Bilgi Merkezlerinde Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Kullanımı: Coğrafi Bilgi Sistemleri ile Bilgi...

Bilgi Merkezlerinde Coğrafi Bilgi SistemlerininKullanımı:

Coğrafi Bilgi Sistemleri ile Bilgi MerkezlerindekiKonumsal Verilere

Erişim ve Dijital Coğrafi Arşivler Yaratma

Safa Burak GÜRLEYENHacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü,

[email protected]

Özet : Bu çalışmada, bilgi kaynaklarının geniş kullanıcı kitlelerine tam ve doğru olarak ulaştırılması için modern bilgi merkezleri anlayışı ile yürütülebilecek çalışmalar incelenmiştir. Bu kapsamda özellikle 2000’liyılların ortalarından itibaren veri işleme ve iletiminde gelişmiş bilgi toplumlarında oldukça yaygın olarak kullanılan coğrafi bilgi sistemleri (CBS) incelenmiş, CBS’nin bilgi merkezlerinin istatistiki veya kartografik veri kaynaklarına entegrasyonu ile oluşturulabilecek coğrafi bilgi merkezleri araştırılmış ve bu merkezlerde üretilen veri setleri ile oluşturulabilecek dijital coğrafi arşiv anlayışı açıklanmıştır. Çalışmanın sonucunda gelişmiş bilgi toplumlarında yaygın olarak kullanım imkanı bulan benzeri yapıların ülkemizde maalesef kısıtlı olduğu, birkaç bilim dalı haricinde kullanılmadığı, ayrıca bu yönde yapılan araştırmaların da yetersiz olduğu anlaşılmıştır. Bu nedenle örnek olması maksadıyla bazı iyi örnekler gelecek çalışmalarayön vermesi maksadıyla incelenerek, benzer örneklerin ülkemizde de resmi veya özel teşvikler ile kolaylıklahayata geçirilebileceği tespit edilmiştir.

Anahtar Sözcükler : Coğrafi Bilgi Sistemleri, CBS, Coğrafi Bilgi Merkezleri, Dijital Coğrafi Arşivler

Giriş

Bilgiye mümkün olan en kısa sürede ve en verimli şekilde ulaşmak günümüzün enbüyük mücadelelerinden biri olarak gözükmektedir. Özellikle artan bilgiyığınları arasında istenilen verileri işleyebilmek için bilgi teknolojilerinikullanmak bir zaruret halini almıştır. Araştırmacıların bilgi aramadavranışlarında son yıllarda yaşanan gelişmeler, coğrafya ve konumsal bilgininönemi konusunda çalışmaların yoğunlaşmasına ve konuya ilişkin bilgisistemlerinin geliştirilmesine doğrudan etki etmiştir. Konumsal veriyikullanarak, araştırmacılara detaylı analiz imkanı veren coğrafi bilgisistemleri (CBS), istatistiksel veriler (demografiler, zeminkarakteristikleri, pazarlama verileri vb.) ile coğrafi verileri bir arayagetirerek, kullanıcıların bu verileri çeşitli coğrafi görünümler veyaharitalar ile görmelerine ve analiz etmelerine imkan sağlar.

Bu yaklaşımla bilgi merkezlerinde CBS kullanılarak bilgi erişim sistemleriningeliştirebileceği değerlendirilmektedir. Örneğin bilgi yapıları grafikselgösterimle karakterize edilerek kullanıcılarının sonuçları daha iyiyorumlamaları sağlanabilmekte, daha önce dijitalleştirilen konumsal verilerdenoluşturulan arşivlerden ilgi duyan birçok kullanıcı faydalanabilmektedir.

Safa Burak GÜRLEYEN, Bilgi Merkezlerinde CBS Kullanımı ve Dijital Doğrafi Arşivler Yaratma (ÜNAK2014, 17-19 Eylül 2014, İstanbul) 1

Harita tabanlı bilgi erişim olarak da adlandırılabilecek sistemler sayesindebilgi, konum, eğilim, süreç aynı anda bir bilgi sistemi üzerindegörselleştirilerek hizmete sunulabilmektedir. (Jantz, 1997)

Gelişmiş bilgi toplumlarında, araştırmalardaki istatistikî verilerinharmanlanmasında oldukça etkin olarak kullanılmakta olan CBS, maalesefülkemizde belirli sektörler veya akademik birimler (örneğin haritacılık,jeoloji, kent bilgi sistemleri vb.) haricinde yaygın olarakkullanılmamaktadır. Özellikle bilgi merkezlerinde verilen hizmetlerinçeşitlendirilmesi ve çoklu ortam desteğiyle elektronik bilgi hizmetleriningeliştirilmesinde CBS önemli bir potansiyele sahiptir.

