Bez ispadanja – no exclusion

priručnik za korišćenje nekompetativnih igara u radu sa heterogenim grupama /Manual for using non-competitive games in work with heterogeneous groups

Priredio / EditingMarko pejović

Ilustracije / IllustrationsBoris Čakširan

Dizajn / Designdubravka Milanović

Priprema za štampu / Layout nenad Vasilić

lektura / proofreadingjelena Milentijević / clare ann zubac

prevod na engleski jezik / Translation to englishjelena Ranković

izdaje / published byGrupa „Hajde da...“, Bulevar despota stefana 126, 11000 Beograd, srbija,www.hajdeda.org.rs, hajdeda@eunet.rs

Štampanje ove publikacije je omogućilo / printing of this publication is supported by

prvi put štampano 2008. / First published 2008.

Štamparija dis puBlic d.o.o. Beograd / printed in Belgrade by dis puBlic d.o.o.

Tiraž 1000 primeraka / 1000 copy printing

Kako da vodim ovu igru,kada me ona ne čuje

a on ne vidi?

How am I supposed to facilitate this game, if she cannot hear me, and he cannot see me?

U v o d n I t e K s t o v I

I n t r o d U c t I o n

bez ispadanja10

O Č E M U J E O V D E R E Č ?

Tokomrealizacijeprojekta“Uključeni!/Included!”,kojije Grupa „Hajde da...“ realizovala u saradnji sa partnerima iz SrbijeiVelikeBritanije,došlojedobrojnihpreispitivanja,čijije rezultat ova publikacija. Glavna dilema bila je koliko smo mi, koji nekada činimo većinsku zajednicu, zaista spremnidauključimo ipriznamokaopunopravnečlanove ionekojise po nečemu bitnom razlikuju. Pitanje je, takođe, kolikosmo spremni da takvim osobama priđemo kao osobama sdrugačijim iskustvomiprihvatimočinjenicudata iskustvaunekomkontekstumogubitiprednost. Svaku diskusiju na ovu temu prate jaki otpori. Nije lako izmestiti se iz svoje pozicije i prihvatitipostojanjedrugačijih perspektiva: tada istina prestaje da bude jedna,pojavljujusealternative,amnoštvouvekzahtevatraganjezanovimrešenjima.Samimtimpredpojedincasestavljajunovizahtevi,dadruguosobudobropogledajošjednom,prenegošto donosi konačan sud. Reč «respekt» inače vodi poreklood «re-spectare» ili ponovo pogledati. Poštovanje proizilaziiz spremnosti da se zaista posvetimo sagledavanju drugogljudskogbića. Poštovanjerazličitostinamdajemogućnostdauočimoda drugačiji od nasmogu doprinositi zajednici ako postojepovoljniuslovizato.Mislimodaseovaborbauvećojilimanjojmerivodiusvakomodnas.Čakipripadnicimanjinskihgrupa

nemoguuvekdaprihvaterealnostukojojživivećina,odnosnoda razumeju drugačiju životnu poziciju od svoje. Stoga bitiu zajedničkom prostoru koji pruža podjednake šanse svimčlanovimajestepreduslovzakreiranjezajedničkogpoimanjastvarnosti. Tako se rodila ideja o susretu mladih (i dece) sa hendikepom* i njihovih vršnjaka kroz zajedničko učestvovanje u igri. Smatrali smo da je igra (razvojno gledano) jedna od bazičnih formi otkrivanja i razumevanja sveta, da imaznačajnomestousocijalizacijipojedinca,tedaljudimapružazadovoljstvoisreću.Mislilismo,takođe,dajetokontekstukomsemladirazličitihsposobnostimogudružiti,adajenašzadatak da im obezbedimo podjednake uslove za to. Zahvaljujući razvoju neformalnog obrazovanja injegovojsvevećojpopularizaciji,igresudobilezasluženomestouobrazovnimprograma:njihovajeulogadakreirajuprijatnuatmosferu,povezujuučesnike,uvode ihutemuprograma...Igre se od drugih aktivnosti u programima neformalnogobrazovanja najčešće karakterišu time što ne zahtevajuspecifičnaznanja.Zanajvećibrojigarapredstavljenihuovojpublikacijivažitakarakteristika,alisemeđunjimamogunaćiiigrekojedoprinosesticanjuznanjaiznekespecifičneoblasti. Početna ideja bila je da prikupimo i adaptiramopostojeće nekompetitivne igre, ali i da kreiramo nove.Ubrzo se pokazalo da to što jedna igra nije takmičarska neznači da će ona u dovoljnoj meri i na pravi načinmoći da

*Oterminologijićebitivišerečiučlanku“Pojamiznačajinkluzije”čijijeautorGoranPavlović.

no exlusion 11

W H At I s t H I s A L L A B o U t ?

This publication is the result of research within theproject “Uklučeni!/Included!” which Grupa „Hajde da...“implemented in cooperation with partners from Serbia andGreat Britain. Themain questionwas:how ready are we to include those who are different in the community? Also,thesubsequentissuewashowreadywearetoseetheseindividualsas peoplewith a different experience from our own and toacceptthatincertaincontexts,suchanexperiencemaybeanadvantage. When such discussions are initiated, there is alwaysresistancetoo.Itisnoteasytomovefromourownviewpointoftheworldandacceptthatotherperspectivesexist.Atthatpoint it becomes apparent that truth is one only issue andalternativescomeforwardandthispluralismforcesustosearchfornewsolutions.This leadsustothinkthataperson isnotonlywhatwewanttoseeinhim.Differentpeoplerespondtothesameneedsindifferentways.Seeingthingsfromdifferentperspectivesalsoleadsustothinkthatthosewhoaredifferentfrom us may make their contribution together if adequateconditionsexist for themtodoso.Webelievethat thiskindofbattletakesplaceineveryoneofusinvaryingdegrees.Evenpeople who belong tominority groups cannot often accepttherealityinwhichthemainstreamfindsitself;i.e.eventheycannot understand different life positions. Therefore, thepreconditiontocreatecommonperspectivestolookatreality

istobeinacommonspacethatoffersequalopportunitiestoallthememberspresent. This is how the idea cameabout to createoccasionsfor the meeting of young people and child carriers of handicap* with their peers through common participation in games. We noticedthatplaying(indevelopmentalterms)representsoneofthebasicformsofdiscoveringandunderstandingtheworld;andthatplayingholdsanimportantplaceinsocializationinthelifeofindividualsandassuchofferssatisfactionandhappiness.We think that playing is also the context in which youngpeoplewithdifferentand individualabilitiescangettogetherandthatinthatcontextitisourroletoguaranteethemequalopportunities. Playing and games have been granted a focal placein educational programs thanks to the development and themainstreaming of non-formal education. In these programs,playinggameshastheroleofcreatingacomfortableatmosphere,ofconnectingtheparticipantsandofintroducingthemtothethemeoftheprogram…Indeedplayinggamesdiffersfromotherprogramactivitiesbecausenospecificknowledge isrequired.Themajorityofgamesintroducedinthispublicationareofthistype,however, therearealsogameswhichcontribute to thegainingofknowledgeinspecificfields. Atthebeginning,wedepartedfromtheideaofcollectingand adapting already existing non-competitive games to thespecificcontextandatthesametimeofcreatingnewgamesof

*Moreinformationonterminologycanbefoundinanarticleentitled“TheConceptandImportanceoftheInclusion”,writtenbyGoranPavlović.

bez ispadanja12

uključi sve igrače (samim tim i osobe sa različitim vrstamahendikepa). Stoga je važan kriterijum za izbor igara, osimosobine da podstiče saradnju,bilai inkluzivnost. Trudili smo se da ponudimo igre u kojima kapaciteti i iskustva osoba sa hendikepommogubitiodkoristi,adapri tomnazahtevajuprisustvonjihovihpersonalnihasistenata.Pokazalosedanijelakopronaćiilikreiratiigrukojajepodjednakouključujućaizaosobesarazličitimvrstamahendikepaizaosobeiztakozvaneregularne populacije. S druge strane, pitali smo se da li jepotrebno zadovoljiti taj uslov, pošto se u radu sa decom imladimanesrećučestogrupekojesuutojmeriheterogene. Uprkosteškoćama,vodilanasjevizijaljudskogsusretaosobasrazličitimiskustvima,kapacitetimaiosobinamaukombisvakomogaodanađesvojemesto,uživairazvijase.Stogasmoupočetkuplaniralidaigreklasifikujemopremakriterijumuinkluzivnosti, nekompetitivnosti itd., ali smo ubrzo shvatilidaprilikomselekcijemoramouzetiuobziriuzrastučesnika.Polazna ideja bila je da igre budu namenjenemladima, alise pokazalo da su mladi koji su kreirali i adaptirali igre zapotrebe ove publikacije, često bivali inspirisani da kreirajui igre zamlađudecu,nadajući sedaćedeca shendikepombitisveprisutnijaunašimškolama.Stogasu igrepodeljeneudvegrupe.Uodeljku „Igre za svakogodnas“ svrstane suone koje se mogu sprovoditi sa grupama različitog godišta(zapravo, mogu ih igrati deca iz nižih razreda, ali i grupeadolescenata). Stoga je u tom odeljku za svaku igru navedena samodonjauzrasnagranica (uzrast ispodkojeg igravišenebi bila primerena učesnicima). U odeljku „Samo zamlađe“

nalazeseigrezanimljivesamoučesnicimado14godina. Mislimo da će priručnik biti primenjiv u radu omladinskih radnika, omladinskih lidera, prosvetnih radnika, vršnjačkih edukatora, volontera isvihonihkoji imajuprilikudaradesaheterogenimgrupama

Priručniksesastojiodtridela:Uvodni deo sadrži tekstove o osnovnim postulatima•

projekta„Uključeni!“;omestuovogprojektaumrežiostalihkojejeuokviruglobalnogprojekta„Omladina,sport,akcija!“pokrenuoBritanskisavet;zatimčlankekojitumačepojmovepoputinkluzije,hendikepa, invaliditeta itd. idajupreporukezanjihovuupotrebu,kaoičlankeonačinimaupotrebeigarausvakodnevnomradusaosobamasahendikepom.

Središnji deo sadrži opise igara koje su sakupili,•modifikovali i kreirali volonteri i članovi četiri organizacijeiz Srbije („VelikiMali“, „Beli štap“, Udruženje studenatasa hendikepom i Grupe „Hajde da...“). Osim opisa, tu su iinformacije o uzrastu kom je konkretna igra namenjena,prostoru i materijalu potrebnom za njeno izvođenje,optimalnom trajanju igre, kao i omogućimmodifikacijamakojebiosobamasrazličitimvrstamahendikepaomogućiledaseuključeuigru(akotovećsamalogikaigreneobezbeđuje).Da bismo ovu publikaciju učinili rodno osetljivom, a daistovremenonebismosuvišeotežalisamtekst,opisi igresuneizmeničnopisaniumuškomiženskimrodu.

Završni deonamenjen je svimakoji su zainteresovani•za fenomen igre, te se tu nalaze tekstovi o značaju igre u

no exlusion 13

thissort.However,itwassoonshownthatthefactthatgameswerenon-competitivewasnotenoughofaguaranteefortheappropriateinclusionoftheparticipantstoanadequateextent(andofcourseofpersonswithdifferentkindsofdisabilities).Thus, inadditionto thecharacterofpromotingcooperation,another important criterion in the game selection was theevaluationoftheextenttowhichthegameisinclusive. We tried tooffergameswherethecapacitiesandexperienceofpersonswith disabilitieswould be of use, so that their participationwouldnotbebasedonthepresenceofpersonalassistants. Ourexperienceshows that it really isnot soeasy tofind or create games which include persons with differentdisabilitiesandalsootherpersonswithoutdisabilities.Ontheother hand, such heterogeneous groups do not occur veryoften.During the activitieswewere guided by the vision ofhumanencounterinwhichpersonswithdifferentexperiencesandabilitieswouldparticipateandinwhicheveryonewouldbeabletofindtheirownplacewhileequallyenjoyingthemselvesanddeveloping.Therefore,fromtheverybeginningweplannedtoclassifythegamesintochaptersaccordingtotheextenttowhichtheysatisfytheaforementionedcriteria(inclusive,non-competitive...).However,wefoundourselves inthesituationofevaluatingwhetherornotcertaingameswouldappear inthis publication based on our characterization of games asadequateforsomeimaginary,potentialgroupofparticipants.Somegamesmightnothavebeenincludedinthispublicationeveniftheywereabsolutelyadequateforaconcretegroupofparticipants.This iswhywedecidedto leavethedecisionas

towhatextentagameisapplicabletothepractitionerswhowouldconcretelydevelopthesegamesinpracticewithchildrenandyoungsters.Intheendweonlytookintoconsiderationtheagecriterionwhileclassifyingthegames. Indeed,theinitialideawastotargetyoungsterswiththesuggestedgames,howeveritturnedoutthattheparticipants(whocreatedandadopted thegames)werealso inspired tocreategames for younger children in thehope that childrenwithdisabilitieswillbemoreandmorepresentinourschools.This iswhythegameshavebeendividedintotwogroups. Inthechapter“games for each and every-one of us”wecollectedthose gameswhich can be playedwith different age groups(i.e.bothgroupsofyoungerchildrenandalsoadolescentscanplaythem).Foreachgameonlytheloweragelimitisindicated(theagebelowwhichthegamewouldnolongerbeapplicablefortheparticipants).Thechapter„Onlyfortheyoungerones“includes games that can be played by participants up to 14years-old. Based on the aforementioned, we think that this guide-book can be used in the work of youth-workers, youth leaders, education-workers, peer educators, volunteers and all those who have the opportunity to work with heterogeneous groups.

This guide-book has three parts:The introduction consists of textswhichelaborate the•

ideasand thebasicpostulatesof theproject “Included!“,

bez ispadanja14

ljudskom razvoju kako u kontekstu pojedinca tako i u kontekstu društva.

Nadamo se da će ovako koncipiran priručnik zaistabitiodpomoćipraktičarimakoji rade sadecom imladima ipodstaćiihdasesanjimajošvišeigraju.

Spoštovanjem, autorskitimiurednikpublikacije

KO J E S V E B I O S A N A M A

Ovo „putovanje“ započelo je idejom StanislaveVučković, koja je verovala da je susret osoba različitihiskustava, kapaciteta, porekla itd. moguć i potreban. Čak ikadasečinilodadoovepublikacijenikadanećedoći,onanasjehrabrilaipodržavaladaidemodalje. Grupa„Hajdeda...“jeobezbedilaprostorzaradionice,vreme,tehnikuipružiladobruvoljusvojihvolonterki.Projektusu se priključile još tri organizacije čiji su članovi i korisniciosobe s hendikepom: „VelikiMali“, „Beli štap“ i Udruženjestudenatasahendikepom.Grupuučesnika izSrbiječinili suAleksandra Mladenović, Biljana Njagul, Damir Đukić, IgorStanković,JelenaAritonović,JelenaŽivoinov,JovankaStojanov,Kristina Komazec,Marko Ljubanović,Marijana Kraker,MinaVuković,VanjaSpirić-volonteri/volonterkeizčetiripomenute

organizacije.Vrednoistražujućisvetigre,tragalisuzaonimakojepodstičusaradnju,dobruvolju,ravnopravnostigrača.

DanijelaJovićiStanislavaVučkovićpodsticalesuihdakroz radionice stiču znanja i iskustva koja će im pomoći darazumejuidejuinkluzivnogdruštvaidateprincipeprimeneukreiranjuigara.Dasetajproceskreativno„začini“,pomogaoimjeBorisČakširan. Veliki podsticaj bili su i susreti sa decom imladimakoji imaju teškoćeu razvoju,akoje suzasebnoorganizovaliNVO „VelikiMali“ (Pančevo) i Društvo za pomoć osobamaometenimurazvoju(Beograd,StariGrad). Majda Ponjavić koordinirala je radom svih nas ipomagaladazajedničkimehanizamdobrofunkcioniše. Zahvaljujući saradnji sa Borisom Čamernikom iBritanskim savetom, koji je finansijski podržao projekat,obezbediosredstvadaseostvaresusretiučesnikaizSrbijesaučesnicimaOmladinskogsavetaizNouzlija(VelikaBritanija)izajednosaEvropskomomladinskomfondacijom omogućioštampanjeovepublikacije. Zahvaljujemo se svima koji su doprineli otkrivanjuradostiovogsusreta.

no exlusion 15

suchastheplaceofthisprojectinthenetworkoftheotherprojectsinvolvedintheglobalproject„Youthsport,action!“promotedbytheBritishCouncil.Hereitisalsopossibletofind articles that clarify theuseof the terminology – themeaningof theconceptsof inclusion,handicap,disabilityandsoon,togetherwithsuggestionsonhowandwhentousesuchtermsaswellasarticlesthatexplainhowgamescanbeusedineverydayworkwithpersonswithdisabilities.

The middle section describes the games that the•volunteers and members of four organizations fromSerbia („VelikiMali“, „Beli štap“, Udruženje studenata sahendikepom i Grupe „Hajde da...“) have collected andadapted. In addition to the descriptions, there is alsoinformationon the age groups, location,material for thedevelopment of the games, the optimal time length andthemodifications thatcanbemade inorder fordifferentpersonswithdifferentdisabilitiestobe included(if this isnotexplainedinthegamelogic).

The final section targets those who are particularly•interested in the game phenomenon with a selection oftextsontheimportanceofgamesinhumandevelopment,intheindividualandsocialcontext.Finally,acollectionofrelevantliteratureisalsooffered.Wehopethatthisguide-bookconceptwillbeofhelptoallpractitionerswhoworkwithchildrenandyouthandthatitwillhelpthemtoplaytogetherevenmore.

Sincerely, Authors’team andpublicationeditor

W H o WA s W I t H U s

ThisventurestartedfromanideabyStanislavaVučkovićwho believed that the encounter of people with differentexperiences, abilities and backgrounds is both possible andnecessary.Sheencouragedallofustokeepgoingevenwhenitseemedasthoughthispublicationwouldnotbepossible. Group “Let’s... (Grupa „Hajde da...“) offered itsorganizationalcapacities:spaceforworkshops,time,technicalexpertiseandthegoodwillofitsvolunteers.Threeorganizationswhosemembersandbeneficiariesarepersonswithdisabilitiesjoinedintheproject:TheGreatLittle(VelikiMali),WhiteCane(Belištap) andAssociationof StudentswithDisabilities (Udruženjestudenatasahendikepom).Volunteersfromtheseorganizationsandfrom„Hajdeda...“representedthegroupofparticipantsfromSerbia in thisproject, and theywere:AleksandraMladenović,BiljanaNjagul, Damir Đukić, Igor Stanković, Jelena Aritonović,Jelena Živoinov, Jovanka Stojanov, Kristina Komazec, MarkoLjubanović,MarijanaKraker,MinaVukovićandVanjaSpirić.Theyresearchedtheworldofgamesandsearchedforexamplesthatfacilitatecooperation,goodwillandplayers’equality. Danijela Jović and Stanislava Vučković supportedthemso that, throughworkshops, theywereable togain theknowledgeandexperiencenecessarytounderstandtheideaofaninclusivesocietyandtoputsuchprinciplesintoactioninthecreationofgames.BorisČakširanhelpedtocreativelyspiceuptheprocess.

bez ispadanja16

O P R O J E K T U „ U K L J U Č E N I ! “StanislavaVučković,psiholog,Grupa„Hajdeda...“

Prikupljanjem i objavljivanjem kolekcije inkluzivnihnekompetitivnih igara želimo da omogućimo svoj deci imladimadasezabavljaju iučekroz igru,apraktičarimakojiradesadecomimladimasahendikepomolakšamodaimzatopružeštovišeprilika.

Šta je omladinski rad i zašto je on važan za Grupu “Hajde da...”? Omladinski rad u zajednici omogućava mladima darazvijaju sposobnosti, stiču veštine, usvajaju nova znanjaiz različitih oblasti... “Jedan od glavnih ciljeva omladinskograda jeste da se mladi osposobe i osnaže za istraživanje,razumevanjeireagovanjenalična,društvenaipolitičkapitanjakojautičunanjih,njihove lokalne zajednice i životemladihu drugim zemljama.” (International YouthWorkMATTERS).Tememogubitiraznolike:ekologija,demokratija,umetnost,interkulturalnoučenje...Oveoblastimladinajčešćeistražujuučestvujući u različitim neformalnoobrazovnim programima(NFO). To su edukativni programi koji se odvijaju mimostruktura formalnoobrazovnog sistema sa jasno određenimciljevima,sadržajemimetodologijom. Prepoznavanje značaja i kvaliteta NFO programaima važnu ulogu u što većem učešću mladih u različitim

programima. Podjednako je važno da institucije sistemadaju“zelenosvetlo”omladinskomraduipriznajuprogrameizvanjeomladinskogradnika,kaoidamladiiodraslikojisunanjihupućeni(nastavnici,profesori,roditelji idr.)prepoznajuprednostiučestvovanjautakvimprogramima.Samenevladineorganizacijetrebadadajuvišepozitivnihinformacijajavnostiotomeštasutiprogramiposebiikakvajenjihovavrednostzarazvojpotencijalamladih.

Na kakvim vrednostima počiva naš rad i kako su te vrednosti povezane sa ljudskim pravima

Grupa “Hajde da...” se trudi da utiče na podizanjenivoasvestimladih (kao inivoasvestigrađanstvauopšte)otomedasusviljudi,bezobziranaporeklo,pol,postojanjebilokojevrstehendikepaitd.,ravnopravniidaimtrebaomogućitijednake uslove za razvoj potencijala. Neke od vrednosti nakojimapočivanašradjesupoštovanjerazličitosti,solidarnost,aktivnouključivanje,podržavanje,odgovornostpremasebiidruštvu,zajedništvo,podsticanjepromene,učestvovanje... Neformalnoobrazovniprogramipomažumladimadasaznajuvišeosebiidrugima,kaoiosvetukojiihokružuje,te da se pripreme za uspešniji ulazak u svet odraslih. Usigurnomokruženju(kojejeosnovnielementovihprograma)mladi se testiraju i razvijajuprenegoštozakoračeuperiododraslog doba. Budući da mladi nisu homogena kategorijapopulacije, važno je da omogućimo svima njima da, bezobziranapostojanjeivrstuhendikepailibilokojudruguvrstu

no exlusion 17

The meetings with children and youngsterswith developmental difficulties, who organized the NGOTheGreatLittle (VelikiMali) from Pančevo and the AssociationforHelpingPersonswithDevelopmentImpairments(Društvozapomoćosobamaometenimurazvoju)fromBeograd,wereverysignificant. Majda Ponjavić coordinated ourwork and assisted inensuringthatweallfunctionedwelltogether.

ThankstothecooperationwithBorisČamernikandtheBritishCouncil,whichfinanciallysupportedtheworkwith theparticipants,themeetingsbetweentheparticipantsfromSerbiaand the participants of the Knowsley Youth and Play ServiceinGreatBritainwererenderedpossible.Also,EuropeanYouthFoundation and British Council supported publishing of thisbooklet.

We sincerely thank all those who have given theircontributioninthediscoveryofthejoyoftheseencounters.

T H E P R O J E C T „ I N C L U D E D ! “StanislavaVučković,psychologist,Group”Let’s...”

Withthecollectionandpublicationofinclusiveandnon-competitivegameswewishtoenableourchildrenandyoungstersto have fun and learn through playing, andwewish to providepractitionerswhoworkwithchildrenandyoungsterswithdisabilitiesthepossibilitytoofferthemtheopportunitytoplayandlearn.

What is youth-work and why is it important for the group “Hajde da...”?

Youth work in the community helps young people todeveloptheircapacitiesandskillsandtogainnewknowledgefromdifferentareas.“Oneofthemainobjectivesofyouth-workistoenableandempoweryoungpeopletoresearch,understandandreacttoindividual,socialandpoliticalissuesthataffectthem,theirlocalcommunitiesandthelivesofyoungstersinothercountries.”(International YouthWorkMetters). The themes and subjectsmay be very different: ecology, democracy, art, interculturallearning…Young people often research these realms throughparticipation indifferentnon-formaleducationprograms(NFE).Theseareeducationalprogramswithclearlydefinedobjectives,contentandmethodologywhichdevelopindependentlyfromthestructureoftheformal-educationsystem. In order for an increasing number of young people toparticipateindifferentprograms,theprocessoftherecognitionof the significance and quality of NFE is very important. It isalsoequallyimportantforinstitutionswithinthesystemtogivethe“greenlight”foryouthworkthroughtherecognitionoftheprogramsandactivitiesoftheyouthworkeraswellasforyoungpeople and adults (teachers, professors, parents...) in contactwithyouthworkerstorecognizetheadvantageofparticipationinsuchprograms.Tothisend,NGOscanprovidemorepositiveinformationtothemassmediaandtothewiderpublicontheseprograms and on their significance in the development of thepotentialsofyoungpeople.

bez ispadanja18

netipičnosti(Čolin,2006),učestvujuurazličitimaktivnostimakoje nude nevladine organizacije, omladinski klubovi priopštinama,sportskaudruženja,školskiivanškolskiprogrami.

Šta je inkluzija i zašto je važna?

Inkluzija podrazumeva proces društvene promenekojimbisvimljudima-ionimakojiimajunekuvrstuhendikepa,ionimakojisurazličitogetničkogporekla,ionimakojiživeururalnimoblastima i onima koji su LGBT* orijentacije - biloomogućeno da ravnopravno učestvuju u radu institucija,organizacija, klubova, udruženja itd.. Kakvi socijalni uslovitreba da postoje da bi sva deca i svi mladi imali jednaka prava naobičnestvari(stvarikojebitrebalodasepodrazumevaju)kaoštojeigra,aliinaoneozbiljnijekaoštosuobrazovanje,zapošljavanje, zdravstvena zaštita? Obrazovni sistem kojipočivanapravusvakogdeteta injegovih roditeljadabiraukomćesekontekstuškolovatibiobiprimerinkluzije.

Brojni empirijski podaci govore u prilog tome da decakojasuseškolovalauskladusaprincipimainkluzivnogobrazovanjaimajurazvijenijiosećajsopstvenevrednosti,višeprijatelja,aktivnijeprovodeslobodnovremeitd.(Ibid.)

Evo kako je grupa mladih učesnika na projektu“Uključeni!”, održanom u Beogradu 2007, odredilakarakteristikebezkojihjednaigranebimogladapostoji:

Pravila(mogubitiilinebitipoštovana)•

Rekviziti•

Relaksiranaatmosfera•

Zabava!•

Timski rad•

Učesnici•

Komunikacija•

Strpljenje•

Optimizamidobravoljakodučesnika•

Učenje kroz iskustvo - na kraju svake igre treba da se•zapitamo:štaizovogamožemodanaučimo

Ideje•

Kreativnost•

Strategija•

Vreme•

Različitosti•

Drugarstvo•

Danassvetointeresuje•

*LGBT–skraćenicazalezbejke,gejmuškarce,biseksualneitransrodneosobe

no exlusion 19

on what values is our work based and how are these values related to human rights?

Thegroup“Hajdeda...”triestoraisetheawarenessofyoungpeople(andthecivicsocietyat large)ontheprinciplethat all people regardless of their background, race, gender,disabilitiesetc.areequalandthattheyneedtobegrantedequalopportunitiesinorderforthemtodeveloptheirpotentialstothefull.Someofthevaluesuponwhichourworkisbasedare:respectfordifferences,solidarity,activeinclusion,supportandresponsibility towards oneself and society, community, theachievementofchangeandparticipation... Non-formaleducationprogramshelpyoungpeopletofindoutmoreaboutthemselves,aboutothersandabouttheworldthatsurroundsthem,andalsotopreparethemselvestoenterthe“worldofadults”.Inasecureenvironment(whichisthe basic element of such programs) youngpeople test anddevelop themselves before they enter adulthood. Becauseyoungpeopledonot constituteahomogeneous categoryofthepopulation, it is important toenable them,regardlessoftheexistenceandtypeofdisabilityandofanyotherformofatypical traitsand/orbehaviour, toparticipate in thediverseactivitiesofferedbyNGOs,localself-governmentyouthclubs,sportsclubs,schoolandafter-schoolprograms.

What is inclusion and why is it important?

Inclusion underlies a process of social change thatwouldenableallpeopletoequallyparticipateintheworkof

institutions,organizationsandclubs,etc.–eventothosewhoarecarriersofsometypeofdisability,whobelongtodifferentethnicbackgrounds,wholiveinruralareasandwhoareLGBT*etc.Whatsocialconditionsneedtoexistinordertoenableallyoungpeopleandchildrenequalrightstocommonthingssuchasplayinggames4andalsotoseriousonessuchaseducation,employment and health protection? An education systembasedontherightofeverychildandparenttochooseinwhichcontexttobeschooledwouldbeanexampleofinclusion. Numerousempiricaldatashowthatchildrenwhogoto schools which work on inclusive principles have a moredevelopedsenseofself-value,havemorefriends,andspendtheirfreetimemoreactively.(Ibid.) Itisnotourintentiontoanalysewhatshouldbechangedinsocietyatalllevels,butrathertoshowourcontributiontothecauseofinclusion. Sincetheareaofinterventionof“Hajdeda...”isnon-formal education, which is characterized by an interactivemethodology with a characteristic methodological “toolkit”,weoftenfacedsituationswheretheworkstyleneededtobeadaptedtofitthecharacteristicsofspecificgroups.Attimesthegroupswereheterogeneousunderdiversecriteria,sothattheeducatorswereoftencompelledtochangetheactivitiesatthelastminute–games,simulations,role-changeetc–inordertosatisfytheneedsofthespecificgroupofparticipants.Andwediscoveredthatitwasbetter(althoughattimesmoredifficult)with all these diversities in the sameplace. Thanks to all oftheseexperiences,notonlyhavewedevelopedprofessionally,butwehavealsolearntpatienceandtolerance.

*LGBT–acronymrefferingcollectivlytolessbian,gay,bisexualandtranssexualpeople

bez ispadanja20

Ovdenećemoanaliziratištasvetrebadasepromeniudruštvunasvimnivoima,veććemoprikazatikakosmomiželelidapotpomognemoinkluziju. Budući da je oblast delovanja Grupe “Hajde da...”neformalno obrazovanje koje karakteriše interaktivnametodologijasakarakterističnimmetodološkim“arsenalom”,više puta smo bili suočeni sa situacijama u kojima jetrebalo prilagoditi način rada karakteristikama konkretnegrupe. Grupe su ponekad bile heterogene po različitimkriterijumima,takodasuedukatoriiedukatorkečestomoralida prilagođavaju aktivnosti (igre, simulaciju, igranje ulogaitd.) u poslednjem trenutku, kako bi odgovorili potrebamakonkretnegrupeučesnika.Uprkos tomeštonam je sa svimtimrazličitostimanajednommestuponekadbiloteško,otkrilismodanamupravotoprisustvorazličitostidonosipotpunijezadovoljstvo.Naprosto,takonamjebilolepšei,osimštosmoseprofesionalnorazvijali,učilismosestrpljenjuitoleranciji.

Kako igre mogu da potpomognu inkluziju? Gde se one mogu

igrati?

Sportjeuradusadecomimladimaveomavažan:onnemožeda,kaoštoseponekadveruje, jednostavnosprečinegativnemanifestacijeuponašanjukojeimajudubljeuzroke,ali, ako se fleksibilno koristi, može imati mnoge pozitivneefektenarazvoj (Schroeder,2005).Sport trebashvatitišire,a ne samo kao formalan skup definisanih aktivnosti kojemožemo odrediti spiskom sportova na olimpijskim igrama.Kad govorimo o korišćenju sporta u omladinskom radu,mislimonasveoneaktivnostikojedovodedorazvojafizičkeipsihološke/mentalnekondicije. Uticajfizičkihaktivnostinazdravljemožeselakouočitiimeriti.Ukolikose izlažetevelikomfizičkomnaporu,a imatedobrufizičkukondiciju,poslevelikihfizičkihnaporalakoibrzoćete uspeti da se vratite u ravnotežu. Psihološka kondicija iizdržljivosttakođesemoguizgrađivatikrozigru,tj.krozsport(unajširemsmislureči).Zatojevažnodasesvima,paionimakojinisuuključeniu“klasične“sportskeaktivnosti,pružiprilikadaseipsihološkirazvijaju.Uticajigrenapsihosocijalnirazvojodvijaseuprocesimakreiranjasopstvenogidentiteta,razvojastrpljenjaisamodiscipline,rukovanjaemocijama,adekvatnogreagovanjanaizazove,socjalnihveštinakaoštosutimskirad,saradnjasadrugima,poverenjeudruge,osećanjezajedništvaipripadnostigrupi.Tosvenampomažedabrzoilakopostignemopsihološkuravnotežuusituacijamakadajetopotrebno.

no exlusion 21

This is how the group of young participants in theproject “Included!” in Belgrade in 2007, decided on the keygamecharacteristics(withoutwhichnoneofthegameswouldexist):

Rules(mayberespectedornot)•

Requisites•

Relaxedatmosphere•

Fun!•

Teamwork•

Participants•

Communication•

Patience•

Optimismandgoodwillintheparticipants•

Learningbydoing-attheendofeverygameweneedto•ask:whatcanwelearnfromallofthis?

Ideas•

Creativity•

Strategy•

Time•

Diversity•

Friendship•

Weareinterestedineverything•

How can games stimulate inclusion? Where can they be played? Sportisveryimportantinworkwithchildrenandyoungpeople.Alone it cannot, as is sometimesbelieved,eliminatedeeply-rootednegativebehaviouralpatterns,however, if it isflexiblyused,itcanhavemanypositiveeffectsondevelopment(Schroeder,2005).ItisimportanttounderstandsportinawidersenseandnotonlyasaformalcollectionofdefinedactivitiesthatcanbedescribedthroughthelistofsportsintheOlympicGames.Whenwe talkaboutusing sports inyouthwork,wethinkaboutallthoseactivitiesthatleadtothedevelopmentofphysicalandpsychological/mentalconditions. Theeffectofphysicalactivitiesonhealthcanbeeasilyseenandmeasured.Ifyouengageinstrenuousphysicalactivityand you are physically trained, you can easily and rapidlyreturntoequilibriumafterfatigue.Psychologicalconditionandresistancecanalsobebuiltthroughgames,i.e.throughsports(in thewider senseof theword). This iswhy it is importanttooffereveryone,eventhosewhoarenotengagedinclassicsports activities, the chance todeveloppsychologically. Theinfluenceofgamesonpsychologicaldevelopmenttakesplacethroughthefollowingprocesses:thecreationofself-identity,thedevelopmentofsocialskills–teamwork,cooperationwithothers,trustinothers,acommunityfeelingandbelongingtothe group. All of this helpsus to easily andquickly reachapsychologicalequilibriumwheneverthesituationrequiresit.

bez ispadanja22

Da bi to bilo omogućeno svoj deci i mladima,neophodno je razvijati igre koje su uključujuće za sve, azatimteinkluzivneigreprimenjivatištovišeiuheterogenimgrupamakoječinepripadnicitipične inetipičnepopulacije.Tuse,međutim,otvarapitanjekakvesutoinkluzivneigreidalioneuopštepostoje.Nastavnikfizičkog,omladinskiradnikispecijalnipedagogonisukoježelimodainformišemootomekakojegrupamladihodgovorilanapitanještasupokazateljiinkluzivnostiigre.

Koji su indikatori inkluzivnih igara?

Pitalismoučesnikeiučesniceprojekta,kaoeksperteza igre, na osnovu čega ćemo znati da li je nekouključenuigru,aonisuizdvojilinekolikopokazatelja:

Sreća(verbalnoilineverbalnoiskazana)•Učesnikjemotivisanizainteresovan•Spremanjedaučestvuje•Ima dobru volju i•

pokazuje otvorenost za nova iskustva

Ima osećaj uspeha i•participacije

Niko nije sam •

Šta želimo da postignemo inkluzivnim igrama, koju vrstu uticaja želimo da izvršimo i kako nam ovaj projekat to omogućava?

U sklopu internacionalnog projekta Britanskog saveta “Omladina,sport,akcija!”Grupa“Hajdeda...” iOmladinskisaveta iz Nouzlija (Velika Britanija) inicirali su projekat “Uključeni!”, koji promoviše jednakost kroz inkluzivni

Slika br. 1Organizacije i osobe koje suuključeneuprojekat.

no exlusion 23

In order to enable our children and youngsters toachieve psychological condition, it is necessary to developgamesthatareall-inclusive!!!Andinclusivegamesalsoneedto be constantly repeated in heterogeneous groups madeup ofmembers of typical and atypical groups. At this pointthe question arises as to what inclusive games are and astowhether they reallyexist. Teachersofphysicaleducation,youthworkers and special education teachers are the oneswewishtotargetandtoinformabouttheanswersgivenbyagroupofyoungpeopletothequestion:Onthebasisofwhichindicatorswillweknowwhetheragameisinclusiveornot? What are the indicators of inclusive games?

We asked the participants in the project, asgameexperts,howweshouldknowwhensomeoneisincludedinagameandtheyhaveidentifiedaseriesofindicators:

Joy(transmittedverbally•ornon-verbally)

The participant is•motivatedandinterested

Readytoparticipate•Has goodwill and•

shows openness to newexperiences

Hasafeelingofsuccess•andparticipation

No-oneisalone•

What do we want to achieve with inclusive games and what kind of influence do we wish to exert and how does this project facilitate this?

As previously mentioned, within the internationalBritish Council “Youth, Sport,, Action!” project, the goup“Hajdeda...”and theKnowsleyYouthandPlayService fromGreatBritaininitiatedtheproject“Included!”,whichpromotes

Pictureno.1Partnersandparticipantsin project

bez ispadanja24

omladinski rad. Plan je bio da obe organizacije formirajugrupe učesnika, koje će kreirati nove igre ili adaptirati većpostojeće, kako bi u njimamogle da učestvuju heterogenegrupe,tj.mladiilidecasnekimoblikomhendikepa,kaoioniiz redovne populacije.

Mladi sa kojima je radila Grupa “Hajde da...”volontiraju u organizacijama “VelikiMali”, “Beli štap”, uUdruženju studenata sa hendikepom i samoj Grupi “Hajdeda...”.Onisuučestvovaliuprogramuradionicakojisebavioproblemimarazličitosti,diskriminacijeipredrasuda;značajemigre za ljudski razvoj; olimpijskimvrednostima, fenomenominkluzije i pitanjem zašto je ona važna zaovaj projekat i zamlade...Učesnicisu imalimogućnostda izrazekreativnost iaktivizamprikupljajućiinkluzivneigreiprimenjujućiihusvomraduumatičnimudruženjimaiomladinskimcentrima.Takođesu imali priliku da neke od igara isprobaju u direktnom radu samladima,zbogkojihovapublikacijaipostoji.TomprilikomsmoposetiliOrganizaciju“VelikiMali”(Pančevo)iDruštvozapomoćosobamaometenimurazvoju(Starigrad,Beograd). Projekatilustrujeinkluzijunamnogenačine:korisniciprojektapodržaće inkluzijusvedeceuobrazovanje (formal-no i neformalno),u zajednicu,udruštveni životputem raz-voja edukativnog priručnika koji čitate.Mladi iz obe zemljeuključeni su u dizajn projektnih aktivnosti jer predstavljajuistraživačkitim,volontere ipodrškuusvimprojektnimfaza-ma.Natajnačinoniuključujuisvojelidereurad.

Najzad, veoma važno iskustvo za naše učesnikepredstavljajususretisaučesnicimaprojektaizdevetzemalja,jedannaOhridu(proleće2007)idrugiuEngleskoj(leto2007).To su prilike u kojimamladimogu da vide druge inicijativeglobalnogprojekta,kaoidapredstavesvojapostignuća.

Zadovoljni smo, između ostalog, i time što smo bilidomaćini grupi mladih iz engleske partnerske organizacije(leto2007).Nadamosedaiviovuinicijativuviditekaomostizmeđurazličitihgrupamladih,volontera,korisnikanevladinihorganizacijaiomladinskihsaveta.Tokomnavedenihaktivnostioni su prevazilazili barijere, stvarali bezbedan prostor zarazmenuiskustavaiučilijednioddrugih.

Literatura:

International Youth Work Matters!ConnectYouthUKNationalAgency for the European YOUTH Programme, http://www.britishcouncil.org/connectyouth-what-is-connect-youth.htmČolin T. (2006), Obrazovanje netipične dece u tipičnom okruženju,neobjavljenčlanak.Schroeder, K., (2005): Fit for life, Using sports as an educationaltoolfortheinclusionofyoungpeoplewithfeweropportunities, SALTO-YOUTH Inclusion Resource Centre,Brussel,Belgiumhttp://www.salto-youth.net/FitForLife/Geudens, T.,(2006):Time for inclusion,InclusioninspirationfromtheSALTOYouthInclusionForumAntwerp,Belgium,YOUTHInclusion Resource Centre, Brussel, Belgium http://www.salto-youth.net/download/1154/SaltoInclusionForumA4.pdf

no exlusion 25

equality through inclusive youth work. The plan was thatbothorganizationsformparticipantgroupsthatwouldcreatenew games or adapt existing ones in which children fromheterogeneousgroups(i.e.agroup inwhichtheparticipantswould be both youngsters from mainstream society andyoungsters with some kind of disability) would be able toparticipate... The young people with whom the Goup “Let’...”(Grupa “Hajde da...”) worked are volunteers from theorganizations TheGreatLittle (VelikiMali), White Cane (Belištap)andAssociationofStudentswithDisabilities(Udruženjestudenata sa hendikepom) and of the group Goup “Let’...”itself. They participated in the program ofworkshopswhichaddressedtheissuesofdiversity,discriminationandprejudice;thevalueofgames forhumandevelopment;Olympicvaluesandthephenomenonofinclusionandwhyisitimportantforthis project and for youngpeople.. Theparticipantshad theopportunity to express their creativity and activism whilecollectinginclusivegamesandadoptingthemintheirworkintheiroriginalorganizationsandinyouthcentres.Theyalsohadtheopportunitytotestandtryoutsomeofthegamesdirectlywiththeyoungpeoplebecauseofwhomthispublicationhasbeencompiled.Onthatoccasion,wevisitedtheorganizationTheGreatLittle(VelikiMali)fromPančevo,andtheAssociationforHelpingPersonswithDevelopmentalImpairments(Udruženjeza pomoć mentalno nedovoljno razvijenim osobama) fromBelgrade. The project illustrates inclusion in many ways: thebeneficiariesoftheprojectsupporttheinclusionofallchildren

ineducation(formalandnon-formal),inthecommunityandinsociallifethroughthedevelopmentoftheeducationalguide-bookyouarereading.Youngpeoplefrombothcountriesareengaged in the design of the project activities because theyrepresent the research team, volunteers and support in allphasesoftheproject.Inthisway,theyalsoincludetheirleadersinthework.Finally,theencounterswiththeparticipantsfromninecountrieswhichtookplaceinOhrid(Spring2007)andinEngland (Summer2007)wasa significantexperience forourparticipants.Theseareoccasionswhenyoungpeopleareabletoseetheotherinitiativesinvolvedintheglobalprojectandpresenttheirresults. We are also very proud of the fact that we hosteda group of young people from the partner organization inEngland(Summer2007).Duringtheaforementionedactivities,youngstersovercamebarriers,createdasafeenvironmentforexperienceexchangeandlearntonefromanother.

Reference:

International Youth Work Matters!ConnectYouthUKNationalAgency for the European YOUTH Programme, http://www.britishcouncil.org/connectyouth-what-is-connect-youth.htmČolin T. (2006), Obrazovanje netipične dece u tipičnom okruženju,unpublishedarticle.Schroeder, K.,(2005):Fit for life,Usingsportsasaneducationaltoolfortheinclusionofyoungpeoplewithfeweropportunities,SALTO-YOUTH Inclusion Resource Centre, Brussel, Belgiumhttp://www.salto-youth.net/FitForLife/

bez ispadanja26

P R O J E K AT „ U K L J U Č E N I ! “ I B r I tA n s K I s Av e tAndrewHadley,menadžerprojekta„Omladina,sport,akcija!“ InicijativaBritanskogsavetapodnazivom„Omladina,sport, akcija!“ („Youth, Sport,Action!“) ima za cilj da slavi ipromoviše univerzalne vrednosti sporta i kulture kao štosu jednakemogućnosti za svemlade ljude, timski duh i ferigra. Sastoji se od serije omladinskih projekata realizovanihusaradnjiizmeđuVelikeBritanijeidesetdrugihzemalja.Oviprojektistotinamamladihdajujedinstvenušansudazajednoučeirade.Svakiprojekatimasopstvenisetzadatakakojisudefinisaleorganizacijekojeučestvujuu inicijativi (sobziromna to koliko su zadaci relevantni u njihovim zemljama izajednicama),akojipokrivajučitavniz različitihoblasti -odsportaiživotnesredine,doumetnostiisocijalneinkluzije.

„Omladina,sport,akcija!“osnažujemladedarealizujusvojevrednostiunjihovojzajednici.Poredtoga,pomažeimdaproširujusvojeličnehorizontekrozinternacionalnekontakte,kao idarazumeju iprevazilazestereotipe ipredrasude.Evokakojednaučesnicaotomegovori:

„Projekatmijepomogaodauočimdapropagandaumedijimadovodidostereotipakojinisudostojninijednezemlje.Steklasamiskustvokojećucenitidokrajaživota.“

Jednaodstvarikojumožemoučitibavećisesportomjeste vrednost inkluzije. To je suština partnerskog projektaizmeđuSrbijeiUK.Onnasinspirišedavidimoljudekaoljude,anekaohendikepiraneilidrugačijeidasenefokusiramonarazličitosti, već na ono što nas povezuje. Projekat pokazujedauigriisportusvizajednomožemodauživamo.JedanodučesnikaizSrbijeotomejerekao:

„Sport i igra čine veliki deo ljudskog života.Veoma je važno da si uključen. Tako se ljudimogumeđusobnopovezatiiboljeupoznatijednidruge.“

Ovajpriručnikdelivrednosti,tehnikeiradostjednogmalog projekta sa celim svetom i pruža nešto u čemu svimožemodauživamo.Čestitkesvimakojisubiliuključeni. Trebalobizapamtitiistinukojasenemožerećiboljenego što je to rekla jedna učesnica inicijative „Omladina,sport,akcija!“: „Ne postoje drugi:svismomiljudi.“

no exlusion 27

Geudens, T., (2006): Time for inclusion, Inclusion inspirationfrom the SALTO Youth Inclusion Forum Antwerp, Belgium,YOUTHInclusionResourceCentre,Brussel,Belgiumhttp://www.salto-youth.net/download/1154/SaltoInclusionForumA4.pdf

P R O J E C T „ I N C L U D E D ! “ A N D t H e B r I t I s H c o U n c I LAndrewHadley,ProjectManager„Youth,Sportandaction!“

The British Council’s Youth, Sport, Action! initiativeaimstocelebrateandpromotetheuniversalvaluesofsportandculture,suchasequalopportunity,inclusiveness,participation,team spirit and fair play. It consists of a series of youth-ledprojectsbetweentheUnitedKingdomandtenothercountries,whichhavegivenhundredsofyoungpeopleauniquechanceto learn and work together. Each project has had its ownindividualsetofobjectivesdecidedbytheparticipatinggroupsand relevant to their countries and communities, coveringsubjectsrangingfromsportandtheenvironmenttotheartsand social inclusion. Youth Sport Action!hashelpedtogiveyoungpeopletheconfidencetoputtheirsharedvaluesintopracticeintheircommunities.Ithasalsohelpedthemtoextendtheirpersonalhorizonsthroughinternationalcontacts,andtounderstandandovercomestereotypesandprejudice.Asoneoftheparticipantsthemselvesexpressedit:

‘The project has made me realise that propaganda in the media has led to stereotypes unworthy of any country. It has given me an experience I will value for the rest of my life.’

Oneof the thingswhichwecan learn through sportisthevalueof inclusion.This iswhattheprojectpartnershipbetweenSerbiaand theUK isallabout. It inspiresus toseepeopleaspeople,notas“disabledpeople”or“otherpeople”–tofocusnotonourdifferencesbutonthingswhichbringustogether:andthisprojectshowsthatoneofthethingsthatwecanallenjoytogetherissport.OneoftheSerbianparticipantshasputitlikethis:

‘Sport should have a big part in people’s lives. It is very important to be included! It can bring people together and help them to know each other better’

This handbook shares the values, techniques andenjoyment of one small projectwith awiderworld. It givesus somethingwe can all enjoy. Congratulations to everyoneinvolved. We need to remember a fundamental truth, whichcannot be told better than in the words of another youngperson involved in Youth, Sport, Action!

‘There is no “other”: we are all humans’

bez ispadanja28

P O J A M I Z N A Č A J I N K L U Z I J EGoranPavlovićUdruženjastudenatasahendikepom

Inkluzija kao filozofija i društveni pokret razvila sedevedesetihgodinaprošlogveka.Utemeljenajenazastupanjui samozastupanju ljudskih prava osoba koje su drugačije.Inkluzija znači uključenost i prihvaćenost, a naglašavačinjenicudasvako,bezobziranarazličitost,pripadadruštvuinasvojnačindoprinosinjegovomrazvoju. Osnovniciljinkluzijejestesveobuhvatnouključivanjeosobasarazličitimoblicimahendikepa,ilibilokakvimdrugimrazlikama, u širu socijalnu sredinu i sve redovne društvenetokove. Na taj način se izjednačavaju prava osoba sahendikepom i svih ostalih članova i članica neke društvenezajednice.Samaprimenainkluzijeupraksimožesenajboljevideti na primeru socijalnog modela pristupa hendikepu.Uokviru socijalnogmodelanaosobe sahendikepomsenegledakrozhendikep,neakcentujeseonoštonekonemože,već se na osobe koje su na neki način različite gleda kroznjihove mogućnosti, potencijale, interese i prava. Socijalnimodel polazi od pretpostavke da su socijalni položaj osobeidiskriminacija različitih ipakdruštvenouslovljeni,odnosnosmatra da prepreke i predrasude koje društvo postavljaonemogućavaju pružanje jednakih uslova svima i zapravodovodeosobesahendikepomupoložajhendikepa.

U praksi se pojam integracije često neopravdanopoistovećuje sa pojmom inkluzije. Filozofija integracijepodrazumeva da se osobe koje su na neki način različiteprilagođavaju određenoj sredini. Kad je o obrazovnomsistemu reč, to znači da se pojedina deca sa hendikepompododređenimuslovimauključujusamounekeprilagođeneredovne škole. Tako se deca sa hendikepom ili deca kojapripadaju nekoj drugoj marginalizovanoj grupi upućuju unekedrugeškole,čestoudrugomkrajugrada.Teškolemoždajesuredovne,alisedecaizdvajajuizsvojesredine,odvajajuseodvršnjakaivršnjakinjaizsvogkrajainanekinačinseopetobeležavaju. Na osnovu pomenutog može se zaključiti da serešenjeovogproblemanenalaziuprilagođavanjudrugačijeg pojedinca, već u promenama i prilagođavanju društva.Jedanodključnihaspekatapromenejesterazvojinkluzivnogobrazovanja zasnovanog na individualizovanom pristupu. Inkluzivno obrazovanje podrazumeva prisutnost sve deceu svim obrazovno-razvojnim procesima. U inkluzivnomobrazovanju insistira se na jedinstvenosti svakog deteta.Svakodeteimasvojepotencijale,vrednosti,talenteiteškoće.Inkluzivnoobrazovanjeuosnovipoznajesamoindividualizovanpristup detetu, bez obzira na to da li ono pripada nekojmarginalizovanoj grupi ili ne. Zahvaljujući takvom odnosu,uvaženo je svakodete,pa ideca izmarginalizovanihgrupa,kojaprestajubitietiketirana.

no exlusion 29

t H e c o n c e P t A n d t H e I M P O R TA N C E O F I N C L U S I O NGoranPavlović,AssociationofStudentswithDisabilities

Inclusion as a philosophy and a social movementdevelopedduringthe1990’s.Itisbasedontherepresentationandself-representationofthehumanrightsofpeoplewhoaredifferent.Inclusionmeansacceptanceandactivepresenceandunderlinesthefactthatregardlessofdiversity,everyoneispartofsocietyandcontributestosocialdevelopmentintheirownway. Thebasicobjectiveof inclusion is theprocessof thefull integrationofpersonswithdisabilitiesoranyotherformofdiversityinmainstreamsocietyandinallmainstreamsocialevents.Inthiswaytherightsofpersonswithdisabilitiesbecomeequaltotherightsoftheothermembersofsociety.Thepracticeof inclusion canbebest seen through theapplicationof theapproach of the disability social model. Through the latter,personswithdisabilitiesarenotseenthroughdisability,whatapersoncannotdoisnotunderlined,butrathertheirpotentials,possibilities, interests and rights are noted and come to thefore-front.Thesocialmodelisbasedontheconceptthatthesocialpositionandthediscriminationofthosewhoaredefinedas “different” are socially conditioned; ie.the challenges andtheprejudicesthatsocietycreateshinderthespreadofequalopportunitiestoall,andactuallyleadpersonswithdisabilitiesintothepositionofdisability.

