Kumanie budują nasyp nad nieboszczykiem i sta-wiają dla niego stelę, obróconą twarzą na wschód i trzy-mającą przy sobie w ręku przed pępkiem czarkę(„Podróże we Wschodnie Krainy Willema de Ruys-broeca Roku Pańskiego 1253”, rozdział 10).

W kolekcji Krakowskiego Muzeum Archeolo-gicznego znajduje się posąg kamienny (nr inw.:MAK/7911), należący do przykładów monumentalnejrzeźby statuarycznej. Jej twórcami byli tursko-mon-golscy koczownicy przybyli na tereny nadczarnomor-skie w połowie XI wieku, znani w Europie pod nazwą:Kumanie, Kipczacy lub Połowcy. Posąg znalazł sięwśród eksponatów Muzeum Archeologicznego w Kra-kowie jako dar, przekazany na przełomie XIX i XXwieku, przez Ernesta Rohozińskiego herbu Leliwa,właściciela dóbr w Stadnicy, w powiecie Taraszcza,w guberni kijowskiej (dzisiaj rejon taraszczański,obwód kijowski). Archiwalne zapiski, znajdujące sięw MAK, informują, że posąg przywieziono ze stacjiTietjew w Stadnicy (miejsce nadania z kolejowej kartyprzewozowej) oraz o donatorze z 1902–1903 roku.O samym Rohozińskim wiadomo niewiele. Wedługdanych heraldycznych, które są dostępne na stronieinternetowej: „Dynastie i rodziny. Rodzina Rohoziń-ski herbu Leliwa”1, Ernest Rohoziński był właścicie-lem dóbr Stadnica, powiat Taraszcza. Urodzony około1859 r., od 1876 r. żonaty z Konstancją Podhorską,zmarł w 1928 r. w Poznaniu. Również w źródłachinternetowych, w dokumencie pod tytułem „Część I,Ukraina pod berłem caratu, M – Ż”2, znajduje sięwypis bibliograficzny, świadczący o aktywnej działal-ności patriotycznej Rohozińskiego: „Rohoziński,Ernest – współzałożyciel polskich kadetów w Kijowie,

program pol., opis: „Litwa i Ruś: Odezwa Wyborcza”,art., Kraj, nr. 51, 1905, str. 5-6 ”. Inna krótka notatkainformuje o tym, że: „Rohoziński, Ernest – sprawaspadkowa po Krassowskich w prejudykacie sądowym:„Kor. z Ukrainy”, art., Kraj, nr. 28, 1884, str. 5-6”.Powiat, a współcześnie rejon taraszczański, położonyjest nad rzeką Roś.

Posąg należy do nielicznych zabytków, związa-nych z Połowcami, znajdujących się w kolekcjachmuzealnych na terenie Polski. Nie wiadomo, w jakisposób znalazł się w Stadnicy. Prawdopodobnie zostałtam przewieziony z terenów stepowych, położonychna lewobrzeżu Dniepru, znajdujących się niegdyś podpanowaniem Połowców. Rejon taraszczański był odkońca XI wieku zasiedlony przez plemiona Torków,Berendejów, Kowujów i Pieczyngów wrogo nastawio-nych do Połowców i prowadzących z nimi nieustannepotyczki (Nagrodzka-Majchrzyk 1985, 28-29, 33-65).Granica terytoriów, na których występują połowieckiestele antropomorficzne, od wschodu opierała się naWołdze (na Zawołżu spotykane były pojedynczeegzemplarze), od północy biegła wzdłuż stepu i laso-stepu (strefa graniczna lasostepu znajduje się w dzi-siejszych obwodach charkowskim i połtawskim). Gra-nicę zachodnią stanowiło Przydnieprze. Skupieniestel znajdowało się na lewobrzeżu, a na prawobrzeżuspotykane były tylko do rzeki Ingulec. Od południastrefę tą zamykają Krym, Przyazowie i Przedkaukazie(Pletneva 1974, 19).

Po przekazaniu w 1902 lub 1903 r. rzeźby Mu -zeum Archeologicznemu, w tamtych czasach funkcjo-nującemu przy ul. Św. Jana 22 w Krakowie, w 1967roku, wraz z resztą eksponatów, została przetranspor-towana do nowej siedziby muzeum przy ul. Senac-kiej 3. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątychXX wieku była prezentowana poza Krakowem, w tymw Muzeum Śląskiem w Katowicach na wystawie

MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXVIII, 2010

ANETA GOŁĘBIOWSKA-TOBIASZ

BABA KAMIENNA Z KOLEKCJI MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO W KRAKOWIE

127

1 http://jurzak.pl/gd/szablony/rodzina.php?lang=04644, informa-cje odszukane wraz z M. Burzakiem (2010)2 biulpol.com/bib_ukrMZ01.doc

„Koczownicy Ukrainy – Złoto Stepu” (KoczownicyUkrainy…, 1996). Obecnie rzeźba jest prezentowanana stałej ekspozycji Muzeum Archeologicznego w Krakowie.

