T.C
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
EDEBİYAT FAKÜLTESİ
SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ
BİZANS LİTURJİSİ’NİN ANA AYİNİ ÖKARİSTİ’DE KULLANILAN KALİSLER
Danışman
DOÇ. DR. ZELİHA DEMİREL GÖKALP
Hazırlayan
MELTEM TÜZÜN
54574044496
Eskişehir 2013
i
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ....................................................................................................... iv
LEVHA LİSTESİ ........................................................................................ v
1. GİRİŞ ...................................................................................................... 1
1. 1. AMAÇ ................................................................................................ 2
1. 2. YÖNTEM ........................................................................................... 2
1. 3. KAPSAM .......................................................................................... 2
2. HIRİSTİYANLIĞIN DOĞU ROMA’YA GİRİŞİ VE ORTODOKS
OLUŞUMU ................................................................................................. 3
3. BİZANS ORTODOKS KİLİSESİ İNANÇ ESASLARI VE
ÖĞRETİLERİ ............................................................................................. 6
3. 1 ÖĞRETİLER ....................................................................................... 6
3. 2 İNANÇ ESASLARI ............................................................................. 8
3. 2. 1 İBADETLER ............................................................................... 8
3. 2. 1 SAKRAMENTLER ...................................................................... 8
4. ÖKARİSTİ .............................................................................................. 9
4. 1 LEVHA LİSTESİ ÖKARİSTİDE KULLANILAN LİTURJİK OBJELER ..... 8
4. 1. 1 PATEN VE ASTERİSKOS .......................................................... 14
4. 1. 2 KALİS ...................................................................................... 14
4. 1. 3 İBRİK VE TRULLA ................................................................... 14
4. 1. 4 KAŞIK ..................................................................................... 15
4. 1. 5 YELPAZE ................................................................................. 15
4. 1. 6 BUHURDAN ............................................................................ 15
4. 1. 7 KUTSAL KİTAP KAPAĞI ......................................................... 16
4. 1. 8 HAÇ VE HAÇ KAİDESİ ............................................................ 16
5. KONTROL DAMGALARI .................................................................. 16
6. KALİS ................................................................................................... 17
6. 1 TARİHÇESİ, KULLANIM ALANI, DÖNEM FARKLILIKLARI .............. 17
6. 2 ERKEN DÖNEM KALİSLERİ ............................................................. 17
6. 2. 1 TARİHLENDİRME .................................................................... 22
6. 2. 2 MALZEME ............................................................................... 22
6. 2. 3 FORMLAR ................................................................................ 23
6. 2. 4 ÖLÇÜLER ................................................................................ 23
6. 2. 5 BEZEMELER ............................................................................ 23
6. 2. 6 YAZITLAR ............................................................................... 24
6. 3 ORTA DÖNEM KALİSLERİ ............................................................... 24
ii
6. 3. 1 TARİHLENDİRME .................................................................... 24
6. 3. 2 MALZEME ............................................................................... 24
6. 3. 3 FORMLAR ................................................................................ 24
6. 3. 4 ÖLÇÜLER ................................................................................ 24
6. 3. 5 BEZEMELER ............................................................................ 24
6. 3. 6 YAZITLAR ............................................................................... 25
7. KATALOG........................................................................................... 25
EDK-1 ................................................................................................ 25
EDK-2 ................................................................................................. 26
EDK-3 ................................................................................................. 27
EDK-4 ................................................................................................. 28
EDK-5 ................................................................................................. 29
EDK-6 ................................................................................................ 30
EDK-7 ................................................................................................ 31
EDK-8 ................................................................................................ 32
EDK-9 ................................................................................................ 33
EDK-10 .............................................................................................. 34
EDK-11 .............................................................................................. 35
EDK-12 .............................................................................................. 36
EDK-13 .............................................................................................. 37
EDK-14 .............................................................................................. 38
EDK-15 .............................................................................................. 39
EDK-16 .............................................................................................. 40
EDK-17 .............................................................................................. 41
EDK-18 ............................................................................................... 42
EDK-19 .............................................................................................. 43
EDK-20 .............................................................................................. 44
EDK-21 .............................................................................................. 45
EDK-22 .............................................................................................. 46
EDK-23 .............................................................................................. 46
EDK-24 .............................................................................................. 47
EDK-25 .............................................................................................. 48
EDK-26 .............................................................................................. 49
EDK-27 .............................................................................................. 50
EDK-28 ............................................................................................... 51
EDK-29 .............................................................................................. 52
iii
EDK-30 .............................................................................................. 52
EDK-31 .............................................................................................. 53
EDK-32 .............................................................................................. 54
ODK-1 ............................................................................................... 55
ODK-2 ............................................................................................... 56
ODK-3 ............................................................................................... 57
ODK-4 ............................................................................................... 58
ODK-5 ............................................................................................... 59
ODK-6 ............................................................................................... 60
ODK-7 ............................................................................................... 61
ODK-8 ............................................................................................... 62
ODK-9 ................................................................................................ 62
8. DEĞERLENDİRME ............................................................................. 63
9. SONUÇ ................................................................................................. 64
RESİMLER
KAYNAKÇA
iv
ÖNSÖZ
Araştırmam sırasında sorularımı sabırla cevaplayan, kaynaklarını sakınmayan ve
beni dinleyip yönlendiren tez danışmanım Doç. Dr. Zeliha Demirel Gökalp’e
teşekkürlerimi sunarım.
Ayrıca Bizans Maden Sanatı’na yaptığı çalışmalar ile bu çalışmaya ilgimi arttıran,
hiçbir mail ve sorumu yanıtsız bırakmayan Yard. Doç. Dr. Meryem Acara Eser’e ve beni
Bizans Maden Sanatı çalışmam için her zaman destekleyen ve bana yol gösteren Meltem
Erdul Mergen’e teşekkürlerimi sunarım. Değerli hocalarım dışında, beni bugünlere getiren,
eğitim hayatım boyunca maddi manevi desteklerini benden esirgemeyen aileme, her zaman
yardımıma koşan değerli dostlarım Dalgın Eşer, Ahmet Türkan, Kezban Arslan, Özgür
Kocacı ve Erdem Yıldırım’a ve son olarak çalışmam sırasında hep yanımda olarak bana
huzur veren kedim Maya’ya teşekkürü borç bilirim.
MELTEM TÜZÜN
v
RESİM LİSTESİ
Resim 1: San Vitale Kilisesi Mozaiği
Resim 2: San Vitale Kilisesi’nden
Resim 3: Paten ve Asteriskos
Resim 4: İbrik
Resim 5: Trulla
Resim 6: Kaşık
Resim 7: Yelpaze
Resim 8: Buhurdan
Resim 9: Kutsal kiatp kapağı
Resim 10: Haç ve haç kaidesi
Resim 11: Kontrol damgası
- 1 -
1.GİRİŞ
Bizans Devleti, Roma İmparatorluğu’nun Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılması
sonucu Doğu Roma’nın devamı niteliğinde doğmuştur. Büyük komutan Constantinus tahta
geçmiş ve yeni yayılmaya başlayan Hıristiyanlığı devlet dini haline getirmiştir. Bu süreçle
birlikte Hıristiyanlık devlet içerisinde büyük önem kazanmış zamanla İmparatorların
güçlerini aldıkları bir olgu haline gelmiştir.
Hıristiyanlığın önemli bir sakramenti olan Ökaristi ise İsa’yı anmak adına yapılan
bir tören olup, ökaristi töreni sırasında kullanılan liturjik objeler de büyük önem
taşımaktadır. Bu nedenledir ki liturjik objeler Bizans Devleti varlığı süresince her zaman
kutsallığı nedeni ile değerli madenler ve taşlar kullanılarak yapılmış ve bezenmiştir. Ve her
zaman kilise hazinesine ait olarak saklanmışlardır. Malzeme ve süsleme farklılıkları ise
devletin dönemler içerisinde ekonomik gücüne göre değişiklik göstermiş, bu sebeple de
belirli dönemlerde belirli malzemeler kullanılmıştır. Araştırma konumun içerisinde
Hıristiyanlığın devlet içerisindeki gelişim süreci ile Ökaristi töreni ve malzemelerine de
değinmiş olsam da değinmek istediğim nokta Bizans Kalisleri’nin dönemsel malzeme ve
süsleme farklılıklarıdır.
Kalisleri ele geçen hazine bulgularından yalnızca Erken Dönem ( 5.yy – 7yy) ve
Orta Dönem ( 10.yy – 11.yy) örnekleri olarak ikiye ayırabilmekteyiz. Daha geç
dönemlerde yapılmış kalislere rastlanmamaktadır.
Çalışmam sırasında 1.bölümde Hıristiyanlığın yerel bir din olarak doğup Doğu
Roma’da yayılış sürecini, Bizans Devleti’nin ortaya çıkışı ve Hıristiyanlığı neden resmi din
olarak seçtiği ve son olarak da Ortodoks Hıristiyanlığının nasıl şekillendiğini ele aldım.
İkinci bölümde Ortodoks inanç esasları ve sakramentlerini, üçüncü bölümde Ökaristi
Sakramenti’nin çıkış noktası ve Bizans Devleti’nde nasıl düzenlendiğini ele aldım.
Dördüncü bölümde Ökaristi ayini sırasında kullanılan liturjik objeleri genel olarak ele
aldım ve beşinci bölümde kullanılan liturjik objelerin tarihlendirilmesinde önemli bir nokta
olan kontrol damgaları konusuna değindim. Son olarak altıncı ve yedinci bölümde ise
çalışmamın temel konusu olan kalisi, Bizans Devleti içerisinde ayrıldığı dönemlere göre
katalog yolu ile örnekleyerek inceledim.
- 2 -
1.1. AMAÇ
Ökaristi Sakramenti, liturjik objeler ve ana konum olan kalisi araştırma konum
olarak seçmemdeki amaç, şimdiye dek önemli bir liturjik obje olan kalisin tek olarak
çalışılmamış olması ve yayınlanmış kalislerin daha önce bir araya toplanıp dönem
özelliklerine göre malzeme ve süsleme konusundaki farklılıklarının çok sayıda araştırma
konusu olarak seçilmemiş olmasıdır.
1.2. YÖNTEM
Araştırma yöntemim ders danışmanım ile konumu belirlemek ile başlamış olup
daha sonra kaynak taramaları ile devam etmiştir. Araştırmalarım süresince Anadolu
Üniversitesi Kütüphanesi, müzelerin online katalogları ve ders danışmanımın önerdiği
kaynakları taradım ve bu konuda yeterli sayıda türkçe kaynak olmadığı için, yabancı dil
kaynaklarını çevirme sürecine girdim. Daha sonra katalog için çeşitli müzelerdeki kalis
fotoğraflarını toparlayarak süreci hızlandırdım.
1.3. KAPSAM
Liturjik obje olarak kalisler Erken ve Orta Dönem olmak üzere iki grupta
incelenmektedir. Kataloglama yolu ile şimdiye dek kilise hazinelerinden ele geçen ve
çeşitli koleksiyonların elinde bulunan tüm kalisler bu araştırma ile bir araya toplanmış,
süsleme ve figür kompozisyonları incelenmiş ve daha sonra dönem farklılıkları
değerlendirilmiştir.
- 3 -
2. HIRİSTİYANLIĞIN DOĞU ROMA’YA GİRİŞİ VE ORTODOKS OLUŞUMU
Hıristiyanlık, mensuplarının sayısı bakımından dünyanın en büyük dinlerinden
biridir.Aynı zamanda köklü bir geçmişe dayanmaktadır. Filistin bölgesinde ortaya çıkan ve
İsa merkezli dine inananlara isim olan “Hıristiyan” kelimesi, İsa’dan sonra ortaya çıkmış
ve M.S. 60 yılından itibaren yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Daha önce İsa’ya
bağlı olanlara kardeşler, ermişler veya inananlar denilmiştir.1
Hıristiyanlık II.yy’ın sonlarına doğru Anadolu’dan Roma’ya kadar geniş bir alanda
yayılmıştır. Hıristiyanlığın yayıldığı alan büyük ölçüde Roma İmparatorluğunun sınırları
içerisinde kalmıştır. Roma İmparatorluğunda Hıristiyanlara büyük zulümler yapılmış ancak
313 yılında İmparator Constantinus zamanında Milano Fermanı’nın yayınlanması ile geniş
bir din ve vicdan hürriyeti elde etmişlerdir. Daha önce Pagan imparatoru olan Konstantin,
bu tarihlerden itibaren Hıristiyanların İmparatoru konumuna girmiştir.2
Constantinus’dan önce Hıristiyanlar devlet nüfusu içerisinde küçük bir azınlık
oluşturuyorlardı. Hıristiyanlar şehirden çok kırsal kesimde, Batı’dan çok Doğu’da
yaşarlardı. Askerlikleri boyunca alt sınıflarda görev alırlar ya da sosyal hayatlarında
yükselmek için çok çalışmak zorunda kalırlardı. Bu dönemde Hıristiyanların toplanmaları
yasaklanmış, pagan tanrıları için yapılan kurban törenlerine katılmaları zorlanmış ve
ellerinden malları alınmıştır.
Greko – Roman kültürü altında yaşayan nüfusun çoğunluğunu ise birbiriyle
uyumlu yerel inançlar ve gelenek takipçileri oluştururdu. Bu topluluktaki insanlar
birbirleriyle uyumlu olan kültürlerini birleştirmişler ve bu birleşimden kendi tanrılarını
saptayan Paganizmi oluşturmuşlardır.3 Mükemmel Antik Dönem’de bir takım emirlere
göre, aile ve halk ile birlikte sergilenen her şey tanrıların sinirlenmesini engeller ve
toplumun huzurunu sağlardı.4 Bu paganizm denilen inancın topluma öğrettikleriydi.
Hıristiyanlığın gelmesiyle birlikte ise durum biraz daha farklılaştı.
1 Ahmet Hikmet Eroğlu, “Hıristiyanlığın Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, cilt 41, 2000, s.309 2 Eroğlu, a.g.e, 2000, s.310
3 Cyril Mango, The Oxford History of Byzantium – New Religion, Old Culture, Oxford Universty Press,
New York, 2002, s.96 4 Mango, a.g.e, 2002, s.96
- 4 -
Bizans, Constantinus ile birlikte Hıristiyanlığı resmi din olarak kabul eden,
Hıristiyan öğretisine göre yaşamaya ve başkalarını yönetmeye başlayan ilk büyük devletti.
Roma yurttaşları, Caeserleri Constantinus kendisini değişikliğin gerekli olduğuna
inandıran bir hayal gördüğü için resmi dinleri olarak Hristiyanlığın paganizmle
çekişeceğini, I.Constantinus’un İ.S 323’e kadar erken bir tarihte ve olasılıkla 325 yılından
önce ilk Nikaia Konsili’ni toplamasıyla öğrendiler.5
Hıristiyanlığın Doğu Roma’da kabulü ile, Paganizm ile çekişmelerin yanı sıra bu
din içerisinde görüş ayrılıklarının başlaması ise çok zaman almamıştır. Bu problemler
üzerine İmparator Constantinus bu ayrılıkları gidermek amacıyla 325’te İznik’te bir konsil
toplamıştır. Hıristiyanlık tarihinde önemli bir dönüm noktası olan ve ilk Genel Konsil
olarak kabul edilen bu konsilde Hıristiyanlığın inanç esasları üzerine büyük tartışmalar
yaşanmıştır.6 Bu ilk İznik Konsili ve ardından çeşitli dönemlerde yapılacak olan 6 konsille
birlikte Bizans Ortodoks Kilise inançlarının temelleri atılmıştır.
Bu 7 toplantıya Kilise’nin Genel Konsilleri adı verilmiştir. 325 yılında Nikaia’da
(İznik) yapılan ilk toplantıda dogmatik konular ve özellikle Tanrı ile İsa’nın doğalarının
aynı olup olmadığı tartışılmıştır.7 Bu konsilde 318 piskopos, imparator tarafından önerilen
formülün, kilisenin mevsuk imanını tam olarak ifade ettiğini açıklamışlardır. Credo’ya8
belirlenen formüller sokulunca, yüksek sesle okunmuş ve piskoposlar tarafından
onaylanmıştır.. Bu Credo hala bugün hıristiyanlığın en kutsal sembollerinden birini teşkil
eder ve Ökaristik Litürji’nin de bir kısmını oluşturur.9 Konstantinopolis’de 381 yılında
toplanan ikinci konsil , patriği hemen imparatordan sonra sayarak devlet içinde ona ikinci
makamı vermiştir.10
Bu konsil sırasında oylanan kararlar doğu kilisesini ilgilendirmiştir.