Besides the concept of inclusion, in practice theconceptof integrationisalsopresentandisoftenassociatedwithinclusion.However,thesetwoconceptsdifferfromeachother.Thephilosophyofintegrationsupposesthatinsomewayspersonswithdisabilitiesandpersonswhoaredifferent adapt tocertainenvironments.Forexample,inthecaseofeducation,integrationmeansthatindividualchildrenwithdisabilitiesareincludedunder certain circumstances and conditions in onlysomeadaptedmainstreamschools.Inthisway,childrenwithdisabilitiesorchildrenbelongingtootherminoritygroupsarefrequentlydirectedtowardsotherschoolswhichareoftenontheoutskirtsandontheothersideofthecity.Suchschoolsmaybemainstreamschools,butchildrenaretakenawayfromtheirenvironment,fromtheirpeersandfromtheirneighbourhoodandinsomewaytheyareagainstigmatised. Onthebasisoftheaforementioned,itmaybeconcludedthat thesolutionto thisproblemdoesnot lie in theprocessof the adaptation of individual members of marginalized/minoritygroups,butonthecontrary,inthechangesandintheadaptationofsociety.Oneofthekeyaspectsofchangeisthedevelopment of inclusive education based on the individualapproach. Inclusive education includes the participation ofall children in all educational and developmental processes.Inclusive education insists on the specificity and uniquenessof every child. Every child has their own potentials, values,talentsanddifficulties. Inessence inclusiveeducationmeansonly an individualizedapproach for every child regardlessof

bez ispadanja30

Značajinkluzijesvakakojevišestruk.Onanijekorisnasamo za do sada isključivane ili diskriminisane osobe, većjeznačajnazacelokupnodruštvo. Inkluzijatežiuvažavanjuindividualnih, društvenih, kulturoloških i drugih razlika;izgradnji tolerancije i poštovanju dostojanstva svakogpojedincaipojedinkei,naosnovutoga,kreiranjukvalitetnogdruštva.Koncept inkluzijepodrazumeva isticanjevrednostisvake jedinke. Neinkluzivan pristup značio je da su osobesa hendikepom uglavnom izdržavana kategorija. Putemspecijalnogobrazovanjaosobesahendikepomnedolazedoadekvatnihznanja.Usledtoganisudovoljnokonkurentnenaotvorenomtržišturada,pasesvesvodinatodaoddržavedobijaju razne vrste pomoći. Poenta inkluzivnog pristupajeste u tome da osobe s hendikepom na osnovu svojihvrednosti steknu adekvatna znanja, koja će im omogućitida se zaposle. Tako bi ove osobe radile i zarađivale zasebe i svoju porodicu, a svojim radom punile bi i budžetdržave. Inkluzivanpristupdonosidruštvuvelikidobitaknesamokad je rečoosobamashendikepomveć ikad je rečopripadnicimaipripadnicamasvihmarginalizovanihgrupa.Pored finansijske dobiti, veoma važna dobit ostvaruje seprisutnošćusvihusvimdruštvenimtokovima.Natajnačinrušesepredrasude,asamimtimsesmanjujediskriminacija,koja uglavnomproizlazi iz brojnih predrasuda. Sve to vodikvalitetnijemiotvorenijemdruštvu.

Na samom kraju treba reći i nekoliko reči oterminologijikojasekoristiupokretuosobasahendikepom.Nažalost, tu postoji velika zbrka. Jedan od najčešćekorišćenih termina ujedno je i jedan od najnegativnijih -invalidi.Osnovnoznačenjeoverečijestenejak,bezvredan,neupotrebljiv,aosobesahendikepomtosvakakonisu. Drugi termin, takođe loš, koji uglavnom koristestručnjaciizoblastispecijalneedukacijeirehabilitacije,jestetermin osobe sa posebnim potrebama. Na osnovu brojnihrazgovora sa osobama koje koriste taj termin došli smo dozaključkadanepostojeposebnepotrebevezanezahendikep.Svi ljudi u osnovi imaju jednake potrebe, samo što ih nekimeđunama zadovoljavaju na specifičnenačine.Niko nemapotrebudakoristikolica,štake,belištap...Svakoimapotrebuda stigne od tačke A do tačke B, dok su pomagala samosredstva pomoću kojih se ostvaruje potreba za kretanjem.Takođe,nikonemapotrebudakoristigestovnijezik,Brajevopismoilislušniaparat,većimapotrebudadođedoadekvatnihinformacija. Loših termina ima još puno, ali pomenućemo samoneke:bogalji,slepci,mentalaći,gluvi,hendikepirani...Dobraterminologija se oslanja na akcentovanje ličnosti. Osobutrebaposmatratikaoskupdobrihililošihosobina,anevidetiu njoj samo fizičke specifičnosti. U tom kontekstu dobro jerećiosoba sa... Udruženje studenata sa hendikepom zalaže

no exlusion 31

thechild’smembershipofamarginalizedgroup.Throughsuchanapproach,everychild isvaluedsothatevenmarginalizedchildrenarenotstigmatisedliketheyareinotherapproaches. The importance of inclusion is multidimensional.Inclusionisnotonlyimportantforthosewhoaremarginalizedanddiscriminatedagainst,butisgenuinelysignificantforsocietyas a whole. Inclusion tends to value the individual; social,culturalandotherdifferences;ittendstobuildtolerance,therespectanddignityofeveryindividualandthusittendstowardsthecreationofaqualitativesociety.Theconceptofinclusionunderlinestherecognitionofthevaluesofeachindividual.Anon-inclusiveapproachleadstothecategorizationofpersonswith disabilities and to their lack of economic autonomy; infact through special education, persons with disabilities donotachieveadequateknowledgeandthusarenotcompetitiveontheopenworkmarketandintheendtheyhavetoreceiveeconomic assistance from the government. The objective oftheinclusiveapproachistoenablepersonswithdisabilitiestoacquire,according to theirownvalues,adequateknowledgewhichwillinturnrenderthemcompetitiveandmarketabletofindemployment.Inthisway,thesepersonswouldbeabletoworkandearnmoneyforthemselvesandtheir families,andwouldalsocontributetothegovernmentbudgetthroughtheiremployment.So,again, if the inclusiveapproachwere tobeapplied not only to persons with disabilities, but also to allmembersofmarginalizedgroups,societywouldgreatlybenefit.It would benefit in economic terms, and most importantly,from theparticipationof allmembersof society in all social

affairs.Thiswayprejudiceswouldbeovercome,discriminationwould be levelled and society would open up and becomemorequalitative. Finally,itisimportanttomentiontheterminologyusedby themovementofpersonswithdisabilities.Unfortunatelytherearemanymisunderstandings in thatsense.Oneof themost commonlyused terms,which isat the sametimeverynegativeis-invalid.Themeaningofthistermis-notstrong,useless,withoutvalue,andpersonswithdisabilitiesarereallynotthat. Another term which is also very discriminatory isderived from the usage of experts in special education andrehabilitation: persons with special needs. After variousconsultationswe came to the conclusions that there are nospecialneedsrelatedtodisability. Inessenceallpeoplehaveindividual needs, but some of us satisfy basic life needs inspecificways.Noteveryonehastheneedtouseawheelchairandsoon.EachofushastheneedtogetfrompointAtopointB, and the aforementionedmechanisms areonly themeansthathelptorealizetheneedtomove.Likewise,noteveryonehas theneedtousesign language,Brailorhearingaids,butrathereveryonehastheneedtoaccessadequateinformation. Therearemany inadequateandbadterms,but Iamgoing tomentiononly a few: blind,mentally retarded, deaf,handicapped…Good terminology relies on the accentuationofpersonality. It is important to lookatoneperson through

bez ispadanja32

se za upotrebu termina osobe sa hendikepom. Pored toga,veomačestosekoristiiterminosoba sa invaliditetom.Razlikaizmeđu termina osobe sa hendikepom i termina osobe sainvaliditetommožeseobjasnitinasledećinačin:invaliditetjeusuštinidelimičanilipotpunnedostatakfunkcijeodređenogdelatela,dokjehendikepstanjeukomsenalaziosobakoja,izmeđuostalog,možeimatiiinvaliditet.Hendikepje,ustvari,sociološka kategorija, dok je invaliditet, koji se odnosi nafizičkekarakteristikenekeosobemedicinskakategorija.

IGRA U SVAKODNEVNOM RADU SA DECOM SA OMETENOŠĆU U RAZVOJUInicijativazainkluziju„VelikiMali“,Pančevo

Kako smo i zašto počeli?

Susret sa Larš („L’Arche“) zajednicama u Francuskoj1996/97,ukojimaživeosobesatežimometenostimazajednosa svojim pomagačima asistentima, presudno je uticao nanas, tada apsolventkinje defektologije i psihologije. Imalesmo priliku da vidimo posledice višedecenijskog pokretadeinstitucionalizacije u svetu, koji je doveo do stvaranjahumanog i dostojanstvenog života ljudi sa hendikepom umanjim zajednicama.

Pristupiodnosasistenatapremaovimosobama,kaoi atmosferapoštovanja,prihvatanja i uvažavanja,ostavili susnažanutisaknanas.Sveštosmotamovideleiosetilesuočilonas je sa ogromnim sopstvenim predrasudama prema ovim osobamaipremabudućojprofesiji.Najvišenasjeiznenadilootkrićedadotadanismobilesvesnesopstvenihpredrasuda. Poseta malim zajednicama osoba sa težimometenostima pokrenula je u nama razne dileme, izmeđuostalog,ipreispitivanjenačinanakojićemoseubudućnostibavitisvojomstrukom.

Ovo novo i dragoceno iskustvo otvorilo nam je dve mogućnosti:prvu-daspakujemokofereipostanemodeotelepegotovepričenegdeusvetuidrugu-dapokušamoneštodaučinimousvomgradu.. U želji da direktno i neposredno utičemo naunapređenjekvalitetaživotadecesaposebnimpotrebamainjihovih porodica i da kaomladi stručnjaci različitih profilapromovišemo i razvijamo nove i drugačije pristupe u radu,jula 1999. godine smo pokrenuli projekat pri NVO „PokretzamirPančevo“,aaprila2000.godineizvaničnoregistrovaliNVO „VelikiMali“.

no exlusion 33

theirgoodandbadcharacteristicsandnotonlybyevidencingthe existence of certain physical specificities. In this contextit is good to say persons with…The Association of Studentswith Disabilities proposes the use of the term personswithhandicaps.Besides, thetermpersonswithdisabilities isveryoften used. The difference between the two terms may beexplainedasfollows:adisability isthepartialortotal lackoffunctionofaspecificpartofthebody,whileahandicapisastateinwhichapersonfindshim/herselfwhomayalsohavesomekind of disability. Thus a handicap is a sociological categorywhileadisabilitywhichrelatestophysicalcharacteristicsisamedicalcategory.

GAMES IN EVERYDAY ACTIVITIES WItH cHILdren WItH DEVELOPMENTAL IMPAIRMENTS InitiativeforInclusionTheGreatLittle(VelikiMali),Pančevo

How and why did we start?

TheencounterwiththeL‘ArchecommunitiesinFrancein 1996/97, where persons with severe impairments livetogether with their assistants exerted a strong influence onthoseofuswhowereatthattimegraduatesinpsychologyandspecialeducation.Wehadtheopportunitytoseetheeffectsofthemovementofdeinstitutionalizationintheworldwhichledtothehumanizationanddignificationof the livesofpersonswithhandicapsinthecommunity. Theapproachandrelationsoftheassistantstowardsthese people, together with the atmosphere of respect,acceptanceandvalueleftastrongimpressiononus.Everythingwe saw and felt there made us face up to the enormousindividual prejudiceswe had towards our future profession.Mostofallwewere surprisedby the fact thatweourselveswerenotawarethatwewereprejudiced. The visit to these small communities for personswith severe impairmentsmovedus to faceourown internaldilemmas, and amongst others, the question as to howwewouldrelatetoourownprofessionsinthefuture.

bez ispadanja34

Drugačiji? Pa šta!

Teškoća ili smetnja u razvoju deteta nije dijagnoza,entitet koji je nezavisan i odvojen od njegove ličnosti, nitijedefekt koji će se stručnim tretmanomuspešnopopraviti.Teškoćajesamojedandeosvihonihosobinaikarakteristikapokojimasmomeđusobnoslični,aistovremenorazličiti.Onajerealnostskojomdeteživi,anjegovaokolinaisvikojisnjimrade trebalo bi da učine njegov život srećnim i smislenim.Ljubav prema detetu je nedeljiva i iz nje se ne isključujehendikepkojideteima. Život deteta sa ometenošću u razvoju gubi odlikeživota tipičnog za jedno dete neposredno po uočavajuometenosti.Umestosrećomizadovoljstvomzbogovladavanjaveštinama tokom razvoja, umesto roditeljskom radošću iuživanjemkojiprateperiodbezbrižnog i srećnogdetinjstva,decasaometenošćuokruženasubrigamaistrahovimasvojeokoline.Osimsabrigom,decasusuočenaisaograničenjimasopstvenograzvoja,ačestosuisvesnatihograničenja. Dešavaimsedasesrećusarmijomstručnjakakojiuizolovanimispecijalnimuslovima,vanprirodnogokruženjaiprirodnihaktivnosti,vrednootklanjaju ili lečedetetovkvar/defekt.Sveštosesadetetomradi isveštoonosamotrebadauradiusmerenojenatodaseteškoćaublažiiliotkloni,pričemusezanemarujecelovitostdetetovograzvoja injegovih

potreba. Ono na taj način ne proživljava svoje potrebe imogućnosti, već oseća prinudu i osujećenost. Veliki brojroditelja,pritisnutstrahomibrigomzabudućnostsvogdeteta,prestajedasesnjimspontanoigraidružijerutomenevidinikakav rad.

U panici za postizanjem normale

Upaničnoj težnji zapostizanjemnormalepreviđamoda se dete sa smetnjama u razvoju ne razlikuje toliko od druge deceidamujeuranomuzrastuigranačinnakojiprvenstvenouči.Dalekoodtogadasmetnjekojedeteimanisuvažneidaihnetrebaublažitiiliotklonitiakojetomoguće.Alismetnjanesmedabudevažnijaoddeteta,nitiradnaublažavanjusmetnjismeda bude iznad interesa njegovog celovitog razvoja. Spontane aktivnosti, potrebe, interesovanja i mogućnosti moraju sepoštovati,sleditiipodržavatijeronedoprinoserazvoju.Opasnost od nasilja struke

Roditelj, stručnjak i svaka odrasla osoba iz pozicijemoćisprovodinasiljenaddetetomsasmetnjamaurazvojuuslučajevima:

Kadamisli daboljeod samogdeteta zna štamu jeu•određenommomentupotrebno

Kadaupornodovodideteustanjenemoći ineuspeha•ikadamunamećeosećajmanjevrednostipodizgovoromda je to za njegovo dobro

no exlusion 35

This new and valuable experience opened up twopossibilities tous:firstly, topackupandbecomepartof thedeinstitutionalized system somewhere else in the world, or,secondly,totrytodosomethinginourcity… Wishing to directly influence the development ofthequalityof lifeofchildrenwith individualneedsandtheirfamilies, in July1999westarted,asyoungprofessionals, theprojectofthefirstNGO“MovementforPeacePančevo“,andinApril2000weformallyregisteredastheNGO„VelikiMali“.

Different? So what?

Thedevelopmentaldifficultyorimpairmentthatachildmayhaveisnotadiagnosisoranentitythatisindependentandseparate fromhis/herpersonality;nor isadefect somethingthatcanbecuredthroughadequatetreatment.Thisdifficultyis onlyonepart of all those characteristicsbywhichweareinterpersonally similar and at the same time different. Thisdifficulty is the reality with which a child lives and his/herenvironment and all those who work with the child shouldstrive tomake his/her life happier andmeaningful. Love forthechild is fundamentalandthehandicapthatthechildhasdoesnotexcludethechildfromlove. The life of a child with developmental impairmentslosesthetypicalcharacteristicsofachild’slifeassoonasthedifficultiesareidentified.Insteadofthejoyandsatisfactiontobefoundinthemasteryofskillsduringdevelopment,instead

of the happiness of parenthood during childhood, childrenwithimpairmentsaresurroundedbythefearsandworriesoftheirenvironment.Aswellasworries,thesechildrenarealsofacedwiththelimitationsoftheirindividualdevelopment,andtheyareoftenveryawareoftheirownlimitations. Such children often encounter armies of expertswho take away or cure their defects in isolated and specialconditions, outside the immediate and natural environmentandactivities.Everything that it isdonewith thechildrenorthat the children themselves need to do tends towards theremoval,thecorrectionortheminimizationoftheimpairmentand in doing so the wholeness of the child’s developmenttogetherwithhis/herneedsare justnotconsideredatall. Inthisway,thechilddoesnotfeelhis/herneedsandpossibilities,butonlycomplementsandprejudices.Becauseofthepressureoffearandoftheworriesforthefutureofthechild,numerousparents stop naturally playing and being togetherwith theirchildrenbecausetheydonotseeany“work”inspontaneousplay.

The panic of achieving „normality“

In the panic to achieve normality, we fail tounderstand that children with developmental impairmentsdonotessentiallydifferfromotherchildrenandthatinearlydevelopment playingmeans learning. This is not to say thattheimpairmentsthatthechildmayhavearenotimportantorthattheyshouldnotbecuredorminimizedifthatispossible.

bez ispadanja36

Kadasvojimpristupom,intervencijamainačinomrada•svesnoizaziva,ilipakuopšteneuvažava,dečjistrah

Kadazbogdetetovenemogućnostidaispunizahtevvrši•prinudu,nasiljeilizanemarujedete

Kada nad detetom vrši prinudu da ovlada znanjima i•veštinamakojeonoubudućemživotunećemoći,ilinećebitiuprilici,daupražnjava

Kadadetetuuskraćujemogućnostovladavanjaznanjima•iveštinamakojebiubudućemživotumoglodakoristi

„Samo“ se igramo...

Igrajemetodkojikoristimouraduipomoćukogdecausvajaju sva potrebna znanja u skladu sa svojim uzrasnim i razvojnim potrebama i mogućnostima. Naročitu pažnjuobraćamonaspontanudečjuigru,kojanammnogogovoriodetetuikojajevažnačakikadajestereotipna. Neretko su roditelji zbunjeni kada im kažemo dakoristimoigrukaometod.Poštosunaviklinaodređentretmankoji pretpostavlja rad za katedrom, svesku sa domaćimzadacima, ponavljanje određenih radnji i reči - naš pristupimjeveomaneobičaninapočetkustrahujudanijeefikasani dovoljno ozbiljan. Ali nakon određenog perioda gotovosviuviđajudanjihovadecanauče imnogo toga„ozbiljnog“igrajućise.

Igrom uspostavljamo odnos poverenja sa detetom,štojebazadaljegučenja.Uveksutoigrekojedetetuprijajuikojeonosamozapočinje.Tonamgarantujedaćedeteželetidaihponavljaitakouvežbavaiučionoštoigrapodstiče.Našzadatakjedapomoćuodređeneigreučimodetenečemu,alitakodaonoutomeuživaidaseradujenovimsaznanjima.Igrasamaposebinegarantujedaćesedetebezuslovnouključitiu nju. Ukolikodeteneprihvatiponuđenu igru,ukolikomuonaneprivučepažnju,tragamozanjegoviminteresovanjimatakoštomunudimodrugeaktivnostisvedoknepronađemoono što ga interesuje. Dakle, pratimo dete i istraživanjemsaznajemo šta ga zanima. Kada pronađemomagičnu stvar,vrtimojenastonačinadoknenađemonajbolji-onajkojićedržatidetetovupažnju. Taj uhvaćeni trenutak interesovanjapokušavamoda iskoristimo i proširimonovim sadržajima, aondasvetoprenosimonadrugepredmeteiaktivnosti.Tosezoveučenje.

no exlusion 37

However,theimpairmentsmustnotbecomemoreimportantthanthechild,norshouldworkingtominimizetheimpairmentsbecomemoreimportantthanthewholedevelopmentofthechild.Spontaneousactivities,needs,interestsandpossibilitiesmustberespected,followedandsupportedbecausetheyalsocontribute to development.

the danger of violence within the profession

Theparent,professionalandeveryadultinapositionofpower,actsviolentlyorabusesthechildwithdevelopmentalimpairmentsinthefollowingcases:

Whenhe/shethinksthathe/sheknowsbetterthanthe•childwhatthechildneedsatspecifictimes

Whenhe/sheconstantlyleadsthechildintoapositionof•alackofpowerandlackofsuccessandwhenhe/sheforcesuponthechildafeelingofinferioritywiththeexcusethatitisbecauseofhis/herowngood

When with his/her presence, intervention and work•style,he/sheconsciouslyawakensordoesnotconsiderfearinthechild

Whenbecauseofthelackofthepossibilityofthechild•completing the assignment, he/she acts violently, abusesthechildorignoreshim/her

Whenhe/sheusesviolenceagainstthechildtomanage•skillsandorknowledgethatthechildinthefuturecannot,willnotordoesnotwanttouse

Whenthechildisinhibitedinthepossibilityofachieving•knowledgeandskillsthatthechildcouldandwouldbeableto useinthefuture

We are “only” playing…

Playing is a method that we use in our work andthroughwhichchildrengainallrequiredknowledgeaccordingto their age and developmental needs and possibilities.Wegiveparticularattentiontospontaneousplayingwhichhelpsusconsiderablytounderstandthechildandwhichisusefulevenwhenitisstereotypical. Parents are often confused when we tell them thatweuseplayingasamethodbecausetheyareusedtospecifictreatmentsrelatedtoworkfromthepodiumsuchasnotebookswithhomeworkand the repetitionofworkingwords.This iswhyourapproachisveryunusualforthemandinthebeginningtheyfearthat it isnoteffectiveorseriousenough.However,after a while, all parents see that their children learn very‘seriously”throughplaying. Webuildarelationshipbasedontrustthroughplayingandthatisthebasisoflearning.Thisguaranteesthatthechildwillwanttorepeattheexercisesthroughtheplayingmethodandinthiswayhe/sheexercisesandunderstandsthemeaningofthegame.Ourtaskistoteachthechildsomethinginawaythatisenjoyabletothechildsothathe/shecanenjoyhis/herachievements. Playing in itself does not guarantee that thechildwillbecomeinvolvedinit. Wheneverthechildisnotinterestedinthegameanddoesnotwanttotakepartinit,wetrytofindhis/herinterestswhile we offer some other activities until we find what is

bez ispadanja38

Mise„samoigramo“sadecomjer:

Igrapodstičemaštu,smehivoljuzadruženjem•Igra predstavlja nezamenjivu podršku uspostavljanju•

poverenja i izgradnji kvalitetnih odnosa saosećanja iuvažavanjadrugih

Igra jeprilagodljiv sistem.Unjojmožedaučestvuje i•uživasvako,bezobziranamogućnosti iograničenjakojeima

Igra omogućava sagledavanje nivoa funkcionisanja•deteta,njegovihspecifičnihpotrebainjegovihpotencijalazaučenje

Krozigruproširujemointeresovanjadeteta,podstičemo•njegove mogućnosti, ona nam služi za razvijanje daljegedukativnogprograma

U igri svi zajedno (roditelji, braća, sestre, prijatelji,•volonteri) gradimo pozitivnu atmosferu prihvatanja,podržavanjaiuvažavanja

Metod igre obuhvata širok dijapazon podsticajarazvoja: slobodu izraza, nepostojanje konačnog rezultata,kreativnost, razvijanje mišljenja rešavanjem situacija,razvijanjegovora,istraživanje,rasterećenje,razvijanjeveštinaimotornihspretnosti,imitiranje,razvojrazumevanjasvojihituđih osećanja, razumevanje zahteva, učenje tolerancije nafrustraciju,razvojalternativnihnačinakomunikacijeisl..

Igra obezbeđuje bliskost i neposredan kontakt,obogaćuje komunikaciju i čini je kvalitetnijom.Ona jeokvirza specifično zadovoljenje potreba sve dece. Kroz igru seovladavasocijalnimsituacijamaizsvakodnevnogživota. „Odmrzavanje“ igrovnih potencijala kod dece, aposebnokodroditelja,vodiupoznavanjudetetaiznovogugla,učvršćivanju prirodnih veza i približavanju ostalih članovaporodice detetu sa smetnjama u razvoju.

Izjave roditelja o igri u „VelikiMali“

„Kadaradesadetetom,radeonolikokolikodeteimavolju.Ondasedetezabavinadruginačin,akrozigrugavraćajunaonoštosupočelidarade.Detesevratinatemubezproblema.“

„Vidisedaljudiu’VelikiMali’radeovajposaosvoljom i uz igru.“

„Kadasmoprviputdošli,nijemenikopitaoštaje s njim i koja je njegova dijagnoza. Rekli su:’Radićemo,vežbaćemoiigraćemosesnjim,takoćemogaupoznati’.“

no exlusion 39

interesting to the child and what attracts his/her attention.Therefore,wefollowthechildcloselyandthroughsearchingwefindwhathe/sheisinterestedin.Whenwefindthe“magicthing”weuse it in100differentwaysuntilwefind thebestone–thatisthewaytokeepthechild’sattention.Throughthismomentofinterestwetrytointerestingettingtogether

Playingrepresentssupportforbuildingarelationshipof•trustandqualitativerelationshipsofrespectforothers

Playing is a highly adaptable system. Anyone can be•part of and enjoy it, regardless of the limitations andpossibilities

Playing also allows the observation of the level of•functioningofthechild,his/herspecificneedsandlearningpotential

Itispossibletospreadtheinterestsofchildrenthrough•playingandtostrengthentheirpossibilitiessothatwecanfurtherdeveloptheeducationalprogram.

In playing all together (parents, siblings, friends,•volunteers)webuildapositiveatmosphereofacceptance,support and respect.

The playing method includes a wide diapason ofdevelopmental achievment: freedom of expression, the lackof existence of a final result, creativity, the development ofcritical thinking in problem solving, speech development,research,relaxation,thedevelopmentofskillsandlocomotion,imitation, understanding one’s own feelings and those ofothers,understanding the tasks, learningabout toleranceandfrustration, the development of alternative communicationskills...

Playing also guarantees closeness and contacts,enrichescommunicationandmakesitqualitative.Playingisthecontextforthesatisfactionofchildren’sneeds.Socialsituationsfromeverydaylifecanbeapproachedthroughplaying. Through the introduction of children and parents toplaying, it is possible to understand children from differentperspectives and to thus strengthen the natural relationsbetweenthechildandtheothermembersofthefamily.

Reactions of parents

“Whentheyworkwithachild,theyworkaslongasachildiswillingtocooperate.Thentheyletchildtodosomethingelse,butkeepre-focusinghim/her to theprimary topic, throughplaying. Thus,a child easily redirectshis/her attentionback tothetopic.”

“It’sobviousthatactivistfrom‘VelikiMali’dothisjobenthusiasticallyandplayfully.” ”Whenwe camehere for thefirsttime,nooneasked me what’s wrong with him or what hisdiagnosis is. They said: ‘We will be working,practicing and playing with him, and that howwe’regoingtomeethim.’”

da li tri koraka,znači tri okreta točkova?

Are three steps equal to three wheel turns?

I G R E Z AS VA KO G A O D N A S

GAMES FOR EACH AND EVERY-ONE OF US

bezispadanja/igre42

Z O V E M S E

Cilj: UpoznavanjeučesnicailiuključivanjenovečlaniceuvećformiranugrupuUzrast: 6 +Broj učesnica:5–20Trajanje: 10 minutaProstor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:Lopta

Opis igre i pravila:Učesnicesedeukrugu.Onakojazapočinjeigrudržiloptu u rukama i baca je nekom iz kruga uz izgovaranje svog imena i imenaosobekojojbaca(npr:„JasamMarinaibacamloptuSandri.”).Ukolikoseučesnicenepoznaju,onakojaimaloptuprvopogledaonukojojželidajedoda.Taosobaizgovarasvojeime,aučesnicakodkojeje loptaponavlja imesvojedrugarice ibaca joj loptu. Igrasezavršikadačujemoimenasvihučesnica.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Loptamože da se dodajeukrug ili da se baca. Osobe koje imaju motorni hendikep moguučestvovati u igri uz podršku ostalih u grupi. Ukoliko osoba imapoteškoćesabacanjemlopte,možedajekotrljailidajeodnese.Naovajnačinseloptamožedodatiiosobikojanevidi.Akoslepaosobaželinekomedadobaci loptu,možetodauraditakoštoćejebacitiubilokompravcu.Osobakojadobije loptumožedakaže: „hvala“,a slepa osoba može da pogodi čiji je to glas. Osobe sa govornimteškoćamamogudapogledajuilidarukompokažuosobukojojželedabaceloptu,aoznačenaosobaćesamaizgovoritisvojeime.Utomslučaju,voditeljkamožeizgovoritiimeučesnicekodkojejeloptabila.Takođe,voditeljkamožeunapredodreditirasporeddobacivanjadabizbližilaučesnicekojenisuostvarilekontakt(npr.slevanadesno).

M Y N A M E I S . . .

Aim: Getting toknoweachotheror introducinganewmembertothegroupAge range: 6 +Number of participants:5–20Time needed: 10 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: Ball

Description and rules of the game:Theparticipantssitinacircle.Theonewhostartsthegameholdsaballinhis/herhands.He/shethrowstheballtoanybodyfromthegroup,shoutingthatperson’sname,aswellashis/herown(e.g.«MynameisMarko,andI’mthrowingtheballtoSandra»).In the case where the participants do not know each other, thepersonwhostartsthegamefirst looksattheonehe/shewantstothrowtheballto.Thetargetedpersonsayshis/hername.Now,theparticipant who is holding the ball repeats the targeted person’snameandthrowstheballtohim/her.Thegameisfinishedwhenwehaveheardeverybody’sname.

Suggestions for adaptations and modifications: The ball may bepassed around from one participant to another – successively, ormay be thrown randomly. Persons with physical disabilities mayparticipatewiththehelpoftheotherparticipants. Ifsomeonehasdifficultiesinthrowingtheball,he/shecanrollitortakeittoanotherparticipant.Inthisway,theballmayalsobepassedtoablindperson.Whenablindpersonwantstopasstheballon,he/shemaydosobythrowingitinanydirection.Theonewhocatchesitmaysay“thanks”sothattheblindcanguesswhosevoiceitis.Personswithspeechimpedimentscangivealook,orpointwiththeirhand,tothepersonthey’dliketothrowtheballto,sothattheperson

noexlusion/games 43

Cilj: Zabava,izgradnjatima,podsticanjesaradnjeUzrast: 6 +Broj učesnika: 7 +Trajanje: 5 minuta +Prostor: Zatvoren/otvoren, ali koji dopušta slobodnokretanjeRekviziti i materijal:Makaze,slikailifotografija(mogusekoristitivećpostojećeslagalice)

Opis igre i pravila:Prenegoštoigrapočne,voditeljkatrebadaisečenekuslikuilifotografijunaonolikodelovakolikoimaučesnica.Svakaučesnicadobijapo jedandeo igrupanaznakvoditeljkepočinjedasklapasliku.Složenostslikezavisiodstrukturegrupe,brojaučesnica,raspoloživogvremena…

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u igri učestvujuslepe osobe ili osobe sa ometenošću u razvoju, mogu se koristititrodimenzionalne slagalice. Ako u grupi ima gluvih osoba ili osoba sa govornim teškoćama,voditeljkatrebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.

P U Z Z L E

Description and rules of the game: Before the game starts, thefacilitatorshouldcutupapictureoraphotointoasmanypiecesasthenumberofparticipants.Eachparticipantshouldbegivenonepartofthepicture/photo.Whenthefacilitatorgivesasign,theparticipantsshouldstartjointlycompletingthepicture/photo.Thecomplexityofthepicture/photodependsonthestructureof thegroup, itssize,timelimitationsetc.Suggestions for adaptations and modifications: When blind orpersonswithmentaldisabilitiestakepartinthisgame,a3Dpuzzlemaybeused.Inthecasewherethegroupincludesdeaforpersonswithhearingdifficulties, the facilitator shouldwritedownadescriptionand therulesofthegameonaflip-chart.

Aim: Havingfun,teambuilding,fosteringcooperationAge range: 6 +Number of participants: 7 +Time needed: At least 5 minutesSpace needed: Indoororoutdoor,buthastoallowtheparticipantstomovearoundfreelyEquipment, materials needed: Scissors, a picture or aphoto(orarealpuzzle)

P U Z Z L Epointedoutcallsouthis/hername.Inthiscase,thefacilitatorcansaythenameoftheparticipantwhothrewtheball.Moreover,thefacilitatormaysetthesequenceofpassingtheball(e.g.fromlefttoright),inordertoincludethoseparticipantswhohavenotmadecontactwiththeothers.

bezispadanja/igre44

S H A K I N G H A N D S

Description and rules of the game:Theparticipantswalkaroundtheroom.Whenthefacilitatorgivesasign,theparticipantsshakeeachother’shandscordially. It is importantthattheyshouldnotletoneperson’shandgobeforetheytakeanotherone’stoshake.Whenthefacilitatorassessesthateverybodyhasshakenhandswitheverybodyelse,he/shegivesanothersign(thiscouldbeclappingorawhistle).Fromthatmoment,eachparticipantbecomesapairwiththepersonwithwhomhelastshookhands.Thesecouplestakeseats,andeachpersonhas5minutestopresenthim/herselftohis/hercollocutorandtoexplainwhathis/hermotivationtojointhegroupwas.Afterwards,thefacilitatorwillaskeachparticipanttopresenthis/herpartner,byspeakinginhis/hername(i.e.presentinghimself/herselfasthoughhe/shewerethatotherperson).

Suggestions for adaptations and modifications: If some of theparticipants areblind, theothers can say their namesbefore theyextend their hand. In the case where the group includes personswith physical disabilities, the facilitator should ask everyone towalkmoreslowly.Ifdeafpersonsareparticipatinginthegame,thefacilitatorshouldstrivetofindawayforthepersonsintheirpairstocommunicate.

Aim: Getting to know each other, creating a pleasantatmosphereinthegroupAge range: 9 +Number of participants:15–20Time needed:Upto40minutes(dependingonnumberofparticipants)Space needed:IndoorsismoreconvenientEquipment, materials needed:/

R U K U J U S E , R U K U J U

Cilj: Upoznavanje,kreiranjeprijatneatmosfereUzrast: 9 +Broj učesnica:15–20Trajanje:40minuta(uzavisnostiodbrojaučesnika)Prostor:PoželjnijejeuzatvorenomprostoruRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila:Učesnicihodajupoprostoriji inaznakvoditeljatrebadaseprisusretusanekimsrdačnorukuju.Važnopravilojedanesmejudapusterukujednogučesnikadokneuhvaterukusledećeg,sa kojim će se rukovati. Kad voditelj proceni da je prošlo dovoljnovremena i da su se svi pozdravili, dâneki signal za kraj (pljeskanjerukomilizvižduk).Tadasvakiučesnikpostajeparsaosobomsakojomse poslednji put rukovao. Parovi sedaju na stolice i svaka osoba uparuimapopetminutadakaženekeosnovneinformacijeosebiiotomezaštoseuključiouovugrupu.Poslekratkograzgovora,voditeljćezamolitisvakogučesnikadapredstavisvogpartnera,alitakoštoćegovoritiunjegovoime.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ukoliko se u grupi nalaze i slepe osobe, ostali ihmogu osloviti pre nego što im pruže ruku.Takođe,ukolikosuprisutneosobesamotornimhendikepom,trebalobi zamoliti prisutne da hodaju sporije. Ukoliko su prisutne gluveosobe,voditeljtrebadapokušadaiznađenačinnakojibiseosobeprilikomrazgovorauparovimamoglesporazumeti.

noexlusion/games 45

t r U t H s A n d L I e s

Description and rules of the game: Each participant gets a sheet ofpaper,wherehe/sheshouldwritedowntwotruthsandone lieabouthim/herself. Then,everybody takes theirpaperandwalksaround theroom. As they face the other person, each participant should readwhatthatpersonhaswrittenonhis/herpaper,andguesswhichoneofthoseisalie.Atthesametime,he/sheshouldconvinceeverybodyelsethatallthreethingshe/shehimself/herselfwrote–aretrue.Aftertheparticipantshave talked toeachother, theysitback in thecircle,andtherevealingoftheliesbegins.Forexample:“I’mallergictosalt.Whobelievesme?”,“Iplaytennis.Whothinksthat’strue?”,“MylieisthatIloveromanticcomedies”,etc.Suggestions for adaptations and modifications:Inthecasewherethegroup includesdeaforpersonswithhearingdifficulties, the facilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Ifthereareblindparticipants,theotherscanreadtheirtruthsandliesaloud.Inthecasewherepersonswithmentaldisabilitiesareparticipatinginthisactivity,everybody’struthsandliesshouldconcernsomethingthattheyhavebeendoingtodayorveryrecently.Anotheroptionistousevisualmaterials:inthatcase,theparticipantsdonotneedtowritedownanything,buteachoneofthemchoosestwoofthephotosthatshowsomethingthatistrueforthem,andathirdonethatisfalse.

Aim: Getting to know each other, creating a pleasantatmosphereinthegroupAge range: 12 +Number of participants:8-14Time needed:40minutesSpace needed:Preferablyindoors,sothattheparticipantscanwalkaroundfreelyEquipment, materials needed: Paper andpens; in oneversionofthegame,photographsareneeded

Cilj: Upoznavanje,kreiranjeprijatneatmosfereUzrast: 12 +Broj učesnica:8-14Trajanje:40minutaProstor:PoželjnojedabudezatvorenidaučesnicimoguneometanodasekrećuRekviziti i materijal: Papir iolovka;u jednoj verzijioveigrepotrebnesuifotografije

Opis igre i pravila:Svakiučesnikdobijepapirnakomtrebadanapišedve istine i jednu lažosebi.Nakontogasesvi šetajupoprostoriji.Trebalo bi da pri susretu s drugima svako otkrije laž na papirimasaigračaiistovremenodaubedidrugedasusvinjegoviiskaziistiniti.Nakon što su svi međusobno razgovarali, formira se krug: slediotkrivanjeistina.Primer:“Alergičansamnaslano.Kojepoverovao?“;“Igramtenis.Komislidajetoistina?”“Mojalažjedavolimromantičnekomedije…“

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Ukolikougrupiimagluvihinagluvihosoba,voditeljbi trebalodanapiše instrukcijunavelikompapiru.Ukolikoimaslepihosoba,ostaliimmogupročitatisvojeisitnei laži.Ukoliko u grupi imaosoba sa ometenošću u razvoju, istine ilažisemoguodnositinaonoštosuradilitogdana.Takođe,možesekoristitiivizuelnimaterijal,teučesnicinemorajuništadapišu,većodponuđenihslikamogudaizaberudvekojevažezanjihijednukojanevaži.

I S T I N E I L A Ž

bezispadanja/igre46

D O M I N O E S

Description and rules of the game:Anyparticipantcanstartthegamebysteppingoutandsayingtwothingsabouthim/herself(e.g.personalcharacteristics,interests,thingshe/shelikesetc.).Thenextparticipantwhoshares thesamecharacteristicor interest joins thefirstonebystandingnexttotheinitiator.Then,he/shesaysanotherattributeofhis/herown–differentfromtheonethathe/shehasiscommonwiththe initiator.Thenextparticipant comesout–again sharingcertaincharacteristicwith thesecondperson,andarticulating thenewone– specific forhim/herself. Thepoint is for all participants to attachthemselves to each other on the basis of their mutual similarities,formingaline,likedominoes.Suggestions for adaptations and modifications: In the case wheretherearedeafparticipantsand/orthosewithhearingdifficulties,thefacilitator canwrite down a description and the rules of the game.Furthermore,eachpersoncanwritedownhis/her twoattributessothatwhentheystandindominoes,theyshowtheirtwopaperstotheothers.Attheendofthegame,weshouldbeabletoseeboththelineofparticipantsandthelineoftheirrespectivepapers.Inthatcase,wewillneedpaperandpensforeveryparticipant.Ifthegroupincludespersonswithmentaldisabilities,everyoneshouldstrivetosayasspecificanattributeaspossible,sothatallparticipantscanrememberiteasily(e.g.activitiestheyenjoy,likeswimming,riding

Aim: GettingtoknoweachotherbetterAge range: 10 +Number of participants: 10 +Time needed: 10 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: For one version of thegame, we need A4 papers (two per participant), pens(oneperparticipant); foranotherversionof thegame,weneedphotosofpeoplepracticingvariousactivities

D O M I N E

Cilj: Zbližavanje,boljeupoznavanjeučesnicaUzrast: 10 +Broj učesnica: 10 +Trajanje: 10 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: U jednoj od verzija ove igre potreban namjeA4papir iolovka.Udrugojverzijipotrebnesu ifotografijeljudiurazličitimaktivnostima

Opis igre i pravila:Igrapočinjeodjednenasumičnoodabraneosobe.Onastaneikažeostalimadvestvariosebi(osobine, interesovanja,stvari kojevoli…).Na tuučesnicu senadovezujenekadrugaosobakoja ima istu karakteristiku ili interesovanje kao prva. Pošto zbogtesličnostistaneporednje,navedeinekusvojukarakteristikukojuprethodna učesnica nije pomenula. Nadovezuje se sledeća osoba,kojasaprethodnomtakođedelijednuosobinu,alinavodiijednuzasebespecifičnu...Poentajedasestvorinizkaoudominama.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Ukolikougrupi imagluvih inagluvih osoba, osnovnu instrukciju voditeljka može da ispiše navelikompapiru.Takođe,svakaosobasvojparosobinamožedaispišenasvompapiru,takodasvakokostaneudominestavi ispredsebeipapirsasvojimosobinama.Nakraju,osimnizaosoba,možemovidetiinizpapiranakojimasuispisaneosobine.Utomslučajućenambitipotrebnipapiriiolovkezasvakuučesnicu.Ukolikougrupiimaosobasaometenošćuurazvoju,karakteristikekojeseiznoseostalimamogubitineštokonkretno,čegaćeseučesnicelakšesetiti(npr.aktivnostiukojimauživajupoputkupanja,vožnjebicikla...).Takođe,učesnicemogudameđufotografijamanakojimasuprikazaneoveradnjeizaberuonekojesenjimadopadajuidasanjimakreirajudomine.Utomslučajućenambitipotrebneifotografije/sličiceljudiurazličitimaktivnostima.

noexlusion/games 47

abikeandsoon).Anotherpossibilitycouldbetousephotosofpeoplepracticingvariousactivities,sothateveryonecanchooseapicturehe/shelikesandmakedominoesoutofthese.Forthisversionofthegame,weneedplentyofphotographsasdescribedpreviously.

Cilj: Upoznavanje,zbližavanjeUzrast: 7 +Broj učesnica:8-15Trajanje:10min(igrajeuzbudljivijaakojevremekraće)Prostor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:Papirisazadacima(zasvakuučesnicu)

Opis igre i pravila: Voditeljka svakoj učesnici dâ papir sa listomzadataka(npr.pronađinekogakoimaplaveoči, iličije imeimapetslova,ilikoumedazviždi,ilikojegledaotvojomiljenifilmitd.)Kadaosobapronađeučesnicukoja imatosvojstvo,potpišejojsenalist.Svakaučesnicamožedasepotpišesamojednom(dâautogram).

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Ukolikougrupi imaslepihosoba, voditeljkamože unapred da pročita listu zadataka. Takođe,kadasejednaučesnicapotpiše,možeidapročitasledećikriterijum(kakvu osobu treba dalje da traži). Ako u grupi ima gluvih osoba,voditeljkatrebadaispišeosnovnuinstrukcijunavelikompapiru.

A U T O G R A P H S

Description and rules of the game:Eachparticipantisgivenasheetofpaper,witha listof tasks (e.g.findsomeonewithblueeyes,orwhosenamehasfive letters,orwhocanwhistle,orwhohasseenyour favourite movie…).When a person finds another participantwhohastheprescribedattribute,he/sheneedstogetanautographfrom that participant. Each of the participantsmay sign everyoneelse’spaperonlyonce.Suggestions for adaptations and modifications:Ifthegroupincludesblindpersons,thefacilitatorshouldeitherreadallofthetasksaloud,beforethegamestarts,orhe/shecanassisttheblindpersonally,byreadingthetaskssuccessivelyandthusinstructingtheparticiapantastowhomhe/sheshouldlookfornext.Inthecasewherethegroupincludesdeaforpersonswithhearingdifficulties, the facilitator shouldwritedownadescriptionand therulesofthegameonaflip-chart.

Aim: GettingtoknoweachotherbetterAge range: 7 +Number of participants:8-15Time needed:10minutes(theshorterthetime,themoreexcitingthegame)Space needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Sheetsofpaperwithalistoftasks(oneperparticipant)

A U T O G R A M I

bezispadanja/igre48

W H o ’ s t H e o W n e r ?

Description and rules of the game: The facilitator asks eachparticipanttobringfiveobjectsthatsomehowrepresentthemorthattheyuseeveryday(like:ahairpin,abook,akey-chain…).Everybodyplaces their objects in a separate bag, taking care that the othersdon’tseethem.Then,eachpersonrandomlychoosesonebag,thetaskbeing toexplore its contents. Everyonehas the same task: toguesswhosebaghe/shehasgot, and to try toguess someof theowner’scharacteristics.After10minutes,eachparticipantwillshowtheotherstheobjectsfromthebaghe/shehasbeenexploring,andwhathe/sheassumesthoseobjectssayabouttheirowner.Suggestions for adaptations and modifications: If there are blindpersonsamongtheparticipants,therulemaybeintroducedwherebyeverybodykeeps theireyesclosedwhile touching theobjects,andthenguesseswhatobjects theseareandwhomtheybelongto. Inthatcase,everyparticipantshouldputthree,insteadoffiveobjectsintothebag.Inthecasewherethegroupincludesdeaforpersonswithhearingdifficulties, the facilitator shouldwritedownadescriptionand therulesofthegameonaflip-chart.Theseparticipantscanwritedown

Aim: Getting to know each other, creating a pleasantatmosphereinthegroupAge range: 12 +Number of participants:8-12Time needed: 30 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Participants’belongings,non-transparent bags to place these objects in; if thegroupincludesdeaforpersonswithhearingdifficulties,paperandpenswillalsobeneeded

KO J E V L A S N I C A?

Cilj: Upoznavanjeučesnica,kreiranjeprijatneatmosfereUzrast: 12 +Broj učesnica:8-12Trajanje: 30 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:Ličnipredmetiučesnicaineprovidnekeseilitorbeukojećepredmetibitismešteni;ujednojverziji ove igre potrebne su i olovke i papir

Opis igre i pravila: Zamoliti učesnice da na sastanak ponesu petpredmetakojigovoreneštoonjima.Tomogubitinekesitnicekojesvakodnevno koriste (šnala, knjiga, privezak…). Svaka stavi svojepredmete u zasebnu kesu, tako da ih ostale ne vide. Učesnicenasumičnobirajukesusačijomsadržinomćeseupoznati.Zadatakjedasvakapogodičijejepredmetedobilailida,naosnovusadržajakese,otkrijenekeosobineteosobe.Nakon10minutasvakaćepredstavitipredmetekojejedobilairećištaonigovoreovlasnici.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Akomeđuučesnicamaimaslepihosoba,igrasemožeprilagodititakodasveučesnicežmuredokopipavajupredmete,zatimpogađajuokojimjepredmetimarečinakrajuotkrijukojenjihovavlasnica.Utomslučajubrojpredmetasesmanjujenatri.Ukolikougrupiimaigluvihosoba,voditeljkatrebadanapišeinstrukcijunavelikompapiru.Takođe,oveučesnicemogudazapišusvojekomentarenapapiru,avoditeljkamožedaihpročita,iliseigramožepojednostaviti,paučesnicemogusamodaprepoznajuvlasnicu predmeta iz kese. Taj princip je dobar i ukoliko u grupi ima osobasaometenošćuurazvoju.

noexlusion/games 49

pointedoutcallsouthis/hername.Inthiscase,thefacilitatorcansaythenameoftheparticipantwhothrewtheball.Moreover, the facilitatormay set the sequenceofpassing theball(e.g. from left to right), inorder to include thoseparticipantswhohavenotmadecontactwiththeothers.

Cilj: PodizanjenivoasvestiostrukturigovoraUzrast: 10 +Broj učesnika:Do15Trajanje: 15 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: Olovka i papir

Opis igre i pravila:Učesnicisedeukrugu.Jedanodnjihzapočinjeigrutakoštokažeprosturečenicu.Svakisledećiučesniktrebadaponovirečenicuidajedodatnoproširi.Nakrajuigreimaćemocelusloženurečenicu.Učesnikkoji je započeo igru trebada zapiše ili ponovi tusloženurečenicu,kojususvizajednosastavili.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom, voditelj treba da ispiše osnovnu instrukciju navelikompapiru.Takođe,osobakojaprethodiosobikojanečujetrebadanapišerečenicu.Tadaćejeosobasaoštećenimsluhomponovitinasvojnačinidopisatineštokakobijeproširila.

eXPAnd tHe sentence

Description and rules of the game: Theparticipants sit inacircle.Anyone can start thegameby sayinga simple sentence. Then theotherparticipants,inturn,havetorepeattheinitialsentencei.e.thesentencesaidbythepersonwhowasbeforethemintherow,andtoexpandonit.Attheendofthegame,wewillhaveacompoundsentence.Theparticipantwhostartedthegamenowhastorepeatorwritedownthisfinalsentencewhichwasjointlycreatedbyalloftheparticipants.Suggestions for adaptations and modifications: If there are deafor persons with hearing difficulties in the group, the facilitatorshould write down a description and the rules of the game on aflip-chart.Thepersonwhoisintherowbeforetheparticipantwithhearingdifficultieshastowritedowntheirsentencesothatthenextparticipant(thepersonwithhearingdifficulties)willknowwhatthesentencethathe/sheneedstorepeatandexpandis.

Aim: Raisingparticipants’awarenessofsyntaxAge range: 10 +Number of participants: Up to 15Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Paperandpens

P R O Š I R I R E Č E N I C U

bezispadanja/igre50

M N O G O M I Z N A Č I

Cilj: Zabava,boljemeđusobnoupoznavanjeUzrast: 7 +Broj učesnica:Do10Trajanje: 30 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:Predmetiučesnicakojisuimdragi;u slučaju da u grupi ima gluvih i nagluvih osoba bićepotrebni papiri i olovke.

Opis igre i pravila:Zaovuigrupotrebnojedasvakaučesnicadonesenekusitnicu,predmetkojijojmnogoznači,zakojijeemotivnovezana(naprimerfotografiju,kartuzabioskop,razglednicu,itd.).Formirajusegrupeodčetiriučesnice.One trebada ispričaju jednedrugimaistorijusvogdragogpredmeta.Zatimgrupanaosnovupojedinačnihpriča smišlja zajedničku priču, koja treba da sadrži sve pomenuteelemente.Posletogasvakagrupaupoznajeostalesasvojompričom.U zavisnosti od atmosfere i želje učesnica, priče se mogu likovnouobličiti,predstavitipantomimom,krozdramuilisamoprepričati.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima gluvihosoba,voditeljkatrebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.Malegrupeukojimasenalazeoveosobetrebadaosmislenačinnakojićekomuniciratisasvojomčlanicomkakobi iona imalamogućnostdadoznazaštojenekipredmetvažannjegovojvlasnici.Jedanodnačinajestedasveučesnicepretograzgovorazapišunapapirimaneštoodonogaštobirekle.

IT MEANS A LOT TO ME

Description and rules of the game:Forthisgame,eachparticipantneedstobringsomeobjectwhichmeansalottohim/her,towhichhe/she is emotionally attached (like: a photo, a cinema ticket, apostcardorsimilar).Theparticipantsaredividedintogroupsoffour.Their task is to tell eachother a story about theobject theyhavebrought.Onthebasisof thesepersonalstories,eachgrouphas tocomposeajointtale,containingallofthepersonalelements.Whenfinished,eachgrouppresentstheirstorytotheothers.Thestoriesmaybetoldbypantomime,maybedramatized,transformedintoadrawingorjustverballypresented;thisdependsontheatmosphereinthegroup,aswellasontheparticipants’preferences.Suggestions for adaptations and modifications: In thecasewherethe group includes personswith hearing difficulties, the facilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart. Small groupswhich include thesepersons should thinkof awaytocommunicatewitheachothersothateverymemberofthegrouphasanequalopportunitytounderstandwhyacertainobjectisimportanttoitsowner.Onepossibilityisforeachparticipanttowritedownwhatthey’dliketosay.

