan Konstantin,

bu tarihlerden itibaren Hıristiyanların İmparatoru konumuna girmiştir.2

Constantinus’dan önce Hıristiyanlar devlet nüfusu içerisinde küçük bir azınlık

oluşturuyorlardı. Hıristiyanlar şehirden çok kırsal kesimde, Batı’dan çok Doğu’da

yaşarlardı. Askerlikleri boyunca alt sınıflarda görev alırlar ya da sosyal hayatlarında

yükselmek için çok çalışmak zorunda kalırlardı. Bu dönemde Hıristiyanların toplanmaları

yasaklanmış, pagan tanrıları için yapılan kurban törenlerine katılmaları zorlanmış ve

ellerinden malları alınmıştır.

Greko – Roman kültürü altında yaşayan nüfusun çoğunluğunu ise birbiriyle

uyumlu yerel inançlar ve gelenek takipçileri oluştururdu. Bu topluluktaki insanlar

birbirleriyle uyumlu olan kültürlerini birleştirmişler ve bu birleşimden kendi tanrılarını

saptayan Paganizmi oluşturmuşlardır.3 Mükemmel Antik Dönem’de bir takım emirlere

göre, aile ve halk ile birlikte sergilenen her şey tanrıların sinirlenmesini engeller ve

toplumun huzurunu sağlardı.4 Bu paganizm denilen inancın topluma öğrettikleriydi.

Hıristiyanlığın gelmesiyle birlikte ise durum biraz daha farklılaştı.

1 Ahmet Hikmet Eroğlu, “Hıristiyanlığın Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, cilt 41, 2000, s.309 2 Eroğlu, a.g.e, 2000, s.310

3 Cyril Mango, The Oxford History of Byzantium – New Religion, Old Culture, Oxford Universty Press,

New York, 2002, s.96 4 Mango, a.g.e, 2002, s.96

- 4 -

Bizans, Constantinus ile birlikte Hıristiyanlığı resmi din olarak kabul eden,

Hıristiyan öğretisine göre yaşamaya ve başkalarını yönetmeye başlayan ilk büyük devletti.

Roma yurttaşları, Caeserleri Constantinus kendisini değişikliğin gerekli olduğuna

inandıran bir hayal gördüğü için resmi dinleri olarak Hristiyanlığın paganizmle

çekişeceğini, I.Constantinus’un İ.S 323’e kadar erken bir tarihte ve olasılıkla 325 yılından

önce ilk Nikaia Konsili’ni toplamasıyla öğrendiler.5

Hıristiyanlığın Doğu Roma’da kabulü ile, Paganizm ile çekişmelerin yanı sıra bu

din içerisinde görüş ayrılıklarının başlaması ise çok zaman almamıştır. Bu problemler

üzerine İmparator Constantinus bu ayrılıkları gidermek amacıyla 325’te İznik’te bir konsil

toplamıştır. Hıristiyanlık tarihinde önemli bir dönüm noktası olan ve ilk Genel Konsil

olarak kabul edilen bu konsilde Hıristiyanlığın inanç esasları üzerine büyük tartışmalar

yaşanmıştır.6 Bu ilk İznik Konsili ve ardından çeşitli dönemlerde yapılacak olan 6 konsille

birlikte Bizans Ortodoks Kilise inançlarının temelleri atılmıştır.

Bu 7 toplantıya Kilise’nin Genel Konsilleri adı verilmiştir. 325 yılında Nikaia’da

(İznik) yapılan ilk toplantıda dogmatik konular ve özellikle Tanrı ile İsa’nın doğalarının

aynı olup olmadığı tartışılmıştır.7 Bu konsilde 318 piskopos, imparator tarafından önerilen

formülün, kilisenin mevsuk imanını tam olarak ifade ettiğini açıklamışlardır. Credo’ya8

belirlenen formüller sokulunca, yüksek sesle okunmuş ve piskoposlar tarafından

onaylanmıştır.. Bu Credo hala bugün hıristiyanlığın en kutsal sembollerinden birini teşkil

eder ve Ökaristik Litürji’nin de bir kısmını oluşturur.9 Konstantinopolis’de 381 yılında

toplanan ikinci konsil , patriği hemen imparatordan sonra sayarak devlet içinde ona ikinci

makamı vermiştir.10

Bu konsil sırasında oylanan kararlar doğu kilisesini ilgilendirmiştir.

Özellikle üçüncü karar çok önemlidir. Bu karara göre kilise hiyerarşisi içinde Roma’nın

önceliği kabul edilir ve bundan böyle ikinci sırada İskenderiye değil; imparatorun

ikametgahı olan İstanbul yer alacaktır.11

431’de Ephesos’da (Efes) toplanan üçüncü konsil

üyeleri, İsa’nın insan doğasının kutsal doğasından daha önemli olduğunu ileri süren

5 Tamara Talbot Rice, Bizans’ta Günlük Yaşam, Özne Yayımcılık, İstanbul, Ocak 2002, s.13

6 Eroğlu, a.g.e, 2000, s.312

7 Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.58-59

8Credo: Bir dinin açıklamaları anlamına gelir

9 Francis Dvornik, Konsiller Tarihi İznik’ten II. Vatikan’a, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1990,

s.7 10

Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.58-59 11

Dvornik, a.g.e, 1990, s.11

- 5 -

Antiochia’lı Nestorios ile aynı düşüncede olan Nestorculuk mezhebini tartıştı.12

Bu konsil

kararları sonucu, Nestori doktrini olarak benimsenen doktrin, kısa zamanda Roma

topraklarında kaybolmuştur. Bununla beraber çok sayıda Nestori taraftarı, İran’a göç

etmiştir.13

Dördüncü konsil İsa’nın iki doğasını tartışmak üzere 451’de Khalkedon’da

(Kadıköy) toplandı.14

Beşinci konsil yine Konstantinopolis’de 553 yılında toplanmış ve

yine Hristiyanlığın inanç esasları tartışma konusu olmuştur. Altıncı konsil

Konstantinopolis’de 170 piskoposla Kasım 680’den Eylül 681’e kadar imparatorluk

sarayındaki kubbeli salonda toplanmıştır. Bı konsile Consilium Trullanum adı bu salondan

dolayı verilmiştir. Bu konsilde, Papa Honorius dahil tüm Monothelisme (İsa’da tek bir

iradeye inanma) savunucuları mahkum edilmişler ve Kadıköy Konsili iman formülü

aşağıdaki sözlerle tamamlanmıştır: “ İsa’da bölünmeyen, ayrılmayan ve birbirine

karışmayan iki iradeyi ve iki enerjiyi kabul ediyoruz. İki irade, insani irade gibi tanrısal

iradeyi takip eder ve ona tabi olur.”15

Yedinci konsil Hıristiyan din adamları tarafından son

ekümenik konsil olarak nitelendirilir ve Nikaia’da(İznik) toplanmıştır. İkonaklast dönemde

yapılan bu toplantıda resimlere dönüşü sağlayan kararlar alınmıştır.16

Bu önemli

toplantıların ardından ise 9.yy’a kadar süren bir süreçten sonra Hıristiyanlığın temelleri

çeşitli ayırımlar dışında fazla değişikliğe uğramamıştır.

Tüm bu konsiller ve oluşumların yanı sıra Bizans İmparatorluğu’nun geniş

toprakları nedeniyle hıristiyanlık zamanla Doğu’da ve Batı’da farklı yönlere doğru

ilerlemiştir. Doğu’da hıristiyanlık, Bizans’ın kontrolünde bir devlet dini haline gelirken,

Batı’da papaların etkisinin büyük olduğu bir din anlayışıyla farklı bir gelişim

göstermiştir.17

Doğu ve Batı kiliselerinde, teolojik konularda meydana gelen bölünmeye

paralel olarak dini pratikler bakımından da farklılaşmalar ortaya çıkmıştır. Doğu

Kiliseleri’nde papazların evlenmesine müsaade edilirken, Batı Kilisesi’nde ruhban sınıfına

evlenme yasağı getirilmiştir. Ökaristi ayininde Batı Kilisesi’nde mayasız ekmek, Doğu

Kilisesi’nde mayalı ekmek kullanımı adeti yerleşmiştir.18

Tüm bu farklılaşmalar

doğrultusunda Papa IX. Leon tarafından 1054 yılında İstanbul’a gönderilen Kardinal

Umberto başkanlığındaki heyet İstanbul Patriği tarafından kabul edilmiştir. Ancak

12

Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.58-59 13

Dvornik, a.g.e, 1990, s.14 14

Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.58-59 15

Dvornik, a.g.e, 1990, s.23 16

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ek%C3%BCmenik_konsil, Aralık 2012 17

Eroğlu, a.g.e, 2000, s.315 18

Eroğlu, a.g.e, 2000, s.316

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ek%C3%BCmenik_konsil

- 6 -

Umberto, Patriğin huzurunda uyulması gereken kurallara uymamış, ona karşı yanlış

tavırlar takınmıştır. Bu nedenle Patrik onu bir daha huzuruna kabul etmemiştir. Patrikle

görüşemeyen Umberto, 15 Temmuz 1054’de, Patrik ve diğer ileri gelen din adamlarını

aforoz ettiğini belirten bir belgeyi Ayasofya’da ilan etmiş ve İstanbul’dan ayrılmıştır.

Bunun üzerine İstanbul patriği de bir sinod toplayarak Roma Kilisesi’ni aforoz etmiştir.

Son olarak aforoz işlemi ile Doğu ve Batı Kiliseleri birbirinden tamamen ayrılmış Katolik

ve Ortodoks olarak devamlarını sürdürmüşlerdir.19

İki tarafın birbirini karşılıklı aforoz

etmeleriyle beraber, dönem dönem Doğu ve Batı Kiliselerini bir araya getirme çalışmaları

olmuşsa da bunu başaramamışlardır. Özellikle 1450’li yıllarda Osmanlı Devleti’nin

Konstantinopolis üzerindeki hareketlerinden naşi Doğu Kilisesi askeri bir destek için Batı

Kilisesi kurallarını kabul etmek durumunda kalmış ancak halk ve din adamları bu duruma

tepki göstermişlerdir. Ortodoks ve Katolik Kilisesi bu tarihlerdeki olaylarla birlikte kesin

olarak daimi sınırlarını çizmiştir.

3. BİZANS ORTODOKS KİLİSESİ İNANÇ ESASLARI VE ÖĞRETİLERİ

3.1. ÖĞRETİLER

Bizans Devleti içerisinde Hıristiyanlığın nasıl yaşandığını anlamadan önce

Ortodoks kelimesinin anlamı ve niçin kullanıldığını öğrenmek, Hristiyanlığı daha anlaşılır

kılacaktır. Klasik Hıristiyan kullanımı olan Ortodoks kelimesi erken Hıristiyanlar

tarafından inanılan öğretiler bütününe işaret eder. Doğu ve Batı hristiyanlığı ortodoks

kelimesini özellikle hıristiyan uygulamaları ve gücü için kullanmışlardır. Bu kelime iki

Grekçe kelimenin birleşiminden oluşmuştur: “Orthos (ορθός)” ; dürüstlük yada yalınlık

anlamına gelir, ve “doxa (δόξα,δοξασία) ” fikir ve şeref anlamına gelir. Doğu hıristiyanlığı

ortodoks kelimesini “doğru fikir” anlamında kullanmıştır. Doğu hıristiyanlığı bu kelimeyi

kullanarak güvenilir öğrenme ve doğru öğretiyi amaçlamıştır. Sonuç olarak ortodoks

kelimesi sıklıkla belli bir grubun kimliği ya da bu grupların merakını titiz öğretileri ile

gidermek amaçlı kullanılmıştır. Batı’da hıristiyanlık nadiren farklı anlamlarda kullanılsa da

duyarlı öğreti üzerine ortodoks odaklıdır.20

Ortodoks Kilisesi temelleri ise Bizans İmparatorluğunu içerisinde kapsayan

dönemler içerisinde ve tam olarak ise 9.yy’a kadar olan süreçte kesinleşmiştir. İlk kez

19

Eroğlu, a.g.e, 2000, s.318 20

James R. Payton J.R, Light from the Christian East, Intervarsty Press, U.S.A, 2007, s.57

- 7 -

Bizans İmparatorluğu tarafından devlet dini haline gelen Hıristiyanlık, tamamen

İmparatoru esas güç tutacak şekilde düzenlenmiştir. Erkin kutsal kökenini vurgulamak için

gerek özel gerek kamusal yaşamda olabilecek bütün dışsal işaretler kullanılmıştır.

İmparatorların kendileri, erklerinin Tanrı’dan geldiğine inanmışlardır. İustinianus,

kendisinin Tanrı tarafından seçildiği ve bütün girişimlerinde melekler tarafından özenle

gözetildiği kanısındaydı.21

İmparatora kilise işlerinde o kadar önemli bir yer verilmişti ki, bazen altın olan tahtı

patrik’in yanına konur ve dinsel ayinlerden bir çoğunda bazı özel işlevleri yerine getirmesi

istenirdi. Böylece çok eski tarihlerden beri beyaz bantlarla sarılmış olarak on iki

hizmetkarının eşliğinde Paskalya ayininde hazır bulunurdu. Onuncu yüzyıldan başlayarak

ise Noel ayininde hazır bulunurdu. Tüm bunlara rağmen dogmatik konular söz konusu

olduğunda kilise bağımsızdı ve imparatorun koruması altında yaşamasına karşın onunla

eşit güçlere sahipti.22

Bizans Ortodoks Kilisesinde görevli bir din adamı ya da psikopos olabilmenin

çeşitli kuralları vardı. Psikoposluğa uygun olabilmesi için bir rahibin 35 yaşını geçmesi ve

“Mezmurlar Kitabını” ezbere söyleyebilmesi gerekirdi. Aynı zamanda iyi bir eğitim

görmüş olması gerekiyordu. İlk başlarda karısı bir manastırda rahibe olarak yaşamak üzere

kendisini terketmiş olması koşulu ile evli bir erkek yüksek mevkiler için uygun

sayılıyordu. Fakat çok geçmeden yalnızca keşişlerin psikopos ya da en yüksek mevki olan

patrikliğe yükselmek için uygun oldukları düşünülmeye başlanmıştır.23

Kilise adamlarının başlıca görevleri arasındaysa, gerçek inancı yaymanın, yanlış

öğretilerle bitip tükenmeyen bir enerjiyle savaşmanın yanısıra en azından ruhban sınıfının

dışındaki kimseler söz konusu olduğunda, bütün inananlara hem bu dünyada hem de öteki

dünyada daha iyi bir yaşam için ettiği vaadi doğrulama yeteneği yer alıyordu. Kentlerdeki

aşırı yoksulluk nedeni ile yardım dağıtmak kısa sürede Kilise’nin başlıca işlerinden birisi

olmuştur.24

21

G. L. Seidler, Bizans Halk Hareketleri’nin İdeolojik Kökeni, Özne yayıncılık, İstanbul, Haziran 1999,

s.26 22

Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.60-61 23

Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.61 24

Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.70

- 8 -

3.2. İNANÇ ESASLARI

Ortodoks Hıristiyanlık inancının temelini teslis (üçlü Tanrı anlayışı)

oluşturmaktadır. Bu kavramı uzun süre açıkça kullanmamakla birlikte, İncillerde bu

kavramı oluşturan unsurlardan açıkça söz edilmektedir. Bu kavramı ilk defa 180 yılında

