1

»ثیر آن بر مخاطبانو تأ سینماي ایران 87مفاهیم فمینیستی در ده فیلم پر فروش سال بررسیِ«

فر دکتر شیوا پژوهش دکتر غالمرضا آذري

حسین غیاثی

:چکیده چگونه نشیند تماشاگر ایرانی به تماشاي فیلم ایرانی می هنگامی کهنشان دهد کوشد میاله حاضر مق

مفاهیم مربوط به چگونه کند و ي فمینیست را درك می ها درباره موجود در فیلممباحث و مفاهیم شود تا در ها باعث می آیا تماشاي این فیلم .شود میزنان توسط تماشاگران تجزیه و تحلیل

هاي مخاطبان سینماي ایران به زن تغییري به وجود آید. معمولن محققینی که بر روي موضوع دیدگاهکنند بیش از آنکه به تاثیر این آثار بپردازند به دنبال رمز هاي تلویزیونی کار می و سریالزن در سینما

و هاي زن آثارشان هستند. گشایی از ذهنیت آفرینندگان این آثار همچون کارگردانان و و شخصیترات آثار ثکنند اما کمتر پیش آمده تا ا نظرات و عقاید کارگردانان را در نتایج تحقیق خود منعکس می

ي مسایل مربوط به زن بررسی شود و نظرات و دیدگاه ساخته شده بر روي مخاطبان به خصوص دربارهمحقق قصد دارد با نمایش ده فیلم به همین دلیلهاي سینمایی مطرح شود. تماشاگران به فیلم

ه گفتگو و شمسی و برگزاري جلساتی براي دو گروه چهار تایی ب 87پرفروش سینماي ایران در سال رسد تماشاگران سینما قبل از اینکه به نظر می پردازد.ب ها رباره برداشت مخاطب از فیلمتبادل نظر د

روند تا هنگام فیلم دیدن و بعد از فیلم بر آیند به سینما می هاي موجود در در پی تاثیر پذیري از پیاماین تجربه به ذهنیتی مشترك با دیگر اي دست بزنند که طی آن همراه با دیگر تماشاگران به تجربه

یک از تماشاگران است هاي شخصی هر مخاطبان برسند. ذهنیت مشترکی که به شدت وامدار دغدغه .در این میان کیفیت فیلم و عوامل آن نقش بسزایی در ساخت این ذهنیت مشترك دارند

.ه متمرکزسینماي ایران، فمینیسم، تاثیر بر مخاطبان، گرو: هاي کلیدي واژه

واحد تهران مرکزي ،ارتباطات دانشگاه آزاد اسالمیعلوم یار گروه استاد shivapajouhesh@gmail.com واحد تهران مرکزي ،دانشگاه آزاد اسالمیارتباطات علوم یار گروه استاد azari_gh2002@yahoo.com

دانشگاه آزاد اسالمی واحد تهران مرکزيارشد علوم ارتباطات اجتماعی، ناسیکارشدوره ي دانشجوي hoseinghiasi@yahoo.com

2

مقدمه هر چند سینما با عمر یک قرنی خود در مقابل فرهنگ و هنر ایران زمین با تمدنی چندین هزار ساله به طفلی نو

به محض دلیل خوبی بود تا این پدیده جدید هاي این هنر مدرن در بازنمایی واقعیت ولی قابلیت ماند، پا میرد کشورمان شود و جاي خود را در فرهنگ و تمدن معاصر ایران باز هاي تجدد وا رسیدن دست ایرانیان به دیواره

ها هاي تکنیکی و بنیه ضعیف اقتصادي به سراغ ساخت پروداکشن ها از همان ابتدا به دلیل ضعف کند. ایرانی ییها پایان فرم و محتوا جانب محتوا را گرفتند و با وسواس بیشتري بر روي ساخت فیلم نرفتند و در تقابل بی

داد. چگونگی نمایش زنان در سینما یکی از متمرکز شدند که داستان زنان و مردان عادي جامعه را نشان میي ایران بوده است. از قضا یکی از اولین ترین مباحث پیش روي سینما آمیز ترین و مجادله جنجال برانگیز

ار که به کمک مردي به نام جعفر از دست هاي سینماي ایران به نام دختر لر داستان زنی است به نام گلن ساختهتباطات ارپردازان علم از طرفی برخی از نظریهیابد. کند و در شهر به آسایش و راحتی دست می راهزنان فرار می

ها بر مخاطبانش است. بخش زیادي از تحقیقات در ارتباطات بر این اعتقادند که ارتباطات علم بررسی تاثیر رسانهشود که درباره چگونگی تاثیر محتواي وسایل ارتباط جمعی بر مخاطبان انجام شده است. این یشامل نظریاتی م

دانند و در ترین حالت مخاطب را فردي منفعل و بدون اراده در برابر محتواي رسانه می ها در بدبینانه نظریهگیرد. ها قرار نمی سوي رسانهترین شکل معتقدندکه مخاطب براحتی تحت تاثیر محتواي تولید شده از خوشبینانه

اند که موضوع زنان یکی از مباحث در حال حاضر نیز متولیان امور فرهنگی به ویژه سینما به نیکی در یافتههاي هنري سینما و ایجاد حس همذات حساس جامعه امروز ایران است پس برآنند تا با استفاده از قابلیت

ران به موضوع زنان تاثیر بگذارند.ها بر نگرش و دیدگاه تماشاگ هاي فیلم پنداري بین مخاطبان و کاراکتر

اهداف تحقیق .هاي سینمایی شان در فیلم از زنان و مسائل هاي امروز جامعه مطابق با واقعیت تصویريبه دست آوردن -1هاي دیدگاه که سازندگان آن ییها تغییر الگوهاي فردي و اجتماعی بر اثر تماشاي فیلمشواهد پیدا کردن -2

.کنند لقاء میاعرضه یا مخاطبان به هاي کالمی و غیر کالمی فمینیستی را با استفاده از پیام .گیرد ین مخاطبان شکل میب هاي مربوط به زنان در یافتن ذهنیت مشترکی که بعد از دیدن فیلم -3

اهمیت موضوع تحقیق و مقاالت بسیاري نوشته شده است. روند معمول در ها در زمینه چگونگی نمایش زن در سینماي ایران تحقیق