Aim: Havingfun,gettingtoknoweachotherbetterAge range: 7 +Number of participants: Up to 10Time needed: 30 minutes Space needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: Participants’ personalobjects; in the case where the group includes deaf orpersonswithhearingdifficulties,paperandpenswillalsobe needed.

noexlusion/games 51

Cilj: Zabava,boljeupoznavanjeUzrast: 9 +Broj učesnica:7-12Trajanje: 20 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:Papiriiolovkezasvakogučesnika

Opis igre i pravila:Učesnicidobijupojedanpapirizadatakimjedanapišunekusvojukarakteristiku ilineštoosebištoostalineznaju.Nakontogastavljajupapirenagomiluisvakoizvlačipojedan.Kadaučesnik naglas pročita šta piše na papiru koji je izvukao, treba dapogodi ko je autor ispovesti. Svako ima pravo da pogađa tri puta.Ukolikonepogodi,autorsesamjavi.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Kadauigriučestvujuslepeosobeiliosobesdisleksijom,voditeljmožedaizvlačipapireipostavljapitanjaučesnikukojijenaredu.Ako u grupi ima gluvih osoba, voditelj treba da ispiše osnovnuinstrukcijunavelikompapiru.Tadauigrumožedaseuvedelopticailiplišanaigračka,kojuučesnikbacaonomezakogamislidajeautorteksta.Akojepogodio,autortekstapotvrdidajerečonjemu.Voditeljpročitasledećiopis,aučesnikkodkogajeloptapogađanakogaseopisodnosi,takoštobacaloptutojosobi.Akonijepogodio,vraćamuselopticaionpogađadalje.

KO J E T O ? W H o I s W H o ?

Description and rules of the game:Eachparticipantisgivenasheetofpaper. Their task is towritedown somethingabout themselvesthattheothersdonotalreadyknow.Allofthepapersarethenputonapile,andeachparticipanttakesoneofthem.Inturntheparticipantsreadaloudwhat iswrittenonthepapertheyhavetakenandthenguesswhotheauthorofthatconfessionis.Everybodyisallowedtomakethreeguesses.Iftheyfail,theauthormayrevealhim/herself.

Suggestions for adaptations and modifications: When blind orpersonswithdyslexiaparticipate inthisactivity,thefacilitatormaybetheonetotakeeachpaperfromthepileinturn,readthemaloud,andasktheparticipantwhoseturnitisrelevantquestions.If the group includes deaf or personswith hearingdifficulties, thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Inthatcase,throwingaballorasofttoymaybeusedtopointtothesupposedauthor.Iftheassumptionisright,theauthoris the next to guess; if not, the ball/ soft toy is returned, and theperson needs to guess again.

Aim: Havingfun,gettingtoknoweachotherbetterAge range: 9 +Number of participants:7-12Time needed: 20 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: An paper and pen foreachparticipant

bezispadanja/igre52

NEODLUČNA PRINCEZA

Cilj: IstraživanjevrednostikojesuučesnicimavažneUzrast: 8 +Broj učesnika: 13+Trajanje: 20 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:Papirićisakarakteristikamaprinčeva,papir i olovka (ako pitanja i odgovori treba da se zapisuju)

Opis igre i pravila:Učesnicisepodeleučetirigrupe,svakazauzmejedanćošaksobe i tamopredstavljazamakukomživiprinc (birajugačlanovigrupesvojevoljno).Nasredini sobestoji jedanučesnik -princeza koja je krenula u potragu za svojim princom. Voditelj svakom princudajespisakkarakteristikakojeurazgovorusprincezomtrebadapokaže.

Prviprinc–važanmujeugled,moć,komfor.Saopštavaprincezi•kojećesvepogodnostiimatiukolikogaizabere.

Drugiprinc–važnomujeuživanje,zabava,odmor,razonoda,•pa princezi saopštava kako će se divno provoditi s njim akoodabere njega.

Trećiprinc–važnisumuuspehinapredak.Onprincezigovori•štaćesvemoćidasazna,vidiiupoznaukolikoseodlučizanjega

Četvrtiprinc–važnamujedobrobitdrugih,tegovoriprincezio•tomekomećesvemoćidapomognuištaćesvemoćidapromeneudruštvuukolikoonbudenjenprinc.

Zadatak princeze je da svakoj grupi postavi tri ista pitanja (usmeno ilipismeno)idanaosnovuodgovorapokušadaodlučizakogćeseprincaudati.Učesnicisvakegrupetrebadapomognusvomeprincu

tHe IndecIsIve PrIncess

Description and rules of the game:Foursmallgroupsofparticipantsareformed;eachgrouptakesonecorneroftheroom,symbolizingacastlewhereaprince lives (theparticipants fromeachof thesmallgroups choose the prince amongst themselves). One participant –theprincess–staysinthemiddleoftheroom;shesearchesforherprince.Eachofthefourprincesisgivenalistwiththecharacteristicsheshoulddemonstratewhilecommunicatingwiththeprincess:

Thefirstprince–prestige,powerandcomfortareimportant•tohim.Hepointsoutalltheprivilegestheprincesswillhaveifshechooseshim.

The second prince – cares about enjoyment, having fun,•relaxationandleisuretime,sohepromisestheprincessthattheywillhaveagreattimetogetherifshemarrieshim.

The third prince – highly estimates success and progress.•With him, the princesswould learn a lot, see various sites andmeetinterestingpeople.

Thefourthprince–caresaboutthewelfareofothersso•hetellstheprincessaboutwhotheywillbehelping,andwhatchangesinsocietytheywillbeabletobringabouttogether.

Aim: Exploring the values that are important to theparticipantsAge range: 8 +Number of participants: 13 +Time needed: 20 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Sheetsofpaperwiththecharacteristics for theprinces,paperandpens (in casequestionsandanswersneedtobewrittendown)

noexlusion/games 53

da smisli odgovor koji će privući princezu, ali pri tommoraju voditiračunaokarakteruprincakoggluminjihovčlan.Može se desiti da odgovori budu slični. Ukoliko se princeza dvoumiizmeđudvojice prinčeva,može da impostavi još po jedno dodatnopitanje. Pitanje je kakvog princa će princeza izabrati, odnosno kojevrednostićeposebnoceniti.Preporučljivo je posle igre povesti razgovor o tome koje vrednostisu važne ostalim učesnicima i kako bi se oni ponašali da su bili naprincezinom mestu.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima gluvihosoba iliosobakoje imajuteškoćeugovoru,voditelj trebada ispišeinstrukcije na velikom papiru. Princezamože zapisati svoja pitanja idati ihprinčevima,aonimogudaodgovarajuzajednosaostalima izsvojegrupe.Nakontogpripremnogperiodaprincezaobilaziprinčevei sa svakim ponaosob razgovara (odnosno prinčevi joj saopštavajuodgovorekojesupripremili).Ipitanjaiodgovorimogudasenapišunavelikim papirima.Uzavisnostiodpolaosobekojajeucentruikojabira,čitavapričasemožepostavitiikaodaprincbiraprincezu.

Theprincessneedstoaskthesamethreequestions(orallyorinwriting)toeachofthegroups,tryingtochooseherprinceonthebasisoftheanswersshegets.Themembersofeachgroupshouldhelptheirprincetothinkofananswerthatwillattracttheprincess,stillstickingtotheprince’sprescribedcharacter.Some answers may be similar. In the case where the princess ishesitatingbetweentwooftheprinces,shecanaskeachofthemonemorequestion.Intheend,theprincesswillhavetochooseonlyoneprince, and her choicewill be the symbol of the specific values herepresents.Aftertheselectionprocesshasbeencompleted,aplenarydiscussionmay be initiated about which values are important to the otherparticipants,andhowtheywouldactiftheyweretheprincess.

Suggestions for adaptations and modifications:Inthecasewherethegroupincludesdeaforpersonswithhearingdifficulties,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart. Furthermore, the princess can write down her questions fortheprincesandhanditouttothem,whilsttheyshouldcomposetheanswers in cooperationwith all of themembers of their respectivegroups.Afterwards,theprincessvisitsoneprinceatatimeandhasachatwitheachoneofthem.Boththequestionsandanswersmaybewrittenonaflip-chartifrequired.Dependingonthegenderofthepersoninthemiddle,thewholegamemaybeaboutaprincechoosingaprincess.

bezispadanja/igre54

U ČETIRI OKA, ŽMUREĆI

Cilj: Bolje upoznavanje učesnika, podsticanje boljegopažanjatuđihspecifičnostiUzrast: 8 +Broj učesnica: 10 +Trajanje: 15 minutaProstor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila:Učesnicisedeukrugu,posmatrajusemeđusobnosciljemdaupamteštovišedetaljajedninadrugima.Naznakvoditeljasviustajuižmurećisekrećudokihonnezamolida,idalježmureći,formirajuparove.UparovimaseodrediosobaAiosobaB.PrvoosobeAopipavajusvogpartneraitrebadapogodekojeosobaisprednjih,a onda to rade i osobe B. Prilikomopipavanjaučesnicijedandrugommogupostavitiinekolikopitanja.Akoželimodaiostaliučesnicičujupitanjaiodgovore,voditeljmožedakažekojipartrenutnoslušamo.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Akougrupiimagluvihosobailiosobasaometenošćuurazvoju,voditeljtrebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.Utomslučajunetrebainsistiratinapostavljanjupitanja prilikom opipavanja. Ukolikougrupi imaosobaukolicima, trebalobidavoditelj zamoliučesnikedahodajulagano,kaoidapazidasenekonepovredi.

FOUR EYES, ALL CLOSED

Description and rules of the game: Theparticipants sit ina circle,carefully looking at eachother for awhile, trying to remember asmanydetailsaspossible.Whenthefacilitatorgivesasign,everybodystandsup,andstartswalkingaround,with theireyesclosed.Thenthey form pairs, still keeping their eyes closed. Every pair shouldagreewhichoneofthemispersonA,andwho ispersonB.Firstly,personsAtouchtheirpartnersandtrytoguesswhotheperson infrontofthemis.PersonsBshouldthendothesame.Whiletouching,theparticipantsarealsoallowedtoaskeachotherafewquestions.Ifwewanttheotherpairstohearthequestionsandanswers,thefacilitatorcanannouncewhichpairisperformingatthemoment. Suggestions for adaptations and modifications:Ifthegroupincludesdeaforpersonswithhearingdifficulties,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Inthatcase,weshouldnotinsistontheparticipantsaskingquestionswhiletouchingeachother.Thesameappliesifthereareparticipantswithmentaldisabilities.Inthecasewherethereareparticipantswhousewheel-chairs,thefacilitatorshouldaskeverybodyelsetowalkaroundslowly,aswellastotakecarethatno-onegetshurt.

Aim: Getting to know each other better, sensitisingparticipantstoperceiveothers’specificitiesAge range: 8 +Number of participants: 10 +Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

noexlusion/games 55

NEOBIČNA SLAGALICA

Cilj: ZabavairazvojtimskeatmosfereUzrast: 9 +Broj učesnica:6-15Trajanje: 15 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: Stranica nekog časopisa na kojojima fotografija,makaze, slamčice (za svakogučesnikapojedna),tacnailiplitkaposuda

Opis igre i pravila: Potrebna je šarena stranicanekog časopisa sapunofotografija.Voditeljjeiseckanasitnijedelove,kojipredstavljajudelovenašeslagalice.Oniseizmešajunasredinistolanakomsenalazijednaplitkaposuda ili tacna. Jednagrupaučesnikadrži slamčiceuustima. Njihov zadatak je da što više iseckanih papirića ubace uposuduuodređenomvremenskomroku.Toćeučinititakoštojedankrajslamčicedržeuustima,adrugiprislonenapapirić.Uvlačenjemvazduhatrebadapodignupapirićidagaubaceuposudu.Kadavremeisteče,drugagrupasklapaslikuilideoslikeodpapirićakoji se nalaze u posudi ili na tacni.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom, voditelj treba da ispiše osnovnu instrukciju navelikom papiru. Akougrupiimaslepihosoba,onećebitideoprvegrupeipomoćuslamčicaubacivatipapirićenatacnuiliuposudu.

U N U S U A L P U Z Z L E

Description and rules of the game:Oneortwocolourfulpagesfromamagazineareneededforthisgame.Thefacilitatorcutsthechosenpage into smaller pieces, which then become the pieces for ourpuzzle.Thesepiecesneedtobemixedupinthemiddleofthetable.Ashallowdishorasauceristhenplacednexttothispileofpuzzlepieces.Onegroupofparticipantsholdstrawsintheirmouths.Theirtaskistomoveasmanypuzzlepiecesfromthetableontothesaucer.Theyaregivenatime-limit.Theywillcompletetheirtaskbyholdingoneendofthestrawintheirmouths,andplacingtheotherendonapieceofthepuzzle;bybreathingin,theyneedtopickupthepieceofthepuzzleandtransportittothedish.Whentheirtimeisup,thesecondhalfofthegroupstartscompletingtheirtaskwhichistomakeapicture(orapartofit)outofthepuzzlepiecesinthesaucer.

Suggestions for adaptations and modifications: In thecasewherethe group includes deaf or persons with hearing difficulties, thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Whenblindpersonstakepartinthisactivity,theywillbethemembersofthefirstgroup–theonethatpicksupthepuzzlepieces,andtransportsthemtothesaucer.

Aim: Havingfun,teambuildingAge range: 9 +Number of participants:6-15Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: Colourful pages from amagazine,scissors,straws(oneperparticipant),asaucerorashallowdish

bezispadanja/igre56

L A n A c

Cilj: Izgradnjatima,podsticanjesaradnjeugrupiUzrast: 7 +Broj učesnika: 7+Trajanje: 10 minutaProstor: Zatvoren/otvoren.Važno jedaučesniceu tomprostorumogudaformirajukolonuRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Učesnice imaju zadatak da formiraju kolonu ukojojćestajatipoodređenomredu.Kriterijumizaformiranjekolonemogusekretatiodlakših(dasepoređajupremavisini,dužinikose…),katežim(podatumurođenja)uzavisnostioduzrastaisposobnostiučesnica.Pravilokojetrebadapoštujujedaprirešavanjuzadatkanesmejudagovorenidapišu.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Kadauigriučestvujuslepeosobe,kriterijumitrebadaseodnosenafizičkekarakteristike(visina,veličina cipela, dužina kose...), kakobi onemogle da se oslonenačulododira.Ako u grupi ima gluvih osoba, voditeljka treba da ispiše osnovnuinstrukcijunavelikompapiru.Takođe,preporučujesedaoveosobenekoristezvaničnigestovnijezikkakobisveučesnicebileravnopravne.

c H A I n

Description and rules of the game:Theparticipants’taskistoformaline,accordingtoaspecificcriterion.Thecriteriamaybesimple(e.g.theparticipants’height,hairlength…),ormorecomplex(e.g.dateofbirth…),dependingontheparticipants’ageandabilities.Theruleisthattheparticipantsareforbiddentotalkand/orwritetoeachother,whileformingtheline.Suggestions for adaptations and modifications:Whenblindpersonsparticipate in this game, the criteria for forming the line shouldconcerntheparticipants’physicalcharacteristics(height,shoesize,hairlengthetc.),sothattheycanusetheirsenseoftouch.Inthecasewherethegroupincludesdeaforpersonswithhearingdifficulties, the facilitator shouldwritedownadescriptionand therulesofthegameonaflip-chart.Itisalsorecommendedthattheseparticipantsdonotusetheofficialsignlanguagesoastoensurethatalloftheparticipantshaveanequalchanceofcommunicatingwitheachother.

Aim: Team building, fostering cooperation within thegroupAge range: 7 +Number of participants: 7 +Time needed: 10 minutesSpace needed: Indoor/outdoor– largeenough for theparticipantstoformalineEquipment, materials needed:/

Ne mogu da mu čitam sa usana. Kako da znam šta je instrukcija?

I cannot read his lips. How shall I understand the instruction?

bezispadanja/igre58

Cilj: Zabava, razvijanjeprostorneorjentacije, podsticanjepoverenjameđučlanovimaUzrast: 7 +Broj učesnika:10-30Trajanje: 20 minutaProstor:Zatvoren/otvoren (takavdaučesnicimoguslobodnodahodajupoprostoriji)Rekviziti i materijal: Papiri sa nacrtanim objektima usaobraćaju,selotejp

Opis igre i pravila: Voditelj pripremi papire na kojima su nacrtani neki saobraćajniobjekti(semafor,saobraćajniznaci,tipoviautomobila...).Potrebno je formirati parove objekata kako bi se formirali paroviučesnika.Učesnici dobijaju papire i na osnovu njih pronalaze svogpara.Nekolikoučesnikanećeimatipara,tj.predstavljaćebandereiraznepreprekenaputu.Njihovzadatakćebitidasetakoiponašaju,odn.daometaju saobraćaj svojimhodom inaglimzaustavljanjima.Kadaseformirajuparovi,jednaosobajeprednjideovozilaižmuri,adruga je zadnji deo vozila i gleda. Osoba koja gleda navodi osobu koja žmurinapravacukomtrebadasekrećukrozprostor,adasepritomne sudare sa nekom preprekom ili ostalim vozilima. Daigravremenskinebibilaneograničena,samiučesnicijezavršavajuondakadatoželetakoštosejedanparspojisdrugimiformiravoz.Moguseuključitiiprepreke.Ciljjedasenakrajuformiravelikivozodsvihučesnika.Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Akomeđuučesnicima imaslepihosoba,njima,umestopapirasanacrtanimobjektom,voditeljmoženadlanudanacrtaobjekatprstom(npr.trougao,krug...),takodaionicrtanjempodlanovimadrugihigračamogudapronađusvogpara.Potrebnojedabuduuparusaosobomkojavidi.Ako u grupi ima gluvih osoba, voditelj treba da ispiše osnovnuinstrukciju na velikom papiru.

T R A F F I C J A M

Description and rules of the game:Thefacilitatorpreparespaperswithtrafficobjectsdrawnonthem(trafficlights,trafficsigns,typesofcarsetc.).Pairsoftheseobjectsaredrawn,sothatpairsofparticipantscanbeformed.Eachparticipantgetsapaperandsearchesforhis/her pair. Several participantswill not have a partner i.e. theywillrepresent traffic lights and various obstacles on the road. Theirtaskwill be to disrupt the traffic, bywalking around and stoppingunexpectedly.Whenpairsareformed,onepersonineachpairwillbethefrontofthecar,keepinghis/hereyesclosed;his/herpartnerwillbethebackofthecar,keepinghis/hereyesopen.Thispersonhastodirecthis/herpartner(theonewiththeireyesclosed),astheyjointlymovearound;theirtaskbeingtoavoidalloftheobstaclesontheirroad,includingothercars.The game is finished when the participants themselves feel likeending it:onepair thenmergeswithanother, forminga train.Theparticipant-obstaclesmayalso joinand thegameendswhenalloftheparticipantshavejoinedthetrain.Suggestions for adaptations and modifications:Whenblindpersonstakepartinthisactivity,insteadofgivingthemapaperwithatrafficobjectonit,thefacilitatorcandraw,asimpleshape(triangle,circle…)

Aim: Having fun, developing space orientation skills,buildingtrustamongsttheparticipantsAge range: 7 +Number of participants:10-30Time needed: 20 minutesSpace needed: Indoororoutdoor,buthastoallowtheparticipantstomovearoundfreelyEquipment, materials needed:Paperswithtrafficobjectsdrawnonthem,scotchtape

GUŽVA U SAOBRAĆA JU

noexlusion/games 59

ontheirpalmwithhis/herfinger;byfinger-drawingthatsameshapeontheotherparticipants’palms,theywill thenbeabletofindtheirpartner. The blind person’s pairmust be a participantwho can seenormally.In the casewhere the group includes deaf or personswith hearingdifficulties, the facilitator should write down a description and therulesofthegameonaflip-chart.

Cilj: Zabava,razvijanjekreativnosti,timskiradUzrast: 9 +Broj učesnika:8-16Trajanje: 20 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: Veliki papiri i olovke

Opis igre i pravila: Voditeljka podeli učesnice umanje grupe takodausvakojgrupibudepočetiriučesnice.Svakagrupabitrebalodanapiše nastavak priče koju započinje voditeljka. (Predlog početka:„Sreliseusupermarketulisicaimagarac...“,alimožebitibiloštaštovoditeljkaproceni kao zanimljivo zaučesnice). Svaka grupa ima10minutavremenadasmislištoduhovitijinastavakpričeidagazapišenavelikompapiru.Zatimsvakapodgrupaodredisvojupredstavnicu,kojaćetoispričati(pročitati).

F U N N Y S T O R I E S

Description and rules of the game: The facilitator divides theparticipants into small groups of four. Each group has the task ofcontinuingthestory,whichwasstartedbythefacilitator(anexample:“One day, a fox met a donkey in a supermarket…”;thebeginningmaybe any sentence that the facilitator thinksmight be interesting totheparticipants).Thegroupshave10minutestocreateasfunnyacontinuationaspossible,andtowriteitdownonaflip-chart.Then,one representative from each group reads or tells the others thestorythathis/hergrouphasmade.

Suggestions for adaptations and modifications:Inthecasewherethegroupincludesdeaforpersonswithhearingdifficulties,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Whenthegroups’representativespresenttheirstories,theseparticipantscanreadthemfromtheflip-charts.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Akougrupiimagluvihosoba,voditeljkatrebadaispišeosnovnuinstrukcijunavelikompapiru.Kadgrupebudupredstavljalesvojepriče,oveučesnicemogudapročitajuštasudrugenapisale.

Aim: Havingfun,developingcreativity,teambuildingAge range: 9 +Number of participants:8-16Time needed: 20 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Flip-charts,pens

S M E Š N E P R I Č E

bezispadanja/igre60

K A Ž I P T I Č I C A

Cilj: Zabava,timskiradUzrast: 12 +Broj učesnica: 10Trajanje: 12 minutaProstor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:Fotoaparatilistazadataka

Opis igre i pravila:Voditeljdajeučesnicimalistuzadataka.Oniimaju10minuta da se pripreme za fotografisanje. Lista zadataka izgledaovako:Navašojzajedničkojfotografijitrebadasenađu:

jedna osoba koja glumi stolicu i neko ko na toj stolici sedi•dve osobe u turskom sedu•slika Nikole Tesle •šestosobakojesedržezaruke(ulancu)•dveosobekojeigrajutaši,taši,ta-na-na•dveosobedugekose,kojesuvezalekosujednomgumicom/•

šnalom

Saveti za voditelja:Trebalobipostavitivišezadatakanegošto imaučesnika. SlikaNikole Tesle nalazi senanovčanici od100dinarauSrbiji, ali se zahtev može prilagoditi zemlji u kojoj se igra izvodi(odnosnovalutikojasenadatompodručjukoristi).Učesnicisepotomdogovarajukakoćepoziratizafotografijupozadatojinstrukciji.Nakondesetminutavoditeljtrebadanapravifotografijuučesnikaidasepotrudidasvakodobijeprimerakfotografije.

Preporuke za modifikaciju i adaptaciju: Ako u grupi ima gluvih inagluvihosoba,voditeljtrebadaispišeosnovnuinstrukcijunavelikom

Description and rules of the game: The facilitator gives theparticipants a task list. Theyhave10minutes to get ready for thephototobetaken.Thetask-listmaylooksomethinglikethis:Yourgroup-photoshouldincludethefollowing:

onepersonpretendingtobeachairandanotheronesitting•onthatchair

twopersonssittinginthelotusposition•apictureofNikolaTesla•sixpersonsholdinghands(formingahuman-chain)•twopersonsclappinghandswitheachother–playingthis•

children’sgametwolong-hairedpersons,whohavemadeajointpony-tale•

withoneribbon

Tips for the facilitator:Thereshouldbemoretasksthenparticipants.YoucanfindapictureofNikolaTeslaona100dinar-noteinSerbia,butthistaskmaybeadjustedtoanycountry,byaskingforaphotoofanyotherpersonyoucanfindonabank-note.Theparticipantshavetoagreeonhowtheywilljointlycompletealloftheaforementionedtasks.After10minutes,thefacilitatortakesthegroup-photo.Itwouldbegreatifeachparticipantweregivenacopyofthisphoto.

Aim: Havingfun,teambuildingAge range: 12 +Number of participants: 10Time needed: 12 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Camera,task-list

S AY “ C H E E S E ”

noexlusion/games 61

Suggestions for adaptations and modifications:Inthecasewherethegroupincludesdeaforpersonswithhearingdifficulties,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Whenblindandpersonswithphysicaldisabilitiesparticipateinthisgame,theothermembersofthegroupcanhelpthembyaskingthemwhichpartofthephotothey’dfeelthemostcomfortablein.

papiru. Slepim osobama i osobama s motornim hendikepom ostaliučesnicimogupomoćidaseuključetakoštoćesesanjimadogovoritiotomenakomdelufotografijebiimbilonajzanimljivije/najprijatnijedasenađu.

N A M I G I VA N J E

Cilj: Zabava,izgradnjatima,povećanjekoncentracijeUzrast: 8 +Broj učesnica:8-12Trajanje: 5 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Voditeljka kaže da tokom igre nije dozvoljenoverbalnodogovaranjeinamigujenekojosobi,aovatrebadadâznakdajeprimilasignalidagaprosledisledećojučesnici.Osobakojajejednomprimilasignaliposlalagadalje,nemožeponovotodaučini.Učesnice trebadazapamtekojanijeprimila signal.Ukolikosedesida neka pošalje signal osobi koja ga je već primila, igra počinje izpočetka.Tosedešavaiakonekapočnedagovoritokomigre.Ciljjeda svaka samo jednom bude prenosilac signala.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom i/ili sa govornim teškoćama, voditeljka trebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.

Description and rules of the game:Thefacilitatortellstheparticipantsthattheyarenotallowedtocommunicateverballywitheachotherduringthisgame.Thefacilitatorwinksatoneofthegroupmembers.Thatpersonhastowinkback–givingasignthathe/shehasreceivedthesignal,andthenforwardittoanotherparticipant.Eachparticipantmayreceiveandpassonthesignalonlyonce.Theyhavetorememberwhohasn’tyetreceivedthesignal.Ifsomeonehappenstowinkataparticipantwhohasalreadyreceiveditbefore,thegamestartsfromthebeginning.Thesameappliesifanyoftheparticipantsspeakduringthegame.Theaimofthegameisforeachparticipanttoreceiveandforwardthewinkonlyonce.

Suggestions for adaptations and modification: In the casewhere thegroup includes deaf or personswith hearing difficulties, the facilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.

Aim: Havingfun,teambuilding,improvingconcentrationAge range: 8 +Number of participants:8-12Time needed: 5 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

W I N K I N G

bezispadanja/igre62

T E L E G R A M

Cilj: Zabava,razvijanjepažnje,timskiradUzrast: 7 +Broj učesnika: 10+Trajanje: 5 minutaProstor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal: U jednoj verziji ove igre potrebni su papiri i olovke

Opis igre i pravila: Učesnici sede u krugu ili formiraju lanac. Igruzapočinjenekokošapućerečenicu/stih/sloganučesnikudosebe,aovajjeprosleđujesledećem,itakodokrajalanca.Poslednjiulancuizgovara rečenicu koja jedošladonjega, koja senajčešće razlikujeodonekojomjeigrazapočela.Igrasemožeponavljationolikoputakolikojeučesnicimazanimljivo.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima gluvih inagluvihosoba,voditeljtrebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.Takođe,porukenemorajubitisamoverbalne,većmogudabudu ivizuelne. Svaki učesnikdobija papir za crtanje. Prvaosobau lancunacrtaneštoisvojcrtežpredaosobidosebe,kojaimadesetsekundidagapogledaidapotom,naosnovusećanja,nacrtaonoštojevidelašto vernije može. Isti postupak se ponavlja do poslednje osobe ulancu,aondaonaporedisvojcrtežsacrtežomprveosobe.Zaovuigru nam je potreban pribor za crtanje.Ukoliko u igri učestvuju slepe osobe, mogu se prenositi taktilneporuke:prvičlanniza ispisujenadlanuosobedosebenekukratkurečilinacrtaprstomnekioblik,aovajgaondaprosledidalje.

T E L E G R A P H

Description and rules of the game:Theparticipantssitinacircleorformahuman-chain.Anybodycanstart thegamebywhisperingasentence/ rhyme/slogan to thepersonnext tohim/her,whothenpassesitonetc.Thelastpersoninthechainhastosaythesentencehe/shehasreceivedaloud.Thissentenceoftendiffersfromtheinitialone.Thegamemayberepeatedasmanytimesastheparticipantswish.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Themessages transferred fromone participant to another do notnecessarilyneedtobeverbal,butmayalsobevisual. Inthatcase,eachparticipant isgivenasheetofpaperandapentodrawtheirmessage.Thefirstpersondrawssomethingandpassesthepaperontothepersonnexttothem.He/shehas10secondstotakealookatthedrawing,and try to replicate iton theirpaper.Thepoint is forthisreplicatobeassimilartotheoriginalaspossible.Thisprocedurecontinuesuntilthelastpersonintherow.Whenthelastpersonhasfinishedhis/herdrawing,itiscomparedwiththeonethatwasinitiallydrawnbythefirstperson.Inthecasewherethegroupincludesblind

Aim: Havingfun,improvingconcentration,teambuildingAge range: 7 +Number of participants: 10+Time needed: 5 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: Papers and pens areneededforoneversionofthegame

noexlusion/games 63

participants,themessagesmayalsobetactile:thefirstpersonintherowfinger-drawsa shape/writesa simplewordon thepalmof theperson next to them, and that becomes themessage to be passedaround.

S T O R Y P U Z Z L E

Cilj: Razvijalogičkozaključivanje,zabavu,timskiradUzrast: 7 +Broj učesnika: 30Trajanje: 30 minutaProstor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:Tekstovisapričama,makaze

Opis igre i pravila:Dveilivišegrupadobijutekstpodeljennamanjesemantičkejedinice.Njihovzadatakjedatakoiscepkan tekst ponovo sklopeupričukoja,premanjihovommišljenju,činismislenucelinu.Predstavniksvakegrupetrebadapročitaostalimasklopljentekst(kojitrebadabudeprilagođenuzrastu,mogućnostimai interesovanjimaučesnika).

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Ukolikouigriučestvujuslepeosobe,potrebnojedanekoizgrupepročitasvedeloveteksta.Ukoliko u grupi ima gluvih i nagluvih osoba, trebalo bi da voditeljnapišeinstrukcijunavelikompapiru.

S T O R Y P U Z Z L E

Description and rules of the game:Twoormoregroupsaregivena text thathasbeendivided into smaller paragraphs. Their task istore-makeameaningfulstoryoutoftheseparagraphs.Whentheyhavefinished,onerepresentativefromeachgroupreadsthestorytotheothers.Note:thetext(intermsofallitsrelevantcharacteristics;content, length etc.) should be adjusted to the participants’ age,abilitiesandinterests.

Suggestions for adaptations and modifications:Whenblindpersonsparticipateinthisactivity,oneofthegroupmembersshouldreadalloftheparagraphsaloud.If the group includes deaf or personswith hearingdifficulties, thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.

Aim: Developing logical thinking, having fun, teambuilding Age range: 7 +Number of participants: 30Time needed: 30 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Stories,scissors

bez ispadanja64

P o r U K A U B o c I

Cilj: IstraživanjemogućnostineverbalnekomunikacijeUzrast: 10 +Broj učesnica: 10-16 (važno je da bude paran brojučesnica)Trajanje: 20 minutaProstor:PomogućstvuotvorenRekviziti i materijal: Flaše (najbolje plastične kako senikonebipovredio),papiri,olovka,poruke(mogutobitiistihovinekepesme,citati,aliinajjednostavnijerečenice),plastičanbazen.

Opis igre i pravila: Prepočetkaigrevoditeljkasmisliporuke.Zatimsvakuporukunapišenadvapapira i po jedanubaci u svakuflašu.Flašestaviubazenčić(malidvorišni,plastični,plitak).Učesnicestojeokobazena i svakauhvatipo jednuflašu, izvučepapir ipročita štananjemupiše,pri čemunikodruginesmedavidi sadržajporuke.Učesnicetrebadabezikakveverbalnekomunikacijepronađuosobukojaimaistuporukukaoštojenjihova,takoštoiduodjednedodrugeineverbalno,pantomimom,saopštavajuštajesadržajnjihoveporuke(nemožesekoristitigestovnijezik).Osobakojaprimaporukumožeda odmahne glavom u slučaju da njena poruka ne sadrži reč kojuobjašnjava sagovornica,može takođeda slegne ramenimaakonijerazumelarečilida,naravno,klimneglavomukolikounjenojporucitakvarečpostoji.

Preporuke za modifikaciju i adaptaciju:Ukolikovoditeljkanemožedaobezbediplastičanbazen,flašesemogukotrljatipopodu.Ukoliko u grupi imadece (mladih) koja nemoguda čitaju, porukemogudabuduvizuelne(kaomemo-kartice).Akou grupi ima gluvih i nagluvihosoba, voditeljka trebada ispiše

MESSAGE IN A BOTTLE

Description and rules of the game: Before the game starts, thefacilitatorcomposesmessages.Eachmessagehastobewrittentwice,andeachcopyplacedinaseparatebottle.Thebottlesarethenputintoa small, shallowpool. Theparticipants standaround thepoolandeachonechoosesabottle.Eachparticipantopenstheirbottleandreadsthemessagethatwasinthere–takingcarethatnooneelse sees themessage.Without using any verbal communication,eachparticipanthastofindthepersonwhohasthesamemessageastheirsbywalkingaround,andmimingthecontentoftheirmessage.Theuseofofficialsignlanguageisnotallowed.Theparticipantwhoreceives the message can only shake their head to signal “no” iftheirmessagedoesnot contain theword their collocutor is tryingtoexplain,orshrugtheirshoulders iftheydon’tunderstand,or,ofcourse,nodiftheythinkthattheyhavethesamemessage.Suggestions for adaptations and modifications:Inthecasewherethefacilitator isunabletoprovideaplasticpool,analternative istorollthebottlesonthefloor. Iftheparticipants includechildren/personswhocannotread,themessagesmayalsobevisual(likememo-cards).Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegame

Aim: Exploringpossibilitiesfornon-verbalcommunicationAge range: 10 +Number of participants:10-16(itisimportanttohaveanevennumberofparticipants)Time needed: 20 minutesSpace needed:PreferablyoutdoorsEquipment, materials needed:Bottles(preferablyplasticones),paper,pens,messages (couldbepartofa song,quotations,simplesentences…),aplasticpool

no exlusion 65

instrukcije na velikom papiru. Akougrupi imaslepihosoba,voditeljka immožetihopročitatištapišenanjihovojporuci,takodaostalinečuju.Porukebitrebalodabudujednostavnekakobiučesnicemogledaihobjasneispuštajućizvukeilipakgovorećinekeasocijacije.Osimporuke,utomslučajunapapirutrebanapisatiidozvoljeneasocijacije.

onaflip-chart.Whentheblindparticipateinthisactivity,thefacilitatorcanreadthemwhat’swrittenintheirmessage(takingcarethattheotherparticipantsdonothearit).Inthatcase,themessagesshouldbesimpleandeasytoexplainbymakingsoundsorsayingwordsthattheyassociatewiththecontentofthemessage.Therefore,inadditiontothemessageitself,some“hints”shouldalsobewrittendown.

P O G O D I Š TA J E

Cilj: Razvojtaktilneosetljivosti,zabavaUzrast: 6 +Broj učesnika:10-15Trajanje: 20 minuta Prostor:PomogućstvuzatvorenRekviziti i materijal: Što više predmeta iz okruženjaučesnika,maramezavezivanjeočiju

Opis igre i pravila: Pronaći predmete u prostoru u kom učesnicirelativnočestoborave(kuhinja,kupatilo,sobe,torbe...).Učesnicimase povezuju oči, a onda se predmeti redom iznose na sto. Oni ihopipavaju ipogađajunjihovunamenu.Predmetinesmejudabuduopasnikakonebidošlodopovreda.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Osobesateškoćamaugovorumogudavratepredmetnagomilunakonštosugaopipale,adaondaskinu povez sa očiju. Zadatak je da pokažu koji je to predmet bio.Možedaseuvedeipantomimakakobinakonskidanjapovezadetepokazaločemutajpredmetsluži(olovkazapisanje,rezačzaoštrenjeolovke...).Ostaliondapotvrđujudalisetozaistaodnosinapredmetkoji je osoba opipala.

G U E S S W H AT I T I S

Description and rules of the game: The facilitator should collectseveralobjectswhichareoftenusedbytheparticipants(inthekitchen,bathroom,livingroometc.).Theobjectsmustnotbedangeroussoastoavoidinjuries.Thefacilitatorputseachobjectonthetableinturnandtheparticipantstouchthemandguesswhattheyareusedfor.

Suggestions for adaptations and modifications: Persons withspeakingdisabilitiesmaytouchtheobject,putitbackonthetable,takeofftheirscarfandpointtotheobjecttheythinkwastheonethattheypreviouslytouched.Mimemayalsobeusedsothat,aftertakingoffthescarf,theparticipantscanshowwhatthetouchedobjectsisusedfor(apenforwriting,asharpenertosharpenapenciletc.).Theotherscanthenconfirmwhetherthatwasreallytheobjectthatthepersonpreviouslytouched.

Aim: DevelopingthesenseoftouchAge range: 6 +Number of participants:10-15Time needed: 20 minutesSpace needed:Preferably indoors,butoutdoors isalsopossible Equipment, materials needed:Severalobjectswhichareoftenusedbytheparticipants,scarvesforblindfolding

bezispadanja/igre66

B A R E N O J A J E

Cilj: Zabava,timskiradUzrast: 13 +Broj učesnica: 8+Trajanje:5minutadaizaberujajei,akonepronađubareno,vreme koje je potrebno za pravljenje obrokaProstor:Zatvoren–kuhinjaRekviziti i materijal: Za svaku grupu po četiri jajetaobeleženabojevima,odkojihjejednobareno

Opis igre i pravila:Učesnicesepodeleugrupeodčetiričlanice.Svakagrupadobijepočetirijajetaobeleženabrojevimaod1do4,odkojihjesamojednobareno.Njihovzadatakjedapronađubarenojaje.Toćečinitinasledećinačin:

prvojajećevoditeljkamućkati,aučesnicećeosluškivati•drugo jaje učesnicemogu zavrteti ukrug (ali ga ne smeju•

podizati)treće jajemogudodirnuti jednimprstom, ali ga ne smeju•

podizatičetvrtojajemogusamoposmatrati(eventualnoomirisati)•

Učesnicesamebirajukojećejajenakojinačinupoznati. Ako nakon upoznavanja sa jajimapogodekoje jemeđunjimabareno,deleganačetirijednakadelaipojeduga.Akonepogode,imajuzadatakdanapravenekiobrok,npr.kajganu,sladoled,palačinkeilineštoslično,uzavisnostiodraspoloživihsredstavaiumešnosti.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Akougrupiimaslepihosoba,ostalečlaniceimmogurećikojijebrojjajetakojetrenutnoispituju.Akougrupiimagluvihosoba,voditeljkatrebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.Onemogudapokažusvojodgovorprstima.

B O I L E D E G G

Description and rules of the game:Theparticipantsaredividedintosmallgroupsoffour.Eachgroupisgiven4eggs,numbered1to4,outofwhichonlyoneeggisboiled.Theirtaskistofindoutwhicheggistheboiledone.Theywilldothatinthefollowingway:

thefacilitatorwillshakethefirstegg,whiletheparticipantlisten•theparticipantsmayrollthesecondegg,butmustnotliftit•theymaytouchthethirdeggwithafinger,stillnotliftingit•theymayonlyobservethefourthegg(andsmellit,iftheywant)•

It is left up to the participants to decide how (out of the fouraforementioned ways) they will explore each of the eggs. If theymanagetoguesswhichofthefoureggsistheboiledone,theycancutitintofourpiecesandeatit.Iftheyfail,theyhavetomakeameal(e.g.anomelette, ice-cream,crepesorsimilar–dependingontheresourcestheyhaveandhowskilledtheyare).Suggestions for adaptations and modifications:Whenblindpersonstakepartinthisgame,theothermembersoftheirsmallgroupcantellthemwhicheggtheyareexploring.If the group includes deaf or personswith hearingdifficulties, thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Theycanindicatetheirguess(whichoftheeggsistheboiledone)bypointingtothechosenegg.

Aim: Havingfun,teambuildingAge range: 13 +Number of participants: 8 +Time needed:5minutestochoosetheegg+thetimeneededtomakeameal(incasetheyfailtofindtheboiledegg)Space needed:Indoors–preferablyakitchenEquipment, materials needed:Foureggspersmallgroup(outofwhichoneisboiled),numbered1to4

noexlusion/games 67

O P I Š I , N A C R TA J

Cilj: Razvoj taktilne osetljivosti, zabava, podsticanjeintegracijepojedinačnihinformacijaucelinuUzrast: 9 +Broj učesnica:10-16Trajanje: 20 minutaProstor: Zatvoren Rekviziti i materijal:Raznipredmeti(voće,tupipredmeti,marame,lutke...);zajednuodverzijaoveigrepotrebnesufotografijeobjekata

Opis igre i pravila:Učesnicesepodeleuparove.Jednaodnjihopipavapredmetudžaku iopisujega (nesmedanavedenjegovo ime,većkakvogjeoblika,odčegajenapravljen...).Drugacrtapredmetpremauputstvima svog para. Kada crtež bude gotov, učesnice mogu dazamene uloge.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Ukolikougrupi imagluvihosoba,njihovparmožepantomimomdapokažečemusvetajpredmetsluži.Takođe,voditeljkabi trebalodanapiše instrukcijunavelikompapiru.Slepeosobemogubitiuulozionekojaopipavapredmetitakokoristitisvojaprethodnaiskustva.Ukolikojeupitanjustarijagrupa,uspešnaucrtanju,učesniceradizabavemogudacrtajuivezanihočiju.Ukolikougrupi imačlanicasaometenošćuu (mentalnom)razvoju,članica kojaopipavamožepantomimomdapokaže čemupredmetsluži,ačlanicakojapogađamožemeđuponuđenimslikamapredmetadanađeonajkojiodgovaratojfunkciji.Utomslučaju,trebalobidazasvakipredmetsagomileimamoiodgovarajućufotografiju(npr.,akoimamočešalj,moramoimatiislikučešlja).

descrIBe And drAW

Description and rules of the game:Thefacilitatordividestheparticipantsintopairs.Onepersonfromeachpairtouchesoneoftheobjectsinthesack,anddescribesittotheirpartner.Theymustnotnametheobject,butcandescribeitsshape,size,thematerialitismadefrometc.Theotherpersonfromthepairhastodrawtheobject,followingtheirpartner’sdescription.Whenthedrawinghasbeencompleted,thepartnerscanswitchroles.Suggestions for adaptations and modifications: If there are deaf orpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,theirpartner,whotouchesthe object,may usemime to showwhat the object is used for. Thefacilitatorshouldalsowritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Blindparticipants,ifany,canbetheoneswhotouchanddescribetheobject,usingtheirpriorexperience.Iftheparticipantsareolder and skilled in drawing, they can drawblindfolded, just for fun.Whenpersonswithmental disabilities participate in this activity, theonewhotouchestheobjectcanmimewhattheobjectisusuallyusedfor,whilsttheirpartnercanchooseoneofthepicturesthattheythinkrepresentsthemimedobject.Inthatcase,thereshouldalsobeapictureforeachoftheobjects(e.g.ifthereisacombintherug,wealsomusthaveapictureofthecomb,andsoon).

Aim:Developingthesenseoftouch,havingfun,supportingtheintegrationofseparateinformationintoawholeAge range: 9 +Number of participants:10-16Time needed: 20 minutesSpace needed:IndoorsEquipment, materials needed: Various objects (fruit,scarves,dolls,bluntobjects…);inoneversionofthegame,picturesoftheobjectsarealsoneeded

bezispadanja/igre68

P O M I R I Š I O V O !

Cilj: RazvijanječulamirisaUzrast: 8 +Broj učesnika:Do15Trajanje: 20 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: Razni predmeti koji imaju nekakavmiris(voće,parfem,hrana...)

Opis igre i pravila:Svimučesnicimasevežuočiiliihonisamizatvore,anekolikovoditelja(dvoje-troje,uzavisnostiodveličinegrupe)trebadaimdânpr.tripredmetadaihoviomirišu.Kadsviučesniciomirišupredmete,trebadakažu:

štasuomirisali•kako su se osećali kada su morali da mirišu nešto•

nepoznatodalisuimalipoverenjadaimvoditeljinećeponuditinešto•

štonemalepmiriskolikokoristečulomirisausvakodnevnomživotu•

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima gluvih inagluvihosoba,voditeljtrebadaispišeinstrukcijunavelikompapiru,kao i pitanja za razmenu (razgovor) na kraju igre.

S M E L L T H I S !

Description and rules of the game: All of the participants areblindfolded.Theyarethengivenseveralobjects(let’ssaythree)tosmell.Whenall of theparticipantshave smelled theobjects, theyhavetosay:

whattheythinktheysmelled•howtheyfeltwhentheyhadtosmellsomethingunknown•whether they trusted the facilitators not to give them•

somethingwithanunpleasantodourhowoftentheyusetheirsenseofsmellineverydaylife.•

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwrite down a description and the rules of the game (includingquestionstobeanswered)onaflip-chart.

Aim: DevelopingthesenseofsmellAge range: 8 +Number of participants: Up to 15Time needed: 20 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: Various objects with arecognizableodour(fruit,perfume,food…)

noexlusion/games 69

P R O B A J M E

Cilj: Zabava,razvojčulaukusaUzrast: 9 +Broj učesnica: 6+Trajanje: 15 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:Najvišečetirivrstekolača(takodazasvakogučesikabudepojedankolač);za jednuodverzijaigrepotrebnesufotografijeraznihsastojakakolača

Opis igre i pravila:Igračicamasezavežuoči.Voditeljkaideodjednedo druge učesnice i služi ih kolačima (može ih poslužiti sa najvišetri-četirivrste,takodavišeučesnicaproba istuvrstukolača).Svakatrebadaprobasvojkolačić,akadsvepojeduposluženje,mogudaskinupovezsočiju.Svakaćepojedinačnogovoritiosvomkolačiću,avoditeljkaćepitatidalijejošnekaosetilasličanukus.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ukoliko u grupi ima osoba sa teškoćamaugovoru,oštećenimsluhomilisaometenošćuurazvoju,onemogudaodaberusličicunakojojsuprikazanidominantnisastojciunjihovomkolaču(npr.lešnici,cimet,jabuke...).

TA S T E M E

Description and rules of the game: All of the participants areblindfolded. The facilitator then moves from one participant toanother,servingthemcakes.(Thereshouldbeupto4sortsofcakes,so that several participants taste the same sort.).When all of theparticipantshaveeatenthecakes,theycantakeofftheirblindfolds.Inturn,theparticipantsdescribetheircakes,andthefacilitatoraskswhetheranybodyelseexperiencedasimilartasteandwouldliketoaddsomethingtothedescription.

Suggestions for adaptations and modifications: If there areparticipantswhohavespeakingand/orhearingdifficulties,ormentaldisabilities, they can take a look at the pictures showing differentingredients (e.g.nuts, cinnamon,applesetc.), andpointout thosetheythinkrepresentthemainingredientsintheircakes.

Aim: Havingfun,developingthesenseoftasteAge range: 9 +Number of participants: 6 +Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Uptofoursortsofcakes–onecakeperparticipant;picturesofdifferentingredientsarealsoneededforoneversionofthegame

bezispadanja/igre70

Cilj: Povećanjekoncentracije,koordinacijapokretaUzrast: 6 +Broj učesnika: 5 +Trajanje: 5 minutaProstor:Zatvoren/otvoren,alitakavdaučesnicislobodnomogu da izvode pokreteRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila:Voditeljpokazujepokreteučesnicima,aonitrebadaihponavljajutakodaneučinezabranjeni pokret,kojinapočetkuigreodređujevoditelj.Ovaigrasemožeizvoditiiuparovima,takoštoprvojedančlanparapokazuje,aposlenekogvremenatočinidrugi.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Kakoslepeosobemoguimatipoteškoće u ponavljanju pokreta, ova igra može da se modifikujetako štovoditelj (ili partner) izdajenaredbetipa: čučni, sedi, skoči, pucketaj prestima...Kaoiuoriginalnojverziji,jedanpokretjeunapredzabranjen.Ako u grupi ima gluvih osoba, voditelj treba da ispiše na velikompapiru osnovnu instrukciju. Ukolikosuugrupiprisutneiosobesamotornimhendikepom,voditeljmože izvoditi jednostavnepokrete. Takođe,u tomslučaju semožeigrativerzijaove igreukojojvoditeljunapredkažeučesnicimakojarečćeuovojigribitizabranjena.Učesnicitrebadaponavljajutekstilipesmukojuvoditeljizgovara,pritomneizgovarajućizabranjenureč.

FORBIDDEN MOVEMENT

Description and rules of the game: The facilitator shows theparticipants various movements. They have to imitate them, butmusttrytoavoidtheforbiddenmovement,whichthefacilitatorsetatthebeginningofthegame.Thisgamecanalsobeplayedinpairs:firstly,onepersonshowsthemovementsfortheirpartnertoimitate,andafterwardsthepartnersswitchroles.

Suggestions for adaptations and modifications:Sinceblindparticipantsmight have difficulties imitating the facilitator’smovements, theycan give the orders for the participants (or their partner – in thecasewherethegameisplayedinpairs)tosit,crouchdown,jump,snap their fingers etc. As in the original version of the game, onemovementmustbesetastheforbiddenoneatthebeginningofthegame. If there are deaf or personswith hearing difficulties in thegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Whentheparticipantsincludepersonswithphysicaldisabilities,thefacilitator(orpartner–inthecasewherethegameisplayedinpairs)shoulddemonstratesimplemovements.Analternativecouldbe toplay thegamewithwords: theparticipantsrepeatthewordsafterthefacilitator,avoidingtheforbiddenone.Thewordscanalsobeatextorasong,stillavoidingthewordsetastheforbiddenoneatthebeginningofthegame.

Aim: ImprovingconcentrationandmovementcoordinationAge range: 6 +Number of participants: 5 +Time needed: 5 minutesSpace needed: Indoor/ outdoor – large enough for theparticipantstomoveaboutfreelyEquipment, materials needed:/

Z A B R A N J E N I P O K R E T

Da li da se ponašam kao da ne primećujem da je u kolicima?

Should I pretend as if I do not notice that he is a wheel-chair user?

bezispadanja/igre72

Z E VA N J E

Cilj: Zabava,druženjeUzrast: 10 +Broj učesnica: 8+Trajanje: 15 minutaProstor: ZatvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila:Učesnice sedeukrugu. Igru započinjeučesnicakojapogledaupravcunekeizgrupeizevne.Trebalobidataučesnicaondaisamazevneipogledanekudruguučesnicukojojjetoznakdanaistinačindaljeprenosizevanje.Zevanjetrebaglasnodasečuje.Akozevnejošnekaosimosobekojojje zevanje „preneseno“, igra se prekida i ponovo kreće iz početka.Kadasvezevnusamopojednom,igrajezavršena.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Ukolikougrupi imaslepihosoba,učesnicebi trebalodaprilikomzevanja izgovore imeosobekojaćesledećazevati.Ako u grupi ima gluvih osoba, voditeljka treba da ispiše osnovnuinstrukciju na velikom papiru.

YAW N I N G

Description and rules of the game: Theparticipants sit inacircle.Anybodycanstartthegame,bylookingatanyoneoftheparticipantsandyawning.Thatparticipantshouldthenlookatsomeoneelseandyawn,sothattheyawngoesaroundthegroup–passedonfromoneparticipanttoanother.Each yawn should be made aloud. During the game, the one towhomtheyawnwaspassedonistheonlypersonwhoisallowedtoyawn.Ifanyoneyawnswithoutreceivingtheyawn,thegamestartsagainfromthebeginning.Thegameendswheneachparticipanthasyawnedonlyonce.

Suggestions for adaptations and modifications: If there are blindpersonsinthegroup,everybodyshould,whenyawning,calloutthenameofthepersontowhomtheyarepassingontheyawn.Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.