Bu çalışmada, yapılan araştırmalar ekseninde kurumsal bir hafıza yaratarakaraştırmacılara yön vermek ve yeni araştırma alanları yaratmak maksadıyla,dünya literatürüne kazandırılmış benzer örnekler incelenerek coğrafi bilgimerkezleri ve dijital coğrafi arşivler için gereken temel bileşenleraraştırılmıştır. Bu temel bileşenler üzerinden sistem yaklaşımı ileuygulanması gereken standartlar ve uygulamalar önerilecektir.

Hâlihazırda ülkemizde bilgi hizmetlerine yönelik iş ve işlemlerde herhangi birCBS uygulamasının olmayışı önemli bir eksiklik olarak görülmektedir. Gelişmişbilgi toplumlarındaki örnekler incelendiğinde konunun önemi gözler önüneserilmektedir. Bu kapsamda bilgi merkezleri olarak arşivlerin imkan vekapasitelerinden faydalanılarak oluşturulabilecek bir sistem ilearaştırmacılara yeni bir erişim platformu yaratma imkanı sağlanacağıdüşünülmektedir.

Kavramsal Temeller

Kavramlar

Dijital coğrafi arşivlerin anlatımından önce bu arşivleri yaratmak içinkullanılan Coğrafi Bilgi Sistemlerini, bunun için de coğrafi, konumsal ve jeo-konumsal bilgi ile jeo-referanslamanın tanımlanması gerekmektedir.

Coğrafi kavramı, dünyanın iki boyutlu yüzeyi ve üçüncü boyut olan atmosfer,okyanuslar ve yer altı ile ilgilidir. Konumsal ise sadece dünya yüzeyindekialanları değil, tüm çok boyutlu yapıları ifade eder. Örneğin insan vücudundabaşvurulan medikal görüntüler, binalarda başvurulan mimari çizimler vb.Coğrafi, konumsal ifadesinin alt alanı olmasına rağmen genellikle birbirininalternatifi olarak kullanılır. (Vardacosta ve Kapidakis, 2013)

Bilimsel yayınların çoğunda ise jeo-konumsal (geospatial) ifadesi coğrafiiçerik ile birlikte dijital konumsal bilgiyi işaret etmek üzerekullanılmaktadır. Jeo-konumsal veri konumsal başvuru içeren numaralar,görüntüler, video veya ses yayınları, yazılım ve yazılım versiyonlama bilgisi,algoritmalar, denklemler, animasyonlar veya modeller/simulasyonlar olabilir.(Simberloff ve diğerleri, 2005) Ayrıca bunlar “dünyada belirli bir lokasyonutanımlayan enlem ve boylam gibi coğrafi koordinatlar, coğrafi lokasyonla


bağlantılı veriler veya jeo-konumsal içerikler (örn: sosyo-ekonomik veri,arazi kullanım kayıtları ve analizleri, yeryüzü araştırmaları, çevreanalizleri gibi) de içerebilir. (Vardacosta ve Kapidakis, 2013)

Coğrafi referanslama (georeferencing) ise dokümanlar, veri setleri, haritalar,görüntüler, biyografik bilgiler, eserler, numuneler gibi bilgileri yer adlarıveya yer kodları (posta kodları) üzerinden coğrafi lokasyonlarla veya doğrudanenlem ve boylam koordinatları ile jeo-konumsal referanslama üzerindenilişkilendirme olarak tanımlanmaktadır. (Hill, 2004)

Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS)

Genellikle coğrafya biliminin veri tabanı sistemleri ile entegrasyonu olarakalgılanan CBS’nin orijini farklı bilimlere dayanmaktadır. Bunlar; bilgisayar,coğrafya, matematik, karar verme, istatistik, uzaktan algılama, mühendislik,veri işleme, planlama, çevre bilimi, peyzaj mimarlığı, modelleme, araştırma veharitacılık olarak sayılabilir. Tecim (2008, s.54)’e göre CBS, coğrafigerçeklerle ilgili modellerin ortaya konulması ve analizi ile ilgilenen özelbir bilgi sistemi olduğuna göre, bunun yeterince etkin, güçlü ve esnek olmasıiçin farklı disiplinlerin katkısı gereklidir. (Tecim, 2008)

Sektörün öncü kuruluşlarından olan ESRI’ye (Economic and Social ResearchInstitute) (2013) göre CBS, coğrafi olarak başvurulan bilgileri yakalama,yönetme, analiz etme ve gösterme için donanım, yazılım ve verileribirleştirir. Haritalar, küresel cisimler, raporlar ve çizelgeler formatındaeğilimleri ve ilişkileri yansıtan birçok vasıta ile verileri izleme, anlama,sorgulama, yorumlama ve görselleştirmemize olanak sağlar. Hızlıcaanlaşılabilir ve kolayca paylaşılabilir verilere bakarak soruları cevaplama vesorunları çözmede yardım eder. Ayrıca CBS teknolojisi, bilgi sistem yapılarıile entegre edilebilmektedir.