Özellikle üçüncü karar çok önemlidir. Bu karara göre kilise hiyerarşisi içinde Roma’nın
önceliği kabul edilir ve bundan böyle ikinci sırada İskenderiye değil; imparatorun
ikametgahı olan İstanbul yer alacaktır.11
431’de Ephesos’da (Efes) toplanan üçüncü konsil
üyeleri, İsa’nın insan doğasının kutsal doğasından daha önemli olduğunu ileri süren
5 Tamara Talbot Rice, Bizans’ta Günlük Yaşam, Özne Yayımcılık, İstanbul, Ocak 2002, s.13
6 Eroğlu, a.g.e, 2000, s.312
7 Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.58-59
8Credo: Bir dinin açıklamaları anlamına gelir
9 Francis Dvornik, Konsiller Tarihi İznik’ten II. Vatikan’a, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1990,
s.7 10
Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.58-59 11
Dvornik, a.g.e, 1990, s.11
- 5 -
Antiochia’lı Nestorios ile aynı düşüncede olan Nestorculuk mezhebini tartıştı.12
Bu konsil
kararları sonucu, Nestori doktrini olarak benimsenen doktrin, kısa zamanda Roma
topraklarında kaybolmuştur. Bununla beraber çok sayıda Nestori taraftarı, İran’a göç
etmiştir.13
Dördüncü konsil İsa’nın iki doğasını tartışmak üzere 451’de Khalkedon’da
(Kadıköy) toplandı.14
Beşinci konsil yine Konstantinopolis’de 553 yılında toplanmış ve
yine Hristiyanlığın inanç esasları tartışma konusu olmuştur. Altıncı konsil
Konstantinopolis’de 170 piskoposla Kasım 680’den Eylül 681’e kadar imparatorluk
sarayındaki kubbeli salonda toplanmıştır. Bı konsile Consilium Trullanum adı bu salondan
dolayı verilmiştir. Bu konsilde, Papa Honorius dahil tüm Monothelisme (İsa’da tek bir
iradeye inanma) savunucuları mahkum edilmişler ve Kadıköy Konsili iman formülü
aşağıdaki sözlerle tamamlanmıştır: “ İsa’da bölünmeyen, ayrılmayan ve birbirine
karışmayan iki iradeyi ve iki enerjiyi kabul ediyoruz. İki irade, insani irade gibi tanrısal
iradeyi takip eder ve ona tabi olur.”15
Yedinci konsil Hıristiyan din adamları tarafından son
ekümenik konsil olarak nitelendirilir ve Nikaia’da(İznik) toplanmıştır. İkonaklast dönemde
yapılan bu toplantıda resimlere dönüşü sağlayan kararlar alınmıştır.16
Bu önemli
toplantıların ardından ise 9.yy’a kadar süren bir süreçten sonra Hıristiyanlığın temelleri
çeşitli ayırımlar dışında fazla değişikliğe uğramamıştır.
Tüm bu konsiller ve oluşumların yanı sıra Bizans İmparatorluğu’nun geniş
toprakları nedeniyle hıristiyanlık zamanla Doğu’da ve Batı’da farklı yönlere doğru
ilerlemiştir. Doğu’da hıristiyanlık, Bizans’ın kontrolünde bir devlet dini haline gelirken,
Batı’da papaların etkisinin büyük olduğu bir din anlayışıyla farklı bir gelişim
göstermiştir.17
Doğu ve Batı kiliselerinde, teolojik konularda meydana gelen bölünmeye
paralel olarak dini pratikler bakımından da farklılaşmalar ortaya çıkmıştır. Doğu
Kiliseleri’nde papazların evlenmesine müsaade edilirken, Batı Kilisesi’nde ruhban sınıfına
evlenme yasağı getirilmiştir. Ökaristi ayininde Batı Kilisesi’nde mayasız ekmek, Doğu
Kilisesi’nde mayalı ekmek kullanımı adeti yerleşmiştir.18
Tüm bu farklılaşmalar
doğrultusunda Papa IX. Leon tarafından 1054 yılında İstanbul’a gönderilen Kardinal
Umberto başkanlığındaki heyet İstanbul Patriği tarafından kabul edilmiştir. Ancak
12
Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.58-59 13
Dvornik, a.g.e, 1990, s.14 14
Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.58-59 15
Dvornik, a.g.e, 1990, s.23 16
http://tr.wikipedia.org/wiki/Ek%C3%BCmenik_konsil, Aralık 2012 17
Eroğlu, a.g.e, 2000, s.315 18
Eroğlu, a.g.e, 2000, s.316
- 6 -
Umberto, Patriğin huzurunda uyulması gereken kurallara uymamış, ona karşı yanlış
tavırlar takınmıştır. Bu nedenle Patrik onu bir daha huzuruna kabul etmemiştir. Patrikle
görüşemeyen Umberto, 15 Temmuz 1054’de, Patrik ve diğer ileri gelen din adamlarını
aforoz ettiğini belirten bir belgeyi Ayasofya’da ilan etmiş ve İstanbul’dan ayrılmıştır.
Bunun üzerine İstanbul patriği de bir sinod toplayarak Roma Kilisesi’ni aforoz etmiştir.
Son olarak aforoz işlemi ile Doğu ve Batı Kiliseleri birbirinden tamamen ayrılmış Katolik
ve Ortodoks olarak devamlarını sürdürmüşlerdir.19
İki tarafın birbirini karşılıklı aforoz
etmeleriyle beraber, dönem dönem Doğu ve Batı Kiliselerini bir araya getirme çalışmaları
olmuşsa da bunu başaramamışlardır. Özellikle 1450’li yıllarda Osmanlı Devleti’nin
Konstantinopolis üzerindeki hareketlerinden naşi Doğu Kilisesi askeri bir destek için Batı
Kilisesi kurallarını kabul etmek durumunda kalmış ancak halk ve din adamları bu duruma
tepki göstermişlerdir. Ortodoks ve Katolik Kilisesi bu tarihlerdeki olaylarla birlikte kesin
olarak daimi sınırlarını çizmiştir.
3. BİZANS ORTODOKS KİLİSESİ İNANÇ ESASLARI VE ÖĞRETİLERİ
3.1. ÖĞRETİLER
Bizans Devleti içerisinde Hıristiyanlığın nasıl yaşandığını anlamadan önce
Ortodoks kelimesinin anlamı ve niçin kullanıldığını öğrenmek, Hristiyanlığı daha anlaşılır
kılacaktır. Klasik Hıristiyan kullanımı olan Ortodoks kelimesi erken Hıristiyanlar
tarafından inanılan öğretiler bütününe işaret eder. Doğu ve Batı hristiyanlığı ortodoks
kelimesini özellikle hıristiyan uygulamaları ve gücü için kullanmışlardır. Bu kelime iki
Grekçe kelimenin birleşiminden oluşmuştur: “Orthos (ορθός)” ; dürüstlük yada yalınlık
anlamına gelir, ve “doxa (δόξα,δοξασία) ” fikir ve şeref anlamına gelir. Doğu hıristiyanlığı
ortodoks kelimesini “doğru fikir” anlamında kullanmıştır. Doğu hıristiyanlığı bu kelimeyi
kullanarak güvenilir öğrenme ve doğru öğretiyi amaçlamıştır. Sonuç olarak ortodoks
kelimesi sıklıkla belli bir grubun kimliği ya da bu grupların merakını titiz öğretileri ile
gidermek amaçlı kullanılmıştır. Batı’da hıristiyanlık nadiren farklı anlamlarda kullanılsa da
duyarlı öğreti üzerine ortodoks odaklıdır.20
Ortodoks Kilisesi temelleri ise Bizans İmparatorluğunu içerisinde kapsayan
dönemler içerisinde ve tam olarak ise 9.yy’a kadar olan süreçte kesinleşmiştir. İlk kez
19
Eroğlu, a.g.e, 2000, s.318 20
James R. Payton J.R, Light from the Christian East, Intervarsty Press, U.S.A, 2007, s.57
- 7 -
Bizans İmparatorluğu tarafından devlet dini haline gelen Hıristiyanlık, tamamen
İmparatoru esas güç tutacak şekilde düzenlenmiştir. Erkin kutsal kökenini vurgulamak için
gerek özel gerek kamusal yaşamda olabilecek bütün dışsal işaretler kullanılmıştır.
İmparatorların kendileri, erklerinin Tanrı’dan geldiğine inanmışlardır. İustinianus,
kendisinin Tanrı tarafından seçildiği ve bütün girişimlerinde melekler tarafından özenle
gözetildiği kanısındaydı.21
İmparatora kilise işlerinde o kadar önemli bir yer verilmişti ki, bazen altın olan tahtı
patrik’in yanına konur ve dinsel ayinlerden bir çoğunda bazı özel işlevleri yerine getirmesi
istenirdi. Böylece çok eski tarihlerden beri beyaz bantlarla sarılmış olarak on iki
hizmetkarının eşliğinde Paskalya ayininde hazır bulunurdu. Onuncu yüzyıldan başlayarak
ise Noel ayininde hazır bulunurdu. Tüm bunlara rağmen dogmatik konular söz konusu
olduğunda kilise bağımsızdı ve imparatorun koruması altında yaşamasına karşın onunla
eşit güçlere sahipti.22
Bizans Ortodoks Kilisesinde görevli bir din adamı ya da psikopos olabilmenin
çeşitli kuralları vardı. Psikoposluğa uygun olabilmesi için bir rahibin 35 yaşını geçmesi ve
“Mezmurlar Kitabını” ezbere söyleyebilmesi gerekirdi. Aynı zamanda iyi bir eğitim
görmüş olması gerekiyordu. İlk başlarda karısı bir manastırda rahibe olarak yaşamak üzere
kendisini terketmiş olması koşulu ile evli bir erkek yüksek mevkiler için uygun
sayılıyordu. Fakat çok geçmeden yalnızca keşişlerin psikopos ya da en yüksek mevki olan
patrikliğe yükselmek için uygun oldukları düşünülmeye başlanmıştır.23
Kilise adamlarının başlıca görevleri arasındaysa, gerçek inancı yaymanın, yanlış
öğretilerle bitip tükenmeyen bir enerjiyle savaşmanın yanısıra en azından ruhban sınıfının
dışındaki kimseler söz konusu olduğunda, bütün inananlara hem bu dünyada hem de öteki
dünyada daha iyi bir yaşam için ettiği vaadi doğrulama yeteneği yer alıyordu. Kentlerdeki
aşırı yoksulluk nedeni ile yardım dağıtmak kısa sürede Kilise’nin başlıca işlerinden birisi
olmuştur.24
21
G. L. Seidler, Bizans Halk Hareketleri’nin İdeolojik Kökeni, Özne yayıncılık, İstanbul, Haziran 1999,
s.26 22
Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.60-61 23
Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.61 24
Rice, a.g.e, Ocak 2002, s.70
- 8 -
3.2. İNANÇ ESASLARI
Ortodoks Hıristiyanlık inancının temelini teslis (üçlü Tanrı anlayışı)
oluşturmaktadır. Bu kavramı uzun süre açıkça kullanmamakla birlikte, İncillerde bu
kavramı oluşturan unsurlardan açıkça söz edilmektedir. Bu kavramı ilk defa 180 yılında
Antakyalı Teophilus kullanmıştır.25
3.2.1. İBADETLER
Hıristiyanlığın ilk ortaya çıktığı dönemlerde, inanç esasları gibi ibadet şekilleride
belli değildir. İlk Hıristiyan cemaatleri İsa’nın son akşam yemeği anısına uyguladıkları
Ökaristiden başka bir ibadet uygulamamışlardır. Bu nedenle 4.yy’ın ikinci yarısına kadar,
günlük olarak yapılan sistematik bir ibadet uygulaması olmamıştır. Bu döneme kadar
insanlar kendi başlarına veya aile içinde günlük dualarda bulunmuşlardır. 26
3.2.2. SAKRAMENTLER
Hıristiyanlığın temel esasları belirlendikçe ise ibadetler ve sakramentler27
olarak
ikiye ayrılan eylemler ortaya çıkmıştır. Hıristiyanlar, çarmıhta öldükten sonra dirilen
İsa’nın Hıristiyan topluluğu içinde yaşadığına ve önceden yaptığı işlerin tümünü
sürdürdüğüne inanmaktadırlar. İsa’nın bu görünmeyen eylemleri Kilise Sakramentlerinin
yaşanmasıyla görünür olmaktadır. Kişi bu sakramentlere iştirak ettiği takdirde, Tanrı’nın
kurtarıcı lütfunu bağışlayan İsa ile karşılaşmaktadır.28
Tüm Hıristiyanlığın kabul ettiği iki sakrament vardır. Bunlar “vaftiz” ve “ökaristi”
sakramentleridir. Ortodokslar daha sonra bu iki sakramenti kuvvetlendirme, evlilik,
ruhbanlık, günah itirafı, son yağlama adıyla beş sakrament daha ekleyerek bu sayıyı yediye
çıkartmışlardır.29
25
Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2011, s.311 26
Küçük, a.g.e, 2011, s.311 27
Sakrament: Hıristiyanlık inancına göre sakrament, tanrının kutsamasını, merhametini, lütfunu iştirak eden
inananlara ulaştıran veya görünmeyen gerçekliği temsil eden görünen semboldür. 28
Küçük, a.g.e, 2011, s.315 29
Küçük, a.g.e, 2011, s.315
- 9 -
4.ÖKARİSTİ
Yemek sırasında İsa eline ekmek aldı, şükredip ekmeği böldü ve
öğrencilerine verdi. “Alın, yiyin” dedi, “Bu benim bedenimdir.” Sonra bir kase alıp şükretti
ve bunu öğrencilerine vererek, “Hepiniz bundan için” dedi. “Çünkü bu benim kanımdır,
günahların bağışlanması için birçokları uğruna akıtılan antlaşma kanıdır. Size şunu
söyleyeyim, Babamın eğemenliğinde sizinle birlikte yenisini içeceğim o güne dek, asmanın
bu ürününden bir daha içmeyeceğim.”30
Matta İncilinden alıntı “Fısıh Yemeği” adlı bu
bölüm belki de Ökaristi Sakramenti’nin çıkış noktasını öğrendiğimiz ilk kaynaktır.
Yahudilerin Paskalya zamanında kutladığı son akşam yemeğinde İsa kehanetsel
sembolizmden bir sahne sergiledi. İnsan diyetinin temel elementlerini kullanarak, haç
üzerinde ölümünü önceden sahneledi. Bunu yaparak ölümünü hem kabullendi hem de
yorumladı. Ölümü, kendini Tanrı’ya sunma isteğinin bir göstergesiydi ve bununla insanlar
ve Tanrı arasında yeni bir ilişki başlatmış oldu. Müritlerine ekmek ve kupadan bir pay
vererek, ölümünün başarabileceği, gerçekleştireceği şeylerden bir pay veriyordu.
Hıristiyanlıktaki Ökaristi bu yemekten gelir. İsa’nın emirlerine itaat eden kilise bunu, o
gelene kadar İsa’yı hatırlamak ve ölümünü duyurmak için yapmıştır.31
Bilindiği gibi Bizans Kilisesi çıkış noktası ise 381-451 yılları arasına tekabül eder.
Ve özellikle İstanbul liturjisi ile ilgili ilk bilgiler yine ilk piskoposlardan olan Gregory
Nazianzen ve özellikle John Chrysostam’ ın yazdığı kaynaklarda yer alır. Bu büyüklerden
yortular, makamlar, dualar, vaizler, ilahiler, okunuşlar ve ökaristi hakkında birçok bilgi
edinilir.32
Özellikle Chrysostom yazılarında komünyondan sürekli olarak bir gizem olarak
bahseder. Aziz Paul’un yazılarında ise “gizem” kurtuluşumuz için Tanrı’nın bütün planları
anlamını taşır ve kendisi buna örnek olarak İsa’nın ölümünü ve tekrar dirilişini gösterir.
Gizem kelimesi daha sonra İsa’nın hareket ve tasarruflarının temsili olarak kilise
eylemlerine dönüşmüş ve Hıristiyanlar kurtuluş başarısını bu eylemlerle paylaşmışlardır.
Ökaristi de bu gizemi işaret etmektedir ve bu nedenle Chrysostom sürekli olarak bu
sakramenti gizem olarak adlandırmıştır.33
30
Matta İncili, 26,27,28,29 31
Hugh Wybrew, The Orthodox Liturgy The Development of the Eucharistic Liturgy in the Byzantine
Rite, USA, 1990, s.13 32
Robert F. Taft, The Byzantine Rite a Short History, The Order of St. Benedict Inc. , Collegeuille,
Minnesota, 1992, s. 23 33
Wybrew Hugh, a.g.e, 1990, s. 62
- 10 -
Ökaristi (εὐχαριστία) şükran demektir. Tevrat’ta pek çok kere tekrarlanan bu ifade,
incil metninde de görüldüğü gibi, İsa’nın ekmek ve şarabı şükrettikten sonra havarilerine
vermesiyle ilgili olarak bu ayine adını vermiştir.34
Hıristiyanlığın ve kilisenin henüz yasak olduğu yıllarda, inananların buluşma
yerleri gizli evlerdi. Hıristiyanlar buralarda toplanır, ibadetlerini ve ayinlerini
gerçekleştirirdi. İmparator Constantinus ile birlikte resmi din olan ve sonraki yüzyıllarda
çeşitli konsillerle temele oturan Hıristiyanlıkla birlikte Ökaristi Sakramenti içinde bir
düzenleme yapılmıştır.