این زمینه هم بدین صورت است که محقق با در نظر گرفتن تعدادي یا تمامی آثار کارگردانی خاص و یا بازیگري پردازد. اما کمتر پیش آمده تا درباره تفکرات و خاص به تحلیل و تفسیر موضوع زن در سینماي ایران می

تمرکز بر روي این پژوهش ترین هدف ن این آثار هنري صحبتی به میان بیاید. عمدههاي مخاطبی دیدگاهمخاطبان یک براي بیان و تبادل نظر بین . فراهم آوردن فضاییستا تماشاگر سینماي ایراناحساسات و تفکرات

3

اما نکته اصلی در هدف از این پژوهش امري واضح بیان شود. و شاید در وهله اول امري بدیهی به نظر برسدفیلم علیرغم گمانه زنی منتقدان و مسئوالن درباره ي تاثیر مفاهیم بر مخاطبان, هیچگاه رسد آنجاست که به نظر می

هاي اخیر تالشی در سالعالوه بر این فرصتی براي بیان نظرات طیف عادي مخاطبان سینما فراهم نشده است.گذاري بر مخاطب کند تا مباحثی خاص را با هدف تاثیر عی میگذاري امور فرهنگی س نا محسوس در امر سیاست

به . تا از این طریق در زندگی روزمره تماشاگران سینما تغییراتی را بوجود آورد هاي سینمایی بگنجاند در فیلمزنان و همچون جامعه معاصر ایران بحث برانگیز موضوعاتهمین دلیل به درستی مشخص نیست زمانی که

و د از سوي مخاطب چگونه تحلیل می شوددر آثار سینمایی گنجانده می شوهاي اجتماعی در عرصهحضور آنان . چه واکنش هایی در زندگی روزمره آنها دارد

سئواالت تحقیق

در این تحقیق این سئواالت مد نظر پژوهشگر بوده است. جامعه موجود هاي واقعیت با ارندگذ می نمایش به ایرانی معاصر زن از سینمایی هاي فیلم که تصویري آیا

دارد؟ همخوانی آیند؟ می در نمایش به ها فیلم در داستانی ضروریات بر بنا زنان به مربوط مباحث آیا شود؟ می آنان تفکر ساخت و مخاطبان نگرش در تغییر موجب ها فیلم در فمینیستی مفاهیم تکرار آیا) اجتماعی تعامالت( اجتماعی و فردي رفتار ي حوزه بر شوند می زمتمرک زنان برمسایل که سینمایی هاي فیلم آیا

گذارند؟ می تاثیر مخاطبان

فرضیه تحقیق با گنجاندن موضوعات مربوط به زنان (به ي سینمائی در ایران درصددند تاها رسد سازندگان فیلم به نظر می

ر این گونه مباحث متمرکز کنند.هاي فمینیستی) در آثارشان، ذهنیت مخاطبان خود را ب خصوص دیدگاهالگوهاي فکري و فیلم هاي سینمایی به وجود آوردن در فمینیستی مکرر مفاهیم نمایش به نظرمی رسد هدف از

است.نزد مخاطبان به زنان رفتاري مشترك دارندتالش به نظر می رسد مسئوالن و دست اندرکاران سینماي ایران با پرداختن بیش از حد به موضوع زنان

تغییر دهند. شانمسائلزنان و به جمعی راو يهاي فرد دیدگاه

روش تحقیقدلیل استفاده از روش کیفی به جاي روش . کرده استاستفاده تحقیق کیفیگر از روش پژوهشدر این تحقیق

هاي موجود پیمایشی این است که در این روش تحقیق، پژوهشگر قادر خواهد بود تا تاثیر چگونگی تفسیر پیامي مخاطبان آشنا ها را نزد مخاطبان بسنجد و با چگونگی استفاده از رسانه و اثر آن در زندگی روزمره در فیلم

4

گروه متمرکز یا مصاحبه گروهی در این تحقیق از روش گروه متمرکز استفاده شده است.همچنین شود. 6بین از کنندگان است. در این گونه مصاحبه فها و رفتار مخاطبان یا مصر راهبردي پژوهشی براي فهم و نگرش

از این روش بیشتر براي .)188: 1384(دومینیک و ویمر، به عمل می آیدنفر به طور همزمان مصاحبه 12تا توانند با شود. ضمنن پژوهشگران می شناخت سلیقه و نظرات مشتري در دنیاي تبلیغات و بازرگانی استفاده می

هاي تحقیقات مرکز و با استفاده از مباحث مطرح شده در جلسات سواالت پرسشنامههاي مت تشکیل مصاحبهکاو و و ي یک موضوع، سرعت عمل، کند آوري اطالعات درباره پیمایشی را تنظیم کنند. هزینه اندك، امکان گرد

این ن روش جستجوي بهتر مفاهیم مطرح شده براي تحقیق از مزایاي این روش است. یکی از معایب عمده ایکنندگان در جلسات به دلیل عدم توانایی در صحبت کردن یا اعتماد به نفس پایین به است که برخی از شرکت

کنندگان به دلیل اشراف بر موضوع یا اعتماد به را بیان نکند یا برعکس یکی یا تعدادي از شرکت انخوبی نظراتش ان ندهد.کنندگ نفس بیش از حد اجازه ابراز نظر به باقی شرکت

آوري اطالعات روش گرد

ها توسط پژوهشگر دیده شده است همچنین تمامی فیلم اي و مشاهده مستقیم است. ترکیبی از روش کتابخانهدر این . کرده استها را در مجالت و صفحات سینمایی نشریات دنبال و مقاالت مربوط به فیلم ها پژوهشگر نقد

. اسامی ده فیلم و میزان فروش آنها در جدول ش استفاده شدبراي نمای 1387تحقیق از ده فیلم پر فروش سال ذیل بدین صورت است.