Posąg przedstawia stojącą kobietę trzymającaw dłoniach naczynie. Został on wyrzeźbiony w biało-kremowym wapieniu. Rysy twarzy skuto. Lewa stronagłowy została zeszlifowana. W rzeźbie brakuje pier-wotnie istniejącego postumentu. Podnóżek i fragmentlewej stopy został ukruszony, podobnie jak uszko-dzone zostało naczynie oraz fragment dna kapelusza.Widoczna była szczelina, biegnąca wokół szyi, spo-jona żywicą. Drugie pęknięcie znajdowało się z tyługłowy – z lewej strony stykało się ze szczeliną i cią-gnęło się do wysokości ucha. Wżery i ubytki mecha-niczne widoczne były na nakryciu głowy, twarzy,klatce piersiowej, ramionach, lewej nodze. Tył posąguw górnej części został zniszczony. Wypukłe detaleusunięto (części stroju głowy, ramiona). Dolna częśćsteli zachowała się – tworzy rodzaj trapezowatej pła-skiej podpory dla sylwetki kobiety. W dobrym staniedotrwały detale ubioru, ozdób, przedmiotów codzien-nego użytku. Zachowana wysokość to 1,95 m, mak-symalna szerokość na wysokości ramion – 0,51 m,maksymalna szerokość przy podstawie – 0,55 m, mak-symalna szerokość boczna na wysokości ramion –0,27 m. Opisany stan zachowania posągu – dobryw porównaniu z tego typu zabytkami, licznie wystę-pującymi na terenach dzisiejszej Wschodniej Ukrainyi Regionu Północnokaukazkiego w Rosji – wynikałz dogodnych warunków przechowywania, jakiezapewniono temu zabytkowi w Muzeum Archeolo-gicznym w Krakowie oraz podjętych w ostatnichlatach zabiegach konserwatorskich.

Stela antropomorficzna z krakowskich zbiorównależy do typu rzeźb „stojących”, wg klasyfikacji S. A.Pletnevej – a ściślej ujmując do typu III, zarysu II(Pletneva 1974, 55, 61-63) lub typu III klasyfikacji wgK. I. Krasilnikova (1999, 23). Charakteryzuje się onwysokim kunsztem obróbki najczęściej miękkichodmian piaskowca lub wapienia. Rzeźby tego typuprzedstawiają zazwyczaj szereg detali związanychz ubiorem, ozdobami, przedmiotami codziennegoużytku i uzbrojeniem. Na stelach ukazane są postaciekobiet lub mężczyzn, stojących na podnóżku, niekiedyopartych plecami lub biodrami o wąski, czworokątnyblok, trzymających zgięte ręce blisko ciała, z przedra-mionami skierowanymi w dół pasa, zawsze dzierżą-cymi w dłoniach naczynie. Posągi „stojące” mają nie-proporcjonalnie duże głowy i krótkie, w stosunku dotułowia, zazwyczaj walcowate lub stożkowate nogizakończone miniaturowymi stopami. Tego typu rzeźbyodnosi się do najpóźniejszej grupy stel – datowanychna II połowę XII w. do lat czterdziestych XIII w.i wiąże się z okresem największego rozkwitu sztukikamieniarskiej Połowców (Pletneva 1974, 61-63; Kra-silnikov 1999, 25). Stele antropomorficzne typu III

spotykane są prawie na wszystkich zajętych przez tychnomadów ziemiach w Europie Wschodniej.

Krakowski egzemplarz należy do rzeźb, na któ-rych prawdopodobnie odwzorowano rysy twarzy.Wyraźnie zachowały się małżowiny uszne oraz dosko-nale wyprofilowany przez artystę-kamieniarza podbró-dek. Brwi, oczy, nos oraz usta zostały skute – śladyuszkodzeń stały się czytelne po przeprowadzonej kon-serwacji. Posągi pozbawione rysów twarzy występujądość często. Zabieg ten jest różnie interpretowanyw literaturze rosyjskojęzycznej. Hipotezy, mającew założeniu wyjaśniać brak detali twarzy na posągach,wiążą ten stan z czynnikami religijnymi (np.: ukazaniewizerunku mitycznych przodków-protoplastów danegorodu, symboliczne ukazanie na jednym obliczu zbio-rowych cech jednego przodka wszystkich Połowców,czy też napływ idei związanych z islamem), czynni-kami technicznymi (trudności w obróbce materiału,np. granitu), czynnikami politycznymi (uwiecznianiejednostek wybitnych). Dyskusja na ten temat pozo-staje otwarta. Warto nadmienić, że nie tylko kobieceposągi pozbawiano rysów twarzy. Także stele z wyo -brażeniami mężczyzn bez rysów twarzy są dość liczne.Na terenach występowania posągów nigdy nie prze-prowadzano jakichkolwiek prac konserwatorskich.Dopiero w 2008 roku dzięki inicjatywie autorkii wsparciu finansowemu z grantu wewnętrznego Insty-tutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego pod-dano konserwacji technicznej 14 egzemplarzy stelantropomorficznych z kolekcji VielikoanadolskiegoMuzeum Lasu (oddziału Donieckiego ObwodowegoMuzeum Krajoznawczego, rejon wołnowachski, ob wóddoniecki). Ujawniono ślady skuwania na twarzach 3posągów żeńskich i 1 męskiego (sezon wykopaliskowy2008; badania własne, niepublikowane). Do tej porynie przeprowadzono także żadnych badań, mogącychustalić lub zaprzeczyć temu czy np.: stele kamiennelub drewniane były polichromowane.