Bizans’ta birbirine benzeyen iki İstanbul Liturjisi vardır. Biri Ioannes
Chrysostomos diğeri de Basileios’tur. Her birinde 19 dua vardır. Ana dua Antakya tipi
‘Anaphora’35
dan alınmıştır. Piskopos dua hazırlığı bittiğinde anaphora’ya başlamaktadır.
Chrysostomos’un zamanında Constantinapole anaphora diyalogları Clementine Liturjisi36
ile benzerlik gösterir. Piskopos’un teşviği “ Efendimizin lütufu, Yüce İsa” sözünden sonraki
“ Kaldır bütün düşünceni, zihnini” sözüne daha sonra “ Kaldır kalbini” sözü eklenmiştir.
Ve bu Kudüs’te kullanılan bir form olmuştur. Bizans da bu iki form uzun süre bir arada
kullanılmış fakat daha sonra Doğu ve Batı rekabeti sırasında “ Kaldır kalbini ve zihnini”
sözündeki “kalpler”, “zihin’e” karşı gelmiştir.37
Chrysostomos’un anaphora’sı
Antakyadan, Basileios’un ki Kapadokyadandır. Her iki Liturji’de dualardan onu daha
soradan eklenmiştir. Bizans Ortodoks Liturjisi’nde yaklaşık 1000 yılına kadar Basileios
Liturjisi yaygındır. Chrysostomos Liturjisi yaygınlaştığında Basileios yılda yalnızca 10 kez
kutlanmaya başlanır. Bizans yazarlarına göre bu değişikliğin sebebi Chrysostomos
Liturjisi’nin daha kısa olmasıdır.38
Ökaristi Bizans’ta yalnızca Cumartesi, Pazar günleri ve bayramlarda kutlanırdı. 8.
9. Yy’da haftanın diğer günlerinde de kutlanmaya başlandı. Yalnızca 1053 veya 1054’ de
34
Zeynep Mercangöz, Ortaçağ Hıristiyanlık inanışında Ökaristi ve Sanattaki Yansımaları: Bizans
Sanatında Ökaristi Sembolleri – Sanat ve İnanç, MSGSÜ Yayınevi, Cilt 2, İstanbul, 2004, s.137 35
Anaphora: Ekmek ve şarabın dağıtılması arasında Ökaristinin en önemli kısmını oluşturur.Önce
şükredilir. Sonra ekmek ve şarabın dağıtılması sırasında “alınız ve yiyiniz” “alınız ve içiniz” sözleri söylenir.
Ve bunları İsa’nın bedenine ve kanına dönüştürmei için Tanrı’ya yakarılır. 36
Clementine Liturjisi : Antakya Liturjisidir. 37
Wybrew Hugh, a.g.e, 1990, s. 55 38
Meryem Acara, Bizans Maden Sanatında Dini Törenler Sırasında Kullanılan Liturjik Eserler,
Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1997, s.43
- 11 -
IX. Konstantin Monomakhos Hagia Sophia’da hergün ökaristi ayini yaptırıyordu. Ancak
günlük ökaristi hiçbir zaman kanun haline gelmemiştir.39
Ökaristi ayini temel şeklini aldığı dönemden itibaren Prothesis ile başlar. Bu bölüm
kutsal masaya getirilecek olan ekmek ve şarap için hazırlık bölümüdür. Rahip hazırlığın
başlamasını söyledikten sonra ellerini yıkar ve öngörülen dualarla birlikte aynı zamanda
kilisenin bir bölümü olan Prothesis’ e girer. Papaz sol eline somundan bir parça alır ve sağ
eline de ucunda İsa’nın monogramının yer aldığı bir mızrak alır. Mızrak ile birlikte
ekmekten aldığı her bir parçayı damgalar. Bu sırada Diakon, kalise su ve şarabı
koyar.40
Prothesis seremonisi için 8.yy’dan önceki bir tarihi veren kaynak yoktur.41
12.yy’da büyük ölçüde son şeklini alan liturjinin 4 ana bölümü vardır:
Prothesis Töreni.
Enarxis42
Kutsal Kitap Liturjisi
Ökaristi Liturjisi. Ökaristi Liturjisi Büyük Giriş ile açılır. Anaphora öncesi
törenler, anaphora dialoğu, anaphora, komünyon öncesi, komünyon, şükran
ve dismissal’ı43
içerir.44
Erken Bizans’ta Liturji “Küçük Giriş” ile başlar. Kuzey kapıdan kutsal mekanın
kapısına yarım daire çizerek gidilir. Küçük Giriş kutsal kitap liturjisinin girişi olan dini
törendir. Diakon, rahipler ve hizmetkarlar eşliğinde İncili nefteki altardan, altarın
arkasındaki templona taşır. Bu İsa’nın söz olarak gelişini sembolize eder. 45
Büyük Giriş ise, ilk kısmın yani Kutsal Kitap Liturjisinin açılışı olan Küçük
Giriş’ten sonra Ökaristi’nin ikinci kısmına giriş ayinidir. Diakon içinde kutsal ekmek
39
Meryem Acara,Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler, Hacettepe Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 15, s.190 40
Nicolaus Cabasilas- J.M Hussey- P. A Mcnulty, Commentary on the Divine Liturgy, St. Vladimir’s
Seminary Press, Newyork, 1977, s.2-3 41
Meryem Acara,a.g.e., cilt 15, s.189 42
Enarxis: Duaların ibadetine giriş. 43
Dismissal: İzin, müsaade 44
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.44 45
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.45
- 12 -
bulunan pateni, rahip kutsal şarap kalisini prothesisden orta nefe, oradan da altara götürür.
Ekmek ve şarabın getirilişi, İsa’nın bedeninin ve kanının kurban edilişini sembolize eder. 46
Erken Dönem Liturjisi’nde rahipler ökaristiyi önce cemaate verirlerdi. Kaşık
kullanmazlar, ekmeği elleriyle yedirirler, şarabı ise doğrudan kalisten içirirlerdi.47
9. ve 10. Yy’da liturjik kurallar oldukça değişmiştir. 9.yy’da Mikael ve Gabriel adı
verilen iki diakon, yardımcı diakonlar mumları, diğer diakonlar buhurdanları, haçı ve İncili
taşıdıktan sonra liturjiye başlarlar. Rahipler ve psikopos bemada yerlerini aldıktan sonra
diakonlar tütsülemek için buhurdanları getirirler. Burada tütsü duası olan Et cum redolet
nobis ve Et propter okunur. Kutsal alanın tamamı göründüğünde ve rahip incille ortaya
çıktığında, tunik giymiş mum ve buhurdan taşıyan diakonların önüne geçer. Yardımcı
diakonlar mumlarla ayine katılır. Rahip bemaya gelir ve öpmesi için İncili psikoposa verir.
Sonra psikopos barış öpücüğü verir. Yardımcı diakonlar iki sıra halinde bemanın iki
yanında durur, rahip sağdaki kürsüden İncili okur. Ve ökaristi ayini başlar.48
Erken Dönem Liturjisi’nden farklı olarak 9. ve 10. yy’dan itibaren ökaristi ayini
yalnızca psikoposa bağlı kalmamış, kilise içerisindeki diğer din adamlarınında katıldığı ve
daha geniş kurallar içeren bir sakrament halini almıştır. Fakat her ne kadar dönemler arası
yöntem farkı olsa da Ökaristi Sakramenti’nin kullanılan eşyalarla birlikte kazandığı anlamı
hiçbir zaman yönünden sapmamıştır.49
Ökaristi Liturjisi’nin sembolik anlatımına bakıldığında ise, bu sakramentin İsa’nın
yaşamıyla ilgili pek çok simge barındırdığı görülür. Üzerinde haç şekli olan ve IC, XC, NI,
KA (Zafer İsa’nındır) yazan Prosfora’nın (ayin ekmeği) kesilmesi İsa’nın passionu ve
ölümünü simgeler. Ekmeği kesmek için kullanılan bıçak, İsa’nın kaburgalarını delen
mızrağı simgeler. İsa’nın kanını simgeleyen şarap Kalis’e konur. Kalis; çarmıhtaki “İsa’nın
kanının toplandığı kase” ya da I.Germanus’a göre “ Son Akşam Yemeği’nde ki kraterdir.
Ekmeğin üzerine konulduğu paten ya da disk, İsa’yı mezara koyan Yosef ve
Nikodemus’un elleridir. Rahip paten üzerine asteriski koyar; Asterisk İsa’nın doğduğu yer
üzerinde sabitlenen Üç Kahin Kral’ın yıldızını simgeler. Pateni örtü ile kapatır, paten ve
kalis örtüsü İsa’nın mezarında yüzünü örten mendil, büyük örtü (aer) ise İsa’nın mezarını
46
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.45 47
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.48 48
F. Taft, a.g.e, 1992, s. 67-68 49
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.48
- 13 -
kapatan büyük taşı sembolize eder. Ekmek ve şarap tütsülenir. Tütsü kokuları ve dumanı
Kutsal Ruh’un varlığını simgeler. Tütsülerken okunan dua, İsa’ya övgüdür. Diakonların
altar üzerine serdiği örtü eiliton, İsa’nın bedenini saran kefendir. Rahibin parmaklarını ve
ekmek parçalarını koyduğu pateni sildiği sünger, İsa’nın çarmıhta iken susuzluğunu
gideren süngerdir. Kerubinler İlahisi, tüm azizlerin ve doğruların melek grupları ile girişini
ve İsa’nın kurban törenine katılmasını sembolize eder.50
4.1. ÖKARİSTİ’DE KULLANILAN LİTURJİK OBJELER
Ökaristi’de kullanılan liturjik objeler arasında Kalis, paten ve asteriskos, ibrik ve
trulla, kaşık, buhurdan, yelpaze, kutsal kitap kapağı, haç ve haç kaidesi yer alır. Kalis ve
paten Ökaristi’nin iki temel objesidir. Çünkü Ökaristi Sakramentinin çıkış noktası bu iki
objeye yani İsa’nın Havari Komünyonuna dayanmaktadır.
Kullanılan liturjik objelerin yapım malzemeleri ise genellikle maden olmakla
birlikte az da olsa cam, fil dişi, seramik gibi malzemeler de kullanılmıştır. Eserlerin yapım
tekniklerinde ise döküm tekniğinin yanında genelde dövme teknikleri kullanılmıştır. Bu iki
tekniğin yanı sıra ahşap kutuları kaplamak için kullanılan dövme tekniğinde yapılmış
küçük levhalar Macaristan ve Ren Bölgesi’nde bulunmuştur. Bu kaplama levhaları
modeller yardımıyla yapılarak seri üretimleri kolaylaştırmıştır.51
Süsleme teknikleri
içerisinde genellikle kazıma, kabartma kullanılmıştır. Özellikle patenlere genellikle bir haç
ya da Havari Komünyonu Tasviri bu tekniklerle işlenmiştir.52
Kakma ve kazıma tekniği
dışında ise erken dönemlerde Niello Tekniği53
sıkça kullanılırken, daha geç dönemlerde
Mine Tekniği54
ve Kakma Tekniği55
kullanılmaya başlanmıştır.
50
Sema Gökcan, “İsa’nın Passionu’nun Bizans Litürjisine Yansıması ( Germanus Sembolizmi)”,
Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları
Sempozyumu, Cilt-1, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir, Ekim 2011, s.381-382 51
Guntram Koch, Erken Hıristiyan Sanatı, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, s. 181 52
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.48 53
Niello Tekniği: Gümüş eşyanın üzerini süslemek için çelik kalemle açılan oyuklara; bakır, kurşun ve
kükürtten oluşan bir alaşım konarak elde edilen siyah çizgiler ve bu çizgilerle yapılan süslemelerdir. 54
Mine Tekniği: Mine işinde kullanılan cam tozu, çeşitli kimyasal maddelerin, istenen rengi verecek metal
oksitleriyle karıştırılıp ısıtılmasıvla elde edilir. Bu karışım soğuduktan sonra dövülerek toz haline getirilir.
Değişik oranda katkı maddeleri kullanılarak saydam, yarı saydam ya da mat mine yapılabilir. Bezenecek olan
metal yüzeye hazırlanan mine tozu sürülür ve fırınlanır. Sıcak fırında mine eriyerek metal yüzeyle kaynaşır
ve camsı bir görünüm alır. 55
Kakma Tekniği: Madeni eserlein üzerinde açılan yivlerin veya çeşitli biçimlerdeki yuvaların içine başka
cins ve renkte madenler kakılarak elde edilir.
- 14 -
4.1.1 PATEN VE ASTERİSKOS
Paten, İsa’nın bedenini temsil eden kutsal ekmeğin üzerine konduğu tepsidir. İsa’yı
çarmıhtan indiren Arimathealı Yusuf ve Nikodemus’un ellerini sembolize eder. Aynı
zamanda Son Akşam Yemeği’ni de sembolize eder.56
Patenler genellikle yüksek kenarlı,
düz veya halka kaidelidir. Patenlerin üzerinde genellikle işlevi ile ilgili tasvirler yer
almaktadır. Ökaristi’de kullanılan bir patenin üzerine ‘Havari Komünyonu’ sahnesi veya
İsa’nın bedenini simgeleyen ekmek konduğu için, İsa’nın ölümünü simgeleyen haçın tasvir
edilmesi işlev – tasvir ilişkisini göstermektedir.57
Asteriskos, paten ile birlikte kullanılır (Resim 3). Yarım daire şeklinde iki şeridin
merkezde birbirine bağlanmasından oluşur. Asteriskos, patendeki ekmeği üzerine
gelebilecek toz ve böceklerden korumak için örtülen örtünün ekmeğe değmesini önlemek
amacı ile patenin üzerine konur. Asteriskos İsa’nn doğumunda gökyüzünde beliren yıldızı
sembolize eder.58
4.1.2. KALİS
Hristiyan komünyonundaki “kalis” kupanın metafizik formudur. Kutsal kap sık sık
sırt sırta yerleştirilmiş bir karenin iki yarısı formundadır. Burada kadehin alt parçası tinsel
güçlere açık bir depo olurken, üst parçası dünyanın üzerini kapatır. Sembolik olarak
dünyanın kopyasını oluşturur. Kalis keltik sembolizmindeki kazanla belli bir benzerlik
gösterir.59
4.1.3. İBRİK VE TRULLA
İkisi bir takım oluşturan bu eserler, rahibin Ökaristi Töreni’ne başlamadan önce
ellerini yıkaması için kullanılır. Bu işlem İsa’nın çarmıha gerilme kararını veren Pilatus’un
suçsuz olduğunu göstermek için ellerini yıkaması sahnesini sembolize eder. Ayrıca
resimlerde ibrik, Bakire Meryem ile resmedilir ve saflığı sembolize eder.60
56
George Ferguson, Signs & Symbols in Christian Art, Oxford Universty Press, New York, 1954, s.168 57
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s. 50 58
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.51 59
J.E Cırlot, A Dictionary of Symbols, London, 1971, s. 43 60
George Ferguson, a.g.e, , 1954, s. 167
- 15 -
İbrik, suyun ve kutsal şarabın konduğu, ince boyunlu, küresel gövdeli, halka
kaideli, kulplu veya kulpsuz bir kaptır. Günlük kullanımda, saray seremonilerinde ve kutsal
törenlerde olmak üzere çeşitli kullanım yerleri bulunmaktadır61
(Resim 4-5).
4.1.4. KAŞIK
Ökaristi Liturjisi’nde erken dönemlerde kaşığın kullanımına ait hiçbir iz yoktur.
Fakat 9. Ve 10. Yy’a gelindiğinde kaşığın kullanımı yaygınlaşmıştır.62
Kaşık günlük
yaşamda kullanımının yanısıra kilise içerisinde, Ökaristi Sakramenti sırasında kutsal
ekmeği, kutsal şaraba batırıp inananlara sunulması işine yarayan malzemedir(bknz.resim6).
Komünyonu inananlara vermeye yarayan kaşık, Serafim’in akkor kömürü alarak
Yeşaya’nın dudaklarına dokunmasını simgeler.63
4.1.5. YELPAZE
Yelpaze Ökaristi’de diakon tarafından taşınır. Kutsal ekmek ve şarabı toz ve
böceklerden korumak için kullanılır. Daire şeklindeki eserin çevresi dilimlidir, altta asanın
geçirileceği sap bulunur(bknz.resim7). Üzerlerinde Serafim veya Kerubim tasviri vardır.
