't.L

BILIM KURULUProf. Dr. Beyhan Karamafarah

Prof. Dr. Olug AnkProf. Dr. Omtir Bakrrer

Prof. Dr. Ebru Parman

Prof. Dr. Hakkr Acun

YAYINA HAZIRLAYAN

Sema Alpaslan

BASKI

Rekmay Reklam ve Thnrtrm Ltd. $ti.

ISBN: 97 5-6813-19-9

Ankara, Eylul 2001

A-IYTAIYA'hIIN DOYRAI{ BEIDEShTOE giRnizmts MANAsTTRT

Engin RI<YUREI<*

Bu yaztmrzla tanrtmaya gahgacafrmlz manastrr kahnrlsrnr, lggg ve 2000yrllannda Antalya kent merkezinin 30-35 km. kadar batrsrndaki Doyran beldesiile kuzey komgusu Agafrkaraman kdytinrin srnrrlarr igersinde kalan ormanlarlakaph daghk bolgede gergeklegtirdigimiz inceleme gezilerimizde tesbit etmigtik.Bu bolgeye dikkatimizi geken, yrllardrr batr Antalya'da epigrafi galgmalarryrirtiten Dog. Dr. A. Vedat Qelgin olmugtur. Projemiz, istanbul UniversitesiAragttrma Fonu taraftndan desteklenmigtir. inceleme ekibi, IstanbulUniversitesi'nden Yard. Dog. Dr. Engin Akyrirek, Ar. Gor. Aygu Tirvaki, SanatThrihi Ytiksek Lisans o[rencisi Gdrkem Krzrlkayak, ve lggg yrlndakiincelemelere katrlan Sanat Tarihi olrencileri Aynur Gtirlemez, Ozlem Altunokve Cenk Erdofan'dan olugmugtu. Bu iki sezon igersinde, belirtilen arazide

finitttigtimtiz gahgmalarda Doyran beldesi srnrrlarr igersinde bir manastrr, birbazilikal planh kilise ve bir gapel; Aga[rkaraman koyri srnrrlarr igersinde ise birmanasttr ve bir Eapel tesbit etmigtik. Bu yazrnrn konusunu, Doyran beldesininKisle Qul.-uru olarak anrlan yerindeki Bizans manastll olugturmaktadrr. Bizansmimarlrlt literattirtine girmemig olan bu manastrr, Anadolu'daki Bizans donemimanastrrlannrn iginde en iyi korunmug olanlardandrr.

Manasttra, Antalya . Sakhkent yolu rizerinden, 30. kilometredeki Doyransapafrndan 4 kilometre kadar sonra asfaltan safa sapan orman igi bir yoldanulagrlmaktadrr. Srk gam ormanryla kaph bir bolgede olan manastrr, uzaktanfarkedilmez.

Bizans donemindeki adr ve tarihi ile ilgili hentiz bir bilgiye sahip olmadrfrmrzmanastlr, yerlegim yerlerinden uzaktrr. En yakrnrndaki antik yerlegme, yineDoyran beldesi stntrlart igindeki Neapolis (ya da lobia) kentidir.r Hellenistik

Yard' Dog. D., Istanbul Universiresi, Edebiyat Faktiltesi, fukeoloji ve Sanar Tarihi Boltimti, Bizans SanarrAnabilim dah.

A. V. Qelgin, "Grmessos Aragtrmalan", O. Belli (der.), Trirkie Arkcobjisic,elswlbuJUruc/ersiresiiginde, Ankara20ffi,425.433, bl<z.430.

13

gapda kurulmug olan Neapolis, Roma ve Bizans donernlerinde de yerlegmeye

sahne olmugtur. Kug ugugu manastrnn3-4 kilometre dolusunda olan bu yerlegmede

bazilikal planh bir Bizans kilisesi vardrr. Manastrnn bu yerlegme ile bafilantrh

oldufu drigrintilebilir; ancak kentin hangi tarihe kadar Hrristiyanlar tarafrndan

kullanrldrfrnr bilmiyoruz. Antalya kenti ise manastrra bugtinkii yol ile 40

kilometre kadar mesafededir. Tarihoncesi gaflardan baglayarak insan

yerlegmelerine sahne olan Antalya bolgesi, Eskigafi kaynaklarrnda Attalia olarak

gegmektedir. i.O. 2. yizyrlda Pergamon krah II. Attalos'un kurdufu kent, daha

sonra Roma ve Bizans imparatorluklannrn Akdenizdeki onemli kentlerinden birisi

olarak zengin bir tarihe sahiptir.2 Kisle Qukurundaki manastrrn, 1042 yrhnda Perge