5

فروش کل(میلیون تومان)

روز نمای ش

افتتاحیه (میلیون تومان)

نام فیلم نام کارگردان تاریخ اکران

فردی

1 دایره زنگی پریسا بخت آور 1386اسفند 29 29 82 1112

3 همیشه پاي یک زن در میان است کمال تبریزي مرداد 9 115 62 925

884 72 108 مهر (عید 10

فطر) 4 دعوت کیا ابراهیم حاتمی

5 اند فرشته زنها حسینی شهرام شاه اول خرداد 55 74 774

6 مجنون لیلی قاسم جعفري اول فروردین 5/53 62 613

7 رقمی ده همایون اسعدیان تیر 11 8/35 67 526

8 انعکاس رضا کریمی خرداد 23 5/17 87 495

مهر (عید 10 4/59 69 470 9 کنعان مانی حقیقی

6

نفر به صورت تصادفی و داوطلبانه ثبت نام به عمل آمد. در مرحله بعد از بین این سی در مرحله اول از حدود سی

براي نفر هشت نفر انتخاب شدند که با توجه به شرایط و مشخصات مشابه در دو گروه چهار نفره تقسیم شدند. عضاي هر گروه جهت آشنایی با روند کار دور هم جمع شدند در جلسه اول اهر گروه دو جلسه برگزار شد. در

ها به هر نفر داده شد. همان جلسه توضیحاتی شفاهی و مکتوب درباره تحقیق و نحوه چگونگی تماشاي فیلمکنندگان باید در یک بازه زمانی شرکت. یلم به صورت لوح فشرده در اختیار اعضا قرار گرفتفهمچنین کپی ده

ها و مقاالت همچنین در این مدت نباید به نقد .کردند ها را تماشا می فیلم ،رعایت هر سه روز یک فیلم یک ماه باکنندگان حدود کردند. همچنین به هریک از شرکت ها مراجعه می ره فیلماب ها و اینترنت در مجالت و روزنامه

کنندگان االت فکر کنند. از شرکتهاي سئو پاسخ ها بر روي بیست سئوال داده شد تا پس از تماشاي فیلمبندي چگونگی دیدن یادداشت بردارند. اولویت استخواسته شد تا هنگام تماشا از نکاتی که به نظرشان جالب

کنندگان بود. بعد از یک ماه جلسه دوم برگزار شد. در ابتداي جلسه میزبان جلسات ها بر عهده شرکت فیلمآوري کنند. سپس سئواالت در طول جلسه ها را یاد ا داستان برخی از فیلمخواست ت ها می (پژوهشگر) از مهمان

شد یادآوري کنندگان شد. قبل از جلسه به شرکت شد. در طول جلسه بحث به صورت آزاد دنبال می مطرح میو نزد پژوهشگر به امانت باقی خواهد ماند. براي گروه اول با احتساب وقت شود هایشان ضبط می که صحبت

د و براي گروه دوم با احتساب استراحت دو ساعت و یتراحت جلسه دوم یک ساعت و پانزده دقیقه طول کشاسها مطالب و نظرات خود را بیان کنند. وقت به کننده نیم. میزبانی جلسات به صورتی انجام شد تا تمام شرکت

ها با کننده دند. تمام شرکتخوبی بین همه تقسیم شد و نظرات موافق و مخالف در فضایی دوستانه مطرح ش توجه نشان دادند. دیگر افراد گروه شکیبایی فراوان به نظرات

فطر)

آبان 29 8/24 74 426اهللا صلح قدرت

میرزایی 10 دلداده

11 زن دوم سیروس الوند 1386اسفند 29 4/11 63 375

7

دل تحقیق م دهنده یک فیلم است که نشان Mهنده سه مخاطب هستند که به دیدن د نشان A ،B ، C یک در شکل

م در شود هر سه مخاطب فیلم و خود فیل می مشاهدهطور که اند. همان رفتهاند. اشکال امعه است قرار گرفتهجدهنده داخل یک مستطیل بزرگ که نشان

و در داخل مستطیل Mبا اشکال هندسی داخل A ،B ، Cدر داخل هندسی. بدین ترتیب نشان داده شده است که زمانی که دارند وتمشابهت و تفابزرگ

داستان و لم و فی ارزش ها و دانسته هاي مخاطبانبین شود فیلمی ساخته میبا جغرافیاي که می تواند برگرفته از جامعه اي واحد وجود دارد فیلم مشابهت و تفاوت موجود در مفاهیم و پیامبدین ترتیب آنچه هنگام تماشاي فیلم اتفاق .یا بر عکس از جوامعی متفاوت با جغرافیاي مختلفیکسان باشد

تکنیکی و در فضایی با دست اندکاران ساخت فیلم است که ي تماشاگرانها نظرات و دیدگاه می افتد تضارب که همان دهد الویت ذهنی نشان می یی است کهالگو 1شکل به عبارت دیگر .هنري اتفاق می افتد

در مورد تماشاي آن قبل از ودر مورد سازندگان اثر سازي مفاهیم است یک مرحله قبل از تولید فیلم برجسته افتد. اع اتفاق میدر سطح اجتم تماشاگران

و A, B, C هاي در شکل دوم شاهدیم که بین اشکال هندسی در داخل گزینهM این الگو زمانی را نشان وي دهد که سه هایی وجود دارد. ها و تفاوت شباهت

طور که در این الگو شاهدیم اشکال روند. همان تماشاگر به تماشاي فیلمی می Mبا اشکال هندسی C ال هندسی تماشاگر اشکو مشابه Mبا A, B هندسی

دهنده مخالفت و موافقت افکار و عقاید تماشاگر با مباحث مطرح شده در فیلم است. متفاوت است که این نشانپنداري و . طبعن هر چه حس همذاتاستبا فیلم سینمایی همذات پنداري الگوي 2به عبارت دیگر شکل

ز بیشتر خواهد بود.تاثیر پذیري نی تجربیات شخصی مخاطب

حذف شده است چون اشتراکی بین او و مفاهیم Cمخاطب سوم در شکلکه باقی A, Bمطرح شده در فیلم وجود ندارد. در عوض تماشاگرانی

دهند چه مقدار با مفاهیم و داستان فیلم بعد از تماشاي فیلم موافق هستند اند با ابراز نظرات خود نشان می ماندهاند. دلیل اینکه در این شکل از یک فلش دو طرفه استفاده شده است این است که این فلش یر گذاشتهز تاثاو