Bu tasvirler meleklerin altarda varlığını sembolize eder.64
4.1.6. BUHURDAN
Buhurdanlar, Ökaristi Töreni’nde özellikle kutsal kitap, paten ve kalis gibi kutsal
eşyaları tütsülemek için kullanılmıştır. Buhurdan içerisinden yükselen duman, duaların
Tanrı’ya ulaşmasını sembolize etmektedir. Derinliği fazla olmayan yarın küre biçiminde
düz ya da dilimli, aşağı doğru genişleyen soğan biçiminde, çokgen veya silindirik gövdeye
sahiplerdir (bknz.resim8). Bu küçük kapların altında halka biçiminde yüksek ya da alçak
kaideler ile dışa doğru genişleyen konik kaideler, stilize hayvan ayağı biçiminde dirsek
yaparak yükselen ayaklar ya da üç küçük düğme ile kürecikler vardır. Kiliselerde
kullanılan liturjik eşyalar daha çok gümüş ve bakır alaşımlarından yapılmıştır.65
61
Meryem Acara, a.g.e, , 1997, s.52 62
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.48 63
Yeşaya İncili, Bölüm 6-6,7 64
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.54 65
Gülgün Köroğlu, Bizans Döneminde Buhur Geleneği ve Buhurdanlar, Osmanlı Bankası Arşiv ve
Araştırma Merkezi Konuşma Metni, 23 Mayıs 2007, s.3-4
- 16 -
4.1.7. KUTSAL KİTAP KAPAĞI
Kutsal kitap kapağı ökaristi sakramenti dışında da kullanılan ve amacı kutsal kitap
olan İncil’in yıpranmasını önlemektir. Dikdörtgen şeklindeki iki levhanın birbirine
tutturulması ile oluşur (bknz.resim9).
Gümüş kitap kapaklarında genellikle bir kemerin içinde haç veya aziz figürleri
tasvir edilir. Altın mine tekniği ile yapılan kapaklarda daha çok İsa, Meryem ve aziz
figürleri görülür. 66
4.1.8. HAÇ VE HAÇ KAİDESİ
Haç İsa’nın çarmıha gerilişini sembolize eder. Ayinde taşınan haçların alt kolunda
sap vardır. Bu sap bir kaideye takılır ve kaideye geçirilen ahşap asa ile haç taşınır
(bknz.resim10). İsa’nın ölüme karşı zaferinin sembolü olan haç, imparatorlar için
düşmalara karşı kazanılan zaferin sembolüdür. 67
Haçın kullanıldığı dini törenlerden biri de Ökaristi’dir. Küçük Giriş’te taşınan haçın
yatay kollarında bazen ‘A’ ve ‘W’ harfleri asılıdır. Alfabenin bu ilk ve son harfi İsa’nın
başlangıç ve son olduğunu sembolize eder. Sabit olmayan tören haçları farklı boyutlarda
olabilir. Küçük haçları rahip tören sırasında bir elinde tutar, diğer eliyle buhurdan taşır.
Büyük haçlar ise İsa’nın Doğumu, Müjde gibi bayramlarda veya Paskalya’dan önceki
perhizin üçüncü pazarında yapılan ayinlerde tören alayının başında taşınır.68
5. KONTROL DAMGALARI
Bugün de kullanılan bir uygulama ile değerli madenden yapılmış obje, kalitesini
gösteren resmi bir işaret ile damgalanırdı (bknz.resim11). Böylece bu eserler diğer
materyallerden yapılmış objelerden ayrılırdı. Ancak bu uygulama altın ve gümüş kullanım
tarihinde geç bir gelişmedir. M.Ö 2.yy’dan itibaren de usta ve atölye ismi içeren damgalar
seramik ve bronz atölyelerinde kullanılmıştır. Bu uygulama, ucuz eserler çok fazla
üretildiğinden, tek tek üzerlerine üretici ismi yazılamayacağından gelişmiştir. Fakat altın
ve gümüş objelerde 5-5.yy öncesinden damgalı örneklere rastlanmamıştır. Bu damgaların
66
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.54 67
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.55 68
Meryem Acara, a.g.e, 1997, s.55
- 17 -
en eskileri kaplardan çok külçelerde karşımıza çıkmaktadır. Külçe damgaları; şahıs ismi,
bazen üretildiği yer, atölye isimlerini içermektedir. Damgalı gümüş eserler devlet
tarafından 400-615 yılları arasında yapılmıştır. 4. yüzyıl başında damgalar
Konstantinopolis, Nikomedia, Antiokhea, ve Naissus gibi yapım yeri adlarını vermektedir.
Dodd damgalı işleri imparatorluk damgalı ve düzensiz damgalı işler olmak üzere ikiye
ayırmıştır.69
Anastasius döneminden (491-518) başlayarak kullanılan damgalara imparatorluk
damgaları denmektedir. İmparatorluk damgası olarak adlandırılmasının sebebi, damgalarda
imparator portresi kullanılması veya isminin tam olarak ya da monogram şeklinde
yazılmasıdır. Constans II’ ye kadar (641-668) devam eden külçelerde ve objelerde bu
damgalar hükümet otoritesini sembol eder. Düzensiz damgalar ise, Antakya ve Kartaca
gibi belli bir bölgeyi işaret etmektedir. Yazıt veya monogram imparatorluk damgalarına
benzemekle birlikte bunlar imparatorluk damgalarının taklitleridir.70
Damgalı ve damgasız gümüş eserlerde yapılan metal analizleri, gümüşün saflığının
genellikle aynı olduğunu göstermiştir. Dolayısıyla kontrol damgası eserin kaliteli ya da
kalitesiz olduğunu göstermemektedir. Orta Bizans Dönemi’nde ekonomi ile ilişkili olarak
gümüş kullanımı azalmıştır. Dolayısıyla damga sistemi de görülmez. Kaliteyi kontrol etme
yetkisi Konstantinopolis valisindedir.71
6. KALİS
6.1. TARİHÇESİ, KULLANIM ALANI, DÖNEM FARKLILIKLARI
Kalis, Hıristiyanlıkta ki Ökaristi Liturjisi’nde şarabın konulduğu kupadır ve paten
ile bir set olarak tanımlanmaktadır. Kilise tarihinde ki ismi ise Patr’dır. I. Germanus, kalisi
İsa’nın kanının toplayıcısı ve Son Akşam Yemeği’nin yaratıcısı olarak niteler. Kesinleşmiş
olmamakla birlikte C.Durobrivae Hazinesi’ne ait 4.yy başlarında kullanılan iki tip kalisten
bahsedilmektedir (bknz EDK6). Bunlar iki kulp ile bir ayak üzerine oturmuş tipler ve
ayaksız olan tipler olarak belirlenmiştir. Gümüş kalisler ise, 6.yy’da görülmekle birlikte
geniş bir kap kısmına sahip olup, genellikle iki kulbu ve ayak kısmında dolanan bilezik ile
tanımlanmaktadır (bknz. EDK19). Kaplar üzerinde genellikle ithaf yazıtları ve dekoratif
69
Zeliha Demirel Gökalp, “Türkiye Müzelerindeki Bizans Dönemine Ait Maden Aydınlatma Araçları”,
Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi, 2001, s.81-82 70
Demirel Gökalp, a.g.e, 2001, s.82-83 71
Demirel Gökalp, a.g.e, 2001, s.83
- 18 -
kabartmalar yer almaktadır (bknz. EDK-9,EDK-10,EDK-11,EDK-12,EDK-13,EDK-14,
EDK-15,EDK-16). 9.yy’da ise kalis boyları uzar ve kaplara değerli taşlardan süslemeler
eklendiği görülür (bknz. ODK-1, ODK-2, ODK-3, ODK4, ODK-5, ODK-7). Kap
,üzerindeki Ökaristik yazılar bazen ağız çevresinde bazen de ayak kısmında görülür.
Üzerindeki süslemelerde ise Deesis Sahnesi72
, haç, yıldız ya da monogram işlemeleri
görülmektedir ( bknz. EDK-10, EDK-19) 73
Kalisin ilk ortaya çıkışı Erken Hristiyanlıkla birlikte 5.yy’a kadar inmektedir.
Hristiyanlığın Ökaristi Sakramenti’nde, İsa’nın kanını sembolize eden şarabın konulduğu
kutsal kasedir. Aynı zamanda İsa’nın Son Akşam Yemeği’nde içtiği son şarabın konulduğu
kupayı da sembolize eder. Ayinlerde kullanılan kiliseye ait kutsal bir obje olan kalis
hristiyanlıkla birlikte yalnızca Bizans Devleti’nin değil bu dini benimseyen her kültür ve
coğrafyanın önemli bir dinsel objesi haline gelmiştir.
Kalisin Bizans Devri içerisindeki yerini, yüzyıllar içerisindeki değişime göre
incelediğimizde ise; objenin malzeme, süsleme ve yapım tekniği açısından bir çok farklı
dönemden geçtiğini gözlemleyebiliriz.
Erken Dönem Hıristiyan sanatında kalis, basit, çift destekli bir kupa formundadır.
Hıristiyan sanatında bu tarz vazolar kullanımı dışında, rölyef ve kumaş tasarımlarında da
betimleme olarak sıkça kullanılmıştır. Bu tasvirlerde kalisin sembolik anlamı açıkça
belirtilmiştir. Tasvirler genellikle bir şarap kaynağından ya da bir kalis veya kantharos’dan
şarap içen tavus kuşları kullanılarak tüm bir kompozisyon haline getirilmiştir. Ve bu sahne
genellikle sembolik olarak yaşam suyu ile susuzluğunu gidermek ya da ölümsüzlük
anlamına gelmektedir. Tüm bunlar göz önüne alındığında ‘Ökaristik Kalis’in erken
dönemde sanılandan daha yaygın olduğu görülmektedir.74
Bulunan tüm Erken Dönem kalislerinin aynı formlarda olduğunu ele geçen
buluntulardan ve gerçekçi bir şekilde işlenmiş Erken Dönem kalis betimlemerinden
anlamak mümkündür. Genel olarak; yassı bir kaide üzerinde yükselen ince bir sap ve onun
üzerinde yer alan, iki yandan destekli bir kase formundadır. Bu kalisleri sonraki yüzyılların
kalislerinden ayıran en önemli özellikleri mükemmel boyutları ve ağırlıklarıdır.
72
Deesis: On dokuzuncu yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlanmıştır. En kutsal kişilerin mahşer gününde
insanlar adına tanrıdan af dilemelerini gösteren sahnedir. 73
Alexander P. Kazhdan, The Oxford Dictionary of Byznatium, Oxford Universty Press, New York, 1991,
s. 405 74
Walter Lowrie, Monuments of the Early Church, London, 1901, s. 344
- 19 -
Araştırmacılar için tarihi bir belge niteliği taşıyan Saint Vitale Kilisesi mozaikleri de
dönem kalisleri hakkında bilgi edinmemizi sağlar. Bu mozaiklerden birinde tasvir edilen
İmparatoriçe Theodora’nın elinde adanmış bir kalis yer almaktadır. Theodora’nın elindeki
kalis inci dizisi ve diğer değerli taşlarla süslenmiş şekilde tasvir edilmiştir (bknz resim 1).
Kayıtlardaki bu mozaiğin ise yapıda yer alan başka bir mozaik olan, altar üzerindeki
kantharos betimlemesi ile aynı tarihte yapılmış olması dikkat çekicidir75
(bknz resim 2).
Erken dönemde çeşitli madenlerden yapılan dini işlevli ve günlük kullanıma
yönelik eserlerde Antik Dönem’in üslup özellikleri ve motifleri kullanılmaya devam
ederken (bknz. EDK-3), bu unsurlar Hristiyanlığa özgü konu ve semboller ile
bütünleştirilmiştir (bknz. EDK-7). Bizans el sanatları içerisinde maden sanatı, kullanılan
malzemelerin çeşitliliği, farklı işlevlere yönelik eşyaların üretilmesi, yapım ve süsleme
teknikleri, işçilikteki kalite, bezemelerde görülen konu ve motiflerin zenginliği ile önem
taşımaktadır.76
Bizans’ın erken dönemlerinde altın ve gümüş malzemeyi elde etmek ise Orta
Dönem’e göre daha rahat olduğu için bu dönemde altın kalisler çok yaygındır. Ancak, cam
malzemenin de kalisler için çok yaygın bir kullanımı söz konudur ( bknz. EDK-7). Bu
malzeme; ince etkisi ve cam üzerine altın varak kullanımı ile büyük bir dönem popülerlik
kazanmıştır.77
Bunun yanı sıra az sayıda da olsa seramik malzemeden yapılmış kalise
rastlanmaktadır. Bunlardan bir kısmı Demre Aziz Nikolaos Kilisesi kazı çalışmaları
sonucu ele geçmiştir. Form olarak dışa çekik ağızlı, boyunsuz, küresel gövdeli ve düz dipli
olan bu kaplarda gövde genişliği ile kap yüksekliği birbirine yakın ölçülerdedir. Ağız
çapları ise gövde çapından birkaç cm. küçüktür. Boyutlarının küçüklüğü nedeni ile yemek
pişirmede, kulpsuz olmaları nedeni ile de yemek servisinde kullanılmış olma ihtimali az
olan bu kapların bölgedeki sayısal yoğunlukları yaygın şekilde kullanıldıklarına işaret
etmektedir.78
Erken Bizans Dönemi’nde maden sanatını, özellikle 5. – 7. yüzyıllar arasına
tarihlenen kilise hazinelerindeki eşyalar ile izlemek mümkündür. Bu dönem kalisleri de
diğer kilise hazinesi objeleri gibi malzeme olarak altın ve gümüş gibi değerli madenler
75
Lowrie, a.g.e, 1901, s. 345 76
Meryem Acara Eser, Litürjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı, Kalanlar 12. ve 13. Yüzyıllarda
Türkiye’de Bizans, İstanbul, 2007, s.37 77
Lowrie, a.g.e, 1901, s. 343 78
Ayşe Çaylak, Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazılarında(1989-2000) Ortaya Çıkarılan Bizans
Sırsız Seramikleri, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ocak 2004, s.88-89
- 20 -
kullanılarak yapılmıştır. Üzerlerinde yer alan incil kaynaklı sahneler, sembolik motifler,
bitkisel ve geometrik kompozisyonların yanı sıra ithaf ve adak yazıları, kesin tarihlendirme
sağlayan kontrol damgaları ile önemli bir yer tutar.79
Ayrıca, her zaman dikkatli bir şekilde
betimlemesi artistik olarak yapılmış bütün paten ve kalislerin boyutlarını Liber
Pontificalis80
adlı kitaptan yaklaşık olarak öğrenmek mümkündür. Örneğin;
Constantinus’un Lateran Kilisesi’ne hediye ettiği muazzam büyük kalisler hariç, saf
altından yapılmış ve kitaba göre her biri 1 kilo ağırlığında 40 küçük kalis ve 50 tane 2 kilo
ağırlığında papazlık kalisi bulunmaktaydı. Ancak, Saint Peter’e verilen kalisler daha büyük
ve değerliydi. Hediyeler arasında 12 kilo ağırlığında altından yapılmış ve üzeri 45 adet
zümrüt ve Jacinth81
ile süslü 3 kalis ve bunun yanında 20 adet 10 kilo ağırlığında gümüş
kalis bulunmaktaydı. Bu sayılar kıymetlendirilmiş kalis kullanımının imparatorluk
temelleri ve hatta büyükşehir kiliseleri için bir sınırlaması olmadığının göstergesidir.82
7.yy’dan itibaren altın, gümüş gibi değerli madenlerden yapılan, çok sayıda ve
çeşitli işlevli eşyalardan oluşan kilise hazinelerinin yapımının azaldığı var olan örneklerin
az sayıda kalis, haç, röliker gibi eserler ile sınırlı kaldığı görülür. Maden sanatında 9.yy ile
birlikte oldukça büyük bir değişimin gerçekleştiği dikkati çeker.83
Bu yüzyılda kalisler boy
olarak daha da uzar. Süsleme malzemesi olarark ise değerli taşlar, cam ve kakma gümüş
kullanılmaktadır.84
Makedonya Sülalesi’nin yönetime geçmesi ile başlayan dönem sanatta
yeni bir canlanmanın başlangıcıdır ve Makedonya Rönesansı olarak anılır. Orta Bizans
Dönemi’nde artık yeni bir teknik ile üretilen eserler erken dönemin gümüş hazinelerinin
yerini almıştır. Bu yeni teknik Bizans kuyumculuğunun doruk noktasına ulaştırdığı mine
tekniğidir (bknz. ODK-1, ODK-2, ODK-3, ODK-4, ODK-5). Bugün Venedik San Marco
Hazinesi başta olmak üzere, çeşitli Avrupa ülkelerinin müze ve koleksiyonlarına dağılmış
olan eserlerin bir kısmı sipariş yolu ile başkentte yapılmış olmakla birlikte büyük bir
çoğunluğu 1204 Latin İstilası sırasında Konstantinopolis’ten götürülmüştür.85
Gümüş üzerine yaldızlı eserlerin mine levhalarla bezendiği örneklerin büyük bir
kısmını dini işlevli eserler ve taç, küpe gibi süs eşyaları oluşturur. Dini işlevli eserler
79
Acara Eser, a.g.e, 2007, s.37 80
Pontificalis : Saint Peter’den 15.yy’a kadar olan tüm papaların biyografilerinin tutulduğu Latince kitap. 81
Jacinth: Kırmızı, transparan değerli bir taştır. 82
Lowrie, a.g.e, 1901, s. 346 - 347 83
Acara Eser, a.g.e, 2007, s.37 84
Kazhdan Alexader, a.g.e, 1991, s. 405 85
Acara Eser, a.g.e, 2007, s.37
- 21 -
arasında İsviçre’de özel bir koleksiyonda bulunan Venedik San Marco Hazinesi’nde İsa,
Meryem, başmelekler ve azizlerin büstlerinin tasvir edildiği İmparator Romanos’un adını
taşıyan biri kulplu diğeri kulpsuz iki adet kalis yer almaktadır (bknz. ODK-1, ODK-2).