Antakyalı Teophilus kullanmıştır.25

3.2.1. İBADETLER

Hıristiyanlığın ilk ortaya çıktığı dönemlerde, inanç esasları gibi ibadet şekilleride

belli değildir. İlk Hıristiyan cemaatleri İsa’nın son akşam yemeği anısına uyguladıkları

Ökaristiden başka bir ibadet uygulamamışlardır. Bu nedenle 4.yy’ın ikinci yarısına kadar,

günlük olarak yapılan sistematik bir ibadet uygulaması olmamıştır. Bu döneme kadar

insanlar kendi başlarına veya aile içinde günlük dualarda bulunmuşlardır. 26

3.2.2. SAKRAMENTLER

Hıristiyanlığın temel esasları belirlendikçe ise ibadetler ve sakramentler27

olarak

ikiye ayrılan eylemler ortaya çıkmıştır. Hıristiyanlar, çarmıhta öldükten sonra dirilen

İsa’nın Hıristiyan topluluğu içinde yaşadığına ve önceden yaptığı işlerin tümünü

sürdürdüğüne inanmaktadırlar. İsa’nın bu görünmeyen eylemleri Kilise Sakramentlerinin

yaşanmasıyla görünür olmaktadır. Kişi bu sakramentlere iştirak ettiği takdirde, Tanrı’nın

kurtarıcı lütfunu bağışlayan İsa ile karşılaşmaktadır.28

Tüm Hıristiyanlığın kabul ettiği iki sakrament vardır. Bunlar “vaftiz” ve “ökaristi”

sakramentleridir. Ortodokslar daha sonra bu iki sakramenti kuvvetlendirme, evlilik,

ruhbanlık, günah itirafı, son yağlama adıyla beş sakrament daha ekleyerek bu sayıyı yediye

çıkartmışlardır.29

25

Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2011, s.311 26

Küçük, a.g.e, 2011, s.311 27

Sakrament: Hıristiyanlık inancına göre sakrament, tanrının kutsamasını, merhametini, lütfunu iştirak eden

inananlara ulaştıran veya görünmeyen gerçekliği temsil eden görünen semboldür. 28

Küçük, a.g.e, 2011, s.315 29

Küçük, a.g.e, 2011, s.315

- 9 -

4.ÖKARİSTİ

Yemek sırasında İsa eline ekmek aldı, şükredip ekmeği böldü ve

öğrencilerine verdi. “Alın, yiyin” dedi, “Bu benim bedenimdir.” Sonra bir kase alıp şükretti

ve bunu öğrencilerine vererek, “Hepiniz bundan için” dedi. “Çünkü bu benim kanımdır,

günahların bağışlanması için birçokları uğruna akıtılan antlaşma kanıdır. Size şunu

söyleyeyim, Babamın eğemenliğinde sizinle birlikte yenisini içeceğim o güne dek, asmanın

bu ürününden bir daha içmeyeceğim.”30

Matta İncilinden alıntı “Fısıh Yemeği” adlı bu

bölüm belki de Ökaristi Sakramenti’nin çıkış noktasını öğrendiğimiz ilk kaynaktır.

Yahudilerin Paskalya zamanında kutladığı son akşam yemeğinde İsa kehanetsel

sembolizmden bir sahne sergiledi. İnsan diyetinin temel elementlerini kullanarak, haç

üzerinde ölümünü önceden sahneledi. Bunu yaparak ölümünü hem kabullendi hem de

yorumladı. Ölümü, kendini Tanrı’ya sunma isteğinin bir göstergesiydi ve bununla insanlar

ve Tanrı arasında yeni bir ilişki başlatmış oldu. Müritlerine ekmek ve kupadan bir pay

vererek, ölümünün başarabileceği, gerçekleştireceği şeylerden bir pay veriyordu.

Hıristiyanlıktaki Ökaristi bu yemekten gelir. İsa’nın emirlerine itaat eden kilise bunu, o

gelene kadar İsa’yı hatırlamak ve ölümünü duyurmak için yapmıştır.31

Bilindiği gibi Bizans Kilisesi çıkış noktası ise 381-451 yılları arasına tekabül eder.

Ve özellikle İstanbul liturjisi ile ilgili ilk bilgiler yine ilk piskoposlardan olan Gregory

Nazianzen ve özellikle John Chrysostam’ ın yazdığı kaynaklarda yer alır. Bu büyüklerden

yortular, makamlar, dualar, vaizler, ilahiler, okunuşlar ve ökaristi hakkında birçok bilgi

edinilir.32

Özellikle Chrysostom yazılarında komünyondan sürekli olarak bir gizem olarak

bahseder. Aziz Paul’un yazılarında ise “gizem” kurtuluşumuz için Tanrı’nın bütün planları

anlamını taşır ve kendisi buna örnek olarak İsa’nın ölümünü ve tekrar dirilişini gösterir.

Gizem kelimesi daha sonra İsa’nın hareket ve tasarruflarının temsili olarak kilise

eylemlerine dönüşmüş ve Hıristiyanlar kurtuluş başarısını bu eylemlerle paylaşmışlardır.

Ökaristi de bu gizemi işaret etmektedir ve bu nedenle Chrysostom sürekli olarak bu

sakramenti gizem olarak adlandırmıştır.33

30

Matta İncili, 26,27,28,29 31

Hugh Wybrew, The Orthodox Liturgy The Development of the Eucharistic Liturgy in the Byzantine

Rite, USA, 1990, s.13 32

Robert F. Taft, The Byzantine Rite a Short History, The Order of St. Benedict Inc. , Collegeuille,

Minnesota, 1992, s. 23 33

Wybrew Hugh, a.g.e, 1990, s. 62

- 10 -

Ökaristi (εὐχαριστία) şükran demektir. Tevrat’ta pek çok kere tekrarlanan bu ifade,

incil metninde de görüldüğü gibi, İsa’nın ekmek ve şarabı şükrettikten sonra havarilerine

vermesiyle ilgili olarak bu ayine adını vermiştir.34

Hıristiyanlığın ve kilisenin henüz yasak olduğu yıllarda, inananların buluşma

yerleri gizli evlerdi. Hıristiyanlar buralarda toplanır, ibadetlerini ve ayinlerini

gerçekleştirirdi. İmparator Constantinus ile birlikte resmi din olan ve sonraki yüzyıllarda

çeşitli konsillerle temele oturan Hıristiyanlıkla birlikte Ökaristi Sakramenti içinde bir

düzenleme yapılmıştır.

Bizans’ta birbirine benzeyen iki İstanbul Liturjisi vardır. Biri Ioannes

Chrysostomos diğeri de Basileios’tur. Her birinde 19 dua vardır. Ana dua Antakya tipi

‘Anaphora’35

dan alınmıştır. Piskopos dua hazırlığı bittiğinde anaphora’ya başlamaktadır.

Chrysostomos’un zamanında Constantinapole anaphora diyalogları Clementine Liturjisi36

ile benzerlik gösterir. Piskopos’un teşviği “ Efendimizin lütufu, Yüce İsa” sözünden sonraki

“ Kaldır bütün düşünceni, zihnini” sözüne daha sonra “ Kaldır kalbini” sözü eklenmiştir.

Ve bu Kudüs’te kullanılan bir form olmuştur. Bizans da bu iki form uzun süre bir arada

kullanılmış fakat daha sonra Doğu ve Batı rekabeti sırasında “ Kaldır kalbini ve zihnini”

sözündeki “kalpler”, “zihin’e” karşı gelmiştir.37

Chrysostomos’un anaphora’sı

Antakyadan, Basileios’un ki Kapadokyadandır. Her iki Liturji’de dualardan onu daha

soradan eklenmiştir. Bizans Ortodoks Liturjisi’nde yaklaşık 1000 yılına kadar Basileios

Liturjisi yaygındır. Chrysostomos Liturjisi yaygınlaştığında Basileios yılda yalnızca 10 kez

kutlanmaya başlanır. Bizans yazarlarına göre bu değişikliğin sebebi Chrysostomos

Liturjisi’nin daha kısa olmasıdır.38

Ökaristi Bizans’ta yalnızca Cumartesi, Pazar günleri ve bayramlarda kutlanırdı. 8.

9. Yy’da haftanın diğer günlerinde de kutlanmaya başlandı. Yalnızca 1053 veya 1054’ de

34

Zeynep Mercangöz, Ortaçağ Hıristiyanlık inanışında Ökaristi ve Sanattaki Yansımaları: Bizans

Sanatında Ökaristi Sembolleri – Sanat ve İnanç, MSGSÜ Yayınevi, Cilt 2, İstanbul, 2004, s.137 35

Anaphora: Ekmek ve şarabın dağıtılması arasında Ökaristinin en önemli kısmını oluşturur.Önce

şükredilir. Sonra ekmek ve şarabın dağıtılması sırasında “alınız ve yiyiniz” “alınız ve içiniz” sözleri söylenir.

Ve bunları İsa’nın bedenine ve kanına dönüştürmei için Tanrı’ya yakarılır. 36

Clementine Liturjisi : Antakya Liturjisidir. 37

Wybrew Hugh, a.g.e, 1990, s. 55 38

Meryem Acara, Bizans Maden Sanatında Dini Törenler Sırasında Kullanılan Liturjik Eserler,

Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1997, s.43

- 11 -

IX. Konstantin Monomakhos Hagia Sophia’da hergün ökaristi ayini yaptırıyordu. Ancak

günlük ökaristi hiçbir zaman kanun haline gelmemiştir.39

Ökaristi ayini temel şeklini aldığı dönemden itibaren Prothesis ile başlar. Bu bölüm

kutsal masaya getirilecek olan ekmek ve şarap için hazırlık bölümüdür. Rahip hazırlığın

başlamasını söyledikten sonra ellerini yıkar ve öngörülen dualarla birlikte aynı zamanda

kilisenin bir bölümü olan Prothesis’ e girer. Papaz sol eline somundan bir parça alır ve sağ

eline de ucunda İsa’nın monogramının yer aldığı bir mızrak alır. Mızrak ile birlikte

ekmekten aldığı her bir parçayı damgalar. Bu sırada Diakon, kalise su ve şarabı

koyar.40

Prothesis seremonisi için 8.yy’dan önceki bir tarihi veren kaynak yoktur.41

12.yy’da büyük ölçüde son şeklini alan liturjinin 4 ana bölümü vardır:

Prothesis Töreni.

Enarxis42

Kutsal Kitap Liturjisi

Ökaristi Liturjisi. Ökaristi Liturjisi Büyük Giriş ile açılır. Anaphora öncesi

törenler, anaphora dialoğu, anaphora, komünyon öncesi, komünyon, şükran

ve dismissal’ı43

içerir.44

Erken Bizans’ta Liturji “Küçük Giriş” ile başlar. Kuzey kapıdan kutsal mekanın

kapısına yarım daire çizerek gidilir. Küçük Giriş kutsal kitap liturjisinin girişi olan dini

törendir. Diakon, rahipler ve hizmetkarlar eşliğinde İncili nefteki altardan, altarın

arkasındaki templona taşır. Bu İsa’nın söz olarak gelişini sembolize eder. 45

Büyük Giriş ise, ilk kısmın yani Kutsal Kitap Liturjisinin açılışı olan Küçük

Giriş’ten sonra Ökaristi’nin ikinci kısmına giriş ayinidir. Diakon içinde kutsal ekmek

39

Meryem Acara,Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler, Hacettepe Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 15, s.190 40

Nicolaus Cabasilas- J.M Hussey- P. A Mcnulty, Commentary on the Divine Liturgy, St. Vladimir’s

Seminary Press, Newyork, 1977, s.2-3 41

Meryem Acara,a.g.e., cilt 15, s.189 42

Enarxis: Duaların ibadetine giriş. 43

Dismissal: İzin, müsaade 44

Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.44 45

Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.45

- 12 -

bulunan pateni, rahip kutsal şarap kalisini prothesisden orta nefe, oradan da altara götürür.

Ekmek ve şarabın getirilişi, İsa’nın bedeninin ve kanının kurban edilişini sembolize eder. 46

Erken Dönem Liturjisi’nde rahipler ökaristiyi önce cemaate verirlerdi. Kaşık

kullanmazlar, ekmeği elleriyle yedirirler, şarabı ise doğrudan kalisten içirirlerdi.47

9. ve 10. Yy’da liturjik kurallar oldukça değişmiştir. 9.yy’da Mikael ve Gabriel adı

verilen iki diakon, yardımcı diakonlar mumları, diğer diakonlar buhurdanları, haçı ve İncili

taşıdıktan sonra liturjiye başlarlar. Rahipler ve psikopos bemada yerlerini aldıktan sonra

diakonlar tütsülemek için buhurdanları getirirler. Burada tütsü duası olan Et cum redolet

nobis ve Et propter okunur. Kutsal alanın tamamı göründüğünde ve rahip incille ortaya

çıktığında, tunik giymiş mum ve buhurdan taşıyan diakonların önüne geçer. Yardımcı

diakonlar mumlarla ayine katılır. Rahip bemaya gelir ve öpmesi için İncili psikoposa verir.

Sonra psikopos barış öpücüğü verir. Yardımcı diakonlar iki sıra halinde bemanın iki

yanında durur, rahip sağdaki kürsüden İncili okur. Ve ökaristi ayini başlar.48

Erken Dönem Liturjisi’nden farklı olarak 9. ve 10. yy’dan itibaren ökaristi ayini

yalnızca psikoposa bağlı kalmamış, kilise içerisindeki diğer din adamlarınında katıldığı ve

daha geniş kurallar içeren bir sakrament halini almıştır. Fakat her ne kadar dönemler arası

yöntem farkı olsa da Ökaristi Sakramenti’nin kullanılan eşyalarla birlikte kazandığı anlamı

hiçbir zaman yönünden sapmamıştır.49

Ökaristi Liturjisi’nin sembolik anlatımına bakıldığında ise, bu sakramentin İsa’nın

yaşamıyla ilgili pek çok simge barındırdığı görülür. Üzerinde haç şekli olan ve IC, XC, NI,

KA (Zafer İsa’nındır) yazan Prosfora’nın (ayin ekmeği) kesilmesi İsa’nın passionu ve

ölümünü simgeler. Ekmeği kesmek için kullanılan bıçak, İsa’nın kaburgalarını delen

mızrağı simgeler. İsa’nın kanını simgeleyen şarap Kalis’e konur. Kalis; çarmıhtaki “İsa’nın

kanının toplandığı kase” ya da I.Germanus’a göre “ Son Akşam Yemeği’nde ki kraterdir.