شکل

٢شکل

8

ثر یک هنرمند برود یا نه و به اگیرد باز هم به دیدن ها تصمیم می دهد که مخاطب بعد از دیدن فیلم نشان می گذارد. این طریق بر کار هنرمند تاثیر می

ار چوب نظريچ

سازي استفاده شده است. تمام این برجسته، 1، اثر بازگشتیوابستگی مخاطبانهاي تحقیق از نظریه در این اند. هاي تحقیق بکار رفته ها در زمینه تاثیر رسانه بر مخاطب هستند و براي توجیه علمی یافته نظریه

وابستگی مخاطبان: نظریه از ها دارند و این وابستگی از شخصی به شخصی دیگر، رسانههاي متفاوتی به افراد وابستگیبر اساس این نظریه

). این نظریه بر 413: 1384 سورین، ـکند (تانکارد گروهی به گروه دیگر و از فرهنگی به فرهنگ دیگر تفاوت میها و تغییرات جوامع عنصر مهمی هستند کند بدین ترتیب تضاد ها و مخاطبانشان داللت می روابط جامعه و رسانه

عدم اطمینان در همه مردم افزایش جامعه وجود داشته باشد، ه نقش موثري دارند. هنگامی که تغییر زیادي درکفلور روکیچ و دي بال .)413: ها زیاد است (همان اي وابستگی مردم به اطالعات رسانه خواهد یافت. در چنین زمانه

یک پیام ویژه بیشتر باشد، این احتمال که پیام، اي در ارتباط با کنند که هر چه وابستگی رسانه استدالل می .)414: ( همان هاي مخاطب را تغییر دهد بیشتر است ها و احساسات و رفتار شناخت

نظریه اثر بازگشتی

مانی که به پخش اخبار نادرستی رادیو، تلویزیون ز همچون روزنامه،جمعی این نظریه وسایل ارتباط بنا بریابد ( سارو خانی، یتی دیگر میهایش قرار گرفته و هو مدت خود تحت تاثیر همان فرستادهد، در دراز نپرداز می

که منظور فرستنده پیام افتد که تغییر گرایشی در جهت عکس آنچه اثر بازگشتی زمانی اتفاق می .)39: 1385 رید و هارولدسن، گردد ( ر میفرستنده پیام) ب افتد و یا به زبانی دیگر، تاثیري که به جانب خود ( بوده اتفاق می

کنند. دلیل نامگذاري ، انگ، وارونگی نیز یاد میهایی دیگري از جمله اثر بومرنگ ماین نظریه را با نا .)94: 1378استرالیا گردد. بومرنگ سالح چوبی است که بومیان به نام اثر بومرنگی به خصوصیت بومرنگ بر میاین نظریه

شود. به کردند. این سالح که از تکه چوبی خمیده و صیقل داده شده ساخته می ه میبراي شکار از آن استفاد

1- Boomerang Effect

شکل

9

به همین دلیل گردد. هنگام پرتاب به سمت هدف در صورتیکه برخوردي اتفاق نیافتد به محل اولیه پرتاب باز میاسی اجتماعی اثر شود. در روانشن براي توصیف وارونگی ارتباط از این کلمه استفاده میدر دنیاي ارتباطات

دهد مردم براي محافظت از احساس آزادیشان واکنش نشان بومرنگ یک تئوري واکنش روانی است که نشان میتبلیغات اًاي عکس دارد. در بحث تبلیغات خصوص دهند و تالش براي محدود کردن آزادي افراد اغلب نتیجه می

گاهی در پیدایش اثر بازگشتی دخالت دارند. مثالً نديشود. دالیل چ یار استفاده میتجاري از اثر بازگشتی بسشود تا مخاطب آید یا قرار گرفتن فرستنده پیام در موضع ضعف باعث می این امر در پی تکرار پیام به وجود می

شود تا مخاطب به سمتی کشیده شود که بر از خود واکنش منفی نشان دهد. گاهی نیز موضوع ارتباط باعث میکه از سوي رادیو و تلویزیون ایران درباره خطرات استفاده از یهای ستنده است. براي مثال برنامهخالف نظر فر

شنبه آخر باعث شود تا مخاطبان بر استفاده از این مواد در سه ،شود سوري پخش می شنبه مواد محترقه در چهارسال مي پیدایش اثر بازگشتی را فراهم زمینههاي نادرست ارتباطی تر شوند. همچنین گاهی استفاده از شیوه رص

هاي بعمل آمده از سویشان نقش مهمی در هاي سنجش افکار عمومی و نظر سنجی آورد. امروزه سازمان می .)10: 1385(ساروخانی، تشخیص میزان اثر بومرنگ در میان افکار عمومی دارند

سازي نظریه برجستهاخبار سیاسی کاربرد دارد و مطالعات انجام اًبیشتر در زمینه اخبار خصوصاي است که سازي نظریه نظریه برجسته

هاي نامزدهاي انتخاباتی متمرکز شده است. شده بر روي آن بیشتر حول و حوش مسائل سیاسی و رقابتجمهوري کومز و شاو بر روي نتایج انتخابات ریاست توسط مک 1972سازي در نخستین آزمون تجربی برجسته

انتخاباتی و داوري هاي مختلف مبارزات ها بر موضوع نجام شد. این مطالعه نشان داد بین تاکید رسانها 1968مفهوم .)703: 1384 و ویمر،(دومینیک اي قوي وجود دارد هاي متعدد رابطه باره اهمیت موضوعدهندگان در راي

آید. آنچه را هاي جامعه در می لویتدي به صورت اوودهاي مطبوعات، تا ح سازي مدعی است که اولویت برجسته گیرد خود مورد تاکید انفرادي و اجتماعی توسط مخاطبان مطبوعات قرار می سهمکند به مطبوعات تاکید می

جمعی ـ قابلیت اثرگذاري بر تغییر شناخت و ادراك مخاطبان و تأثیر وسایل ارتباط) 139: 1383، (ساروخانیجمعی نامیده شده است. در اینجا شاید سازي وسایل ارتباط رد برجستهساخت تفکر آنان ـ به عنوان کارک