Hazinede yer alan kalisler ve diğer eserler kesin tarihlenebilen eserlerin üslup özellikleri ile
karşılaştırılarak 10. ve 11. yüzyıla tarihlenmektedir. 86
9. yüzyıldan itibaren maden sanatına bakıldığında bu özel kuyumculuk örneklerinin
ve nadir gümüş eserlerin dışında kilise eşyalarında malzeme, süsleme tekniği, tasvirler,
üslup ve yazıtların içeriğinde dikkate değer bir değişim olduğu görülmektedir.
İmparatorluğun ekonomik koşulları ile de bağlantılı olarak paten ve kalis gibi birinci
derecede liturjik eşyalarda bronz ve bakır kullanılmaya başlanmıştır. Eserlerin
bezemelerinde erken dönemden farklı olarak çoğunluk ile kazıma tekniği kullanılmıştır.
Erken Bizans döneminin kalislerinde görülen ‘Havari Komünyonu’ ve haç, kristogram gibi
sembolik motiflerin yerini yoğun olarak İsa, Meryem, aziz ve başmelek tasvirleri alır;
ancak az da olsa haç motifinin de kullanılmaya devam edildiği görülür. Üslup özellikleri
söz konusu olduğunda, erken dönemin kabartma tekniği ile yapılmış, antik etkili, hacimli
figür ve motiflerinin yerini kazıma tekniği ile yapılmış son derece sade hatları olan figür ve
motifler yer alır.87
Erken Dönem ile Orta Bizans Dönemi kalislerindeki farklılığı ortaya koyan önemli
ayırıcı özelliklerden biri de yazılardır. Yazılar gerek epigrafik özellikleri, gerek liturjik
içerikli olmaları ile erken dönemin adak ve ithaf yazılarından ayrılırlar (bknz. ODK-4)
Erken Dönem’de “ Tefeci Sergios, karısı Maria ve çocuklarının ruhu için adak” , “ Çok
alçakgönüllü piskopos Eutychianos’dan günahlarının affı için ulu Tanrı’ya” yazıtları ile
karşılaşırken (bknz. EDK-20), Orta Bizans Dönemi kalislerinde çift çizgili harf karakteri
ile yazılmış, İncil kaynaklı “ Hepsini için, bu Yeni Ahit olan benim kanımdır.” yazıtları
dikkati çeker88
(bknz. ODK-3).
Erken dönemde bakırdan yapılan liturjik işlevli eşyalara değerli bir maden olan
gümüş izlenimini vermek amacı ile kalay kaplama yönteminin uygulandığı da görülür. Bu
teknikte yapılan, üzerinde kazıma tekniği ile dört incil yazarının tasvir edildiği bir kalis
bugün İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir (bknz. EDK-28). Eser malzemesi,
86
Acara Eser, a.g.e, 2007, s.38 87
Acara Eser, a.g.e, 2007, s.38 88
Acara Eser, a.g.e, 2007, s.39
- 22 -
figür üslubu, 6. yüzyılda görülen çift çizgili, kazıma tekniği ile yapılmış harflerin
kullanıldığı yazıtlar ve yazıtın içeriği göz önüne alındığında bu yüzyıllarda yapılmış
olmalıdır.89
Orta Bizans Dönemi’ne bakıldığında, kesin olarak veya karşılaştırmalı
değerlendirme yapılarak 9. – 11. yüzyıllar arasına tarihlenen eserlerin ise bu örneklerin
yanında daha küçük bir grup oluşturduğu söylenebilir. Bunlar çoğunlukla tasvir edilen
figürler ya da üslup özellikleri ile tarihlenebilen mine tekniği ile yapılan eserler veya kazı
buluntularıdır. Orta Bizans Dönemi eserlerini incelerken 9. yüzyıldan itibaren sanatta
görülen değişim ve 10. – 11. yüzyıllarda bu değişimin örneklerinin yoğun olarak üretildiği
kabul edilen bir görüştür. Ancak her ne kadar 1204- 1261 tarihleri arasında Latin
İstilası’nın imparatorluğu her açıdan etkilediği gerçeği göz ardı edilemese de el sanatı
ürünlerinin az da olsa yapımının devam ettiğini, 10.- 11. yüzyıllarda yoğunlaşan biçim,
teknik ve bezemelerin devam eden yüzyıllarda da yaşadığını kabul etmek gerekir.90
6.2. ERKEN DÖNEM KALİSLERİ
6.2.1. TARİHLENDİRME
Kalis örneklerinin tarihlendirilmesinde kontrol damgaları büyük ölçüde yardımcı
olmaktadır. Ayağın iç kısmında yer alan kontrol damgalarındaki monogramlar sayesinde
bu eserlerin tarihlendirilmesi yapılabilmektedir (bknz. EDK-8) Kontrol damgası olmayan
eserlerin tarihlendirilmesinde yazıtlardan yararlanılmakta ya da kesin tarihlenebilen
örneklerle benzerlik kurulmaktadır.91
6.2.2.MALZEME
6. ve 7. Yüzyıl kalislerinde malzeme gümüştür. İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde yer
alan tek örnek bakırdır.92
89
Acara Eser, a.g.e, 2007, s.39 90
Acara Eser, a.g.e, 2007, s.39 91
Ayşe Çaylak, “Bizans Maden Eserlerinden Kalisler “, SAN 611 Bizans El Sanatları Sorunları I Doktora
Seminer Çalışması, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Bölümü, Ocak 1999. s.
3 92
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.3
- 23 -
6.2.3. FORMLAR
Bu yüzyıllara ait örneklerde, küresel bir gövde ve konik ayak kısmı karakteriskiktir.
Ayağın üzerinde ise bir bileziğin bulunduğu örnekler yoğundur. Bu formun yanı sıra, bir
grup kalisin Antakya kalisinde olduğu gibi, dibe doğru daralan, silindire yakın “ U “
biçimli bir gövdeye sahip oldukları görülmektedir ( bknz. EDK-3, EDK-7, EDK-22, EDK-
23, EDK-24, EDK-25)93
6.2.4. ÖLÇÜLER
Yükseklikleri ortalama 16-20 cm. , gövde çapları 13-18 cm. , ayak çapları 7-10cm.
arasındadır.94
6.2.5. BEZEMELER
Bu dönem kalislerini bezemelerine göre üç gruba ayırabiliriz. Bunların birincisi
bezemeye yer verilmeyen, ancak ağız kenarını dolaşan bir yazı şeridinin bulunduğu
örnekler (bknz. EDK-2, EDK-4, EDK-6, EDK-8, EDK-18, EDK-24, EDK-26, EDK-30,
EDK-32). Ancak bu grupta değerlendirilen bir örnekte, yazı şeridinin yanı sıra gövdenin
üzerinde bir kristogram yer alır (bknz. EDK-19). İkincisi; ağız kenarını dolaşan yazı
şeridinden başka, kalisin gövdesi üzerinde bir madalyon veya sütun ve kemerlerin
oluşturduğu, mimari birimlerin içerisinde figürlerin bulunduğu örneklerdir (bknz. EDK-1,
EDK-9, EDK-11, EDK-12, EDK-16, EDK-20). Üçüncüsü ise; kalisin gövdesi üzerindeki
bezeme kompozisyonunun, madalyon ya da bir mimari ile sınırlandırılmadan, serbest
olarak yerleştirildiği örneklerdir (bknz. EDK-13, EDK-14, EDK-15, EDK-17, EDK28). Bu
şekildeki bezemeli örneklerin yanı sıra, ne bir bezemeye ne de bir yazıta yer verilmeyen
kalis örneklerine de rastlanmaktadır95
(bknz. EDK-5, EDK-21, EDK-22, EDK-23, EDK-25,
EDK-29).
6.2.6. YAZITLAR
Kalislerin tamamına yakınında ağız kenarını dolaşan bir şerit içerisinde yazıya yer
verildiği görülmektedir. Bu yazıtlar ithaf yazısı niteliğindedir. Örneğin “ Theophilus’un
93
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.3 94
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.4 95
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.4
- 24 -
oğullarının kurtuluşları ve adaklarının yerine getirilmesi için” gibi yazıtlar tespit
edilmektedir.96
6.3. ORTA DÖNEM KALİSLERİ
6.3.1. TARİHLENDİRME
Bu örneklerin tarihlendirilmesi, üzerlerinde yer alan kitabeler sayesinde olmaktadır.
Bu yazıtlarda kalisi bağışlayan kişinin adı geçmektedir ki; bu yolla kalisin yapıldığı tarihe
ait ip uçları elde edilebilmektedir.97
6.3.2. MALZEME
Erken dönem örneklerinde sadece gümüşün kullanıldığı kalislere rastlanmasına
rağmen, bu dönemde gümüş kaplama örneklerin yanı sıra değerli taşların ve altın mine
tekniğinin de bu örneklerde kullanılmış olduğu görülmektedir.98
6.3.3. FORMLAR
Bu dönemde erken dönem kalislerinin karakteristik formu olan küresel gövde ve
bilezikli konik ayağı içeren örneklerin yapımına devam edildiği görülmektedir. Ancak bu
örneklerin yanında az sayıda ki örnekte olsa farklı formlara rastlanılabilmektedir. Bazı
örneklerde ayak kısmının alçak tutulduğu, bazılarında kadeh kısmında iki yandan geniş ve
ince kulpların yer aldığı görülmektedir. 99
6.3.4. ÖLÇÜLER
Bu dönem kalislerinin yükseklikleri ortalama 20 – 25cm.; gövde çapları ise
ortalama 18 – 21cm. arasında değişmektedir.100
6.3.5. BEZEMELER
Bu dönem örneklerinin bezenmesinde değerli taşlardan ve altın mine tekniğinden
yoğun bir şekilde yararlanılmıştır. Bunun yanı sıra kalislerin bezeme kompozisyonlarında
96
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.5 97
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.6 98
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.6 99
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.6 100
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.6
- 25 -
dikdörtgen plakaların ya da madalyonların içine yerleştirilen figürler dikkati çekmektedir.
Genellikle ağız çevresinde yer alan bu plakaların içine tek ya da ikili şekilde yerleştirilmiş
figürler görülmektedir. Aynı düzenlemeye, bu dönem örneklerinde ayak kısımlarında da
yer verilmiştir101
(bknz. ODK-1, ODK-2, ODK-4, ODK-5).
6.3.6. YAZITLAR
Kalislerin ağız kenarlarının yanı sıra, ayak kısımlarında da yer aldığını gördüğümüz
bu yazıtlar “ liturjik” olarak tanımlanan türdedir.102
7.KATALOG
EDK-1
Tarih: Erken 7.yy,
Malzeme: Gümüş ve altın yaldız
Ölçüler: Kadeh kısmı: 16.8 x 14cm.
Kaide kısmı: 9.5cm.
Bölge: Kurin/Suriye
Tanım: Kadeh dışa dönük bir ayak ile birlikte, geniş bir ağız kısmı ve bir de topuza
sahiptir. Süsleme olarak bakıldığında ise tüm yüzeyde kabartmalar görülür. Kadeh altı adet
101
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.6 102
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.7
- 26 -
çerçeveli kemerden oluşur. İki geniş haç, iki havari ve iki adet de yan figür tasviri yer
almaktadır. Havarilerin yüzlerindeki karakteristik özelliklerine bakılarak, konumları göz
önünde bulundurularak ve atribülerine bakılarak onların Aziz Peter ve Aziz Paul olduğunu
söylemek mümkündür. Kadeh üzerindeki kabartmalarda yer alan siyahlığın ise ya niello
olduğu ya da korozyon olduğu düşünülmektedir.103
Kadeh Suriye’nin Kurin köyünde
(diğer adıyla Hama Hazinesi olarak bilinir) bulunduğu sanılan 23 kaptan biridir. Kayıt
isminde Grek alfabesi ile “Kaper Koraon” ismi yazılıdır. Hazine muhtemelen zarar
görmemesi için 8.yy Arap akınları zamanında Bizans Hıristiyanları tarafından Syria
Bölgesi’nde saklanmıştır.104
Yazıt: Pelagius’un ve Basianus’un yakarışı( yada: Pelagius’un yakarışı ve
Basianus’un oğlu). Kaper Koraon’un köyündeki (kilisenin) Aziz Sergius’un kutsal
kasesi.105
EDK-2
Tarih: 602-610 Geç Antik Dönem
Malzeme: Gümüş yaldızlı
Ölçüler: Kadeh kısmı: 15.2 x 13.2cm.
Kaide kısmı: 7.7cm.
Bölge: Kurin/Suriye
103
Marvin C. Ross, Catalogue of the Byzantine and Early Mediaeval Antiquities in the Dumbarton
Oaks Collection Volume II, Washington D.C, 1970 ? 104
http://art.thewalters.org/detail/9463/chalice-with-apostles-venerating-the-cross/ 2012, Nisan 105
http://art.thewalters.org/detail/9463/chalice-with-apostles-venerating-the-cross/ 2012, Nisan
- 27 -
Tanım: Bu kadeh gümüş bir servis parçasıdır. Bizans’ın altın çağından hayatta
kalan 4 parçadan biridir. Parça her ayinle birlikte kutsal bir hizmeti yerine getirmiştir. Bu
kap Ökaristi’de şarabın konulduğu kadehtir (İsa’nın kanını sembolize eden). 1910 yılında
Syria’nın bir köyü olan Kurin’de bulunmuştur. Aynı hazinede yer alan diğer birkaç parça
gibi bu kalis de Kaper Koraon ismini taşımaktadır. Kayıtlarda “Kaper Koraon köyündeki
Aziz Sergios Kilisesi hazineleri” olarak geçer. Genellikle bu parçalar kilise kayıtlarında
objeyi bağışlayan kişinin ismi ile geçer.106
Yazıt: Theophilus’un kurtuluşu ve duası için? (oğlu) John, Thomas ve Mannos.107
EDK-3
Tarih: 6. yüzyılın ilk yarısı
Malzeme: Gümüş, gümüş yaldız süsleme
Ölçüler: Kadeh Kısmı: 19 x 15cm.
Uzunluk: 19.7cm.
Bölge: Antakya
Tanım: Kadeh herhangi bir yazıt barındırmamasına ve Erken Bizans Kalisleri’nin
form ve süslemesini yansıtmasa da günümüzde hala evrensel bir kalis olarak
106
http://art.thewalters.org/detail/33332/chalice/ 2013,Nisan 107
http://art.thewalters.org/detail/33332/chalice/ 2013,Nisan
- 28 -
tanımlanmaktadır.108
Eser, ilk Hıristiyanlar için çok önemli bir şehir olan Antakya
bölgesinde ele geçirilmiş olduğundan Antakya Kalisi olarak isim almıştır. Aslında eserin
oldukça farklı bir gruba dahil olma ihtimali de vardır. Ancak bu ihtimale rağmen eser
üzerindeki figürler her zaman İsa ve havariler olarak betimlenmiştir.109
Eser gümüş
üzerine, kabartma tekniği ile süslemelidir. Kalis üzerindeki kabartmalarda, asma formunda,
üzüm kabartmaları yer almaktadır. Gövdenin tam ortasında tahtta oturmuş İsa yer alır ve
iki yanında kartal betimlemeleri bulunmaktadır. Genel kompozisyona bakıldığında, kalis
üzerinde tavşan ve kuzu betimlemeleri yanı sıra 12 insan tasviri yer almaktadır. Figürlerin
ikisi İsa’nın betimlemesi olup, diğer on figürün havarileri ya da dönem filozoflarını
betimlemek üzere yapıldığı düşünülmektedir.110
EDK-4
Tarih: 7. yüzyıl başları
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Yükseklik: 18.9cm.
Çap: 18.6cm.
Ağırlık: 642.8gr.
108
Ross, a.g.e. ,1970, s. 75 109
Ross, a.g.e. ,1970, s. 75 110
http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/50.4/ 2013, Mayıs
- 29 -
Bölge: Stuma / Suriye
Tanım: Eser Kaper Koraon Hazine’sine aittir. Üzerindeki yazıt nedeni ile Kaper
Koraon’da ki St. Sergius Kilisesine bağış olarak verildiği düşünülmektedir. Harfler Kaper
Koraon Hazine’sinde yer alan 2 patenin yazıtındaki harfler ile benzerlik göstermektedir.
Eser 6. – 7. yüzyılın köy kiliselerine adak için sunulan objelerin tipik bir örneğidir.111
Yazıt: “Sergios ve John’un yeminini yerine getirmesi”112
EDK-5
Tarih: 4.yy.