Yukarıda da belirtilen bilgiler ışığında, CBS imkanları ile istatistikler veharitalar gibi bilgi kaynaklarından faydalanılarak, coğrafi bilgi merkezlerive dijital coğrafi arşivler yaratılabileceği görülmüştür. İskenderiye DijitalKütüphane Projesi ve Araştırma Kütüphaneleri Birliği CBS Okuryazarlığı Projesigibi gelişmiş bilgi toplumlarında 1990’ların ikinci yarısından itibarenkullanılmakta olan benzeri sistemler günümüzde açık erişim yaklaşımı ile yenibir evreye girmiş, OGC (Open GIS Consortium) vb. standartlar geliştirilmiş vegeliştirilmeye devam edilmektedir.

Yöntem

Bundan sonraki bölümde maddeler halinde coğrafi bilgi merkezlerinin varlığı vebileşenleri, dijital coğrafi arşivler kurulması için gerekenler ve bugünekadar uygulanmış iyi uygulama örnekleri açıklanacaktır.

Coğrafi Bilgi Merkezleri (CBM)

Bilgi merkezleri CBS erişimi ve desteğini sağlayıp, kamu ve akademikbirimlerle işbirliği içerisinde çalışarak bilginin elde edilmesinden,


interaktif haritalar yaratarak soru ve sorunların ortaya çıkartılması vecevaplandırılmasına kadar fayda sağlayabilmektedir. Bilgi merkezlerinindisiplinlerarası bakış açıları sayesinde vatandaş, öğrenci, araştırmacı gibitüm kullanıcılara CBS servisleri ile bilgi erişim imkanı sunulabilir.

Bilgi teknolojilerinde bilgiye erişim imkanlarının bilgi okuryazarlığı iledoğrudan ilişkili olduğu bilinmektedir. Bilgi okuryazarlığı kapsamındayürütülen eğitimlere bakıldığında ise genellikle basılı ve elektronik süreliyayınların gelişimi ile sınırlandığı görülmektedir. Ancak bilgi okuryazarlığısayısal, jeo-konumsal, teknolojik ve bilginin değerlendirilmesini yükseltmekiçin daha az kısıtlayan bir bakış açısına ihtiyaç duymaktadır. Howser veCallahan’a (2004) göre bu bütünsel yaklaşıma adaptasyon ile akademik çevrelereyaşam boyu bilgiyi değerlendirme yetenekleri sağlanabilir.

Özellikle kültürel miras niteliği taşıyan coğrafi verilere erişim sağlamak vefarkındalık yaratarak gelecek araştırmalar için dijital arşivler oluşturmakiçin mevcut CBS olanaklarından faydalanılabileceğinin çeşitli çevrelerdegörülmeye başlanması ile bu kapsamda yürütülen çalışmalar hızlandırılmıştır.ABD Üniversite ve Araştırma Kütüphaneleri Birliğinin (ACRL) kütüphaneler içintasarladığı CBS Okuryazarlık Projesinin coğrafi bilgi sistemlerini kurmak vesürdürülmesini sağlamak için kütüphanelere başvuru kaynağı olabilecekönerileri bir nevi bu çalışmaların tetikleyicisi olmuştur. French’den (1999)edindiğimiz bu öneriler bilgi merkezlerine uyarlandığında, aşağıdaki yolharitası ortaya çıkmaktadır;

1. Çeşitli kullanıcıların bilgi ihtiyaçlarına yön vermek üzere CBS’ninfarklı bilgi merkezlerine girişi (kütüphane, arşiv, müze vb.),

2. CBS kullanıcıları ve bilgi arasındaki bağlantıların teşviki,

3. Araştırma, eğitim ve kamunun bilme hakkını artırarak resmi bilgiyeulaşımın geliştirilmesi,

4. Yeni konumsal tanımlı veri uygulamaları keşfetmek için projelerdeöncülük edilmesi ve bu servislerin bilgi merkezlerine girişinindeğerlendirilmesi,

5. Web yeteneklerine bağlanmış kuruluşların kaynaklarının paylaşımınınsağlanması gerekmektedir. (French, 1999)ACRL’nin önerileri doğrultusunda CBS’nin kütüphanelere girmesinin peşinden,1990’ların sonunda bazı akademik kütüphaneler, dijital coğrafi verikoleksiyonlarına interaktif web haritalama imkanı sağlayarak web üzerindeharita sunucusu rolü üstlenmeye başlamışlardır. Morris (2006)’e göreyayınlanmış, işletilebilir harita servislerinden oluşan bu yeni evrede,kütüphaneler portallar olarak coğrafi web servisleri formunda eşzamanlıiçeriği yayınlamaya imkan tanıyan yeni roller keşfetme fırsatı yakaladılar.