Analiza zestawów inwentarzy grobowych – zna-nych ze znalezisk archeologicznych pochówków poło-wieckich – z przedstawieniami na stelach antropo-morficznych, potwierdziła dokładne oddanie nie tylkoszczegółów, związanych z przedmiotami użytkowa-nymi w życiu codziennym koczowników czy używa-nymi z okazji uroczystości, ale także cech związanychz fizycznością osób, z zaznaczonymi niekiedy cecha -mi urody lub ułomności ciał, określonym stanemzdrowotnym czy pochodzeniem rasowym.

W uszach kamiennej „baby” kolczyki wyrzeź-biono w formie masywnych pierścieni z pogrubionączęścią przy płatku ucha. Był to prawdopodobnie sche-matycznie przedstawiony pacior. Kolczyki z dwustoż-kowatym zgrubieniem tuż przy uchu zapewne miałyodwzorowywać kolczyki typu połowieckiego. Ten ro -dzaj ozdób występował niezwykle rzadko w grobachkobiet o wysokiej pozycji społecznej. Kolczyki typu po -łowieckiego to pierścienie, których zdobienie tworzyły

128

dwie półkule lub dwa ścięte stożki, zlutowane ze sobąi zdobione granulacją. Elementy te upiększano osadzo -nymi w gniazdach półszlachetnymi, owalnie oszlifowa -nymi kamieniami lub „kolcami”– stożkami, zdobio-nymi filigranem i granulacją (Bessenova, Chernykh,Kupryj 1984, 58-59; Privalova 1988, 166). Datowanesą na XII – pierwszą połowę XIII w. (Fot. 13).

Pod kapeluszem o wysokim, trójgraniastym dniei szerokim, masywnym rondzie widoczna jest cza-peczka, obszyta szeroką lamówką, mocno osadzonana głowie. Nad czapeczką upięta jest chusta, przed-stawiona jako wąski pasek materiału, wystający spodronda kapelusza, tworząca trójkąt nad czołem (jedenz rogów chusty). Uszkodzenia tyłu posągu nie pozwo-liły na dokładne zrekonstruowanie stroju głowy.W znaleziskach grobowych pozostałości po filcowychkapeluszach i chustach, szytych zapewne z jedwabiu,były niezwykle rzadkie. Wśród przedmiotów z inwen-tarzy grobowych datowanych na XII–XIV wiek, zacho-wały się niekiedy brokatowe, wyszywane złotą niciączapeczki. (Shalabudov, Jaremaka 1986, 150-151; Zhe-lezchikov, Kumukov 1988, 130; Pletneva 1962, 134).

Twarz postaci okalają „rogi”, ukazane w formieskręconych wałeczków, wysoko upiętych pod cza-peczką, na wysokości ciemienia. „Rogi”, obok kolczy-ków typu połowieckiego, to najbardziej specyficznyatrybut stroju Połowczanek. Ozdoba obok upiększają-cej pełniła też funkcję magiczną, związaną z bardzostarym wśród koczowników kultem barana – symbo-lem żeńskiego bóstwa płodności, urodzaju i pomyśl-ności. Wyniki analiz antropologicznych potwierdziły,że ozdoba ta przynależała kobietom w wieku od 25 do35 lat (Shvetsov 1993, 107-113). Znane z licznych zna-lezisk „rogi” wykonane były z wojłokowych wałeczków,na które nanizywano srebrne, miedziane, brązowe zło-cone lub złote blaszki w formie półpierścieni. Blaszkiłączono często półszlachetnymi kamieniami. Ozdobyte upinano po bokach głowy, niekiedy podwójnie,jeden wałeczek za drugim. Przedstawiano je na więk-szości żeńskich stel antropomorficznych. Bardzo czę-sto zachowują się w znaleziskach grobowych (Shala-budov, Jaremaka 1986, 150; Shalabudov 1993, 92,94-95; Shvetsov 1974, 93, 95). Zabytki te datowane sąna połowę XI – początek XIII w.