Ekmeğin üzerine konulduğu paten ya da disk, İsa’yı mezara koyan Yosef ve

Nikodemus’un elleridir. Rahip paten üzerine asteriski koyar; Asterisk İsa’nın doğduğu yer

üzerinde sabitlenen Üç Kahin Kral’ın yıldızını simgeler. Pateni örtü ile kapatır, paten ve

kalis örtüsü İsa’nın mezarında yüzünü örten mendil, büyük örtü (aer) ise İsa’nın mezarını

46



F. Taft, a.g.e, 1992, s. 67-68 49


- 13 -

kapatan büyük taşı sembolize eder. Ekmek ve şarap tütsülenir. Tütsü kokuları ve dumanı

Kutsal Ruh’un varlığını simgeler. Tütsülerken okunan dua, İsa’ya övgüdür. Diakonların

altar üzerine serdiği örtü eiliton, İsa’nın bedenini saran kefendir. Rahibin parmaklarını ve

ekmek parçalarını koyduğu pateni sildiği sünger, İsa’nın çarmıhta iken susuzluğunu

gideren süngerdir. Kerubinler İlahisi, tüm azizlerin ve doğruların melek grupları ile girişini

ve İsa’nın kurban törenine katılmasını sembolize eder.50

4.1. ÖKARİSTİ’DE KULLANILAN LİTURJİK OBJELER

Ökaristi’de kullanılan liturjik objeler arasında Kalis, paten ve asteriskos, ibrik ve

trulla, kaşık, buhurdan, yelpaze, kutsal kitap kapağı, haç ve haç kaidesi yer alır. Kalis ve

paten Ökaristi’nin iki temel objesidir. Çünkü Ökaristi Sakramentinin çıkış noktası bu iki

objeye yani İsa’nın Havari Komünyonuna dayanmaktadır.

Kullanılan liturjik objelerin yapım malzemeleri ise genellikle maden olmakla

birlikte az da olsa cam, fil dişi, seramik gibi malzemeler de kullanılmıştır. Eserlerin yapım

tekniklerinde ise döküm tekniğinin yanında genelde dövme teknikleri kullanılmıştır. Bu iki

tekniğin yanı sıra ahşap kutuları kaplamak için kullanılan dövme tekniğinde yapılmış

küçük levhalar Macaristan ve Ren Bölgesi’nde bulunmuştur. Bu kaplama levhaları

modeller yardımıyla yapılarak seri üretimleri kolaylaştırmıştır.51

Süsleme teknikleri

içerisinde genellikle kazıma, kabartma kullanılmıştır. Özellikle patenlere genellikle bir haç

ya da Havari Komünyonu Tasviri bu tekniklerle işlenmiştir.52

Kakma ve kazıma tekniği

dışında ise erken dönemlerde Niello Tekniği53

sıkça kullanılırken, daha geç dönemlerde

Mine Tekniği54

ve Kakma Tekniği55

kullanılmaya başlanmıştır.

50

Sema Gökcan, “İsa’nın Passionu’nun Bizans Litürjisine Yansıması ( Germanus Sembolizmi)”,

Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları

Sempozyumu, Cilt-1, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir, Ekim 2011, s.381-382 51

Guntram Koch, Erken Hıristiyan Sanatı, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, s. 181 52


Niello Tekniği: Gümüş eşyanın üzerini süslemek için çelik kalemle açılan oyuklara; bakır, kurşun ve

kükürtten oluşan bir alaşım konarak elde edilen siyah çizgiler ve bu çizgilerle yapılan süslemelerdir. 54

Mine Tekniği: Mine işinde kullanılan cam tozu, çeşitli kimyasal maddelerin, istenen rengi verecek metal

oksitleriyle karıştırılıp ısıtılmasıvla elde edilir. Bu karışım soğuduktan sonra dövülerek toz haline getirilir.

Değişik oranda katkı maddeleri kullanılarak saydam, yarı saydam ya da mat mine yapılabilir. Bezenecek olan

metal yüzeye hazırlanan mine tozu sürülür ve fırınlanır. Sıcak fırında mine eriyerek metal yüzeyle kaynaşır

ve camsı bir görünüm alır. 55

Kakma Tekniği: Madeni eserlein üzerinde açılan yivlerin veya çeşitli biçimlerdeki yuvaların içine başka

cins ve renkte madenler kakılarak elde edilir.

- 14 -

4.1.1 PATEN VE ASTERİSKOS

Paten, İsa’nın bedenini temsil eden kutsal ekmeğin üzerine konduğu tepsidir. İsa’yı

çarmıhtan indiren Arimathealı Yusuf ve Nikodemus’un ellerini sembolize eder. Aynı

zamanda Son Akşam Yemeği’ni de sembolize eder.56

Patenler genellikle yüksek kenarlı,

düz veya halka kaidelidir. Patenlerin üzerinde genellikle işlevi ile ilgili tasvirler yer

almaktadır. Ökaristi’de kullanılan bir patenin üzerine ‘Havari Komünyonu’ sahnesi veya

İsa’nın bedenini simgeleyen ekmek konduğu için, İsa’nın ölümünü simgeleyen haçın tasvir

edilmesi işlev – tasvir ilişkisini göstermektedir.57

Asteriskos, paten ile birlikte kullanılır (Resim 3). Yarım daire şeklinde iki şeridin

merkezde birbirine bağlanmasından oluşur. Asteriskos, patendeki ekmeği üzerine

gelebilecek toz ve böceklerden korumak için örtülen örtünün ekmeğe değmesini önlemek

amacı ile patenin üzerine konur. Asteriskos İsa’nn doğumunda gökyüzünde beliren yıldızı

sembolize eder.58

4.1.2. KALİS

Hristiyan komünyonundaki “kalis” kupanın metafizik formudur. Kutsal kap sık sık

sırt sırta yerleştirilmiş bir karenin iki yarısı formundadır. Burada kadehin alt parçası tinsel

güçlere açık bir depo olurken, üst parçası dünyanın üzerini kapatır. Sembolik olarak

dünyanın kopyasını oluşturur. Kalis keltik sembolizmindeki kazanla belli bir benzerlik

gösterir.59

4.1.3. İBRİK VE TRULLA

İkisi bir takım oluşturan bu eserler, rahibin Ökaristi Töreni’ne başlamadan önce

ellerini yıkaması için kullanılır. Bu işlem İsa’nın çarmıha gerilme kararını veren Pilatus’un

suçsuz olduğunu göstermek için ellerini yıkaması sahnesini sembolize eder. Ayrıca

resimlerde ibrik, Bakire Meryem ile resmedilir ve saflığı sembolize eder.60

56

George Ferguson, Signs & Symbols in Christian Art, Oxford Universty Press, New York, 1954, s.168 57

Meryem Acara, a.g.e, 1997, s. 50 58


J.E Cırlot, A Dictionary of Symbols, London, 1971, s. 43 60

George Ferguson, a.g.e, , 1954, s. 167

- 15 -

İbrik, suyun ve kutsal şarabın konduğu, ince boyunlu, küresel gövdeli, halka

kaideli, kulplu veya kulpsuz bir kaptır. Günlük kullanımda, saray seremonilerinde ve kutsal

törenlerde olmak üzere çeşitli kullanım yerleri bulunmaktadır61

(Resim 4-5).

4.1.4. KAŞIK

Ökaristi Liturjisi’nde erken dönemlerde kaşığın kullanımına ait hiçbir iz yoktur.

Fakat 9. Ve 10. Yy’a gelindiğinde kaşığın kullanımı yaygınlaşmıştır.62

Kaşık günlük

yaşamda kullanımının yanısıra kilise içerisinde, Ökaristi Sakramenti sırasında kutsal

ekmeği, kutsal şaraba batırıp inananlara sunulması işine yarayan malzemedir(bknz.resim6).

Komünyonu inananlara vermeye yarayan kaşık, Serafim’in akkor kömürü alarak

Yeşaya’nın dudaklarına dokunmasını simgeler.63

4.1.5. YELPAZE

Yelpaze Ökaristi’de diakon tarafından taşınır. Kutsal ekmek ve şarabı toz ve

böceklerden korumak için kullanılır. Daire şeklindeki eserin çevresi dilimlidir, altta asanın

geçirileceği sap bulunur(bknz.resim7). Üzerlerinde Serafim veya Kerubim tasviri vardır.

Bu tasvirler meleklerin altarda varlığını sembolize eder.64

4.1.6. BUHURDAN

Buhurdanlar, Ökaristi Töreni’nde özellikle kutsal kitap, paten ve kalis gibi kutsal

eşyaları tütsülemek için kullanılmıştır. Buhurdan içerisinden yükselen duman, duaların

Tanrı’ya ulaşmasını sembolize etmektedir. Derinliği fazla olmayan yarın küre biçiminde

düz ya da dilimli, aşağı doğru genişleyen soğan biçiminde, çokgen veya silindirik gövdeye

sahiplerdir (bknz.resim8). Bu küçük kapların altında halka biçiminde yüksek ya da alçak

kaideler ile dışa doğru genişleyen konik kaideler, stilize hayvan ayağı biçiminde dirsek

yaparak yükselen ayaklar ya da üç küçük düğme ile kürecikler vardır. Kiliselerde

kullanılan liturjik eşyalar daha çok gümüş ve bakır alaşımlarından yapılmıştır.65

61

Meryem Acara, a.g.e, , 1997, s.52 62


Yeşaya İncili, Bölüm 6-6,7 64


Gülgün Köroğlu, Bizans Döneminde Buhur Geleneği ve Buhurdanlar, Osmanlı Bankası Arşiv ve

Araştırma Merkezi Konuşma Metni, 23 Mayıs 2007, s.3-4

- 16 -

4.1.7. KUTSAL KİTAP KAPAĞI

Kutsal kitap kapağı ökaristi sakramenti dışında da kullanılan ve amacı kutsal kitap

olan İncil’in yıpranmasını önlemektir. Dikdörtgen şeklindeki iki levhanın birbirine

tutturulması ile oluşur (bknz.resim9).

Gümüş kitap kapaklarında genellikle bir kemerin içinde haç veya aziz figürleri

tasvir edilir. Altın mine tekniği ile yapılan kapaklarda daha çok İsa, Meryem ve aziz

figürleri görülür. 66

4.1.8. HAÇ VE HAÇ KAİDESİ

Haç İsa’nın çarmıha gerilişini sembolize eder. Ayinde taşınan haçların alt kolunda

sap vardır. Bu sap bir kaideye takılır ve kaideye geçirilen ahşap asa ile haç taşınır

(bknz.resim10). İsa’nın ölüme karşı zaferinin sembolü olan haç, imparatorlar için

düşmalara karşı kazanılan zaferin sembolüdür. 67

Haçın kullanıldığı dini törenlerden biri de Ökaristi’dir. Küçük Giriş’te taşınan haçın

yatay kollarında bazen ‘A’ ve ‘W’ harfleri asılıdır. Alfabenin bu ilk ve son harfi İsa’nın

başlangıç ve son olduğunu sembolize eder. Sabit olmayan tören haçları farklı boyutlarda

olabilir. Küçük haçları rahip tören sırasında bir elinde tutar, diğer eliyle buhurdan taşır.

Büyük haçlar ise İsa’nın Doğumu, Müjde gibi bayramlarda veya Paskalya’dan önceki

perhizin üçüncü pazarında yapılan ayinlerde tören alayının başında taşınır.68

5. KONTROL DAMGALARI

Bugün de kullanılan bir uygulama ile değerli madenden yapılmış obje, kalitesini

gösteren resmi bir işaret ile damgalanırdı (bknz.resim11). Böylece bu eserler diğer

materyallerden yapılmış objelerden ayrılırdı. Ancak bu uygulama altın ve gümüş kullanım

tarihinde geç bir gelişmedir. M.Ö 2.yy’dan itibaren de usta ve atölye ismi içeren damgalar

seramik ve bronz atölyelerinde kullanılmıştır. Bu uygulama, ucuz eserler çok fazla

üretildiğinden, tek tek üzerlerine üretici ismi yazılamayacağından gelişmiştir. Fakat altın

ve gümüş objelerde 5-5.yy öncesinden damgalı örneklere rastlanmamıştır. Bu damgaların

66




- 17 -

en eskileri kaplardan çok külçelerde karşımıza çıkmaktadır. Külçe damgaları; şahıs ismi,

bazen üretildiği yer, atölye isimlerini içermektedir. Damgalı gümüş eserler devlet

tarafından 400-615 yılları arasında yapılmıştır. 4. yüzyıl başında damgalar

Konstantinopolis, Nikomedia, Antiokhea, ve Naissus gibi yapım yeri adlarını vermektedir.

Dodd damgalı işleri imparatorluk damgalı ve düzensiz damgalı işler olmak üzere ikiye

ayırmıştır.69

Anastasius döneminden (491-518) başlayarak kullanılan damgalara imparatorluk

damgaları denmektedir. İmparatorluk damgası olarak adlandırılmasının sebebi, damgalarda

imparator portresi kullanılması veya isminin tam olarak ya da monogram şeklinde

yazılmasıdır. Constans II’ ye kadar (641-668) devam eden külçelerde ve objelerde bu

damgalar hükümet otoritesini sembol eder. Düzensiz damgalar ise, Antakya ve Kartaca

gibi belli bir bölgeyi işaret etmektedir. Yazıt veya monogram imparatorluk damgalarına

benzemekle birlikte bunlar imparatorluk damgalarının taklitleridir.70

Damgalı ve damgasız gümüş eserlerde yapılan metal analizleri, gümüşün saflığının

genellikle aynı olduğunu göstermiştir. Dolayısıyla kontrol damgası eserin kaliteli ya da

kalitesiz olduğunu göstermemektedir. Orta Bizans Dönemi’nde ekonomi ile ilişkili olarak

gümüş kullanımı azalmıştır. Dolayısıyla damga sistemi de görülmez. Kaliteyi kontrol etme

yetkisi Konstantinopolis valisindedir.71

6. KALİS

6.1. TARİHÇESİ, KULLANIM ALANI, DÖNEM FARKLILIKLARI

Kalis, Hıristiyanlıkta ki Ökaristi Liturjisi’nde şarabın konulduğu kupadır ve paten

ile bir set olarak tanımlanmaktadır. Kilise tarihinde ki ismi ise Patr’dır. I. Germanus, kalisi

İsa’nın kanının toplayıcısı ve Son Akşam Yemeği’nin yaratıcısı olarak niteler. Kesinleşmiş

olmamakla birlikte C.Durobrivae Hazinesi’ne ait 4.yy başlarında kullanılan iki tip kalisten

bahsedilmektedir (bknz EDK6). Bunlar iki kulp ile bir ayak üzerine oturmuş tipler ve

ayaksız olan tipler olarak belirlenmiştir. Gümüş kalisler ise, 6.yy’da görülmekle birlikte

geniş bir kap kısmına sahip olup, genellikle iki kulbu ve ayak kısmında dolanan bilezik ile

tanımlanmaktadır (bknz. EDK19). Kaplar üzerinde genellikle ithaf yazıtları ve dekoratif

69

Zeliha Demirel Gökalp, “Türkiye Müzelerindeki Bizans Dönemine Ait Maden Aydınlatma Araçları”,

Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi, 2001, s.81-82 70

Demirel Gökalp, a.g.e, 2001, s.82-83 71

Demirel Gökalp, a.g.e, 2001, s.83

- 18 -

kabartmalar yer almaktadır (bknz. EDK-9,EDK-10,EDK-11,EDK-12,EDK-13,EDK-14,

EDK-15,EDK-16). 9.yy’da ise kalis boyları uzar ve kaplara değerli taşlardan süslemeler

eklendiği görülür (bknz. ODK-1, ODK-2, ODK-3, ODK4, ODK-5, ODK-7). Kap

,üzerindeki Ökaristik yazılar bazen ağız çevresinde bazen de ayak kısmında görülür.