Web harita servisleri ile birlikte coğrafi temelli dijital kütüphaneler,coğrafi kaynakların depolandığı bir bilgi sistemi olmuştur. Dahası kaynaklarakeşif, tarama, görüntüleme ve erişim anlamlarında konumsal oryantasyonsağlamaktadır (Janee, Frew ve Hill, 2004). Bu kapsamda kütüphaneler için


yapılan bu tanım bilgi merkezlerine uyarlandığında, Dijital Coğrafi Arşivleryaratmak üzere de kullanılabilmektedir. Bu arşivler diğer bilgi merkezlerindenayrı olarak konumlandırılabileceği gibi güncel gelişmeler çerçevesinde,birlikte çalışabilirlik ve benzeri standartlar sayesinde başka bir bilgimerkezi ile birlikte de kullanılabilmektedir.

Dijital Coğrafi Arşivler (DCA)

CBS teknolojisi, bilgi merkezlerinde bulunan kartografik (harita, pafta, uydugörüntüsü vb) kaynaklar veya herhangi bir konum ile ilişkilendirilebilecekistatistiki verilerin (nüfus dağılımı, zemin etüdleri, arazi yapıları vb)dijitalleştirilerek güvenilir bir yazılım ve güçlü bir donanım altyapısı iledijital coğrafi arşivler yaratılmasına olanak tanımaktadır.

Temel olarak Dijital Coğrafi Arşivler, arşivlenmiş jeo-konumsal içeriğinyönetilmesi için oluşturulmuş dijital kayıtların tutulduğu depolar olaraktanımlanmaktadır (GeoMAPP, 2011). Bu içerik herhangi bir şahıs, aile, resmiyada özel kuruluş tarafından yaratılmış veya üretilmiş olabileceği gibi kağıtüzerinde veya elektronik formatta da bulunabilir.

CBS aracılığıyla oluşturulacak arşivler farklı bilim dalları, hattadisiplinlerarası çalışmalarda kullanım imkanı bulabilmektedir. Örneğinbiyoloji/ekoloji alanında arazi temelli ekolojik araştırmalarda (envanter, türdağılım bilgileri, bitki popülasyonları, orman yangınları vb.), işletmealanında sayısal analizler ve perakendecilikte, çevre mühendisliğindekonumlama bilgilerinde, dahili tıp bilimleri ve iç hastalıklarındaepidemiyolojik çalışmalarda, halk sağlığında hastalık görülme sıklığısaptanmasında, fizyoterapi ve rehabilitasyonda toplum veri tabanı ile ilgilikonularda, siyaset bilimi alanında göç çalışmalarında, maliye alanındayaratıcı sektörlerin kümelenme analizinde, tarih alanında tarihi harita vekonumların/olayların analizinde, disiplinlerarası çalışmalarda pazararaştırmalarında vb. Bu kapsamda oluşturulacak dijital verileraraştırmacıların ihtiyaçlarına göre yeniden şekillenebilecektir.

İskenderiye Dijital Kütüphane Projesi ile başlayan ve MUSE Projesi olarakdevam eden Kongre Kütüphanesi çalışmaları, Harvard Üniversitesi Jeo-KonumsalKütüphanesi AfricaMap, ChinaMap ve şimdi dünya çapında Açık GeoportalKonsorsiyumu ortaklığı sayesinde açık erişim imkânı ile yaratılan WorldMapçalışmaları, Tuff Üniversitesi jeo-portal hizmeti, Elektronik Kültürel AtlasGirişimi, ayrıca bunların yanısıra başta ABD, Çin, Japonya ve Batı AvrupaÜniversiteleri olmak üzere Ulusal Arşiv Merkezlerinin neredeyse tamamındayapılan çalışmalar iyi örnekler olarak incelenmiştir. Bu örnekler bizlereyaratabileceğimiz dijital coğrafi arşivler için bir konsept ve yol haritasısunmaktadır. Dünyada yapılan dijital coğrafi arşiv çalışmalarından bazılarıörnek olarak aşağıda incelenmiştir.

Harvard Jeo-Konumsal Kütüphanesi ile WorldMap, AfricaMap ve ChinaMap

Harvard Jeo-Konumsal Kütüphanesi, 400.000 harita ve 60.000 atlaskoleksiyonuyla Amerika Kıtasının ve dünyanın en büyük ve en eski harita


koleksiyonlarından birine sahip olan Harvard Harita Koleksiyonu yönetiminde,Araştırma Kütüphaneleri Derneği CBS okuryazarlık projesinin desteği ileoluşturulmuştur. İlk amacı raflarda bekleyen materyallere erişimi sağlamakolan kütüphane, CBS okuryazarlık ve program kullanım eğitimleri vererekkullanıcı sayısını artırmayı hedeflemiştir (Guan ve diğerleri, 2011).