- Silion Metropolitlifinden ayrrlarak kendisi Metropolitlik olan Attalia kenti ile

ili$kili bir manastrr olmasr akla daha yatkrn gelmektedir. Attalia kenti 9. pizyrldan

baglayarak gegitli Arap akrrlannrn hedefi olmug, 1085-1103 yrllan arasrnda

Selguklu yonetimine gegmig, ancak 1707 yrhna kadar -bu ttir kesintilere kargrn-

esas olarak Bizans toprafr olarak kalmrgtrr. Bu tarihte ise Selguklularrn eline

gegmigtir. I37I'de Hamitofullan Attalia'yr Selguklulardan almrg, 1390 yrlrrda ise

Yrldrnm Beyazrd kenti Osmanh topraklarrna katmrgtrr. Bu tarihsel gergeveden

bakrldrfrnda, manastrnn 13. yrizyrldan once yaprlmrg olmasr gerekir.

Bugiinkti orrnan yoluna bakan kuzeyi drgrndaki rig tarafr sarp meyilli olan ktigtik

bir tepenin tizerinde kurulmu! manastrra yalnrzca kuzeyinden ulagrlabilmektedir

(Resim 1). Griney tarafi ise, Antalya korfezi ile batrsrndaki daf srrasrna kadar

uzanan gok genig panaromaya sahip bir vadiye bakmaktadrr. Manastrra, do[u, batr

ve giiney yonlerinden ulagrlmast olanaksrzdr. Kuzey tarafi ise, daha yumugak, krsa

bir efimle toprak yola kadar iner. Yolun kuzeyinde yer alan yuksek tepeler Giilltik

dafrna dofru kademelenir.

Manasttrtn yerlegim planr (Resim 7), Bizans manastlrlarrnrn genel lemasma

uygundur. Bizans manastrr mimarisi erken donemlerden baglayarak standart bir

femaya oturmuftur: Mrsrr'daki Sohag, Suriye'deki Kalat Siman ve Sina'daki St.

Catherine gibi erken omeklerin birgok ortak yanlan bulunmaktadrr: Bir gevre

duvart ile gevrilmig genig bir av[u, az Eok merkezi planh yerlegimin tam ortastnda

esas kilise (katholikon), gevre duvan boyunca dizilmig ve birgofu ortada genig bir

2 Antalya ve gewesinin tarihi ile ilgili genel bilgi igin bkz; \7. Ruge, "Pamphylia", ReaJ Erclclopedia, XVIII, 3

(1949), 345-407; C. Bosch, PamphyliaTctihi,w Dair Ted<ildsr, Ankara 195?; E Erren, AnalyaVhyetiTailu,Isunbul1940.

T4

avlu brrakmak amacryla gevre duvartna bitgik olarak yaprlmrg, cepheleri (ya da

girig-grkrglarr) kiliseye dofru olan yemekhane (trapeza), k.giq hticreleri, atolyeler,

gapel ve mezar yaprlan, erzak depolarr ve difer binalar.' Bu mimari yerlegim planr

ashnda komtinaI manastlrcrIr[rn kurucusu Buytik Basileios'un kurallarra

gergevesinde olugmuq ortak yagamln amaglan ve gereksinimlerine gore

belirlenrnigtir. Bu yerlegim gemasrnda erken donem omeklerinden (St. Catherine),

Aynaroz'daki orta ve geg Bizans donemi omeklerines kadar az gok bir stireklilik

oldufu goniliiyor. Kapadokya'daki kayalara oyulmug manastrr komplekslerinde de,

bir avlu etrafina dizilmig yaprlardan olugan avlulu manastrrlarda, bu yerlegim

planrna olabildifince uyuldufunu gormekteyiz.6 Ortak \levlerdeki stireklilik,

mimari yerleqim planlarrnda da stireklilifi saflamrg olmahdrr.

Bu gergevede, Kisle Qukuru'ndaki manastlrln da bu qemaya genel olarak

uydulunu goniyoruz: bir duvar ile gevrelenmig avlu, bu avlunun ortasmda kilise,

gevre duvarrna bitigik olarak dizilmig yemekhane, kegig hticreleri, erzak deposu ve

daha bagka yaprlardan olugan bir kompleks.