Szyję postaci zdobi naszyjnik, złożony z rombo-idalnych i prostokątnych paciorków oraz dwie gładkiegrzywny. Są to ozdoby dość powszechnie spotykanew znaleziskach grobowych i datowane na koniec XI –początek XIII w. Grzywny wykonywano z żelaznych,

brązowych, rzadziej srebrnych lub pozłacanych prę-tów. Paciorki o różnych kształtach, nanizywane narzemienie wykonywano z kamieni półszlachetnych,takich jak ulubione przez Połowczanki, lazuryt, kar-neol, agat, koral, kryształ górski. Innymi surowcami,używanymi do produkcji paciorków były bursztyn,pasta szklana, brzozowe drewienka oraz srebro lubzłoto (fot. 2).

Krakowska stela ukazuje kobietę z obnażonymi,pełnymi piersiami o kształcie trójkątnym. Ten kolejnyelement kanonu rzeźby połowieckiej, powtarzający sięw najbardziej rozwiniętych typach przedstawień,badacze łączą z przeżytkami matriarchatu, funkcjo-nującego u plemion teleskich, którego pozostałościodziedziczyli ich dalecy potomkowie Połowcy (Sher1966, 62-63; Pletneva 1974a, 261-262; Krasilnikov1999, 42-43). W przekazach wielu turskojęzycznychnarodów powtarza się motyw bohatera, który po napi-ciu się mleka od kobiety karmiącej, nosicielki siłyi nieśmiertelności, stawał się niepokonany i nieujarz-miony. Jeśli napił się mleka wiedźmy – przemieniałsię w jej syna. Tym samym „wchodził” do jej rodui zmuszał ją do udzielania pomocy (Pletneva 1974a,260; Krasilnikov 1999, 43-44).

Ręce są przyciśnięte do tułowia i zgięte w łok-ciach pod kątem rozwartym (około 60°). W dłoniach,na podołku, przedstawiono naczynie trzymane obu-rącz. Niestety dłonie i naczynie krakowskiej „baby” sąmocno uszkodzone i trudno dziś ustalić jaki kształtmiały one pierwotnie.

Widoczne na posągu na nadgarstkach masywnebransolety mają odpowiedniki w znaleziskach grobo-wych. Występowały jednak dość rzadko i stanowiływyposażenie bogatych pochówków (Kravets, Bere-zutskij, Bojkov 2000, 119-120; Shvetsov 1974, 96).Wykonywano je najczęściej ze srebra lub szkła. Dato-wane są na koniec XII – koniec XIII w. (fot. 3).

Postać odziana jest w długi spodni kaftan, któ-rego rąbek, obszyty wąską gładką bordiurą, widocznyjest spod rozchylonych poł paradnego kaftana. Detalekaf tana w górnej części tułowia posągu nie zachowałysię. Kaftan wierzchni (paradny), ściśle okrywającyciało, zdobiony jest zarówno gładką, jak i wyszywanąw ukośną kratkę szeroką bordiurą. Prawy rękaw przynadgarstku ozdobiono motywem połączonych ze sobątrzech półarkad. Widoczne są ślady podobnego zdo-bie nia na lewym rękawie. Paradne kaftany często szytoz brokatu lub jedwabiu, bogato zdobionego srebrnąlub złotą nicią. Wyszywano je paciorkami szklanymilub bursztynowymi, plakietkami i naszywkami, wyko-nanymi z róż nych metali (Kravets, Berezutskij, Bojkov2000, 119-120; Shvetsov 1974, 96, Iljukov, Kazakova1988, 120). Znaleziska tego typu pochodzą z poł. XI– XIII/XIV w.

Pas, niewidoczny na krakowskiej steli, był częstoodkrywany w pochówkach i bardzo często przed -stawiany na posągach tak żeńskich, jak i męskich.

129

3 Zdjęcia zabytków porównywanych z elementami steli z MuzeumArcheologicznego w Krakowie udostępnione dzięki uprzejmości:autorki badań wykopaliskowych na stan. Jasinovataia, rejon staro-beshevski, obwód doniecki, pani Olgi Jakovlevnei Privalovei, autorabadań na stan. Novoivanovka, rejon ambrosivski, obwód doniecki,pana Mikhaila Lvovicha Shvetsova oraz zgodzie DyrektoraMuzeum Obwodowego w Doniecku, pana Jevgenia IvanovichaDenisenko.