Harvard Üniversitesi kütüphanelerinde bulunan zengin koleksiyonun tamamınainternet üzerinden erişim sağlamak amacıyla başlatılan proje sonucunda, 2001yılında Harvard Jeo-Konumsal Kütüphanesi (Geospatial Library) yayınabaşlamıştır (Şekil 1).

Şekil 1. Harvard Jeo-Konumsal Kütüphanesi Şekil 2. Coğrafi referanslandırılmış İstanbul

güncel İstanbul Kadıköy uydu görüntüsü. Kadıköy haritası.

Coğrafi olarak referanslanmış harita koleksiyonları tamamen erişime açık,harita katmanı ücretsiz indirilebilmekte, metadata verilerine ulaşılarakharita bilgileri edinilebilmektedir. Şekil 2’de 1922 yılı İstanbul Kadıköyharitasının Şekil 1’deki güncel uydu görüntüsü üzerinde coğrafireferanslandırılmış hali görülmektedir.

WorldMap ise halen yapım aşamasında olan açık kaynak bir web haritalamasistemidir. Akademik araştırmalara destek olmak, kamuoyunu eğitmek ve farklıdisiplindeki, kaynaktaki ve formattaki konumsal ve geçici verileri keşif,araştırma, analiz, görselleştirme, iletişim ve arşivlemede destek sağlamaküzerine inşa edilmiştir.

Harvard Coğrafi Analiz Merkezi tarafından geliştirilen WorldMap, web tabanlıve harita merkezli açık kaynak jeo-konumsal teknoloji üzerine inşa edilmiş birveri keşif sistemidir (Guan ve diğerleri, 2012).


Müşterek bir kaynak yaratmak için halka açık haritalarla akademik verileri biraraya getirerek kullanıcılara;

- Şehir/bölge/kıtalar için en müsait genel veri ile etkileşim, büyükveri setlerini yükleyebilme ve başka katmanlar ile birlikte kullanabilme,

- Bütün alanı görme, belirli yerlere yakınlaşma, aynı haritayıfarklı kullanıcıların düzenlemesini sağlama,

- Araştırmacılar tarafından sağlanan güncel veya tarihi verileribiriktirme, kalıcı olarak online erişimi sağlama ve dünya ile paylaşım,

- Online çevrede konumsal bilgi ile disiplinler ve organizasyonlararası işbirliği içerisinde çalışmayı sağlama imkanı sunmaktadır.

WorldMap mimari yapısı, coğrafi bilgi sistemlerinin temel anlayışı olanzamansal-mekansal verilerin daha fazla katman eklendiğinde daha anlamlı olmasıve fazla miktardaki farklı verileri hızlı arama ve görselleştirme şeklindekolaylaştırma yaklaşımlarını kullanmayı mümkün kılmaktadır. Sistem birçokformatta veriyi, ilişkilendirilmiş konumsal veri ile birlikte muhafazaetmekte, ayrıca başka sistemlere bu şekilde entegre olabilmektedir.Shapefiles, GeoTiff görüntüleri, Youtube videoları, Picasa fotoğrafları, müzekoleksiyonları, kütüphane arşivleri, haber ve blog sayfaları gibi örneklerçoğaltılabilmektedir.

WorldMap küresel olarak paylaşılan konumsal veriler ve GSDI (Küresel KonumsalVeri Altyapısı) gibi teknolojiler için mevcut girişimleri çoğaltmayıhedeflemektedir. WMS (web haritalama servisi) gibi OGC (Açık MekansalKonsorsiyumu) uyumlu web servislerini kullanmayı, WMS-C (önbelleğe alınmışWMS) gibi açık standartlar yaratılmasını ve mevcut veri altyapılarına WorldMapveri katmanları eklemek için standart tabanlı metadata formatlarını kullanmayısağlar.

Sistemsel özelliklerinin yanısıra bilginin paylaşımı kapsamında, özellikleentellektüel mülkiyet hakları çerçevesinde yapılan çalışmalara bakıldığında,verinin daha önceki hakları ile ilgili sisteme katkıda bulunanlarınsorumluluklarının bulunması varsayımı ile yapılandırılmış izin ayarlarıbulunduğu görülmektedir. Sistem nasıl istenilirse paylaşım izinlerininayarlanabileceği ve ne zaman istenirse bu ayarların değiştirilebileceği biryapı sunmaktadır.