جمعی قرار دارد، یعنی قابلیت آن به لحاظ ایجاد نظم فکري و نظم دادن به دنیاي ما، به ترین تأثیر ارتباط مهمآنها در هاي جمعی ممکن است در اینکه به ما بگویند چگونه فکر کنیم موفق نباشند. اما سانهرطور خالصه،

سازي براي تمام افراد به یک برجسته .)137( همان: گفتن اینکه درباره چه چیزي فکر کنیم بسیار موفق هستندت دارند و این از نظر مک کامبز و ویور افراد از جهت نیاز به راهنمایی تفاو دهد. اندازه و یک شیوه رخ نمی

کند. نیاز به راهنمایی آنچنان که مک کامبز و ویور آن را سازي را تعیین می وقوع یا عدم وقوع برجسته ،تفاوت

10

موضوع پیام. هرچه خبري از به فرد و درجه بی تدهند بر پایه دو عامل قرار دارد ارتباط اطالعا تشخیص میهاي خبري از موضوع بیشتر باشد، نیاز به راهنمایی بیشتر است در نتیجه فرد اثر ارتباط اطالعات و بی

هارولد آدامز اینیس .)350: 1384، تانکارد وسورین پذیرد ( شتر میهاي جمعی را بی رسانه سازي برجستهي اولیه و اصلی هر ي ذهن انسان هستند و عالقه هاي ارتباطی توسعه پرداز برجسته معتقد است رسانه نظریهها عبارت دیگر، رسانه شود. به هاي غالب مورد استفاده ناشی می ي تاریخی نوعی تعصب است که از رسانه دوره

.)730: 1384کنند (لیتل جان، رسد تعیین می افتد و با اهمیت به نظر می آنچه را در یک دوره تاریخی اتفاق میسازد. بلکه آن را شکوفا میکند ایجاد نمی ،ود استجهاي تفکر را که در افراد از قبل مو ها شیوه اشکال رسانه

.)732: (همان کند فشار ایجاد می اي در جامعه هاي رسانه ردي و نمایشهاي درك ف فقدان ثبات بین مقوله

سینماي ایران و نمایش زنهاي ایرانی هرگز نتوانستند بر سر موضوع گران و تماشاگران فیلم در طول تاریخ صد ساله سینماي ایران سینما

در مقابل دوربین به عنوان بازیگر و چه هاي سینما به توافق برسند. زنان چه چگونگی حضور و نمایش زن بر پردهشد تا به امروز میندر ایران ساخته ها کامالً به عنوان کارگردان و عوامل فنی در پشت دوربین از زمانی که فیلم

هاي ایرانی در برابر خواست فرزندانشان براي بازیگر یابند و هنوز خانواده در فضایی پر از شک و شبهه حضور میهایی هاي ایرانی زنان در نقش . هرچند در فیلمدهند فرزندان دختر از خود مقاومت نشان می شدن به خصوص

رقصیدند و می کردند. مثالً ها را ایفا می هاي مصري و ترکی همان نقش کردند که همتایانشان در فیلم بازي میکردند ولی مخاطب ایرانی هر مقدار در مقابل تماشاي نما به تن می هاي بدن رایش غلیظ داشتند و لباسآ

گیر بود به همان مقدار در برابر ایفاي نقش زنان هموطنش از خود غیرت بازیگران زن غربی و عرب و ترك آساندهه از دوران پهلوي بخش زیادي از منتقدان و کارشناسان تمامی داد. هنوز بعد از گذشت سه و مقاومت بروز می

بندي فارسی طبقه را زیر نام فیلم هاي شاخص) د شده ( به غیر از برخی آثاربه جا مانده از کارگردانآثار تولیگفته پیداست که در کنند و براي تولیدات سینماي ایران در قبل از انقالب هیچ ارزش هنري قائل نیستند. نا می

و کماکان در کنند بزاري از زنان بسنده میتوصیف وضعیت زنان در سینماي قبل از انقالب نیز تنها به استفاده اهاي انسانی باشد و در ضمن هاي سینما دیده شود که بیانگر ازرش پی این هستند تا تصویري از زن بر پرده سالن

هاي قبل و بعد از انقالب، شگرف دگرگونی سیماي زن در فیلم. هاي زن بودن را نیز به همراه داشته باشد ویژگیي شصت در دو نهایت افراطی، ي دهه پنجاه و زنان غایب دهه ود. زنان برهنه و نیمه برهنهانگیز ب و حیرت

به موجود اي را ناممکن جلوه داد. زن همچون غباري محو شد. ي عمیقی داشتند که امکان هرگونه مجادله فاصلهبا گذاشتن -اگر زیبا بود–اش هاي دور نگاه کردیم که تالش فیلمساز براي از بین بردن زیبایی نشانی در نما بی

ي دوربین و نورپردازي بد و اداي چند جمله اضافی، او را به موجودي کارتونی هاي بزرگ یا تغییر زاویه عینک .)280: 1381 (صدر، کرد شبیه می

11

فمینیسمالش دارد تا ي تعریف آکادمیک و تک خطی از فمینیسم کاري دشوار است. با وجود این فمینیسم ت ارائه اًاساس

موقعیت فرودست زنان در عرصه اجتماعی و تبعیض ممنتج از این موقعیت فرو دست را مبناي مشترکی قرار در نظم اجتماعی و اقتصادي و سیاسی و فرهنگی ،ي زنان دهد تا بتواند ضمن کاهش تبعیضات اجتماعی درباره

ها فمینیست .)5: 1386( فریدمن، ت آورند عیتی مشابه با مردان بدستغییراتی دهد تا در نهایت زنان موقهاي دنیاي موجود در تلقی از زن را کوشند تا بنیاد مردانه نگریستن به همه چیز را بر هم زنند آنان معیار می

.)283: 1385 امامی، ( دانند یک را مردانه میهاي آکادم هاي برخاسته از نهاد ي نظریه دانند و همه مردود میترین خواست فمینیسم اعتدالی و غیر رادیکال است اما پیروان افراطی و رادیکال جنبش د معقولبرابري زن و مر

اصالت زن بیشتر از آنکه به دنبال حقوق زنان و تساوي زن و مرد باشد در پی تالش براي توجیه نگرش رات، یییاري از تغفمینیسم بر روي بس .)284(همان: لقا برتري زن بر مرد استآمیزي است که هدفش ا افراط