Üzerindeki süslemelerde ise Deesis Sahnesi72

, haç, yıldız ya da monogram işlemeleri

görülmektedir ( bknz. EDK-10, EDK-19) 73

Kalisin ilk ortaya çıkışı Erken Hristiyanlıkla birlikte 5.yy’a kadar inmektedir.

Hristiyanlığın Ökaristi Sakramenti’nde, İsa’nın kanını sembolize eden şarabın konulduğu

kutsal kasedir. Aynı zamanda İsa’nın Son Akşam Yemeği’nde içtiği son şarabın konulduğu

kupayı da sembolize eder. Ayinlerde kullanılan kiliseye ait kutsal bir obje olan kalis

hristiyanlıkla birlikte yalnızca Bizans Devleti’nin değil bu dini benimseyen her kültür ve

coğrafyanın önemli bir dinsel objesi haline gelmiştir.

Kalisin Bizans Devri içerisindeki yerini, yüzyıllar içerisindeki değişime göre

incelediğimizde ise; objenin malzeme, süsleme ve yapım tekniği açısından bir çok farklı

dönemden geçtiğini gözlemleyebiliriz.

Erken Dönem Hıristiyan sanatında kalis, basit, çift destekli bir kupa formundadır.

Hıristiyan sanatında bu tarz vazolar kullanımı dışında, rölyef ve kumaş tasarımlarında da

betimleme olarak sıkça kullanılmıştır. Bu tasvirlerde kalisin sembolik anlamı açıkça

belirtilmiştir. Tasvirler genellikle bir şarap kaynağından ya da bir kalis veya kantharos’dan

şarap içen tavus kuşları kullanılarak tüm bir kompozisyon haline getirilmiştir. Ve bu sahne

genellikle sembolik olarak yaşam suyu ile susuzluğunu gidermek ya da ölümsüzlük

anlamına gelmektedir. Tüm bunlar göz önüne alındığında ‘Ökaristik Kalis’in erken

dönemde sanılandan daha yaygın olduğu görülmektedir.74

Bulunan tüm Erken Dönem kalislerinin aynı formlarda olduğunu ele geçen

buluntulardan ve gerçekçi bir şekilde işlenmiş Erken Dönem kalis betimlemerinden

anlamak mümkündür. Genel olarak; yassı bir kaide üzerinde yükselen ince bir sap ve onun

üzerinde yer alan, iki yandan destekli bir kase formundadır. Bu kalisleri sonraki yüzyılların

kalislerinden ayıran en önemli özellikleri mükemmel boyutları ve ağırlıklarıdır.

72

Deesis: On dokuzuncu yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlanmıştır. En kutsal kişilerin mahşer gününde

insanlar adına tanrıdan af dilemelerini gösteren sahnedir. 73

Alexander P. Kazhdan, The Oxford Dictionary of Byznatium, Oxford Universty Press, New York, 1991,

s. 405 74

Walter Lowrie, Monuments of the Early Church, London, 1901, s. 344

- 19 -

Araştırmacılar için tarihi bir belge niteliği taşıyan Saint Vitale Kilisesi mozaikleri de

dönem kalisleri hakkında bilgi edinmemizi sağlar. Bu mozaiklerden birinde tasvir edilen

İmparatoriçe Theodora’nın elinde adanmış bir kalis yer almaktadır. Theodora’nın elindeki

kalis inci dizisi ve diğer değerli taşlarla süslenmiş şekilde tasvir edilmiştir (bknz resim 1).

Kayıtlardaki bu mozaiğin ise yapıda yer alan başka bir mozaik olan, altar üzerindeki

kantharos betimlemesi ile aynı tarihte yapılmış olması dikkat çekicidir75

(bknz resim 2).

Erken dönemde çeşitli madenlerden yapılan dini işlevli ve günlük kullanıma

yönelik eserlerde Antik Dönem’in üslup özellikleri ve motifleri kullanılmaya devam

ederken (bknz. EDK-3), bu unsurlar Hristiyanlığa özgü konu ve semboller ile

bütünleştirilmiştir (bknz. EDK-7). Bizans el sanatları içerisinde maden sanatı, kullanılan

malzemelerin çeşitliliği, farklı işlevlere yönelik eşyaların üretilmesi, yapım ve süsleme

teknikleri, işçilikteki kalite, bezemelerde görülen konu ve motiflerin zenginliği ile önem

taşımaktadır.76

Bizans’ın erken dönemlerinde altın ve gümüş malzemeyi elde etmek ise Orta

Dönem’e göre daha rahat olduğu için bu dönemde altın kalisler çok yaygındır. Ancak, cam

malzemenin de kalisler için çok yaygın bir kullanımı söz konudur ( bknz. EDK-7). Bu

malzeme; ince etkisi ve cam üzerine altın varak kullanımı ile büyük bir dönem popülerlik

kazanmıştır.77

Bunun yanı sıra az sayıda da olsa seramik malzemeden yapılmış kalise

rastlanmaktadır. Bunlardan bir kısmı Demre Aziz Nikolaos Kilisesi kazı çalışmaları

sonucu ele geçmiştir. Form olarak dışa çekik ağızlı, boyunsuz, küresel gövdeli ve düz dipli

olan bu kaplarda gövde genişliği ile kap yüksekliği birbirine yakın ölçülerdedir. Ağız

çapları ise gövde çapından birkaç cm. küçüktür. Boyutlarının küçüklüğü nedeni ile yemek

pişirmede, kulpsuz olmaları nedeni ile de yemek servisinde kullanılmış olma ihtimali az

olan bu kapların bölgedeki sayısal yoğunlukları yaygın şekilde kullanıldıklarına işaret

etmektedir.78

Erken Bizans Dönemi’nde maden sanatını, özellikle 5. – 7. yüzyıllar arasına

tarihlenen kilise hazinelerindeki eşyalar ile izlemek mümkündür. Bu dönem kalisleri de

diğer kilise hazinesi objeleri gibi malzeme olarak altın ve gümüş gibi değerli madenler

75

Lowrie, a.g.e, 1901, s. 345 76

Meryem Acara Eser, Litürjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı, Kalanlar 12. ve 13. Yüzyıllarda

Türkiye’de Bizans, İstanbul, 2007, s.37 77

Lowrie, a.g.e, 1901, s. 343 78

Ayşe Çaylak, Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazılarında(1989-2000) Ortaya Çıkarılan Bizans

Sırsız Seramikleri, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ocak 2004, s.88-89

- 20 -

kullanılarak yapılmıştır. Üzerlerinde yer alan incil kaynaklı sahneler, sembolik motifler,

bitkisel ve geometrik kompozisyonların yanı sıra ithaf ve adak yazıları, kesin tarihlendirme

sağlayan kontrol damgaları ile önemli bir yer tutar.79

Ayrıca, her zaman dikkatli bir şekilde

betimlemesi artistik olarak yapılmış bütün paten ve kalislerin boyutlarını Liber

Pontificalis80

adlı kitaptan yaklaşık olarak öğrenmek mümkündür. Örneğin;

Constantinus’un Lateran Kilisesi’ne hediye ettiği muazzam büyük kalisler hariç, saf

altından yapılmış ve kitaba göre her biri 1 kilo ağırlığında 40 küçük kalis ve 50 tane 2 kilo

ağırlığında papazlık kalisi bulunmaktaydı. Ancak, Saint Peter’e verilen kalisler daha büyük

ve değerliydi. Hediyeler arasında 12 kilo ağırlığında altından yapılmış ve üzeri 45 adet

zümrüt ve Jacinth81

ile süslü 3 kalis ve bunun yanında 20 adet 10 kilo ağırlığında gümüş

kalis bulunmaktaydı. Bu sayılar kıymetlendirilmiş kalis kullanımının imparatorluk

temelleri ve hatta büyükşehir kiliseleri için bir sınırlaması olmadığının göstergesidir.82

7.yy’dan itibaren altın, gümüş gibi değerli madenlerden yapılan, çok sayıda ve

çeşitli işlevli eşyalardan oluşan kilise hazinelerinin yapımının azaldığı var olan örneklerin

az sayıda kalis, haç, röliker gibi eserler ile sınırlı kaldığı görülür. Maden sanatında 9.yy ile

birlikte oldukça büyük bir değişimin gerçekleştiği dikkati çeker.83

Bu yüzyılda kalisler boy

olarak daha da uzar. Süsleme malzemesi olarark ise değerli taşlar, cam ve kakma gümüş

kullanılmaktadır.84

Makedonya Sülalesi’nin yönetime geçmesi ile başlayan dönem sanatta

yeni bir canlanmanın başlangıcıdır ve Makedonya Rönesansı olarak anılır. Orta Bizans

Dönemi’nde artık yeni bir teknik ile üretilen eserler erken dönemin gümüş hazinelerinin

yerini almıştır. Bu yeni teknik Bizans kuyumculuğunun doruk noktasına ulaştırdığı mine

tekniğidir (bknz. ODK-1, ODK-2, ODK-3, ODK-4, ODK-5). Bugün Venedik San Marco

Hazinesi başta olmak üzere, çeşitli Avrupa ülkelerinin müze ve koleksiyonlarına dağılmış

olan eserlerin bir kısmı sipariş yolu ile başkentte yapılmış olmakla birlikte büyük bir

çoğunluğu 1204 Latin İstilası sırasında Konstantinopolis’ten götürülmüştür.85

Gümüş üzerine yaldızlı eserlerin mine levhalarla bezendiği örneklerin büyük bir

kısmını dini işlevli eserler ve taç, küpe gibi süs eşyaları oluşturur. Dini işlevli eserler

79

Acara Eser, a.g.e, 2007, s.37 80

Pontificalis : Saint Peter’den 15.yy’a kadar olan tüm papaların biyografilerinin tutulduğu Latince kitap. 81

Jacinth: Kırmızı, transparan değerli bir taştır. 82

Lowrie, a.g.e, 1901, s. 346 - 347 83


Kazhdan Alexader, a.g.e, 1991, s. 405 85

Acara Eser, a.g.e, 2007, s.37

- 21 -

arasında İsviçre’de özel bir koleksiyonda bulunan Venedik San Marco Hazinesi’nde İsa,

Meryem, başmelekler ve azizlerin büstlerinin tasvir edildiği İmparator Romanos’un adını

taşıyan biri kulplu diğeri kulpsuz iki adet kalis yer almaktadır (bknz. ODK-1, ODK-2).

Hazinede yer alan kalisler ve diğer eserler kesin tarihlenebilen eserlerin üslup özellikleri ile

karşılaştırılarak 10. ve 11. yüzyıla tarihlenmektedir. 86

9. yüzyıldan itibaren maden sanatına bakıldığında bu özel kuyumculuk örneklerinin

ve nadir gümüş eserlerin dışında kilise eşyalarında malzeme, süsleme tekniği, tasvirler,

üslup ve yazıtların içeriğinde dikkate değer bir değişim olduğu görülmektedir.

İmparatorluğun ekonomik koşulları ile de bağlantılı olarak paten ve kalis gibi birinci

derecede liturjik eşyalarda bronz ve bakır kullanılmaya başlanmıştır. Eserlerin

bezemelerinde erken dönemden farklı olarak çoğunluk ile kazıma tekniği kullanılmıştır.

Erken Bizans döneminin kalislerinde görülen ‘Havari Komünyonu’ ve haç, kristogram gibi

sembolik motiflerin yerini yoğun olarak İsa, Meryem, aziz ve başmelek tasvirleri alır;

ancak az da olsa haç motifinin de kullanılmaya devam edildiği görülür. Üslup özellikleri

söz konusu olduğunda, erken dönemin kabartma tekniği ile yapılmış, antik etkili, hacimli

figür ve motiflerinin yerini kazıma tekniği ile yapılmış son derece sade hatları olan figür ve

motifler yer alır.87

Erken Dönem ile Orta Bizans Dönemi kalislerindeki farklılığı ortaya koyan önemli

ayırıcı özelliklerden biri de yazılardır. Yazılar gerek epigrafik özellikleri, gerek liturjik

içerikli olmaları ile erken dönemin adak ve ithaf yazılarından ayrılırlar (bknz. ODK-4)

Erken Dönem’de “ Tefeci Sergios, karısı Maria ve çocuklarının ruhu için adak” , “ Çok

alçakgönüllü piskopos Eutychianos’dan günahlarının affı için ulu Tanrı’ya” yazıtları ile

karşılaşırken (bknz. EDK-20), Orta Bizans Dönemi kalislerinde çift çizgili harf karakteri

ile yazılmış, İncil kaynaklı “ Hepsini için, bu Yeni Ahit olan benim kanımdır.” yazıtları

dikkati çeker88

(bknz. ODK-3).

Erken dönemde bakırdan yapılan liturjik işlevli eşyalara değerli bir maden olan

gümüş izlenimini vermek amacı ile kalay kaplama yönteminin uygulandığı da görülür. Bu

teknikte yapılan, üzerinde kazıma tekniği ile dört incil yazarının tasvir edildiği bir kalis

bugün İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir (bknz. EDK-28). Eser malzemesi,

86



Acara Eser, a.g.e, 2007, s.39

- 22 -

figür üslubu, 6. yüzyılda görülen çift çizgili, kazıma tekniği ile yapılmış harflerin

kullanıldığı yazıtlar ve yazıtın içeriği göz önüne alındığında bu yüzyıllarda yapılmış

olmalıdır.89

Orta Bizans Dönemi’ne bakıldığında, kesin olarak veya karşılaştırmalı

değerlendirme yapılarak 9. – 11. yüzyıllar arasına tarihlenen eserlerin ise bu örneklerin

yanında daha küçük bir grup oluşturduğu söylenebilir. Bunlar çoğunlukla tasvir edilen

figürler ya da üslup özellikleri ile tarihlenebilen mine tekniği ile yapılan eserler veya kazı

buluntularıdır. Orta Bizans Dönemi eserlerini incelerken 9. yüzyıldan itibaren sanatta

görülen değişim ve 10. – 11. yüzyıllarda bu değişimin örneklerinin yoğun olarak üretildiği

kabul edilen bir görüştür. Ancak her ne kadar 1204- 1261 tarihleri arasında Latin

İstilası’nın imparatorluğu her açıdan etkilediği gerçeği göz ardı edilemese de el sanatı

ürünlerinin az da olsa yapımının devam ettiğini, 10.- 11. yüzyıllarda yoğunlaşan biçim,

teknik ve bezemelerin devam eden yüzyıllarda da yaşadığını kabul etmek gerekir.90

6.2. ERKEN DÖNEM KALİSLERİ

6.2.1. TARİHLENDİRME

Kalis örneklerinin tarihlendirilmesinde kontrol damgaları büyük ölçüde yardımcı

olmaktadır. Ayağın iç kısmında yer alan kontrol damgalarındaki monogramlar sayesinde

bu eserlerin tarihlendirilmesi yapılabilmektedir (bknz. EDK-8) Kontrol damgası olmayan

eserlerin tarihlendirilmesinde yazıtlardan yararlanılmakta ya da kesin tarihlenebilen

örneklerle benzerlik kurulmaktadır.91

6.2.2.MALZEME

6. ve 7. Yüzyıl kalislerinde malzeme gümüştür. İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde yer

alan tek örnek bakırdır.92

89



Ayşe Çaylak, “Bizans Maden Eserlerinden Kalisler “, SAN 611 Bizans El Sanatları Sorunları I Doktora

Seminer Çalışması, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Bölümü, Ocak 1999. s.