Qevre duvan, koruma gibi pratik bir \levin yanlslra, gergekte manastln mekan

olarak smrrlayan, kutsal alanr gtinltik yalamn eweninden fiziksel olarak aylnp

belirleyen bir duvardu.T Korunma iElevi de genelde askeri anlamda bir savunmadan

gok, bir srfrnak safllamaya yoneliktir. Kisle Qukuru manastlnnn yer yer 5-6

metreyi bulan gevre duvart da boyle bir srnrrlama ve sr[rnak safilama iglevi

i.istleniyordu (Resim 3). St. Catherine ya da Latmos'daki bazr manastrrlarda oldu[u

gibi gewe duvarr kulelerle gtiglendirilmig gergek bir kale niteliginde degildir.s

Manastrnn gtiney, ban ve krsmen de dofu taraflarrnda neredeyse tamam olan gevre

duvarr, kuzey tarafinda yer yer yrkrk olarak kalabilmiq, kuzeydofu kogesinde ise izi

3 M. Johnson, A. M. Glbot, "Monastery", A. Kazldan vd., (der.), TIvOxfo'rdarctanq of Byzanrium, New York

1991, c.7,1391-1392.

4 Dordtincti 1'tizyrlda yalamg Kapadokya'h kilise babasr aziz Basileos, komtinal manastlr (cenobitic) idealinin

kurucusu ve ilk orgiitleyicisidir. Bu ideal ve kurallar, daha sonra 9. ytizyrlda Konstantinopolis'teki Sudios

manastrlnrn bagrahibi Theodoros tarafrrdan geligtirilm\tir. Buytik Basileos'un kurallan igin bkz; \y. K. L. Clarke

(gev.), The Asceric Works of Sarnc Basil, London1975, L45-278,279-351.

5 Bu dmekler igin bla;A. Bryer, M. Cunnigham (der.), Mount Adws anlByzancine Monasricisnr, Hampshire 1996.

6 L. Rodlen CaueMorasteria of ByTantineCappodrciorNew York 1985.

7 S.Popovig,TlwArchitecturallcorcgraplrJrfd"LateByzantineMonascery,Torontol99T,T.

8 T. \Uiegand, Der Latnws, Berlin 1913, 18-i9, 30, 47.43. Ome|rr Kaprkrr adasrrdaki manasrnn gewe duvan,

gergekten askeri amagh bir savunma igin hazrlanmqtr, gtinkri dendanh gewe duvarrnrr iizerinde bOyle bir

savuruna igin gerekli olan seyirdim yolu ve savuruna kuleleri vardr. Bkz; Z. Mercangoz, "Kaprkrt Adasmdaki

Manastr Kilisesi Uzerine Digiinceler", Arl<colnji. Sanat DerglsiVI (1992), ?3,89.

15

dahi kalmam4tr. Manastrrrn girig kaprsr da kuzey tarafindandrr ve burada briytik

bir kapr oldufiu anlagrhyor.

Kompleksin ortasrnda yer alan kilise iyi korunmug bir durumdadrr; duvarlart ygr

yer gatl hizasna kadar ayakta kalabilmigtir. Kilisenin tek nartelai, naosa gore biraz

daha dardrr (Resim 4). Nartekse batrdan ve guneyden girig vardr, kuzeydeki kapr

ise sonradan duvarta ortilerek kapatrlmrgtrr. Duvarlardaki tonoz baglangrg

izlerinden ve batr duvarnn drgrnda gori.ilen duvar payelerinden, narteksin tag bir

begik tonozla drtiilti oldufu anlagrlmaktadrr.

Narreksten naosa, tizeri kemerli bir kaprdan girilmektedir. Bu kaprnrn tizerinde

bir pencere agrkhlr bulunmaktadrr. Zemin planr dikdongen olan kilisenin, kuzey

ve giiney cephelerinde, genellikle kare-iginde-hag planh yaprlarda gordtigtimtiz hag

kollarrnrn drqa yansrmasr gdruhir (Resim 5). Kubbenin, naosun apsis tarafrna daha

yakrn olmasr ve bu durumda hagrn batr kolunun da daha uzun olmast mtimktindiir.

Ancak yaprnn planrnr tam olarak anlayabilmemiz igin, naostaki molozun

kaldrrrlarak zeminin temizlenmesi ve cephe rolovelerinin gizilmesi gerekmektedir.

Naosun zemini bugiin, 1-1.50 m. kadar moloz ile dolmugtur. Bu molozun iginde

dikkatimizi geken gok sayrdaki diizgiin kesilmiq taf, yapnrn orttistinden olmahdrr.