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Ağırlık: 12.5 cm.
Bölge: Durobrivae – İngiltere
Tanım: Eser, kullanılmayacak durumda olan gümüş kap ve plakların kullanılması
ile oluşturulmuştur. Formu sebebi ile, Roma Devleti varlığı sırasında, Hristiyanlığın en
erken döneminde kullanılmış liturjik kaplardan birisi olduğu düşünülmektedir. Kullanımı
111
http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe_mla/s/silver_chalice_from_the_kap
er.aspx 2013, Mayıs 112
http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe_mla/s/silver_chalice_from_the_kap
er.aspx 2013, Mayıs
- 30 -
hakkında kesin bir yargı söylenememekle birlikte, kupanın bir fincan, kantharos ya da
Erken Dönem Hıristiyan halkın kullandığı bir kalis olduğu düşünülmektedir. Üzerinde
kullanım amacına yönelik hiçbir yazıt yer almamaktadır. Ancak bu döneme ait bir çok
objede Yunan harfleri ile “X” ve “P” harfleri görülmektedir ki, bu harfler Erken
Hristiyanlıktan itibaren İsa’nın monogramı olarak kullanılmıştır. Hazine parçalarının
bulunduğu yer ise onların kasıtlı olarak gizlendiklerini göstermektedir. Bu nedenle bulunan
bu parçanın da, diğer hazine parçaları gibi zulme uğrayan Hıristiyanlar tarafından
bulundukları yere saklandığı düşünülmektedir.113
EDK-6
Tarih: 6.yy
Malzeme: Gümüş (Kadeh kısmı restorasyondur.)
Bölge: Kumluca
Tanım: Eser tahrib olmuş bir şekilde bulunmuş, sonrasında restorasyon ile
sergilenebilir hale gelmiştir. Yalnız kaide kısmı bulunmuş, restorasyon ile uygun
olabilecek kaide formu eklenmiştir. Eserin üzerinde ağız kısmında şerit halinde yazıt
bulunmakta, onun dışında her hangi bir figür bezemesi yer almamaktadır.
113
http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe_prb/c/water_newton_treasure_cup.
aspx 2013, Mayıs
- 31 -
EDK-7
Tarih: 6.yy
Malzeme: Cam
Ölçüler: Çap: 14.9cm.
Yükseklik: 14cm.
Bölge: Suriye
Tanım: Kalis cam üzerine derin kazıma tekniği ile süslenmiştir. Kalisin bir
yüzünde, merkezde yüksek bir kaide üzerine kurulmuş, çapraz perdeli bir gölgelik içerisine
yerleştirilmiş bir haç yer almaktadır. Haçın yer aldığı gölgelik, kemerli girişi, akroterli
alınlığı ve çapraz perdeleri ile dönemin mimari özelliklerini yansıtmaktadır. Haçın sol
tarafında elinde kitap tutan bir melek ve sağ tarafında ise ikinci bir melek durmaktadır.
Kalisin diğer yüzünde yine kazıma tekniği ile yapılmış, içerisinde çapraz şekillerin yer
aldığı daha büyük bir haç bulunmaktadır. Haçın yanında yer alan “ω” omega harfi ve
hemen onun yanında yüzünü haça dönmüş, sakallı ve orans duruşunda bir figür yer
almaktadır. Figürün diğer elinin ucunda “A” alfa harfi yer almaktadır. Ve sahneye tüm
olarak bakıldığında bunların “İsa’nın başlangıcı ve herşeyin sonu” anlamında kullanılan
Grek harflerinin olduğu görülür. Kalis Ürdün’de bulunmuş ve P.V.C Baur tarafından
yayınlanmıştır. Eser konu olarak farklı olmasına rağmen, Dumbarton Oaks Hazine
parçalarına yakınlığı ile, hazine parçaları ile karşılaştırılabilmektedir. Camın rengi ve
- 32 -
gravür kalitesi, eserin Dumbarton Oaks parçaları ile aynı usta tarafından değilse bile aynı
atölyeden çıkmış olduklarını göstermektedir. Bezemeler her ne kadar farklı olsa da,
malzememe ve işçilik kaliteleri benzerdir. Baur, bu kalisi özelliklerinden dolayı Suriye
kökenli parçalara dahil etmiştir. Dumbarton Oaks ikonografisi, kupanın Doğu Akdeniz’e
ait olduğunu desteklemektedir. Sahneler sembolik ve doğu kökenlidir. Dumbarton Oaks
kalisi ve Gerasa kupası her ne kadar doğu özellikleri barındırsalar da, bu eserler aynı
zamanda Köln’de bulunan cam eserler ile de aynı özellikleri taşımaktadırlar.114
EDK-8
Tarih: 527- 565
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Yükseklik: 17.4cm.
Ağırlık: 527,7gr.
Çap: 16.8cm.
Bölge: Riha
Tanım: Kalis dövülmüş gümüşten iki bölüm (çanak ve ayak) olarak yapılmıştır.
Dövülmüş kızımlar açık bir şekilde çanağın üzerinde görünür vaziyettedir. Çanak kısmının
etrafında yaldızlı dairenin etrafında bir adak yazısı yer almaktadır. Bu yazı neredeyse
114
Ross, a.g.e. ,1970, s. 81
- 33 -
bütün Hıristiyan Litürjisi’nde görülmüştür. Ayak bir topuzdan ve ışıltılı bir kaide ile üç
bantlı bilezikten oluşmaktadır. Kaide kısmında Matsulavich tarafından, Constantinapole
için atfedilen beş adet kontrol damgası mevcuttur. Altıgen damgadaki monogram,
Ayasofya’nın büyük kolonlarının üstünde bulunan pirinç kaplamalardaki Justinian’ın
imparatorluk monogramlarına benzerliği nedeniyle aynı döneme tarihlendirilmiştir. Kalis,
Suriye’nin Aleppo yakınlarındaki Riha kentinde bulunmuştur. Kalis tüm diğer eserler
arasında, Bizans’da muhafaza edilen ve en erken dönemlere tarihlenen birkaç kalisten
biridir.115
Yazıt: “Tanrım özünü sana sunuyoruz.”116
EDK-9
Tarih: 6.yy. sonu – 7.yy. başı
Malzeme: Gümüş, altın yaldız
Ölçüler: Kaide çapı: 10cm.
Topuz çapı: 4.1cm.
Kadeh kısmı: 24.6 x 16.7cm.
Bölge: Suriye/ Attarouthi Hazinesi
115
Ross, a.g.e, 1970, s. 10-11 116
Ross, a.g.e, 1970, s. 11
- 34 -
Tanım: Kalis kompozisyonuna bakıldığında diğerlerinden farklı olarak, azizlerin
asker kimliği ile betimlendiği görülmektedir. Figürlerin Aziz George’un en erken tarihli
ejderha öldürdüğü, zırhlı tasviri olabileceği düşünülmektedir. Kadeh kemerli bezemeleri ve
ağız kenarındaki yazı şeridi ile tipik bir Erken Bizans kalisidir.117
Yazıt: “Attarouthi Köyü’nün Aziz Stephen Kilisesi için”118
EDK-10
Tarih: 6.yy sonu – 7.yy başı
Malzeme: Gümüş, altın yaldız
Ölçüler: Ayak çapı: 8.9cm.
Topuz çapı: 3.9cm.
Kadeh çapı: 20.7 x 14.9cm.
Bölge: Suriye/ Attarouthi Hazinesi
Tanım: Eser gümüş malzeme üzerine altın yaldız süslemeleridir. Kompozisyonu
ise yıldız ve haç betimlemeleri oluşturmaktadır. Kadeh üzerindeki yıldızların İsa’nın
doğumunda Beytullahem üzerinde beliren yıldızları temsil ettiği düşünülmektedir. Haç ise
117
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006047?img=4 Mayıs, 2013 118
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006047?img=4 Mayıs, 2013
- 35 -
İsa’nın ölümünün sembolüdür. Kadeh üzerinde İsa’nın doğumu ve ölümü
sembolleştirilerek anlatılmıştır.119
Yazıt: “Attarouthi Köyü’nün Aziz John Kilisesi için” 120
EDK-11
Tarih: 6.yy sonu – 7.yy başı
Malzeme: Gümüş, altın yaldız
Ölçüler: Ayak çapı: 9.4cm.
Topuz çapı: 3.4cm
Kadeh çapı: 20.4 x 15.9cm.
Bölge: Suriye/ Attarouthi Hazinesi
Tanım: Kalisin merkezinde genç bir İsa betimlemesi yer alır. Bu figürün İsa
olduğu kafasındaki haçlı haleden anlaşılmaktadır. Diğer bir kemerde elinde buhurdan tutan
bir Aziz Diakon ( Aziz Stephen olduğu düşünülmektedir.) ve başka bir kemerde ise genç
bir aziz yardımcısı betimlenmiştir. Kemerlerin birinde ise Bakire Meryem, başmelek ile
orans pozisyonunda betimlenmiştir.121
119
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006054?img=8 Mayıs, 2013 120
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006054?img=8 Mayıs, 2013 121
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006049?img=4 Mayıs. 2013
- 36 -
Yazıt: “Attarouthi Köyü’nün Diadoros’un kurtuluşu için sunulmuştur.”122
EDK-12
Tarih: 6.yy sonu – 7.yy başı
Malzeme: Gümüş, altın yaldız
Ölçüler: Ayak çapı: 9.4cm.
Topuz çapı: 3.4cm.
Ağız çapı: 20.4 x 15.9cm.
Bölge: Suriye/ Attarouthi Hazinesi
Tanım: Kalisin merkezinde genç bir İsa betimlemesi yer alır. Bu figürün İsa
olduğu kafasındaki haçlı haleden anlaşılmaktadır. Diğer bir kemerde elinde buhurdan tutan
bir Aziz Diakon ( Aziz Stephen olduğu düşünülmektedir.) ve başka bir kemerde ise genç
bir aziz yardımcısı betimlenmiştir. Kemerlerin birinde ise Bakire Meryem, başmelek ile
orans pozisyonunda betimlenmiştir.123
Yazıt: “ Ben papaz Diodoros, Tanrı’ya, Aziz Stephen’a, Aziz George’a ve aynı
zamanda Attarouthi Köyü halkına şükranlarımı sunarım.”124
122
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006049?img=4 Mayıs. 2013 123
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006050?img=5 Mayıs, 2013 124
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006050?img=5 Mayıs, 2013
- 37 -
EDK-13
Tarih: 6.yy sonu- 7.yy başı
Malzeme: Gümüş, altın yaldız
Ölçüler: Ayak çapı: 8.9cm.
Topuz çapı: 3.8cm.
Ağız çapı: 22.2 x 16cm.
Bölge: Suriye/ Attarouthi Hazinesi
Tanım: Kalis üzerinde haçlı halesi bulunan genç bir İsa, uzun saçlı, öncü Aziz
John, orans duruşunda Meryem ve elinde İncil tutan bir aziz tasviri yer almaktadır. 125
Yazıt: “Attarouthi Köyü’nün Aziz John Kilisesi için.. “126
125
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006053?img=5 Mayıs, 2013 126
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006053?img=5 Mayıs, 2013
- 38 -
EDK-14
Tarih: 6.yy sonu – 7.yy başı
Malzeme: Gümüş, altın yaldız
Ölçüler: Ayak çapı: 9cm.
Topuz çapı: 3.9cm.
Ağız çapı: 20.5 x 15.1cm.
Bölge: Suriye/ Attarouthi Hazinesi
Tanım: Eser üzerinde yer alan tasvirlerden, bir elinde İncil tutan ve diğer elinde
buhurdan sallayarak duaların Tanrı’ya ulaşmasını sağlayan figürün Aziz Stephen olduğu
düşünülmektedir. Aziz Stephen ise Hıristiyan Kilisesi’nin ilk 7 gönüllü papazından birisi
olduğu için Hıristiyan dünyasında önemli bir yer teşkil etmektedir. Ve bu nedenle Liturjik
Kalis’in üzerinde betimlendiği düşünülmektedir. 127
Yazıt: “Attarouthi Köyü’nün Aziz John Kilisesi için.. “128
127
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006041?img=7 Mayıs, 2013 128
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006041?img=7 Mayıs, 2013
- 39 -
EDK-15
Tarih: 6.yy sonu – 7.yy başı
Malzeme: Gümüş, altın yaldız
Ölçüler: Ayak çapı: 9.5cm.
Topuz çapı: 4.2cm.
Ağız çapı: 23.9 x 17cm.
Bölge: Suriye/ Attarouthi Hazinesi
Tanım: Kalis üzerinde genç İsa betimlemesi, elinde buhurdan tutan bir aziz betimlemesi
ve orans duruşunda Meryem betimlemesi bulunmaktadır. 129
Yazıt: “ Bir adağın yerine getirilmesi için, onların isimleri Tanrılarına bildirilmiştir.”130
129
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006052?img=3 Mayıs, 2013 130
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006052?img=3 Mayıs, 2013
- 40 -
EDK-16
Tarih: 6.yy sonu – 7.yy başı
Malzeme: Gümüş, altın yaldız
Ölçüler: Ayak çapı: 8.9cm.
Topuz çapı: 3.5cm.
Ağız çapı: 21.3 x 16cm.
Bölge: Suriye/ Attarouthi
Tanım: Kalis üzerindeki betimlemelerde; uzun saçlı, öncü Aziz John tasviri, orans
duruşunda Meryem, orans duruşunda bir aziz, kalkanlı bir asker aziz ve genç İsa tasviri yer
almaktadır. Bir diğer asker betimlemeli azizin ise ejderha öldürme hikayesi ile bilinen Aziz
George tasviri olduğu düşünülmektedir.131
Yazıt: “ Eudoxia’nın kurtuluşu için Attarouthi Köyü Aziz Stephen Kilisesi’ne.. “132
131
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006048?img=8 Mayıs, 2013 132
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006048?img=8 Mayıs, 2013
- 41 -
EDK-17
Tarih: 6.yy sonu – 7.yy başı
Malzeme: Gümüş, altın yaldız
Ölçüler: Ayak çapı: 9.1cm.
Topuz çapı: 4.2cm.
Ağız çapı: 17.6 x 23.8cm.
Bölge: Suriye/ Attarouthi Hazinesi
Yazıt: “ Anastasia ve John’un ruhunun kurtuluşu için Attarouthi Köyü Diakonu Aziz
Stephan’a.. “133
133
http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections/170006051?img=0 Mayıs, 2013
- 42 -
EDK-18
Tarih: Ms.547 – 550
Malzeme: Gümüş, gümüş ve sülfür kakma izleri
Ölçüler: Ayak çapı: 7.3cm.
Ağız çapı: 12.5 x 11.9cm.
Bölge: Kurin/ Suriye
Tanım: Kalisin tarihlendirilmesi üzerindeki kontrol damgası ile sağlanmıştır.
Kadehin ayak kısmında 4 adet damga yer almaktadır. Damgalarda müfettiş isimleri ile
birlikte İmparator Justinian ve dönemin papazı Peter’ın monogramları mevcuttur. Kalisin
kenarı boyunca yazan yazıtta ise kalisi bağışlayanın ismi yer almaktadır.134
Kontrol Damgaları: Mühürler Justinian ve Peter mühürleri varlığı nedeni ile Dodd
tarafından 542 yılına tarihlenmişlerdir. Peter Barysmes ise 539-542 yılları arasında üst
düzey mali yetkililerden birisidir. İkincil mühürler ise nispeten Justinian’ın daha erken
dönemlerine tarihlendirilmiştir. Eser üzerinde kare mühür yoktur, yalnızca altıgen
mühürler kullanılmıştır.135
134
http://art.thewalters.org/detail/39696/silver-chalice/ Mayıs, 2013 135
Ross, a.g.e. ,1970, s. 81
- 43 -
Yazıt: “ Symeonis ve onun ev halkının kurtuluşu için yerine getirilmesi gereken bir
adak.. “136
EDK-19
Tarih: 6.yy
Malzeme: Gümüş, altın yaldız
Ölçüler: Yükseklik: 18cm.
Ağız çapı: 26.6cm.
Derinlik: 16cm.
Bölge: Suriye
Tanım: Kase kolları doğrultusunda trapez tasarımlar bulunan lunar137
formun düz
levha ile tepesinde halka kollarına sahip bir formdadır. Kolların arasında yazılı bantlar,
yukarı kısımda yaldızlı kenarlarla çevrili, aşağı kısımda ise yaldızlı profil mevcuttur.
Kalisin genel kalıbı yarımküreseldir. İçbükeyden oluşan yüksek ayaklar ki soğan biçiminde
sap ve geniş açılı konik destekler, aşağıdaki yatay kenarlar bunu gösterir niteliktedir. Yazıtı
işlemeli niellodur. Ayrıca her iki tarafta Christ kelimesinin ilk iki hecesinden oluşan alpha
ve omega ile çevrili “chi ve rho” harflerinin yaldızlı christogramı mevcuttur. Bunlar
İsa’nın başlangıcını ve her şeyin sonunu sembolize eden, Grek alfabesinin ilk ve son
harfleridir.138
136
http://art.thewalters.org/detail/39696/silver-chalice/ Mayıs, 2013 137
Lunar: Yarım ay. 138
http://www.mfa.org/collections/object/chalice-262266 Mayıs, 2013
- 44 -
Yazıt: “Sarah dua edip bunu ilk şehit Stephen’a sundu.”139
EDK-20
Tarih: Ms. 500 – 700
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Ağız çapı: 17.10 x 14.90cm.