Guan ve diğerleri (2012) tarafından konumsal veri paylaşımında, “permeablemembrane”, yani geçirgen zar olarak adlandırılan bu yapıda;

- Bir bireysel araştırmacı projesini, kişisel verisi sadece kendisinegörünür şekilde başlatabilmekte, (Şekil 3. iç çevre)

- Projenin gelişimi ile birlikte bazı çalışma arkadaşlarının eleştiri veyorum yapmaları için veri katmanı ve harita görüntüleme ayarlarınıdeğiştirebilmekte, (Şekil 3. orta çevre)


- Çalışma olgunlaştığında yayınlarda veya başka çalışmalarda kullanılmaküzere verisini organizasyonel olarak erişime sunabilmekte, (Şekil 3. dışçevre)

- Proje tamamlanıp yayımlandığında, halkın açık erişimine izinverebilmektedir. (Şekil 3. dış alan)

Tüm bu süreçte herhangi bir verinin çoğaltılması veya başka bir konumaaktarılması gerekmemekte, basit izin ayarları değişikliği yeterli olmaktadır.

Şekil 3. Konumsal veri paylaşımı için geçirgen zar.

AfricaMap, Harvard Coğrafi Araştırma Merkezi tarafından geliştirilen ilk uygulamadır. Arkeoloji, ekonomi, çevresel, etnik yapı, dil, sağlık, demografi ve politik yönetim konularını içermektedir. Picasa ve Youtube uygulamalarına ilave olarak wikipedia gibi açık medya kaynaklarını da barındırmaktadır. (Şekil 4)

Şekil 4. AfricaMap giriş sayfası.

Aşağıda sunulan örnek incelemesinde, Şekil 5’de güncel Afrika uydu görüntüsü üzerinde Frederico de Wit tarafından 1675 yılında çizilmiş harita yerleştirilebilmiş, Şekil 6’da bu harita üzerinde güncel ülke sınırları gösterilerek karşılaştırma imkanı sağlanmış, Şekil 7’de ise güncel sınırlar ile dil aileleri gösterilmiştir.


Açık Erişim

Araştırma Grubu İşbirliği

Organizasyonel İşbirliği

Açık Erişim

Açık Erişim

Araştırma Yaşam Döngüsü; - Kapsamın belirlenmesi - Veri toplama/keşif - Sentez/analiz - Yazma/iletişim - Yayınlama/Teslim

Bireysel Araştırmacı

Şekil 5. Harita katmanı eklenmiş durum. Şekil 6. Güncel sınırlar eklenmiş durum.

Şekil 7. Güncel sınırlar ile dil aileleri. Şekil 8. ChinaMap

ChinaMap ise tarihsel ve güncel coğrafi analiz sağlamak üzere Çin kaynaklarınadayanılarak yürütülen bir çalışmadır. Politik, altyapısal, demografik, ekonomik, topografik, çevresel ve tarihsel konuları içermektedir. Kullanıcılargeçen yıllar arasında ülkenin sosyal ve ekonomik kalkınmasını ve farklı coğrafi bölgeler arasındaki değişimleri inceleyebilmektedir. Şekil 8’de Çin dil bölgeleri ve üniversitelerin yoğunluğu görülmektedir.

Elektronik Kültürel Atlas Girişimi (ECAI) ve TimeMap

CBS’nin arkeolojik alan çalışmalarında devrim yarattığını ifade eden Johnson ve Wilson (2003), ‘Time Map’ uygulamasını anlatırken, CBS’nin analitik potansiyelinin ise farkedildiğinden daha büyük olduğunu ifade etmişlerdir. Yapılan çalışmalar sonucunda 1997 yılında ortaya çıkan “Elektronik Kültürel Atlas Girişimi” CBS’nin potansiyelini gösteren uygulamalardan bir tanesi olarak gözükmektedir.

Bu girişim, Kaliforniya Berkeley Üniversitesi öncülüğünde dünya genelinde birçok akademisyen ve kurumların dahil olduğu, dinamik ve dijital haritalar için standartlar belirleyerek, bu haritaların birbirine ağ ile bağlı olduğu dijital bir atlas yaratma hedefi olan dijital beşeri bilimler girişimi olarak adlandırılmaktadır. Sidney Üniversitesi Arkeolojik Programlama Laboratuvarı tarafından geliştirilen “TimeMap” uygulamasını kullanarak oluşturulan dijital veri setleri, girişimin web sayfasında bulunan “Takas Merkezi” (clearinghouse)üzerinden kullanıcılarla paylaşılmaktadır (Wikipedia, 2014). Dublin Özüne (Dublin Core) dayandırılan tanımlayıcı standartlar sunan bu merkez, bir


yazılıma gömülü olarak kodlanmış değerler üzerine inşa edilmesi yerine merkezive internet erişimli olarak metadata tanımlarının kaydedildiği sunucu veri tabanı olarak yapılandırılmıştır. Yani yeni unsurlar, şemalar veya değerler veritabanını düzenleyerek kolayca eklenebilmekte, farklı dillerde metadata alternatiflerine imkan sağlanabilmektedir. (Johnson ve Wilson, 2003)