Artysta-kamieniarz przedstawił przytroczone do pasa krakowskiej „baby”: okrągłe lustro z wyraźnym brze-giem, umieszczone w pudełku lub pokrowcu (widaćprzewleczony i zwisający rzemień) oraz romboidalnąsakiewkę. Obydwa przedmioty umocowane były poprawej stronie pasa. Z lewej strony ukazano przypiętynóż w pochwie oraz trójkątną sakiewkę. Wymienioneprzedmioty użytkowe oraz broń znajdują swoje analo-gie w inwentarzach grobowych. Brązowe, miedzianeoraz wykonane ze stopu miedzi i srebra zwierciadłai żelazne noże odkrywano bardzo często w pochów-kach kobiecych, a ich datowanie zamyka się w prze-działach XI–XIV w. W sakiewkach i futerałach kobietypołowieckie nosiły krzesiwa, szydła, przęśliki, grzebie-nie, szczoteczki, nożyce i inne przedmioty, przydatnew codziennym życiu.

Nogi postaci odziane są w buty z wysokimi chole-wami, obszytymi taśmą lub rzemieniem. Nogi przedsta -wiono nieproporcjonalnie w stosunku do reszty postaci,jako stożki, stosunkowo krótkie, bez wyodrę bnienia udi podudzi. Stopy są małe, oparte na podnóżku. Wśródznalezisk grobowych często zdarzały się dobrze zacho-wane wysokie buty, wykonywane z kory brzozowejobszytej skórą i zdobione paciorkami (Shalabudov1993, 95-96; Zhelezchikov, Kumukov 1998, 126; Iljukov,Kazakova 1988, 126-127). Chronologia takich znaleziskzamyka się w granicach XI–XIII/XIV w.

Części i ozdoby stroju, przedmioty codziennegoużytku, przedstawione na kamiennej „babie”, znajdują -cej się w krakowskiej kolekcji, a opisane powyżej, znaj-dują analogie w materiale, pochodzącym z inwentarzygrobowych. Datowanie wszystkich opisanych wyżej ele-mentów obejmuje połowę XI-XIII/XIV w. Zamyka sięw ramach chronologicznych funkcjonowania Połow-ców na terenach stepowych od momentu przekrocze-nia przez nich Wołgi, aż po zajęcie obszaru przez ZłotąOrdę i islamizację podporządkowanej ludności.

Warto nadmienić, iż posągi antropomorficzneoddają bardzo dokładnie różnorodność typów fizycz-nych przedstawianych na nich ludzi. O ile każda przed-stawia postać w wypracowanym kanonie – stojącą, półsiedzącą lub siedzącą z naczyniem trzymanymw obydwu rękach na podołku – to nie znalezionodwóch identycznie wykonanych stel ani pod względemwyglądu fizycznego „modelu”, ani detali przedmiotówna nich wyrzeźbionych.

Podobieństwo do krakowskiego posągu wykazujerzeźba, przechowywana w zbiorach Dniepropietrow-skiego Muzeum Historycznego, pochodząca z Chor-tycy, rejon zaporoski, obwód zaporoski, Ukraina (Plet-neva, Krylova 1976, nr inw.: DIM-8009 w Katalogu).Zarys sylwetki, detale ubioru, ozdoby, rozmieszczenieprzedmiotów u pasa jest podobne. Posągi różni jedy-nie motyw ozdobnego obszycia kaftana. U dniepro-pietrowskiej „baby” zachowała się tylna część posągu,dłonie trzymające naczynie oraz obszycia kaftana natułowiu (ryc. 4).

Kolejna stela z kolekcji DniepropietrowskiegoMuzeum Historycznego (Pletneva, Krylowa 1976,nr inw.: DIM-8005 w Katalogu) posiada bogatsząornamentyką zdobień ubioru oraz nieco inaczejumiejscowione przedmioty codziennego użytku.Dobrze zachowały się na niej rysy twarzy. Zostałaprzywieziona z Voskresenki, rejon zaporoski, obwódzaporoski, Ukraina (ryc. 5).

Bardzo dobrze zachowany i podobny do kra-kowskiej steli jest także egzemplarz z kolekcji Symfe-ropolskiego Muzeum Historyczno-Krajoznawczego,przywieziona z miejscowości Murzabek, rejon eupa-toryjski, Autonomiczna Republika Krymu. Ubiórgłowy, ozdoby obręczowe, obszycie kaftana, nawetkształt twarzy są analogiczne. Na steli zachowały siętakże rysy twarzy, dłonie oraz kubkowate naczynie(Pletneva 1974, nr 1149 w Katalogu) (ryc. 6).

Wspólne cechy z krakowskim posągiem ma takżestela pochodząca z Krasnodaru, obwód kraj krasno-darski, Rosja, dobrze zachowana w całości (Pletneva1974, nr 1318 w Katalogu). Części stroju, rozmiesz-czenie ozdób i przedmiotów codziennego użytku orazproporcje rzeźby są bardzo podobne do eksponatu kra-kowskiego. Na tym egzemplarzu bardzo dobrze zacho-wała się twarz z cechami portretowymi (ryc. 7).