Ağırlık: 336gr.
Bölge: Suriye ya da İstanbul/ Beth Misona Hazinesi
Tanım: Hazinede yer alan 3 kalis bezeme ve üzerinde kullanılan figürler açısından
birbirinin aynıdır. Kalislerin üzerinde genç İsa, Aziz Paul, Aziz Peter ve Bakire Meryem
portreleri yer almaktadır.140
Madalyonlar içerisinde yer alan portreler kabartma tekniği ile
yapılmıştır. Bu portreler gravür olarak da tanımlanabilir. İç bükey kalıplarla oluşturulmuş
madalyonlar ise kadehin etrafını sarmalamaktadır. Kadehin ayak kısmında yer alan topuz
yaprak motifleri ile süslenmiştir ve topuzun hemen altında bükülmüş ip bezemesi yer
almaktadır. Kalislerden ikisinin ağız kısmında ise Erken Dönem’in alışılmış özelliği olarak
bir yazı şeridi yerine geometrik süslemeler yer almaktadır. Bir tanesinde geometrik
süslemenin yerini yazıt doldurmaktadır. Bu nedenle form ve bezeme olarak birbirine
139
http://www.mfa.org/collections/object/chalice-262266 Mayıs, 2013 140
http://www.clevelandart.org/art/1950.379 Mayıs, 2013
- 45 -
benzeyen ve bir tanesinde yazıt bulunan bu 3 kalisin kiliseye aynı bağışçı tarafından
adandığı düşünülmektedir. Yazıtta bağışçının ismi yer almaktadır.141
Yazıt: “ Rahip Kyriakos ve oğlu Domnos ( bu kalisi verdiler) papaz Zeno döneminde Aziz
Sergios kilisesi için.. “142
EDK-21
Tarih: 6.yy sonu – 7.yy başı
Malzeme: Gümüş
Tanım: Kalis üzerinde Maria monogramı yer almaktadır. Bu monogram dışında
kaliste herhangi bir süsleme ya da yazıt yoktur. Eser ince bir gümüş levhadan dövme
tekniği ile yapılmıştır. Esere benzer örnekler kilise hazinelerinin birçoğunda yer
almaktadır.143
141
http://www.clevelandart.org/art/1950.379 Mayıs, 2013 142
http://www.clevelandart.org/art/1950.379 Mayıs, 2013 143
http://www.benaki.gr/eMPCollection/eMuseumPlus?service=direct/1/ResultListView/result.t1.collection_l
ist.$TspTitleImageLink.link&sp=10&sp=Scollection&sp=SfieldValue&sp=0&sp=1&sp=2&sp=SdetailList&
sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=2 Mayıs, 2013
- 46 -
EDK-22
Tarih: 6.yy
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Çapı: 16.5cm.
Yüksekliği: 24.3cm.
Bölge: Siena/ Pinecoteca
Tanım: Kalis uzun topuksuz bir ayakla desteklenen, uzunca bir ağız kısmından
oluşmaktadır. Ağız kısmı üzerinde üç çizgi şeridi kadehi çevrelemektedir. Tasarımındaki
farklılık ile kadeh, Suriye kalislerinden ayırt edilmektedir. Restorasyon geçirmiş olan
kalisin gövdesindeki çizikler ipek ve reçine ile onarılmıştır.144
EDK-23
Tarih: 6. yy.
144
http://www.benaki.gr/eMPCollection/eMuseumPlus?service=direct/1/ResultListView/result.t1.collection_l
ist.$TspTitleImageLink.link&sp=10&sp=Scollection&sp=SfieldValue&sp=0&sp=1&sp=2&sp=SdetailList&
sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=2 Mayıs, 2013
- 47 -
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Yükseklik: 16.3cm.
Bölge: Siena/ Pinecoteca
Tanım: Kadeh düz dipli, silindirik bir ağız kısmına sahiptir ve geniş, dışa dönük bir
ayak ile desteklenmiştir. Ayağın üst ve alt kısmını kalın çizgiler çevirmektedir. Bu kalis
incelendiğinde, yapım tekniğinin EDK-22’nin yapım tekniği ile aynı olduğu tespit
edilmiştir. Her ikisinde de içten ince bir bant taşıyan kap, üste doğru kalınlaşmış ve dışa
doğru bükülmüştür. Yine bu kabın restorasyonu da ipek yamalar ile sağlanmıştır.145
EDK-24
Tarih: 6.yy
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Çapı: 11.7cm.
Yüksekliği: 13.0cm.
Bölge: Siena/ Pinecoteca
145
http://www.benaki.gr/eMPCollection/eMuseumPlus?service=direct/1/ResultListView/result.t1.collection_l
ist.$TspTitleImageLink.link&sp=10&sp=Scollection&sp=SfieldValue&sp=0&sp=1&sp=2&sp=SdetailList&
sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=2 Mayıs, 2013
- 48 -
Tanım: Kalisin uzun, alta doğru daralan, geniş ağızlı ve ayak kısmı dışa dönük
destekli bir formu vardır. Kadehin ağız kısmında iki adet silindir şerit arasında yazıt yer
almaktadır. Ayrıca ayak kısmınıda ince silindir şeritler çevirmektedir.146
Yazıt: “ Hımnıgılda bu kalisi Gallunianu Kilisesi’ne verdi. “147
EDK-25
Tarih: 6.yy
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Çapı: 8.0cm.
Yüksekliği: 10.4cm.
Bölge: Siena/ Pinecoteca
Tanım: Kalis, konik ve gittikçe daralan bir ayak ile desteklenmektedir. Ağız
kısmında üç şerit halinde ve ayak kısmıanda iki şerit halinde çizgiler yer almaktadır. Bu
kalisin restorasyonu da reçine ve ipek ile yapılmıştır.148
146
http://www.benaki.gr/eMPCollection/eMuseumPlus?service=direct/1/ResultListView/result.t1.collection_l
ist.$TspTitleImageLink.link&sp=10&sp=Scollection&sp=SfieldValue&sp=0&sp=1&sp=2&sp=SdetailList&
sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=2 Mayıs, 2013 147
http://www.benaki.gr/eMPCollection/eMuseumPlus?service=direct/1/ResultListView/result.t1.collection_l
ist.$TspTitleImageLink.link&sp=10&sp=Scollection&sp=SfieldValue&sp=0&sp=1&sp=2&sp=SdetailList&
sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=2 Mayıs, 2013 148
http://www.benaki.gr/eMPCollection/eMuseumPlus?service=direct/1/ResultListView/result.t1.collection_l
ist.$TspTitleImageLink.link&sp=10&sp=Scollection&sp=SfieldValue&sp=0&sp=1&sp=2&sp=SdetailList&
sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=2 Mayıs, 2013
- 49 -
EDK-26
Tarih: 6.yy – 7.yy
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Yükseklik: 18.5cm.
Ağız çapı: 17.9cm.
Kadeh çapı: 10.2cm.
Bölge: Suriye
Tanım: Kalis kupa kısmı ve ayak kısmı olmak üzere iki parçadan oluşmaktadır. İki
parçada da aynı metal kullanılmıştır. Ve sonra parçalar kalise özel bir teknik ile birbirine
lehimlenmiştir. Kadehin dış kısmına torna ile dekoratif çizgiler işlenmiştir. Ve ağız kısmını
çeviren bir yazıt yer almaktadır.149
Yazıt: “ Charoufas’ın ruhu ve Thekla ve onun çocuklarının kurtuluşu için. “150
149
Ross, a.g.e, 1970, s. 15 150
Ross, a.g.e, 1970, s. 15
- 50 -
EDK-27
Tarih: 5.yy sonu
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Yükseklik: 19.4cm.
Çapı: 18.6cm.
Ağırlık: 629gr.
Bölge: Suriye
Tanım: Kadeh alt kısımdan biraz şişkin bir forma sahiptir ve kadehin ağız kısım jantları
dışbükeydir. Ve her iki tarafında kaldırma işlemini kolaylaştırmak için birer ince kol
bulunmaktadır ve bu kolların üzerinde haç bulunmaktadır. Ayrıca kolların bağlandığı iki
kenarda da birer yazıt yer almaktadır.151
Yazıt: “ Ardaburius’un yeminini yerine getirmesi için. “
“ Anthousa’nın yeminini yerine getirmesi için. “152
151
Ross, a.g.e, 1970, s. 4 - 5 152
Ross, a.g.e, 1970, s. 5
- 51 -
EDK-28
Tarih: 6.yy
Malzeme: Bakır üzerine kalay
Ölçüler: Ağız çapı: 17.5cm.
Kaide çapı: 13.8cm.
Yükseklik: 23.5cm.
Bölge: İstanbul
Tanım: Gövde tekniği ile yapılan eserin kaide kısmı ayrıca yapılarak gövdeye
lehimlenmiştir. Süsleme tekniği kazıma ve niellodur. Küresel gövdeli, ağzı dışa çekik,
ortada bir bilezik ile ikiye bölünen konik ayaklı, dairevi kaideli bir kalistir. Kase kısmında
eşit aralıklarla yerleştirilmiş ve cepheden tasvir edilmiş dört figür vardır. Sol ellerinde birer
kitap tutan figürlerin takdis işareti yapan sağ elleri göğüs hizasındaır. Dört incil yazarını
tasvir eden figürlerin üzerlerinde isimleri yer almakta, ellerinde tuttukları kitapların
üzerinde, merkezde birer eşkenar dörtgen, dörtgenin ortasında ve köşelerinde birer daire
bulunmaktadır.153
Yazıt: “ Bundan hepiniz için. Bu benim kanım, günahların bağışlanması için birçokları
uğrunda dökülen ahdin kanıdır. “ 154
153
Acara, a.g.e, 1997, s.139 154
Acara, a.g.e, 1997, s.138
- 52 -
EDK-29
Tarih: 6.yy
Malzeme: Bronz
Ölçüler: Ağız çapı: 19.5cm.
Yükseklik: 11.8cm.
Bölge: Kütahya
Tanım: Dövme tekniği ile biçimlendirilen eserin üzerindeki yazıt kazıma tekniği ile
yapılmıştır. Kalisin ayağı mevcut değildir. Ancak kasenin dip kısmına birleştiği yerde izi
görülebilmektedir. Ayağın birleştiği yerde çatlak ve eksikler vardır. Yüzeyi tamamen
korozyon kaplıdır. Kalis küresel gövdeli, dışa çekik ağızlıdır. Eserin yüzeyinde yazıt
dışında herhangi bir süsleme yoktur. Ağız kenarının altındaki şeritte yazan yazıt ise tahrip
olduğu için okunamamıştır.155
EDK-30
155
Acara, a.g.e, 1997, s.140
- 53 -
Tarih: 550 – 565 (I. Justinyen kontrol damgalı)
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Ağız Çapı: 14.5cm.
Yükseklik: 9cm.
Bölge: Kumluca/ Antalya
Tanım: Kalisin kase kısmı mevcuttur, ayak günümüze ulaşmamıştır. Kalis küresel gövdeli,
düz ağızlıdır. Yüzeyi tümüyle tahrip olduğu için yüzeyde süsleme olup olmadığı
anlaşılmamaktadır.156
Yazıt: “ İsimleri Tanrı tarafından bilinenlerin adağı. ”157
EDK-31
Tarih: 550 – 565 (I. Justinyen kontrol damgalı)
Malzeme: Gümüş ve altın yaldız
Ölçüler: Ağız çapı: 20.5cm.
Yükseklik: 16cm.
Bölge: Kumluca/ Antalya
156
Acara, a.g.e, 1997, s.142 157
Acara, a.g.e, 1997, s.141
- 54 -
Tanım: Küresel gövdeli, düz ağızlı kalisin kase kısmı dibe doğru daralır. Ağız kenarını
üstteki geniş, alttaki daha dar olmak üzere iki şerit çevreler. Bu şeritlerin altında iki adet
Latin Haçı tasviri yer alır. Haçın kolları merkezden uçlara doğru genişleyerek içbükey
biter. 158
Yazıt: “ Şükranlar olsun ki (onu) yaptım. “159
EDK-32
Tarih: 6.yy
Malzeme: Gümüş
Ölçüler: Ağız çapı: 19cm.
Kaide çapı: 9cm.
Yükseklik: 21cm.
Bölge: Manisa
Tanım: Esere dövme tekniği ile biçim verilmiş, ağız kenarındaki yazıt kazıma tekniği ile
yapılmıştır. Kalis küresel gövdeli, düz ağızlıdır. Konik ayak, bir bilezik ile ikiye
bölünmüştür. 160
158
Acara, a.g.e, 1997, s.144 159
Acara, a.g.e, 1997, s.143
- 55 -
Yazıt: “ Piskopos Makarius. ” 161
ODK-1
Tarih: 10.yy
Malzeme: Onyx, süslemede kullanılan yarı değerli taşlar, gümüş yaldızlı taşlar ve mine
tekniği kullanılmıştır.
Bölge: 1204 4. Haçlı Seferi sonrası İstanbul’dan Venedik’e getirildiği düşünülmektedir.
Ölçüler: Yükseklik: 25cm.
Genişlik: 28cm.
Çap:21cm.
Tanım: Kalis San Marco Hazinesi’nin en geniş sardonyx kalisidir. Parça iki yandan
kulplu, üstte iç bükey profile sahip olup, alta doğru dış bükey bir profile sahiptir. Ağız
kısmındaki silindirin alt tarafından başlayan yandaki iki kol, simetrik şekilde ve eş
genişlikte forma sahiptir. Ağız kenarındaki silindirdeki levhalara ikili olarak figürler
yerleştirilmiş, ayak kısmında yine levhalar üzerinde ikili figürler ve kakma tekniği
kullanılarak değerli ve yarı değerli taşlar yerleştirilmiştir. Levhalarda İsa, Meryem,
havariler, kilise babaları ve başmelek tasvirleri yer almaktadır. 162
160
Acara, a.g.e, 1997, s.145 161
Acara, a.g.e, 1997, s.145 162
Egidio Bonfante, The Treasury San Marco Catalogue, Italy, 1984, s.129 - 133
- 56 -
Yazıt: “ Ortodoksların yardımcısı İmparator Romanos”163
ODK-2
Tarih: 10.yy
Malzeme: Sardonyx, inci, gümüş yaldız
Ölçüler: Yükseklik: 22.5cm. Çapı: 14cm.
Bölge: Venedik
Tanım: Kalisin ağız kısım bordüründe sınırları inci dizisi şeklinde 15 emaye plaka yer
almaktadır. Plakalarda İsa portresi ve onun solundan başlayarak; Vaftizci Yahya, Peter,
Matthew, Mark, Luke, Gregory Nazianzen, Basil, başmelek Gabriel, Meryem, başmelek
Michael, Aziz Nicholas, John Chrysostom, Misyoner John ve Paul portresi yer almaktadır.
İki melek ile çevrili Meryem orans pozisyonunda tasvir almıştır ve kalise İsa portresinin
karşısına gelecek şekilde yerleştirilmiştir. Kullanılan renkler arasında yoğun olarak
terracotta kırmızısı, açık mavi, turkuaz ve yeşildir. Ağız ve taban etrafındaki silndirlerde
inciler kullanılmıştır. Kalisin ayak kısmındaki üç plakada Meryem, başmelek Gabriel ve
Aziz Cosmas yer almaktadır. Başmelek Gabriel ve Meryem tasvirleri ayak kısmında ve
ağız kısmında farklı şekillerde tasvir edilmiştir. 164
163
Egidio, a.g.e, 1984, s.133 164
Egidio, a.g.e, 1984, s.137 - 139
- 57 -
Yazıt: “ Ortodoksların yardımcısı İmparator Romanos”165
ODK-3
Tarih: 9.yy – 11.yy
Malzeme: Sardonyx, gümüş yaldız, altın plaka, değerli taşlar ve inciler
Ölçüler: Yükseklik: 11.5cm.
Genişlik: 20cm.
Çap: 11cm.
Bölge: Venedik
Tanım: Kalis sardonyx üzerine monte edilmiş plakalardan oluşmaktadır. Kadehin ağız ve
ayak kısmı gümüş yaldızlı levhalar ile kaplanmıştır. Süsleme olarak mine tekniği ve ağız
kısmındaki silindirde, yazıtın alt ve üst sınırlarını oluşturan dar aralıklı inci dizileri
görülmektedir. Kadehte bir adet ametist kullanılmıştır. Diğer kakma taşlar ise ametist
rengine boyanmış camlardır. Kalisin iki kulbu da mine tekniğinde süslenmiştir. Ve
bordürlerine kakma tekniği ile boncuklar yerleştirilmiştir. Çerçevelerdeki iki taş ve sağ
kulptaki bir taş günümüzde kayıptır.166
165
Egidio, a.g.e, 1984, s.139 166
Egidio, a.g.e, 1984, s.157
- 58 -
Yazıt: “ Bu Yeni Ahittir, tüm bu içecek benim kanımdır. “167
ODK-4
Tarih: 10.yy
Malzeme: Sardonyx, gümüş yaldız, altın mine, değerli taşar ve inciler
Ölçüler: Yükseklik: 27.3cm.