Sistemin çalışması, Şekil 9’daki veri mimarisinde gösterildiği gibi, öncelikleECAI üyelerinin verilerini internet erişimli ağa yerleştirmeleri, TimeMap bağlantı ve ECAI tanımlayıcı metadatalarını yaratmaları ile başlamaktadır. Araştırmaya olanak tanıyan ve kullanışlı bir uzun dönem yedeğini barındıran metadata kopyasını saklayarak veri merkeze kaydedilir. Artık ECAI kullanıcıları veya herhangi bir araştırmacı bu merkeze internet üzerinden bağlanarak ilgilendikleri veriyi konumsal içerik, zaman periyodu veya anahtar kelimelerle araştırabilmektedir. Merkezden erişilen bilgi ile veri sunucusuna direkt bağlantı kurulabilmekte, ilgili harita verilerini yüklemek için SQL sorguları yapılabilmekte ve kullanıcı ekranında birleştirilmiş harita katmanları olarak gösterilebilmektedir.

Şekil 9. ECAI veri mimarisi

ECAI clearinghouse üzerinden erişilen, Osmakov ve Vasilienko tarafından yürütülen, “ECAI İpek Yolu Atlası” çalışması üzerinden TimeMap uygulaması incelendiğinde, öncelikle arayüzün basit ve kullanışlı olduğu görülmektedir. MÖ 500’den 2002 yılına kadar İpek Yolu’nun gelişimi ve üzerinde olan önemli olayların gösterildiği çalışmaya ilişkin örnekler aşağıda sunulmuştur. ECAI’yidiğer CBS uygulamalarından ayıran en önemli özelliği dördüncü boyut olarak tanımlanan zaman periyotlarını kullanabilme imkanıdır. MÖ.112’den itibaren ipek yolu güzergahı ve ipek yolu üzerinde bulunan şehir bilgileri (Şekil 10) ile başlatılan atlasın güzergah arayüzünde, aynı zamanda Büyük İskender’in güzergahı, çatışmalar, kurulan şehirler (Şekil 11) görülebilmekte, ayrıca bölgedeki imparatorluklar ve şehirler de incelenebilmektedir (Şekil 12). Daha detaylı çalışmalar ECAI web sayfasından temin edilebilir ve incelenebilir. (ECAI, 2014)


Şekil 10. MÖ 112-MS100 arası İpek YoluŞekil 11. MS 324-330 İskender’in GüzergahıGüzergahı ve Şehirleri

Şekil 12. Timur İmparatorluğu ve çevresiile Sasani İmparatorluğu şehirlerinden Nasibin (Nusaybin)

Sonuç ve Öneriler


Bilgi teknolojilerinde yaşanan gelişmeler, bilgi biliminin ufkunu genişletmeyedevam etmektedir. Bilgiye erişim imkanları artarken bu bilginin güvenliği, yani bütünlüğü ve doğruluğu tartışma konusu olmaktadır. İnternet ortamının yarattığı bilgi kirliliği içerisinde de aranılan bilgiye ulaşılsa dahi doğruluğundan şüphe edilmeye başlanmıştır. Bu kapsamda toplumu aydınlatma ve doğru bilgiyi bütünlüğü bozulmadan araştırmacılara, kullanıcılara ulaştırma görevinin, bilgi kaynaklarının çoğunluğuna sahip olan bilgi merkezlerine, özellikle arşivlere düştüğü değerlendirilmektedir.

Bu kapsamda, gelişmiş bilgi toplumlarında birçok alanda uygulamaları bulunan Coğrafi Bilgi Sistemleri, aynı zamanda bilgi yöneticilerinin, akademisyenlerin, öğrencilerin, araştırmacıların kullanımı ile bilgi merkezleri vasıtasıyla yeni kullanım alanları bulmuştur. Gelişmiş bilgi toplumlarında yaygın kullanım alanları yaratılmış olmasına rağmen, maalesef ülkemizde bu hususun üzerinde yeterince durulmadığı farkedilmiştir. Farkındalığı artırmak amacıyla hazırlanan bu yayın ile ülkemizde de CBS’nin bilgi merkezlerinde, özellikle arşiv kurumlarında bir hizmet olarak kullanılması için öneriler sunulmuştur. Coğrafi bilgi merkezleri ve dijital coğrafi arşivler için temel gereksinimler ve yol haritası açıklanmıştır. Özellikle uluslararası açık erişim ve birlikte çalışabilirlik çerçevesinde, WorldMap ve Elektronik Kültürel Atlas Girişimi (Electronic Cultural Atlas Initiative) iyi örnekler olarak incelenmiş ve örnek durumlar anlatılmıştır.