Kilisenin drga tagkrr, yuvarlak bir apsisi vardrr (Resim 6). Apsis penceresi dar

ve ytiksektir. igeriden, apsisin iki yanrndaki duvarlarda yanm yuvarlak planh birer

nig vardrr. Do[u duvarr boylece igeriden iig apsisli gibi gortilmektedir. Bu niglerde

birer tane mazgal pencere bulunmaktadrr. Naosun pastaphoria odalarr yoktur;

ancak tek girigi naosun kuzey duvanndan olan, kilisenin kuzey dogu tarafina bitigik

dikdortgen odanm, pastaphorianrn iglevini ristlendifi dtigtintilebilir. Bu oda, naosa

agrlan bir kapr ve kuzey duvarrndaki iki mazgal pencere drgrnda, drga kapahdrr.

Naosun guney duvarrnda ilii kapr bulunmaktadrr. Bunlardan dogu tarafindaki

kapr ile griney-dofiu kogesi arasnda iki tane ktigtik, dikdortgen niq vardrr. Kuzey ve

gtiney duvarlarrndaki karErhkh kaprlann i.izerinde birer kemerli pencere

bulunmaktadr.

Kilisenin duvar teknigi genel olarak bolgeye ozgtidur. Yer yer dtizeltilmigr ?ma

genelde dofal haliyle kullanrlmrg moloz tag, kireg ve iri taneli kum ile yaprlmrg

beyaz renkli seft bir harg ile tutturularak orulmtigttir. Taglann arasrna belirli bir

drizenlilik gozetilmeksizin yer yer kiremit krnklan yerlegtirilmigtir. Kullanrlan tag

yerel olarak bulunan kalker ve kireg taErdrr. Duvarlarda, enine atrlmrg "hgtp

hatrl

16

izleri vardrr. Ayrtca, naos duvannln iginde, naosu gepegevre dolanan boyuna birahgap hatrl, yer yer yrkrlan krsrmlarda ortaya grkmrgtrr. Duvarrn igersinde iyikorunabilmig olan bu thgup hatrl, dendrokronolojik resre tabi tutuldu!'unda,yapntn kesin tarihini verecektir. Naosun batr duvannda gdnilen ktigtik srva ve

fresko izleri, yaprnrn fresko ile bezeli oldufunu gostermektedir.

Manasttr smrlart iginde ve yakn gevresinde siirun, baghk, argitrav, sove vb. gibi

mimari elemanlara ya da bunlarrn pargasl olabilecek mimari plastiferastlanmamlltr. Definecilerin kazdrklarr yerlerin ve krrdrklan duvarlarrn molozu

arasmda gordtiltimuz ktigtik mimari plastik parga ise, stnikmrel elemanlara aitolmaktan gok, duvar orgrisiinde kullanrlmrg spoli malzemedir. Yakrnlannda birantik yerlegme olmadr[rndan, yaprda devgirme malzeme kullanrlmadrflr anlagrhyor.

Kilisenin tek mimari plastik bezemesi ise apsiste, drgtan pencerenin iki yanrnda yer

alan igige kemerlerle yaprlmrg iki stis nigi ile bu pencere ve niglerin altrndan gegen

kesme taitan bir silmedir (Resim 6).

Manasttr kompleksinin guneybatr kogesini olugturan btipik, dikdortgen planhyapr ig duvarlarrndaki kat izlerinden anlagrldrfr kadanyla iki kathdrr. Bu yaprnrn

gtiney ve dofiu duvarlan, aynl zamanda manastlnn gevre duvarnn grineydopu

kdgesini olugturmaktadr. Dofuya dofru meyilli bir arazide kuruldufundan, bu

yondeki duvart daha ytiksektir. Bu duvar, drgtan zemine yakrn bir yerden

kademelenerek genigler ve sallam bir temel olugrurur. Yapr iyi korunmugrur ve

duvarlan genel olarak gatr hizasrna kadar ayaktadrr (Resim 7). Yaprnrn gift meyilliahEap bir gatr ile orttilti oldufiu, krsa olan kuzey ve guney duvarlarmdananla6rlmaktadrr.

Yaptya, kilise taraftna bakan batr duvarrndaki bir kaprdan girilmektedir. Bu girig

katrdrr. Bu katrn dofu duvannda manastrr drgrna bakan buytik bir pencere agrklr[rvardtr. Girig katrrn altmda, arazinin elimli olmasr nedeniyle krsmen kullanrtabiliryukseklife erigebilen bir bodrum katr oldufu goniliiyor. Bodrum karrnrn gilney

duvannda, manastlr duvarmrn drgrna agrlan krigrik bir kapr bulunmakradu. Girigkatrntn ve birinci katrn zeminlerinin ahgap oldufu duvarlardaki izlerden

anlagrlmaktadr. Bodrum kata inigi ya da birinci kata grkrgr sallayan bir merdivenin

izine ne ig duvarlarda ne de drg duvarlarda rastlanmamlgrlr. Olasrhkla igeriden

th!"p merdivenler kullanrlmrgtr. Birinci katrn da dogu duvarrnda manastrr drgrna

bakan genig pencereleri vardr.