، طالقحق آغاز کردن ، استخدام وسیع زنان با دستمزدهاي مساوي،حق راي و شرکت در انتخابات زنانشامل هاي سالم و ، حق فراهم کردن وسایل جلوگیري از بارداري و سقط جنینگناه نبودن طالقها و معرفی یدياع

.است گذاشته تأثیر غرب ◌ٔ حق تحصیالت دانشگاهی در جامعهگیرد ها معتقدند که توصیف زن در آثار مردانه، به وسیله مردان و با ابزارهاي زبانی مردساالر صورت می فمینیست

ود فهم اصیلی رو فهم زنان از خ . از اینشناسند و به همین دلیل زنان خود را با میانجیگري زبانی مردانه میپیدا ترین اند. نشین بوده هاي ایرانی زنان در تاریخ ادبیات فارسی حاشیه ). از نظر فمینیست287 :(همان نیست

حضور مادرانه اوست که آن هم در آغاز شعر فارسی نمودي نداشته و به تدریج در ، حضور زن در شعر فارسیرخزاد نمود داشته است. زن در هیات معشوق نیز که در هاي متاخرینی همچون پروین اعتصامی و فروغ ف سروده

ادبیات غنایی و در آثار اکثر شاعران سنتی ایران به وفور از آن صحبت می شود آنچنان هویت مبهم و مشکوکی ).289(همان: شود براي تعیین و درك جنسیتی او حاصل نمیدارد که گاهی هیچ گونه تمایزي

تجزیه و تحلیل داده ها

.ها برگزار شده است است که با هر دو گروه بعد از دیدن فیلم اي هاي دو جلسه آید حاصل بحث در پی می آنچهکنندگان تذکر در ابتداي جلسه به شرکت. جلسه اول به مدت یک ساعت با دانشجویان کارشناسی برگزار شد

ن با سوال درباره چگونگی هاي آنان به صورت صوتی و تصویري ضبط خواهد شد. پس از آ داده شد که صحبتکنندگان متفق ها تمام شرکت بندي تماشاي فیلم غاز شد. در زمینه اولویتآها بحث بندي تماشاي فیلم اولویت

اند. شا کرده بندي و تما ها را دسته القول اعالم کردند که بر حسب آشنایی قبلی از کارگردانان و بازیگران فیلمتعریف کند. درباره این را ها ته شد تا بر حسب تمایل داستان یکی از فیلمکنندگان خواس سپس از یکی شرکت

.داستان فیلم همیشه پاي یک زن در میان است را بازگو کرد 3کننده کد گروه شرکت

12

کنندگان جلسه گروه دوم به مدت دو ساعت به طول انجامید. در این جلسه هم در ابتداي جلسه از شرکتها را تعریف کنند. یکی ها براي تماشاي داستان یکی از فیلم نگی اولویت بندي فیلمخواسته شد ضمن بیان چگو

از خصوصیات جلسه برگزار شده با گروه دوم مداخله کمتر میزبان جلسه در روند برگزاري جلسه بود. بحث بیشتر ها در به داستان فیلمگرفت. از لحاظ ارجاع بحث شد ولی به سرعت جنبه تحلیلی به خود می ها آغاز می از فیلم

ها کیفیت باالیی متنی فیلم هاي پیرامونی و فرا تر عمل کرد ولی از نظر بحث مقایسه با گروه اول این گروه ضعیفتر عمل کرد. خوشبختانه از نظر تفاوت نظرات و آرا این گروه تحلیل بسیار پخته ثداشت. همچنین گروه در بح

کنندگان نظرات خود روند برگزاري مشکلی به وجود نیاورد و تمامی شرکتتنوع بیشتري داشت ولی این امر در کنندگان را بیان کردند و در طول جلسه نظرات یکدیگر را با سعه صدر گوش دادند. مانند گروه اول به شرکت

هایشان ضبط خواهد شد ولی اطمینان داده شد که نظراتشان به صورت امانت نزد تذکر داده شد که صحبت ق باقی خواهد ماند.محق

کننده در گروه اول افراد شرکت 4کد 3کد 2کد 1کد افراد شرکت کننده

مشخصات سال 20

دانشجو دختر

سال 20 دانشجو دختر

سال 20 دانشجو

پسر

سال 20 دانشجو

پسر

ها خالصه بحثها دارد که کاري کنند تا د زن: ذهنیت مشترك با فیلم منجر شد تا بر من اثر بگذارد. بستگی زیادي به خو1کد

دارد. العمل مساوي با خودش را در مقایسه با مردها مساوي نشان داده شوند. هر عملی عکسها شرایط مساوي ها و مردها در فیلم یم جالب بود و اثر بسیاري روي من گذاشت. زنا: داستان فیلم بر2کد

شدند. نداشتند. یکسان نشان داده نمیها گذارند. مردها در فیلم ر بسیاري بر مخاطب مییدهند تاث ها معضالت اجتماعی را نشان می لم: چون فی3کد

گذاشت تا رضایت همسرش را جلب شوند. با شخصیت فیلمی بسیار از خود مایه می مسلط بر زنان نشان داده می رفتم. کند کلنجار می

ها زنان برتر از گذارند. در فیلم مخاطب تاثیر می ها و آداب و رسوم خودمان بر : فیلم با حمایت از سنت4کد شوند. داده می نشوند. زنان مستقل از لحاظ مالی هستند ولی به شدت به مرد وابسته نشا مردها نشان داده می

کننده در گروه دوم افراد شرکت

13

4کد 3کد 2کد 1کد کننده شرکت افراد

مشخصات سال 33

خانه دار زن

سال 31 شاغل زن

سال 32 دانشجو

زن

سال 30 شاغل مرد

شکند و منجر به تغییر ها می ها و کلیشه هاي موجود در فیلم نیست. سینما تابو کننده پیام : مخاطب تعیین1کد

شود. دیدگاه به زنان میها درست به مخاطب منتقل نشود. از شود تا پیام فیلم ها باعث می : کیفیت هنري و تکنیکی فیلم2کد