Aim: HavingfunAge range: 10 +Number of participants: 8 +Time needed: 15 minutesSpace needed:IndoorEquipment, materials needed:/

noexlusion/games 73

Cilj: Zabava,razvojsocijalneinteligencijeUzrast: 8 +Broj učesnika:7-20Trajanje: 15 minutaProstor:Otvoren/zatvoren.ProstorbitrebalodaomogućislobodnokretanjeučesnikaRekviziti i materijal: Nalepnice sa instrukcijama

Opis igre i pravila:Svakiučesniknosinačelunalepnicusaodređenominstrukcijom.Zadatakzasvakogčlanajedaposmatrareakcijeostalihigrača i otkrije šta piše na nalepnici. Nalepnice sadrže instrukcijepoputignorišime,zaplešisamnom,pokažidamevoliš,namignimi,zagrli me i sl. Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Akougrupiimagluvihosoba,voditeljtrebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.Ukoliko u igri učestvuju slepe osobe, mogu se formirati parovi (usvakomtrebadabudeiosobakojavidi).KadaparAnaiđenaparB,osobakojavidipročitainstrukcijuosobikojanevidi.OndasesvakaosobaizparaAzdružisapojednomosobomizparaBiponašaseuskladusatominstrukcijom.Takosestalnoformirajunoviparovi.

Description and rules of the game:Eachparticipantisgivenastickerwithaspecificinstructionstucktohisforehead.Everybody’staskistoobservethereactionsoftheotherparticipantsandthustrytofindoutwhatiswrittenontheirsticker.Theinstrucionsonthestickerscanbe:“ignoreme”,“dancewithme”,“showmeyouloveme”,“givemeawink”,“givemeahug”andsoon.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Whenblindpersonstakepartinthisgame,pairsofparticipantscanbe formed (each pair should have at least onememberwho seesnormally).WhenpersonAfindshis/herpair, thepersonwho seesnormally reads out the instruction to his/her blind partner. ThenpersonsAmeetpersonsBandreactaccordingtowhatiswrittenontheirstickers.Thus,newpairsareformedalloveragain.

Aim: Havingfun,developingsocialintelligenceAge range: 8 +Number of participants:7-20Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoor,largeenoughsothattheparticipantscanmovearoundfreelyEquipment, materials needed:Stickerswithinstructions

etIKete s t I c K e r s

bezispadanja/igre74

Š tA A Ko . . .

Cilj: Zabava,podsticanjemašteUzrast: 8 +Broj učesnica: 8+Trajanje: 15 minutaProstor:ZatvorenidovoljnoakustičandaučesnicemogudačujujednadruguRekviziti i materijal:Papiriiolovkezasvakuučesnicu

Opis igre i pravila:Učesnicesedeukrugu.Svakadobijepapiriolovkuitrebadanapišepitanjekojepočinjesa„štaako“(npr.štaakosutrabude padala kiša?), a onda na drugom papiru treba da napiše iodgovornasvojepitanje(npr.bićeklizavo).Kadsusvezapisalesvojapitanjaiodgovore,jednaučesnicačita(ilipokazuje)svojepitanje,aonakojasedidesnoodnjeodgovaratakoštopročitavećpripremljenodgovor.Zatimtaučesnicačitasvojepitanje,asledećasenadovezujesvojimodgovorom…Kombinacijesučestozanimljiveismešne.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba koje nisuumogućnostidapišu,igrasemožeigratiibezpisanja.

W H AT I F. . .

Description and rules of the game: Theparticipants sit inacircle.Everybody is given a sheet of paper and a pen, and has to writedownonequestionthatstartswith“Whatif…”(e.g.What if it rains tomorrow?).Theneverybodywritesdowntheanswertotheirownquestion (e.g. the roads will be slippery) on a separate sheet ofpaper...Wheneverybodyhasfinishedwriting,oneparticipantreadsaloud (or shows theothers) their question, and the person sittingnexttothem(ontheirright)answersbyreadingaloud(orshowingtheothers)theanswertheyhavewritten.Thatparticipantthenreads(orshowstheothers)theirquestionaloud,andthepersonsittingnexttothemanswersandsoon.Thecombinations(question–answer)createdinthiswayoftenappeartobequitefunny.

Suggestions for adaptations and modifications: If there areparticipantswhohavedifficultieswithwriting,thegamemaybealsoplayedverbally.

Aim: Havingfun,developingcreativityAge range: 8 +Number of participants: 8 +Time needed: 15 minutesSpace needed: Indoor, withgoodacousticssothattheparticipantscanheareachotherwellEquipment, materials needed:Sheetsofpaperandpensforalloftheparticipants

noexlusion/games 75

P O G O D I O V O

Cilj: Upoznavanje,razvojlogičkogzaključivanja,zabavaUzrast: 8 +Broj učesnika:15-20Trajanje: 30 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila:Prvopitanjenekomizgrupepostavljavoditelj,aontrebadaodgovorigestikulirajući.Poželjnojedasenatajnačinneštosaznaoučesnicima,recimo,koji jenekomomiljenifilm,štanajviševolida jede...Pitanjanakojamožedaseodgovorisada ilinenisudozvoljena.Takođejezabranjenoodgovor„neznam“izrazitisležućiramenima.Osobakojajevećodgovorilapostavljapitanjesledećemučesniku, a poslednji iz grupe postavlja pitanje voditelju.Naravno,doknekoodgovorajezikomgesta,ostalipogađajuštatoznači.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Dok neko „pokazuje“ svojodgovor,voditeljilinekoizgrupemožedaprepričaslepimosobamaštasedešavakakobiioneučestvovaleuigri.

G U E S S T H I S

Description and rules of the game: The facilitator starts thegameby asking one of the participants a question. They have tomimetheanswer.Itisrecommendedthatthequestionsi.e.answersrefertopersonal informationabout theparticipants (e.g. their favouritemovie, favourite foodor similar).Questions that canbe answeredwith“yes”or“no”shouldnotbeaskedandshruggingshouldersasasignfor“I don’t know”isnotacceptedasananswer.Thepersonwhohasjustansweredcontinuesthegamebyaskingthenextparticipantaquestionandthelastpersonintherowendsthegamebyaskingthefacilitatoraquestion.Whileoneparticipantismimingtheiranswer,theothershavetoguesswhattheyaretryingtosay.

Suggestions for adaptations and modifications:Whiletheparticipantsaremimingtheiranswers,thefacilitatororothergroupmemberscandescribewhatishappeningtotheblindparticipants(ifany),sothattheycanparticipateinguessingwhattheansweris.

Aim: Gettingtoknoweachother,developinglogicalthinking,havingfunAge range: 8 +Number of participants:15-20Time needed: 30 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

bezispadanja/igre76

OMLADINSKA ZADRUGA

Cilj: PodsticanjelogičkogmišljenjaUzrast: 9 +Broj učesnica: 6 +Trajanje:5minuta(poosobikojapogađa)Prostor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila:Jednaučesnicanapustiprostoriju,aostalesmišljajuradnomestozakojejeomladinskazadrugaraspisalakonkurs.Učesnicasevraćaipostavljapitanjatipadalijezanimanjekreativno,daliseradiutimu,kakvojeradnovremeitd..Naosnovuda/neodgovora,učesnicazaključujeokomjezanimanjureč.

Ova igramožezadržati istu logiku,apromenitisadržaj.Osobakojanapustiprostorijuje,recimo,novinarka.Ostalebirajunekupoznatuličnostkojunovinarkatrebadaintervjuiše.Kadasevratiuprostoriju,novinarkaotkrivakojepoznataličnostpostavljajućipitanjanakojaostalemogudadajuodgovoreda/netipa.

Zaobe igrevaži istopravilo:osobakojapogađa imapetminutadazaključiočemu/komejereč.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Uslučajudauigriučestvujugluveosobe,voditeljkatrebadaispišeosnovnuinstrukcijunavelikompapiru.Takođe,pitanjasemogupostavljatiupisanojformi(ilibaremmogubitiispisaneključnereči).

YOUTH EMPLOYMENT SERVICE

Description and rules of the game:Oneparticipantleavestheroom,while the others think of a job placement for which they, as theYouth Employment Service, haveopeneda call for applicants. Theparticipantwhowasoutside, nowcomesback into the room, andasksyes/noquestionssuchas:isitacreativejob,doesitinvolveteamwork,doyouhave towork in shiftsetc. From theyes/noanswersreceived,theparticipantthentriestoguesswhichjobplacementtheYouthEmploymentServicehasadvertised.

The contents of this game can be changed. Following the sameprocedure the person who leaves the room is now a journalist.The others have to agreewhich celebrity theywill pretend to be.The journalist has to conduct an interviewwith that celebrity andby asking yes/no questions has to guess what celebrity they areinterviewing.Inbothcases,thereisa5minutetimelimitinwhichtoguessthejobplacementorcelebrityinquestion.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Thequestions(or,atleast,thekeywords)mayalsobewrittendown.

Aim: developinglogicalthinkingAge range: 9 +Number of participants: 6 +Time needed:5minutes(perpersonwhoguesses)Space needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

noexlusion/games 77

Š TA N E D O S TA J E ?

Cilj: Razvijanjepamćenja,zabavaUzrast: 8 +Broj učesnika:Do15Trajanje: 20 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:Raznipredmeti(njihovbrojzavisioduzrastaučesnika);zajednuodverzijaigrepotrebnojeimaticeduljicesaimenimaobjekatailifotografijeobjekata

Opis igre i pravila:Nagomilusestavinekolikopredmeta(oko10-15,u zavisnosti od starosti učesnika). Učesnici zažmure ili stave povezprekoočiju.Zatimpažljivotrebadaopipajusvepredmete.Kadatourade,voditeljsklanjajedanipitaučesnikekojipredmetnedostaje.Koprvipogodi,dobijaganapoklon.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima gluvih inagluvihosoba,aliiosobasaometenošćuurazvoju,voditelj,poredtogaštousmenosaopštava instrukcije, treba ida ihnapiše. Igrasetadamožeigratiibezpoveza.Takviučesnicimoguimaticeduljicesaispisanimrečimakojeseodnosenaprisutnepredmeteilipaksliketihpredmeta.Kadashvatekojipredmetnedostaje,moguprostopodićiceduljicu koja se na taj predmet odnosi. U tom slučaju za igru supotrebneislikepredmetakojisunastolu(npr,akosenastolunalazilutkauoblikuslona,trebadaimamoislikuslona).

W H AT ’ S M I S S I N G ?

Description and rules of the game:Several(10-15,dependingontheparticipants’age)objectsareplacedonapile.Theparticipantsclosetheireyes(orareblindfolded).Theycarefullytouchoneobjectafteranother.Wheneverybodyhastouchedeveryobject,thefacilitatorhidesoneofthem.Theparticipantsthenhavetoguesswhichobjectismissingfromthepile.Theonewhoguessesfirstisgiventhatobjectasapresent.Suggestions for adaptations and modifications: If therearedeaforpersonswith hearing difficulties in the group, the facilitator shouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Inthatcase,aswellaswhentherearepersonswithmentaldisabilitiesinthegroup,thegamemayalsobeplayedwithoutblindfolding.Inthiscasetheparticipantsmaybegivenslipsofpaperwiththenamesofalloftheobjectswrittenonthem,orpicturesofalloftheobjects.Whenthey realizewhich object ismissing, they can then raise the slip ofpaper/picturerepresentingthatobject.Forthisversionofthegame,slipsofpaperwiththenamesofalloftheobjectswrittenonthem,orpicturesofalltheobjectswillalsobeneeded(e.g.ifwehaveaplasticelephant on the pile, we also need a slip of paperwith thewords“plasticelephant”writtenonit,orapictureofanelephant).

Aim: Memorizing,havingfunAge range: 8 +Number of participants: up to 15Time needed: 20 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: Various objects (thenumberdependsontheparticipants’age);slipsofpaperwiththenamesofalloftheobjectswrittenonthem,orpicturesofall theobjectsareneededforoneversionofthegame

bez ispadanja78

P o K L o n I L I U T E Š N A N A G R A D A

Cilj: Zabava,proveraznanjaiznekeoblastiUzrast: 8 +Broj učesnica: 10 +Trajanje: 15 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: Koverti u kojima su unapredpripremljena pitanja, odgovori, pokloni i utešne nagrade.Pokloniinagrademogubitinekesitniceilislatkiši,alirazlikaizmeđuutešnenagradeipoklonamoradabudeočigledna.

Opis igre i pravila:UčesnicesepodeleuparoveidogovoresekojaćebitiosobaA,akojaosobaB.Zasvakiparjepotrebnapojednapapirnailinajlonskakesasačetirikoverta,anasvakomćepisati:

pitanja A i B•odgovori A i B•pokloni A i B•utešnenagradeAiB•

Učesnice vade iz kese koverat. Osoba A čita pitanje osobi B, ovaodgovori,aondaonačitapitanjeosobiA.Zatimotvarajukoveratsaodgovorimaiproveravajudalisutačnoodgovorile.Ukolikojesu,otvarasekoveratspoklonom,aukolikonisu,otvarasekoveratsautešnomnagradom.Potrebnojeunapredpripremitipokloneiutešnenagrade.Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Akougrupiimagluvihosobailiosobasgovornimteškoćama,voditeljkatrebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.One takođemogudatisvojeodgovoreupisanojformi.Akougrupiimaslepihosoba,bilobidobrodaonebuduuparusaonimakojevide.Osimtoga,nebibilološedazaoveučesnicepitanjaiodgovoribudusnimljeninadiktafonu.Kakobiislepeosobemogleda

Description and rules of the game:Theparticipantsaredividedintopairs.EachpairagreeswhowillbepersonA,andwhowillbepersonB. One paper or plastic bag is needed per pair. Each bag shouldcontainfourenvelopes,markedasfollows:

questionsAandB•answersAandB•giftsAandB•consolationprizesAandB•

Theparticipantstakeouttheenvelopemarked“questions”first.PersonAreadsoutthequestiontopersonB.Whenhe/shehasansweredit,hereadsthenextquestionforhispartner–personA,toanswer.Thentheyopenthesecondenvelopemarkedanswersandcheckwhethertheiranswerswerecorrect.Ifthisisthecase,theycanopenthethirdenvelope–theonewithgifts;iftheiranswerswerewrong,theyopenthe fourth envelope – marked “consolation prizes”. The facilitatorneedstopreparethegiftsandconsolationprizesinadvance.Suggestions for adaptations and modifications: If therearedeaforpersonswith hearing difficulties in the group, the facilitator should

Aim: Having fun, testing the participants’ knowledge incertainfieldsAge range: 8 +Number of participants: 10 +Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Envelopeswithquestions,answers,giftsandconsolationprizes.Thegiftsandprizesmay be some trifles or candies, but a clear distinctionshouldbemadebetweenagiftandaconsolationprize.

A GIFT OR A CONSOLATION PRIZE

no exlusion 79

dođudopoklonaiutešnenagradebezpomoćidrugih,kovertetrebadabuduoznačene.Npr:poklon–nakovertujezalepljenodugme,utešnanagrada–nakovertujezakačenačačkalicailišibica

writedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Theycangivetheiranswersinwrittenform.Whenblindpersonstakepartinthisactivity,itisrecommendedthattheirpartnersareparticipantswhocanseenormally.Thequestionsandanswersfortheseparticipantscanberecordedonatape-recorder.Inordertomakeitpossibleforthemtowinaprizeoragiftwithoutanybody’shelp,theenvelopescanbemarked–e.g.anenvelopecontainingagiftcanhaveabuttongluedtoit,whilstthosecontaingtheconsolationprizescanbemarkedwithapaper-clip

M O G L O J E B I T I B O L J E

Cilj: Zabava,podsticanjemašte,istraživanjegradacijeUzrast: 7 +Broj učesnika: 6 +Trajanje: 10 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: Za jednu od verzija ove igre potrebni su tabla i markeri

Opis igre i pravila: Jedan učesnik kaže šta bi se prijatno moglodogoditi.Svakisledećidodaještabimoglobitijošbolje.Naprimer,prviučesnikkaže:“Malojefaliloda...(dobijemnagradnoputovanje)”.Sledećiučesniknastavlja:“Moglojebitijošbolje;zamislida...(sidobioinekonasledstvo)”,itakoredom...

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Kako u grupi ima osoba sa oštećenimsluhomi/iligovornimteškoćama,voditeljtrebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.Takođe,možedazapisuje iskazesvihučesnika,agluveosobemogusamedadopišuštažele.Utomslučajuje potrebna tabla za pisanje ili veliki papiri.

It coULd’ve Been Better

Description and rules of the game:Oneparticipantstartsthegameby saying a pleasant thing that could have happened. The otherparticipants, in turn, add things that couldhavebeenevenbetter.Forexample: thefirstparticipantsays:“Iwasthisclosetowinningaholiday!”.Thenextparticipant continues: “It could’vebeenevenbetter:justimagineifyouhadalsoreceivedaninheritance!”,etc…

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.The facilitatorcanwritedowneverybody’s sentence,and thedeafcanwritetheirsthemselves.Aflip-chart/whiteboardandmarkersarealsoneededforthisversionofthegame.

Aim: ImprovingconcentrationandmovementcoordinationAge range: 7 +Number of participants: 6 +Time needed: 10 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Aflip-chart/whiteboardandmarkersareneededforoneversionofthegame

bezispadanja/igre80

S U N Đ E R

Cilj: RazvijanjepamćenjaikoncentracijeUzrast: 7 +Broj učesnica: 10 +Trajanje: 20 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: Za jednu od verzija ove igre potrebne sumemo-kartice

Opis igre i pravila:Učesnicesedeukrugu,avoditeljkaihzamolidaseprisetenekerečikojaimsedopada.Učesnicakojasedobrovoljnojavi,prilazi voditeljki i šapne joj rečkoju je izabrala.Kada svekažusvojureč,voditeljkanaglasponavljakojajojještarekla.Nakontogaučesnicadobrovoljacpostajesledećisunđer.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom i/ili sa govornim teškoćama, voditeljka trebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.Takođe,igramožedaseizmenitako što će se na pod stavitimemo-kartice. Svaka učesnica uzimajednukarticuipokazujejevoditeljki,nakončegajestavljaispredsebe,okrenutu licemnadole. Kada sveponoveovaj postupak, voditeljkaimazadatakdasesetikojukarticujeodređenaučesnicaimala,nađenjenogpara i stavigaporedkarticeteučesnice.Karticese okrećukadseispredsvakeučesnicenađupodve.Takoproveravamodalijevoditeljkadobrozapamtilakartice(odnosnodalisusvekarticeuparuiste).Istipostupakponavljaučesnicakojaželidaseoproba.Ukolikoseodlučimozaovuverzijuigre,potrebnojedaimamobaremonolikoparovakarticakolikoimaiučesnica.

T H E S P O N G E

Description and rules of the game:Theparticipantssitinacircle.Thefacilitatorasksthemtothinkofanywordtheylike.Thegroupmembersapproach the facilitator in turn and whisper the words they havechosen.Wheneverybodyhaswhisperedtheirwordstothefacilitator,he/shehastorepeatallthewordsandtheir“owners”.Afterthat,anyotherparticipantmaybecomethesponge,meaningthattheyhavetorememberandrepeatalltheothergroupmembers’words.Suggestions for adaptations and modifications: Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficulties in thegroup, the facilitator shouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Insteadofwhisperingthewordstothefacilitator,eachparticipantcanchooseamemo-cardfromthepile,andshowittothefacilitator;then,he/sheplacesthecardinfrontofhimself/herself,facedown(sothattheotherscannotseeit).Wheneverybodyhasfinished,thefacilitatorhastorecallwhohadwhichcard,finditspairandputitnexttotheonetheparticipantalreadyhas.Attheendofthegame,wheneachparticipanthastwocards,everyoneturnsovertheircardsandcheckswhetherthespongerememberedeverythingcorrectly(i.e.whethereach participant has the same two cards). The same procedureapplies to eachparticipantwhowants to try tobe the sponge.Anevennumberofcards(i.e.pairsofcards)andparticipantsarerequiredtoplaythisversionofthegame.

Aim: DevelopingmemoryandconcentrationAge range: 7 +Number of participants: 10+Time needed: 20 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: Pairs ofmemo-cards areneededforoneversionofthegame

noexlusion/games 81

d e t e K t I v

Cilj: PodsticanjepažnjeUzrast: 12 +Broj učesnika: 10Trajanje: 20 minutaProstor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Jedan učesnik napusti prostoriju, a ostali se umeđuvremenudogovorekojinazivfilma/pesme/knjigećemuzadatidapogodi.Nakonštosusedogovorili,osobakojapogađavraćaseuprostorijuipostavljasvakompojednoobičnopitanje(npr.kakosiproveovikend?).Učesnikdajedetaljanodgovor,alitakodapomeneprvurečnaslova.Učesnikkojipogađanaslovtrebadaotkrijekojarečnepripadaodgovoru,atojezapravoprvarečnaslova.Intervjuisanjemnizaučesnikadolazisedozagonetnognaslova.Kad jedan učesnik pogodi naslov, prijavi se sledeći dobrovoljac ipočinjedrugikrug.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Uzavisnostiodkarakteristikagrupe,igrasemožeučinitilakšomtakoštoćeseonomekojipogađaunapredrećidalijeupitanjunaslovfilma,pesmeiliknjige.Ovaigrasemožeigratiitakodasvakiučesnikusvojojpričipomenenaslovnekogfilma(knjige,pesme...),aonajkojipogađaimazadatakdaizpričaučesnikaizdvojinaslove.Igrajeteškoprilagodljivaosobamaoštećenogsluha,alijemodifikacijamogućauzkorišćenjeznakovnogjezika.

P r I vAt e I N V E S T I G AT O R

Description and rules of the game:Oneparticipantleavestheroomandtheothershavetoagreeonamovie/song/bookorsimilarwhichtheywillassigntohim/hertoguess.Afterwards,thepersoncomesback into the roomandaskseachparticipantonesimplequestion(e.g.“Howdidyouspendtheweekend?”). In turntheparticipantsprovidedetailedanswerstothequestion,takingcaretoincludethefirstwordofthetitle intheiranswers.The private investigatorhastofindoutwhichwordisnotreallypartoftheanswer,butthefirstword of the title. By questioning several participants, the private investigatorshouldcometothemysterioustitle.Whenonedetective has completed their investigation (i.e. when the title has beendiscovered),anothervolunteer leavestheroomandtheprocedurestarts again. Suggestions for adaptations and modifications:Dependingon thecharacteristicsofthegroup,thegamecanbemadeeasierbygivingahinttotheprivate investigatorastowhetherhehastofindoutthetitleofamovieorabookorasong…Anotherpossibilityisforeachparticipanttomentionthetitleofamovie/book/songintheirstory,and theprivate investigator thenhas to identify thetitles in theirstories. It is quite challenging toadapt this game forpersonswithhearingdisabilities,however,modification ispossible, ifeverybodyuses sign language.

Aim: DevelopingattentivenessAge range: 12 +Number of participants: 10Time needed: 20 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

bezispadanja/igre82

P U T N A M E S E C

Cilj: Zabava,razvojlogičkogmišljenjaUzrast: 8 +Broj učesnica: 7 +Trajanje:10-15minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: Za jednu od verzija ove igre potrebni su papiri i olovke

Opis igre i pravila: Voditeljka kaže učesnicama koje su u krugu:“JaputujemnaMesec inosimdvestvarisasobom.Akohoćetedaidete sa mnom, i vi treba da ponesete svoje stvari. Recite mi štabisteponele, a ja ću vam reći da li su to predmetikoji vammogubitiulaznicazasvemirskibrod.Jasamanosimpapučeipeškir.ŠtabiponelanaMesec?”Voditeljka treba da pomogne učesnicama da otkriju kriterijum naosnovukognekomožedauđeubrod. Kriterijumimogubiti razni,nprdapredmetikojeučesnicenavodepočinjunaprvoslovonjihovogimenailineštoslično.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom i/ili sa govornim teškoćama, voditeljka trebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru,aučesnicenazivepredmetakojebiponele.Tadaivoditeljkamožedazapišenazivepredmetakojesupredložileostaleučesnice,kaoištaimjeonaodgovorila(dalitomogudaponesuiline).Uovomslučajuzaigrunamjepotrebanpriborzapisanje.

FLYING TO THE MOON

Description and rules of the game:Thefacilitatortellstheparticipantssittinginthecircle:“I’mgoingtoflytothemoonandIwilltaketwothingswithme.Ifyouwanttotravelwithme,youshouldbringalongtwo thingsofyourown.Tellmewhatwouldyoubring,and I’ll letyouknowwhetherthesethingscanbeyourentrance-ticketfortheshuttle.Mynameis(e.g.Jelena)andI’llbringslippersandatowel.Whatisyournameandwhatisityouwouldliketotakewithyou?”.The facilitator has to help the participants to discover what thecriteriontoletsomeoneonboardis.Thecriteriamaybediverse;forexample:everybodyisallowedtotakeonlyobjectswhichstartwiththesameletterasthatperson’sname,orsomethingsimilar.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Then they can also write down which objects they would like totake.Thefacilitatorcanwritedownalloftheobjectsthattheotherparticipantssuggestaswellashis/heranswerastowhethertheseobjects were eligible or not. Paper and pens are needed for thisversionofthegame.

Aim: Havingfun,developinglogicalthinkingAge range: 8 +Number of participants: 7 +Time needed:10-15minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Paperandpensareneededforoneversionofthegame

On mi kaže: “Kreni tamo”.Meni to ništa ne znači.

Da li je to levo ili desno?

He tells me: “Go there!”It does not mean anything to me. Does “there” mean left or right?

bezispadanja/igre84

B L A- B L A , T R U Ć - T R U Ć

Cilj: ObogaćivanjerečnikairazvijanjepojmovnihšemaUzrast: 10 +Broj učesnica:10-15Trajanje: 15 minutaProstor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:Velikipapiri,flomasteri,flipčarttabla

Opis igre i pravila:Voditeljkatrebadaosmislilisturečizakojemislidabiodređenojgrupibilezanimljive(brojrečizavisiodvremenakojimraspolažemozaigru).Zatimkažeprvurečizapišejenavelikompapiruili tabli (takoda je sve vide).Učesnice trebadanavedudruge rečiistogznačenja(sinonime),kojevoditeljkadrugombojomzapisujeokopočetnereči.Ukolikoučesniceneznajutraženereči,voditeljkaimapravodaimmalopomogne.Kadaselistasinonimaiscrpi,voditeljkanavodiizapisujenovureč.Uslučajudaučesnicakaženekurečkojanijeusinonimnomodnosusazadatom,voditeljka trebadapojasniznačenjeneadekvatnereči,kaoirazlikuizmeđuparareči.Učesniceodgovarajubezposebnogredakakonebibilepodpritiskom.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Akougrupiimagluvihosoba,voditeljka treba da ispiše instrukcije na velikom papiru. Učesnicetakođemogudaispišusvojeodgovorenapapiruidaihondapokažusvima.

B L A H , B L A H …

Description and rules of the game: The facilitatormakes a list ofwords he/she thinks might be interesting to the particular groupof participants (the number of words on the list depends on thetimeallocated for this game).He/she says thefirstword from thelist,andwritesitdownonaflip-chart(sothateveryonecanseeit).Theparticipantshavetothinkofotherwordswhichhaveasimilarmeaning (synonyms),andthe facilitatoralsowrites themdown(inanothercolour),aroundtheinitialword.Thefacilitatormayhelptheparticipantsbygivingthemsomehints if theyappearnottoknowthemeaningofthecoreword.Whentheparticipantscannotthinkofanymoresynonyms,thefacilitatorthengivesthemthenextwordfromthelist.Iftheparticipantssayawordthatisnotasynonymforthecoreword, the facilitator shouldexplainwhat thatword reallymeans,aswellashowitdiffersfromthecoreword.Theparticipantscanbrainstormfreely,withoutanyparticularorder,sothattheydonotfeelanypressure.Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Theparticipantscanalsowritedowntheiranswersandshowthemtotheothers.

Aim: Vocabularybuilding,developingnotion-schemesAge range: 10 +Number of participants:10-15Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Flip-chart,markers

noexlusion/games 85

Cilj: Zabava,razvojrečnikaUzrast: 7 +Broj učesnika: 8 +Trajanje: 15 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:Tablazapisanje,markeri

Opis igre i pravila: Prepočetka igre voditelj odabiranesvakidašnjereči(rečistranogporekla,arhaizme,geografskepojmove…).,zakojepretpostavljada ih većinaučesnikane zna. Zadatakučesnika jedaotkrijuznačenjereči.Voditeljtrebadapodstakneučesnikedakoristemaštu. Učesnici mogu voditelju da postavljaju pitanja na koja onmožedaodgovorisadailine.Voditeljbirarečiimajućiuviduuzrastiinteresovanjaučesnika.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Akougrupiimagluvihosoba,voditeljtrebadaispišeosnovnuinstrukcijunavelikompapiru.Jošjednavarijacijaoveigrejeda–učesnicidobijukarticesarečimaikarticesaznačenjima.Njihovzadatakjedaspojeparove.

C O N U N D R U M

Description and rules of the game:Beforethebeginningofthegame,the facilitatormakesa listofunusualwords, thathe/shesupposesmostoftheparticipantsdonotknow(forexample:foreign/borrowedwords,archaisms,topographicalnamesetc.).Theparticipants’taskis to find out/guess what the word means. The facilitator shouldencouragethemtobecreative.Theparticipantsareallowedtoaskthefacilitatoryes/noquestions.Thewordsshouldbechosenaccordingtotheparticipants’ageandinterests.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Anotherpossibility is togivetheparticipantsonesetofcardswiththewordswrittenonthem,andanothersetwiththemeaningsofthesewords. Their task is tomakepairs of cards bymatching thewordswiththeirmeanings.

Aim: Havingfun,vocabularybuildingAge range: 7 +Number of participants: 8 +Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Flip-chart,markers

P E R I P E T I J A

bezispadanja/igre86

S L O Ž I R E Č

Cilj: Zabava, podsticanje saradnje, razvoj verbalnihsposobnostiUzrast: 8 +Broj učesnica: 5 +Trajanje: 10 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila:Voditeljkazapišenekolikoslovanapapiru,odkojihučesnicetrebadasastaveštojemogućevišereči.Igraimanekolikovarijanti.1.Odslovakojasepojavljujuujednojrečiučesnicetrebadaosmislešto više reči, npr. ponuđena reč je vatra, a nove su vrata, vrat,trava…).2. Jedna učesnica (ili voditeljka) smisli rečenicu (može i postojećislogan, poslovica…), a zatim izmeša reči koje se u njoj pojavljuju.Učesnicetrebadaotkrijupočetnurečenicu.3.Učesnicedobijutrikonsonanta(npr.k,s,t).Koristećitatrislovaisvevokale,trebadaformirajuštovišereči,npr.kost,sat,sit,tas…).4.Zapisanjeslogan(poslovica,nazivpesme...),alisuuklonjenivokali.Grupatrebadaotkrijeokojojrečenicijerečdopisujućivokale.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Ukolikougrupi imaslepihosoba, mogu se koristiti figure u obliku slova ili voditeljka možeizgovoritislovakojasunaraspolaganju.Ako u grupi ima gluvih osoba, voditeljka treba da ispiše osnovnuinstrukcijunavelikompapiru.Takođe,oveosobemogudazapišunapapir svoje predloge (odgovore).

M A K E A W O R D

Description and rules of the game:Thefacilitatorwritesdownseveralletters.Theparticipants’taskistocombinethemandmakeasmanywordsaspossibleoutofthem.Thisgamehasseveralversions:1. The participants have to combine the letters fromoneword tomakeasmanynewwordsaspossible(e.g.thestartingwordisletter;thenewwordscouldbe:let,leer,reel…)2.Oneoftheparticipantsorthefacilitatorthinksofasentence(itcouldbeafamousslogan,proverborsimilar).He/shemixesupthewordsthatformit.Theparticipantshavetore-formtheoriginalsentence.3. The participants are given three consonants (for example: t,s, c). Theyhave tomakeasmanywordaspossiblebyusing theseconsonantsandaddingvowels(e.g.coast,scout,cast...)4.Oneoftheparticipantsorthefacilitatorwritesdownasentence(aslogan,proverb,thetitleofasong…),andremovesthevowelsfromallofthewords.Theparticipantshavetodecipherthesentencebyaddingthevowels.Suggestions for adaptations and modifications:Whenblindpersonsparticipate in this game, letter-shaped figuresmay be used, or thefacilitatorcansaythelettersaloud.Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficulties in thegroup, the facilitator shouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Thesepersonscanwritedowntheiranswers/suggestionsandparticipateinthatway.

Aim: Havingfun,fosteringcooperation,developingverbalskillsAge range: 8 +Number of participants: 5 +Time needed: 10 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

noexlusion/games 87

Cilj: RazvojlogičkogzaključivanjaUzrast: 10 +Broj učesnika:15-20Prostor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:Papirićisanapisanimpojmovima(nasvakompapirićupojedanpojam);posuda

Opis igre i pravila:Uposudisenalazivelikibrojpapirića,anasvakomodnjihnapisanajejednareč.Svakiučesnikizvlačipetpapirićaiondaodnjihtrebadasastavitripovezanerečenice.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ukoliko ima učesnika saometenošćuurazvoju,pojmovićebitipredstavljeniuslikama.Tadasemožekoristitimanjibrojpojmovasazadatkomdaseformirasamojednarečenica.Akougrupi imaslepihosoba,koristesefiguricekojeseodnosenatepojmove.Utomslučajunamtrebapetputavišefiguricanegoštoimaučesnika.Ukolikosuprisutneigluveinagluveosobe,voditeljmožedanapišeosnovnu instrukciju na papiru. Takođe, ove osobemogu da zapišusvojerečenice,adaihnekodrugipročitanaglas.

F I V E C O N C E P T S

Description and rules of the game:Alargenumberofpaperslipsareplacedinabowl.Aword(concept)hasbeenwrittenoneachofthepaperslips.Eachparticipanttakesfivepaperslipswithwordswrittenon them out of the bowl and has tomake three inter-connectedsentences,usingthesewords/concepts.

Suggestions for adaptations and modifications: In thecasewherethegroupincludespersonswithmentaldisabilities,thepaperslipsmaycontainpicturesinsteadofwords.Theparticipantsmaythenusefewerconceptsandtheirtaskwillbetoformonlyonesentence.When there are blind participants, we can use figures instead ofpaperslips.Inthatcase,itisrecommendedtohavefivetimesmorefiguresthanparticipants.Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Theseparticipantscanalsowritedowntheirsentencesandgivethemtoanothergroupmembertoreadthemaloud.

Aim: DevelopinglogicalthinkingandconcludingAge range: 10 +Number of participants:15-20Time needed:25-30minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: Paper slipswithwords/concepts written on them (one word on each slip), abowl

P E T P O J M O VA

Super je što smo svi zajedno.Lakše je nego što sam mislila da će biti.

It’s great that we’re all together!It’s easier than I thought it would be.

S A M O Z A M L A Đ E

ONLY FOR THE YOUNGER ONES

bezispadanja/igre90

Z A G R L J A J U K R U G

Cilj: RazvijanjebliskostiiprijatneatmosfereugrupiUzrast: 5-8Broj učesnica: 10 +Trajanje: 20 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Deca stoje ili sede u krugu. Prvo dete počinjetakoštonežnozagrliigračicusasvojelevestraneitakoukrug.Decaposmatrajureakcijesvojihdrugaricanakonzagrljaja.Igrasenastavljatakoštoučesnicerazgovarajuotomekakoseosećajuuovojgrupi.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom i/ili sa govornim teškoćama, voditeljka trebadaispiše instrukcije na velikom papiru. Takođe, na kraju ne bi slediorazgovor,većbidecamogladanacrtajukakoseosećajuuovojgrupi.

A C I R C U L A R H U G

Description and rules of the game: The children sit or stand in acircle.Oneofthemstartsthegamebyhuggingthechildontheirleft.Thehuggoesaroundfromonechildtothenext.Thechildrenobservethe reactions of their friends after they have been hugged.Wheneveryone has been given a hug, the facilitator initiates a plenarydiscussiononhowwefeelwhenwearehuggedbysomeone.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Inthiscase,thechildrencoulddrawhowtheyfeelinthegroupinsteadoftheverbalfeedback.

Aim: DevelopingclosenessandcreatingapleasantgroupatmosphereAge range: 5-8Number of participants: 10 +Time needed: 20 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

noexlusion/games 91

Cilj: Razvojsaradnje,prostornaorjentacijaUzrast: 5–12Broj učesnika: 7 +Trajanje: 15 minutaProstor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Učesnici zažmure. Voditelj dotakne nekog poramenu,aontimepostajelokomotivavozaiotvorioči.Ostaliučesnicinastavedasešetajupoprostorijizatvorenihočiju.Onipredstavljajuvagone. Njihov zadatak je da pronađu voz na koji mogu da senadovežu.Kadanaiđunanekog,trebadaotkrijudalijetovozilijošjedankupe.Toćesaznatikadstaverukunarameosobenakojunaiđu:akonedobijuistiodgovor,toznačidasunaišlinavoz.Usuprotnom,trebadanastavedalje.Svakivagonkojiseprivežemožedaotvori oči. IgrasezavršavakadaseformiraOrient Express.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom, voditelj treba da ispiše osnovnu instrukciju navelikom papiru.

o r I e n t e X P r e s s

Description and rules of the game:Theparticipantsclosetheireyes.Thefacilitatortapsoneoftheparticipantsontheshoulder,andthatpersonopenstheireyesandbecomesthetrain’sengine.Theotherchildrencontinuetowalkaroundtheroomkeepingtheireyesclosed.Theyarethewagons,andtheirtaskistofindthetraintowhichtheycan attach themselves.When theymeet another participant, theyhavetocheckwhethertheyhavemetanotherwagonortheengine.Theydothatbyputtingtheirhandonthatperson’sshoulder:iftheydonotgainthesameresponse,thatmeansthattheyhavefoundthetrain.Ifnot,theyhavetocontinuetheirsearch.Eachwagonthathasfoundtheenginecanopentheireyes.Thegame isoverwhentheOrient Expressisformedbyallofthechildrenjoiningthetrain.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.

Aim: Fosteringcooperation,developingspaceorientationskillsAge range: 5-12Number of participants: 7 +Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

o r I e n t e X P r e s s

bezispadanja/igre92

I Z G U B L J E N O J A G N J E

Cilj: Zabava, kreiranje pozitivne atmosfere, snalaženje uprostoruUzrast: 6-12Broj učesnica:15-20Trajanje: 15 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: Marama

Opis igre i pravila: Predstavljajući šumu, učesnice stoje u krugu,držesezaruke i trudesedakrugbudeštoveći.Ucentru je jednaučesnica kojapredstavlja jagnje. Jagnjetu se zavežuoči.Odrede sedveučesnicekojepredstavljajuizlazizšume.Svekoječinešumuhučuiduvajuimitirajućizvukvetra.Učesnicekojeglumekapijućute.Jagnjetrebadanađeizlazizšumetakoštoćeićiuonompravcuizkogsenečujuzvuci.Kadjagnjeizađe,utojulozigazamenidrugaučesnicaiigrapočinjeizpočetka.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenimsluhom,voditeljkatrebadaispišeosnovnuinstrukcijunavelikompapiru.Takođe,učesnicauulozi jagnjetamožedasazna izkogdelakruganedopirezvuktakoštoćeispitatiprostorispredusanaostalihučesnicaiotkritidalivazduhtreperi.

T H E L O S T L A M B

Description and rules of the game:Theparticipantsstandinacircle,representingaforest.Theyholdeachother’shands,andtrytomakeaslargeacircleaspossible.Oneoftheparticipantsstandswithinthecircle,representingthelamb.Thelambisblindfolded.Thefacilitatorappointstwochildrentorepresenttheexitfromtheforest.Alloftheparticipantswhoare the foresthave to keep roaringandblowing,imitatingthesoundofthewind.Thetwochildren,whohavebeenassignedtheroleoftheexitfromtheforest,remainsilent.Thelambhastogetoutoftheforestbyfollowingthedirectionofthesoundsofthewind.Whenthelambfindstheexit,anotherchildbecomesthelamb,andthegamecanstartalloveragain.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Thelambcanwalkaroundslowlyandexaminetheareanexttootherparticipants’mouths;whenhe/shefindssomeoneinfrontofwhosemouththeair isstill (nottrembling),he/shewillknowthathe/shehasfoundtheexittotheforest.

Aim: Having fun, creatingapositiveatmosphere in thegroup,developingspaceorientationskillsAge range: 6-12Number of participants:15-20Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Ascarf

noexlusion/games 93

Cilj: KreiranjeprijatneatmosfereUzrast: 7–12Broj učesnika:14+Trajanje: 5 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Učesnici se slobodno kreću po prostoriji. Kadvoditelj podigne ruke iznad glave (tako da svi mogu da ih vide),pljesne i kaže: “Sad!”,učesnici trebada formirajuparove i nastaveda se šetaju. Kad voditelj ponovo pljesne i kaže: “Sad!”, svaki partrebadaformiračetvorkusjošjednimparom.Igratrajesvedokseneformirajednavelikagrupa.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom, voditelj treba da ispiše osnovnu instrukciju navelikom papiru.

Description and rules of the game: Theparticipantsmovearoundtheroomfreely.Whenthefacilitatorraiseshis/herhandsabovehis/herhead(sothateveryonecansee),he/sheclapshis/herhandsandsays “Now!”andeachchildhas tofindapartner. Theparticipantsthen continue to walk in pairs. When the facilitator repeats theaforementionedsignal,eachpairhastoformasmallgroupoffour,byjoininganothercouple.Thegamecontinues,followingthesameprinciple,untilalloftheparticipantshaveformedonebiggroup.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.

Aim: CreatingapleasantatmosphereinthegroupAge range: 7-12Number of participants:14+Time needed: 5 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

M I N G L E !P O M E Š A J S E

bezispadanja/igre94

K A d A B I H B I L A . . .

Cilj: BoljemeđusobnoupoznavanjeUzrast: 6-12Broj učesnica: 10 +Trajanje: 15 minutaProstor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Učesnice sedeu krugu. Zadatak je da se svakapredstavitakoštoćekoristitisledećurečenicu:„Kadabihjabilanekaživotinja,bilabih...,zatošto...“Svakaigračicatrebada,kadananjudođered,dopuniovurečenicu.Narednikrugovimoguimatiistulogikusamoštoćesepitanje,umestonaživotinju,odnositinaboju,junakaizfilma,predmet...

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom i/ili sa govornim teškoćama, voditeljka trebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.Učesnicesvojeodgovoremogutakođedanapišunavelikimpapirima,tedaihpokažukadananjihdođered.

I F I WA S . . .

Description and rules of the game: Theparticipants sit inacircle.Eachparticipantshouldpresentthemselvestotheothers,byusingthe following sentence: “If Iwas an animal, I’d be a…, because…”.Everyone should complete this sentence, when it’s their turn topresentthemselvestotheothers.The following sentences shouldhave the same structure, butmayrefertoacolour,asuper-hero,oranobjectinsteadofananimal.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Theparticipantscanwritedowntheiranswersonaflip-chart,andshowthesetotheotherswhenit’stheirturntopresentthemselves.

Aim: GettingtoknoweachotherbetterAge range: 6-12Number of participants: 10 +Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

noexlusion/games 95

S V I R A J M O Z A J E D N O

Cilj: Upoznavanjeučesnicasamuzikom,timskiradUzrast: 7-14Broj učesnica:9-12Trajanje:45minutaProstor: ZatvorenRekviziti i materijal: Različiti instrumenti (za svakuučesnicuivoditeljkupojedan).Ukolikojeteškoobezbeditioveinstrumente,onisemogunapravitiodkonzervi,flaša,pirinča,kantiikutija...

Opis igre i pravila: Za ovu igru potrebne su tri voditeljke: jednabi imala neki instrument sa dirkama (sintisajzer ili nešto slično),druga neku vrstu udaraljki (timpane, trijangl, bubanj), a treća nekiduvački instrument (frulicu, flautu...). Deca bi takođe dobila pojedanodponuđenih instrumenata.Voditeljkazadajemuzičkutemuučesnicamakojeimajuistitipinstrumenta(temebitrebalodabudujednostavne). Svaka od voditeljki uči svoju grupu i bodri članicedoknenaučedaizvedukompoziciju,aciljigrejestedasvezajednoodsviraju kompoziciju.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom i/ili sa govornim teškoćama, voditeljke trebadaispišuinstrukcijenavelikompapiru.Takođe,preporučljivojedaoveučesnicebuduuudaračkojsekcijipoštobiverovatnomogledaprateritam.

LET’S PLAY SOME MUSIC TOGETHER!

Description and rules of the game:Threefacilitatorsareneededforthisgame.Oneneedstohaveaninstrumentwithkeys(asynthesizerorsimilar),theotherapercussioninstrument(kettledrum,triangle,drum…),whilstthethirdwouldneedawindbrassinstrument(pipe,flute…).Eachchildalsoneedsoneinstrument.Thefacilitatorplaysamelody(asimpleone!)totheparticipantswhohaveinstrumentsofthesametype.Eachofthefacilitatorsteachesandencouragestheirgrouptoplay,untiltheysucceedinplayingtheirmelodyfluently.Theaimofthegameisforallthreegroupsofparticipantstomakeajointperformance.Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.It is recommended that theseparticipants are in thepercussionistsectionsinceweassumetheywouldbeable to followthe rhythmvisually.

Aim: Familiarisingparticipantswithmusic,teambuildingAge range: 7-14Number of participants:9-12Time needed:45minutesSpace needed:IndoorEquipment, materials needed: Various musical instruments (one per participant + 3 for the facilitators). Artificialinstruments may also be used: ones made out of cans,bottles,rice,boxes,etc.

bezispadanja/igre96

Cilj: IspitivanjerazličitostiikakoseoneuklapajuunovucelinuUzrast: 9–14Broj učesnika:5-20Trajanje: 20 minutaProstor: ZatvorenRekviziti i materijal:Većipapiriupetboja,manjipapirićiupetboja,selotejp,rekvizitipotrebnizaproizvođenjezvukova

Opis igre i pravila: Svaki učesnik treba da dobije pet papirića urazličitimbojama iolovku.Voditeljpripremipetrekvizitakojimaćeproizvoditi različite zvukove (npr. da presipa vodu iz čase u času,kuckaodrvo itd).Učesnici zažmure,avoditeljproizvedeprvi zvuk.Tadaotvoreočiinapapirićuodređenebojezapišukakosuseosećaliilinaštasupomislilikadsučulizvuk.Ondasenavećipapir(kojijeistebojekaoipapirićinakojimasuučesnicipisaliprveodgovore)zalepemanjipapiri.Tojeprvalaticacveta.Postupakseponavljaisaostalimzvucima.Nakraju seodpet „latica“ formira cvet, takodaučesnicimogudauočekolikosurazličiti,akolikoslični,odnosnokakoistizvukkodrazličitihosobaproizvodirazličiteosećajeiasocijacije.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Akougrupiimagluvihosoba,voditeljtrebadaispišeosnovnuinstrukcijunavelikompapiru.Takođe,utomslučajuse,umestozvukova,možekoristitipetrazličitihmirisa.Akomeđuučesnicimaimaslepihosobailiosobasteškoćamaupisanju,potrebno je da im drugi učesnici pomognu. Prilikom formiranja„latica“ voditeljmožedapročita štapišenamanjimpapirićima, tetakoislepimosobamaomogućidasaznajuštasudrugipisali.

Description and rules of the game: Each participant is given fiveslipsofpaper,indifferentcolours,andapen.Thefacilitatorpreparesthe five objectswhichwill be used tomake different sounds (e.g.pouringwaterfromoneglassintoanother,knockingonwood,etc.).Theparticipantsclosetheireyes,andthefacilitatormakesthefirstsound.Theparticipantsthenopentheireyes,takeacolouredslipofpaper(everybodytakesthesamecolour),andwritedownhowtheyfeltorwhatcameintotheirmind,whentheyheardthesound.Then,allofthesepaperslipsaregluedtothelargerpaper,whichshouldbethesamecolourasthepaperslips.Thiswillrepresentthefirstpetalofthefutureflower.Thesameprocedureisrepeatedwiththeothersounds.Attheendofthegame,we’llhaveaflowerwithfivepetals.This is to show theparticipants howdiverse they are, and also towhatextenttheyaresimilartoeachother,i.e.thatthesamesoundcanprovokedifferentthoughtsandfeelingsindifferentpeople.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.In

Aim: ExploringdiversitiesandhowtheyformanewwholeorfitintoitAge range: 9-14Number of participants:5-20Time needed: 20 minutesSpace needed:IndoorEquipment, materials needed: Larger papers in fivedifferent colours, paper slips in the same colours as thelargerpapers,objectstomakesounds

LET’S PAINT THE SOUND!O B O J I M O Z V U K

noexlusion/games 97

thiscase,fivedifferentsmellscanbeusedinsteadofsounds.Whenblindorpersonswithwritingdifficultiestakepartinthisgame,theotherparticipantsshouldhelpthemtowritedownwhattheywant.Oncetheflowerhasbeenformed,thefacilitatorcanreadaloudwhatiswrittenonallofthepaperslips,sothatalloftheparticipantscanhearwhateverybodyhaswrittendown.

JESTE – DA , NIJE – NE

Cilj: Fokusiranjepažnje,razgibavanjeUzrast: 3–7Broj učesnika:10-15Trajanje: 10 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila:Učesniciivoditeljsedeukrugu.Voditeljpostavljapitanjatipadalikamionleti,adecaodgovarajupokretimaglave,bezverbalne komunikacije. Ako je odgovor potvrdan, glavu pomerajugore-dole,aakojeodgovorodrečan,pomerajujelevo-desno.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ukoliko u grupi ima dece saslušnimteškoćama,svakopitanjemožemonapisatinapapiruA4formata.Voditeljondapokažepapiripročitapitanje.

YES – IT IS, NO – IT ISN’T

Description and rules of the game:Theparticipantsandthefacilitatorsitinacircle.Thefacilitatorasksquestionslike“Canatruckfly?”towhich the children have to answer non-verbally: if the answer ispositive,theynod,andiftheansweris“no”,theyshaketheirheads.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearechildrenwithhearingdifficultiesinthegroup,eachquestioncanbewrittendownonaseparateA4paper.Thefacilitatorthenshowsthechildrenthepaperandreadsthequestionaloud.

Aim: FocusingattentionAge range: 3-7Number of participants:10-15Time needed: 10 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

bezispadanja/igre98

D I R I G E N T

Cilj: Zabava,razvojzapažanjaUzrast: 8–14Broj učesnika: 20Trajanje: 10 minutaProstor: ZatvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Jedan učesnik napusti prostoriju, a ostali stojeukrugu ibiraju„dirigenta“ -osobukojaćepokazivatipokretekojeostalitrebadaoponašaju.Tadaseosobakojajebilavangrupevraćaipogađakoje„dirigent“.Imapravonatripokušaja.Akonepogodi,ostali joj saopštavaju ko je „dirigent“. Ako pogodi, staje u krug,dotadašnji„dirigent“napuštaprostorijuičekadaseodredinovi,kogćeondaonmoratidapronađe.Danebi bilo lakootkriti „dirigenta“, ne smeju sveoči biti uprteunjega,većsenjegovekretnjeposmatrajukrišom.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ukoliko u grupi ima osoba samotornimhendikepom,možemo zamoliti „dirigente“ da koristepokrete koje su i ove osobe sposobne da izvedu.Akosuugrupiprisutneislepeosobe,„dirigent“možedaimkažekojećesvepokreteizvoditi(prenegoštouprostorijuuđeosobakojatragaza„dirigentom“).Bilobidobrodatobudupokretikojiproizvodezvukkaoštosupljeskanjeipucketanjeprstimakakobisenaosnovuzvukaionimogliuključitiuoponašanjepokreta.U slučaju da u igri učestvuju gluve osobe, voditelj treba da ispišeosnovnu instrukciju na velikom papiru.

c o n d U c t o r

Description and rules of the game:Oneparticipant leaves theroom,whilsttheothersstandinacircleandchooseonepersonfromthegrouptobetheconductor.Theirtaskwillbetodemonstratemovementsfortheotherstoimitate.Theparticipantwhowasoutside,nowcomesbackintotheroomandhastoguesswhotheconductoris.He/shecanmakethreeguesses.Ifhe/shefails,theothersannouncewhothe conductorwas.If,ontheotherhand,he/shemanagestoguess,thepreviousconductor nowleavestheroomandwaitsforthenewconductortobechosenandthegamestartsalloveragain.In order to make it more difficult to identify the conductor, it is recommended that the other participants follow his/hermovementsdiscretely,andrefrainfromstaringathim/her.Suggestions for adaptations and modifications:Inthecasewherethegroup includes persons with physical disabilities, the conductors are askedtodemonstratemovementsthattheseparticipantsarealsoabletoimitate.Whenblindchildrentakepartinthisgame,theconductorcanletthemknowwhichmovementshe/sheisgoingtodemonstrate(before“theguesser”comesbackintotheroom).Itisrecommendedthatthesearemovementswhichalsoinducesounds(like:clappinghands,snappingfingersorso),sothattheblindareabletorecognizethemovementstheyhavetoimitate.Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.