3 92

Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.3

- 23 -

6.2.3. FORMLAR

Bu yüzyıllara ait örneklerde, küresel bir gövde ve konik ayak kısmı karakteriskiktir.

Ayağın üzerinde ise bir bileziğin bulunduğu örnekler yoğundur. Bu formun yanı sıra, bir

grup kalisin Antakya kalisinde olduğu gibi, dibe doğru daralan, silindire yakın “ U “

biçimli bir gövdeye sahip oldukları görülmektedir ( bknz. EDK-3, EDK-7, EDK-22, EDK-

23, EDK-24, EDK-25)93

6.2.4. ÖLÇÜLER

Yükseklikleri ortalama 16-20 cm. , gövde çapları 13-18 cm. , ayak çapları 7-10cm.

arasındadır.94

6.2.5. BEZEMELER

Bu dönem kalislerini bezemelerine göre üç gruba ayırabiliriz. Bunların birincisi

bezemeye yer verilmeyen, ancak ağız kenarını dolaşan bir yazı şeridinin bulunduğu

örnekler (bknz. EDK-2, EDK-4, EDK-6, EDK-8, EDK-18, EDK-24, EDK-26, EDK-30,

EDK-32). Ancak bu grupta değerlendirilen bir örnekte, yazı şeridinin yanı sıra gövdenin

üzerinde bir kristogram yer alır (bknz. EDK-19). İkincisi; ağız kenarını dolaşan yazı

şeridinden başka, kalisin gövdesi üzerinde bir madalyon veya sütun ve kemerlerin

oluşturduğu, mimari birimlerin içerisinde figürlerin bulunduğu örneklerdir (bknz. EDK-1,

EDK-9, EDK-11, EDK-12, EDK-16, EDK-20). Üçüncüsü ise; kalisin gövdesi üzerindeki

bezeme kompozisyonunun, madalyon ya da bir mimari ile sınırlandırılmadan, serbest

olarak yerleştirildiği örneklerdir (bknz. EDK-13, EDK-14, EDK-15, EDK-17, EDK28). Bu

şekildeki bezemeli örneklerin yanı sıra, ne bir bezemeye ne de bir yazıta yer verilmeyen

kalis örneklerine de rastlanmaktadır95

(bknz. EDK-5, EDK-21, EDK-22, EDK-23, EDK-25,

EDK-29).

6.2.6. YAZITLAR

Kalislerin tamamına yakınında ağız kenarını dolaşan bir şerit içerisinde yazıya yer

verildiği görülmektedir. Bu yazıtlar ithaf yazısı niteliğindedir. Örneğin “ Theophilus’un

93

Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.3 94



- 24 -

oğullarının kurtuluşları ve adaklarının yerine getirilmesi için” gibi yazıtlar tespit

edilmektedir.96

6.3. ORTA DÖNEM KALİSLERİ

6.3.1. TARİHLENDİRME

Bu örneklerin tarihlendirilmesi, üzerlerinde yer alan kitabeler sayesinde olmaktadır.

Bu yazıtlarda kalisi bağışlayan kişinin adı geçmektedir ki; bu yolla kalisin yapıldığı tarihe

ait ip uçları elde edilebilmektedir.97

6.3.2. MALZEME

Erken dönem örneklerinde sadece gümüşün kullanıldığı kalislere rastlanmasına

rağmen, bu dönemde gümüş kaplama örneklerin yanı sıra değerli taşların ve altın mine

tekniğinin de bu örneklerde kullanılmış olduğu görülmektedir.98

6.3.3. FORMLAR

Bu dönemde erken dönem kalislerinin karakteristik formu olan küresel gövde ve

bilezikli konik ayağı içeren örneklerin yapımına devam edildiği görülmektedir. Ancak bu

örneklerin yanında az sayıda ki örnekte olsa farklı formlara rastlanılabilmektedir. Bazı

örneklerde ayak kısmının alçak tutulduğu, bazılarında kadeh kısmında iki yandan geniş ve

ince kulpların yer aldığı görülmektedir. 99

6.3.4. ÖLÇÜLER

Bu dönem kalislerinin yükseklikleri ortalama 20 – 25cm.; gövde çapları ise

ortalama 18 – 21cm. arasında değişmektedir.100

6.3.5. BEZEMELER

Bu dönem örneklerinin bezenmesinde değerli taşlardan ve altın mine tekniğinden

yoğun bir şekilde yararlanılmıştır. Bunun yanı sıra kalislerin bezeme kompozisyonlarında

96






- 25 -

dikdörtgen plakaların ya da madalyonların içine yerleştirilen figürler dikkati çekmektedir.

Genellikle ağız çevresinde yer alan bu plakaların içine tek ya da ikili şekilde yerleştirilmiş

figürler görülmektedir. Aynı düzenlemeye, bu dönem örneklerinde ayak kısımlarında da

yer verilmiştir101

(bknz. ODK-1, ODK-2, ODK-4, ODK-5).

6.3.6. YAZITLAR

Kalislerin ağız kenarlarının yanı sıra, ayak kısımlarında da yer aldığını gördüğümüz

bu yazıtlar “ liturjik” olarak tanımlanan türdedir.102

7.KATALOG

EDK-1

Tarih: Erken 7.yy,

Malzeme: Gümüş ve altın yaldız

Ölçüler: Kadeh kısmı: 16.8 x 14cm.

Kaide kısmı: 9.5cm.

Bölge: Kurin/Suriye

Tanım: Kadeh dışa dönük bir ayak ile birlikte, geniş bir ağız kısmı ve bir de topuza

sahiptir. Süsleme olarak bakıldığında ise tüm yüzeyde kabartmalar görülür. Kadeh altı adet

101



- 26 -

çerçeveli kemerden oluşur. İki geniş haç, iki havari ve iki adet de yan figür tasviri yer

almaktadır. Havarilerin yüzlerindeki karakteristik özelliklerine bakılarak, konumları göz

önünde bulundurularak ve atribülerine bakılarak onların Aziz Peter ve Aziz Paul olduğunu

söylemek mümkündür. Kadeh üzerindeki kabartmalarda yer alan siyahlığın ise ya niello

olduğu ya da korozyon olduğu düşünülmektedir.103

Kadeh Suriye’nin Kurin köyünde

(diğer adıyla Hama Hazinesi olarak bilinir) bulunduğu sanılan 23 kaptan biridir. Kayıt

isminde Grek alfabesi ile “Kaper Koraon” ismi yazılıdır. Hazine muhtemelen zarar

görmemesi için 8.yy Arap akınları zamanında Bizans Hıristiyanları tarafından Syria

Bölgesi’nde saklanmıştır.104

Yazıt: Pelagius’un ve Basianus’un yakarışı( yada: Pelagius’un yakarışı ve

Basianus’un oğlu). Kaper Koraon’un köyündeki (kilisenin) Aziz Sergius’un kutsal

kasesi.105

EDK-2

Tarih: 602-610 Geç Antik Dönem

Malzeme: Gümüş yaldızlı

Ölçüler: Kadeh kısmı: 15.2 x 13.2cm.

Kaide kısmı: 7.7cm.

Bölge: Kurin/Suriye

103

Marvin C. Ross, Catalogue of the Byzantine and Early Mediaeval Antiquities in the Dumbarton

Oaks Collection Volume II, Washington D.C, 1970 ? 104

http://art.thewalters.org/detail/9463/chalice-with-apostles-venerating-the-cross/ 2012, Nisan 105

http://art.thewalters.org/detail/9463/chalice-with-apostles-venerating-the-cross/ 2012, Nisan

http://art.thewalters.org/detail/9463/chalice-with-apostles-venerating-the-cross/

http://art.thewalters.org/detail/9463/chalice-with-apostles-venerating-the-cross/

- 27 -

Tanım: Bu kadeh gümüş bir servis parçasıdır. Bizans’ın altın çağından hayatta

kalan 4 parçadan biridir. Parça her ayinle birlikte kutsal bir hizmeti yerine getirmiştir. Bu

kap Ökaristi’de şarabın konulduğu kadehtir (İsa’nın kanını sembolize eden). 1910 yılında

Syria’nın bir köyü olan Kurin’de bulunmuştur. Aynı hazinede yer alan diğer birkaç parça

gibi bu kalis de Kaper Koraon ismini taşımaktadır. Kayıtlarda “Kaper Koraon köyündeki

Aziz Sergios Kilisesi hazineleri” olarak geçer. Genellikle bu parçalar kilise kayıtlarında

objeyi bağışlayan kişinin ismi ile geçer.106

Yazıt: Theophilus’un kurtuluşu ve duası için? (oğlu) John, Thomas ve Mannos.107

EDK-3

Tarih: 6. yüzyılın ilk yarısı

Malzeme: Gümüş, gümüş yaldız süsleme

Ölçüler: Kadeh Kısmı: 19 x 15cm.

Uzunluk: 19.7cm.

Bölge: Antakya

Tanım: Kadeh herhangi bir yazıt barındırmamasına ve Erken Bizans Kalisleri’nin

form ve süslemesini yansıtmasa da günümüzde hala evrensel bir kalis olarak

106

http://art.thewalters.org/detail/33332/chalice/ 2013,Nisan 107

http://art.thewalters.org/detail/33332/chalice/ 2013,Nisan

http://art.thewalters.org/detail/33332/chalice/

http://art.thewalters.org/detail/33332/chalice/

- 28 -

tanımlanmaktadır.108

Eser, ilk Hıristiyanlar için çok önemli bir şehir olan Antakya

bölgesinde ele geçirilmiş olduğundan Antakya Kalisi olarak isim almıştır. Aslında eserin

oldukça farklı bir gruba dahil olma ihtimali de vardır. Ancak bu ihtimale rağmen eser

üzerindeki figürler her zaman İsa ve havariler olarak betimlenmiştir.109

Eser gümüş

üzerine, kabartma tekniği ile süslemelidir. Kalis üzerindeki kabartmalarda, asma formunda,

üzüm kabartmaları yer almaktadır. Gövdenin tam ortasında tahtta oturmuş İsa yer alır ve

iki yanında kartal betimlemeleri bulunmaktadır. Genel kompozisyona bakıldığında, kalis

üzerinde tavşan ve kuzu betimlemeleri yanı sıra 12 insan tasviri yer almaktadır. Figürlerin

ikisi İsa’nın betimlemesi olup, diğer on figürün havarileri ya da dönem filozoflarını

betimlemek üzere yapıldığı düşünülmektedir.110

EDK-4

Tarih: 7. yüzyıl başları

Malzeme: Gümüş

Ölçüler: Yükseklik: 18.9cm.

Çap: 18.6cm.

Ağırlık: 642.8gr.

108

Ross, a.g.e. ,1970, s. 75 109

Ross, a.g.e. ,1970, s. 75 110

http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/50.4/ 2013, Mayıs

http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/50.4/

- 29 -

Bölge: Stuma / Suriye

Tanım: Eser Kaper Koraon Hazine’sine aittir. Üzerindeki yazıt nedeni ile Kaper

Koraon’da ki St. Sergius Kilisesine bağış olarak verildiği düşünülmektedir. Harfler Kaper

Koraon Hazine’sinde yer alan 2 patenin yazıtındaki harfler ile benzerlik göstermektedir.

Eser 6. – 7. yüzyılın köy kiliselerine adak için sunulan objelerin tipik bir örneğidir.111

Yazıt: “Sergios ve John’un yeminini yerine getirmesi”112

EDK-5

Tarih: 4.yy.

Malzeme: Gümüş

Ölçüler: Ağırlık: 12.5 cm.

Bölge: Durobrivae – İngiltere

Tanım: Eser, kullanılmayacak durumda olan gümüş kap ve plakların kullanılması

ile oluşturulmuştur. Formu sebebi ile, Roma Devleti varlığı sırasında, Hristiyanlığın en

erken döneminde kullanılmış liturjik kaplardan birisi olduğu düşünülmektedir. Kullanımı

111

http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe_mla/s/silver_chalice_from_the_kap

er.aspx 2013, Mayıs 112

http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe_mla/s/silver_chalice_from_the_kap

er.aspx 2013, Mayıs

http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe_mla/s/silver_chalice_from_the_kaper.aspx%20%202013




- 30 -

hakkında kesin bir yargı söylenememekle birlikte, kupanın bir fincan, kantharos ya da

Erken Dönem Hıristiyan halkın kullandığı bir kalis olduğu düşünülmektedir. Üzerinde

kullanım amacına yönelik hiçbir yazıt yer almamaktadır. Ancak bu döneme ait bir çok

objede Yunan harfleri ile “X” ve “P” harfleri görülmektedir ki, bu harfler Erken

Hristiyanlıktan itibaren İsa’nın monogramı olarak kullanılmıştır. Hazine parçalarının

bulunduğu yer ise onların kasıtlı olarak gizlendiklerini göstermektedir. Bu nedenle bulunan

bu parçanın da, diğer hazine parçaları gibi zulme uğrayan Hıristiyanlar tarafından

bulundukları yere saklandığı düşünülmektedir.113

EDK-6

Tarih: 6.yy

Malzeme: Gümüş (Kadeh kısmı restorasyondur.)

Bölge: Kumluca

Tanım: Eser tahrib olmuş bir şekilde bulunmuş, sonrasında restorasyon ile

sergilenebilir hale gelmiştir. Yalnız kaide kısmı bulunmuş, restorasyon ile uygun

olabilecek kaide formu eklenmiştir. Eserin üzerinde ağız kısmında şerit halinde yazıt

bulunmakta, onun dışında her hangi bir figür bezemesi yer almamaktadır.

113

http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe_prb/c/water_newton_treasure_cup.

aspx 2013, Mayıs

http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe_prb/c/water_newton_treasure_cup.aspx%20%202013

http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe_prb/c/water_newton_treasure_cup.aspx%20%202013

- 31 -

EDK-7

Tarih: 6.yy

Malzeme: Cam

Ölçüler: Çap: 14.9cm.

Yükseklik: 14cm.