Posąg z Kijowskiego Muzeum Historycznego(Pletneva 1974, nr 121 w Katalogu) posiada takżewspólne cechy z rzeźbą krakowską, są to: zarys po -staci, części i ozdoby stroju, analogiczny wzór obszy-cia kaftana. Inne jest nakrycie głowy (w formie kape-lusza o płaskim rondzie), motywy zdobnicze strojuoraz rysy twarzy (zachowane są ślady po zarysieoczu). Miejsce znalezienia tego posągu nie jest nie-stety znane (ryc. 8).

Dziedzictwo duchowe Połowców nosiło zna-miona bardzo starych tradycji ludów sajano-ałtajskich,opartych na wierzeniach animistycznych, totemistycz-nych, z czasem przetworzonych na kult przodków(pod niewątpliwym wpływem lub przy udziale Impe-rium Chińskiego), szamanizmu, sięgającego korze-niami do początków naszej ery, dziedzictwa, na którewpływały impulsy sąsiadujących, obcych etnicznienarodów i powstających tam wielkich monoteistycz-nych doktryn religijnych, z których przodkowie Połow-ców przyswajali obrzędy i symbole zgodne z ich wizjąświata, ale także zgodnie z własnym „etnicznym” cha-rakterem i upodobaniami. Wznoszenie posągówz wizerunkami kobiet i mężczyzn miało wiele funkcjiw kulturze Połowców. Środkowo-azjatycki kult przod-ków, związany z wpływami chińskimi, przejęty przezwschodnie odłamy plemion Kipczaków, oraz stare tur-skie obrzędy ku czci przodków-zwierząt przekształciłysię u Połowców w kult wodza – patrona i opiekunaordy, plemienia lub rodu i matki – rodzicielki, dającejnieśmiertelne siły (obnażone piersi były symbolemżycia i siły, zaokrąglony brzuch – dostatku i bogactwa),

130

kontynuatorki rodu (Gumilow 1972, 78-79; Pletneva1974a, 259-260, Tryjarski 1991, 26-27; Krasilnikov1999, 44). Idea stawiania posągu zmarłemu przodkowiwiązała się z wiarą, że część duszy zmarłego wcielałasię w jego wyobrażenie, a co za tym idzie posąg stawałsię jego sobowtórem (Fedorov-Davidov 1976, 92, 95).

Ewolucja kształtów posągów, bogactwo detali,zmiana i utrwalenie kanonu przedstawienia kobietyi mężczyzny mogą świadczyć o łączeniu się kultuprzodków z wyodrębnianiem się warstwy rodowej arystokracji i wzrostem jej potęgi. Uwiecznianie jed-nostek wybitnych lub bogatych, a tym samym ważnychdla poszczególnych rodów, w okresie rozkwitu potęgiPołowców przerodziło się w formę sztuki oficjalno-rytu-alnej. Celem jej było przedstawienie monumentalnegoobrazu mistycznego przodka w jednej jego funkcji –obiektu czci. Nie był to już obraz człowieka-wojownika,lecz półboga – protoplasty rodów, ich powiernikai herosa, który należał do innego świata (Fedorov-Davi-dov 1976, 95, 102). Prawdopodobnie taki zabiegpozwalał na utrzymanie silnych więzi między poszcze-gólnymi związkami połowieckimi, a także mógł przy-czyniać się do utrwalania pozycji arystokracji.

Konstruowane przez Połowców na starszych kur-hanach (od kopców neolitycznych po pochodzącez epoki żelaza) tzw. ogródki, w centrum których usta-wiano stele, stanowiły miejsca święte dla poszczegól-nych rodzin lub klanów (Shvetsov 1979, 209).Czczono w nich mitycznych przodków-protoplastów,składając ofiary (także zwierzęce), świadczące nie-kiedy o bardzo starych tradycjach, wywodzącychposzczególne rody od zwierząt – totemów (niedź-

wiedź, wilk, pies, żmija, smok) (Gurkin, 2000, 18).Regularne spotkania w celu odbywania styp pozwa-lały na przekazywanie następnym pokoleniom wiedzyo przeszłości, mogły służyć także utrwalaniu wzorcówobyczajowych.

Analiza porównawcza detali, przedstawionych naposągach z wielkim realizmem, pozwala nie tylko napotwierdzenie etnogenetycznego związku z terenamiśrodkowoazjatyckimi, określanymi w źródłach jakokolebka przodków Połowców, ale także na rekonstruk-cję kierunków ich migracji oraz potwierdzenie związ-ków z sąsiadującymi obcymi etnicznie ludami. Na toostatnie wskazywałyby m.in.: zarówno detale stroju,broń, ozdoby, jak i fakt występowania stel z europe-idalnymi rysami twarzy – interpretowanymi przez nie-których badaczy jako ślady kontaktów arystokracjipołowieckiej z książętami ruskimi (Daszkiewicz, Tryjarski, 1982, 45-46), choć analizy antropologicznepotwierdziły Kipczackie (europeidzi) i Kimackie(mongoloidzi) pochodzenie Połowców.