Aim: Havingfun,developingobservationskillsAge range: 8-14Number of participants: 20Time needed: 10 minutesSpace needed:IndoorsEquipment, materials needed:/

noexlusion/games 99

Cilj: Koncentracija,razvojrečnikaUzrast: 8-12Broj učesnica: 10 +Trajanje: 10 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: U jednoj od verzija ove igre potrebni supapirićisaslovimaislikerazličitihobjekataibića

Opis igre i pravila:Učesnicesedeukrugu.Voditeljka izaberetemu(npr. gradovi, životinje…) i osobu koja će započeti igru. Zadatakučesnicajedanabrojepojmovekojipripadajunavedenojkategoriji,alitakoštoprvaučesnicanavodipojamkojipočinjeslovomA,sledećaslovomBitakoazbučnim/abecednimredom.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ukoliko u grupi ima osoba saometenošćuu razvoju, tememogubitionekojesunjimabliske(npr.naziviigračakakojimaseigramo).Voditeljkatakođemožesvakojučesnicirećislovokojimtrebadapočnereč.Igrasetakođemožeigratiisaslikovnimmaterijalom(štoćebitiodpomoćigluvimosobama).Učesnicadobijepapirićnakompišenekoslovo,ameđuponuđenimfotografijamatrebadapronađeonunakojojjeprikazanastvarilibićečijeimepočinjezadatimslovom.

A s s o c I At I o n s

Description and rules of the game: Theparticipants sit inacircle.Thefacilitatorchoosesatopic(e.g.towns,animals…),andthepersonwhowill start thegame.Theparticipants’ task is to list items thatbelong to the chosen category, but in alphabetical order: the firstparticipantsaysaword(withinthetopic)thatstartswithA,thenextone–withBandsoon.

Suggestions for adaptations and modifications:Whenpersonswithmentaldisabilitiesparticipateinthisgame,thefacilitatorcanchoosetopicsthattheyarefamiliarwith(e.g.toys).Thefacilitatorcanalsohelpeachparticipantbytellingthemwhichlettertheirwordshouldstartwith.Thegamecanalsobeplayedwithvisualmaterials,whichisespeciallyconvenientfordeafpersons.Inthiscase,eachparticipantisgivenaslipofpaperwitha letterwrittenon it,and thenhas tochoose the picture which illustrates an object beginning with theprescribedletter.

Aim: Fosteringconcentration,vocabularybuildingAge range: 8-12Number of participants: 10 +Time needed: 10 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:Slipsofpaperwithletterswrittenonthem,aswellaspicturesofvariousobjectsandcreaturesareneededforoneversionofthegame.

A S O C I J A C I J E

bezispadanja/igre100

s v e s U P r o t n o

Cilj: PostizanjevećekoncentracijeUzrast: 8-14Broj učesnica:NeograničenTrajanje: 15 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Jednaodučesnica seprijavidabudevoditeljkaigreitrebadaizvodinekepokrete,dokostaletrebadaradesasvimsuprotno (npr. kad ona skoči, sve ostale treba da čučnu; ako onapogledaulevo,sveostalepogledajuudesno;akopokazujegestovimadajojjehladno,ostalepokazujudaimjevruće…).Učesnicesemogusmenjivatiuulozivoditeljkeigrepoželji.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ukoliko su u grupi prisutne i slepeosobe,voditeljkatrebadaimenujesvakipokretkojiizvodi.Akosuprisutneiosobesamotornimhendikepom,voditeljkatrebadaprilagodisvojepokreteidaneizvodionekojisufizičkizahtevni.Akougrupiimaosobasaoštećenimsluhom,voditeljkatrebadaispišeosnovnu instrukciju na velikom papiru.

t H e e X Ac t o P P o s I t e

Description and rules of the game:Anyparticipantcanbetheleaderin this game; he/she demonstrates some movements, whilst theothershavetodotheexactoppositely(forexample:whentheleaderjumps,everybodyelsecrouches;whenhe/shelookstotheleft,theothers look to theright; ifhe/sheshowsthathe’scold, theothershavetoshowthattheyarehot,andsoon).Theparticipantscanplayturnsbeingtheleader.

Suggestions for adaptations and modifications: If there are blindparticipants in the group, the leader needs to describe everymovementhe/shemakes.When persons with physical disabilities take part in this game,the leader needs to adjust the movements he/she demonstrates,ensuring that theiroppositeactionsarenot toophysicallydifficultfortheparticipants.Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.

Aim: ImprovingconcentrationAge range: 8-14Number of participants: UnlimitedTime needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

Hoće li doći i sutra?

Will they come again tomorrow?

bezispadanja/igre102

Cilj: Zabava,razvojprostorneorjentacijeUzrast: 8–14Broj učesnika:Do10Trajanje: 30 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: Lonac, kantica ili kutija bez poklopca,pokloniiznenađenjazasvakogučesnikaipovezizaoči

Opis igre i pravila:Voditeljuzmelonac,kanticuilikutijubezpoklopca,prevrnejeiispodnjeostavipokloniznenađenja.Jednomdobrovoljcuzavežeočiidâmuštap.Onmožedanapravisamo10koraka(kojećeostaliučesnicibrojati).Zatovremetrebadamašeštapomipokušadapronađepredmetispodkogsekrijepoklon.Akoneuspe,stavljapapirić sa svojim imenom tamo gde se zaustavi. U tom slučajusledećemučesnikusezavežuočiiondobiještapkojimmožedaidedaljeupotragu.Postupaksenastavljasvedoknekoodučesnikanepronađepoklon.Akoseslučajnodesidaganikonenađe,dobićegaonajučesnikčijisepapirićnalazinajbližepoklonu.Čimnekodobijepoklon,voditeljmenjamestopredmeta ispodkogsakrivanovipoklon isledećičlanmožedakreneupotragu. Igrasezavršavakadsvakičlanbudeimaopojedanpoklon.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ukoliko u grupi ima osoba sa motornimhendikepom,onemogudržatištap,avoditeljmožeguratikolica u pravcu koji osoba navede.

S U R P R I S E G I F T

Description and rules of the game: The facilitator takes a dish,acanoraboxwithouta lid,puts itupsidedown,andplacesagiftbeneath it.Oneparticipant is blindfoldedand is givena stick.He/sheisallowedtotakeonly10steps(theotherscountthem),gropingaroundwiththestickinanattempttofindtheobjectunderwhichthegiftishidden.Ifhe/shefails,he/sheplacesaslipofpaperwithhis/hernamewrittenonit,onthespotwherehe/shestopped.Then,thenextvolunteerisblindfoldedandcancontinuethesearchforthegift.Theprocedurecontinuesuntilsomeonemanagestofindthegift.Ifno-onefindsit,thegiftgoestotheparticipantwhoseslipofpaperistheclosesttothegift.Assoonassomeonefindsthegift,thefacilitatorpreparesanewone,andplacesitonanotherspot.Thegameisoverwheneachchildhasfoundandreceivedonegift.

Suggestions for adaptations and modifications: In case there arepersonswith physical disabilities participating in this activity, theycanholdthestick,andthefacilitatorcanpushthewheel-chairinthedirectionwheretheparticipantwantstogo.

Aim: Havingfun,developingspaceorientationskillsAge range: 8-14Number of participants: Up to 10Time needed: 30 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: A dish, a can or abox without a lid, a surprise gift for each participant,blindfolds

POKLON IZNENAĐENJA

noexlusion/games 103

Cilj: ZabavaUzrast: 5–10Broj učesnika: 6 +Trajanje: 10 minuta +Prostor: Otvoren Rekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Za razlikuod tradicionalneverzijeove igre -pokojojjedanučesnikžmuri,adrugisekriju-unetakmičarskojverzijizadatak jednog učesnika jeste da se sakrije. Ostali imaju različitepolaznetačkeinjihovzadatakjedapronađuonogkoseprvisakrio.Kadanekonađeosobukoja se skriva, i samse sakrije sanjom.Topokušavadauradi štoneprimetnije, takodaostali idaljemogudatraže. Igra jegotovakada se svi skupena jednommestu,odnosnokadasvipronađuosobukojaseskrivala.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Ukolikougrupi imagluvihosoba, voditelj može da ispiše osnovnu instrukciju na velikompapiru.

H I d e - A n d - s e e K(non-competitive version)

Description and rules of the game: In contrast to the traditionalversion of this game (one participant keeps their eyes closed andcounts, whilst the others have to hide), in this – non-competitiveadaptationof itonlyoneparticipanthas tohide.Theothersbeginfromvariousstarting-pointsandtheirtaskistofindthepersonwho’shiding.Whensomebodymanagestofindthehiddenparticipant,theyjoinhim/her.Theyshoulddosoasdiscretelyaspossible,sothattheothersdonotnotice.Thegameisoverwhenalloftheparticipantshavemanagedtofindtheirhiddenfriend,i.e.whenallofthemaregatheredtogetherinthe“hidingplace”.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.

Aim: HavingfunAge range: 5-10Number of participants: 6 +Time needed: 10 minutes +Space needed: Outdoors Equipment, materials needed:/

ŽMURKE (netakmičarska verzija)

bezispadanja/igre104

P o K L o n I

Cilj: Koordinacijapokreta,koncentracijaUzrast: 7-12Broj učesnica: 5 +Trajanje: 5 minutaProstor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila:Voditeljkakažeučesnicamadaćezapočetijednupriču,adaćeoneslušatištaonagovoriioponašatijepokretima.Pričaglasiovako:“ZadočekNovegodineDedaMrazjedoneopoklone.TatijeDedaMrazpokloniočešalj.(Desnomrukomvoditeljkačinipokretečešljanja, a učesnice je imitiraju.) Sin je dobio skije. (Prethodnimpokretimasedodajeipokretskijanja.)Mamijepoklonioparfem.(Ovuradnjuučesniceoponašajupokretomleverukeisprednosa.)Ćerkajedobilakineskulutkukojaklimaglavom.(Klimaglavomnapred-nazad.)”Moždaćenekimučesnicamabititeškodaistovremenooponašajuovečetiriradnje.Važnojedasvedajusveodsebe.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenimsluhom,voditeljkatrebadaispišesvečetiriinstrukcijenavelikompapiru.Ukolikou igri učestvuju slepeosobe, voditeljkabitrebalo da eksplicitnije (verbalno) pojasni pokrete koje izvodi. One nećevidetištavoditeljkaradi,alićemoćidaizveduradnjukadčujuočemujereč.Takođe,pričasemožeprilagoditimogućnostimaučesnica.Npr,akonekaodučesnicanemožedapokrećedonjeekstremitete,umestoskija,sinćedobitireket...

G I F T S

Description and rules of the game:Thefacilitatortellstheparticipantsthat he/she will start telling them a story, and that they have tolistentoitandaccompanytheeventswithappropriategestures.Thestorygoeslikethis:“ForChristmas,SantaClausbroughtpresentsforeverybody. Dad got a comb (with his/her right hand, the facilitatormakesmovementsasthoughlikehe/shewerecombingtheirhair,andtheparticipantsimitatethat).Thesongotskis(ski-likemovementsareaddedtothepreviouscombingone).Momgotsomeperfume(thisgiftispresentedbyanappropriatelefthandmovementunderthenose).ThedaughtergotaChinesenoddingdoll(everybodynods).”.Itmightbedifficultforsomeparticipantstodoallfourmovementsatthesametime.However, it is importantthateverybodydoestheirbesttoactoutthestory.

Suggestions for adaptations and modifications: If therearedeaforpersonswith hearing difficulties in the group, the facilitator shouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Whentheblindparticipateinthisgame,thefacilitatorneedstodescribe(verbally)allthemovementshe/shemakesinasmuchdetailaspossible.Theseparticipantswillnotbeabletoseethefacilitatormakingcertainmovements,but theywillbeable tomake themthemselves if theyhearwhat theyare. Finally, the story itselfmayalsobeadjusted totheparticipants’abilities.Forexample: if thereareparticipantswhocannotmovetheirlegs,thesoncangetatennisracketinsteadofskis.

Aim: Coordinatingmovements,improvingconcentrationAge range: 7-12Number of participants: 5 +Time needed: 5 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

noexlusion/games 105

RASPEVANE ASOCIJACIJE

Cilj: ZabavaUzrast: 7-12Broj učesnica: 5 +Trajanje: 5 minuta +Prostor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Jedna učesnica ima zadatak da objasni pesmuostalimapritomneizgovarajućireči,većmumlajućiilipevušećila-la-lailina-na-na.Njihovzadatakjedanastavedapevajupesmu.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ova igra nije prilagodljiva gluvim i nagluvim osobama.

SINGING ASSOCIATIONS

Description and rules of the game:Oneparticipanthastoexplainasongtotheothers;theyarenotallowedtousewords,butcanonlymumble,orusethe“la-la-la”or“nah-nah-nah”method.Theothershavetoguesswhatthesongisandtocontinuesingingit.

Suggestions for adaptations and modifications: Thisgamecannotbeadaptedforpersonswithhearingdifficulties.

Aim: HavingfunAge range: 7-12Number of participants: 5 +Time needed: 5 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:/

bezispadanja/igre106

Cilj: Zabava,podsticanjesaradnjeUzrast: 5–12Broj učesnika: 5 +Trajanje: 5 minuta +Prostor: Zatvoren/otvoren. Prostor bi trebalo daomogućavaslobodnokretanjeučesnika.Rekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Voditelj navodi radnje koje učesnici treba daprikažupokretimasimulirajućiusporenifilm(primeri:igranjetenisa,trčanje, češljanje, plivanje, pranje sudova, igranje golfa…). Igramožedaserealizujegrupnoiliuparuuzavisnostiodradnjekojaseizvodi.Vremenomsebrzinavršenjanekeradnjemožemenjati-odusporenogdoubrzanogfilma.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom, voditelj treba da ispiše osnovnu instrukciju navelikom papiru. Zadatak voditelja jeste da pokrete prilagodi uzrastu i mogućnostimaučesnika.

Description and rules of the game:Thefacilitatorcallsoutoneactionafter another and the participants have to act them out in slow-motion(e.g.playingtennis,running,combingtheirhair,swimming,washingthedishes,playinggolf…).Thegamecanbeplayedasagrouporinpairs,dependingontheactiontobeactedout.Thespeedoftheacting-outmayalsobechanged: fromslow-motionto fast-forwardmode.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Thefacilitatorneedstoadjusttheactionstotheparticipants’ageandabilities.

Aim: Havingfun,fosteringcooperationwithinthegroupAge range: 5-12Number of participants: 5 +Time needed: 5 minutes or moreSpace needed: Indoor/ outdoor, large enough for theparticipantstobeabletomovearoundfreelyEquipment, materials needed:/

U S P O R E N I F I L M S L O W - M O T I O N

noexlusion/games 107

s L I K A r s K I L A K At

Cilj: Zabava,podsticanjekreativnostiUzrast: 5-11Broj učesnica: 10Trajanje: 20 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal: Papiri, tempere, palete, činije savodom i krpice za svakodete.Važno je da imadovoljnostolova.

Opis igre i pravila:Učesnicesedezastolovima,aisprednjihsepostavičvršćipapir.Sjednestranepapirajepaletasabojama(temperama),asdrugečinijicasavodomikrpica.Voditeljkazadaučesnicamatemu.Na njen znak, umačući laktove u boju, učesnice treba da nacrtajucrtež.Krpicommoguočistitilaktovedabiihumočileunovuboju.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenimsluhom,voditeljkatrebadaispišeosnovnuinstrukcijunavelikompapiru.Ukolikougrupiimaslepihosoba,učesnicamasemoguzavezatioči,takodasveimajuisteuslove.Nakrajubivoditeljkamogladauzmeurukuprstslepeosobeidanjimpovlačipopapirukakobiučesnicaputemdodiraosetilaštajenacrtala.Voditeljkatakođemožedazalepiplastelinpocrtežu,tj.polinijama,tebiučesnicapipajućipopapirumogladaosetištajenacrtala.

PA I N T I N G E L B O W S

Description and rules of the game: The participants sit aroundtables.Eachtableshouldbesetupinadvancewithsheetsofcardorthickpaper,paletteswithpaints(tempera)ononeside,andabowlofwaterandaclothontheother.Thefacilitatorintroducesatheme.Athis/hersign,theparticipantsdiptheirelbowsinthepaintsandpaintapicture.Theycanusetheclothtocleantheirelbowsbeforedippingtheminanewcolour.

Suggestions for adaptations and modifications: Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Whenblindpersonstakepart inthisactivity,alloftheparticipantscanbeblindfoldedsothateveryone isequal.Whenadrawinghasbeencompleted,thefacilitatorcantakeablindperson’sfingeranddragitalongthedrawingsothatthechildcanfeelwhattheyhavepainted.The facilitatorcanalsostickstripsofmodellingclayalongthelinesofthepainting,sothattheparticipantscantouchtheseandfeelwhattheyhavedrawn.

Aim: Havingfun,developingcreativityAge range: 5-11Number of participants: 10Time needed: 10 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: Thickpapers/card,tempera,palettes,bowlsofwaterandcloths(oneperparticipant). Asufficientnumberoftablesiscrucial.

bezispadanja/igre108

Cilj: PodsticanjekreativnostiUzrast: 8–14Broj učesnika: 10 +Trajanje: 20 minutaProstor:Zatvoren,sastolomzasvakogučesnikaRekviziti i materijal:Marame,velikipapiri(zasvakodetepojedan),flomasteri,klasičnamuzika.

Opis igre i pravila:Voditelj zavežeočiučesnicima,aonda impustimuziku. Oni (svako na svom papiru) treba da crtaju ono na šta ihtamuzika asocira... Svaki učesnik pred sobom ima veliki papir, nakomcrtadesetminuta.Ondamožedapogledacrtežida,ponovospovezom,nastavijošpetminuta.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom i/ili govornim teškoćama, voditelj treba da ispišeinstrukcije na velikom papiru. Osim muzike, ovim učesnicima kaoinspiracijamogudaposluženekimirisi(npr.lampasaeteričnimuljem).

A D R E A M

Description and rules of the game: The facilitator blindfolds theparticipants and plays them some music. Everyone is given theirownpaperonwhich theyhave todraw something that themusicinspires in them. Theparticipants have10minutes to create theirdrawing.Thantheycantakealookatwhattheyhavedrawnsofar,andcontinuedrawing–againblindfolded,forfivemoreminutes.

Suggestions for adaptations and modifications:Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Different smells (e.g. fragranced oils or similar) can be used as astimulantfortheseparticipants

Aim: DevelopingcreativityAge range: 8-14Number of participants: 10 +Time needed: 20 minutesSpace needed: Indoors,with a separate table for eachparticipantEquipment, materials needed: Blindfolds, large papers(one per participant), coloured pens, CD with classicalmusic

s A n

noexlusion/games 109

G D E KO Ž I V I

Cilj: Druženje, podsticanje saradnje i kreativnosti,upoznavanježivotinjskogsvetaUzrast: 7-12Broj učesnica:8-20Trajanje: 30 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:Tvrđipapirzacrtanje,bojicezasvakugrupu,sličiceraznovrsnihživotinja;zajednuodverzijaigrepotrebna je i glina.

Opis igre i pravila: Učesnice se podele u četvoročlane grupe.Svaka grupa predstavlja neki predeo (šumu, livadu, planinu,more,pustinju...).Svesedezaistimstolom(ilinapodu),nakomsenalazesličice raznih životinja (ili papirići sa nazivima, odnosno figuriceživotinja), pa je potrebno da grupe pronađu životinju koja živi unjihovom predelu. Nakon toga grupa dobija papir i bojice i treba da nacrta svoj predeo i da onda zalepi životinje na delove pejzaža. Na kraju svaka grupaponeštokažeosvojimživotinjama–čimesehrane,kakoimsezovumladunci...Akonekagrupauzmepogrešnuživotinju,moguseunetiipojašnjenja.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenimsluhom,voditeljkatrebadaispišeosnovnuinstrukcijunavelikom papiru. Akomeđuučesnicamaimaosobasaoštećenjemvida,umestoslikasemogukoristitifigurice.Tagrupamožedanapravisvojpredeoodplastelina.

W H o L I v e s W H e r e ?

Description and rules of the game: The facilitator divides theparticipants into small groups of four. Each group represents oneecologicalarea(aforest,ameadow,amountain,asea,adesert…).Everyonesitsaroundthesametable(oronthefloor)wherepicturesofvariousanimals(orpaper-slipswithanimalnameswrittenonthem,or animal figures) have been spread aroundwithin the circle. Thegroupshavetofindtheanimalswhichliveintheareatheyrepresent.Afterwards,eachgroupisgivenapieceofpaperonwhichtheyhavetodrawtheirareaandgluetheanimalpictures/figures.Attheendofthegametheparticipantsfromeachgrouphavetosaysomethingabouttheiranimals:whattheyeat,howwecall theiryoungetc. Ifanyonemakesamistake,furtherexplanationsmaybegiven.

Suggestions for adaptations and modifications: Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Usinganimalfigures isespeciallyconvenient forblindparticipants.Insteadofdrawing,theycanmaketheirareaoutofmodellingclay.

Aim: Having fun, fostering cooperationwithin the group,developingcreativity,expandingknowledgeaboutanimalsAge range: 7-12Number of participants:8-20Time needed: 30 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: Thick papers, colouredpens, animal pictures or figures: modelling clay is alsoneededforoneversionofthegame.

bezispadanja/igre110

Cilj: UčenjebrojevaUzrast: 4–8Broj učesnika:10-15Trajanje: 20 minutaProstor:Otvoren/zatvorenRekviziti i materijal:PapiriA4formataoznačenibrojevima(na svakompapiru po jedan broj). Potrebno je onolikopapirakolikoimaučesnika.

Opis igre i pravila:VoditeljimapapireA4formataoznačenebrojevimaistavljapojedanispredsvakogdeteta.Kadvoditeljkaženekibroj,detesodgovarajućimpapiromtrebadaiskorači.(Ovotrebadapomognedecikojaneznajubrojevedapovežuimebrojainjegovuoznaku.)Nakontogasvakodetestavomtelatrebadanapravifigurukojaličinanjegovbroj(prikreiranjufigurezabroj1detemožedastaneuspravnoi da podigne levu ruku pod uglom od 30 stepeni). Kad skloni papire kojesudecaimalapredsobom,voditeljnasumičnoizgovarabrojeve,adetekojejeimalotajbrojtrebadastaneupozukojaličinanjega.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Instrukcija može da budenapisana na papiru ukoliko ima dece sa oštećenjem sluha. Crtežibrojeva mogu biti raspoređeni po sobi, pa bi igra mogla da semodifikujeipremadecikojojjetežedaoponašajupokrete(bilozatoštosuukolicimailizbogdrugihograničenja).Slepojdecisemogudatisvećiceuoblikubrojeva(ilibrojeviodplastelina...)kakobipokušalada naprave pozu...

ONE NUMBER – ONE FIGURE

Description and rules of the game: The facilitator has A4 papers,eachwithanumberwrittenonit.Oneoftheseisplacedinfrontofeachchild.Whenthefacilitatorcallsoutanumber,thechildwhosepaperhasthatnumberwrittenonitshouldstepforward.(Thisistohelpchildrenwhostilldon’tknowtheirnumberstolinkthenamesandsymbolsforeachnumber.).Afterwards,eachchildhastoposelikethenumbertheyhaveontheirpaper.Forexample:thechildwhohasnumber1,canstanduprightandstretchouthis/herarmobliquely.Thenthefacilitatorremovesthe papers with the numbers and calls out numbers at random;the childwhose number has been called out has to strike a poserepresentingtheirnumber.Suggestions for adaptations and modifications: If there are deaf orpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Inthecasewherethegroup includesparticipantswhomighthavedifficultieswithstriking number-like poses, paperswith numberswritten on them canbespreadallaroundtheroomsothatthoseparticipantswhousewheel-chairsorhaveanyotherphysicaldisability,cangotothepaperwiththeparticularnumberinsteadofstrikingapose.Inordertomakeiteasierforblindchildrentostrikeanadequateposewiththeirbody,thefacilitatorcangivethemnumber-figures(madeofwaxormodellingclay)totouch.

Aim: LearningnumbersAge range: 4-8Number of participants:10-15Time needed: 20 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed:A4paperswithnumberswrittenonthem(onenumberperpaper;onepaperperparticipant)

JEDAN BROJ – JEDNA FIGURA

noexlusion/games 111

N A B O J U

Cilj: OpažanjeiučenjebojaUzrast: 5-10Broj učesnica:10-15Trajanje: 15 minutaProstor:Zatvoren/otvorenRekviziti i materijal:Lopta

Opis igre i pravila:Decastanuukrug.Detekojebacaloptukažeboju,adetekojeuhvatiloptukažeimečlanicekojaimaneštoododećeutoj boji.Udrugojverzijiigredetemožedanavedenekipredmettebojekojisenalaziuprostorijiilidvorištu.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Kada se izgovori ime određeneboje,ukolikougrupiimadecekojaimajuteškoćasasluhomiligovorom,voditeljkakoristipapirubojičijeimeizgovara.Akodete imateškoćada izgovori imepredmeta,možesamodagapokažeilidastaneporednjega.Za slepudecuproces jeobrnut, tj.onanavedupredmet iz sobe,aosobakojadobijeloptukažekojejeonboje.Takokrozigrusaznajukakvesubojepredmetiunjihovojokolini

c o L o U r s

Description and rules of the game: The children stand in a circle.Thechildwho throws theball callsoutacolour,whilst theone towhomtheballwasthrownhastocalloutthenameofapersonfromthegroup,whohasanitemofclothing(T-shirt,pants…)orpersonalcharacteristic(eyes,hair)inthatcolour.Objectsintheroom(orintheyard,ifthegameisplayedoutdoors),thatareinacertaincolourmaybecalledoutasanalternative.

Suggestions for adaptations and modifications: Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldshowacolouredpaperforeachcolourthatiscalledout.Ifanyofthechildrenhavedifficultiesinpronouncingthenameoftheobject,theycanpointtoitorstandnexttoitinstead.Whenthereareblindparticipantsinthegroup,theprocesscanbereversed:when throwing theball, theycancalloutanobject,andthepersonwhocatchestheballneedstosaywhatcolourthatobjectis.Inthisway,blindchildrencanlearnthecoloursoftheobjectsthatsurroundthem.

Aim: PerceivingandrecognizingcoloursAge range: 5-10Number of participants:10-15Time needed: 15 minutesSpace needed:Indoor/outdoorEquipment, materials needed: A ball

bezispadanja/igre112

Cilj: Zabava, razvijanje svesti o tome koliko poznajemouobičajenaponašanjaživotinjaUzrast: 3–6Broj učesnika:Do15Trajanje: 20 minutaProstor: Zatvoren Rekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Voditelj zamisli neku životinju, počne da sekrećekaoonaiispuštazvukekarakterističnezanju.Svitrebadagaoponašaju.Detekojeprvopogodiokojojživotinjijereč,zadajenovuživotinju.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju:Uslučajudasuprisutnaslepadeca,onanaosnovuzvukovamogudapretpostaveokojojživotinjiseradi.Zatimsesagrupommožepopričatiotomekakosetavrstaživotinjaponaša.Decasamotornimhendikepommoguproizvoditisamozvuk,apokretonolikokolikosuumogućnosti.Ako u grupi ima osoba sa oštećenim sluhom i/ili sa govornimteškoćama,voditeljtrebadaispišeinstrukcijenavelikompapiru.

Description and rules of the game:Thefacilitatorthinksofananimal,startsmovinglikeitandproducesthesoundsthatarecharacteristicofit.Theotherparticipantshavetoimitatehim/her.Thechildwhofirstguesseswhichanimalitisimitatesanewanimalfortheothersto guess.

Suggestions for adaptations and modifications:Whenblindchildrenparticipate in thisgame, theycanguessbasedonthesounds theyhear.Then thewholegroupcandiscuss theanimal’s characteristicbehaviour.Children with physical disabilities can imitate the sounds and themovementstothebestoftheirability.Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.

Aim: Having fun, expanding knowledge about animalbehaviourAge range: 3-6Number of participants: Up to 15Time needed: 20 minutesSpace needed:IndoorsEquipment, materials needed:/

THE ANIMAL KINGDOMŽIVOTINJSKO CARSTVO...

noexlusion/games 113

s L o vA

Cilj: Zabava, razvojmašte,podsticanje saradnje,učenje ivežbanjeslovaUzrast: 6-9Broj učesnica: 12 +Trajanje: 10 minuta +Prostor:Zatvoren/otvoren,kojidopuštaslobodnokretanjeRekviziti i materijal:/

Opis igre i pravila: Grupa se podeli na manje grupe od po četiričlanice. Kada voditeljka izgovori ili napiše slovo, učesnice treba dazauzmupozukojapodsećananjega.Dobrobibilodaučestvujusve,paikadajenekaslovamogućeformiratisamanjeodčetiriučesnice.Ukolikouigriimavišeučesnica,onemoguzajedno,ugrupamaodpočetiri,daformirajurečiilisloženijeslike.

Preporuke za adaptaciju i modifikaciju: Ako u grupi ima osoba sa oštećenimsluhomi/iligovornimteškoćama,voditeljkatrebadaispišeinstrukcije na velikom papiru.Učesnicesasmetnjamaučitanjumoguimatiproblemauizvođenjuoveigre.Tadaseizvodidrugaverzijaoveigre,ukojojvoditeljkanavodipredmete (npr. sto sa stolicama).

L e t t e r s

Description and rules of the game: The facilitator divides theparticipantsintosmallgroupsoffour.Eachtimethefacilitatorcallsout or writes a letter, the participants have to strike a pose thatresembles the letter.Everychildshouldparticipate,evenwhen it’spossibleto forma letterwith lessthan4persons.Whentherearemoreparticipants,theycanevenformwords:eachsmallgroupwouldrepresent one letter, and all of them could form aword.Objects/complexshapescanalsobeformed.

Suggestions for adaptations and modifications: Iftherearedeaforpersonswithhearingdifficultiesinthegroup,thefacilitatorshouldwritedownadescriptionandtherulesofthegameonaflip-chart.Thisgamecanbequitechallengingforparticipantswhohavereadingdifficulties.Inthatcase,anotherversionofthegameisplayed,whenthefacilitatorcallsoutobjectsorcomplexshapesfortheparticipantstojointlymake(e.g.atablewithchairs).

Aim: Havingfun,developingcreativity,fosteringcooperationwithinthegroup,learninglettersAge range: 6-9Number of participants: 12 +Time needed: 10 minutes or moreSpace needed: Indoor/ outdoor; large enough for theparticipantstomovearoundfreelyEquipment, materials needed:/

Vidi ih kako se svi raduju.

Look how happy they are!

ZA ZAINTERESOVANE

FOR THOSE WHO ARE VERY

Interested In

bez ispadanja116

IGRA KAO RAZVOJNI FENOMENmrIvanaStepanovićInstitutzapsihologiju,Filozofskifakultet,Beograd

Igra je složena pojava, pa je teško dati preciznudefinicijuovogpojma.Onaimarazličiteoblike,sadržirazličiteaktivnosti i angažuje različite psihičke funkcije. Mada nijekarakteristična samo za ljude, neke njene forme ipak susvojstvenesamonjima.Uigrimožeučestvovatijednajedinka,aliivišenjih,pamnogiteoretičarinaigrugledajukaonavažnusocijalnupojavu.Igraserazvijaimenjatokomvremena.Zbogsvojekompleksnostiproučavanajenarazličitenačine,tetakopostoje različite teorije igre. Pomenute razlike, međutim,nisuneštoštobitrebalokritikovati,naprotiv,oneodražavajukompleksnost fenomena igre i različite pristupe njenomizučavanju. Tone značidaubudućim teorijskim radovima iistraživanjima ne bi trebalo težiti integrativnijem pristupu,zahvljujućikojembismosagledaliigruucelosti.

Igra dobija veći značaj u psihologiji tek tridesetihgodinaXXveka (Duran,1984).Najpoznatijiautorikoji susetadabaviliigrombilisuKlapared,Štern,Bileridrugi.Potonjiautori svoje su učenje zasnovali na otkrićima pomenutihautoraipokušalidaodukorakdalje.

Određenje igre Psiholozinastojedadiferencirajuigruoddrugihoblikaponašanja.Ivić(1981)smatradajeonadeoukupnepraktičneaktivnosti deteta i da je dostupna posmatranju spolja. Onaima posebna obeležja u ukupnom repertoaru praktičnihaktivnostideteta,atosu:

a) samostalnost b)autoteličnostc) ekspresivnost d) divergentnost

samostalnost podrazumeva da dete tokom igre ima većuslobodu od odraslih. Pružanje samostalnosti detetu tokomigrepovezujesesaosobenostimaigrekojepominjuetolozi,kaoštosuodsustvorizičnihposledicaponašanjairiskantnihelemenata u situaciji. Igra omogućava traganje i otkrivanjekoje nije praćeno negativnim konsekvencama (Kol i Kol,1993). Autoteličnost igre podrazumeva da je ona sama sebi ciljidanemadrugusvrhu.Karakterišejevećausmerenostnaprocesnegonaishodeaktivnosti,asredstvasudominantnijaod ciljeva. ekspresivnost znači da se kroz igru izražavajudoživljaji, potrebe,motivi i individualnost. Takvoponašanjenenastajekaoodgovornanekudražizspoljnesredineilinaneku situaciju. divergentnost ukazuje na to da igra nema jedinstven cilj i da su u njoj zastupljene aktivnosti koje seodvijajuurazličitimpravcima.Uigrijeizraženaraznovrsnost

no exlusion 117

P L AY I N G A S A D E V E LO P M E N TA L P H E N O M E N O NMrIvanaStepanovićInstitute of Psychology, Faculty of Philosophy, Belgrade

Playingisacomplexphenomenonanditisverydifficulttogiveitaprecisedefinition.Playinghasdiverseforms,includesdifferentactivitiesandengagesdiversepsychologicalfunctions.Playing is not characteristic only of human beings althoughcertainformsofgamesareusedonlybythem.Inplayingitispossibletohaveonlyoneindividualormoreofthemsothatvarioustheoreticalanalystsviewplayingandgamesasaveryimportant social phenomenon. Games develop and changethroughtime.Becauseoftheircomplexitiestheyarestudiedin different ways and different game theories exist whichexpressthecomplexphenomenonofgamesandthedifferentapproaches to playing. Thismeans that in futureworks andresearchweshouldnottendtowardsanintegrativeapproachthatlooksatgamesintheirentirety.

Playinggainsgreaterrecognition inthepsychologicaleraofthe1930’s(Duran,1984).Themostfamousauthorswhodealt with these issues include Klapared, Shtern, Biler andothers.Futureauthorsbasedtheirstudiesonthefindingsofthe aforementioned authors and tried to go further in theirresearch.

The specificity of games

Psychologists continue to differentiate games fromotherbehaviours.Ivić(1981)believesthatplayingispartofthepracticalactivitiesofthechildandthatitmaybeobservedfromtheoutside.Playingalsohasitsownspecificitiesincomparisontotheotherpracticalactivitiesofchildren: a) independence b)authenticity c) expressiveness d) divergenceIndependence means that during playing the child has ahigherleveloffreedomthanadults.Offeringindependencetothechildduringgames is linked to thecharacteristicsof thegames that etiologistsmention, such as the absence of anyriskyeffectsofbehaviourandriskyelementsofthesituation.Playing facilitates theprocessof searchanddiscoverywhichhas no negative consequences (Cole & Cole, 1993). Theauthenticity of the gamemeansthatplayingisitsownaimandthereisnoothergoalinvolvedinit.Ahigherdedicationtotheprocessratherthantotheresultoftheactivitiescharacterizesplaying;sothatthemeansaremoreimportantthantheresult.Expressivenessmeans that individuality,motives, needsandsentimentareexpressedthroughplaying.Thisisnotbehaviourthatisareactiontostimulationfromtheoutsideenvironmentortoaspecificsituation.divergence showsthatgamesdonothaveauniquegoalandthattheyencompassactivitieswhichdevelop in different directions. The diversity of behaviouris very present in playing. The latter is based on the child’s

bez ispadanja118

ponašanja.Onapotičeodpotrebedetetadaisprobavasvojemogućnostiirazličiteoblikeponašanja,alijeiodraznjegovepotrebezaispitivanjemsvojstavapredmetaimogućnostikojesekrijuunjima(Ivić,1981). Matejićeva (1978) igru vidi kao višu filogenetskuaktivnost koja ima sledeće definišuće karakteristike: (a) tojeaktivnostpretežnovezanazadetinjstvo(b)nijevezanazanekuodređenusvrhu,korist(c) igrajeautoteličnaaktivnost(d) to je spontana i slobodna aktivnost (e) igrom upravljaprincipzadovoljstva(f)igrajesimulativnaaktivnost(g)igrajepoljeoslobođenotenzije. Po njenommišljenjumože se govoriti o tri aspektaigre: 1) bihejvioralne karakteristike, odlike ponašanja 2)motivacione karakteristike i 3) funkcionalne osobenosti. Divergentnost ponašanja vezana je za prvi aspekt. U igridete varira ponašanje ponavljanjem i kombinovanjemrazličitih obrazaca ponašanja. Tokom igre se otkrivaju novioblici ponašanja. Ponašanje i proizvodi koji se koristeu igrimogu imati različite funkcije. Ishodi igre zato i jesu različitii mnogobrojni. Autoteličnost se odnosi na motivacioniaspekt igre. Igra jeaktivnostkoja jesamasebi svrha, izvodise radi nje same. Važniji je proces igre od njenog ishoda.Ekspresivnostiregulativnostsufunkcionalneosobenostiigre,u kojoj dete isprobava različitemogućnosti, istražuje svet isvojodnospremanjemu. Igrazadovoljavapotrebeaktera i

služi regulisanju odnosa njegovog sa okolinom, posebno usocijalnojsferirealnosti. Zarazumevanjeigrevažnojeuzetiuobzirmotivacijudeteta,alisupodjednakovažnakognitivnasredstvapomoćukojihdeterealizujetumotivaciju(IvićiDavidović,1972).Igraje proizvod specifičnog susretamotivacije deteta i njegovihkognitivnihmogućnosti. Poseban oblik igre, svojstven samo ljudima, jestesimbolička igra. Ona ima sve karakteristike igre koje smodosad pomenuli, ali i nešto više. Njeno glavno obeležje jefikcija,odnosnoprisustvomašte,imaginacijeiiluzornosti(Ivić,1981;Duran,1984;Matejić,1978,1982).Usimboličkojigrisekreirailuzorniplanreprezentovanjemosoba,objekata,radnji,događaja. Reprezentovanje se vrši posredstvom simboličkihsredstava koja zamenjuju, odnosno predstavljaju odsutneobjekte. Sposobnost reprezentacije razvija se oko druge godineživotaičinivažnunovinuuintelektualnomrazvojuutomperiodu.Upotrebasimbolasvojstvenajesamoljudima,temnogipsiholozimisleupravonaovajoblikigrekadagovoreonjoj.Simboličkaigrasetokomvremenamenjala,anjenjerazvojbiopredmetmnogihistraživanjaupsihologijiimnogihteorijskihraspravačuvenihpsihologa.

no exlusion 119

needtotryoutdifferentformsofbehaviourandpossibilities,but it is also the expression of his/her need to explore thecharacteristicsofobjectsandthepossibilitiesthathidewithinthem.(Ivić,1981). Matejićeva(1978)seesgamesasahigherphilogeneticactivity that presents the following defining characteristics:(a) playing is an activitymainly associatedwith childhood (b)it isnot linkedtoaspecificobjectiveorpurpose(c)playing isan autotelic activity (d) it is a spontaneous and free activity(e)theprincipleofsatisfactionismanagedthroughplaying(f)it is a simulativeactivity (g) it is a realm freeof tension. Theauthoralsothinksthatitispossibletotalkaboutthreeaspectsofplaying;1)behavioural characteristics,formsofbehaviour,2)motivational characteristics and 3) functional characteristsis. Thedivergenceofbehaviourislinkedtothefirstaspect.Duringgames,thechildvarieshis/herbehaviourthroughtherepetitionandcombinationofdifferentformsofbehaviour.Duringgamesnew forms of behaviour are discovered. The behaviour andthe different effects used in gamesmay also have numerousfunctions.Thatiswhytheoutcomesofplayingarenumerousanddiverse.Playingisanactivitythatisanendinitself;itisenactedfor the sake of playing itself. The process of playing is moreimportantthattheoutcome.Expressivenessandregulationarethefunctionalcharacteristicsofgames.Duringplayingchildrentryoutdifferentpossibilities andexplore theworld and theirrelationtowardsit.Gamessatisfytheneedsoftheactorsandservetoregulatetherelationofchildrenwiththesurroundingenvironment,especiallywiththesocialsphereofreality.

In order to gain a better understanding of games,it is important to take into consideration the motivation ofthechild,while thecognitivemeansarealsovery importantsince, through them, the child realizes that motivation (IvićandDavidović,1972).Thegameistheproductofthespecificencounter between the motivation of children and theircognitivepossibilities.

A specific form of playing that only humans haveadoptedisthesymbolic game.Thishasallofthecharacteristicsthatwehavesofardescribedandalsosomethingmore.Infactitischaracterizedbyfiction,i.e.thepresenceofimagination,fantasy and illusion. (Ivić, 1981;Duran, 1984;Matejić, 1978,1982).Therepresentationofaperson,object,actionoreventiscreatedthroughsymbolicgames.Thisrepresentationtakesplacebymeansofsymbolicfigureswhichreplace,i.e.representthe absence of the object. The ability for representationisdevelopedmoreor lessataround twoyearsofageand itrepresentsanimportantstepinintellectualdevelopment.Theuseofsymbolsischaracteristiconlyofhumans,sothatvariouspsychologists, when speaking about games, mainly refer tothisformofgame.Symbolicgameshavechangedthroughtimeandtheirdevelopmenthasbeenthesubjectofconsiderableresearchinpsychologyandextensivedebatebetweenfamouspsychologists.

bez ispadanja120

Teorije igre

Kao što smo već pomenuli, složenost fenomenaigre uticala je na pojavu različitih viđenja ovog fenomena inaglašavanja nekih njegovih aspekata.Neki autori smatrajudasesavremeneteorijeigremogusvrstatiupsihoanalitičke,koje naglašavaju individualne funkcije igre (katarza,izražavanjeikontrolanagonskihpotreba),iliupsihogenetičke studije usmerene na poreklo, razvoj igre i njenu funkciju uontogenezi. Druga podela (Ivić i Marjanović, 1986) zasnivasenakonceptualizacijidečjeigre.Etnološke studije okrenute su izučavanju tradicionalnih igara kao rudimenata starihobičaja,kultova,ritualaiobreda.Drugavrstastudijabavisepedagoškim karakterom igre.Igrajeshvaćenakaoedukativnimedijum, kao sredstvo, dok su deca shvaćena kao subjektivaspitanja i obrazovanja. Iako su istraživanja potvrdila uskoedukativnu funkciju igre, koja se sastoji u razvijanju fizičkihveština i kognitivnih i jezičkih sposobnosti, novija shvatanjapokazujudaseigranemožeisključivosvestinaobrazovanjei vaspitanje. Ovde će ukratko biti predstavljene najvažnijeteorijskekoncepciječijiredosledodgovaraprvojpodeliteorijaigre.

Psihoanalitički pristup igri

Psihoanalitičari naglašavaju motivacioni i afektivni aspektigre.Igrovnoponašanje,kaoiostaleoblikeponašanja,

Frojdpovezujesafunkcionisanjeminstanciličnosti(ida,egaisuperega).Igrajeshvaćenakaoizrazpotrebezazadovoljenjemnagonakojisenemoguzadovoljitiurealnosti.Takviimpulsidolaze iz ida. Kao što je poznato, idom upravlja principzadovoljstva,teontežineposrednomzadovoljenjunagona.Sdrugestrane,egonastojidasaobrazifunkcionisanjeličnostisrealnošćuipostojećimdruštvenimnormamaotelotvorenimuzahtevimakojidolazeizmoralneinstanceličnosti-superega.Međutim,nekadadetekrozigruponavljaodređeneneprijatnedogađaje,štomožeizgledatiprotivrečnoprincipuzadovoljstvakao funkciji igre. Frojd (1958) smatra da ponavljanjemneprijatne situacije dete zapravo ovladava njom, stičekontrolunadnjomitakoredukujeanksioznost.Osimfunkcijeočuvanjaega,Frojdigripripisujeikreativnufunkcijuvezujućijezanormalansvakodnevniživotdece.Popsihoanalitičkomshvatanju igra podrazumeva kompulzivno ponavljanjetraumatičnih iskustava, njena priroda je supstitutivnai kompenzatorska, a njena funkcija vezana za fiktivnozadovoljenje želja koje je nemoguće zadovoljiti u realnosti(Matejićeva,1982).Poštoredukujeiotklanjanapetost,tenaplanufikcije rešavanajdubljeemocionalnekonflikte, igra jekatarktičkaaktivnost.Onajekreativnaaktivnostvođenapresvegaželjomdetetadabudekaoodrasli. Psihoanalizakoristiigrukaodijagnostičkiiterapeutskipostupak. Osnovni cilj je da se kroz igru deteta otkriju skriveni psihički konflikti. Tako su psihoanalitički orjentisani

no exlusion 121

Game theory

As previously mentioned, the development of thephenomenonofgamesinfluencedtheemergenceofdifferentperspectives on games and the definition of some of theircharacteristics.Someauthorsthinkthatmoderngametheoriescan be divided into psychoanalytical studieswhichunderlinethe individual functions of games (catharsis, expression andthe control of basic needs) or psychogenetic studies whichfocusonthebackground, thedevelopmentof thegameanditsfunctioninontogenesis.Aseconddivisionisbased(IvićandMarjanović,1986)ontheconceptualisationofchildren’sgames.Ethnologicalstudiesfocusontheinterpretationoftraditionalgames as the rudiments of old traditions, cults and rituals.Other types of studiesdealwiththepedagogicalcharacterofgames,where games are intended as educationalmediums,asmeanswhile childrenare the subjectsof education.Eventhoughresearchhasshownastronglinkbetweeneducationalfunction and games based on the development of physicalskillsandcognitiveandlanguageabilities,morerecentfindingsshow that games cannot only be seen from an educationalperspective. There follows a short description of the mostimportant conception theories that are in linewith the firstdivisionofgametheory.

The psychoanalytical approach to games

Psychoanalystsunderlinethemotivationalandaffectiveaspects of games. Freud links game behaviour, as all other

formsofbehaviours,tothefunctioningoftheinstancesofthepersonality(id,egoandsuperego).Gamesareunderstoodasexpressionsoftheneedtosatisfythoseinstictswhichcannotbe satisfied in reality. Such impulses come from the id, andas already known, the principle of satisfactionmanages theid so that it tends to satisfy the urges. On the other hand,the functionof theego is to regulate the functioningof thepersonalitywithrealityandwiththeexistingsocialnormswhichcomefromthemoralinstancesofthepersonality–superego.However, through playing, children sometimes repeatspecific bad experiences, which may discredit the principleofsatisfactionasagamefunction.Freud(1958)believesthatthrough the repetition of bad experiences, the child regainscontroloverthemandinthiswayreducesanxiety.Inadditiontothefunctionofprotectingtheego,Freudalsoattributesacreativefunctiontogamesandlinksittothenormaleverydaylivesofchildren.Accordingtopsychoanalyticalthought,gamesrepresentthecompulsiverepetitionoftraumaticexperiences,their nature is substitutional and compensatory and theirfunctionisrelatedtothefictivesatisfactionofwishesthatareimpossibletorealizeinreality(Matejićeva,1982).Gamesarecatharticactivitiesbecausetheyreduceandeliminateanxietywhilesolvingthedeepestemotionalconflictsthroughfiction.Games are creative activities that are played by children intheirdesiretobecomelikeadults.

bez ispadanja122

terapeutipoputM.Klajn,A.Frojd,aidrugih,razvilimetodedijagnostikei lečenjazasnovanenaposmatranjudečjeigreianalizi simbolizma u njoj. Analizirajući doprinos psihoanalize proučavanjufenomena igre, Matejićeva (1982) naglašava da je njennajvećiznačajutomeštojepružilamodelzainterpretiranjeindividualnih oblika dečje igre. Ona je uspostavila vezuizmeđuigreiemocionalnograzvojadetetaijedinaukazalanaznačajnesvesnogunastankuigre.Psihoanalizatakođebeležiuspeheuprimenimetodeigreulečenjupsihičkihporemećajakod dece.

Etološki pristup igri

Rodonačelnici ovog pravca su Tinbergen i Lorenc.Etologija je usmerena na proučavanje ponašanja, te je iigra shvaćena kao oblik ponašanja čiju prirodu i funkcijutreba istražiti. Etolozi izučavaju specifičnost igre kao oblikaponašanja,njenbiološkiifilogenetskiznačaj.Njihzanimavezaizmeđuigreisocijalneorganizacijeodređeneživotinjskevrste.Glavnopitanjezaetologejezaštosetokomevolucijeodržaooblikponašanjakojinaizglednemaadaptivnufunkciju. Etoloziigrupovezujusaradoznalošću, manipulativnim i eksplorativnim ponašanjem. Igra se srećekodživotinjskihvrsta čiji mladunci po rođenju nemaju izgrađene oblike

ponašanja. Vrste koje po rođenju nisu opremljene gotovimobrascima ponašanja imaju produženo detinjstvo, tokomkog se odvija proces sazrevanja bioloških osnova mnogihfunkcija. U tom periodu je veoma intenzivna interakcija sasredinom(fizičkomisocijalnom)ukojojmladunciisprobavajurazličite oblike ponašanja kako bi se razvili najefikasniji inajadaptivnijiobrasci.Igraje,poshvatanjuetologa,aktivnostukojojseunajmanjeriskantnojsituacijipraktikuju,menjajuiusavršavajurazličitiobliciponašanja.Otudaadaptivniznačajigre. Kroz relativno sigurnu i bezbednu situaciju igremladiistražuju ipraktikujurazličiteoblikeponašanjakakobi ihnaosnovuefekta,tj.povratneinformacijeizsredine,korigovaliirazviliobrasceponašanjakojićeimomogućitinajvišistepenprilagođenostinaokolinu.Duran(1984)pominjeobeležjaigrekoja je,poetolozima, razlikujuodostalihoblikaponašanja:nekompletnost (nepostojanje cilja i izostanak prirodnihposledica praktikovanog oblika ponašanja), neadekvatnost (igra nije posledica specifičnih nagona, javlja se i kada njihnema), elementi originalnosti (sekvence ponašanja ređajuse na nov i neuobičajen način) i simulativni tip aktivnosti (za aktivnosti tokom igre troši se mnogo manje energijenego u drugim oblicima ponašanja, smanjena je opasnostpo organizam, a sama aktivnost ima visoku informativnuvrednost).

no exlusion 123

Psychoanalysis uses games as a diagnostic andtherapeutictool.Thebasicobjectiveofgamesistofindthehiddenpsychologicalconflictsinchildrenthroughplaying.M.Klein,A.Freudandothersaretherapistsorientedtowardspsychoanalysis,andtheydevelopeddiagnosticandtherapeuticmethodsbasedontheobservationofchildren’sgamesandtheirsymbols.

In analysing the contribution of psychoanalysis tointerpreting the phenomenon of games, Matejić (1982)underlinesthatitsimportanceliesinthefactthatpsychoanalysishasofferedamodelfortheinterpretationofindividualformsofchildren’sgames.Thistheoryhaslinkedgamestotheemotionaldevelopmentofthechildanditalonehasshowntheimportanceoftheunconsciousinplaying.Psychoanalysishasalsoachievedpositiveresultsintheapplicationofthegamemethodintreatingpsychologicaldisordersinchildren.

The etiological approach to games

Tinbergen and Lorence are the founders of thisapproach. Etiology focuses on the study of behaviour, so thatplaying isunderstoodasaformofbehaviourthatneedstoberesearchedinordertodefineitsnatureandfunction.Etiologistsstudythespecificityofgamesas formsofbehaviourandtheirbiological andphilogenetic importance. They are interested intherelationshipbetweengamesandthesocialorganizationofspecificanimaltypes.Themainissueforanetiologistiswhythisformofbehaviour,whichapparentlydoesnothaveanyadaptivefunction,hasbeenmaintainedduringevolution.