شود اما سینماي ما در مقابل این امر از خود مقاومت هاي جنسی زنان براي فروش بیشتر استفاده می جذابیت دهد. نشان می

ها تغییر جنسیت دهد کلیت ساختار فیلمنامه بر هم ها نقش محوري دارند. اگر زن داستان ها در فیلم : زن3کد ها الزم است. هاي هنري براي پوشش محدودیت استفاده از ظرافت .خورد می

کنند. سینما ما در امر هاي نمایشی همه چیز را روشن بیان نمی ها به دلیل محدودیت : داستان فیلم4کد شود. شناسی مشکل دارد و تنها با نمایش جزییات زندگی روزمره مشکالتش حل نمی مخاطب

پنداري کرده بودند. و در بخشی از ذاتها هم ها در هر دو گروه با برخی از کاراکترهاي داستان کننده تمام شرکتهاي خود در هاي داستان را با تجربه هاي کاراکتر هاي فیلم قرار داده بودند و تجربه داستان خود را جاي شخصیت

زندگی واقعی مقایسه کرده بودند.

گیري نتیجههاي جامعه گذارند با واقعیت هاي سینمایی ایرانی امروز از زن معاصر ایرانی به نمایش می تصویري که فیلم

هاي به نمایش گذاشته شده مرز بین آوري در خلق موقعیت همخوانی دارد. هرچند سینما به لطف تکنیک و فنها جاي هیچ شکی باقی واقعیت و خیال را از بین برده است. اما تکیه بیش از حد سینماي ایران بر داستان انسان

زنان به .ها الهام گرفته شده و بر آمده از دنیاي اطرافش است مده در فیلمآدر هاي به نمایش گذارد که انسان نمیکشند و نماینده نسل جدید هاي نسل جدید زنان ایران را یدك می مده همگی خصوصیات و ویژگیآنمایش در

و در دنیاي نویس رد شده است و خلق شده نامه زن ایرانی هستند. زن معاصر ایرانی از فیلتر ذهن هنرمند فیلمکشد. نقش زنان در ساختار فیلمنامه بسیار کلیدي است و با تغییر ساخته شده توسط کارگردان نفس می

هاي اجتماعی درباره زنان به خوبی ها واقعیت ریزد. در فیلم جنسیت کاراکتر منطق موجود در داستان فرو میی براي همزیستی بیشتر با تماشاگرانشان به واکاوي شده و به آن توجه می شود . سازندگان فیلم هاي ایران

14

هاي زن موضوعاتی روي می آورند که امتحان خودش را پس داده باشد و کلیت اثر را در خدمت شخصیتکنند تا بدین طریق با یک تیر سه نشان بزنند. یکم با استفاده از زاویه دید یک زن داستانشان را ریزي می پی

دوم هویت مستقل و مشخصی را که براي زنان در .دیدي نو و بکر را ارائه دهندکنند تا بدین طریق تعریف میکنند و سوم مردان جامعه را نیز بدین طریق واکاوي و معرفی رود تبیین می دوران معاصر از آنان انتظار می

ود وجود دارد. ش ها به مخاطب ارائه می هایی که از سوي فیلم کنند. فاصله کمی بین ذهنیت مخاطب و اولویت میی است اسموضوعاتی همچون زن و چگونگی حضور در اجتماع و مسائل مربوط به پوشش زنان از موضوعاتی اس

هاي سینمایی در بسیاري موارد به این این در فیلم بر که هر شهروند ایرانی یکبار درباره آن نظر داده است. بناها کماکان بحث روز جامعه هستند. ن موضوعات در فیلمشود و در صورت نپرداختن به ای موضوعات پرداخته می

نشیند در فضایی زیست کرده است که از لحاظ فرهنگی و هاي ایرانی می مخاطب سینماي ایران وقتی پاي فیلمها جلوتر است. بنا براین سازندگان آثار سینمایی در ایران هر اعتقادي به مراتب از دنیاي نشان داده شده در فیلم

کنند در هر فیلم براي بنا بر این سعی می .بینند سازند تماشاگر را یک قدم جلوتر از خود می ه فیلمی میبار کهاي سینما به بیرون هایی را بگنجانند تا مخاطب را راضی از سالن حرکت همپاي مخاطب خود مفاهیم و پیام

ضر ما تغییر کرده است و این مخاطب تر چرخه هنرمند به مخاطب در سینماي حال حا بفرستند. به عبارت سادهکند. اینکه این تغییر درست است یا غلط چندان مدنظر ما نیست ولی ها را تعیین می هاي فیلم است که اولویت

رود اگر با اعتقادات و نظرات مخاطبان تناسبی نداشته باشد از هاي سینما می باید در نظر داشت آنچه بر پردهچنین فضایی خالقیت و آفرینندگی که از ملزومات کارهاي هنري است بدست شود. در سوي آنان طرد میاکثر مخاطبان گیرد . ها رنگ و بوي سفارشی بودن و بساز بفروشی به خود می شود. فیلم فراموشی سپرده می

ایرانی بیش از آنکه به سینما بروند تاثیر بپذیرد در انتظار تایید نظراتش است. اما همین جا هوشمنديهایی در بین تماشاگران د چه سوژهندهد چرا که باید تشخیص ده سازان و نویسندگان خودش را بروز می فیلم

هایی که موضوع زنان را به عنوان اولویت بیشتري دارد بدین ترتیب راز پر مخاطب بودن و پر فروش بودن فیلمها به واکاوي و کالبد شکافی قع نه تنها فیلمدر بسیاري موا. شود کنند پیدا می تم اصلی داستان خود انتخاب می

هاي بی دلیل موجب طرح سطحی و نسخه پیچی رائه جوابیا کنند. بلکه با موضوعات مربوط به زنان کمکی نمی زنند. شوند و به حواشی دامن می هاي فرعی نیز می سئواالت و کشمکش

دهد. علیرغم هاي عوامل سازنده فیلم را نشان می ها بیش از هر چیز نظرات و دیدگاه مباحث مطرح شده در فیلمگذاران در بخش فرهنگی و وجود خطوط قرمز نانوشته و نوشته شده تعیین خط مشی کلی توسط سیاست