Należy również wspomnieć o użytkowym zna-czeniu posągów – jako punkty orientacji w terenie, cow bezkresnych stepach umożliwiało sprawną komu-nikację, możliwość znalezienia dogodnego zimowiskaczy cieków wodnych.

Miejsca kultu, wiązane z Połowcami i posągiostatecznie zaniknęły w pierwszych dziesięcioleciachXIV w. (Gurkin, 1998, 35).

ul. Królewska 69/2930-081 Kraków

koczownicy@koczownicy.pl

131

WYKAZ STOSOWANYCH SKRÓTÓW:

A Аrcheologia, KievАА Аrkheologicheskii Almanakh, DonetskASSSR Аrkheologia SSSR, MoskvaDA Donskaia Аrkheologia, Rostv na DonuSA Sovetskaia Аrkheologia, Moskva

132

Bessenova S. S., Chernykh L. A., Kupryi S. A.1984 Kurgany u s. Filatovka, [w:] Kurgany stepnovo

Kryma, Kiev, 41-68.Burzak M.2010 Problem konserwacji i ekspozycji kamiennej

figury plenerowej „baba połowiecka” z MuzeumArcheologicznego w Krakowie, Materiały Arche-ologiczne, 38, 141-156.

Daszkiewicz J. R., Tryjarski E.1982 Baby kamienne stepów nadczarnomorskich,

Kolekcja z Askanii Nowej, Wrocław.Fedorov-Davidov G. A.1976 Isskustvo kochevnikov i Zolotoi Ordy, [w:] Ocherki

kultury i isskustva narodov Evraziiskikh stepeii zolotoordinskikh narodov, Moskva, 85-103.

Gumilow L.1972 Dzieje dawnych Turków, Warszawa.Gurkin S. V.1998 Sviatilishcha polovetskovo vremeni s derevian-

nymi izvoianiami iz raskopok Volgo-Donskoiarkheologicheskoi Ekspeditsii LOIA AN SSSR,DA 1, 29-37.

2000 O predkakh kipchakov i kimakov. Plemenai narody, DА 3–4/2000, 6–23.

Iliukov L. S., Kazakova L. M.1988 Kurgany Miiuskovo Poluostrova, Rostov na

Donu, 120-136.Kravets V. V., Berezutskii V. D., Boikov A. A.2000 Pogrebeniia kochevoi znati zolotoordinskovo vre-

meni v kurgannoi grupie „Vysokoia gora” naRiugie Voronezhzkoi oblasti, DА 3-4, 118-126.

Krasilnikov K. I.1999 Drevnee kamnereznoe iskusstvo Luganshchiny.

Po materialam arheologicheskikh kollekci antro-pomorfnykh stel i poloveckikh kamennykh izvo-iani parka-muzea Luganskogo pedinstitutai muzeev Luganskoi oblasti, Slakh, Lugansk.

Nagrodzka-Majchrzyk T.1985 Czarni Kłobucy, Warszawa.

Pletneva S. A.1962 Polovetskie pogrebenia v urochishche Kamien-

naia Balka, Аrkheologicheskie raskopki naDonu, Rostov na Donu, 133-137.

1974 Polovetskie kamiennie izvoiania, АSSSR.1974a Zhenskaia polovetskaia statuia s rebenkom,

SA 3, 256-262.Pletneva S. A., Krylowa L. P.1976 Kamennyie baby. Katalog, Dnepropetrovsk.Privalova O. Ia.1988 Bogatyie kochevnicheskie pogrebena iz Don-

bassa, АА 7, 157-167.Shalabudov V. N.1993 Pozdnekochevnicheskie pogrebeniia s keramikoi

(po materialam ekspeditii DGU), [w:] Problemyarkheologii Podneprovia; Mezhvuzovski sborniknauchnykh trudov, Dnepropetrovsk, 92-97.

Shalabudov V. N, Iaremaka B. N.1986 Kochevnicheskie zakhoronenia XOXII vv. Na r.

Volchei, [w:] Problemy arkheologii Podneprovia,vyp. 2, Dnepropetrovsk,147-151.

Sher Ia. A.1966 Kamennie izvoiania Semirechia, АN SSSR.Shvetsov M. L.1974 Bogate kocivnickie pochovannia z Donbasu,

А 13, 93-98.1979 Polovetskie svatilishcha, SA, 1, 199–209.1993 O golovnom ubore Polovchanki, [w:] Problemy

archeologii Podneprovia, Mezhvuzovski sborniknauchnykh trudov, Dnepropetrovsk, 104-114.