Bölge: Suriye

Tanım: Kalis cam üzerine derin kazıma tekniği ile süslenmiştir. Kalisin bir

yüzünde, merkezde yüksek bir kaide üzerine kurulmuş, çapraz perdeli bir gölgelik içerisine

yerleştirilmiş bir haç yer almaktadır. Haçın yer aldığı gölgelik, kemerli girişi, akroterli

alınlığı ve çapraz perdeleri ile dönemin mimari özelliklerini yansıtmaktadır. Haçın sol

tarafında elinde kitap tutan bir melek ve sağ tarafında ise ikinci bir melek durmaktadır.

Kalisin diğer yüzünde yine kazıma tekniği ile yapılmış, içerisinde çapraz şekillerin yer

aldığı daha büyük bir haç bulunmaktadır. Haçın yanında yer alan “ω” omega harfi ve

hemen onun yanında yüzünü haça dönmüş, sakallı ve orans duruşunda bir figür yer

almaktadır. Figürün diğer elinin ucunda “A” alfa harfi yer almaktadır. Ve sahneye tüm

olarak bakıldığında bunların “İsa’nın başlangıcı ve herşeyin sonu” anlamında kullanılan

Grek harflerinin olduğu görülür. Kalis Ürdün’de bulunmuş ve P.V.C Baur tarafından

yayınlanmıştır. Eser konu olarak farklı olmasına rağmen, Dumbarton Oaks Hazine

parçalarına yakınlığı ile, hazine parçaları ile karşılaştırılabilmektedir. Camın rengi ve

- 32 -

gravür kalitesi, eserin Dumbarton Oaks parçaları ile aynı usta tarafından değilse bile aynı

atölyeden çıkmış olduklarını göstermektedir. Bezemeler her ne kadar farklı olsa da,

malzememe ve işçilik kaliteleri benzerdir. Baur, bu kalisi özelliklerinden dolayı Suriye

kökenli parçalara dahil etmiştir. Dumbarton Oaks ikonografisi, kupanın Doğu Akdeniz’e

ait olduğunu desteklemektedir. Sahneler sembolik ve doğu kökenlidir. Dumbarton Oaks

kalisi ve Gerasa kupası her ne kadar doğu özellikleri barındırsalar da, bu eserler aynı

zamanda Köln’de bulunan cam eserler ile de aynı özellikleri taşımaktadırlar.114

EDK-8

Tarih: 527- 565

Malzeme: Gümüş


Ağırlık: 527,7gr.

Çap: 16.8cm.

Bölge: Riha

Tanım: Kalis dövülmüş gümüşten iki bölüm (çanak ve ayak) olarak yapılmıştır.

Dövülmüş kızımlar açık bir şekilde çanağın üzerinde görünür vaziyettedir. Çanak kısmının

etrafında yaldızlı dairenin etrafında bir adak yazısı yer almaktadır. Bu yazı neredeyse

114

Ross, a.g.e. ,1970, s. 81

- 33 -

bütün Hıristiyan Litürjisi’nde görülmüştür. Ayak bir topuzdan ve ışıltılı bir kaide ile üç

bantlı bilezikten oluşmaktadır. Kaide kısmında Matsulavich tarafından, Constantinapole

için atfedilen beş adet kontrol damgası mevcuttur. Altıgen damgadaki monogram,

Ayasofya’nın büyük kolonlarının üstünde bulunan pirinç kaplamalardaki Justinian’ın

imparatorluk monogramlarına benzerliği nedeniyle aynı döneme tarihlendirilmiştir. Kalis,

Suriye’nin Aleppo yakınlarındaki Riha kentinde bulunmuştur. Kalis tüm diğer eserler

arasında, Bizans’da muhafaza edilen ve en erken dönemlere tarihlenen birkaç kalisten

biridir.115

Yazıt: “Tanrım özünü sana sunuyoruz.”116

EDK-9

Tarih: 6.yy. sonu – 7.yy. başı

Malzeme: Gümüş, altın yaldız

Ölçüler: Kaide çapı: 10cm.

Topuz çapı: 4.1cm.

Kadeh kısmı: 24.6 x 16.7cm.

Bölge: Suriye/ Attarouthi Hazinesi

115

Ross, a.g.e, 1970, s. 10-11 116

Ross, a.g.e, 1970, s. 11

- 34 -

Tanım: Kalis kompozisyonuna bakıldığında diğerlerinden farklı olarak, azizlerin

asker kimliği ile betimlendiği görülmektedir. Figürlerin Aziz George’un en erken tarihli

ejderha öldürdüğü, zırhlı tasviri olabileceği düşünülmektedir. Kadeh kemerli bezemeleri ve

ağız kenarındaki yazı şeridi ile tipik bir Erken Bizans kalisidir.117

Yazıt: “Attarouthi Köyü’nün Aziz Stephen Kilisesi için”118

EDK-10

Tarih: 6.yy sonu – 7.yy başı


Ölçüler: Ayak çapı: 8.9cm.


Kadeh çapı: 20.7 x 14.9cm.


Tanım: Eser gümüş malzeme üzerine altın yaldız süslemeleridir. Kompozisyonu

ise yıldız ve haç betimlemeleri oluşturmaktadır. Kadeh üzerindeki yıldızların İsa’nın

doğumunda Beytullahem üzerinde beliren yıldızları temsil ettiği düşünülmektedir. Haç ise

117

http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006047?img=4 Mayıs, 2013 118

http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006047?img=4 Mayıs, 2013

http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006047?img=4

- 35 -

İsa’nın ölümünün sembolüdür. Kadeh üzerinde İsa’nın doğumu ve ölümü

sembolleştirilerek anlatılmıştır.119

Yazıt: “Attarouthi Köyü’nün Aziz John Kilisesi için” 120

EDK-11




Topuz çapı: 3.4cm

Kadeh çapı: 20.4 x 15.9cm.


Tanım: Kalisin merkezinde genç bir İsa betimlemesi yer alır. Bu figürün İsa

olduğu kafasındaki haçlı haleden anlaşılmaktadır. Diğer bir kemerde elinde buhurdan tutan

bir Aziz Diakon ( Aziz Stephen olduğu düşünülmektedir.) ve başka bir kemerde ise genç

bir aziz yardımcısı betimlenmiştir. Kemerlerin birinde ise Bakire Meryem, başmelek ile

orans pozisyonunda betimlenmiştir.121

119



http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006049?img=4 Mayıs. 2013



- 36 -

Yazıt: “Attarouthi Köyü’nün Diadoros’un kurtuluşu için sunulmuştur.”122

EDK-12





Ağız çapı: 20.4 x 15.9cm.


Tanım: Kalisin merkezinde genç bir İsa betimlemesi yer alır. Bu figürün İsa

olduğu kafasındaki haçlı haleden anlaşılmaktadır. Diğer bir kemerde elinde buhurdan tutan

bir Aziz Diakon ( Aziz Stephen olduğu düşünülmektedir.) ve başka bir kemerde ise genç

bir aziz yardımcısı betimlenmiştir. Kemerlerin birinde ise Bakire Meryem, başmelek ile

orans pozisyonunda betimlenmiştir.123

Yazıt: “ Ben papaz Diodoros, Tanrı’ya, Aziz Stephen’a, Aziz George’a ve aynı

zamanda Attarouthi Köyü halkına şükranlarımı sunarım.”124

122

http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006049?img=4 Mayıs. 2013 123




- 37 -

EDK-13

Tarih: 6.yy sonu- 7.yy başı




Ağız çapı: 22.2 x 16cm.


Tanım: Kalis üzerinde haçlı halesi bulunan genç bir İsa, uzun saçlı, öncü Aziz

John, orans duruşunda Meryem ve elinde İncil tutan bir aziz tasviri yer almaktadır. 125

Yazıt: “Attarouthi Köyü’nün Aziz John Kilisesi için.. “126

125





- 38 -

EDK-14



Ölçüler: Ayak çapı: 9cm.




Tanım: Eser üzerinde yer alan tasvirlerden, bir elinde İncil tutan ve diğer elinde

buhurdan sallayarak duaların Tanrı’ya ulaşmasını sağlayan figürün Aziz Stephen olduğu

düşünülmektedir. Aziz Stephen ise Hıristiyan Kilisesi’nin ilk 7 gönüllü papazından birisi

olduğu için Hıristiyan dünyasında önemli bir yer teşkil etmektedir. Ve bu nedenle Liturjik

Kalis’in üzerinde betimlendiği düşünülmektedir. 127

Yazıt: “Attarouthi Köyü’nün Aziz John Kilisesi için.. “128

127





- 39 -

EDK-15







Tanım: Kalis üzerinde genç İsa betimlemesi, elinde buhurdan tutan bir aziz betimlemesi

ve orans duruşunda Meryem betimlemesi bulunmaktadır. 129

Yazıt: “ Bir adağın yerine getirilmesi için, onların isimleri Tanrılarına bildirilmiştir.”130

129





- 40 -

EDK-16






Bölge: Suriye/ Attarouthi

Tanım: Kalis üzerindeki betimlemelerde; uzun saçlı, öncü Aziz John tasviri, orans

duruşunda Meryem, orans duruşunda bir aziz, kalkanlı bir asker aziz ve genç İsa tasviri yer

almaktadır. Bir diğer asker betimlemeli azizin ise ejderha öldürme hikayesi ile bilinen Aziz

George tasviri olduğu düşünülmektedir.131

Yazıt: “ Eudoxia’nın kurtuluşu için Attarouthi Köyü Aziz Stephen Kilisesi’ne.. “132

131





- 41 -

EDK-17







Yazıt: “ Anastasia ve John’un ruhunun kurtuluşu için Attarouthi Köyü Diakonu Aziz

Stephan’a.. “133

133



- 42 -

EDK-18

Tarih: Ms.547 – 550

Malzeme: Gümüş, gümüş ve sülfür kakma izleri



Bölge: Kurin/ Suriye

Tanım: Kalisin tarihlendirilmesi üzerindeki kontrol damgası ile sağlanmıştır.

Kadehin ayak kısmında 4 adet damga yer almaktadır. Damgalarda müfettiş isimleri ile

birlikte İmparator Justinian ve dönemin papazı Peter’ın monogramları mevcuttur. Kalisin

kenarı boyunca yazan yazıtta ise kalisi bağışlayanın ismi yer almaktadır.134

Kontrol Damgaları: Mühürler Justinian ve Peter mühürleri varlığı nedeni ile Dodd

tarafından 542 yılına tarihlenmişlerdir. Peter Barysmes ise 539-542 yılları arasında üst

düzey mali yetkililerden birisidir. İkincil mühürler ise nispeten Justinian’ın daha erken

dönemlerine tarihlendirilmiştir. Eser üzerinde kare mühür yoktur, yalnızca altıgen

mühürler kullanılmıştır.135

134

http://art.thewalters.org/detail/39696/silver-chalice/ Mayıs, 2013 135

Ross, a.g.e. ,1970, s. 81

http://art.thewalters.org/detail/39696/silver-chalice/

- 43 -

Yazıt: “ Symeonis ve onun ev halkının kurtuluşu için yerine getirilmesi gereken bir

adak.. “136

EDK-19

Tarih: 6.yy


Ölçüler: Yükseklik: 18cm.

Ağız çapı: 26.6cm.

Derinlik: 16cm.

Bölge: Suriye

Tanım: Kase kolları doğrultusunda trapez tasarımlar bulunan lunar137

formun düz

levha ile tepesinde halka kollarına sahip bir formdadır. Kolların arasında yazılı bantlar,

yukarı kısımda yaldızlı kenarlarla çevrili, aşağı kısımda ise yaldızlı profil mevcuttur.

Kalisin genel kalıbı yarımküreseldir. İçbükeyden oluşan yüksek ayaklar ki soğan biçiminde

sap ve geniş açılı konik destekler, aşağıdaki yatay kenarlar bunu gösterir niteliktedir. Yazıtı

işlemeli niellodur. Ayrıca her iki tarafta Christ kelimesinin ilk iki hecesinden oluşan alpha

ve omega ile çevrili “chi ve rho” harflerinin yaldızlı christogramı mevcuttur. Bunlar

İsa’nın başlangıcını ve her şeyin sonunu sembolize eden, Grek alfabesinin ilk ve son

harfleridir.138

136

http://art.thewalters.org/detail/39696/silver-chalice/ Mayıs, 2013 137

Lunar: Yarım ay. 138

http://www.mfa.org/collections/object/chalice-262266 Mayıs, 2013

http://art.thewalters.org/detail/39696/silver-chalice/

http://www.mfa.org/collections/object/chalice-262266

- 44 -

Yazıt: “Sarah dua edip bunu ilk şehit Stephen’a sundu.”139

EDK-20

Tarih: Ms. 500 – 700

Malzeme: Gümüş

Ölçüler: Ağız çapı: 17.10 x 14.90cm.

Ağırlık: 336gr.

Bölge: Suriye ya da İstanbul/ Beth Misona Hazinesi

Tanım: Hazinede yer alan 3 kalis bezeme ve üzerinde kullanılan figürler açısından

birbirinin aynıdır. Kalislerin üzerinde genç İsa, Aziz Paul, Aziz Peter ve Bakire Meryem

portreleri yer almaktadır.140

Madalyonlar içerisinde yer alan portreler kabartma tekniği ile

yapılmıştır. Bu portreler gravür olarak da tanımlanabilir. İç bükey kalıplarla oluşturulmuş

madalyonlar ise kadehin etrafını sarmalamaktadır. Kadehin ayak kısmında yer alan topuz

yaprak motifleri ile süslenmiştir ve topuzun hemen altında bükülmüş ip bezemesi yer

almaktadır. Kalislerden ikisinin ağız kısmında ise Erken Dönem’in alışılmış özelliği olarak

bir yazı şeridi yerine geometrik süslemeler yer almaktadır. Bir tanesinde geometrik

süslemenin yerini yazıt doldurmaktadır. Bu nedenle form ve bezeme olarak birbirine

139

http://www.mfa.org/collections/object/chalice-262266 Mayıs, 2013 140

http://www.clevelandart.org/art/1950.379 Mayıs, 2013

http://www.mfa.org/collections/object/chalice-262266

http://www.clevelandart.org/art/1950.379

- 45 -

benzeyen ve bir tanesinde yazıt bulunan bu 3 kalisin kiliseye aynı bağışçı tarafından

adandığı düşünülmektedir. Yazıtta bağışçının ismi yer almaktadır.141

Yazıt: “ Rahip Kyriakos ve oğlu Domnos ( bu kalisi verdiler) papaz Zeno döneminde Aziz

Sergios kilisesi için.. “142

EDK-21


Malzeme: Gümüş

Tanım: Kalis üzerinde Maria monogramı yer almaktadır. Bu monogram dışında

kaliste herhangi bir süsleme ya da yazıt yoktur. Eser ince bir gümüş levhadan dövme

tekniği ile yapılmıştır. Esere benzer örnekler kilise hazinelerinin birçoğunda yer

almaktadır.143

141

http://www.clevelandart.org/art/1950.379 Mayıs, 2013 142

http://www.clevelandart.org/art/1950.379 Mayıs, 2013 143

http://www.benaki.gr/eMPCollection/eMuseumPlus?service=direct/1/ResultListView/result.t1.collection_l

ist.$TspTitleImageLink.link&sp=10&sp=Scollection&sp=SfieldValue&sp=0&sp=1&sp=2&sp=SdetailList&

sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=2 Mayıs, 2013



http://www.benaki.gr/eMPCollection/eMuseumPlus?service=direct/1/ResultListView/result.t1.collection_list.$TspTitleImageLink.link&sp=10&sp=Scollection&sp=SfieldValue&sp=0&sp=1&sp=2&sp=SdetailList&sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=2



- 46 -

EDK-22

Tarih: 6.yy

Malzeme: Gümüş

Ölçüler: Çapı: 16.5cm.