Sonuç olarak bilgi toplumuna dönüşüm sürecinde, arşivlerin modern bilgi merkezlerine dönüştürülmesi, bunun için de coğrafi bilgi merkezlerini bünyesinde barındıracak şekilde yapılandırılması ve yapılan çalışmaların dijital coğrafi arşiv anlayışı ile ulusal ve uluslarası kullanıma sunulması gerekmektedir. Aynı zamanda ulusal arşivlerin bu sayede görselleştirilerek, internetin büyük kitlelere ulaşma gücü sayesinde doğru bilinen yanlışların tarihi gerçek ve arşiv verileri ile düzeltilebileceği değerlendirilmektedir. Bunun için açık erişim konsorsiyumu, elektronik kültürel atlas girişimi gibi uluslarası oluşumlar ile işbirliği sayesinde bu oluşumlar tarafından yaratılanplatformlardan faydalanılabileceği gibi, ulusal bellek yaratmak amacıyla ulusal veya kurumsal çalışmalar da yapılabilir. Bu sayede arşivlerin veya bellek kurumlarının “tozlu odalarında” keşfedilmeyi bekleyen bilgi kaynakları,dijitalleştirilirken aynı zamanda da görselleştirilebilecek ve büyük kitleler tarafından daha anlaşılabilir bir yapıya kavuşturulabilecektir. Ve hatta özellikle arşivlerin açılıp açılmaması gibi konuların görüşüldüğü 20’nci yy. sonrası yakın tarih, tüm yapıları ile genç nesillere daha kolay ve güvenilir bir şekilde aktarılabilecek, gelecek için ilham kaynağı olabilecektir.

Teşekkür

Bu çalışmanın ortaya çıkmasında bilgi birikimi ve görüşleri ile desteklerini esirgemeyen, Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Öğretim Üyesi Doçent Doktor Sayın Özgür KÜLCÜ’ye teşekkür ederim.

Kaynakça

Abresch, J. ve diğerleri (2008). Integrating GIS into Library Services: a guide foracademic libraries. Hershey: IGI Global.


ECAI. (2014). 21 Temmuz 2014 tarihinde ECAI web sayfası:http://ecai.org/silkroad/index.html adresinden erişildi.

ESRI. (2013). 1 Aralık 2013 tarihinde ESRI web sayfası: http://www.esri.com/what-is-gisadresinden erişildi.

French, M. (1999). The ARL GIS Literacy Project: Support for Government Data Servicesin the Digital Library. IASSIST.

GeoMAPP. (2011). GeoMAPP Final Report. Digital Preservation.Guan, W. ve diğerleri (2012). WorldMap – a geospatial framework for collaborativeresearch. Annals of GIS. 18:2, 121-134, DOI:

10.1080/19475683.2012.668559.Guan, W. ve diğerleri (2011). Enabling Geographic Research Across Disciplines: Buildingan Institutional Infrastructure for Geographic Analysis at Harvard University. Journalof Map & Geography Libraries: Advances in Geospatial Information, Collections & Archives. 7:1, 36-60, DOI:10.1080/15420353.2011.534688.

Hill, L. L. (2004). Georeferencing in Digital Libraries. D-Lib Magazine.Howser, M., ve Callahan, J. (2004). Beyond Locating Data: Academic Libraries Role inProviding GIS Services. EdUC04. ESRI.

Janee, G., Frew, J., ve Hill, L. L. (2004). Issues in Georeferenced Digital Libraries.D-Lib Magazine.

Jantz, R. C. (1997). Geographical Information Systems at Princeton University :evaluation and exploration of a new library service. Collection Building. 16(3), 125-136.

Johnson, I., ve Wilson, A. (2003). The TimeMap Project:Developing Time-Based GISDisplay for Cultural Data. Journal of GIS in Archaeology, 123-135.

Morris, S. P. (2006). Geospatial Web Services and Geoarchiving: New Opportunities andChallenges in Geographic Information Services. Library Trends. 285-303.

Simberloff, D., ve diğerleri (2005). Long-Lived Digital Data Collections: EnablingResearch and Education in the 21st Century. Arlington: National Science Foundation.

Tecim, V. (2008). Coğrafi bilgi sistemleri: harita tabanlı bilgi yönetimi. İzmir: DokuzEylül Üniversitesi.

Vardacosta, I., ve Kapidakis, S. (2013). The new trends for librarians in management ofGeographic information. Procedia - Social and Behavioral Sciences. 794 – 801. Budapest:Elsevier.

Wikipedia. (2014). 17 Mayıs 2014 tarihindehttp://en.wikipedia.org/wiki/Electronic_Cultural_Atlas_Initiative adresindenerişildi.


Bilgi Merkezlerinde Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Kullanımı: Coğrafi Bilgi Sistemleri ile Bilgi...

Documents

Transcript of Bilgi Merkezlerinde Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Kullanımı: Coğrafi Bilgi Sistemleri ile Bilgi...