t7

Bu yaprnrn iglevine iliqkin olarak ilk akla gelen, yaprnrn planr, boyutlan ve

konumu nedeniyle, manastlrn yemekhanesi (trapeza) olabilecefidir. Ti"apeza,

Bizans manastrrlannda kiliseden sonraki en onemli yaprdrr'. Qr-inkt, Basileios'un

manastrr yagammr belirleyen kurallarrna gore komtinal yagamn en onemli yanr

ortak taprnma eylerni ise -ki kegiglerin ortak yagamlannrn merkezini de bu nedenle

kilise olugrurmaktadrr- ikincisi, ritiiel yanr da olan, kegiglerin toplu olarak yernek

yemesidir ve bu ig igin biraraya geldikleri mekan trapezadr.e Bizans manastlrlannrn

birgofunda oldu[u gibi, trapeza, ortadaki avluyu olabildifince genig brrakmak

amacryla gevre duvarrna bitigiktir. Girigi ise kilise tarafina dofiru bakmaktadrr.

Konum olarak da, iglevi gerefi hem kiliseden, hem de kegiglerin yagadrklarr

hiicrelerden kolay ulagrlabilir bir yerdedir. Her ne kadar birgok manastrnn

yemekhanesi kilisenin batr tarafinda ve manastrnn girigine yakrn bir konurndaysa

d", ban orneklerde farkh konumlarda da olabilmesi'', trapezanrn manastrr

igersindeki konurnlandrnlmasrnda belirli bir yon olmasrndan gok, topografya ve

iglevin 6n planda tutuldulu dtigiincesini uyandrrmaktadrr. Kisle Qukurumanastrnnda bu yapnln ftapeza olmasr durumunda, ikinci katrn iElevi sorusu bir

problem olarak grkmaktadrr. Bizans manastrrlarnda trapezalar genellikle tek

kathdrr, ancak iki kath omekler de bulunmaktadrr.rt Bu durumda birinci kat mudak

ve kiler olarak kullanrlmakta, yemek iist katta yenmektedir. Ancak zemin katta

mudak oldufunu gosterecek bir ocak ya da baca izine de rastlanmamrytlr. Bu ikikath yaprnrn kegiglerin yagadrfr mekan olabilecefini de gozardr etmemek gerekir.

Orta ve geg Bizans manastrrlannda gok kath kegig rezidanslan yaygndrr. Bunlar

genellikle uzun dikdortgen planh ve gevre duvarna bitigik olarak yaprlmrglardrr.

Urt kata grkrg ise gopunlukla bina drgrndan ahqap ya da tag merdivenle

safilanmaktaydr.'2

P. Bunidge, "The Architecnual Development of rhe Arhonire Monastery", A. Bryer , M. Cunnigham (der.),

Mount Arlws andByzontine Monasncism iginde, Hampshire i996, 171-188, blc. 173.

Ornefin, Sina'daki St. Catherine manastrnnda Ortaga!'a tarihlendirilen hapeza kilisenin gtiney doiuyontindedir. Bkz. G.H. Forsyth, K. \il/eitzmann,TheMonostery of Sarnr Catheine atMountSr'nar, Tlre Church

and Forrress of Justinian, Plates, Ann Harbour.Mich. 1973, 7. Aynaroz'daki manasrrlarda ise trapezalarrr

kiliseye gcire konumlanmasr goyledir: Briyuk Lawa'da (961) batrsmda, St. Basil'de kuzeyinde, Karakollou'da

(1018) griney batrsrnda, Dionysiou'da (1370) ve Simonopetra'da (1363) gtineyinde, Chilandari'de (ll4l)battsnda, Pantokrator'da (1363) griney batrsrnda yer almakadrr. Bu yaprlann planlan igin bkz. Bunidge, a.g.e.

(1996). Kapadokya'daki Eski Grimtig manastrmda da uapeza kilisenin giiney doiu tarafrrdadr bkz. Rodley,

a.g.e. (1985), 104, 109.

Omefin, Srrbisan'daki ortagaf manastrlanndan Ravanica ve Resava, Aynaroz'daki Chilandari manastln.

Bkz. Popovig, a.g.e. (1997), 15.