Çapı: 18cm.
Bölge: Venedik
Tanım: Bu kalis, ökaristi töreni boyunca papaz tarafından söylenmiş sözlerin mavi emaye
üzerinde, ağız kenarlarına yazılarak dekore edilmiştir. 4 şehidin (Demetrius, Procupius,
Theodore, Akyndinus) dairesel levhaları, akik kasenin kaidesindeki kenarlarına kaynaşık
askılarına tutuludur. Kaidede, dört adet ikiz kenar yamuk şeklinde emaye panellerinde
Gregory Nazianzen, John Chrysostom, koyu bir dini imge meraklısı Ignatus,
Constantinapole’un bütün patrikleri ve dini sanata yatkınlığı yüzünden devrilen
Nicomedia’nın Theophylactos piskoposu tasvirlenmektedir. Akik kasenin kaidesinin
üzerinde kutsanmış bir İsa madalyonu ve mücevherli bir kapağı bulunan bir kitap yer
almaktadır.168
167
Egidio, a.g.e, 1984, s.157 168
Egidio, a.g.e, 1984, s.159
- 59 -
Yazıt: “Yeni vasiyetim; bu, benim kanımdır kendiniz için ve günahlarınızın bağışlanması
(hafiflenmesi) için bunun hepsini için..”169
ODK-5
Tarih: 10.yy – 11.yy
Malzeme: Sardonyx, gümüş yaldız, altın mine, değerli taşar ve inciler
Ölçüler: Yükseklik: 20.5cm.
Çapı: 13cm.
Bölge: Venedik
Tanım: Kalis üzerinde 13 adet, etrafı geniş inci dizileri ile çerçevelenmiş madalyon yer
almaktadır. Kalisin kase kısmı ise sardonyxtir. Çerçeve içlerinde İsa büstü, Meryem,
başmelek Gabriel ve Michael, azizler (Peter, Paul, Thomas, ve Philip), misyonerler ( Luke,
Matthew, Aziz Nicholas), Myra papazı ve martyr Sergius tasvirleri yer almaktadır.
Madalyonlar arasında dört adet mavi damla şeklinde ve bir adet daha geniş kare şeklinde
mine tekniğinde taş ile işlenmiş kompozisyonlar yer almaktadır. 6 madalyon ise şu an
kayıptır. Figür kompozisyonlarına bakıldığında şükreden Meryem tipik Bizans kalislerinde
olduğu gibi tasvir edilmiş, iki başmelek arasına ve kalis üzerinde İsa ile karşılıklı gelecek
169
Egidio, a.g.e, 1984, s.159
- 60 -
şekilde tasvir edilmiştir. İsa, azizler ve havariler ise tipik Bizans hiyerarşisine göre
yerleştirilmişlerdir.170
ODK-6
Tarih: 10.yy – 11.yy
Malzeme: Gümüş yaldız ?
Ölçüler: Yükseklik: 11cm.
Çapı: 9cm.
Bölge: Venedik
Tanım: Kalisin üzerinde ağız ve ayak kısmında olmak üzere iki farklı metal silindir kuşağı
üzerinde yazıtlar yer almaktadır. Ve bu silindirler aynı zamanda kadehin iki yanındaki
kollarını da tutmaktadır.Kolların her birinin başlangıç noktası ise birer yarım palmet
şeklindedir. Ross, kalisin bağışlayıcısı olarak Sisinnios’u göstermiştir. Bunun sebebi ise;
kalisin üzerinde Sisinnios’un isminin geçmesidir. Sisinnios Constantinapole’un
psikoposudur ve İmparator II. Romanos’un saltanatı boyunca bu görevi yapmıştır.171
Yazıt: Ağız kısmı: “İsa kanını verir, hayat verir.”
170
Egidio, a.g.e, 1984, s.165 171
Egidio, a.g.e, 1984, s.189 - 190
- 61 -
Ayak kısmı: “ Efendimiz, Sisinnios’a yardım et, aristokrat ve Büyük Logothete. ”172
ODK-7
Tarih: 10.yy – 12.yy
Tanım: Eser tipik bir Orta Dönem kalisidir. Ayak kısmı ağız kısmı kadar geniş olmakla
birlikte, bilezik kısmı da abartılı bir şekilde dışa taşkındır. Gövdenin üzerinde, birer kemer
ve sütun ile birbirinden ayrılmış bölümlerde 12 havari resmedilmiştir. Havariler yivlerle
süslü sıralarda oturmakta, ellerinde kitap ya da rulo tutmaktadırlar. Havariler çift olarak,
yüzleri birbirlerine bakacak şekilde tasarlanmıştır. Petrus ve Paulos tanınabilmektedir.
Ayak bölümünde madalyonlar içerisindeki altı melek büstü de biri diğerinin yüzüne bakar
şekilde çift olarak gösterilmiştir. Ve hepsinin haçları vardır. Burada havarilerin yüzyüze
resmedilmesi ve kitap ya da rulo tutmaları, arkadaki dekoratif friz gibi betimlemeler
liturjik objelerin Erken Bizans Dönemi’ne işaret ettiğini düşündürmektedir.173
172
Egidio, a.g.e, 1984, s.190 173
Çaylak, a.g.e, Ocak 1999, s.7
- 62 -
ODK-8
Tarih: 10.yy – 12.yy
Tanım: Eser değerli taşlarla süslenmiş, iki yandan taşıma kulplu ve ayak kısmı geniş bir
kalistir. Kalis gövdesinde bir süsleme programı yoktur, yalnızca yivlidir.
ODK-9
Tarih: 11.yy – 13.yy
Malzeme: Seramik
Bölge: İznik
Yazıt: “ Köleniz Manuil’i hatırlayınız Tanrım. “174
174
Bedri Yalman, İznik’de Kilise Altyapı Kazısı, 8.T.T Kongresi Bildirileri, Cilt 1, Ankara 1979, s. 38
- 63 -
8. DEĞERLENDİRME
Ökaristi ayini sırasında içerisine kutsal şarabın koyulduğu liturjik kaplar
olan kalisler 4.yy’dan itibaren bilinmektedir. Bizans İmparatorluğu süresince
kalisler iki grup altında toplanır. Bunlar Erken Dönem ve Orta Dönem kalisleri
olmak üzere iki gruptur. Bu iki dönemde devletin ekonomik gücü doğrultusunda
malzeme değişiklikleri ve ekonomiden bağımsız olarak form değişiklikleri
görülmektedir. Ve yine aynı dönem grupları içerisinde yer alan kalislerde genellikle
aynı form ve süsleme özellikleri olsa da farklı formlara da rastlanılmaktadır.
Erken Dönem Kalisleri’nin formları genellikle küresel gövdeli ve konik
kaidelidir. Fakat bir grup kalisin Antakya Kalisi gibi (bknz. EDK-3) alta doğru
daralan, silindire yakın U biçiminde bir gövdeye sahip oldukları görülür. Örneğin;
EDK-7, EDK-22, EDK-23, EDK-24 ve EDK-25 bu gruptan sayılabilirler. Erken
Dönem örneklerinde yazıtlar genellikle ağız kısmını silindirik olarak çevreler ve
genelde ithaf yazıtları içeriklidir. Bezemelerde ise İsa, Meryem, baş melek, ve aziz
tasvirleri büst olarak yer alır. Malzeme olarak genellikle gümüş kullanımına
rağmen nadir olarak cam ve seramik eserlerde görülmektedir.
Orta Dönem Kalisleri’nde ise, formlar yine konik bezemeli olup, küresel
gövde ve konik ayakları ile Erken Dönem formlarını devam ettirmektedir. Yalnızca
ek olarak bu grupta yer alan bazı kalislere taşıma amaçlı, iki yandan kulplar
yerleştirilmiştir (bknz. ODK-1, ODK-3, ODK-6, ODK8). Bu dönem
malzemelerinde gümüşün yanı sıra yarı değerli taşlar ve inciler kullanılmaktadır.
Teknik olarak ise mine tekniği uygulanmaya başlanır. Genellikle ağız kenarı ve
kadehin çeşitli yerlerinde inci dizileri yer almaktadır. Figür bezemeleri bu inci
dizileri ile çerçeve içerisine alınmıştır. Figür bezemeleri yalnız gövde kısmında
değil, kaidede de tekrarlanmıştır. Bu dönem örneklerinde ithaf yazıtlarının yerini
liturjik yazıtlar almıştır.
- 64 -
9.SONUÇ
Bizans, Constantinus ile birlikte Hıristiyanlığı resmi din olarak kabul eden,
Hıristiyan öğretisine göre yaşamaya ve başkalarını yönetmeye başlayan ilk büyük devletti.
Roma yurttaşları, Caeserleri Constantinus kendisini değişikliğin gerekli olduğuna
inandıran bir hayal gördüğü için resmi dinleri olarak Hıristiyanlığın paganizmle
çekişeceğini, I.Constantinus’un İ.S 323’e kadar erken bir tarihte ve olasılıkla 325 yılından
önce ilk Nikaia Konsili’ni toplamasıyla öğrendiler.
Ortodoks Kilisesi temelleri ise Bizans İmparatorluğunu içerisinde kapsayan
dönemler içerisinde ve tam olarak ise 9.yy’a kadar olan süreçte kesinleşmiştir. İlk kez
Bizans İmparatorluğu tarafından devlet dini haline gelen Hıristiyanlık, tamamen
İmparatoru esas güç tutacak şekilde düzenlenmiştir. Erkin kutsal kökenini vurgulamak için
gerek özel gerek kamusal yaşamda olabilecek bütün dışsal işaretler kullanılmıştır.
İmparatorların kendileri, erklerinin Tanrı’dan geldiğine inanmışlardır. İustinianus,
kendisinin Tanrı tarafından seçildiği ve bütün girişimlerinde melekler tarafından özenle
gözetildiği kanısındaydı.
Hıristiyanlığın ve kilisenin henüz yasak olduğu yıllarda, inananların buluşma
yerleri gizli evlerdi. Hıristiyanlar buralarda toplanır, ibadetlerini ve ayinlerini
gerçekleştirirdi. İmparator Constantinus ile birlikte resmi din olan ve sonraki yüzyıllarda
çeşitli konsillerle temele oturan Hıristiyanlıkla birlikte Ökaristi Sakramenti içinde bir
düzenleme yapılmıştır.
Ökaristi (εὐχαριστία) şükran demektir. Tevrat’ta pek çok kere tekrarlanan bu ifade,
incil metninde de görüldüğü gibi, İsa’nın ekmek ve şarabı şükrettikten sonra havarilerine
vermesiyle ilgili olarak bu ayine adını vermiştir. Ökaristi ayini temel şeklini aldığı
dönemden itibaren Prothesis ile başlar. Bu bölüm kutsal masaya getirilecek olan ekmek ve
şarap için hazırlık bölümüdür. Rahip hazırlığın başlamasını söyledikten sonra ellerini yıkar
ve öngörülen dualarla birlikte aynı zamanda kilisenin bir bölümü olan Prothesis’ e girer.
Papaz sol eline somundan bir parça alır ve sağ eline de ucunda İsa’nın monogramının yer
aldığı bir mızrak alır. Mızrak ile birlikte ekmekten aldığı her bir parçayı damgalar. Bu
sırada Diakon, kalise su ve şarabı koyar. Prothesis seremonisi için 8.yy’dan önceki bir
tarihi veren kaynak yoktur.
Ökaristi’de kullanılan liturjik objeler arasında Kalis, paten ve asteriskos, ibrik ve
trulla, kaşık, buhurdan, yelpaze, kutsal kitap kapağı, haç ve haç kaidesi yer alır. Kalis ve
paten Ökaristi’nin iki temel objesidir. Çünkü Ökaristi Sakramentinin çıkış noktası bu iki
objeye yani İsa’nın Havari Komünyonuna dayanmaktadır. Liturjik objelerin her birinin
aynı zamanda sembolik anlamları da vardır. Bu sembolik anlamların her biri Ökaristi
Sakramenti’nin bir bütün olarak yaşanmasını sağlar.
Metal malzeme ile yapılmış olan liturjik objelerin tarihlendirilmesinde ise, form,
süsleme, malzeme gibi etkenler rol oynamasına rağmen bir diğer ayıran nokta da kontrol
damgalarıdır. Bir çok eserde kontrol damgası yer aldığı için, kesin tarinlendirmeye
- 65 -
gidilebilmiştir. Damgalı ve damgasız gümüş eserlerde yapılan metal analizleri, gümüşün
saflığının genellikle aynı olduğunu göstermiştir. Dolayısıyla kontrol damgası eserin kaliteli
ya da kalitesiz olduğunu göstermemektedir. Orta Bizans Dönemi’nde ekonomi ile ilişkili
olarak gümüş kullanımı azalmıştır. Dolayısıyla damga sistemi de görülmez.
RESİMLER
Resim 1 Ravenna San Vitale Kilisesi Mozaiklerinden
Resim 2 Ravenna San Vitale Kilisesi’nden
Resim 3 İstanbul Arkeoloji Müzesi Paten
Resim 4 İstanbul Arkeoloji Müzesi İbrik
Resim 5 Manisa Müzesi Trulla
KAYNAKÇA
Acara Meryem, Bizans Maden Sanatı’nda Dini Törenler Sırasında Kullanılan
Liturjik Eserler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1997
Acara Meryem, Bizans Ortodoks Kilisesi’nde Liturji ve Liturjik Eserler,
Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 15
Bontante Edigio, The Treasury San Marco Cataloque, İtaly 1984
Cabasilas Nicolaus- J.M Hussey, P.A Mcnulty, Commentary on the Divine
Liturgy, Newyork 1977
Cırlot J.E, A Dictionary of Symbols, London 1971
Çaylak Ayşe, Bizans Maden Eserlerinden Kalisler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ocak 1999
Dvornik Francis, Konsiller Tarihi- İznik’ten II. Vatikan’a, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara 1990
Eroğlu Ahmet Hikmet, Hıristiyanlığın Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış,
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 41, 2000
Eser Meryem Acara, Liturjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı, Kalanlar
Kataloğu, İstanbul 2007
Ferguson George, Signs & Symbols in Christian Art, Newyork 1954
Gökalp Zeliha Demirel, Türkiye Müzeleri’ndeki Bizans Dönemine Ait Maden
Aydınlatma Araçları, Eskişehir 2001
Gökcan Sema, İsa’nın Passionu’nun Bizans Liturjisine Yansıması (Germanus
Sembolizmi), Eskişehir 2011
Kazhdan Alexander P. , The Oxford Dictionary of Byzantium, Newyork 1991
Koch Guntram, Erken Hıristiyan Sanatı, İstanbul
Köroğlu Gülgün, Bizans Dönemi’nde Buhur Geleneği ve Buhurdanlar, Mayıs
2007
Küçük Abdurrahman, Dinler Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara 2011
Lowrie Walter, Monuments of the Early Church, London 1901
Mango Cyril, The Oxford History of Byzantium/ New Religion Old Culture,
Oxford Universty Press, Newyork 2002
Mercangöz Zeynep, Ortaçağ Hıristiyanlık İnanışında Ökaristi ve Sanattaki
Yansımaları: Bizans Sanatında Ökaristi Sembolleri- Sanat ve İnanç, MSGÜ
Yayınevi, Cilt 2, İstanbul 2004
Payton James R. JR, Light from the Christian East, Intervarsty Press, USA 2007
Rice Tamarra Talbot, Bizans’ta Günlük Yaşam, Özne Yayıncılık, İstanbul 2002
Ross Marvin C. , Cataloque of the Byzantine and Early Mediavel Antiquities in
the DOC. Volume II, Washington 1970
Seidler G.L, Bizans Halk Hareketleri’nin İdeolojik Kökeni, Özne Yayıncılık,
Haziran 1999
Taft Robert F, The Byzantine Rite a Short History, Minnesota 1992
Türker Ayşe Çaylak, Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazılarında(1989-
2000) Ortaya Çıkarılan Bizans Sırsız Seramikleri, Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ocak 2004
Wybrew Hugh, The Orthodox Liturgy the Development of the Eucharistic Liturgy
in the Byzantine Rite, USA 1990
Yalman Bedri, İznik’de Kilise Altyapı Kazısı, 8. T.T Kongresi Bildirileri, Cilt 1,
Ankara 1979
http://thewalters.org/
http://www.metmuseum.org/
http://www.britishmuseum.org/
http://www.mfa.org/
http://clevelandart.org/
http://www.benaki.gr/
Top Related