Etiologists linkgameswithcuriosity and manipulative and explorative behaviour. Games are encountered amongst animalswhosecubsdonothavedevelopedformsofbehaviouratbirth.Theseanimaltypespresentaprolongedchildhoodduringwhichtheprocessofthedevelopmentofthebiologicalbasicsofnumerousfunctionstakesplace.Inthatperiodtheinteraction(physical and social) with the environment is very intensiveand the cubs try out different forms of behaviour in order todevelop the most effective and adaptive forms of behaviour.Playing is thus, according to theetiologist’s understanding, anactivity duringwhich in a situationwith the lowest degree ofrisk, different types of behaviour are practiced, changed andmastered.Thisistheadaptivefunctionofgames.Inarelativelysafeandsecuresituation,thegamesofyoungsterssearchforandpracticedifferentformsofbehaviourinorderto,basedontheeffects– i.etheresponsefromtheirsurroundings-correctanddevelop typesofbehaviourwhichenable thehighestpossibledegreeofadaptationtotheenvironment.Duran(1984)mentionsobservationsofgameswhich,foretiologists,aredifferentfromother forms of behaviour: incompleteness (lack of objectiveand the absence of the natural consequences of the form ofbehaviour), inadequacy (the game is not the consequence ofspecificinstinctssinceitoccursevenwhentherearenoinstincts),elements of originality(sequencesofbehaviouroccurinanewandunusualway)andsimulative type of activities(foractivitiesduringgamesamuchlowerdegreeofenergyisusedthaninotherformsofbehaviour,thedangerfortheorganismislessenedandtheactivityitselfhasahighinformativevalue).

bez ispadanja124

Bihejvioristički pristup igri

Slično etolozima, bihejvioristi igru vezuju zaradoznalost,eksperimentisanje i istraživačko(eksplorativno)ponašanje.Onisebavepitanjemmotivacionihaspekataigrei porede ponašanje ljudskih i životinjskih mladunaca. Nekieksperimentisupokazalidaseeksplorativnoponašanjekodmajmuna javlja i kad su njihove potrebe zadovoljene, kaoi da je ono vezano za učenje. Odatle je izveden zaključako postojanju unutrašnje motivacije za igru, koja ne mora nužnobitivezanazazadovoljenjehomeostatskihilisocijalnihpotreba.Pokazalosedaživotinje,kaoiljudi,nanovesituacijeprenose iskustva stečenau ranijimoblicimaponašanja kojasu imala karakter istraživanja i isprobavanja. Bihejvioristi,kao i etolozi, naglašavaju značaj eksplorativnogponašanja iradoznalostizaopstanakiadaptaciju. Doprinos bihejviorizma izučavanju igre ogleda seu razvijanju metodoloških postupaka za ispitivanje igre, zaizučavanjeipreciziranjeuslovaukojimaseigrovnoponašanjejavlja, kao i za proučavanje motivacionog aspekta igre(Matejićeva,1982).

Pijažeova teorija igre

Pijažeova teorija jedna je od najuticajnijih teorijadečjegrazvoja.Pijažeovoshvatanjeigremožeserazumetisamo

ukontekstunjegoveteorijeintelektualnograzvoja,sobziromnatodaonigrutretirakaorazvojnifenomen.Igrajesastavnideoaktivnostiiživotadece.Pijažeglavniakcenatnestavljanasadržajigre,većnanjenuformupoštoonaodražava strukturu mišljenja deteta. Različite forme igre odgovaraju različitimstadijumima u razvoju inteligencije. Funkcionalna igra javlja seuperiodusenzomotorne inteligencije,kojapodrazumevasaznavanjestvarnostinaosnovupokretaiopažaja.Simbolička igra javlja se oko druge godine, u preoperacionalnomstadijumu, koji je obeležen razvojem simboličke funkcije,čije su važnemanifestacije jezička sposobnost i sposobnoststvaranjamentalnih predstava. Igre sa pravilima javljaju se uperiodukadadetepolaziuškolu,posledicasunapretkaurazvojuinteligencijeidostizanjastupnjakonkretnihoperacija,kojikarakterišepojavalogičkogmišljenja. Pijaže smatra da su mehanizmi intelektualnogfunkcionisanjadeoopštegnasleđaidaoniostajuneizmenjenitokom razvoja. Te mehanizme on naziva adaptacijom iorganizacijom.Adaptacijaosobenasvetukomživiodvijasekrozstalnumeđuigruprocesaasimilacije i akomodacije,čijirezultat su sve napredniji oblici organizacije intelektualnog funkcionisanja. Procesi asimilacije i akomodacije važnisu za razumevanje načina na koji Pijaže određuje igru.Pijaže asimilaciju poredi sa procesom varenja pošto onapodrazumevaapsorbovanjeiskustavainjihovutransformacijuu skladu sa potrebama osobe i nivoom njenog intelektualnog

no exlusion 125

the behavioural approach to games

Behavioural scientists, like etiologists, link games tocuriosity, experimentation and explorative behaviour. Theydealwiththeissueofthemotivationalaspectsofgamesandcomparethebehaviourofyounganimalsandhumans.Someexperimentsshowthatmonkeyspresentexplorativebehaviourevenwhentheirneedsaresatisfied,andthatsuchbehaviourisconnectedwithlearning.Ithasthusbeenconcludedthatthereexistsaninternalmotivationforplayingwhichisnotnecessarilylinkedtothesatisfactionofhomeostaticorsocialneeds.Ithasalsobeenproventhatanimals,justlikehumanbeings,transfertheknowledgegainedthroughearlierformsofbehaviourofanexplorativeandtrialnature,tonewsituations.Behavioralists,like etiologists, underline the importance of explorativebehaviourandofcuriosityforsurvivalandadaptation.

Thecontributionofbehaviouralsciencestotherealmof games consists of the development of methodologicalapproaches for the exploration of games in the study anddefinitionof the conditions inwhichgamebehaviouroccursandofthemotivationalaspectofplaying.(Matejić,1982).

Piaget’s theory of games Piaget’s theory is one of themost influential theoryof child development. Piaget’s understanding of games canbeunderstoodonlyinthecontextofhistheoryofintellectualdevelopment, since he treats games as developmental

phenomena.Gamesareinstrinsicaspectsoftheactivitiesandlivesofchildren.Piagetplacesthemainfocusontheform of games, rather thanon theircontent, since they indicate thestructure of the child’s thinking. Functional games occurin the period of sensomotoric intelligence which includesthe understanding of reality on the basis ofmovement andperceptions.Symbolicgamesoccuraroundthesecondyearinthepre-operationalstadiumcharacterizedbythedevelopmentofsymbolicfunctionswhosemainmanifestationsarelanguageabilityandtheabilityformentalrepresentation.Gameswithrules takeplace in theperiodwhen thechild startsgoing toschool as a consequence of intelligence development andthe achievement of a degree of concrete operations whichcharacterizethephenomenonoflogicalthinking.

Piaget believes that the mechanisms of intellectualfunctioningarepartofgeneralinheritanceandthattheyremainunchangedduringdevelopment.Hereferstosuchmechanismsasadaptationandorganization.Aperson’sadaptationtotheworld inwhich they live takesplace through the continuousinter-game process of assimilation and accommodationwhich results in more developed forms of the organizationof intellectual functioning.Theprocessesofassimilationandaccommodation are important in understanding theways inwhich Piaget defines games. Piaget compares assimilationto the digestive process since it entails the absorption ofexperiences and their transformation in terms of the needsofthepersonandthelevelofhis/herintellectualfunctioning.Accommodation is the opposite process. This occurs along

bez ispadanja126

funkcionisanja. Akomodacija je obrnut proces. Javlja se ususretu sa novim iskustvima i podrazumeva prilagođavanjeosobe i struktura njenog intelektualnog funkcionisanja timiskustvima. Te strukture se u procesu akomodiranja postepeno menjaju sve dok više ne budu u stanju da asimiliraju novaiskustva.Utomtrenutkunjihovakvalitativnapromenapostajenužna. Razvoj podrazumeva stalno smenjivanje asimilacijei akomodacije. Na početku nekog stupnja prevladavaasimilacija,dabiprinjegovomkrajuprevladalaakomodacija,kojakonačnorezultirapromenom,novimstupnjem,tj.novimkvalitetomintelektualnogfunkcionisanja. Igra je po Pijažeu primer dominacije asimilacijeu ponašanju deteta. U njoj dete spoljašnju stvarnost transformiše i prilagođava vlastitim potrebama. Deteje konstantno primorano da se prilagođava socijalnom ifizičkomsvetukojinerazume.Utomprocesumnogenjegoveemocionalne i intelektualne potrebe ostaju nezadovoljene. Zato je za dete važno da postoji polje u kome neće bitiprimoranodaseprilagođavarealnosti,veććemoćidasaobrazirealnostsebi.Iakogovoriooblicimaigrenasenzomotornomnivou, Pijaže je više pažnje posvetio simboličkoj igri, kojusmatra igrom u pravom smislu reči. U simboličkoj igri detetransformiše realnost prema svojim potrebama i željama,a za to sumuneophodna sredstva - simboli.U simboličkojigridominiraasimilacija,alisepojavljujeiakomodacija,kojaputemimitacijeobezbeđujesredstvakojimasereprezentuju

određeniaspektirealnosti.Dabioponašaloodređenuosobu(ili situaciju), dete mora da prilagodi svoje ponašanje tojosobi, što podrazumeva akomodaciju. Za simboličku igrubitna je takozvana odložena imitacija (deferred imitation),u kojoj dete oponaša osobu, objekat ili radnju koji nisuprisutni.Ona je, smatraPijaže, korennastanka simbola kojizamenjuju objekte iz realnosti. Imitirajući osobu koja nijeprisutna,detejeodređenimponašanjemzamenjuje.Saovih„motoričkih“simbolaikonkretnihpredmetakojedetekoristiu igri - zamenjujući odsutneosobe,objekte ili radnje - onopostepenoprelazinapredstaveirečikojimaihreprezentuje.

Pijažeova zasluga je u tome što je među prvimapovezaoigrusastrukturommišljenjadeteta.IvićiDavidovićsmatrajuda„prilazigriizuglakognitivnograzvojapredstavljamagistralniputzaobjašnjenje igredeteta“ (Ivić iDavidović,1972, str. 50). Dakle, igra nije samo situacija koja odražavanivo intelektualnog razvoja deteta, već je i situacija u kojojpostoje uslovi za napredak tog razvoja. Matejićeva (1982)ističedaseosnovniPijažeovdoprinosizučavanjuigresastojiu istraživanju igre kao razvojnog fenomena, u prikupljanjebogateempirijskegrađe,usmeštanjuigreukontekstopštegi intelektualnog razvoja, ali i u pokušaju da se dâ celovitateorija igre.

no exlusion 127

with the encounterwith new experiences and it entails theadaptation of the individual and the structure of his/herintellectualfunctioningtotheseexperiences.Suchstructuresgraduallychangeduringtheprocessofaccommodation,untiltheybecomeabletoassimilatenewexperiences.Atthatpointtheirqualitative changebecomesunavoidable.Developmententails thecontinuous interchangebetweenassimilationandaccommodation.Atthebeginningofthisapproachassimilationleads, while towards the end, accommodation becomesdominant,andaccommodationfinallyresultsinchange,innewapproaches,i.e.inanewqualityofintellectualfunctioning.

Games for Piaget are an exampleof thedominationof assimilation in the child’s behaviour. In playing, the child transforms the external reality and adapts it to his/her own needs.Thechildisconstantlyobligedtoadapttoasocialandphysical world he/she does not understand. In this processmanyof the child’s emotional and intellectualneeds remainunsatisfied. This iswhy it is very important tomaintain theexistenceofanareawherechildrenarenotobligedtoadapttoreality,butratherwheretheyadaptrealitytothemselves.EventhoughPiagetspeaksaboutgameformsatthesenso-motoriclevel,hedevotedmoreattentiontosymbolicgameswhichhedefines as games in the real sense of theword. In symbolicplaying the child transforms reality to fit his/her needs anddesiresandtodoso,he/sheneedstools-symbols.Insymbolicgames, assimilation prevails, although even accommodationtakes place which, through imitation guarantees the meansbywhichcertainaspectsof realityare represented. Inorder

to imitate a specific person or situation, children first needtoadapttheirbehaviourtothatperson,whichisthebasisofaccommodation.So-calleddeferredimitationinwhichchildrenimitateaperson,objectoractivitywhichisnotpresentisveryimportantforsymbolicgames.DeferredimitationforPiagetistherootoftheemergenceofsymbolswhichreplaceobjectsinreality.Whileimitatingapersonwhoisnotpresent,thechildreplaces her/him thorough specific behaviour. From thesemotoricsymbolsandconcreteobjectswhichthechildusestoreplaceabsentpersons,objectsoractivitiesingames,he/shegradually moves towards representations and to the wordswithwhichhe/sherepresentsthem.

The contribution of Piaget lies in the fact that he isamongst thefirst tohave linkedgameswiththestructureofthe child’s thought process. Ivić and Davidović believe that“the approach to games from the perspective of cognitivedevelopment represents a fundamental tool in explainingchildrengames” (IvićandDavidović,1972.).Thus,gamesarenot only situations which represent the level of the child’sintellectualdevelopment,butrathersituationswhichprovidethe conditions for the progression of such development.Matejić (1982) underlines Piaget’s basic contribution in theexplorationofgamesasadevelopmentalphenomenon,inthecollectionofrichempiricaldata,inthelocationofgameswithinthecontextofgeneralandintellectualdevelopmentaswellasintheattempttoofferanintegraltheoryofgames.

bez ispadanja128

socio-kulturni pristup igri

Rodonačelnik ovog pristupa je Lav Vigotski, čija jeteorija jedna od najuticajnijih u razvojnoj psihologiji. Onističeznačajistorijskograzvojačovečanstvaiulogusocijalnihfaktora u razvoju pojedinca. Kako bi istakli osobenostikulturnog razvoja ljudskih bića, predstavnici ovog pristupapovlače razliku između igre sasvimmale dece i mladunacamajmuna. Po njihovommišljenju, ta razlika je kvalitativna isastoji se u upotrebi sredstava kojima se dete igra. Mladunci majmuna koriste objekte iz prirode (kamenje, drvo...) kojinemaju fiksiran način upotrebe. Za razliku od njih, dete jeod početka okruženo različitim kulturnim produktima kojisu nastali tokom razvoja ljudskog društva. Mnoge od tihproizvoda Vigotski naziva kulturno-potpornim sredstvima zbog njihovog izuzetnog značaja za ljudski razvoj (Vigotski,1978).Ovasredstvapotpomažuljudskirazvojinaspecifičannačinseugrađujuunjega(Plut,2003,Ivić,1987,Stepanović,2003).Kulturniproizvodisuznačajnijerimajuodređennačinupotrebe koji je rezultat razvoja ljudske civilizacije. Osobe iz okruženjadetetatimproizvodimaispunjavajusredinuukojojono boravi i, što je još važnije, u zajedničkoj aktivnosti sadetetomupotrebljavajuodređeniobjekatnaspecifičannačin,prenosećimu tako informacijuo specifičnomznačenjukojetajobjekatimaionjegovojfunkciji.

Vigotski kritikuje preteranu intelektualizaciju igre.Smatradaaktivnostigrezavisiodpotrebaimotivacijedeteta,kaoiodsociokulturnogkontekstaukomeonoraste.Iakoigruvezuje za zadovoljavanje potreba, takođe navodi da samozadovoljstvonemorabitidefinišućaodlika igre.Kaoprimerzatonavodisportskeigre,kojemogubitinaporneipraćeneosećanjembola,aipaktakoomiljenemeđudecom.Onsmatradazadovoljstvotrebavezatizaciljigreizanačinnakojidetedoživljava njen ishod. „Da bismo razumeli fenomen igre,moramorazumetikarakterpotrebadeteta“(Vigotski,1978).„Malodeteneposrednozadovoljavasvojepotrebe,njegovomaktivnošću dominiraju impulsi i emocionalno obojenoopažanje“(Vigotski1996).Tosemenjasaodrastanjem.Velikibroj potreba predškolskog deteta ne može biti zadovoljennaistinačinkaouprethodnomrazvojnomperiodu.Vigotskismatra da je to osnovni uslov javljanja igre. Na ovom stupnju razvojapotrebedetetanemogubitiodmahzadovoljene,alinizaboravljene.Kakobiredukovalotenzijuuslednezadovoljenihpotreba, dete stvara zamišljeni svet, u kom se želje moguostvariti. Postojanje imaginativne situacije, po mišljenjuVigotskog (Vigotski, 1978), jeste definišuća karakteristikaigre. Igra je situacija koja zahteva od deteta da ne reaguje na trenutne impulse kao što je to činilo ranije. Kod sasvim male dece potrebe moraju odmah biti zadovoljene, detereagujenasvakistimulusizokoline.Igrapredstavljadrugačijusituaciju. U njoj se dete odvaja od neposredne situacije,od konkretne stvarnosti. Dete u igri percipira stvarnost, ali

no exlusion 129

the socio-cultural approach to games

The founder of this approach is L. Vygotsky, whosetheory is one of the most influential in developmentalpsychology.Heunderlinestheimportanceofhumanhistoricaldevelopmentandtherolesofsocialfactorsinthedevelopmentof individuals. In order to underline the peculiarity of theculturaldevelopmentofhumanbeings,therepresentativesofthisapproachevidencedthedifferencebetweenthegamesofsmallchildrenandthoseofyoungmonkeys. Intheiropinion,thisdifferenceisofaqualitativenatureanditconsistsoftheuseof toolswithwhich thechildplays. Youngmonkeysuseobjectsfromnaturewhichdonothaveafixeduse.Incontrastto them, children are, from the very beginning, surroundedbydifferent cultural productswhichhaveemerged from thedevelopment of human society. Vigotsky refers to manysuch products as cultural-resilient means because of theirfundamental importance forhumandevelopment. (Vygotski,1978).Thesemeansassisthumandevelopmentand insomespecific way build on it (Plut, 2003, Ivić, 1987, Stepanović,2003).Culturalproductsaresignificantinsofarastheyhaveaspecificusewhichistheresultofthedevelopmentofhumancivilizations. Individuals from the child’s surrounding satisfythe environment in which he/she lives with such products,andmore importantly, they use those products in a specificwayincommonactivitieswiththechildwhileatthesametimetransferringinformationtothechildonthespecificsignificancewhichtheparticularobjecthasinitsfunction.

Vygotskycriticisestheexaggerated intellectualisationofgames.Inhisview,gameactivitiesdependontheneedsandmotivationofthechildandalsoonthesocio-culturalcontextinwhichthechildgrowsup.Eventhoughhelinksgamestothesatisfactionofneeds,healsoaddsthatsatisfactionitselfisnotnecessarilythedefiningformofthegame.Hecitessportsasanexamplewhichmaybeexhaustingandmayproducepain,butwhichareatthesametimethefavouritesamongstchildren.He thinks that satisfaction should be linked to the objectiveofthegameandtothewayinwhichchildrenexperiencetheoutcome of the game. “In order for us to understand thephenomenonofgames,weneedtounderstandthenatureofchildren’sneeds”(Vygotsky,1978).Asmallchildimmediatelysatisfies his/her needs, his/her impulses and emotionallyinvested perception dominate over the activities (Vigotsky1996).Thischangeswiththeprocessofgrowingup.Pre-schoolchildrencannotsatisfytheirneedsinthesamewayasduringthepreviousdevelopmentalperiod.Vygotskythinksthatthisisthebasicconditionforthephenomenonofgames.Atthislevelofdevelopment,children’sneedscannotbesatisfied,butatthesametimetheycannotbeforgotteneither.Inordertoreleasethe tension of unsatisfied needs, childrenmake up a worldinwhichdesires canbe realized. Theexistenceof imaginarysituations,forVygotsky,isthedefiningcharacteristicofgames(Vygotski, 1978).Games represent situations which require the child to not react to momentary impulses as he/she was able to do earlier on.Smallchildrenneedtosatisfytheirneedsat once, so that children react to each and every stimulusfromtheenvironment.Gamesrepresentadifferentsituation

bez ispadanja130

počinjeda seponašadrugačijepremaonomeštovidi.Onorazvijasposobnostodvajanjaznačenjaodobjekataisituacijakoje vidi, uči da to značenje pripiše drugom objektu ilisituaciji,dakontrolišeiusmeravasvojeponašanje,odnosnoda razdvaja plan značenja od trenutne situacije. Tako štappostajekonjkojisemožejahati.Takođe,značenjeseodvajaod konkretne radnje i prebacuje na drugu. U primeru igre sa konjemposkakivanje postaje jahanje. Vigotski smatra da jesvakodnevnoponašanjedecezapravosuprotnoponašanjuuigri i da igra ima ključnu ulogu u razvoju jer u njoj deca postižu ono što ne mogu u stvarnosti.Ustvarnostidecanisuustanjudaseodvojeodkonkretnesituacijeidaobjektupripišunekoznačenje nezavisno od svog uobičajenog ponašanja prematomobjektuinezavisnoodnjegoveuobičajeneupotrebe.Uigrije,međutim,tomoguće. Vigotski naglašava da je igru pogrešno tretirati kaoponašanjekojenemasvrhu,tedacilj igreodređuje igrovnuaktivnostidajejojsmisao.Zaprimernavodiatletikuitrčanjekaoaktivnostikojesučakneprijatneiiscrpljujuće.Međutim,učešćeilipobedanaatletskomtakmičenjudonosizadovoljstvoidajesmisaouloženimnaporima(Vigotski,1978).Zarazlikuod drugih autora, Vigotski smatra da od početka razvojaigrepostojeipravila.Onasuprvopromenljiva,dabikasnijepostalafiksiranairigidna.Vigotskinavodislučajukomdeteu imaginarnoj situaciji lutku naziva mamom. Ta situacija postavlja pred njega niz pravila koje „lutka mora da zadovolji“

kako bi postala mama. Pravila se odnose na njenu odeću,načinponašanja,odnossadrugim igračkama itd. Iakosu tapravilapromenljivainisuunapredformulisanakaokodigarakoje se nazivaju igrama sa pravilima, ona ipak jesu pravilapoštoregulišuponašanjedeteta. Eljkonjinjeteoretičarsociokulturnogpristupakojisenajvišebavioigrom.OnjepošaoodnekihidejaVigotskog,alijerazviosopstvenoshvatanjeigre.Igrajedruštveno-istorijski uslovljena i nastaje iz zajedničke praktične delatnosti deteta i odraslog.Motivacija za igru, smatraEljkonjin,nepočivaupotisnutim željama niti je vezana za ponavljanje situacija ukojimasedesilonekotraumatičnoiskustvo.Igranijeizolovanzatvorensvetdetetabezdodirasasvetomodraslih(Eljkonjin,2005).Naprotiv,istorijskikoreniigrevezanisuzadetekaodeodruštvene zajednice. Igra je posledica nastanka razvijenijegoblika podele rada koji je isključio decu iz procesa radnedelatnosti. Uz pomoć igračaka, predmeta-zamena, deterekonstruiše sfere društvenog života u koje nije uključeno.Igraimafunkcijuvezanuzaovladavanjesocijalnimodnosimaudruštvu(Eljkonjin,1972,1984;Eljkonjin,2005).Zapojavuigreuontogenetskomrazvojuvažna je zajedničkapraktičnadelatnost odraslog i deteta koju Eljkonjin zove „predmetnadelatnost“budućidajeispunjenapredmetimačijajefunkcijarezultat razvoja ljudske civilizacije. Odrasli prenose detetu značenje i funkcijutihpredmeta. Bez njihovogučešćadecanebibilaustanjudashvateiotkrijusvrhupredmeta.Sadržaj

no exlusion 131

andinthem,childrendetachthemselvesfromtheimmediatesituationand fromconcrete reality.Childrenconceive realityinplayingbutalso start tobehavedifferently in response towhattheysee. Inplaying,childrenlearnhowtocontrolandguidetheirbehaviour,i.e.todistincttheplaneofimportancefromtheimmediatesituation.Ingames,childrendeveloptheabilitytodifferentiatebetweenthesignificanceoftheobjectandthesituationtheysee,andtoattributethesignificancetoanotherobjector situation. Thisway,a canecanbecomeahorsetoberidden.Thesignificanceisalsodetachedfromtheactionandistransferredtoanotheraction.Vygotskibelievesthat the every-day behaviour of children is the opposite ofgamebehaviourandthatgames have a fundamental role in development because in them children achieve what they cannot in reality. In reality children are not in a position,like ingames,todetachthemselvesfromconcretesituationsandtoattributesignificancetoobjectsindependentlyoftheirusualbehaviourtowardsthatobjectandindependentlyofthatobject’susualuse.

Vygotskyunderlinesthatitiswrongtotreatgamesasactivitieswithoutobjectivesandthattheobjectiveofthegameisdictatedbythegameactivitywhichgivesitmeaning.Hecitesathleticsandrunningasexamples,whicharepainfulandcausefatigue.However,theparticipationand/orthevictoryinathleticcompetitions give satisfaction and meaning to the investedefforts(Vygotsky,1978).Asopposedtootherauthors,Vygotskybelievesthatfromthebeginningofthedevelopmentofgamesruleshavealsoexisted.Inthebeginningtheychangeandlater

ontheybecomefixedandrigid.Hecitesthecaseinwhichinanimaginarysituationthechildcallsthedollmother.Thissituationpresents the childwitha seriesof rules that the “doll has torespect”inordertobecomeamother.Therulesrelatetotheclothing, behaviour, relationships with other toys and so on.Even though such rules change and are not defined a priori,theyarestillrulessincetheyregulatethechild’sbehaviour.

Elkoninisatheoreticianofthesocio-culturalapproachwhomostlydealtwithplayingandgames.HestartedfromsomeofVygotsky’sideas,butwentontodevelophisowntheoryofgames.Gamesaresocio-historicallyconditionedandderivefromthecommonandpracticalactivitiesofthechildandadult.Themotivationforgamesdoesnotlieinrepresseddesiresnorisitlinkedtotherepetitionofsituationswheretraumaticexperiencestook place. Games are not the isolated and closed world ofchildrenwhichhasnoconnectiontotheworldofadults(Elkonin,2005).Onthecontrary,thehistoricalrootsofgamesandplayingareconnectedtothechildaspartofthesocialmilieu.Gamesaretheconsequenceofthephenomenonofthedevelopedformofthedivisionoflabourwhichexcludedchildrenfromtheprocessofworking activities. Through toys, objectified replacements,childrenreconstructthespheresofsociallifeinwhichtheyarenotincluded.Playinghasasocialfunctionlinkedtothemasteryofsocialrelationshipsinsociety(Eljkonjin,1972,1984;Elkonin,2005).Themostimportantissueforthephenomenonofplayingin ontogenetic development is the common and practicalactivityoftheadultandofthechildwhichElkoninreferstoas„objectifiedactivity“sinceitisfilledwithobjectsthathavetheir

bez ispadanja132

dečje igre socijalne je prirode: odražava oblike ljudskedelatnostisaspecifičnimpredmetimakojiseunjimakoriste,ljudske odnose i motive. Tako su i poreklo i sadržaj igresocijalne prirode. Eljkonjin se najviše bavi specifičnom formomsimboličke igre - igromuloga.U igriulogadete,motivisanoželjomdabudedeosvogsocijalnogokruženjaisvetaodraslih,imitira odrasle, stvara igrovnu situaciju u kojoj prenosiznačenjasjednogpredmetanadrugi.Igraulogasejavljanagranici ranogdetinjstva ipredškolskoguzrasta.Proučavajućiponašanjedecerazličitihuzrasta,Eljkonjinpratirazvojulogekojudetepreuzima, razvoj sižea igara, potčinjavanjedetetapravilima igre i ulogu govora u ovom obliku igre. Značaj socio-kulturnog pristupa ogleda se najpre urekonstruisanju uslova u kojima se igra javlja tokom razvoja ljudske civilizacije. Ovaj pristup osvetljava ulogu socijalnihčinilacaunastankuirazvojuigre,kaoispecifičnostfenomenaigrekodljudskihbićauodnosunaostaleživevrstekodkojihse ona javlja.

Kada se javlja igra i kako je prepoznati?

Na pitanje iz ovog podnaslova nije lako odgovoriti. Veomajeteškorećištasemoglosmatratiigromprenegoštosusepojaviliobliciponašanjakoji subili preteče simboličke igre.

Na primer, dete posmatra sopstvene ruke i igra se s njimavećoko trećegmeseca (Ivić i saradnici,2002),okočetvrtograzgledaitresepredmetkojimujestavljenuruku,upetomuzimazvečkukojamujenadohvatruke,okoosmogmesecaudara jednim predmetom o drugi i baca predmete na pod. Možemo li ove oblike ponašanja nazvati igrom? Setimose da do druge godine dete upoznaje svet preko opažajai pokreta. Navedeni oblici ponašanja upravo tome i služe.Detenatajnačinispitujesvojuokolinu.Pijažesmatradanaovomstupnju razvoja,kojiobeležavapojavasenzomotorne,tj. „preverbalne“ inteligencije, postoje samo funkcionalneigre. To je primitivna forma igre u kojoj nema simbolizmaniti specijalne tehnike. Takva igra se zasnivanaponavljanjukoje donosi prijatnost (Pijaže i Inhelder,1969). Dete koje jeslučajnootkrilodaobešeniobjekatmožedaseklati,pomeratajobjekat.Napočetkuonotočinidabishvatilosamuradnju,kasnijeono ljuljapredmet iz čistog zadovoljstva, smeje se iponavlja radnju.Dakle,možemo rećida seprve forme igre prepoznaju u ponavljanjima određenih motornih radnji koje su praćene zadovoljstvom deteta.

Pijaže i ostali teoretičari koji su se bavili igromsmatraju da se prva ponašanja sa elementima igre javljajuokoprvegodine.Tadarazvojfinemotorikeomogućavadetetuda relativno spretnomanipuliše objektima. Inhelder navodidauuzrastuod12do15mesecidetetresepredmete,guraih,baca, lupka,stavlja jedanpredmetudrugi...Ponavljajući

no exlusion 133

functionintheresultofthedevelopmentofhumancivilization.Thesignificanceandfunctionoftheseobjectsaretransferredtochildrenbyadults.Withouttheparticipationofadults,childrenwouldnotbeabletounderstandanddiscoverthemeaningoftheobject.Thecontentofchildrengamesisofasocialnature.Thecontentexpressestheformsofhumanactivitieswiththespecificobjectsusedingames,aswellashumanrelationsandmotives.Itthusbecomesclearthatthegamecontentsarealsoofasocialnature.

Elkonindealsmostlywith a specific formof symbolicgames:roleplay.Inroleplay,childrenaremotivatedbythedesiretobepartoftheirsocialenvironmentandoftheworldofadults,sotheyimitateadults,creatingplayingsituationsinwhichtheytransferthesignificancefromoneobjecttoanother.Roleplayingtakesplaceontheborderofearlychildhoodandpre-school.Instudying the behaviour of children of different ages, Elkoninfollowsthedevelopmentoftherolesthatchildrenadopt,thedevelopmentoftheconceptofthegame,theinitiationofthechildtotherulesofgamesandtheroleoflanguageinthisformofplaying. The significance of the socio-cultural approach isreflected in the reconstructionof conditions inwhichplayingappears during the development of human civilization. Thisapproachexplainstheroleofsocialfactors intheappearanceandroleofgamesaswellasthespecificityofthephenomenonofplayinginhumanbeingsinrelationtootherbeingsthatuseplaying.

When does playing occur and how can it be recognized?

Itisnoteasytoanswerthequestionposedinthetitle.Itisveryhardtosaywhatcanbedefinedasplayingbeforetheappearanceofformsofbehaviourwhichanticipatedsymbolicgames.Forexample,thechildlooksathis/herhandsandplayswith them from the thirdmonth (Ivić andassociates, 2002).Fromthefourthmonth,thechildlooksatandshakesobjectsthatareput intohis/herhands.Duringtheeightmonth, thechild hits one object with another and throws objects ontothefloor.Canwecalltheseformsofbehaviourplaying?Letusrecallthatupuntiltwoyearsofage,childrenmeettheworldthrough movement and perceptions. The aforementionedformsofbehaviourtendtowardsthat,sothatchildrenexploretheirenvironment inthisway.Piagetthinksthatatthis levelof development, marked by senso-motoric, i.e. pre-verbalintelligence,only functionalplayingexists.This isaprimitiveform of playing that does not include symbolism or specialplayingtechniques.Thesegamesarebasedonrepetitionthatleads topleasure (Pijaže i Inhelder,1969). The childwhohasdiscoveredbychancethatahangingobjectcanswing,movesthatobject.Inthebeginningchildrendothatonlytounderstandtheactivityandlateron,theyswingtheobjectbecauseoftheirsatisfaction,theylaughandrepeattheactivity.Thus,itmaybeconcludedthatthefirstformsofplayingmayberecognizedintherepetitionofspecificmotoricactivitieswhich leadtothesatisfactionofthechild.

bez ispadanja134

overadnje,onoispitujesvojstvapredmeta.Samoponavljanjeje, međutim, praćeno zadovoljstvom. Fradkina je utvrdiladadodesetogmesecadete tretira igračkekao i svakidrugipredmet, te da se tek posle tog perioda može govoriti oigri s igračkama (prema Eljkonjinu, 1984).Ona navodi da uperiodu od 11 do 16 meseci dete postaje sposobno da na poziv odraslog imitira vrlo jednostavnu radnju koju je ovajprednjimizveo.Izmeđuprveidrugegodinetrajerazvoj„kaoda“ aktivnosti, koje su preteča simboličke igre (Matejićeva,1982). Nakon prve godine javljaju se samoodnosne „kao da“ aktivnosti,naprimerdetesepravidaspava.Oko18.mesecajavljajuse„kaoda“aktivnostiusmerenenadruge.Primerzatojedevojčicakojahranilutku.Okodrugegodinejavljajuse„kaoda“aktivnostipozajmljeneoddrugih-dečaksepretvaradapušiočevululu.

Početkom druge godine razvija se simboličkaigra. Kao što je već pomenuto, ona je rezultat promene ukvalitetu intelektualnog funkcionisanja. Javlja se kad detesa senzomotorne inteligencije i neposrednog odnosa prema stvarnosti postepeno prelazi na reprezentovanje stvarnosti(Pijaže, 1927; Vigotski, 1978; Ivić, 1987; Matejićeva, 1978,1982). Ono to čini na različite načine: putem imitacijeobjekatakojinisuprisutni,putemjezičkihsimbola,mentalnihpredstava i crteža.Ovaponašanja su, kao i simbolička igra,izraz pojave simboličke funkcije. Simbolička igramaksimumdostižeupredškolskomperiodu.

Razvoj igre

Kadajebilorečiopodelamateorijaigara,pomenutojedasepsihogenetičkestudijebaverazvojemifunkcijomigre.OvdećenajvišebitirečiotomekakopripadniciPijažeovogisocio-kulturnog pristupa vide razvoj.

Dugogodišnja Pijažeova saradnica Barbel Inhelder(1978) navodi da rezultati ispitivanja ukazuju na postojanjetri stupnja rastuće složenosti ponašanja u situacijamakada eksperimentator daje detetu da se igra određenimpredmetima. Njih karakteriše različito prisustvo sledećatri tipa aktivnosti: a) aktivnosti prvog tipa - dete ispitujepredmete, otkriva njihova svojstva i namenu b) aktivnostidrugog tipa - dete grupiše predmete i počinje da uvodielemente organizacije objekata kako bi se igralo s njima c) aktivnosti trećeg tipa – pojava „kao da“ aktivnosti, kojepodrazumevajuevokacijuobjekatakojinisuprisutni,odnosnosimboličkozamenjivanjejednogobjektadrugim.Tristupnjaurazvojuigrovnogponašanjasu:(1)Periodod12do15meseci-prisutnesuaktivnostiprvogtipa(tresenje,guranje,bacanje,vučenjepredmetanadohvatruke).Aktivnostidrugogtipasuveomaograničeneijednostavne(detestavljajedanpredmetu drugi, jedan predmet na drugi ili jedan pored drugog).Aktivnostitrećegtipanema.(2)Periodod15do19meseci-uaktivnostimaprvogtipadetekoristipoznateobjekte iakcijevršiuobičajenimoruđima,aliihprimenjujenaneuobičajene

no exlusion 135

Piaget and the other theoreticians who dealt withplaying think that thefirstbehaviorwithelementsofgamesappears at around two years of age. At that stage thedevelopmentoffinemotorskillsenablesthechildtorelativelyskilfullymanipulateobjects.Inheldermentionsthatfrom12to15monthsofage,childrenshakeobjects,push them, throwthem and place one object on top of the other. However,only repetitionprovokes satisfaction. Fradkinademonstratedthatuptothe10thmonth,thechildtreatstoyslikeallotherobjectsandthatonlyafterthatperioddoesplayingwithtoysbegin(Elkonin,1984).Shealsomentionsthatfromthe11tothe16monthchildrenbecomeableto imitateactivitiesthattheadultshowsthem.Betweenthefirstandthesecondyear,a development takes place which foregoes the appearanceof symbolic playing. (Matejićeva,1982). After the first yearactivities of the self-relation of “pretending” appear; forexample,thechildpretendstosleep.Aroundthe18thmonth,pretendingactivitiestakeplacewhicharedirectedatothers;for example a child feeding a doll. Around two years of age“makebelieve’activitiesadoptedfromotherstakeplace–thechildpretendstosmokethefather’spipe.

Symbolic playing develops at the beginning of thesecond year.Aspreviouslymentioned, this is the result of achange in the quality of intellectual functioning. Symbolicplaying occurs when the child gradually passes from senso-motoric intelligence and a direct relationshipwith reality totherepresentationofreality(Piaget,1927;Vigotsky,1978;Ivić,1987;Matejić,1978,1982).Childrendothatindifferentways:

throughtheimitationofobjectsthatarenotpresent,languagesymbols,mentalrepresentationsanddrawing.Symbolicgamesareattheirmaximuminthepreschoolperiod.

Game development

It has beenmentioned that in terms of the divisionof game theories, psychogenetic studies deal with thedevelopment and the function of playing. There follows anexplanation of how the followers of Piaget and the socio-culturalapproachperceivedevelopment.

Piaget’scollaborator,BarbelInhelder(1978),mentionsthattheresultsoftheresearchshowthattherearethreelevelsinthegrowingcomplexityofbehaviourinsituationswhentheresearchergiveschildrenspecificobjectstoplaywith.Theyarecharacterizedbythedifferentpresenceofthefollowingthreetypesofactivities:a)firstactivitytype–thechildexplorestheobjectsanddiscovers theirqualitiesand functionsb)secondactivity type – the child groups the objects and introduceselements of organization to play with them c) third activitytype–theappearanceof“make-believe”activitiesunderlyingtheevocation (imitationofabsentobjects), i.e. the symbolicreplacementofoneobjectwithanother.Thethreelevelsinthedevelopmentofplayingbehaviourareasfollows.(1)Theperiodfrom12to15months:activitiesofthefirsttypearepresent(pushing,pulling,throwing…):activitiesofthesecondtypeareverylimitedandsimple(thechildplacesoneobjectontopofanother,oneaftertheother…etc.);activitiesofthethirdtype

bez ispadanja136

predmete (dete češljem češlja bočicu od mleka). Uaktivnostimadrugogtipadeteudružujeobjektebezuočljivogkriterijumagrupisanja.Javljajuseaktivnostitrećegtipakrozkorišćenjevlastitogtelausimboličkimaktivnostima(detesepravidaspava,pravisedajede).Uigrisekoristeobjektikaoštosu lutke ili životinje,alisesanjima jošuveknepostupakaosapartnerimau igri.Nizoviaktivnostisukratki i labavopovezani.(3)Periodod19do26meseci-uokviruaktivnostiprvogtipadecapočinjudarukujupredmetimanaprihvaćeniuobičajennačin(podsečistimetlom,krpomsebrišetanjir).Kod aktivnosti drugog tipa predmeti se grupišu na osnovujasnijihilakšeuočljivihkriterijuma,običnovezanihzafunkciju(dete stavlja metlu i četku za prašinu jednu pored druge).Simbolički obrasci u okviru aktivnosti trećeg tipa postajusloženijiibrojniji.Saobjektimasepostupakaosapartnerimauigri.Javljasesimboličkaevokacijaodsutnihobjekata(detesipa vodu iz prazne bočice). Aktivnosti sadrže simboličkozamenjivanje jednog objekta drugim i bivaju bolje povezane. Pomenuti stupnjevi razvoja odgovaraju funkcionalnom tipu igreizačecimasimboličkeigreokojimajegovorioPijaže.

Simbolička igraserazvijaiusložnjava,temaksimumdostižeizmeđupeteišestegodineživota.Pijaženijesasvimodređen kad je reč o sudbini simboličke igre nakon togperioda.Nekadaonnavodidanjuzamenjujuigrespravilima,a nekada da se ona transformiše u igre konstrukcije,rešavanja problema ili kreativne intelektualne aktivnosti.

Ipak,Pijažejenakonsimboličkeigredetaljnoanaliziraosamorazvoj igara sa pravilima. Igre sa pravilima formiraju sekadjedeteu stanjudaprevaziđeegocentrizamkoji jepostojaona predoperacionalnom stupnju razvoja, odnosno kada jesposobno da razluči sopstvenu poziciju od pozicije drugog.To se dešava u periodu prelaska na stadijum konkretnihoperacija.Tadasejavljalogičkomišljenje,kojejeneophodnodadeteshvatipravilaipostupaponjimapogotovokadajerečo složenijimpravilima.Kasnije ćemovidetikako teče razvojigara sa pravilima. Pripadnici socio-kulturnog pristupa igru vide kaosocijalnifenomen.Onismatrajudajeporekloigresocijalno,da jesadržaj igresocijalneprirodeida jeprisustvoodraslihu dečjoj igri značajno. Vigotski kao početak igre uzimapojavu prvih oblika simboličke igre. On navodi da su na tom stupnju zamišljene situacije veoma slične stvarnim.Igra je pre sažeta i kondenzovana formaonoga što se zbilou neposrednoj prošlosti nego imaginacija (Vigotski, 1978).To je pre memorija na motornom planu nego kreiranje zamišljenesituacije.Nasledećemnivourazvojadetesekrećepostepeno ka razumevanju svrhe igre.Svrha jetakojadajesmisaoaktivnostiu toku igre iodređujeemocionalniodnosdeteta prema igri. Na krajnjem stadijumu razvoja igre, uškolskomdobu,pojavljujusepravilakojasufiksiranaimnogorigidnija nego pravila koja su postojala ranije. Pomenuto jeda Vigotski smatra da pravila igre postoje i u periodu razvoja

no exlusion 137

arenotpresent.(2)Theperiodfrom15to19months:childrenuse activities of the first typewith known objects andwithusualtoolsbutadopttheminunusualways(thechildusesthecombtocombthemilk-bottle);childrenputobjectstogetherin activities of the second type, but without any apparentgroupingcriteria;activitiesofthethirdtypeappearintheuseofthechild’sownbodyforsymbolicactivities(thechildpretendstosleepandeat). Inplayingthechildusestoyssuchasdollsandanimals,buthe/shedoesstillnotrelatetothemasplayingpartners.Theseriesofactivitiesareshortandunrelated.(3)Theperiodfrom19to26months:intheactivitiesofthefirsttypechildrenstarttohandleobjectsinanacceptedandusualway(sweepingthefloorwiththebroom,etc.).Intheactivitiesofthesecondtype,objectsaregroupedaccordingtoclearandapparentcriteria,usuallyrelatedtotheirfunction(thebroomandthedustclothareplacednexttoeachother).Thesymbolicforms in the third groupof activitiesbecomemore complexand numerous. Objects are approached as playing partners.The symbolic evocation of absent objects takes place (thechildpourswater fromemptybottles).Activitiescontain thesymbolicreplacementofoneobjectwithanotherandbecomemoreconnected.Theaforementioned levelsofdevelopmentrelatetothefunctionalplayingstyleandtothebeginningofsymbolicplayingwhichPiagetstudied.

symbolic playing develops andreachesitsmaximumbetweentheageof5and6.Piagetisnotveryclearonthefateofsymbolicgamesafterthatperiod.Sometimeshementionsthatgameswithrulesreplacesymbolicgamesandsometimes

that the latter transform into construction playing, problemsolving or creative intellectual activities. After symbolicgames,Piagetanalysedthedevelopmentofgameswithrulesin detail. Games with rules formwhen children are able toovercome the egocentrism characterizing theprevious stageof pre-operational development, i.e. when they are able todifferentiatebetween theirownpositionand thatofothers.Thishappens in theperiodof thepassageto thestadiumofconcrete operations. Then, logical thinking emerges – as anecessityforthechildtounderstandrulesandhowtoapproachthem,especiallywhenrulesarecomplex.Thedevelopmentofplayingwithruleswillbeexplainedfurtheron.

The members of the socio-cultural approach togames see games as a social phenomenon. They believethatplayingisoriginallysocial,thatthecontent isofasocialnatureandthatthepresenceofadults inchildren’sgamesisvery significant. Vygotsky identifies the beginning of gamesin the manifestation of the first forms of symbolic games.Hementionsthatatthatstage,imaginarysituationsareverysimilar to real ones. Playing is more of a condensed formof what happened in the immediate past that imagination(Vigotsky,1978).Thus,itisrelatedmoretothememoryonthemotoricplane,thanthecreationofimaginarysituation.Atthenextlevelofdevelopment,thechildmovesgraduallytowardstheunderstandingoftheintention of games.Intentioniswhatgivesmeaning to theactivityduringplaying anddefines theemotionalrelationshipbetweenthechildandthegame.Inthelaststageofgamedevelopment, inschool,rulesappearthat

bez ispadanja138

simboličkeigre.Međutim,poentajeutomeštodetekasnijepostajesvesnopravilaigreištoonadobijajucentralnuulogu.Iakojemlađedeteprividnoslobodnijeuigri,onojezapravoograničeno značenjem objekata i akcija. Tek kasnije onopostepeno kreira zamišljenu situaciju i razdvaja plan fikcijeodrealnosti.Naškolskomuzrastudetepostajesvesnorazlikeradnihiigrovnihaktivnosti.

Eljkonjin (1984) podvlači ulogu odraslog u razvojuigre i najvažnije momente njenog razvojnog toka ilustrujerezultatima istraživanja Fradkine. Prvi period u razvoju igre(između10i11mesecii15i16meseci)obeležavaimitacija igrovnih radnji odraslih. Pomakjekadadetenaverbalnipozivodraslogimitiranjegovuigrovnuaktivnost,akasnijetoisamoradi.Sadržajigrejeograničennasasvimjednostavneaktivnostikojesuizvedenesaodraslim,nemanovihaktivnosti.Udrugomperiodu (od 15-16 meseci do 22-24 meseca) dete prenosi igrovne radnje na predmete koje odrasli nije upotrebio.Dopomakadolazikadadeteneimitiraigreodraslog,većodigravanekisegmentizsvakodnevnihživotnihsituacija.Sadržajigaranaglosebogati,aprostorzanastanaksimboličkefunkcijeseusložnjava.Deteovladavaspecifičnomnamenomodređenihpredmetazahvaljujućizajedničkojaktivnostisaodraslima,kojisumupredstavilifunkcijudatogpredmeta.Decasenajradijeigraju predmetima za svakodnevnu upotrebu.Motivacija zaigrupomerasesaopštenjasaodraslimakapredmetimačijajeprimenavezanazaljudskepotrebe.Trećiperiod(od22-24

meseca do dve i po godine) karakteriše izgradnja igrovne situacije i formiranje elemenata zamišljene situacije čiji suzačeci na prethodnom stupnju. Pomak se događa kad deteimitativno i po uzoru na odraslog počinje da preimenujepredmetekojekoristiuigriinazivaihimenomkojeodgovarafunkcijipredmetauigri.Odraslisusamopredstavljeniuigri,ali ih dete ne glumi. U četvrtom periodu (od dve godine išestmesecidotrigodineidvameseca)dete preuzima ulogu odraslog u igri i naziva se njegovim imenom.Dokrajaranogdetinjstva predmet određuje temu igre, a ne obrnuto. Teku predškolskom periodu dete zamišlja određenu situaciju,aktivno konstruiše igrovnu situaciju i prikuplja predmeteneophodnezanjenurealizaciju.Tada ta zamišljena situacija prethodi delovanju deteta,onoosmišljavasituaciju,potomprikupljasredstvaneophodnazaigruitektadapočinjedaseigra.

Eljkonjin(1984)navodijošnekelinijerazvojaigrekojepominju idrugi istraživači,akojenisuvezaneza strukturnekarakteristikeigre:1)odmalihgrupakasvebrojnijimgrupama,2)odnepostojanihorganizacijaigrekasvepostojanijim,3)odigarabezsižeaka igramasasižeom,4)odnizanepovezanihepizoda ka sistematski povezanim epizodama s jasnim sižeom,5)ododražavanja ličnogživota idogađajauokolinikadogađajimaizdruštvenogživota.

no exlusion 139

arefixedandmuchmorerigidthantherulesthatpreviouslyexisted.IthasalreadybeenmentionedthatVygotskybelievesthat game rules also exist in theperiodof symbolic playing.However,whatisimportantisthatlateronthechildbecomesconscious of rules and they receive a central role. Even ifyoungerchildrenareapparentlyfreerwhenplaying,theyareactually more limited by the significance of the object andactions.Itisonlylateronthattheygraduallycreateimaginarysituationsandareabletodiscerntherealmoffictionfromthatof reality. In school, childrenbecomemore consciousof thedifferencesbetweenworkingandplayingactivities. Elkonin (1984) underlines the role of adults in thedevelopmentofgamesandtheresultsofFradkine’sresearchillustratethemostimportantmomentsinthedevelopmentalstageofplaying.Thefirstperiodingamedevelopment(between10and11monthsand15and16months)ischaracterizedbytheimitation of the playing activities of adults. Thefirststepiswhenchildren,inresponsetoaninvitationmadebyanadult,imitatetheirplayingactivitiesandlaterontheydothisalone.Thecontentofplaying is limitedtotheverysimpleactivitiesdonewith adults and no new activity is introduced. In thesecond period (between 15-16 months and 22-24 months)children transfer playing activities to objects that the adult did not use.Theadvancementtakesplacewhenthechildstopsimitatingtheadultandbeginstoplayoutsomesegmentfromaneveryday lifesituation.Thecontentofplaying isenrichedand the space for the continuation of symbolic activities isextended.Childrenmasterthespecificintentionofparticular

objectsthankstothecommonactivitieswithadultswhichhaveintroducedthemtothefunctionofacertainobject.Childrenpreferplayingwith every-dayobjects. The child’smotivationtoplaymoves fromthegeneralwithadults to thoseobjectsthat are linked to human needs. The third period (between22-24monthsand2andahalfyears)ischaracterizedbythe building of playing situations and the formation of imaginary situations whichwereinitiatedinthepreviousphase.Astepforward is made when children imitating the example ofadults,begintonametheobjectsthattheyuseinplayingandcallthembythenamesrelevanttothefunctionsoftheobjectsintheirgames.Adultsareonlyrepresentedinplaying,buttheyarenotimitated.Inthefourthstage(between30monthsand38months)thechildadoptstheroleoftheadultinplayingandcallshim/herselfbyhis/herownname.Untiltheendofearlychildhoodtheobjectdictatesthethemeofthegameandnottheotherwayaround.Itisonlyduringthepreschoolstagethatthechildthinksaboutaspecificsituation;activelyconstructsplayingsituationsandcollectstheobjectsnecessaryfortheirrealization. At that point, imaginary situations forego the activities of the child: the child thinks of a situation, collects the tools necessary and only then starts to play.

Elkonin (1984) mentions other game developmentlines also mentioned by other researchers (which are notlinkedtothestructuralcharacteristicsofgames):1)fromsmallto larger groups; 2) from the non-existent organizations ofgamestomoreexistentones;3)fromgameswithoutthemesto gameswith; 4) fromunrelated episodes to systematically

bez ispadanja140

Netrebazaboravitidaseiodrasliigraju.Njihoveigreobičnosuraznevrste igaraspravilima(sportske,ali idrugevrstedruštvenih igara) ilidruge formeukojimapravilanisutoliko važna, a koje podrazumevaju kreativnost, upotreburazličitih strategija, rešavanje problema. Pomenuto je da jePijažesmatraodasimboličkaigrauodraslomdobuprelaziuraznevrsteigarakojepodrazumevanjustvaranjeikreativnost.Vigotski(1978)ističedatokomrazvojamehanizmiigreprelazena unutrašnji plan i da je ona važno sredstvo formiranjaapstraktnogmišljenja.