Popovig, a.g.e. (1997), 16.

l0

1l

TZ

t18

Manastrrda boyutlart, plant ve konumu agrsrndan ffapeza olabilecek ikinci biryapt ise, manastlnn kuzeybatr kogesindeki begik tonozlu dikdortgen mekandrr

(Resim B). Kilisenin kuzeybatlsnda ve manastrr giriginin hemen kargrsrnda olan bu

mekan, birEok Bizans manastrnndaki ffapeza konumuna da uygundur. Ancakyapnln higbir penceresi yoktur ve girigi de sadece dofu tarafrndaki krsa kenardan

tek kapryla sa[lanmrqttr. Bu girig ise, manastrnn ana giriginin hemen kargmrnda yer

almaktadrr. Bu yaptnn zemin kodu da, her ne kadar orijinal zemini goremediysek

te, avlunun zeminine gore 1-1.50 m. kadar daha dtigtikttir. Var olan iki duvann

igine inga edilmig olan yaprnrn kuzey ve gtiney uzun kenarlan boylece birbirine

bitigik gift duvardan olugmugtur. Begik tonozu talryan uzun duvarlar ve tek pargah

btiytik tonoz, iglenmemig moloz tag ile inqa edilmiqtir ve hem kiliseye, hem de ikikath yaprya gore daha kaba bir iggilifi vardrr. Brittin bunlar dikkate ahndr[rnda, biz

bu yaprnrn, yerlegim yerlerine uzak olan manastlrln enak deposu olabilecefinidtigtindrik.'i Ancak yine de bu mekanrn bir alryapr olmasr ve tizerinde de bir kat

daha bulunmasr mtimkiindtir. Boyle ise, gorulen tonozlu krsrm erzak deposu,

tizerindeki kat ise trapeza olabilir. Bu sorun da ancak daha aynnrrh bir inceleme ve

duvarlarrn birbiriyle iligkisinin gortilebilecefii bir temizlik gahgmasrnrn sonucunda

aydrnlatrlab ilecektir.

Erzak deposu olarak tanrmladr[rmu bu yaprnrn gtiney tarafina bitiqik iki tane

ktigtik mekan bulunmaktadrr. Bu mekanlar avlu kodunun alnnda yaprlmrqlardrr.

Bunlardan batr tarafindaki beqik tonozla drrulti olan mekanrn do[u duvannda birarkosolyum niqi bulunmaktadrr. Define avcrlan tarafindan tonozu krnlarak talan

edilmiqtir. Yaprnrn tahrip edilmesinden grkan ve hemen yanna yrfrlan molozun

iginde, Selguklu donemine ait olan iki kugtik duvar ginisi pargasr'a gordtik. Bu

yapmn en az bir mezar arkosolyumu banndran bir mezar hipojesi oldulunu

sanlyonrz. Do[u taraftnda olan ikinci mekanrn da benzer bir iglev tistlenmig olmasr

dtigtintilebilir, ancak bu yaprnrn temizlik ya da kazr yaprlmadan anlagrlabilmesi

olanaksrzdrr.

Manastrm gtiney gevre duvan ile kilise arasnda kalan alanda, bir krsmr gevre

duvarma bitigik, ancak hepsinin kaprsr kilise tarafina aErlan sayrlarr 10 kadar olan

13 St. Catherine manasturnda da ana girigin sol tarafnda yer alan d&dortgen planh, begik tonoz omilii yapr erzak

deposudur. Depo, girig kapsrra yakrn, ancak yemekhaneye uzaku; Forsyth, \Teitzmann, a.g.e. (1973), lev.

XXIII, A.B.

14 Bu ktiguk pargalardan biri monokrom rurkuaz, diferi ise tek renlli (yegil) srr iizrrine alrrr yaldrz olarak yaprlmrg

tiggen bir gininin kurlmrg ucudur. Benzerleri Antalya Mr-izesi'nde bulunmakudr bkz. O. Aslanapa, "AnalyaMiizesinde Selguklu Qinileri", Refd Rdhm€6 Aratlgin, Ankara L966,5.75.

F--

l9

ktigtik odacrk vardr. Bu mekanlann kegig hticreleri olduklarrnr dtiqrintiyoruz.

Gtiney gevre duvarma bitigik iki tanesi, sonradan mekanrn igine eklenen paye ve

sivri kemerlerle daha ktigtik birimlere boltinmtiglerdir (Resim 9). Bu eklerin duvardokulannda da bazr farkhhklar dikkat Eekmektedir. Her iki odanrn da gevre duvarrdrgrna agrlan ve Antalya korfezi ve batrsrndaki daflara kadar uzanan bir vadipanaromastna bakan pencere agrkhklarr vardrr. Bu sivri kemerli ekler, hipoje olarakadlandrrdtfrmu yapnrn kenannda bulunan Selguklu duvar ginisi krrrklan ilebirlikte dtiqtinuldtiftinde, manastrnn belli krsrmlannrn sonradan Selguklulartarafindan kullanrlmrg olabilecefiir5 ya da Selguklu doneminde bazr ekler yaprlmrg

olabilecefi drigiincesini akla gerirmektedir.