Yüksekliği: 24.3cm.

Bölge: Siena/ Pinecoteca

Tanım: Kalis uzun topuksuz bir ayakla desteklenen, uzunca bir ağız kısmından

oluşmaktadır. Ağız kısmı üzerinde üç çizgi şeridi kadehi çevrelemektedir. Tasarımındaki

farklılık ile kadeh, Suriye kalislerinden ayırt edilmektedir. Restorasyon geçirmiş olan

kalisin gövdesindeki çizikler ipek ve reçine ile onarılmıştır.144

EDK-23

Tarih: 6. yy.

144







- 47 -

Malzeme: Gümüş



Tanım: Kadeh düz dipli, silindirik bir ağız kısmına sahiptir ve geniş, dışa dönük bir

ayak ile desteklenmiştir. Ayağın üst ve alt kısmını kalın çizgiler çevirmektedir. Bu kalis

incelendiğinde, yapım tekniğinin EDK-22’nin yapım tekniği ile aynı olduğu tespit

edilmiştir. Her ikisinde de içten ince bir bant taşıyan kap, üste doğru kalınlaşmış ve dışa

doğru bükülmüştür. Yine bu kabın restorasyonu da ipek yamalar ile sağlanmıştır.145

EDK-24

Tarih: 6.yy

Malzeme: Gümüş




145







- 48 -

Tanım: Kalisin uzun, alta doğru daralan, geniş ağızlı ve ayak kısmı dışa dönük

destekli bir formu vardır. Kadehin ağız kısmında iki adet silindir şerit arasında yazıt yer

almaktadır. Ayrıca ayak kısmınıda ince silindir şeritler çevirmektedir.146

Yazıt: “ Hımnıgılda bu kalisi Gallunianu Kilisesi’ne verdi. “147

EDK-25

Tarih: 6.yy

Malzeme: Gümüş




Tanım: Kalis, konik ve gittikçe daralan bir ayak ile desteklenmektedir. Ağız

kısmında üç şerit halinde ve ayak kısmıanda iki şerit halinde çizgiler yer almaktadır. Bu

kalisin restorasyonu da reçine ve ipek ile yapılmıştır.148

146



sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=2 Mayıs, 2013 147



sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=2 Mayıs, 2013 148













- 49 -

EDK-26

Tarih: 6.yy – 7.yy

Malzeme: Gümüş


Ağız çapı: 17.9cm.

Kadeh çapı: 10.2cm.

Bölge: Suriye

Tanım: Kalis kupa kısmı ve ayak kısmı olmak üzere iki parçadan oluşmaktadır. İki

parçada da aynı metal kullanılmıştır. Ve sonra parçalar kalise özel bir teknik ile birbirine

lehimlenmiştir. Kadehin dış kısmına torna ile dekoratif çizgiler işlenmiştir. Ve ağız kısmını

çeviren bir yazıt yer almaktadır.149

Yazıt: “ Charoufas’ın ruhu ve Thekla ve onun çocuklarının kurtuluşu için. “150

149

Ross, a.g.e, 1970, s. 15 150

Ross, a.g.e, 1970, s. 15

- 50 -

EDK-27

Tarih: 5.yy sonu

Malzeme: Gümüş


Çapı: 18.6cm.

Ağırlık: 629gr.

Bölge: Suriye

Tanım: Kadeh alt kısımdan biraz şişkin bir forma sahiptir ve kadehin ağız kısım jantları

dışbükeydir. Ve her iki tarafında kaldırma işlemini kolaylaştırmak için birer ince kol

bulunmaktadır ve bu kolların üzerinde haç bulunmaktadır. Ayrıca kolların bağlandığı iki

kenarda da birer yazıt yer almaktadır.151

Yazıt: “ Ardaburius’un yeminini yerine getirmesi için. “

“ Anthousa’nın yeminini yerine getirmesi için. “152

151

Ross, a.g.e, 1970, s. 4 - 5 152

Ross, a.g.e, 1970, s. 5

- 51 -

EDK-28

Tarih: 6.yy

Malzeme: Bakır üzerine kalay

Ölçüler: Ağız çapı: 17.5cm.

Kaide çapı: 13.8cm.

Yükseklik: 23.5cm.

Bölge: İstanbul

Tanım: Gövde tekniği ile yapılan eserin kaide kısmı ayrıca yapılarak gövdeye

lehimlenmiştir. Süsleme tekniği kazıma ve niellodur. Küresel gövdeli, ağzı dışa çekik,

ortada bir bilezik ile ikiye bölünen konik ayaklı, dairevi kaideli bir kalistir. Kase kısmında

eşit aralıklarla yerleştirilmiş ve cepheden tasvir edilmiş dört figür vardır. Sol ellerinde birer

kitap tutan figürlerin takdis işareti yapan sağ elleri göğüs hizasındaır. Dört incil yazarını

tasvir eden figürlerin üzerlerinde isimleri yer almakta, ellerinde tuttukları kitapların

üzerinde, merkezde birer eşkenar dörtgen, dörtgenin ortasında ve köşelerinde birer daire

bulunmaktadır.153

Yazıt: “ Bundan hepiniz için. Bu benim kanım, günahların bağışlanması için birçokları

uğrunda dökülen ahdin kanıdır. “ 154

153

Acara, a.g.e, 1997, s.139 154

Acara, a.g.e, 1997, s.138

- 52 -

EDK-29

Tarih: 6.yy

Malzeme: Bronz


Yükseklik: 11.8cm.

Bölge: Kütahya

Tanım: Dövme tekniği ile biçimlendirilen eserin üzerindeki yazıt kazıma tekniği ile

yapılmıştır. Kalisin ayağı mevcut değildir. Ancak kasenin dip kısmına birleştiği yerde izi

görülebilmektedir. Ayağın birleştiği yerde çatlak ve eksikler vardır. Yüzeyi tamamen

korozyon kaplıdır. Kalis küresel gövdeli, dışa çekik ağızlıdır. Eserin yüzeyinde yazıt

dışında herhangi bir süsleme yoktur. Ağız kenarının altındaki şeritte yazan yazıt ise tahrip

olduğu için okunamamıştır.155

EDK-30

155

Acara, a.g.e, 1997, s.140

- 53 -

Tarih: 550 – 565 (I. Justinyen kontrol damgalı)

Malzeme: Gümüş

Ölçüler: Ağız Çapı: 14.5cm.

Yükseklik: 9cm.

Bölge: Kumluca/ Antalya

Tanım: Kalisin kase kısmı mevcuttur, ayak günümüze ulaşmamıştır. Kalis küresel gövdeli,

düz ağızlıdır. Yüzeyi tümüyle tahrip olduğu için yüzeyde süsleme olup olmadığı

anlaşılmamaktadır.156

Yazıt: “ İsimleri Tanrı tarafından bilinenlerin adağı. ”157

EDK-31

Tarih: 550 – 565 (I. Justinyen kontrol damgalı)

Malzeme: Gümüş ve altın yaldız


Yükseklik: 16cm.

Bölge: Kumluca/ Antalya

156

Acara, a.g.e, 1997, s.142 157

Acara, a.g.e, 1997, s.141

- 54 -

Tanım: Küresel gövdeli, düz ağızlı kalisin kase kısmı dibe doğru daralır. Ağız kenarını

üstteki geniş, alttaki daha dar olmak üzere iki şerit çevreler. Bu şeritlerin altında iki adet

Latin Haçı tasviri yer alır. Haçın kolları merkezden uçlara doğru genişleyerek içbükey

biter. 158

Yazıt: “ Şükranlar olsun ki (onu) yaptım. “159

EDK-32

Tarih: 6.yy

Malzeme: Gümüş

Ölçüler: Ağız çapı: 19cm.

Kaide çapı: 9cm.

Yükseklik: 21cm.

Bölge: Manisa

Tanım: Esere dövme tekniği ile biçim verilmiş, ağız kenarındaki yazıt kazıma tekniği ile

yapılmıştır. Kalis küresel gövdeli, düz ağızlıdır. Konik ayak, bir bilezik ile ikiye

bölünmüştür. 160

158

Acara, a.g.e, 1997, s.144 159

Acara, a.g.e, 1997, s.143

- 55 -

Yazıt: “ Piskopos Makarius. ” 161

ODK-1

Tarih: 10.yy

Malzeme: Onyx, süslemede kullanılan yarı değerli taşlar, gümüş yaldızlı taşlar ve mine

tekniği kullanılmıştır.

Bölge: 1204 4. Haçlı Seferi sonrası İstanbul’dan Venedik’e getirildiği düşünülmektedir.


Genişlik: 28cm.

Çap:21cm.

Tanım: Kalis San Marco Hazinesi’nin en geniş sardonyx kalisidir. Parça iki yandan

kulplu, üstte iç bükey profile sahip olup, alta doğru dış bükey bir profile sahiptir. Ağız

kısmındaki silindirin alt tarafından başlayan yandaki iki kol, simetrik şekilde ve eş

genişlikte forma sahiptir. Ağız kenarındaki silindirdeki levhalara ikili olarak figürler

yerleştirilmiş, ayak kısmında yine levhalar üzerinde ikili figürler ve kakma tekniği

kullanılarak değerli ve yarı değerli taşlar yerleştirilmiştir. Levhalarda İsa, Meryem,

havariler, kilise babaları ve başmelek tasvirleri yer almaktadır. 162

160

Acara, a.g.e, 1997, s.145 161

Acara, a.g.e, 1997, s.145 162

Egidio Bonfante, The Treasury San Marco Catalogue, Italy, 1984, s.129 - 133

- 56 -

Yazıt: “ Ortodoksların yardımcısı İmparator Romanos”163

ODK-2

Tarih: 10.yy

Malzeme: Sardonyx, inci, gümüş yaldız

Ölçüler: Yükseklik: 22.5cm. Çapı: 14cm.

Bölge: Venedik

Tanım: Kalisin ağız kısım bordüründe sınırları inci dizisi şeklinde 15 emaye plaka yer

almaktadır. Plakalarda İsa portresi ve onun solundan başlayarak; Vaftizci Yahya, Peter,

Matthew, Mark, Luke, Gregory Nazianzen, Basil, başmelek Gabriel, Meryem, başmelek

Michael, Aziz Nicholas, John Chrysostom, Misyoner John ve Paul portresi yer almaktadır.

İki melek ile çevrili Meryem orans pozisyonunda tasvir almıştır ve kalise İsa portresinin

karşısına gelecek şekilde yerleştirilmiştir. Kullanılan renkler arasında yoğun olarak

terracotta kırmızısı, açık mavi, turkuaz ve yeşildir. Ağız ve taban etrafındaki silndirlerde

inciler kullanılmıştır. Kalisin ayak kısmındaki üç plakada Meryem, başmelek Gabriel ve

Aziz Cosmas yer almaktadır. Başmelek Gabriel ve Meryem tasvirleri ayak kısmında ve

ağız kısmında farklı şekillerde tasvir edilmiştir. 164

163

Egidio, a.g.e, 1984, s.133 164

Egidio, a.g.e, 1984, s.137 - 139

- 57 -

Yazıt: “ Ortodoksların yardımcısı İmparator Romanos”165

ODK-3


Malzeme: Sardonyx, gümüş yaldız, altın plaka, değerli taşlar ve inciler


Genişlik: 20cm.

Çap: 11cm.

Bölge: Venedik

Tanım: Kalis sardonyx üzerine monte edilmiş plakalardan oluşmaktadır. Kadehin ağız ve

ayak kısmı gümüş yaldızlı levhalar ile kaplanmıştır. Süsleme olarak mine tekniği ve ağız

kısmındaki silindirde, yazıtın alt ve üst sınırlarını oluşturan dar aralıklı inci dizileri

görülmektedir. Kadehte bir adet ametist kullanılmıştır. Diğer kakma taşlar ise ametist

rengine boyanmış camlardır. Kalisin iki kulbu da mine tekniğinde süslenmiştir. Ve

bordürlerine kakma tekniği ile boncuklar yerleştirilmiştir. Çerçevelerdeki iki taş ve sağ

kulptaki bir taş günümüzde kayıptır.166

165

Egidio, a.g.e, 1984, s.139 166

Egidio, a.g.e, 1984, s.157

- 58 -

Yazıt: “ Bu Yeni Ahittir, tüm bu içecek benim kanımdır. “167

ODK-4

Tarih: 10.yy

Malzeme: Sardonyx, gümüş yaldız, altın mine, değerli taşar ve inciler


Çapı: 18cm.

Bölge: Venedik

Tanım: Bu kalis, ökaristi töreni boyunca papaz tarafından söylenmiş sözlerin mavi emaye

üzerinde, ağız kenarlarına yazılarak dekore edilmiştir. 4 şehidin (Demetrius, Procupius,

Theodore, Akyndinus) dairesel levhaları, akik kasenin kaidesindeki kenarlarına kaynaşık

askılarına tutuludur. Kaidede, dört adet ikiz kenar yamuk şeklinde emaye panellerinde

Gregory Nazianzen, John Chrysostom, koyu bir dini imge meraklısı Ignatus,

Constantinapole’un bütün patrikleri ve dini sanata yatkınlığı yüzünden devrilen

Nicomedia’nın Theophylactos piskoposu tasvirlenmektedir. Akik kasenin kaidesinin

üzerinde kutsanmış bir İsa madalyonu ve mücevherli bir kapağı bulunan bir kitap yer

almaktadır.168

167

Egidio, a.g.e, 1984, s.157 168

Egidio, a.g.e, 1984, s.159

- 59 -

Yazıt: “Yeni vasiyetim; bu, benim kanımdır kendiniz için ve günahlarınızın bağışlanması

(hafiflenmesi) için bunun hepsini için..”169

ODK-5


Malzeme: Sardonyx, gümüş yaldız, altın mine, değerli taşar ve inciler


Çapı: 13cm.

Bölge: Venedik

Tanım: Kalis üzerinde 13 adet, etrafı geniş inci dizileri ile çerçevelenmiş madalyon yer

almaktadır. Kalisin kase kısmı ise sardonyxtir. Çerçeve içlerinde İsa büstü, Meryem,

başmelek Gabriel ve Michael, azizler (Peter, Paul, Thomas, ve Philip), misyonerler ( Luke,

Matthew, Aziz Nicholas), Myra papazı ve martyr Sergius tasvirleri yer almaktadır.