پذیري مخاطبان از نحوه تاثیر یام موجود را به مخاطب برسانند.هاي هنري پ توانند با ظرافت هنرمندان میبه شود در دسته اول مخاطب در لحظه تماشاي فیلم با توجه بندي می تقسیمهاي سینمایی به دوصورت فیلم

دهد یا با توجه به سیر حوادث داستان با فراز و فرود داستان اظهار رضایت یا عدم رضایت خود را نشان میدر پذیرند هاي سینمایی می ترین تاثیري که تماشاگران از فیلم کند. عمده کاراکترهایش همذات پنداري می

ترین شکل شود. در دسته بعدي رابطه بین فیلمساز و تماشاگر به ساده همین کلمه همذات پنداري دیده می

15

شود. چرا که برداشت هر مخاطب از محتواي هر فیلم عالوه بر ولی درك متقابل حاصل نمی .پذیرد صورت میهاي هنري بازیگرانش بیشتر به قابلیت هاي فنی کارگردان و عوامل سازنده و روانی زبان بصري فیلم و توانایی

هاي ذهنی و روانی تماشاگر بستگی دارد و انتظار بوجود آمدن درك متقابل بین فیلمساز و مخاطب بسیار تجربهها درباره زنان بیش از آنکه از دل جنبش زنان ایران بیرون بیاید تنها مباحث مطرح شده در فیلم. بعید است

اي روزمره جامعه امروز ایران است و به جز اشاره به مباحث حقوقی که یکی از ه نمایش بخشی از واقعیت مگر اشاراتی جزئی .بینیم ها نمی هاي اصلی فعالین حقوق زن است. نشان دیگري از جنبش زنان در فیلم دغدغه

بیان هست هر چه ها وجود ندارد و تاریخ و پیشینه جنبش زنان ایران در فیلم به نام فعالین حقوق زن در ایران ,مخاطب دهند. ها هیچ تالشی براي شناساندن تاریخ جنبش زنان از خود نشان نمی و شرح حال امروز است. فیلم

تاثیر پذیري از آثار سینمایی باشد در پی مهر تاییدي است ایرانی با وجود زمینه ذهنی قوي بیش از آنکه در پیها. تا با به اشتراك گذاشتن تجربیاتش بتواند با دیگر هم نسالن کانسها و س ها و تمایالتش در میان نما بر دغدغه

اش باشد. مخاطب ایرانی کننده زندگی فردي و جمعی و هم زبانانش به ذهنیتی مشترك دست یابد که تاییدزنان تصمیمش را گرفته است و ارود قبل از تماشا درباره بسیاري از موضوعات خصوص وقتی به دیدن فیلمی می

تر باشد با فیلم احساس راحتی بیشتري ر این بین هرچه فضا و دنیاي فیلم به تجربیاتش و تفکراتش نزدیکد تر خواهد شد. کند و هرچه دنیاي مخاطب و فیلم دورتر باشد گارد تماشاگر نیز بسته می

16

منابع: ،امیج نشرتهران : سوم، چاپ ،ادبی نقد هاي روش و مبانی ،)1385( .اهللا نصر امامی. ،تهران دوم، چاپ دهقان، علیرضا ترجمه ،ارتباطات هاي نظریه ،)1384(. ورنر سورین،. جیمز تانکارد:

.تهران دانشگاه ) .ترجمه کاووس سید امامی، چاپ هاي جمعی تحقیق در رسانه)، 1384دومینیک، جوزف آر. و ویمر، راجر دي ،

اول تهران: سروش. اتشارات اطالعات ، چاپ هفدهم، تهران،شناسی ارتباطات جامعه، )1385( .سارو خانی، باقر. تهران: ،چاپ اول ،اندبشه هاي بنیادین علم ارتباطات ،)1383(.و غالمرضا آذري سارو خانی، باقر

.انتشارات خجسته تهران: نشر نی ،چاپ اول ،در آمدي بر تاریخ سیاسی سینماي ایران ،)1381( .رضا حمید ،صدر. تهران : انتشارات آشیان ،چاپ سوم ،ترجمه فیروزه مهاجر ،فمینیسم ،)1386( .فریدمن، جین. چاپ اولبخش حسنی و سید مرتضی نور ، ترجمه سید اکبر میرهاي ارتباطات نظریه 1384( .استیفن ،لیتل جان ،

.نشر جنگلتهران:

http://hccmr.com/ (ژوئن 2009) خوانش مخاطبان از سریال هاي تلویزیونی. http://fa.wikipedia.org/wiki/(می2012)فیمینسم. http://fa.wikipedia.org/wiki/ (می2012) نظریه فیلم فمینیستی. h p://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=defini on&UID=40031( 2012می).

17

Assessment of Feminist Concepts in Ten 87 Year Top-grossing Films of Iranian Cinema and Its Effect on Audiences

Shiva Pajouhesh ,Ph.D Gholamreza Azari ,Ph.D Hosein Ghiasi ,M.A Student Abstract: This paper attempts to show how the Iranian audiences to watch films in a film about feminist issues and concepts and how to understand the concepts related to women by the audience analysis, it makes watching these films in the cinema audience views. Usually researchers on the subject women in film and television work rather than pay for these works to the decoding of the mentality of such directors and creators of these works and their works are the female characters. But they did not study the effects of works on viewers. Also their studies did not reflect reviews and opinions about issues, especially women, and view the spectators to be movies. The researcher intends to display the ten best-selling films of Iranian cinema in 1387(hejri shamsi) and holding meetings to discuss and exchange ideas about the audience than quadruple pay movies. Before the cinema audience seems to be unaffected by the messages in the movie. They go to movies because they will see it with others. The audiences take to experience the common Knowing. This experience is depended to personal experience. The quality of the film and its creators have important role in making this common mentality.

Keywords: Influence on the audiences, feminism, Iranian cinema, focus group.

Assistant Professor and Faculty Member-Islamic Azad University/Tehran Central Branch shivapajouhesh@gmail.com Assistant Professor and Faculty Member-Islamic Azad University/Tehran Central Branch azari_gh2002@yahoo.com

MA in Communication-Islamic Azad University/Tehran Central Branch hoseinghiasi@yahoo.com