Gtiney duvarna bitigik sivri kemerli bu iki mekan ile kilise arasrnda kalan vebir duvar ile taragalanmrg krsrmda da, kaprlarr kiliseye dofiru agrlan birbirine bitigikve az gok standart planda 5 ya da 6 tane ktigtik hiicre vardrr. Bunlardan batr

tarafrndaki goreceli olarak iyi durumdadrr ve bu srrada yer alan hticrelerin standartplantnr gostermektedir: Kareye yakrn zemin plan, kuzey duvarrnrn dogu tarafindankiliseye dofru agrlan kaprlar, beEik tonoz ortti ve igeride kuzey batr kogesinde ktigtkbir nig. Bu oda tipi, bir kegigin yagamasr igin en az konfor dtigtinrilerek hazrrlanmrqyaygn bir hucre tipidir.'6

Gtiney duvarntn bir agr yaparak batrya uzandrfr yerde de, yine gevre duvarrnabitigik, tek girigi olan, ancak sonradan boltinerek igige iki oda haline getirilmig biryapr vardtr. Bunun begik tonoz ornisti saflam olarak grintimtize ulagmrgtrr. Bu ikiodanrn da kegig hticreleri olmalan gerek.

Bu tonozlu hticrelerin saf ve sol taraflarrnda, gtineybatl yonrindeki gevreduvartnm kahnhfr igine agrlmrg biri dikdoftgen, ikisi yarrm yuvarlak planfi tig tanenigin ise manastrnn helalan olduklarrnr dtigtintiyoruz. Bu nigler tam bir insanmsrfabilecefi genigliktedir ve zeminlerinin ortasrndaki delik, leVre duvannrn drgrnaagtlan, meyilli yerlegtirilmig oluk geklinde bir kiremitle son bulmaktadrr (Resim

l5 Av ya da beruer rekreasyon amaglanyla dafihk ve ormanl]< bcilgelerde bir.iki odah kugtik Selguklu kcigklerinerastlanmaktadr' Bazen daha erken devirlere ait yapr kalntrlarrrur bazr eklemeler ve onalmlarla iyilegririlerekkrigtlk av kogklerine dontignirtildukleri de g6rultir. Blc. S. Redford, "seljuk pavilions and Enclosures in andAround Alanya", 14. ArasvrmaSonuglan Toplanasr, Anlcara 1gg7,453.467; a.y.

,,pavilions Sourheasr of Alanya,,,

15. ArasamaSonuglan Toplanmr, Ankara 199g, ?1,95.l6 Antalya'nrr Agafrkaraman koyti Palamutdtiai mevkiindeki manastrr kal'rtrs'rda da bu standartta bitigik inga

edilmig bir srra keEig hticresi tesbit ermigtik.

10). Bu tiir helalara Roma mimarhlrnda,t? erken islam mimar6firnda,, ve bazrBizans manastrrlarndatn rastlanmaktadrr.

Boylece, manastlr kompleksinin griney tarafinrn, kegiqlerin gtinltik yagam alanrolarak ayrrldrfirnr goniyoruz. Bu alanda yemekhane, 10 kadar kegig hucresi2o vebunlarrn hemen yanrnda helalar yer almaktadrr.

Manasttrtn kuzeydofu kogesinde manastrrrn su gereksinmesini saflayan birsamlg vardtr. Dogu tarafindaki gevre duvan, yer yer izlenemeyecek kadar yrkrkoldufundan' samlcn manasttr duvartnrn igersinde olup olmadrfir anlagrlamamr;tlr.Begik tonoz ortulti, dikdortgen planh samlcrn igi pembe renkli samrg harcrylaslvanmlgttr. Samtcrr tonozu defineciler tarafindan krnlmrqtrr. Samrcrn kuzeydoluyonundeki krsa kenannda bir tahliye agrkh[r, ve ig kmmrnda bir basamakbulunmaktaclrr. 2000 yrhnda yaptrfrmrz incelemede, 100-150 m. kadar kuzeydekislrttan baqlayrp, do!rulrusundan anladrfrmrz kadarryla samrca kadar uzanan bir sukemerinin varltftnt, bir krsmr yrkrk olan payelerinden tesbit etrik. Moloz taqtandrtilmtig bu payelerin bazrlartntn tist krsrmlarrnda, her iki taraftaki kemer baglangrgizleri gonilmektedir' Bu kemer, kuzeydeki yamaglardan suyu manastrrrn samrcrnatagryordu.2t