Igre s pravilima

Igrespravilimapodrazumevajupostojanjeeksplicitnodatog sistema pravila koja regulišu ponašanje učesnika uigri. Pravila su konvencionalna i obavezna za sve učesnike.Mogu biti veoma jednostavna (na primer u igrama kao štosu brojalice, pljeskanje rukama), ali i veoma složena, štopodrazumeva dosezanje određenog nivoa intelektualnograzvojakakobisepravilarazumelaisledila.Pravilaseodnosenanačinigranjaigreinaponašanjeigračauigri.Dabidecasudelovalauovakvimigrama,neophodnojedabuduustanjudazapamtepravilakojasuunapredpostavljena,odnosnodatokomigredržeusvestisetpravila.Poredtoga,važnojedaihtokomigrenemenjajuidaihsekontinuiranopridržavaju.Zaigre s pravilima važno je razumevanje perspektive saigrača.Neki autori ističu da je za uspešnost u ovim igrama, čemu

teže njeni akteri, neophodno razumevanje veze izmeđurazmišljanjasaigračainjihovihakcija(ColeandCole,1993).

Ukoliko izuzmemo shvatanje Vigotskog, koji smatradasepravilajavljajuvrloranoidaregulišuponašanjedetetakojeseigrasamo,možeserećidaseigrespravilimajavljajuu kasnom predškolskom uzrastu ili na ranom školskom uzrastu,tedaonepodrazumevajuuključenostnajmanjedvaaktera.Razlogrelativnokasnepojaveovihigaravezanjezaosobenostiintelektualnogisocijalnograzvojadece(pomenutihnakrajuprethodnogpasusa).Iakodecapočinjudaseigrajusadrugomdecomoko18.meseca,pažljivoposmatranjepokazujedasenatomuzrastusvakodeteigrazasebe,tesemožerećidasedeteigrauprisustvudrugedece.Tekoko24.mesecapostajemoguća„paralelnaigra“,ukojojsedeteidaljeuglavnomigraporedvršnjaka,aliimpovremenodajeigračkeilipokazujenanjih(Ivićisaradnici,2002).Začecipravezajedničkeigre,kojapodrazumevasaradnjuipoštovanjenajjednostavnijihpravila,javljajusekodčetvorogodišnjaka,atekuuzrastuokosedamgodinapravilaigrepostajusuštinskakarakteristikaigre. Pijaže je, izučavajući igranje klikerima, detaljnoproučavao igre s pravilima. Razvoj igara s pravilima ima dva aspekta: a) poštovanje pravila i njihovu primenu i b) razumevanje pravila i postojanje svesti o njima (Pijaže,1965).Razvojnitokigaraspravilimaodgovarastadijumimaurazvojuinteligencije,apovezanjeisarazvojemmorala.

no exlusion 141

relatedepisodeswithclearthemes.5)fromtheexpressionofpersonallifeandeventstoeventsinsociallife.

It should be remembered that adults also play. Theirgamesareusuallydiverseandcontainrules(sports,socialgames),orother formsofplaying inwhich rulesarenotas importantandwhicharemorecreative,strategicandproblemsolving.IthasalreadybeenmentionedthatPiagetthoughtthatsymbolicgamesinadultlifetransfertovariousgamesofacreativenature.Vygotsky (1978) underlines the fact that during developmentgamemechanismstransfertoaninnerplaneandthattheystillconstituteanimportanttoolinformingabstractthinking.

Games with rules

Gameswith rules are characterizedby theexistenceof an explicit systemof ruleswhich regulates the behaviouroftheparticipants.Therulesareconventionalandmandatoryfor all participants. Theymay be very simple, but also verycomplexwhichrequirestheuseofaspecificlevelofintellectualdevelopmentinordertounderstandandimplementtherules.Rulesrelatetothewaygamesareplayedandtothebehaviourof participants. In order for children to take part in suchgames,theyneedtobeabletorememberthedefinedrules,i.e.whenplayingtheyneedtoremainconsciousoftherules.Itisalsoimportantthattherulesarenotchangedduringthegameandthattheyarecontinuouslyrespected.Furthermore,it is important to understand the perspective of the otherparticipants in games with rules. Some authors underline

that in order to be successful in such games, it is necessarytounderstandthelinkbetweenthethinkingoftheactorsandtheiractions.(ColeandCole,1993).

AccordingtoVygotsky,whobelievesthatrulesappearveryearlyandthattheyregulatethebehaviourofchildrenwhoplayalone,gameswithrulesoccurinlatepreschoolageorearlyschoolageandrequiretheparticipationofatleasttwoplayers.The reason for this relatively latemanifestation is related tothe characteristic of the intellectual and social developmentof children (mentionedat theendof thepreviouspassage).Even though children start to playwithothers at around18months, careful observation has shown that at that stagechildrenplayby themselves so it ismoreappropriate to saythat childrenplaywhileother children arepresent. “Parallelplaying”becomespossibleataround24monthswhenchildrenplaynexttootherchildrenandgivethemtoysoraddressthemfromtime to time (Ivić and others, 2002). The beginning ofplaying together,whichrequirescooperationandrespect forsimplerules,appears inchildrenof4yearsofage.However,onlyataround7yearsdogamerulesbecomeafundamentalcharacteristicofgames.

By studying games played with marbles, Piaget wasable todefinegameswith rules.Thedevelopmentofgameswithruleshastwoaspects:a)the respect for rules and their application b) an understanding of rules and the existence of an awareness of them (Piaget,1965).Thedevelopmentrateofgameswithrulesrunsparalleltothestadiumofintelligence

bez ispadanja142

Prvi stadijum odgovara stadijumu senzomotorneinteligencije, na kom postoje samo funkcionalne igreograničenenapercepcijuimotoriku.Uovojfazirazvojadetene shvata pravila, niti ima potrebu da ih poštuje. Drugi stadijum obeležen je dominacijom simboličkeigre, kojaprethodi igri s pravilima. Međutim,naprelazu iztrećeučetvrtugodinudetepolakopostajesvesnopostojanjarazličitihpravila koja regulišunjegovoponašanje. Tapravilase tiču vremena za obrok, odlaska na spavanje, higijenskihnavika.Pravilauvekdolazeododraslih,kojineštozahtevajuoddeteta.Napočetkuovogstadijumaigrajeparalelnaibezpunokontakta saostalomdecom.Postepeno, interakcije sadrugom decom postaju sve češće. Dete želi da se igra kaoostaladeca,pogotovokao starija. Saznanjaopravilima igredetedobijaodstarijedeceipokušavadaihimitira.Međutim,imitacija pravila je kratkog daha, dete mnogo više pažnjeobraćanapraktikovanjesameigre,odnosnonaveštinukojuigraangažuje.Njemuništaneznačidapobediuigri jeronoi ne zna šta pobeda znači. Na ovom stadijumu dete slaboobraćapažnjuna to šta radedrugi učesnici.Onone shvatapravilakaostvarkonvencije.Uprkostomeštonijeustanjudasedržipravilaištoihmenjaiprilagođavasvojimpotrebama,dete smatra da su pravila igre nepromenljiva (zabranjeno je menjati ih) ivečna (postoje oduvek), kao i da su ihodrasli stvorili za decu. Ovakvo razumevanje pravila i nesposobnost daseigrapopravilimaposledicasudečjegegocentrizma,koji,

poPijažeovommišljenju,obeležavaovufazurazvoja.Detenijeustanjudarazlikujesopstvenoshvatanjeodtuđeg,ononijeustanjudarazumeperspektivudrugoginedoživljavajekaorazličituodsvoje.Doslednopoštovanjepravilairazumevanjeda su ona stvar dogovora ostaju zbog toga van domašajadece na ovom stadijumu razvoja. Ovakva pravila koja dolaze spolja,kojasustvorili„moćnijiodrasli“,Pijaže(1965)nazivapravilima prinude (coercive rule). Oko sedme godine nastupa treći stadijum uintelektualnomrazvoju,stadijumkonkretnihoperacija.Pijažeističedajeovostadijumkooperacijeidaseprenjeganemožegovoritiopravomsocijalnomživotudecekojibipodrazumevaorazumevanje pozicije drugog i razmenu s drugima (Pijaže1926). U ovim godinama dete se oslobađa egocentrizmai postaje svesno perspektive saigrača. Igrajući se, ono setrudi da pobedi. Pobeda više ne znači praktikovanje nekeveštine,većznačibitiboljioddrugih.Saigračisedogovarajuo pravilima, što rezultira uspostavljanjem zajedničkog setapravila. Učesnici nastoje da kontrolišu svaki aspekt igre usmislupoštovanjapravilaodstranepojedinačnihigrača.Onajkonepoštujepravila-varai,ukolikogasaigračiotkriju,naićićenanjihovoneodobravanje, osudu,pa čak isključivanje izigre. Ipak,postojanjepravila i kontrole jenestabilnapojavana početku ovog razvojnog perioda. Naime, pravila suograničena na jednu igru, svako ponovno igranje zahtevaponovno pregovaranje o pravilima i njihovo uspostavljanje.

no exlusion 143

developmentandislinkedtothedevelopmentofmorals.

The first stadium parallels that of senso-motoricintelligence. At this stage there are only functional gameslimited to perceptions and motorics. In this developmentalphasethechilddoesnotunderstandrulesortheneedfortheirexistence.

The second stage is dominated by symbolic playingwhich precedes games with rules. However, in the passagefrom the third to the fourth year, children become moreconsciousoftheexistenceofdifferentruleswhichregulatetheirbehaviour.Theserulesarerelatedtomealtimes,bed-timeandhygienicactivities.Rulesalwayscomefromadultswhorequiresomething fromchildren. Here,playing isparalleland thereisnotmuchcontactwithotherchildren.Graduallyinteractionbecomes more usual and children want to play like others,especiallyiftheyareolder.Thegamerulesaretransferredbyolder children who are imitated. However, the imitation ofrules is short sincechildrenpaymuchmoreattentionto thepracticeofthegameitself,oftheskillsthatplayingrequires.Itisnotimportantforchildrento“win”atthisstagesincetheydonotknowwhatitmeanstowin.Herechildrendonotlookatwhattheirfriendsdobecausetheydonotunderstandrulesas conventional phenomena. Even though children are notabletorespectrulesandthuschangethemaccordingtotheirneeds, they also believe that game rules are unchangeableand everlasting and that adults make up rules for children.This kind of understanding of rules is the consequence of

children’segocentrismwhichaccordingtoPiagetcharacterizesthisdevelopmentalstage.Childrenarenotabletodifferentiatebetween their own understanding and that of others. Theregularrespectforrulesandtheunderstandingthattheyareamatterofagreementremainoutsideofthedomainofchildrenat this developmental stage. Such rules which come fromoutside,fromthe‘powerfuladults”arereferredtobyPiagetas“coerciverules”(1965).

A around 7 years of age, the third stadium inintellectual development emerges signalling the stage ofconcreteoperation.Piagetunderlinesthatthisisthestageofcooperation and that before it real social life does not existbetweenchildrensincethisentailsunderstandingthepositionofothersandexchangewithothers(Piaget1926).Inthisagerange children free themselves of egocentrism and becomeconsciousoftheperspectivesofotherplayers.Thechildtriestowinwhenplaying.Winningnolongermeansthepracticingof skills, but being better than others. The players agree onthe rulesand reacha commonsetof rules.Theparticipantscontinuetocontroleveryaspectofthegamewhileindividuallyrespectingtherules.Whoeverfailstorespecttherules,cheats,andwhendiscoveredencountersdisapproval,judgementandevenexclusionfromthegame. Indeedtheexistenceofrulesand control is an unstable phenomenon at the beginning ofthis developmental stage. In fact, rules are limited to onegame and all other games require a new agreement on therulesandtherespectforthem.Rulesarenotgeneral,arenotvalidineverysituation,butaredefined in each specific game.

bez ispadanja144

Pravila nisu uopštena, ne važe za svaku situaciju, već seuspostavljaju za svaku pojedinačnu igru. Pored toga, igračičestonarazličitnačinshvatajupravila ineznajusvapravilado detalja (pogotovo kod kompleksnih igara), te tokomigre uspostavljaju međusobno razumevanje. Kako razvojnapreduje,decapostajusvesposobnijadakontrolišuigruidauspostavezajedničko značenjepravila.Razvija se shvatanje da su pravila stvar dogovora i da se mogu menjati ukoliko se svi slože. Postaje jasno da supravila generisana tokom vremena i da su ih izmišljala deca,aneodrasli.Igrasvevišepostajesaradnjajednakih.Nastadijumukonkretnihoperacijarazvijaselogičkomišljenje,kojejeneophodnozasavladavanjekompleksnih pravila a ne samo za decentraciju od vlastitoggledišta. Opisane promene nagoveštavaju sledeći stadijumu razvoju igre, koji odgovara početku stadijuma formalnihoperacijanauzrastuodpribližno11godina.Naovomstupnjusvaki detalj procedure igre precizno je određen i fiksiran.Uspostavljen je sistem pravila koja su poznata svima. Pravila su uopštenaivažezasvesituacije,ukolikoseigračinedogovoredanekopraviloizmeneradiinovacijauigriiradinjenevećezanimljivosti.Uovomperiodusepovećava interesovanjezazajedničkeigre.Samapravila postaju interesantna igračima. Ona su često predmet diskusije, razgovara se o njihovojfunkcionalnostiiuticajunatokigre.Nijetolikovažnopobeditikolikopostajevažnodaseigradoslednoregulišepravilimai

da svi učesnici budu ravnopravni. S razvojemhipotetičkog iapstraktnogmišljenjauovomperiodu,učesniciuigrinalazezadovoljstvo u predviđanju mogućih ishoda uvođenja iprimenenovihpravila.Naovomstupnjusepravila menjaju ne zato što nisu dovoljno stabilna i opšta većda bi se igra učinila kompleksnijom i zanimljivijom.Pravilanisuneštoštodolazi spolja. Nova pravila nastaju kao posledica slobodne volje igračada ihpromene ipostignutesaglasnostio tome.Razvija se i svest o promenljivosti pravila kroz istoriju. Uopštena pravila, koja su shvaćena kao promenljiva i kojapoštuju svi učesnici u igri, Pijaže (1965)naziva racionalnim pravilima (rational rule). Pijaže veruje da je igra sa drugima, pored toga štoje važna za intelektualni razvoj, značajan činilac i u razvojumoralnosti.Krozrazvojigredetesaheteronomnemoralnostiprelazinaautohtonu.Heteronomnamoralnostpodrazumevapoštovanje principa koji se nalaze van osobe, koje onadoživljava kaoprinudupošto jeokolinaprimoravadaneštočini ili ne čini. Zahvaljujući razvoju inteligencije i iskustvusaradnjesadrugima(kojajerezultatigresapravilima),detepolako prelazi na autohtonu moralnost. Ona podrazumevaizgradnjuunutrašnjegsistemavrednostiimoralnihprincipa.Osoba sledi te principe jer shvata njihovu važnost i donosislobodnu voljnu odluku da se ponaša u skladu sa njima.Ovavrstamoralnostistojiuosnoviprinciparavnopravnostiidemokratičnosti.

no exlusion 145

Besides, the players often understand the rules in differentwaysanddonotknowallof therules indetail (especially incomplexgames),sothattheyreachacommonunderstandingwhileplaying.Aschildrendevelop further, theyalsobecomemoreaptatcontrollingthegameandestablishingthecommonsignificance of rules. the understanding that rules are a matter of agreement and that they can be changed insofar as everyone agrees comes to be accepted.Itbecomesclearthatrulesaregeneralizedduringtimeand that children make them and not adults.Playingincreasinglybecomesthecooperationof individuals.Atthestageofconcreteoperation,the logicalthinking required tomaster complex rules and not only thedecentralizationofthepersonalviewpointdevelops.

Thedescribedchangesannouncetheemergenceofanewstadiumofgamedevelopmentwhichgoeshandinhandwiththebeginningofthestageofformaloperationthattakesplaceataroundtheageof11.Inthisnewstageeverydetailoftheprocedureofthegameispreciselyfixedandspecified.Thesystemofknownrulestakesplace.rules become general and arevalidforallsituations,unlesstheplayersagreetochangecertainrulesinordertoinnovateandtoincreasetheinterestinthesocialgame.Inthisperiodtheinterestincommunalgamesincreases. The rules themselves become interesting to the players.Theyareoftenthesubjectofdiscussionamongsttheplayersandtheyarediscussedintermsoftheirfunctionalityand their influence on the playing process. The focus is notso much on winning, but rather on playing in accordancewith the rulesandon theequal treatmentofplayers. With

thedevelopmentofhypotheticalandabstractthinkinginthisperiod, the participants find satisfaction in the predictionofthepossibleoutcomesoftheapplicationofnewrules.Atthislevel,the rules are changed not because they are not stable enough, but rather so that the games become more complex and interesting.Therulesdonotcomefromtheoutsideandnewrulesemergeasaconsequenceofthefreedomoffreewilloftheplayerstochangethemafterhavinggainedconsensustodoso.Theconsciousnessofthechangeabilityofruleshasgrownthroughhistory;generalruleswhichareunderstoodasvariableandarerespectedbyallplayersarereferredtobyas“rational rules” (1965)

Piaget believes that playing with others is notonly important for intellectual development, but is also asignificantfactorinthedevelopmentofmorality.Throughthedevelopmentofgames,childrenpassfromaheteronymoustoanautochthonousmorality.Heteronymousmoralityencompassesthe respect for principles which originate from outside theindividualandwhichareconsideredasaconstraintfromtheenvironment.Thankstothedevelopmentof intelligenceandtotheexperienceofcooperation(whichistheresultofplayingwithrules),childrenslowlypasstoautochthonousmorality.Thelatterincludestheformationofaninternalsystemofvaluesandmoralprinciples.Thepersonbuilds suchprinciples sincehe/sheunderstandstheir importanceandmakesa freedecisiontobehaveaccordingtothem.Thistypeofmoralityremainsatthebasisoftheprinciplesofequalityanddemocracy.

bez ispadanja146

Igra kao socijalni fenomen

Kad se kaže da je igra socijalni fenomen, to možepodrazumevati različite stvari. S jedne strane, to može daznači da igra ima socijalno poreklo, da je proizvod razvojaljudske civilizacije i da je njen sadržaj socijalne prirode. Sdruge strane, tretiranje igre kao socijalne pojave može seodnositinaučešćevećegbrojaigračauigri,štopodrazumevarazličiteoblikesocijalneinterakcijemeđunjima. Prvo pomenuto značenje prisutno je kod autorasocio-kulturne orijentacije. Eljkonjin govori o konkretnimistorijskimuslovimau razvojučovečanstvakoji sudovelidonastanka formi igrespecifičnihsamoza ljude.Onnaglašavada je sadržaj igre socijalne prirode i da odražava razne vrste odnosa među ljudima, kao i njihovu delatnost.Poredtoga,uigrisekoristeigračkeidrugirekvizitikojisuljudskiproizvodiimajuspecifičnufunkciju.Eljkonjinnaglašavaposebnuuloguodraslih koji detetu približavaju različite objekte tumačećinjihovunamenu kroz zajedničku aktivnost sanjima.Mnogaistraživanjasusebavilaučešćemodraslihuigridece,naročitonamlađimuzrastima (Mekdonald i Park, 1984; Slejd, 1987;Ignjatović-Savić i saradnici, 1990; Kol & Kol, 1993; Leper,2000. i dr). Drugo značenje igre kao socijalne pojave odnosi senameđusobneodnoseučesnikauigri.Nekiautoričakgovore

osocijalnoj igrikaooposebnomtipuigrekojipodrazumevaučešćevišeaktera.Smit(1990) ističedasocijalna igramožepodrazumevatifizičkikontaktmeđuučesnicima(igrejurenja,rvanjeisl.)ilisemožeodvijatibeznužnogfizičkogkontakatameđu njima (zajedničko građenje građevina od kocaka).Kadjebilorečioigramaspravilima,istaknutojedadetenapočetku nije u stanju da se igra s drugima. Tek u školskomperiodu ono postaje sposobno da uvidi i razume poziciju drugih i da zaista sarađuje sa njima. Tada dete počinje darazlikujeradodigre.Javljase izrazitapotrebazadruženjemsa vršnjacima i provođenjem slobodnog vremena sa njimakojeječestoispunjenoupravoigrom.Decauživajuuraznimigramasaloptom,kaoiostalimkolektivnimigrama,itakoučeda pobeđuju, gube, da uspostavljaju razne vrste odnosa sadrugima i razvijaju različite socijalne veštine (Umek, 1983).Nekadecapočinjudarazvijajuveomaintenzivnainteresovanjazasport,tezanjihonpostajeozbiljanhobi. U igri se mogu javiti različite forme međuljudskih odnosairazličiteemocijepremadrugima.Igrasemožebaziratina saradnji i dopunjavanju učesnika, ali i na takmičenju. U sportučestosrećemoobatipaodnosaujednojigri.Pripadniciistog tima međusobno sarađuju i istovremeno se takmičesa pripadnicimadrugogtima. Takmičenje ne treba smatratinegativnom pojavom. U zavisnosti od vrste igre, onomožebiti podsticajno za razvoj socijalnih, intelektualnih i fizičkihveština.Takmičenjemožeimatinegativneefekteukolikosekao

no exlusion 147

Playing as a social phenomenon

Playingasasocialphenomenonmayindicatedifferentthings. On one hand, it may mean that playing has a socialbackground,thatitistheproductofthedevelopmentofhumancivilizationandthatitscontentisofasocialnature.Ontheotherhand,treatinggamesasasocialphenomenonmayalsorelatetotheparticipationofahighernumberofplayersinthegameandthisbringsaboutdifferentformsofsocialinteraction.

The former significance is promoted by the authorofasocio/culturalbackground.Elkoninspeaksofthespecifichistorical conditions in the development of humanity whichhave led to the development of a form of playing specificonly to humans. He underlines that the content of playing is social and as such it represents various types of relations between individuals and their activities. Besides, toys andotherrequisitesthatarehumanproductsandhaveaspecificfunctionarealsousedinplaying.Elkoninunderlinesthespecificrole of adultswhomake different objectsmore common tochildrenwhile interpreting for them their intention throughcommonactivities.Variousresearchstudieshavedealtwiththeparticipationofadults inchildren’sgames,especially inearlychildhood (MacDonald i Park, 1984; Slejd, 1987; Ignjatović-Savićisaradnici,1990;Kol&Kol,1993;Leper,2000.idr).

Theothersignificanceofplayingasasocialphenomenonrelatestotheinterpersonalrelationshipsamongsttheplayers.Some authors even speak of social games as a specific type

ofplayingwhichincludestheparticipationofdifferentactors.Smith(1990)claimsthatsocialgamesmayencompassphysicalcontact amongst the participants or they may take placewithout necessarily promoting any physical contact at all.Whendiscussinggameswithrules,wementionedthatinthebeginningchildrenarenotabletoplaywithothers.Onlyduringschooldoesthechildbecomeabletoseeandunderstandthepositionofothersand then tocooperatewith them.At thatstage,thechildstartstodifferentiatebetweenworkandplay.The need to socialize with peers and spend free time withthemthroughplayingarises.Childrentakepleasureindifferentgameswithaballandinothercollectivegames,andinthiswaytheylearntowin,loseandtobuildvariousrelationshipswithothersanddevelopdifferentsocialskills(Umek,1983).Somechildrenstarttodevelopveryintensiveinterestsinsportsandtheyrepresentserioushobbiesforthem.

Different forms of interpersonal relationships and emotions towardsothersmaybe expressed through games.Gamesmay be based on cooperation and on compensatingtheparticipant,butalsooncompetition. Insportsweoftenencounterbothkindsofrelationsinonegame.Themembersofthesameteamcooperateinterpersonallyandatthesametimeenterintocompetitionwiththemembersofotherteams.Competitiondoesnothave tobe judgedasnegative. Itmaybe influential in the development of social, intellectual andphysical skills, depending on the type of game. However,competition may have negative effects in so far as it givesrise to intolerance and aggressivebehaviour. This iswhywe

bez ispadanja148

njegovrezultatjavinetrpeljivostiagresivnoponašanje.Zatousportskimigramaimamovelikibrojpravilakojasankcionišutakveoblikeponašanja.Uigrisuprisutneiraznevrsteemocijapremadrugimosobama.Onemogubitipozitivne:naklonost, prijateljstvo, ljubav, podrška, ali i negativne: dominacija, netrpeljivost, mržnja, zavist. Obe vrste emocija značajnesu za socijalno sazrevanje deteta. Pozitivne jačaju njegovosamopouzdanje, pomažumu da bolje komunicira s drugimljudima,daihboljerazume.Negativneemocijesuočavajudetesaživotomuzajednici.Onorazvijasvestdanijesamoidanemogusvenjegovepotrebebitizadovoljene.Detepostepenoučidasenosisnegativnimemocijama,daprihvatasvojstatusugrupiističeiskustvakojamumogupomoćidaprevaziđeirešisocijalnekonflikte.

Uloga igre u razvoju

Poštojeigrasloženfenomen,prirodnojedajenjenauloga u razvoju mnogostruka. Toličić (1966) ističe da igrablagotvornodelujenacelokupnupsihofizičkustrukturuličnostideteta,aneodvojenonapojedinačnačulaisposobnosti.Ipak,radiboljegrazumevanjafunkcije igreurazvojuupsihološkojliteraturi se često izdvajaju psihološke funkcije i aspektiponašanjanakojeigradelujekaoštosu:motorika,percepcija,motivacija, intelektualne funkcije, socijalneveštine,moralnodelovanje.Možeserećidaigrapozitivnoutičenaintelektualni,emocionalni i socijalni razvoj deteta.

Ulogu igre u intelektualnom razvoju naglašavajuetolozi, bihejvioristi, kao i pripadnici Pijažeovog i socio-kulturnog pristupa. Etolozi i bihejvioristi značaj igre vezujuza otkrivanje novih formi ponašanja koje obezbeđujubolju adaptaciju na sredinske uslove. Igra ima elementeeksperimentisanja, inovacije, otkrivanja - što je čini važnimfaktoromrazvojainteligentnogponašanja. Pijaže igru shvata kao odraz nivoa intelektualnogfunkcionisanjanakomesedetenalazi.Pomenutojedasuuigri prisutna obamehanizma koja unapređuju intelektualnirazvoj:asimilacijaiakomodacija.IakojePijaževišenaglašavaoemocionalni i socijalni aspekt igre,može se reći da bogataempirijska građa koju je prikupio govori u prilog njenomznačaju za intelektualni razvoj. Kao što su Ivić i Davidović(1972) dobro primetili, iako je igru video kao dominantnoasimilatornuaktivnost,Pijažejedaoodličneopiseponašanjadeceuigrikojisvedočeoprisustvuakomodacije.Preplitanjeasimilacije i akomodacije doprinosi stalnom usavršavanju imenjanjustrukturaintelektualnogfunkcionisanja.ZatoIvić iDavidović(1972)tvrdeda igraodražavastrukturumišljenja,aliidasenjomestvaranovastrukturamišljenja. U okviru socio-kulturnog pristupa se direktnijeukazuje na značaj igre za razvoj mišljenja (nejasnarečenica).PomišljenjuVigotskogpojavasimboličkeigreimaprvorazredni značaj za razvoj inteligencije, ona nije samo

no exlusion 149

havenumerousrulesinsportswhichsanctionsuchbehavior.Differentkindsofemotionsarealsopresentingames.Theymaybepositive,suchassympathy, friendship, love and support,butalsonegativesuchasdomination, intolerance, hatred and jealousy. Both kindsof emotions are very significant for thesocialmaturityofthechild.Thepositiveonesstrengthenselfconfidence,helpingthemtocommunicatebetterwithothersandtounderstandthembetter.Thenegativeonescompelthechild to face social life. Children develop the consciousnessthattheyarenotaloneandthattheycannotsatisfyalloftheirneeds.Childrengradually learntohandlenegativeemotions,to accept their statuswithin the group and gain experiencewhichcanhelpthemtoovercomesocialconflict.

the role of playing in development

Since playing is a complex phenomenon, its role indevelopmentismultiple.Toličić(1966)underlinesthatplayinghasabeneficialeffectonthewholepsycho\physicalstructureofthepersonalityofthechild,andatthesametimealsooncertainsensesandabilities. Indeed, inordertogainabetterunderstanding of the functions of playing in development,in psychological literature, the psychological functions andaspects of behaviour affected by playing are evidenced:motorics,perception,motivation,intellectualfunctions,socialskillsandmoralaction.Itmaybeaffirmedthatplayingaffectsthe intellectual, emotional and social development of thechild.

Etiologists, behavioural scientists and the followers ofPiaget insistontheroleofplaying in intellectual development. Etiologistsandbehaviouralscientistslinkthesignificanceofgamestothediscoveryofnewformsofbehaviourwhichensureabetteradaptation to environmental conditions. Playing has elementsofexperimentation, innovation,discovery,and thismakes itanimportantfactorinthedevelopmentofintelligentbehaviour.

Piagetconceptualisesplayingasanexpressionofthelevelofintellectualfunctioninginwhichthechildfindsitself.Bothof themechanismswhichpromote intellectual developmentarepresentinplaying:assimilationandaccommodation.EventhoughPiagetfocusedmoreontheemotionalandsocialaspectofplaying,itcanalsobesaidthatthewealthofempiricaldatathathecollecteddemonstrate its significance for intellectualdevelopment.AsIvićandDavidović(1972)havenoticed,eventhough he saw playing as a dominant assimilation activity,Piagetgavedescriptionsofchildren’sbehaviourinplayingthatwitness the presence of accommodation. The dialectics ofassimilationandaccommodationcontributetothecontinuousperfectionofintellectualfunctioning.ThisiswhyIvićiDavidović(1972)claimthatplayingexpressesthestructureofthinking,butalsothatthroughitanewstructureofthinkingiscreated.

According to the socio-cultural approach, thesignificance of playing in the development of thoughtis demonstrated more directly. Vigotsky thinks that theappearance of symbolic playing is of paramount importanceinthedevelopmentofintelligence,andsymbolicplayingisnot

bez ispadanja150

dominantanoblik aktivnostiudetinjstvu već jenjenaulogauintelektualnomrazvojuključna(Vigotski,1978).Onsmatrada se u njoj pojavljuje osnovni mehanizam intelektualnograzvoja koji on objašnjava pojmom zone narednog razvoja(zone of proximal development). Zona narednog razvojapodrazumevadauinterakcijisaodraslimiuznjegovupomoćdetepostajesposobnodarešiproblemekojesamonijemoglo.Uz asistenciju odraslog, dete ispoljava oblike ponašanjakoji su iznad njegovog razvojnog nivoa. Dete u igri stvarazamišljenu situaciju i u njoj ispoljava oblike ponašanja kojisu na višem razvojnomnivouodnivoanjegovogponašanjau realnom svetu (Vigotski, 1978). Vigotski slikovito kaže:„Igrapredstavljazonunarednograzvojadeteta.Uigrijedeteuvek iznad svogprosečnoguzrasta, za glavu višeod samogsebe. Igra u kondenzovanom vidu sadrži u sebi pojačivačeza sve tendencije razvoja“ (Vigotski, 1978, str. 102). Krozigruserazvijasposobnostreprezentacije,koja imaznačajnuuloguurazvojufunkcijapamćenja ipredviđanja.Simboličkaigra pomaže detetu da se oslobodi neposredne realnostii da gradi ponašanje koje nije kruto, zavisno od konkretnihokolnosti; u njoj dete postiže ono što još nije sposobno dapostigne u realnom svetu. Stvarajući zamišljenu situaciju,ono uspeva da odvoji značenje od jednog objekta i pripišegadrugom.Ovose,poVigotskom,možeshvatitikaozačetakrazvoja pojmova. Takođe, u simboličkoj igri se jedna akcijazamenjuje drugom, čime se otvara planmogućnosti izborai razvojaslobodnevolje.Vigotski (1978)kažedase razvojni

tokigrekrećeodigarasauočljivomimaginarnomsituacijomiskrivenimpravilimapremaigramasajasnouočljivimpravilimai skrivenom imaginarnom situacijom. Ovim on ističe da,zahvaljujući razvoju igre, dete postaje sposobnoda poštujerazličita pravila, a da osnovnimehanizam kojimdete kreirazamišljenusituacijuprelazipolakosplanaspoljašnjeaktivnostikaoštojeigranaunutrašnjiplanmentalnogkombinovanjaiapstraktnogmišljenja. Eljkonjin(1972)ističedausimboličkojigrideteodvajaznačenjeodkonkretnihstvari iradnji,čimepripremaputzapounutrenjeovogprocesa irazvojpsihičkihfunkcijakaoštosuunutrašnjigovor,mišljenje,logičkopamćenjeiapstraktnomišljenje.IvićiDavidović(1972)naglašavajudasekognitivnefunkcije igre retko uviđaju zbog naglašavanja uloge igre naemocionalnomplanu.Onismatrajudarazniobliciponašanjauigri(kaoštosuevociranjeprošlihdogađaja;predstavljanjerazličitih objekata, osoba i događaja i njihovo dovođenje uvezutokomigrekakobiseboljeshvatili;istraživanje;pripremazadogađajekojićeuslediti;kombinovanjemogućnosti)imajuogroman značaj za intelektualni razvoj deteta pošto u sebinoseklicurazvojasloženihvišihpsihičkihfunkcija. Poreduticajaigrenarazneintelektualnefunkciječestosepominjeinjenodejstvonarazvojstvaralačkihsposobnostii kreativnosti.Kroz igru se razvijamašta, kojapodrazumevazamišljanjesituacija,povezivanjepojavakojeurealnostinisu

no exlusion 151

onlydominantinchildhood,butitsfunctionisalsothekeytointellectual development. (Vigotski,1978). He believes thatthebasicmechanismsof intellectualdevelopmentemergeinsymbolicgamesandtheyareexplainedbytheconceptof the zone of proximal development. The latter encompasses theinteractionbetweenadultsandchildrenwhoareenabled tosolve problems through the support of adults. Through theassistanceofgrownups,thechildexpressesformsofbehaviourthat are beyond his/her developmental level. In playing,childrencreateanimaginarysituationinwhichtheymanifestformsofbehaviourthatareatahigherlevelofdevelopmentthan the levelof theirbehaviour in the realworld (Vigotsky,1978).Vigotskysaysthat:“gamesrepresentthechild’szoneofproximaldevelopment.Inplaying,thechildisalwaysbeyondhis/heraverageagerangeandaheadtallerthanhis/herrealheight.Gamesinacondensedwayencompassamplifiersforalldevelopmentaltendencies”(Vigotsky,1978).

Playingdevelopsrepresentationability,whichhasanimportant role in developing the functions of memory andanticipation.Symbolicplaychildrentofreethemselvesfromtheimmediaterealityanddevelopaformofbehaviourthatisnotrigidandnotdependentonconcretecircumstances.Throughplay, the child achieves certain things he/she is not able toachieveintherealworld.Bycreatinganimaginarysituation,thechildisabletoseparatethemeaningfromanobjectandapplyittoadifferentobject.AccordingtoVigotsky,thismaybeseenasthebeginningofthedevelopmentofconcepts.Inaddition,duringsymbolicplay,oneactionisreplacedbyanother,thus

openingupopportunities for choosing anddeveloping freewill.Vigotsky(1978)claimsthatthedevelopmentalcourseofplayingstartswithgamesthathaveaperceptibleimaginarysituation and concealed rules, then moves to games thathaveclearlyoutlinedrulesandahiddenimaginarysituation.Thushepointsoutthat,thankstothedevelopmentofplay,thechildbecomescapableofadheringtovariousrules,andalsomovesfromtheareaofexternalactivity,suchasplaying,to the internal space ofmental combinations and abstractthinking.

Elkonin (1972) points out that during symbolicgames, a child separates the meaning from concreteobjects and activities, and thus prepares the way for theinternalisation of these processes and the developmentof psychological functions, such as internal speech,thinking, logical memorization and abstract thinking. Ivićand Davidović (1972) stress that the cognitive functions ofplaying are rarely recognized because of the attention thatisgiventotheroleofplayingintheemotionalsphere.Theyupholdthatvariousformsofbehaviourduringplay(suchasevokingpastevents;presentingvariousobjects,personsandevents,andconnecting themduringplay inorder togainabetter understanding of them; exploration; preparation forupcoming events; combining options) have an enormoussignificance for the intellectual development of the child,becausetheycarryinthemtheseedofthedevelopmentofcomplexpsychologicalfunctions.

bez ispadanja152

povezane,traganjezanovimidejamaisredstvima,iznalaženjealternativnih načina za korišćenje određenih sredstava,sticanjenovihiskustava.(Toličić,1966,1983). Značajigrezaemocionalni razvoj je nesumnjiv. Svako detevećuprvimgodinamaživotadoživljavanezadovoljstvo,razočaranja, strahove, stresove i ulazi u konflikte. Odrasliraspolažusamnogovišesredstavakojimamogupomoćisebiuprevazilaženjuovakvihosećanja.Sasvimmaladecanemajusposobnostgovora,teimjejednomoćnosredstvouskraćeno.Osimtoga,njihoveintelektualnesposobnostisuograničene,pa im i to otežava razumevanje i adekvatno izražavanjesopstvenih emocija i potreba. Zato deca svoje emocije,potrebe ikonfliktečesto izražavajukroz igru.Sviautori,bezobzira na to kom teorijskom pravcu pripadaju, naglašavajupovezanost igre sa motivacionom i emocionalnom sferom.Psihoanalizajeprvasagledalaznačajigrezaemocionalnirazvoji istaklakatarktičkufunkcijuigre,njenuuloguuovladavanjunegativnimemocijamaiuspostavljanjukontrolenadvlastitimponašanjem.PijažeiVigotskigovoreoznačajuigrekaopoljaukomedetezadovoljavamnogobrojnepotrebe.Pijažeuovomečakvidiosnovnufunkcijuigre.IvićiDavidović(1972)ističudasu najvažnije afektivne funkcije igre vezane za neostvareneželje, zapotrebuda sebude veliki, za katarzu i anticipacijuzadovoljenja.Deteuigripostižefiktivnozadovoljenjepotrebakojenisuzadovoljeneurealnosti(naročitopotrebadasebudeodrastao),uspostavljakontrolunadnezadovoljenimželjama,

kompenzujemanjkavosti relanosti u kojoj živi, oslobađa senapetosti (pogotovo agresivnosti), privremeno razrešavapostojećekonflikte,dobijaosećajprijatnostikrozpredviđanjeizamišljanjebudućihzadovoljenja(Matejićeva,1982).Netrebazaboravitidakrozigrudecadoživljavajuipozitivneemocije,te je ona nezamenjiva za uravnotežen i zdrav emocionalnirazvoj.Poštosimboličkaigračestopodrazumevaizdvajanjeinaglašavanjeemocionalnihstanjalikovaunjoj,onajepodlogazausvajanjeirazumevanjesloženihemocijakakvesuljubav,prijateljstvo,saosećanje,sažaljenje,ljubomora,prekorisl..Iako postoje oblici igre koji ne moraju da uključuju drugeosobe,možesetvrditidajeuvelikombrojutakvihslučajevaigra socijalna pojava i da utiče na socijalni razvoj ličnosti.Setimo se da Eljkonjin ističe da sama upotreba određenihpredmetauigripodrazumevagrađenjerazumevanjanjihovefunkcije, koja je proizvod ljudske delatnosti i koju odrasliprenosenadete.Poredtoga,kadasedeteigrasamo,sadržajigre često podrazumeva prorađivanje situacija i osećanjavezanih za druge ljude. Igra postaje socijalni fenomen upravomsmislutekkaduključujevišeaktera.PomenutojedaPijaže egocentričnost deteta vidi kao prepreku za saradnjuu igri, međutim, on ističe da upravo kroz iskustvo igre sadrugima dete postepeno postaje sposobno da uvidi i razume poziciju različitu od svoje. On i Inhelder (Pijaže i Inhelder,1969) ističu da se igre sa pravilima prenose sa deteta nadeteidasuvažanfaktorunapređenjaiproširenjasocijalnogživotadeteta.Mnogiautori koji sebavesimboličkom igrom

no exlusion 153

Inadditiontotheeffectofplayondifferentintellectualfunctions,oneoftenhearsofitsimpactonthedevelopmentof creativity. The imagination is developed through games,which involve imagining situations, connecting phenomenathathavenoconnectioninreality,searchingfornewideasandmeans,seekingoutalternativewaysofutilizingcertainmeansandgainingnewexperiences.(Toličić,1966,1983).

Theimportanceofplayingforemotional development is undeniable. During his/her early years every childexperiences dissatisfaction, disappointment, fear, stress andbecomesinvolvedinconflicts.Adultshavetheuseoffarmoreresourcestohelpthemselvestoovercomesuchfeelings.Veryyoungchildrendonothave theability to speak, so theyaredeniedaverypowerfultool.Besides,theirintellectualabilitiesarelimited,whichmakesitmoredifficulttocomprehendandadequately express their emotions and needs. That is whychildren often express their emotions, needs and conflictsthroughplay.Allauthors,regardlessofthetheoreticmovementtowhichtheybelong,pointoutthelinkbetweenplayandthefields of motivation and emotions. Psychoanalysis was thefirsttocomprehendthesignificanceofplayingforemotionaldevelopment, and pointed out the cathartic function ofplaying, its role in overcoming negative emotions andestablishingcontroloverone’sbehaviour.PiagetandVigotskyspeakof the importanceofplayingasafieldwithinwhichachildsatisfiesmanyofitsneeds.Piagetinfactseesthisastheprimaryfunctionofplay. IvićandDavidović(1972)statethatthemostimportantaffectivefunctionsofplayingarerelatedto

unrealisedwishes,theneedtobegrown-up,tocatharsisandtheanticipationof satisfaction.Duringplay, childrenachievethefictionalsatisfactionofthoseneedsthatarenotsatisfiedinreality(especiallytheneedtobegrownup),theytakecontrolof their unrealised needs, compensate for the deficienciesof the reality in which they live, release tension (especiallyaggression), temporarily resolve existing conflicts and gain afeelingof comfort throughanticipatingand imagining futuresatisfactions(Matejić,1982).Onemustnotforgetthat,throughplay, childrenexperiencepositiveemotionsaswell, and it isthereforeirreplaceableforabalancedandhealthyemotionaldevelopment.Sincesymbolicplayoften involvessinglingoutandemphasizingtheemotionalstatesof thecharacters, it isthebasis for adoptingandunderstanding complexemotionssuch as love, friendship, compassion, empathy, jealousy,reproof,etc.

Even though there are forms of playing that donot involve other persons, one can say that in many casesplaying is a social phenomenon and it influences the socialdevelopmentofpersonality.Elkoninstatesthattheveryuseofcertainobjectsduringplayingimpliesthedevelopmentofanunderstandingoftheirfunction,whichisaproductofhumanactivityandistransferredfromadultstochildren.Inaddition,when a child plays alone, the contents of the game ofteninvolves working through situations and feelings connectedtootherpeople.Agamebecomesasocialphenomenononlywhenitinvolvesseveralparticipants.WehavementionedthatPiagetviewstheegocentricityof thechildasanobstacle for

bez ispadanja154

i igrom uloga naglašavaju da te vrste igara, pored igara sapravilima,doprinosedecentracijiodvlastitihpotreba i željai razgraničenjuvlastitog i tuđeggledišta.Preuzimanjeulogedrugog u tim oblicima igre nužno podrazumeva stavljanjeu njegovu poziciju, razumevanje njegovih postupaka iosećanja. Iskustvointerakcijeuigrisocijalizujedeteirazvijakodnjegaoblikeponašanjaiemocijeznačajnezadruštveniživotkao što su solidarnost, tolerancija, saosećanje, altruizam,saradnja. Kroz igru dete upoznaje druge osobe i njihovepotrebeiosećanja.Čestosutepotrebeukolizijispotrebamadeteta.Ovakvesituacije takođesuvažneza razvoj socijalnezrelosti.Kroznjihdeteučidasenosisasocijalnimkonfliktimai da reguliše svoje odnose sa socijalnimokruženjem.Umek(1983) ističe da kroz razne vrste igara, kao što su recimosportskeigre,deteuškolskomuzrastustičerazličitaiskustva:učidapobeđuje,dagubi,dasetakmiči,dasarađuje,daslaviituguje.Zahvaljujućitimiskustvimaonopostajesamostalnije,razvijatimskiduhiduhborbenosti,savlađujeteškoće…Svetojeveomakorisnozaemocionalniisocijalniživotdeteta. Mnogi autori smatraju igru važnom za razvijanjemoralnogponašanja.Toličić(1966)ističedasekrozodnosesadrugimauigrirazvijajuvažnemoralneosobine.Igrespravilima,po Pijažeovom mišljenju, doprinose izgradnji unutrašnjihmoralnih principa i autohtone moralnosti. Razvoj igara sa

pravilima kreće se u pravcu obezbeđivanja reciprociteta ijednakih prava igrača, što su važni principi demokratskogponašanja.Vigotskiigruvidikaosituacijukojadetetuotvaranove perspektive, mogućnost izbora i odlučivanja. Ovo su,smatra on, važni preduslovi razvoja slobodne volje. Setimose da Kant slobodnu volju smatra jednim od glavnih izvoramoralnog delovanja. MoždajezaključakofunkcijiigreuljudskomrazvojunajboljepreuzetiodVigotskog.Igrajevišeslojanfenomenkojipodrazumevarazličitevrsteaktivnostiiangažovanjerazličitihpsihičkihfunkcija.Zatojemogućepratitirazličiterazvojnelinijekojepredstavljajuprodužetak,nastavakigre(Vigotski,1978).Kad se imau viduda supsihičke funkcije tesnopovezane idautiču jednanadrugu,možese rećida igra imauticajnacelokupanrazvojličnosti. Literatura

Cole,M.&Cole,S.R. (1993).The Development of Children. ScientificAmericanBooks,NewYorkDuran,M.(1984).Razlike u simboličkoj igri kod djece raznih socio-kulturnih slojeva. Magistraska teza.Filozofski fakultet,BeogradEljkonjin, D. B. (1972). Simbolizam i njegova funkcija u igridjece. Predškolsko dete,2-3,137-144Eljkonjin, D. B. (1984). Psihologija dečije igre. Zavod za

no exlusion 155

cooperationinagame,buthepointsoutthatitispreciselytheexperienceofplayingthatgraduallyenablesthechildtoperceiveandunderstandapositiondifferentfromitsown.BothheandInhelder(PiagetandInhelder,1969)pointoutthatgameswithrulesarepassedonfromchildtochildandareanimportantfactorinimprovingandbroadeningachild’ssociallife.Manyauthorswho study symbolic play and role play emphasize that thosekindsofgames,inadditiontogameswithrules,contributetothede-centeringofpersonalneedsandwishes,anddifferentiatingbetweenthepersonalviewpointandthatofothers.Adoptingtheroleofothersintheseformsofplayimpliesputtingoneselfintheirpositionandunderstandingtheiractsandfeelings.

The experience of interaction during play socializes achildanddevelopsformsofbehaviourandemotionssignificantforsociallife,suchassolidarity,tolerance,compassion,altruismandcooperation.Throughplaying,a childgets toknowotherpersons and their needs and feelings. Often those needs areincollisionwiththechild’sownneeds.Suchsituationsarealsoimportant for the development of social maturity. Throughthem,children learn todealwith social conflictsand regulatetheirrelationswiththeirsocialenvironment.Umek(1983)pointsoutthatthroughvariousformofplay,suchassports,childrengain different kinds of experience: they learn towin, to lose,tocompete,tocooperate,tocelebrateandtogrieve.Throughthose experiences they become more independent, developteamspiritandfightingspirit,overcomedifficulties…Allofthoseareimportantfortheemotionalandsociallifeofachild.

Manyauthorsconsiderplayingtobeimportantforthedevelopmentofmoralbehaviour.Toličić(1966)pointsoutthatthrough interactionwithothersduringplay, importantmoralcharacteristicsaredeveloped.AccordingtoPiaget,gameswithrulescontributetotheformationof internalmoralprinciplesand autochthonous morality. Games with rules develop inthe direction of reciprocity and equal rights for all playersand these are important principles of democraticbehaviour.Vigotskyseesplayingasasituationinwhichnewperspectivesopenupforthechild,aswellasthepossibilitiestochooseanddecide. According to him, those are important prerequisitesforthedevelopmentoffreewill.Kantconsidersfreewilltobeoneofthemainsourcesofmoralbehaviour.

Perhaps the conclusion about the function of playin human development is best taken from Vigotsky. Playingis amulti-layered phenomenon that involves different typesof activities and the use of various psychological functions.Therefore,accordingtohimitispossibletofollowthedifferentdevelopmental lines that represent the extension, thecontinuationofplaying(Vygotsky,1978).Consideringthatthepsychologicalfunctionsarecloselyrelatedandinfluenceeachother,itmaybesaidthatplayinghasanimpactontheoveralldevelopmentofpersonality.

bez ispadanja156

udžbenikeinastavnasredstva,BeogradElkonin,D.B.(2005).TheoriesofPlay.Journal of Russian and East European Psychology.Vol.43,No.2,pp.3-89Fabes,R.,Martin,C.L.andHanish,L.(2003).YoungChildren’sPlayQualitiesinSame-,Other-,andMixed-SexPeerGroups.Child Development,Vol.74Issue3,pp.921-932Frojd, S. (1958). Dosetka i njen odnos prema nesvensom, Maticasrpska,NoviSadKamenov,E.(1983).Didaktičkeigre.U:T.Popović(Ed.).Igra i igračke.Zavodzaudžbenikeinastavnasredtstva,BeogradMatejić Z. (1978). Simbolička igra kod dece predškolskog uzrasta.Magistarskateza,Beograd.Matejić-Đuričić, Z. (1982). Počeci i razvoj simboličke igre.Psihološka istraživanja3,173-215Inhelder, B. (1978). Senzo-motorno poreklo saznanja. UŽ. Pijaže i B. Inhelder: Intelektualni razvoj deteta. Zavod za udžbenikeinastavnasredstva,BeogradIvić(1981).Igradetetainjenaulogaurazvoju.Zbornik radova 5,Pedagoškaakdemijazaobrazovanjevaspitača,BeogradIvić,I.(1987).Čovek kao animal symbolicum.Nolit,BeogradIvić,I.iDavidović,V.(1972).Strukturadečjegmišljenjaiigradeteta.Psihologija,2-3,str.48-57Ivić,I.&Marjanović,A.(1986).Traditional Games and Children of Today.OMEPandInstituteofPsychology,BelgradeIvić,I.,Novak,J.,Atanacković,N.iAšković,M.(2002).Razvojna mapa.Kreativnicentar,BeogradIgnjatović-Savić, N. Kovač-Cerović, T. Plut, D. i Pešikan A.