Tryjarski E.1991 Zwyczaje pogrzebowe ludów tureckich na tle ich

wierzeń, Warszawa.Zhelezchikov B. F., Kumukov D. V.1998 Raskopki u sela Maliaevka, [w:] Drevnosti

Volgo-Donskikh stepei, vyp. 6; Volgograd,124-140.

1996 Koczownicy Ukrainy. Katalog wystawy, J. Cho-chorowski (red.), Katowice, 241.

LITERATURA

In the collection of the Archeological Museum inKraków there is a stone statue (inv. no: MAK/7911),belonging to examples of monumental statue sculp-tures. It was created by the Turkic-Mongol nomadswho arrived in the Black Sea region in the mid-11th

century, and were known in Europe as the Cumans,Kypchaks or Polovtsy.

The anthropomorphic stele from the Krakówcollection represents “standing” sculptures of type III,outline II acc. to the classification by S.A. Pletneva.Its preserved height equals 1.95 m, maximum widthat the base – 0.55 m, and maximum side width – 0.27m. Anthropomorphic steles of type III have beenencountered in almost all lands in Eastern Europeoccupied by the Polovtsy.

Details presented on the stone figure from theKraków collection find their analogies in the materialobtained from Polovtsian grave inventories. Con-ducted analysis confirmed accurate rendering of notonly details of ornaments, elements of attire, objectsof everyday use in the nomads’ life or of luxuries, butalso features associated with a person’s physicality,such as indicated distinctive features of appearance ordisability, specific state of health or racial origin.

Dating of all the above described elements indi-cates the period from the mid-11th c. to the turn ofthe 13th and 14th century, and so the type III sculp-tures are dated accordingly. The chronological frame-work encompasses functioning of the Polovtsy inthe steppe area since the moment they had crossedthe Volga until the time when the territory was seizedby the Golden Horde and the Polovtsian rule ceased.

Erecting figures representing images of womenand men on older burial mounds (the so-called sacri-fice – cult gardens) served various functions inthe Polovtsian culture. Initially they constituted sacredplaces for particular families. The idea of erectinga sculpture dedicated to a dead ancestor was associ-ated with the belief that a part of the deceased soulwas incarnated in his image. At the heyday of thePolovtsy power, constructing the gardens with anthro-pomorphic steles as centrepieces became a form offormal – ritual art aimed at representing the familyancestor – demigod – progenitor who belonged to theother world. Thus, it reinforced the ties betweenPolovtsy unions and gave rise to the official religion ofthe gradually forming state.

133

ANETA GOŁĘBIOWSKA-TOBIASZ

Stone ‘baba’ from the collection of the Archeological Museum in KrakówSummary

135

Fot. 1. Kolczyk typu połowieckiego, XII – I poł. XIII wieku (Jasinovataia, obwód doniecki, Ukraina) i przedstawienie ozdoby na steli z MAK

Photo 1. Earring of the Polovtsian type, the 12th – 1st half of the 13th century (Jasinovataia, Donieck district, Ukraine) and the ornament represented on the stele from Archaeological Museum in Kraków (AMK)

136

Fot. 2. Grzywna tordowana ze złota i złote zawieszki, XII – początek XIII wieku (Novoivanovka, obwód doniecki, Ukraina) i ozdoby obręczowe na steli z MAK

Photo 2. Carved hryvnia made from gold and gold pendants, the 12th – the beginning of the 13th century (Novoivanovka, Donieck district, Ukraine) and band ornaments on the stele from AMK

137

Fot. 3. Srebrne bransolety, XII – początek XIII wieku (Novoivanovka, obwód doniecki, Ukraina) i bransoleta na ręce steli z MAK

Photo 3. Silver bracelets, the 12th – the beginning of the 13th century (Novoivanovka, Donieck district, Ukraine) and the bracelet on the arm of the stele from AMK

138

Ryc. 4. Stela z Chortycy (za Pletneva 1974)

Fig. 4. The stele from Chortyca (after Pletneva 1974)

139

Ryc. 5. Stela z Voskresenki (za Pletneva 1974)

Fig. 5. The stele from Voskresenka (after Pletneva 1974)

Ryc. 6. Stela z Murzabeku (za Pletneva 1974)

Fig. 6. The stele from Murzabek (after Pletneva 1974)

140

Ryc. 7. Stela z Krasnodaru (za Pletneva 1974)

Fig. 7. The stele from Krasnodar (after Pletneva 1974)

Ryc. 8. Stela ze zbiorów Kijowskiego Muzeum Historycznego (za Pletneva 1974)

Fig. 8. The stele from the collection of the Historical Museum in Kiev (after Pletneva 1974)