Manasttr kompleksinde tam olarak tanrmlayamadrprmrz birkag mimari birimvardtr. Qahgmalar ilerledikge, Trirkiye'deki en iyi korunmuq manasrrrkomplekslerinden biri oldufuna inandrfrmrz bu yapr grubunun sorunlarnrngoztilecefini, daha iyi anlaqrlacafrnr soyleyebiliriz. lggg ve 2000 yrllarrndayaptrfirmrz gahEma, esas olarak bolgenin raranarak buradaki Bizans devriyaprlarrntn tesbit edilmesi, ana hatlarryla tanrmlanmasr, fotofrafla.nln gekilerekbir argiv olugturulmast, bazt olgtilerinin ahnarak zemin planlarrnrn gizilmesi ve

17 Roma surlarmda genellikle kulelerde yer alan hela nigleri, duvar kalrrhfr igine agrlmq ve ar&lan bir olukla surdrgnra atacak bigimde tasarlanmrytu' BLnlara Ortagaf Larincesinde rwcessaiumdenirdi. Bls. I. A. Richmond,TIw Ciry Wall of lnpuial Rome, Oxford I 930, 84-86.

18 Emevi Saraylarnda savunma kulelerinde bu ftir niqler bulunmakadr. Bkz. K. A. C. Geswell, A Shm Accountof E*b Mru[m Archirecwre,London r95B,rz4 (Masharu)ve 136 (easrAlTuba).

19 lustinianos'un yaptrrdrlr Sina'daki Sr Catherine manasrrrnm gewe duvanndaki bir kulede hela niqleri vardrr.Bunlann duvar drgrna agrhmlan ngtan kesilmig, hafif meyilli ve damlahkh bir oluk bigimindedir; bkz. Forsyrh,!/eirzmarm, a.g.e. (1973), lev. VII, B. Bagka omekler iEin bkz. popovig, a.g.e. (199?), lg.

z0 Kegig hiicrelerinin saytst her zaman o manastrln populasyonunu gostermeyebilir. Manasru gewesinde bazrbarrraklarda ya;ayan kegigler, ayin, yemek ve diier ortak faaliyetler igin manasrra gelebilirler.

21 Omefin Aynaroz'daki Pantokrator manastrtnda da samrca su ragryan su kemeri bulunmaktad'. Bkz. Burridge,a.g.e. (1996), 183.

2t

yaprlann bu halleriyle belgelenmesine ydnelik bir gahgmaydr. Her yrl defineciler

tarafindan biraz ciaha kemiriidifine tanrk oldufumuz bu yaprlar igin bunun ivedi bir

gorev oldugu kanaatindeyiz. Ancak bu gahgma dntimiize bu yaprlarla ilgili birgok

yeni problem grkartmrytlr. Bundan sonraki gahgmalartmuda olgulerin ve planlarrn

kontrol edilerek gerekli dtizeltmelerin yaprlmasr, duvar roldvelerinin gizilmesi,

topografuanrn grkartrlmasr, dendrokronolojik inceleme ile yaprnrn kesin tarihinin

belirlenmesi, daha ileri agamada ise manastrda temizlik ve kazt yaprlmasr ve trim

bu gahgmalarrn kaynak araltrmalanyla btittinlegtirilmesi gereklidir. Ancak bu

gahgmalar tamamlandrfrnda, neredeyse btitrin olarak gtintimtize ulagabilmig olan

bu Bizans manastrnnr tam olarak kavrayabilmemiz mtimktin olacaktrr. Bunun,

Anadolu'da Bizans manastrlan konusundaki gok krt olan bilgimize onemli

katkrlarda bulunacafrna ve Anadolu Ortagagr tablosunun bir pargaslnt daha

tamamlayacafirna inanlyoruz.

22

Resim L Manasnnn lat7e1 y dniinfun genel gdrilnilmii

KSLE CWURU MAMSIIRI I999

jResim 2. Nlmasnnn plant

^aZJ

Resim 3. Manrsann giiney-baa torafindaki gevre duo,tan

Resim 4. Kikseninban ydni.mlen gdriiniimi)

24

25

ResimT . Manasnnnbaastnlaki ikiknth yfu, igenden giiney wafr

.il:if#ffiResinr B. Mannsunnla.tTey-ban lcogesindeki tonoTlu yapt

26

Resim 9. Manasnnn gtirwy gewe duuannabitiSik odaln

Resim I0. Mannsann giiney gewe druarrntnl<nlmh[igme aghruShelaniSi

27