(1990).Socijalnainterakcijauranomdetinjstvuinjenirazvojniučinci.Psihološka istraživanja,4,9-70Leaper, C. (2000). Gender, affiliation, assertion, and theinteractive context of parent-child play. Developmental Psychology.Vol.36,Iss.3;pp.381-394MacDonald,K.&Park,R.D.(1984).BridgingtheGap:Parent-ChildPlayInteractionandPeerInteractiveCompetence.Chil Development,55,pp.1265-1277Piaget, J. (1926). The Language and Thought of the Child. MeridianBooks,NewYorkPiaget, J. (1962).Play, Dreams and Imitation.W.W.Norton,NewYorkPiaget. J. (1965). The Moral Judgement of the Child. FreePress,NewYorkPiaget, J. (1995).TheFirstYearofLifeof theChild.U:H.E.Gruberand J. J.Vonèche (Eds.).The Essential Piaget. JasonAronsonINC.LondonPiaget,J.andInhelder,B.(1969).The Psychology of the Child. Routledge&KeganPaul,LondonSikimić, Lj. (2003).Dečje igre:nekad i sad. Kreativni centar,BeogradSlade, A. (1987). A Longitudinal Study of MaternalInvolvement and Symbolic Play during the Toddler Period.Child Development,Vol.58,No.2,pp367-375Smith, P. K. (1990). Rough-and-tumbleplaz, aggression anddominace:Perceptionandbehaviorinchildren’sencounters.Human Development,33,271-282

no exlusion 157

References

Cole,M.& Cole, S. R. (1993).The Development of Children. ScientificAmericanBooks,NewYorkDuran,M. (1984).Razlike u simboličkoj igri kod djece raznih socio-kulturnih slojeva. Magistraska teza. Filozofski fakultet,BeogradElkonin,D.B.(1972).Simbolizaminjegovafunkcijauigridjece.Predškolsko dete,2-3,137-144Elkonin,D.B.(1984).Psihologijadečijeigre.Zavodzaudžbenikeinastavnasredstva,BeogradElkonin,D.B.(2005).TheoriesofPlay.Journal of Russian and East European Psychology.Vol.43,No.2,pp.3-89Fabes,R.,Martin,C.L.andHanish,L.(2003).YoungChildren’sPlayQualities in Same-,Other-, andMixed-SexPeerGroups.Child Development,Vol.74Issue3,pp.921-932Freud, S. (1958). Dosetka i njen odnos prema nesvensom, Maticasrpska,NoviSadKamenov,E.(1983).Didaktičkeigre.U:T.Popović(Ed.).Igra i igračke.Zavodzaudžbenikeinastavnasredtstva,BeogradMatejić Z. (1978). Simbolička igra kod dece predškolskog uzrasta.Magistarsjateza,Beograd.Matejić-Đuričić, Z. (1982). Počeci i razvoj simboličke igre.Psihološka istraživanja3,173-215Inhelder,B.(1978).Senzo-motornoporeklosaznanja.UŽ.PijažeiB.Inhelder:Intelektualni razvoj deteta.Zavodzaudžbenikeinastavnasredstva,BeogradIvić(1981).Igradetetainjenaulogaurazvoju.Zbornik radova 5,Pedagoškaakdemijazaobrazovanjevaspitača,Beograd

Ivić,I.(1987).Čovek kao animal symbolicum.Nolit,BeogradIvić, I. iDavidović,V. (1972).Strukturadečjegmišljenja i igradeteta.Psihologija,2-3,str.48-57Ivić,I.&Marjanović,A.(1986).Traditional Games and Children of Today.OMEPandInstituteofPsychology,BelgradeIvić,I.,Novak,J.,Atanacković,N.iAšković,M.(2002).Razvojna mapa.Kreativnicentar,BeogradIgnjatović-Savić,N.Kovač-Cerović,T.Plut,D.iPešikanA.(1990).Socijalnainterakcijauranomdetinjstvuinjenirazvojniučinci.Psihološka istraživanja,4,9-70Leaper, C. (2000). Gender, affiliation, assertion, and theinteractive context of parent-child play. Developmental Psychology.Vol.36,Iss.3;pp.381-394MacDonald,K.&Park,R.D.(1984).BridgingtheGap:Parent-Child Play Interaction andPeer InteractiveCompetence. Chil Development,55,pp.1265-1277Piaget, J. (1926). The Language and Thought of the Child. MeridianBooks,NewYorkPiaget, J. (1962). Play, Dreams and Imitation. W.W. Norton,NewYorkPiaget.J.(1965).The Moral Judgement of the Child.FreePress,NewYorkPiaget, J. (1995).TheFirstYear intheLifeof theChild.U:H.E.GruberandJ.J.Vonèche(Eds.).The Essential Piaget.JasonAronsonINC.LondonPiaget,J.andInhelder,B.(1969).The Psychology of the Child. Routledge&KeganPaul,LondonSikimić, Lj. (2003).Dečje igre: nekad i sad. Kreativni centar,Beograd

bez ispadanja158

Stepanović,I.(2003).Formalne operacije i porodični kontekst njihovog razvoja. Magistarska teza. Filozofski fakultet,Beograd Theimer, C. E., Killen, M. and Stangor, C. (2001). Youngchildren’sevaluationsofexclusioningender-stereotypicpeercontexts. Developmental Psychology.Vol.37,Iss.1;p.18-36Toličić,I.(1966).Dete upoznajemo u igri.Zavodzaudžbenikeinastavnasredstva,BeogradToličić, I. (1983). Značaj igre za razvoj deteta.U: T. Popović(Ed.).Igra i igračke.Zavodzaudžbenikeinastavnasredtstva,BeogradUmek,P. (1983). Igra školskogdeteta i igrakaopomoćdecisa emocionalnim problemima i smetnjama u razvoju. U: T.Popović (Ed.). Igra i igračke. Zavod zaudžbenike i nastavnasredtstva,BeogradVigotski,L.S.(1978).Mind in the Society.HarvardUniversityPress,MA:CambridgeVigotski, L. S. (1996). Problemi dečje psihologije. U: D.B.Eljkonjin(Ed.)Sabrana dela, tom IV:Dečija psihologija. Zavod zaudžbenikeinastavnasredstva,Beograd

I G R A I K U LT U R AMajdaPonjavić,socijalnaradnicaGrupa „Hajde da...“

Uvod

Igre su neodvojivi deo života svakog pojedinca, bezobzira na poreklo, pol, veru, nacionalnost. Prate nas oddetinjstva,prekoodrastanja,zrelogdoba,dostarostiiimajubeskrajnomnogo lica. Razbrajalice, igre sa lutkama, igre saloptom,igrenasreću,društveneigre,ukrštenereči..samosunekeodnjih. Igrasejavljaiunekimoblicimakojiodišuozbiljnošću.Političke/religijskesvetkovineiritualideosudruštvenogživotakoji je zasnovan na istom elementu na kom je zasnovana i igra(očemućebitivišerečimalokasnije).Postojitendencijapojednostavljivanjanjeneulogeuživotučoveka.Bezdubljegpromišljanjačestosedešavapokušaj„progona“značajaigreizsredištaljudskogpostojanja,poštosezanjunekadagovoridajevažnasamoudetinjstvu.Tadaseonadefinišekaonačinnakojideteučizaživot,kaoprobazarealnost.Kadaseigrajuodrasli, igra se posmatra kao zabavan način ispunjavanjaslobodnog vremena ili odmor od obaveza. Pri tome se neuzimauobzirčinjenicadanekiljudiimajuigrukaodeosvogposla(sportisti,plesači,glumci...).

no exlusion 159

Slade,A.(1987).ALongitudinalStudyofMaternalInvolvementandSymbolicPlayduringtheToddlerPeriod.Child Development,Vol.58,No.2,pp367-375Smith, P. K. (1990). Rough-and-Tumble Play, Aggression andDominace:PerceptionandBehaviourinChildren’sEncounters.Human Development, 33,271-282Stepanović, I. (2003).Formalne operacije i porodični kontekst njihovog razvoja.Magistarskateza.Filozofskifakultet,BeogradTheimer,C.E.,Killen,M.andStangor,C.(2001).YoungChildren’sEvaluationsofExclusioninGender-StereotypicPeerContexts.Developmental Psychology. Vol.37,Iss.1;p.18-36Toličić,I.(1966).Dete upoznajemo u igri.Zavodzaudžbenikeinastavnasredstva,BeogradToličić, I. (1983). Značaj igre za razvoj deteta. U: T. Popović(Ed.). Igra i igračke.Zavodzaudžbenike inastavnasredtstva,BeogradUmek,P.(1983).Igraškolskogdetetaiigrakaopomoćdecisaemocionalnimproblemimaismetnjamaurazvoju.U:T.Popović(Ed.). Igra i igračke.Zavodzaudžbenike inastavnasredtstva,BeogradVigotsky,L.S.(1978).Mind in the Society.HarvardUniversityPress,MA:CambridgeVigotsky, L. S. (1996). Problemi dečje psihologije. U: D.B.Eljkonjin(Ed.)Sabrana dela, tom IV: Dečija psihologija. Zavod zaudžbenikeinastavnasredstva,Beograd

P L AY A N D C U LT U R EMajdaPonjavic,socialworkerGroup“Let’s…”

Gamesareanintegralpartoflife,regardlessoforigin,gender,religionorethnicity.Theyaccompanyusfromchildhood,through growing up, until adulthood and old age and havecountless forms. Puzzles, ball-games, gamesof chance, boardgamesandcrosswordsaretonamebutafew.

Play also has its serious face. Political and religiouscelebrations and rituals represent part of social life, whichoriginatesfromthesameelementasplayitself(thisissuewillbedealtwithfurtheroninthetext).Wetendtosimplifytheroleofplayinginourlives.Withoutreflectinganydeeper,weoftentrytoneglectthesignificanceofplayinourreality,aswesometimesseeitasbeingcrucialonlyintheearlysatges.Inchildhood,playisdefinedasawayoflearningandgainingknowledgeandskillsforlife,andasasortofreality-check.Ontheotherhand,whenadults play games, it is usually perceived as an entertainingwaytouseyour leisuretimeorasrelaxation.Weoftenforgetthat playing is an official part of some adult professions (e.g.sportsmen/sportswomen,dancers,actors/actresses…).

Gamescanbefoundintheatreplays,carnivals,baroquecourt-celebrations and contemporary sub-cultures.We regardplayingassomethingfamiliar,withnoparticularneedtodescribeitassuch;however,itisonlywhenwetrytodefineit,thatwerealizethecomplexityofthisconcept.

bez ispadanja160

Igre se javljaju u pozorišnim predstavama,karnevalima, dvorskim baroknim svečanostima, modernimsupkulturnimpokretima.Igranamdelujekaoneštopoznato,što nema potrebe posebno definisati, međutim, tek uprocesudefinisanjapostajemosvesni kompleksnostinjenogpostojanja. Uloga igre i u ljudskom društvu

Igra svoj cilj traži sama u sebi, ona je svrhovito autahična(Fink,1984). Onazačoveka(nesamozadecu)imaznačajjerdajepodsticajzarazvoj.Dešavajućiseujednomposebnomsvetuizvanrealnosti,onaokupljanajednommestusvenajznačajnijefenomeneljudskogpostojanja-ljubav,smrt,smisaoistavljaihna razmatranje. Igrajući se (bezobzirana toda li je touokvirudečijeigreilidruštvenihrituala)ljudskobićepokušavada ovlada jednim delom svog iskustva (iskustvom smrti,rađanja,pitanjemsmisla,ljudskihodnosa,promenevladara/predsednika...) i da u ove fenomene uvede procedure spravilima. Igra tumači ove fenomene i daje nam priliku zasamospoznaju,dajekreativniimpuls,izazivaosećanja,dovodidokatarze,socijalizujeipovezujesadrugima...Poputogledala,nudičovekuslikusamogsebeusvimdubinamapostojanja-nepojmovno,većreflektujeslikovnouzpomoćsimbola.Zbogtogajeigrasamonakorakodumetnosti.Štaviše,igrajeizvorumetnosti.–„ophođenjesamogućnostimakojeserazvijaju“

(Fink,1984).Igrajezbogtogavažandeostvaralačkogprocesaljudskogdruštva. Ona takođe ima ulogu proširenja skale ljudskihsloboda svojim negiranjem jedine neizmenjive stabilnostiu našim životima – prošlosti. Ona egzistira u imaginarnom„štaako“.Pružamogućnost zadovoljavanjanekihpotrebaudrugojrealnosti,različitojodsvakodnevnoponuđenihnačinaegzistiranja. Međutim, jedan od najznačajnijih uticaja igrena naše socijalno funkcionisanje jeste njena karakteristikadisciplinovanja. Igra uvođenjempravila stavlja sve učesnikeuravnopravanpoložaj,utičenatoda,poštujućiredipravila,odlažemosvojepotrebe(todamoramodobitiodmahsveštopoželimo),tedauvažavamoiželjedrugihigrača. Kajoa u svom delu Igre i ljudi posmatra igru kao aktivnost koja uvek stoji na nekom položaju između dvapola: između ljudske potrebe za razonodom i fantazijom,(čiji je nepredviđen i slobodan karakter jedini uzroknjenog postojanja) i potrebom za postavljanjem prepreka i savlađivanjem tih prepreka. Rezultat ovakve egzistencijeigarajestezadovoljstvokojeseosetiposlesavlađivanjanekenamernostvoreneteškoće,pričemusavladanepreprekenedonoseništadrugoosimličnogzadovoljstvaštosmouspeli.KajoaovadvapolanazivaPaideiaiLudos.

no exlusion 161

the role of games in society

Play isautarchic in termsof itspurpose: it is itsownpurpose (Fink, 1984). It is important – not only for children,but also for adults – because it stimulates us to continue todevelop. Placed in a parallel, imaginaryworld, it includes allthe phenomena which are crucial for our existence: love,death, meaning…, and reconsiders them. Through playing –be itachildishgameorasocial ritual– the individualstrivesto come to termswith certain experiences (birth and death,the meaning of existence, interpersonal relationships, socialchanges such as the change of ruler/ president etc.), and tocontrolthemthroughtheintroductionofasetrules.Playhelpsustounderstandthesephenomenaandtogainself-awareness;itgivesusacreativeimpulse,inducesemotions,hasacatharticeffect, fosters socialization and links us to other individuals.Likeamirror,itoffersusasortofself-reflection,onasymboliclevel.Thisiswhyplayisonlyonestepawayfromart.Moreover,playistheplacewhereartbegins!“Playiscommunicationwithopportunities”(Fink,1984).Forthatreason,playisanimportantelementinthedevelopmentalprocessofthehumanrace.

Play also enables us to broaden the spectrum ofour freedomby counteracting theonly constantwehaveasguaranteed–ourpast.Itexistsintheimaginary“whatif…”form.Itthusprovidesuswiththeopportunitytofulfilsomeofourneedsinanotherreality–totallydifferentfromoureverydayexistence.Nevertheless,oneofthemostimportantinfluencesplay exerts on our social functioning lies in its disciplinary

nature. By introducing rules, it places all participants in anequalposition,and thusmakesusobeyorderand rules;wecometorealizethatwecannotgeteverythingwewantstraightaway (postponed satisfaction) andwe respect other playersandtheirneeds.

InhisbookMan, Play and Games, Cailloispresentsplayasanactivitythatalwaystakesacertainpositionbetweentwopoles:ourneedforleisureandfantasy(whoseunpredictableandfreenature istheonlyreasonfor itsexistence),andourpermanent tendency to set obstacles and our attempts toovercome them. The result of this aspect of games is thesatisfactionweallfeel,whenwemanagetoovercomecertainobstacles.Atthesametime,thisfeelingofsuccessistheonlyoutcomeofthissetting-overcoming-obstacles-process.Cailloisrefers to these two poles of the continuum as Paideia andLudos.

so, what is play?

Whichactivitiescanwelabelasgames?It isobviousthatmany thingswe do in our everyday lives contain someelementsofplay.InhisbookHomoLudens,Huzingoffersthefollowingdefinitionofplay:“an action or a voluntary activity, which takes place at a specific time and place, in accordance with rules defined by the participants or society. Play is its own purpose, and is accompanied by tension, joy and the awareness that it differs from everyday life”.

bez ispadanja162

Šta je onda igra?

Postavljasepitanje kojeseaktivnostimogunazvatiigrom. Očigledno da veliki broj stvari koje svakodnevnoradimo imaju neka obeležja igre. Huzing je u svojoj knjiziHomo ludensdefinišekao:„...radnjuilidobrovoljnuaktivnost,kojasevršiuodređenimgranicamavremenaimesta,premaslobodnoprihvaćenimidominirajućimpravilima.Onajesamasebicilj,injupratinapetost,radostisvestorazlikovanjuodsvakodnevnogživota“. Kajoa je ovu definiciju dopunio određujući igru kaoslobodnu, izdvojenu, nezavisnu, neproduktivnu, propisanu ifiktivnuaktivnost.

Igra je• slobodna jer se igrač ne može primoravatida učestvuje u njoj, a da igra ne izgubi svoju privlačnosti razonodu. Gladijatorske igre verovatno nisu bile mnogo zabavne gladijatorima.

Igresu• izdvojeneuodređenomprostoruivremenusapreciznoutvrđenimgranicama.Onajeneizvesna u odnosu na ishod s obzirom na slobodu koju daje igračima i njen tok iishodnemoguseunapredodrediti.

Igra je• neproduktivna jer, premda postoji mogućnostkorišćenjanovcatokomigre,onanevodistvaranjudobara,tj.nijeraduproduktivnomsmislu.Štaviše,kadajerečoigramanasreću,štojevećiuplivrealnostikrozvećinovčaniulog,igrasvevišegubidražidobijatežinu.

Igra je• propisana jer, iako ukida zakonitosti realnosti,

ona je uvek omeđena specifičnim propisima za određenuigru. Propisanost igre negira društvene zakone, ali uvodisvoje sopstvene, tako da igra može da omogući osobi sahendikepom da se uz pomoć pravila uključi na potpunoravnopravannačin.

Igrajeifiktivna jer istovremeno postoji u dva prostora –urealnomi imaginarnomsvetu.Onošto jepritombitno,jestedajeigračsvestandajeupitanjujednadrugaidrugačijarealnost.Tasvestnikakoneutičenauživanjeuprocesuigre.Moguće je i da nas igra zanese, da nas obuzme, ali uveksmo svesni toga da smo u igri. Svet imaginacije, nasuprotsveturealnosti,neophodanjeuslovsvakeigre.Onobuhvatazajednicu igre i sredstava za igru.Zajednicu igrečine igrači,ali često uključuju i gledaoce. Igrači ulaze u ovu zajednicupreuzimanjemsvojeulogeisusrećućisesaulogamadrugih.U procesu igranja, igrači otvaraju vrata u imaginarni svet igledaocimakoji se identifikujusa igračima i sjedinjujusesanjimaukolektivnuzajedničkuiluziju.Unekimigramaigračkesepojavljujukaočarobništapićikojiuvodeigračausvetigreposebnimprečicama.Igračkemogubitirazičitestvari,parčićikanapa, kredom nacrtani kvadrati na asfaltu, lutka ili maliautomobil... Fabrika igračaka proizvodi plastične lutke kojese prodaju pod nazivom – igračka. Ona je proizvedena sanamenomdabudeigračkaikaotakvaseikupuje.Međutim,svetu igre postavlja se pitanje šta igračku čini igračkom.Igračka nastala u industrijskom procesu postaje zaista

no exlusion 163

Caillois elaborated on the previous definition bycharacterizingplayasavoluntary,bound,unpredictable,non-productive,regulatedandfictitiousactivity:

Itisvoluntarysinceanycompulsoryparticipationingames•resultsinthegamelosingitsattractivenessandpleasurefortheplayers.Wecanassumethatgladiatorgamesmusthavebeenquiteun-amusingtothegladiatorsthemselves.

We say that play is bound since its time and place•boundariesarealwayspreciselyset.

Play is also unpredictable in terms of its outcome:•consideringthefreedomitofferstheplayers,wecannevertalkaboutitsflowand/orendinginadvance.

Play is a non-productive activity. Although there is the•possibility for theplayers tousemoneyduring the game,itstilldoesnotleadtotheproductionofgoodsi.e.itisnotlabour.Ifwetakegamesofchanceasanexample,thegreatertheinfluenceofrealityis,thelowerthepleasureitbringstotheplayeris,whilehe/shebecomesincreasinglytense.

By regulated,wemean that eachgamealwayshas its•ownspecificrules,althoughtheseneednotcorrelatewithreal-worldregulations.Therefore,bysettinganeworder,agamemay,forexample,createtheopportunityforapersonwithdisabilitiestobeanequalplayerwitheverybodyelse,whichisnotalwaysthecaseintherealworldwithitspre-establishedrules.

Finally,playisalsofictitious,asitexistssimultaneously•in two dimensions: real-time and the imaginary world.What is important is for theplayer tobeaware thathis/

heractivities,whileplaying, takeplace inanotherdiversereality.Theawarenessofthis,however,doesnotinterferewiththeenjoymentofthegame.Wecanplayagame,letitoverwhelmus,andtakeusfarawayintoadreamland,butwe still remain conscious that that it is just a game. Thisoppositionbetweenimaginationandrealityisanecessarycondition for play to happen. It includes the playingcommunity,andtools forplaying.Theplayingcommunityconsists of players, and sometimes also spectators. Theplayersenterthiscommunitybytakingontheirroles,andfamiliarisingthemselveswiththerolesoftheotherplayers.Duringthegame,theplayersopenthedoortotheimaginaryworld–tothemselves,andtothespectators,aswell;thespectators identify themselves with the players, and jointheminacollectiveillusion.Incertaingames,magicwandssymbolize the tools for playing, shortcutting the players’journey intotheplay-world.Manythingscanbetools forplaying–toyssuchasapieceofrope,chalk-drawnsquaresonasphalt,dolls,smallcarsandsoforth.Toyfactoriesproduceplasticdollswhicharesoldastoys.Theyarecreatedtobetoys,andpeoplebuythemforthatreason.Neverthelessthequestionremainsastowhatmakesatoyatoy?Anobjectproducedinanindustrialprocessonlybecomesatoywhensomeoneusesitforplaying–“inanimaginaryplace,inanimaginaryworld,andatan imaginarytime” (Fink).Adollproducedinafactory,thesameastheoneamothermakesfor her daughter out of patches and rope, only becomesaliveforthegirlwhenshestartsplayingwithit.Theplayersarenotdeceivedinthisprocess;theyareawarethatatoy

bez ispadanja164

igračkateksvojomupotrebomuigri–„uirealnommestu,uirealnomsvetu,uirealnomvremenu“(Fink).Lutkakupljenauprodavnici,jednakokaoilutkakojujemajkanapravilasvojojdevojčićiodkrpicaikanapa,zadevojčicuježivatekuprocesuigre.Igračitimenisuobmanuti,onisusvesnidaigračkaživiudvasvetanadvapotpunorazličitanačina.Tujeiodgovornapitanještaigračkidajeistinskiidentitet–svetigre.Svetigreupotpunostizbunjujesvojomzaraznošću,značajuzarealnost,kompleksnošću,simbolima.Onanasbeskompromisnouvlačiipredstavljasveštojeznačajnozačovekanajedaniznenađujućnačin.Svesnismodajeupitanju„samoigra“,alisaogromnompredanošću se uključujemo u nju. Ona nas čini onim štojesmo,alinasipodstičedastvaramoiprevazilazimoizazove.Igrajućise,ispitujemomogućnostiujednomsigurnomsvetu,dalekoodrealnosti.Aopetitakoblizu.

vrste igara

Moguće je razvrstati igre vodeći se različitimkriterijumima: brojem igrača, vrstama rekvizita za igru,uzrastom igrača, načinima igranja sa ili bez gledalaca...Brojnost i raznolikost igaraovaj zadatak čini veoma teškim.Kajoa igre deli u četiri kategorije: igre takmičenja – agon (sportske,nekedruštveneigrepoputmonopola),igre zanosa – ilinix (igre koje opijaju zvukom, ritmom, pokretima telakaoštosu ljuljanje,klizanje,brzavožnja,okretne igre), igre na sreću – alea (gdeishodigrenezavisiodveštineiliznanja

igrača već od same sudbine) i igre prerušavanja - mimicry (podrazumevajuidejupretvaranjaigračadajenekodrugikaoukarnevalima,imitacijamaipozorišnimspektaklima).

Igre takmičenja imaju iza sebe kao osnovnu pobudupotrebuza isticanjemvrednostipojedinca.Ova igrapodrazumevaradizalaganjetakmičaraipresamogpočetkaigre; koncentraciju, prethodni rad, napore i veliku želju zapobedom.Takođezahtevaidisciplinuiupornost.Takmičarsetrudi da tokom igre izvuče iz sebe što više, ali istovremenoigranamećeinekaograničenja-polaznejednakostiučesnikau igri. Rivalstvo koje se nalazi između dve (ili više) strananormira se nastojanjem da se na početku igre izjednačeizgleditakmičarabezobziranatodalijeupitanjutakmičenjefizičke prirode (polazni položaj u trakama sa unutrašnje ilispoljašnje strane) ili intelektualno (recimo prednost belihfiguraušahu).Stranekojesetakmičemogudabududirektnosuočene (fudbal) ili indirektno kao kod obaranja rekordau nekom sportu, rešavanju logičkih zadataka ili rešavanjuukrštenih reči. Cilj ovog rivalstva, međutim, nije samo dasepobediprotivnikveć idasepotvrdiveština,sposobnost,znanje.Mogućejedaseigrajuunutargrupesaciljemdasečlanoviaktivirajutimskiu zajedničkomrešavanjuproblema.Pobeda se ne javlja radi poniženja druge strane, već radiveličanjasposobnostiirazvojaljudskogrodaprekonapretkapojedinca.Stalnopostavljanjesvevišihgranicakojetrebadaseoborevodestalnomusavršavanjuljudskogroda.

no exlusion 165

hastwoseparatelives,intwocompletelydifferentrealities.And,herewecometotheanswerastowhatgivesatoyareal identity: the play-world. It can completely delude usbyitsinclusiveness,importanceforreality,complexityandsymbols. The play-world uncompromisingly sucks us in,appearingtorepresentallthethingsthatareimportanttous, inasurprisingmanner.Weareawarethat“it is justagame”,butwestillpassionatelydevoteourselvestoit.Playmakesuswhatweare,but italsosupportsus increatingand overcoming challenges. Through playing, we try outthingsinsecuresurroundings,farawayfromtherealworld,but,still,soclosetoit.

types of games

Wecanclassifygamesusingavarietyofcriteriasuchasthenumberofplayers,thetypeoftoys,theageoftheplayers,therules,havingspectatorsornot,etc.Thistaskbecomesverycomplexwhenwerealizethatgamesarenumerousanddiverse.Cailloisidentifiesfourcategoriesofgames:competitive games – Agon (sports, some board games – such as “monopoly”,forexample),ecstatic games – Ilinix (gameswhichintoxicatetheplayerswithsounds,rhythmandbodymovements–e.g.swinging, ice-skating, roller-coasting, dancing…), games of chance – Alea(theoutcomeofthegamedependsonluckandnotonhowskilledoreducated theplayer is), andgames of disguise – Mimicry(wheretheplayerspretendtobesomeoneelse,likeincarnivals,imitations,theatreplays).

Competitive games are based on the need toaccentuatethe individual’scompetences.Gamesofthistypedemand that the competitors commit and train evenbeforethe game starts. The players need to be concentrated, fit,hard-workingandhavehighaspirationsi.e.thedesiretowin.Furthermore, theyhavetobeself-disciplinedandpersistent.Theplayersstrivetogivetheirbestthroughoutthegame.Still,therearecertainrestrictions,imposedbythefactthatattheverybeginningofthegame,alloftheparticipantsmusthavethe same starting position. In other words, there is rivalrybetween two (or more) competitors, but it is controlled bybalancingtheplayerschancesofwinningregardlessofthetypeofcompetitionwhetheritisphysical(e.g.runnerstakedifferentstartingpositionsdependingonwhethertheyrunintheouterorinnerlanes),ormental(e.g.inchess–theplayerwhoplayswiththewhitefiguresstartstheround).Thecompetitorsmaydirectlyconfronteachother(likeinfootball,forexample),orindirectly–whenbeatingrecords,solvinglogicalproblems,orcrosswords.However,theaimofthisrivalryisnotjusttodefeatyouropponent,butalsotoproveyourownskills,abilitiesandknowledge. Competitive games can also be played withinacertaingroup,with theaimofencouraging themtoactasateam.Inthatcase,thepointofvictoryisnottodefeattherival,buttoglorifythecompetencesanddevelopmentofthehuman race through individual progress. Setting increasinglyhighertargets leadsustowardsthecontinuousdevelopmentofmankind.

bez ispadanja166

Igre na sreću potpuna su suprotnost takmičarskihigara jer kvaliteti učesnika igre nemaju nikakvog uticajana rezultat. U ovom slučaju dobitak predstavlja igru sasudbinom.Pobedniknijenekokojebiobolji,većsamonekoko je imao „bolje odnose sa sudbinom“. Istovremeno, igrenasrećuveličajuidejujednakihmogućnosti.“Ciljigrenijedasposobnijimaomogućidazaradenovac,većdaukineprirodneilistečeneprednostikakobisvakogpostavilauravnopravanpoložajpredslepompresudomsreće”(Kajoa).Ulažemoneštoštomožemodaizgubimo,ištoćemoverovatnoizgubitizaradnagradedabudemomiljenici sreće. Sloboda koja se osvajana ovaj način jeste sloboda koja otvara nove mogućnosti,daješansuzaprevazilaženjeonogaštojesmo,negirarealnostdirektnim suprotstavljanjem po svaku cenu. Igre prerušavanjazahtevajuodnasnesamostupanjeu svet igre već i da postanemo neko drugi, da privremenoodbacimo ono što jesmo i oponašamo nekog drugog. Pritommožemodasemaskiramoiprerušavamo.Ovaigračestopodrazumevaiuključenjegledalaca.Zaovajtipigrevažnoještodubljeuživljavanjeuulogu i štouspešnjijeopčinjavanjegledaoca.Iakosusviuovomprocesusvesnidajerečoiluziji,uspešnost igre se ogleda baš u tome da se ne desi nekagreškakojaćenarušitiiluziju.Stvarnostkojasekreiranaovajnačin još je stvarnija. Ovaj tip igre zahteva maštu, veštinuinterpretacije,empatiju.Onajeaktivnaienergična.Zanosi idajeprostorzapovezivanjesadrugimauživljavajućiseuživotdrugih,bezobziranatodalismoigračiligledalac.

Igre zanosa,kakoimsamoimekaže,delujunaigračatako što stvaraju neku vrstu opijenosti. Ovakve igre čestose koriste kao energetski impuls u radu u grupi i postoje odpamtiveka.USrbiji su senazivaleorskim igrama (Srpskenarodneigre,Tih.R.Đorđević,1907).Običnoihpredstavljajupokretikojiizazivajuritam,udarikojiizazivajuzvukuzpesmu.Uovugrupuigaraspadajusve igrekoje imajuuticajnateloilijeupotrebatelaneophodanuslov,kaoštosuljuljanjenaljuljašci,brzavožnjaulunaparku,okretanjekodplesnihigara.Oneremetepercepcijuiopijajuritmomilizvukom.Zahtevajutakođenekuvrstu„kolektivnegroznice“ineizbežansuelementrazličitihreligioznihrituala.Ovoopijanjeje„zarazno“itežidauvučesvekojisuublizini.“Oveigreizazivajuvrtoglavicudabismoprevazišlitiranijusopstvenepercepcije.Dajumogućnostpogledanastvarikojenasokružujuizdrugogugla.“(Ibid). Naravno, sve ove podele su uslovne. U stvarnostise najčešće sreće kombinacija ova četiri tipa igara. Tako je,na primer, bridž kombinacija igara na sreću i takmičarskihigara, jer zahteva veliko znanje i koncentraciju paralelno sasrećom(kakosepodelekarte).Karnevaljekombinacijaigaraprerušavanja i igarazanosa jer,poredmaski iuživljavanjauživot nekog drugog, podrazumeva igru i ritam. Upravo nasigre koje su kombinacija različitih principa u najvećoj meriprivlače.Sobziromnatodasu igreneštoštonaspovezuje,onesenajčešćeiigrajuugrupi.Logičkeigre,igrepogađanja,igrekoncentracije,igrezanosa,kaoimnogedruge,mogudaseigrajuizmeđurivala,aliiunekojgrupisciljemzajedničkog

no exlusion 167

Games of chance are completely opposite to theaforementionedcompetitivegamesasinthiscasetheplayer’squalities have no influence on the outcome of the game.Winningthegameisaboutplayingwithchance.Thewinnerisnotthepersonwhoperformedbetter,buttheone“whowason better termswith chance”. Still, games of chance glorifytheideaofequalopportunities.“Theaimofthegameisnottoenable theskilled toearnmoney,but to repeal inbornorattainedadvantages,sothateverybodybecomesequalwhenfacing the blind judgement of chance” (Caillois). We investsomething that we might loose, and that we probably willloose,inreturnforbeingchosenbychance.Wegainfreedom,whichinturnopensupnewopportunitiestous,givingustheopportunitytoovercomewhoweare,andneglectrealitybydirectlyopposingit,regardlessofthecostofthischallenge.

Games of disguise askusnotonly toenter theplay-world,butalsotobecomesomeoneelse–totemporarilyforgetwhoweare,andact likeanotherperson.Wecando thisbydressingupanddisguisingourselves.Gamesofthiskindoftenincludespectators.Theaimofthegameisto“dive”intoourroleasdeeplyaswecan,inordertofascinatethespectators.Althougheverybodyisawarethatthisisanillusion,thepointis toavoidanymistakeswhichwoulddestroy the illusion. Inthisway,we gain a new reality; one that is evenmore realthan reality itself. Such games demand creativity, empathyandskilfulinterpretation.Theyareactiveandenergetic.Thesegames fascinate us and open the space for us to “step intosomeoneelse’sshoes”,albeitasaplayerorspectator.

As their name implies, ecstatic games induce some kindofecstasyintheplayer.Gamesofthiskindareoftenusedas energizers in groupwork. They are as old as the humanrace itself. In Serbia, they used to call them “orske igre” –rounddancinggames (Đorđević,1907).Theyaremostoftenrepresented by movements that produce rhythm, clappingthatproducessounds,whilesinging.Herewecan includeallgameswhichaffecttheplayer’sbody insomeway,orwhereusing the body is a necessary precondition for playing (likein swinging, ridingona roller-coaster, turningwhendancingetc.). They disrupt perception and enrapture the playersthroughrhythmandsounds.Moreover,theyinducesomekindof“collectiveecstasy”andareoneoftheintegralelementsofdifferentreligiousrituals.Thisecstasyisveryinclusive,tendingto suck in everybodynearby. “Suchgamesmake theplayersdizzy,inorderforthemtoovercomethetyrannyoftheirownperception.Therefore,theyopenuptheopportunitytoviewthingsfromadifferentperspective.”(ibid.).

Allofthesecategorizationsare,ofcourse,relative.Inreality,mostgamespresentcombinationsoftheaforementionedfourtypes.Asanexample,thecardgame“bridge”compriseselementsofgamesofchanceandcompetitivegamessincetheplayersneedtohaveconsiderableknowledgeandconcentrationaswell as luck (how the cardswill bedealt).Carnivals areacombination of games of disguise and ecstatic games: asidefrom using masks and costumes, they also include a greatdealofdancingandrhythmicalmovements.Itisinfactthosegameswhich combinedifferentelements that attractus the

bez ispadanja168

rešavanja problema. Tada igra nudi grupi mogućnost da,uživajućiu rezultatu,povećadoživljaj zajedništva i zadovoljipotrebu za saradnjom i međusobnim uvažavanjem. Kodovakvihigaraciljjeidalještobržidolazakdoodređenogrešenjaitunaprvipoglednematakmičenja.Veštinaurazmišljanju,preciznosti, premašivanju granicanešto je čime sedičimo -ako ni pred kim drugim, onda pred samim sobom. Veštinakoju pokazujemo svom okruženju nosi ideju potencijalnihrivala,uodnosunakoje,makaroniinebilidirektnoprisutni,težimodaodnesemopobeduivisokirezultatinasondačinezadovoljnim.ZadovoljstvoususretuPaideieiLudosaokojemje pričao Kajoa, jeste zadovoljstvo u prevazilaženju granicakoje su postavili ili drugi ili mi.

Elementi takmičenja/rivalstva, posmatrano iz ovogugla,osnovasudruštvenostiimogubitipozitivnokanalisani.Iako to nije obavezno, izgleda da je za sve igre poželjnoprisustvo publike (jer ljudi se u nekim igrama prerušavajuzbog drugih, ne zbog sebe). U igrama na sreću želimo dapotvrdimo jednakost sadrugima,dok igrezanosazahtevajukolektivnozadovoljstvoiopijenostkojumožemoosetitisamoudruštvu.

Igra i kultura

Ako pođemo od pretpostavke da je igra jedan odosnovnih fenomena ljudskogpostojanja koji definišu čoveka,postavljasepitanješta je toštorazlikuje igručovekaod igreživotinje.Pretpostavkadajeigraisključivomogućnostljudskogpostojanja prilično je ugrožena kad se sagleda igra životinja.Sličnostizmeđuigreživotinjaiigreljudizaistajevelika,pogotovokadajerečoigrideteta.Jurnjava,igraplena,životnaradostigrezajedničkajesvimživimbićima.Izperspektiveponašanjateškojepronaćispecifičnoljudskouigri,npr.takmičenjeiliimitacijumožemodavidimoiuživotinjskomsvetu.Ovatemajeposebnobitna za antropologiju, kojaovu razliku vidi u sledećem: igračoveka je kompleksno intelektualno promišljanje dok je zaživotinjesamoinstiktivnaradnja.

Igra čoveka je fenomen koji uključuje odnosmašte imogućnosti.Onaobuhvataraspoloženjaigrača,izazivaosećanjakojamogudovestidokatarze,akojanisuuvezisnašimrealnimživotom. Pravila koja regulišu tok igre, postupke igrača, kaoi načine upotrebe sredstava za igru, takođe su karakteristikeljudskeigre.Kajoasmatradasečovekputemigreučilojalnostiprotivniku. Pomoću nje stvara priliku da se suprotstavibrutalnosti prirode, ona ga uči da uspostavlja red, da stvararaspored,ustanovljavapravičnost.

no exlusion 169

most. Since games help to build interpersonal relationships,wemostoftenplay them ingroups. Logical games,guessinggames,concentrationgames,ecstaticgamesandmanyothersmay be played between rivals, but may also have a team-buildingpurposewhenplayedinagroup.Inthatcase,winningthegameandenjoyingthatfeelinghelpthegrouptoimprovetheir team spirit and satisfy their need for cooperation andmutualrespect.Theaimofthegameisstilltoreachthetargetasquicklyandefficientlyaspossible,and,atfirstglance,weseenocompetitiveelementhere.

Beingskilledinthinking,precisionandbeatingrecordsisamatterofpride–atleastinourselvesifnooneelseistheretoseeit.Thisimpliestheideaofpotentialrivalsandourbeatingthem,andeveniftheyarenotreallythere,ourachievementsstillmakeushappy.Thissatisfaction,discussedbyCailloisandpresentedthroughthemetaphorofPaideiaandLudos,isthesatisfactionofmovingboundaries, thosesetbyothersorbyourselves.

Ifweperceivecompetitionandrivalryinthisway,wemayconcludethattheyformthebaseofsociety,andmaybedirectedandusedinapositiveway.Althoughtheexistenceofanaudienceisnotobligatory,itseemsthatspectatorsarestillthepreferedoption(aspeoplesometimesdisguisethemselvesfor others, and not for themselves). By playing games ofchance, we wish to prove ourselves equal to others, whileecstaticgamesbringcollectivepleasureandsatisfactionwhichwecanonlyexperienceifwearepartofagroup.

Play and culture

If we assume play to be one of the fundamentalelementsofhumanexistence,thequestionemergesastowhatdistinguishes humanplay fromanimalplay.Theassumptionthatplayisbehaviourcharacteristiconlyofhumanbeingsfallsshortwhenweobserveanimalsplayingwitheachother.Therearesignificantsimilaritiesbetweenhumanplayandanimalplay,especiallywhenwe look at humanbabies. Running, chasingcatching and existential joy are common to all living beings.Fromthebehaviouralperspective,itishardtofindanyaspectofplayingwhich is specificonly tohumanplay.Competitionandimitation,forexample,mayalsobefoundamonganimals.This topic is especially important for anthropologists, whoidentifythefollowingdistinction:humanplayinvolvescognitivefunctions,whileforanimalsplayingisinstinctivebehaviour.

Human play tends to highlight the relationshipbetween fantasy and actual potentials. It includes player’smoods,provokesemotionsthatmaybecathartic,andthatarenotnecessarilyconnectedtoourreallives.

Anotherimportantcharacteristicofhumanplayisthatitisalwaysregulatedbycertainrules,whichcontroltheflowofthegame,theplayers’behaviouralpatterns,thewaysofusingtoysandsoforth.Cailloisthinksthat,throughplaying,theindividuallearns loyalty towards his/her opponent. Furthermore, playhelpsustoresistthebrutalityofnature,toestablishorder,tomakeschedules,tojudgewhatisrightorwrong.

bez ispadanja170

Teoretičari poput Huzinge i Kajoa smatraju da jeona pokretač nastanka kulture, odnosno da je kultura usvojimpočetnimfazamabilaigrana,alidaseonanijerađalaiz igre kao žive voćke, već se razvija(la) u igri i kao igra.Svaka civilizacija se može opisati prema karakteru igara koje se u njoj igraju bez obzira na to da li je u pitanju igra odraslih ili dece, smatraju oni. Obredi nekog društvamogusevidetikrozdečiju igru.Njihova igramožedanampokažekako se obredna praksa menjala vremenom. Posmatranjeigremože da posluži otkrivanju zakonitosti unutar društva,karakteristika,vrednosti.IgrajeuantičkojGrčkojodslikavalapoželjan ideal društva, dok pomama za igrama na sreću udanašnje vremenepredstavlja zvanični ideal društva, ali jezatodobarindikatordruštvenekrizevrednosti.Posmatrajućiigruusvetkovinama i ritualima jednogdruštva,možemodaotkrijemotipdruštvenoguređenja.Takosunpr.udruštvimatradicionalno-demokratskog režima karakterističnenacionalnesvetkovinevelikogobima,svetkovinenalokalnomnivou. Vašari, vatrometi, igranke nezaobilazan su dekor. ZadruštvenauređenjakojatežedapotčinemasekarakterističnisuvelikicentralizovanispektaklikaouRimskomcarstvu,alisesličnifenomenimogusrestiidanasuoblikuvelikogkoncertaili video spektakla. Način na koji se igra u jednom društvu može daprikažedalijeonopretežnopoljoprivrednoiliindustrijsko,dalijerečomalomnaseljuilivelikojmetropoli….Međutim,želja

danekukulturudefinišemoisključivonaosnovuigaramoženasnavestinakriviput,jerseistimotiviigaračestoprovlačekrozrazličitadruštva(npr.iakokoreniigreLasteprolastesežuuantičkuGrčku,onajerasprostranjenaurazličitimevropskimzemljama). U doba modernih tehnologija i globalizacijeigrepostaju sve sličnije zbog izloženostimedijima, štoopetdokazuje tezu da igre oslikavaju promene unutar društva.Međutim,uzpraćenjejošnekihdruštvenihaspekatakaoštosuistorijaidemografija,igramožedabudeodličnosredstvozarazumevanjekulture,prošlostiisadašnjostijednogdruštva. Ono što je zajedničko igrama, bez obzira nakarakteristikepojedinekulture,jestepostizanjezadovoljstvakojeproizilazi izsameigre.Onadajeprostorzaprihvatanje,razumevanjeipružajednakepolaznemogućnostizasveigrače.Ionoštojeposebnobitno-igradajemogućnostrazvojukojiproizilazi iznje.Kulturanastaje iz igre tako štootvaranovevidikeidonosinovaotkrića,kojavremenomdobijajurealnoznačenje.Uplićuseunašukulturuisvakodnevneaktivnosti.Čovekeksperimentišeuigri,aondatakoispitanemogućnostipretoči u običaje, koji vremenom postanu i obavezujućipropisiu toj zajednici. Iako igramožedaoslikavaodređenekarakteristikekulture,onausebinosi sopstvenevrednosti iprenosiihnakulturu.Vrednostiferplejaijednakihmogućnostizasvenekesuodnjih.Akosekultura igrakaoštosmatrajuKajoaiHuzing,štosevišeigrajuigrekojenoseovevrednosti,onećeuvećojmeripostatibitne zadruštvo, jer ćena svoj

no exlusion 171

Scientists like Huzing and Caillois claim that playinitiated the emergence of culture i.e. that, at its verybeginning,culturewasplay;itdidnotapearjustlikethat,asa“finishedproduct”,butdevelopedthroughplayandalongsideit. According to these two authors, each civilization can be described on the basis of the type of games characteristic of it, albeit children’s or adult games. An analysis of thelattercanteachusabout theevolutionofacertainsociety’srituals. Byobserving games,we candraw conclusions abouta civilization’s customs, specificities and value system.As anexample, inAncientGreece, games symbolised the visionofthe ideal world; nowadays, games of chance are amongstour favourite,which is not really the personification of howwe imagineaperfect society,butdefinitely indicatesa crisiswithinthecommonsystemofvalues.Moreover,byanalysingthe elements of rituals and customs in a ceratin society,wecanalsolearnaboutitssocialsystem.Thus,insocietieswhichhaveatraditional-democraticregime,typicalcelebrationshavelocalcharacter,includelotsofpeopleandtheglorificationofnational symbols. Inevitable elements of these celebrationsare:fairs,fireworks,dancingnationaldances,etc.Ontheotherhand, social systems that tend to ruleovercrowds,organizehuge,spectacular,centralizedevents.ThiswasthecaseintheRomanEmpire,butwecan stillfindeventsofa similar typenowadays–e.g.hugeconcerts,videospectacles,andsoon.

Furthermore,thegameswhicharetypicalofacertainsociety can tell us whether that society is predominantlyagricultural or industrialised, if it’s a small settlement or a

metropolis… However, we cannot base our definition of aculture just on its characteristic games; this canmislead us,assimilargames(orcertainelementsofthose)areplayedinvariouscultures(e.g.somechildren’sgames,whichoriginatefrom Ancient Greece, are still played in most Europeancountries these days). Moreover, contemporary society isgreatly influencedbymodern technologies andglobalisationtrends;themediaisalsooneofthereasonsforgamesbeingincreasingly similar in different countries. This again feedsbacktheassertionthatsocialchangesarereflectedingames.Nevertheless, when combined with other historical and/ordemographical data, games can be an outstanding tool forunderstandingtheculture,bothpastandpresent,ofagivensociety.

Aside from the specificities of a particular culture,gamesalwaysaimtoinducesatisfactionintheplayers,andthissatisfactioncomes fromthegame itself.Gamesopenup thespacefortheplayerstoacceptandunderstandotherpeopleandfacts,andprovideequalstartingpositionsforeverybodyinvolvedinthegame.Onethingthatisparticularlyimportantis thatgamesalwaysofferthechance for theparticipants todevelop.Gamesalsocreateculture,bywideningperspectivesand bringing new discoveries. These insights, which emergefromgames,becomerealinthelongterm.Theyinfluenceourcultureandeverydaylives.Gamesofferustheopportunitytotryoutthings inasafeenvironment,andafterwardstransferand implement these findings in real-time situations. This istheprocessofthecreationofcustomsandhabits,whichare

bez ispadanja172

simbolični način slati poruku novim generacijama i polakoosvajatiprostor.Čovekkojiseigrajeistovremenoičovekkojistvara. Literatura:

FinkE. (1984).Osnovni fenomeni ljudskog postojanja,Nolit,Beograd,HuizingJ.(1970).Homo ludens,Maticahrvatska,ZagrebIlićM.(1968).Sociologija kulture i umetnosti,Naučnaknjiga,BeogradKajoaR.(1985).Igre i ljudi,Nolit,BeogradĐorđević J. (1997). Političke svetkovine i rituali, Dosije,BeogradĐorđević T. (1907). Srpske narodne igre, Srpski etnografskizborniwww. rastko.org.yuNeprofitnamrežaelektronskihbiblioteka,stručnihustanovai lokalnezajedniceposvećenihumetnosti,tradicijiidruštvenihnauka.

PREPORUČENA LITERATURA

BunčićNapan, K, i saradnici (1998). Igromdo sebe –•102igrezaradugrupi,Alinea,Zagreb

Eljkonjin,D.B.(1984).Psihologijadečijeigre.Zavodza•udžbenikeinastavnasredstva,Beograd

Huizing J., (1970). Homo ludens, Matica hrvatska,•Zagreb

Ivić(1981).Igradetetainjenaulogaurazvoju.Zbornik•radova5,Pedagoškaakademijazaobrazovanjevaspitača,Beograd

Jović, N., Kuveljić, D., (2005). Kako stvarati prijatnu•atmosferu za učenje – riznica igara, Kreativni centar,Beograd

KajoaR.,(1985).Igreiljudi,Nolit,Beograd•Sikimić, Lj. (2003). Dečje igre: nekad i sad. Kreativni•

centar,BeogradToličić, I. (1966). Dete upoznajemo u igri. Zavod za•

udžbenikeinastavnasredstva,BeogradT. Popović (Ed.). Igra i igračke. Zavod za udžbenike i•

nastavnasredtstva,Beograd

Zanimljivi veb stranice o igrama i inkluzijiwww.gameskidsplay.net•www.homepage.ntlworld.com/oxfordtours/games/•

gamerite.htmwww.gamesfortheblind.com•www.funandgames.org.•www.SALTO-YOUTH.net/inclusion•

no exlusion 173

subsequently transformed into regulations and standards incertaincultures.Gamescanreflectsomeofthespecificitiesofagivencivilization,buttheystillbringtheirownvalues,too.Fairplayandequalopportunitiesareamongstthemostimportantofthem.Ifcultureissocloselyconnectedwithplay,asclaimedbyCailloisandHuzing,themoreweplaygamesthatpromotethesevalues,thehighertheywillbeesteemedinoursociety;theywillusetheirsymboliclanguagetosendthemessagetonewergenerations,andwillthuscreateawholenewspaceforthemselves.Aplayerisalsoacreator.

References:

Fink E. (1984).Osnovni fenomeni ljudskog postojanja, Nolit,Beograd,HuizingJ.(1970).Homo ludens,Maticahrvatska,ZagrebIlićM. (1968).Sociologija kulture i umetnosti,Naučnaknjiga,BeogradKajoaR.(1985). Igre i ljudi,Nolit,BeogradĐorđević J. (1997). Političke svetkovine i rituali, Dosije,BeogradĐorđević T. (1907). Srpske narodne igre, Srpski etnografskizborni

RECOMENDED LITERATURE

BunčićNapan,K,isaradnici(1998).Igromdosebe–102•igrezaradugrupi,Alinea,Zagreb

Eljkonjin,D.B. (1984).Psihologijadečije igre.Zavodza•udžbenikeinastavnasredstva,Beograd

Huizing J., (1970). Homo ludens, Matica hrvatska,•Zagreb

Ivić(1981).Igradetetainjenaulogaurazvoju.Zbornik•radova 5, Pedagoška akademija za obrazovanje vaspitača,Beograd

Jović, N., Kuveljić, D., (2005). Kako stvarati prijatnu•atmosferuzaučenje–riznicaigara,Kreativnicentar,Beograd

KajoaR.,(1985).Igreiljudi,Nolit,Beograd•Sikimić, Lj. (2003). Dečje igre: nekad i sad. Kreativni•

centar,BeogradToličić, I. (1966). Dete upoznajemo u igri. Zavod za•

udžbenikeinastavnasredstva,BeogradT. Popović (Ed.). Igra i igračke. Zavod za udžbenike i•

nastavnasredtstva,Beograd

Important web pages about games and inclusionwww.gameskidsplay.net•www.homepage.ntlworld.com/oxfordtours/games/•

gamerite.htmwww.gamesfortheblind.com•www.funandgames.org.•www.SALTO-YOUTH.net/inclusion•

bez ispadanja174

G R O U P “ L E T ’ S … ”

NGO GROUP “LET’S...” (GRUPA “HAJDE DA...”) wasestablished in the spring of 1999. It was founded by youngexperts from thefieldof appliedpsychologywhowanted tousetheirproffessionalknowledgewiththeaimofempoweringindividualsandgroupstodeveloptheirpotentials,constructiverelationshipswithothersandtheoneswhoaredifferentfromthemselves,andactivelyparticipateincreatingamorehumanecommunitythattheylivein.Thus,thisgroupstrivestopromotetheprinciplesofinclusivesocietyintheirwork.

Programs the organisation was realizing throughoutthese years are based on the values and of nonformaleducation. Training team of the Group ”Let’s...” consists of26professionalseducatedinnational,aswellasinEuropeaninstitutions.

More information about the organisation can be found atwww.hajdeda.org.rs

O G R U P I „ H A J D E D A . . .“

Nevladina organizacija GRUPA “HAJDE DA...“ počelaje sa radom u proleće 1999. godine. Pokrenuli su je mladistručnjaciizoblastiprimenjenepsihologijekojisuželelidasvojaprofesionalna znanja iskoristeu ciljuosnaživanjapojedinaca igrupa da razvijaju svoje potencijale, konstruktivne odnose sadrugimaidrugačijimaodsebeiaktivnoučestvujuustvaranjuhumanije zajednice u kojoj žive. Stoga ova grupa teži dapromovišeprincipeinkluzivnogdruštvausvomradu.

Programi koje je organizacija realizovala tokom ovihgodinabaziranisunavrednostimaimetodologijineformalnogobrazovanja. Trenerski tim Grupe „Hajde da...“ čini 26profesionalacaedukovanihkakoudomaćimtakoiuevropskiminstitucijama.

Višeinformacijaoorganizacijimožetenaćinaweb-adresiwww.hajdeda.org.rs

no exlusion 175

CIP-КаталогизацијаупубликацијиНароднабиблиотекаСрбије,Београд

794.11(035)364.4-053.2-056.26/.36(035)

BEZ ispadanja=NoExclusion:[priručnikzakorišćenjenekompetitivnihigarauradusaheterogenimgrupama=manualforusingnon-competitivegamesinworkwithheterogeniusgroups]/[priredio,editingMarkoPejović;ilustracije,illustrationsBorisČakširan;prevodnaengleski,translationonEnglishJelenaRanković].Beograd:Grupa“Hajdeda...”=Group“Let`s...”,2008(Beograd:Dispublic).-173str.:ilustr.;20cm

Uporedosrp.tekstiengleskiprevod.-Tiraž1.000.-Bibliografijauztekst.-Preporučenaliteratura:str.172.

ISBN978-86-87617-00-1

a)Дечјеигре-Приручнициб)Децасапосебнимпотребама-Социјализација-ПриручнициCOBISS.SR-ID151557388