Madalyonlar arasında dört adet mavi damla şeklinde ve bir adet daha geniş kare şeklinde

mine tekniğinde taş ile işlenmiş kompozisyonlar yer almaktadır. 6 madalyon ise şu an

kayıptır. Figür kompozisyonlarına bakıldığında şükreden Meryem tipik Bizans kalislerinde

olduğu gibi tasvir edilmiş, iki başmelek arasına ve kalis üzerinde İsa ile karşılıklı gelecek

169

Egidio, a.g.e, 1984, s.159

- 60 -

şekilde tasvir edilmiştir. İsa, azizler ve havariler ise tipik Bizans hiyerarşisine göre

yerleştirilmişlerdir.170

ODK-6


Malzeme: Gümüş yaldız ?


Çapı: 9cm.

Bölge: Venedik

Tanım: Kalisin üzerinde ağız ve ayak kısmında olmak üzere iki farklı metal silindir kuşağı

üzerinde yazıtlar yer almaktadır. Ve bu silindirler aynı zamanda kadehin iki yanındaki

kollarını da tutmaktadır.Kolların her birinin başlangıç noktası ise birer yarım palmet

şeklindedir. Ross, kalisin bağışlayıcısı olarak Sisinnios’u göstermiştir. Bunun sebebi ise;

kalisin üzerinde Sisinnios’un isminin geçmesidir. Sisinnios Constantinapole’un

psikoposudur ve İmparator II. Romanos’un saltanatı boyunca bu görevi yapmıştır.171

Yazıt: Ağız kısmı: “İsa kanını verir, hayat verir.”

170

Egidio, a.g.e, 1984, s.165 171

Egidio, a.g.e, 1984, s.189 - 190

- 61 -

Ayak kısmı: “ Efendimiz, Sisinnios’a yardım et, aristokrat ve Büyük Logothete. ”172

ODK-7


Tanım: Eser tipik bir Orta Dönem kalisidir. Ayak kısmı ağız kısmı kadar geniş olmakla

birlikte, bilezik kısmı da abartılı bir şekilde dışa taşkındır. Gövdenin üzerinde, birer kemer

ve sütun ile birbirinden ayrılmış bölümlerde 12 havari resmedilmiştir. Havariler yivlerle

süslü sıralarda oturmakta, ellerinde kitap ya da rulo tutmaktadırlar. Havariler çift olarak,

yüzleri birbirlerine bakacak şekilde tasarlanmıştır. Petrus ve Paulos tanınabilmektedir.

Ayak bölümünde madalyonlar içerisindeki altı melek büstü de biri diğerinin yüzüne bakar

şekilde çift olarak gösterilmiştir. Ve hepsinin haçları vardır. Burada havarilerin yüzyüze

resmedilmesi ve kitap ya da rulo tutmaları, arkadaki dekoratif friz gibi betimlemeler

liturjik objelerin Erken Bizans Dönemi’ne işaret ettiğini düşündürmektedir.173

172

Egidio, a.g.e, 1984, s.190 173


- 62 -

ODK-8


Tanım: Eser değerli taşlarla süslenmiş, iki yandan taşıma kulplu ve ayak kısmı geniş bir

kalistir. Kalis gövdesinde bir süsleme programı yoktur, yalnızca yivlidir.

ODK-9


Malzeme: Seramik

Bölge: İznik

Yazıt: “ Köleniz Manuil’i hatırlayınız Tanrım. “174

174

Bedri Yalman, İznik’de Kilise Altyapı Kazısı, 8.T.T Kongresi Bildirileri, Cilt 1, Ankara 1979, s. 38

- 63 -

8. DEĞERLENDİRME

Ökaristi ayini sırasında içerisine kutsal şarabın koyulduğu liturjik kaplar

olan kalisler 4.yy’dan itibaren bilinmektedir. Bizans İmparatorluğu süresince

kalisler iki grup altında toplanır. Bunlar Erken Dönem ve Orta Dönem kalisleri

olmak üzere iki gruptur. Bu iki dönemde devletin ekonomik gücü doğrultusunda

malzeme değişiklikleri ve ekonomiden bağımsız olarak form değişiklikleri

görülmektedir. Ve yine aynı dönem grupları içerisinde yer alan kalislerde genellikle

aynı form ve süsleme özellikleri olsa da farklı formlara da rastlanılmaktadır.

Erken Dönem Kalisleri’nin formları genellikle küresel gövdeli ve konik

kaidelidir. Fakat bir grup kalisin Antakya Kalisi gibi (bknz. EDK-3) alta doğru

daralan, silindire yakın U biçiminde bir gövdeye sahip oldukları görülür. Örneğin;

EDK-7, EDK-22, EDK-23, EDK-24 ve EDK-25 bu gruptan sayılabilirler. Erken

Dönem örneklerinde yazıtlar genellikle ağız kısmını silindirik olarak çevreler ve

genelde ithaf yazıtları içeriklidir. Bezemelerde ise İsa, Meryem, baş melek, ve aziz

tasvirleri büst olarak yer alır. Malzeme olarak genellikle gümüş kullanımına

rağmen nadir olarak cam ve seramik eserlerde görülmektedir.

Orta Dönem Kalisleri’nde ise, formlar yine konik bezemeli olup, küresel

gövde ve konik ayakları ile Erken Dönem formlarını devam ettirmektedir. Yalnızca

ek olarak bu grupta yer alan bazı kalislere taşıma amaçlı, iki yandan kulplar

yerleştirilmiştir (bknz. ODK-1, ODK-3, ODK-6, ODK8). Bu dönem

malzemelerinde gümüşün yanı sıra yarı değerli taşlar ve inciler kullanılmaktadır.

Teknik olarak ise mine tekniği uygulanmaya başlanır. Genellikle ağız kenarı ve

kadehin çeşitli yerlerinde inci dizileri yer almaktadır. Figür bezemeleri bu inci

dizileri ile çerçeve içerisine alınmıştır. Figür bezemeleri yalnız gövde kısmında

değil, kaidede de tekrarlanmıştır. Bu dönem örneklerinde ithaf yazıtlarının yerini

liturjik yazıtlar almıştır.

- 64 -

9.SONUÇ

Bizans, Constantinus ile birlikte Hıristiyanlığı resmi din olarak kabul eden,

Hıristiyan öğretisine göre yaşamaya ve başkalarını yönetmeye başlayan ilk büyük devletti.

Roma yurttaşları, Caeserleri Constantinus kendisini değişikliğin gerekli olduğuna

inandıran bir hayal gördüğü için resmi dinleri olarak Hıristiyanlığın paganizmle

çekişeceğini, I.Constantinus’un İ.S 323’e kadar erken bir tarihte ve olasılıkla 325 yılından

önce ilk Nikaia Konsili’ni toplamasıyla öğrendiler.

Ortodoks Kilisesi temelleri ise Bizans İmparatorluğunu içerisinde kapsayan

dönemler içerisinde ve tam olarak ise 9.yy’a kadar olan süreçte kesinleşmiştir. İlk kez

Bizans İmparatorluğu tarafından devlet dini haline gelen Hıristiyanlık, tamamen

İmparatoru esas güç tutacak şekilde düzenlenmiştir. Erkin kutsal kökenini vurgulamak için

gerek özel gerek kamusal yaşamda olabilecek bütün dışsal işaretler kullanılmıştır.

İmparatorların kendileri, erklerinin Tanrı’dan geldiğine inanmışlardır. İustinianus,

kendisinin Tanrı tarafından seçildiği ve bütün girişimlerinde melekler tarafından özenle

gözetildiği kanısındaydı.

Hıristiyanlığın ve kilisenin henüz yasak olduğu yıllarda, inananların buluşma

yerleri gizli evlerdi. Hıristiyanlar buralarda toplanır, ibadetlerini ve ayinlerini

gerçekleştirirdi. İmparator Constantinus ile birlikte resmi din olan ve sonraki yüzyıllarda

çeşitli konsillerle temele oturan Hıristiyanlıkla birlikte Ökaristi Sakramenti içinde bir

düzenleme yapılmıştır.

Ökaristi (εὐχαριστία) şükran demektir. Tevrat’ta pek çok kere tekrarlanan bu ifade,

incil metninde de görüldüğü gibi, İsa’nın ekmek ve şarabı şükrettikten sonra havarilerine

vermesiyle ilgili olarak bu ayine adını vermiştir. Ökaristi ayini temel şeklini aldığı

dönemden itibaren Prothesis ile başlar. Bu bölüm kutsal masaya getirilecek olan ekmek ve

şarap için hazırlık bölümüdür. Rahip hazırlığın başlamasını söyledikten sonra ellerini yıkar

ve öngörülen dualarla birlikte aynı zamanda kilisenin bir bölümü olan Prothesis’ e girer.

Papaz sol eline somundan bir parça alır ve sağ eline de ucunda İsa’nın monogramının yer

aldığı bir mızrak alır. Mızrak ile birlikte ekmekten aldığı her bir parçayı damgalar. Bu

sırada Diakon, kalise su ve şarabı koyar. Prothesis seremonisi için 8.yy’dan önceki bir

tarihi veren kaynak yoktur.

Ökaristi’de kullanılan liturjik objeler arasında Kalis, paten ve asteriskos, ibrik ve

trulla, kaşık, buhurdan, yelpaze, kutsal kitap kapağı, haç ve haç kaidesi yer alır. Kalis ve

paten Ökaristi’nin iki temel objesidir. Çünkü Ökaristi Sakramentinin çıkış noktası bu iki

objeye yani İsa’nın Havari Komünyonuna dayanmaktadır. Liturjik objelerin her birinin

aynı zamanda sembolik anlamları da vardır. Bu sembolik anlamların her biri Ökaristi

Sakramenti’nin bir bütün olarak yaşanmasını sağlar.

Metal malzeme ile yapılmış olan liturjik objelerin tarihlendirilmesinde ise, form,

süsleme, malzeme gibi etkenler rol oynamasına rağmen bir diğer ayıran nokta da kontrol

damgalarıdır. Bir çok eserde kontrol damgası yer aldığı için, kesin tarinlendirmeye

- 65 -

gidilebilmiştir. Damgalı ve damgasız gümüş eserlerde yapılan metal analizleri, gümüşün

saflığının genellikle aynı olduğunu göstermiştir. Dolayısıyla kontrol damgası eserin kaliteli

ya da kalitesiz olduğunu göstermemektedir. Orta Bizans Dönemi’nde ekonomi ile ilişkili

olarak gümüş kullanımı azalmıştır. Dolayısıyla damga sistemi de görülmez.

RESİMLER

Resim 1 Ravenna San Vitale Kilisesi Mozaiklerinden

Resim 2 Ravenna San Vitale Kilisesi’nden

Resim 3 İstanbul Arkeoloji Müzesi Paten

Resim 4 İstanbul Arkeoloji Müzesi İbrik

Resim 5 Manisa Müzesi Trulla

Resim 6 Kaşık

Resim 7 Dumbarton Oaks Collection Yelpaze

Resim 8 İstanbul Arkeoloji Müzesi Buhurdan

Resim 9 Kutsal Kitap Kapağı

Resim 10 Haç ve Haç Kaidesi

Resim 11 Kontrol Damgası

KAYNAKÇA

Acara Meryem, Bizans Maden Sanatı’nda Dini Törenler Sırasında Kullanılan

Liturjik Eserler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1997

Acara Meryem, Bizans Ortodoks Kilisesi’nde Liturji ve Liturjik Eserler,

Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 15

Bontante Edigio, The Treasury San Marco Cataloque, İtaly 1984

Cabasilas Nicolaus- J.M Hussey, P.A Mcnulty, Commentary on the Divine

Liturgy, Newyork 1977

Cırlot J.E, A Dictionary of Symbols, London 1971

Çaylak Ayşe, Bizans Maden Eserlerinden Kalisler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Ocak 1999

Dvornik Francis, Konsiller Tarihi- İznik’ten II. Vatikan’a, Türk Tarih Kurumu

Basımevi, Ankara 1990

Eroğlu Ahmet Hikmet, Hıristiyanlığın Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış,

Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 41, 2000

Eser Meryem Acara, Liturjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı, Kalanlar

Kataloğu, İstanbul 2007

Ferguson George, Signs & Symbols in Christian Art, Newyork 1954

Gökalp Zeliha Demirel, Türkiye Müzeleri’ndeki Bizans Dönemine Ait Maden

Aydınlatma Araçları, Eskişehir 2001

Gökcan Sema, İsa’nın Passionu’nun Bizans Liturjisine Yansıması (Germanus

Sembolizmi), Eskişehir 2011

Kazhdan Alexander P. , The Oxford Dictionary of Byzantium, Newyork 1991

Koch Guntram, Erken Hıristiyan Sanatı, İstanbul

Köroğlu Gülgün, Bizans Dönemi’nde Buhur Geleneği ve Buhurdanlar, Mayıs

2007

Küçük Abdurrahman, Dinler Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara 2011

Lowrie Walter, Monuments of the Early Church, London 1901

Mango Cyril, The Oxford History of Byzantium/ New Religion Old Culture,

Oxford Universty Press, Newyork 2002

Mercangöz Zeynep, Ortaçağ Hıristiyanlık İnanışında Ökaristi ve Sanattaki

Yansımaları: Bizans Sanatında Ökaristi Sembolleri- Sanat ve İnanç, MSGÜ

Yayınevi, Cilt 2, İstanbul 2004

Payton James R. JR, Light from the Christian East, Intervarsty Press, USA 2007

Rice Tamarra Talbot, Bizans’ta Günlük Yaşam, Özne Yayıncılık, İstanbul 2002

Ross Marvin C. , Cataloque of the Byzantine and Early Mediavel Antiquities in

the DOC. Volume II, Washington 1970

Seidler G.L, Bizans Halk Hareketleri’nin İdeolojik Kökeni, Özne Yayıncılık,

Haziran 1999

Taft Robert F, The Byzantine Rite a Short History, Minnesota 1992

Türker Ayşe Çaylak, Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazılarında(1989-

2000) Ortaya Çıkarılan Bizans Sırsız Seramikleri, Hacettepe Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Ocak 2004

Wybrew Hugh, The Orthodox Liturgy the Development of the Eucharistic Liturgy

in the Byzantine Rite, USA 1990

Yalman Bedri, İznik’de Kilise Altyapı Kazısı, 8. T.T Kongresi Bildirileri, Cilt 1,

Ankara 1979

http://thewalters.org/

http://www.metmuseum.org/

http://www.britishmuseum.org/

http://www.mfa.org/

http://clevelandart.org/

http://www.benaki.gr/

http://thewalters.org/

http://www.metmuseum.org/

http://www.britishmuseum.org/

http://www.mfa.org/

http://clevelandart.org/

http://www.benaki.gr/

Bizans Liturjisi'nin Ana Ayini Ökaristi'den Kalisler

Documents

Transcript of Bizans Liturjisi'nin Ana Ayini Ökaristi'den Kalisler