AVRUPA RESMİNDE TÜRK HALISI

AVRUPA RESMİNDE TÜRK HALISI

Prof. Dr. Zeynep İnankur ‘’ Avrupa Resminde Egzotizm ‘’

Ödev Konusu: Avrupa Resminde Türk Halısı

Hazırlayan: Tuğçe Diri

AVRUPA RESMİNDE TÜRK HALISI

Halı Sanatına Giriş Pazırık Halısı Fustat’da Bulunan 9. yy. Abbasi Devri Halısı Selçuklu Halıları

- Konya Alaeddin Camii’ndeki Selçuklu Halıları - Beyşehir Halıları - Fustat’ta bulunan Selçuklu Halıları

Selçuklu Halılarının Batı’ya Etkisi Hayvan Motifli Halılar (14. Ve 15.yy.ilk yarısı) Erken Devir Osmanlı Halıları Holbein Halıları

Halı Sanatına Giriş

Halıya dokuma sanatı içinde karakterini veren düğümlü teknik, ilk kez Orta Asya’da, Türklerin bulunduğu bölgelerde ortaya çıkmıştır. Bu tekniğin bulunuşu, göçebe bir kavmin daha kalın ve ısıtıcı olması gibi pratik bir nedene dayanmaktadır. Buluntular düğümlü halının ilk kullanıldığı yerin Orta Asya olduğunu göstermektedir. Türk düğümü tekniği1 ( Gördes Düğümü) ile yapılmış olması, Türk halı sanatının geleneksel tekniğinin çok eski bir geçmişe dayandığını göstermektedir.

1-Gördes Düğümü : Çift düğüm yada kapalı ilme, Türkiye’nin halı dokumalarında kullanılan, dünya literatürüne de ‘Türk Düğümü’ olarak geçmiş bir düğüm çeşidi.

Pazırık Halısı

Altay dağı eteklerinde ki Asya Hunları’nın bölgesinde, kurgan2 mezarlarından 5. Pazırık kurganında ki kazılarda bulunmuş olan halı “Pazırık Halısı“ olarak adlandırılmıştır. Pazırık halısının M.Ö. 3. yy.’ da Orta Asya Hunları tarafından dokunduğu kabul edilmektedir. Halının bordüründe yer alan motifler içinde ki süvari ve atların detayında, eyer örtüsü tasvirleri ile atların kuyruklarının bağlanma biçimleri, Hun kültürüne ve o dönem Türk topluluklarının geleneklerine ait önemli ayrıntılar olarak halının kimliğini belirlemektedir.

Resim 1 – Pazırık Halısı

2-Kurgan: Türk ve Altay kültüründe kutsal mezar, türbe

Resim 2- Pazırık Halısı detay.

Fustat’ta Bulunan 9. yy. Abbasi Devri Halıları

Halı sanatı, Türklere bağlı olarak onların bulunduğu bölgelerde gelişmiştir. Düğüm tekniği, Abbasiler (750-1258) Devri’nde Orta Asya’dan batıya getirilmiştir.

C. J. Lamm tarafından Fustat’da3 ele geçirilip Stocholm müzelerine maledilen iki küçük parça halı, Samerra4 üslubu için karakteristiktir.

.Resim 3 –Abbasi Devri (Samerra) 9. yy halı parçasının çizimi.

3- Fustat: Mısır'ın başkenti Kahire'nin tarihteki eski adıdır.

4- Samerra: Abbasiler Dönemi başkent olan şehir

Resim 4: Samerra, 9. yy. Halı parçası, Fustat’da bulunmuş, (29x32cm.) Stocholm, National Museum.

11. yy.’dan itibaren Horasan’dan inerek İran’a egemen olan Selçukluların, düğümlü halı tekniğini tüm İslam dünyasına daha sonra da diğer bölgelere tanıtmışlardır. Fakat Büyük Selçuklular devrinden günümüze hiçbir halı kalmamıştır.

Selçuklu Halıları

Anadolu’da Türk halı sanatı, 13.yy.’dan 19.yy.’a kadar düzenli bir gelişme göstermiştir. Bu gelişme ise yeni halı tipleri ortaya çıkarmıştır. Bu gelişme zincirinin 1. halkasını Anadolu Selçuklu Dönemi halıları oluşturur.

Anadolu Selçukluları zamanında büyük ticaret yolları Anadolu’dan geçiyordu. 1220’de Venedikliler için Alanya Limanı’ndan ticaret hakkı tanınmış,Venedik ve Cenovalılara kolaylık sağlanmıştır. Kalan halılar da bu döneme yakındır.

13. yy. sonlarında Anadolu’ya gelen Venedikli gezgin Marco Polo, seyahatnamesinde dünyanın en iyi ve en güzel halılarının Türkomanya’da yani Anadolu’da yapıldığını yazarak, Selçuklu Devleti’nde yapılan halıların üstünlüğünü belirtmiştir. Bunun gibi Dante, Commedia Inferno’ da bu halılardan söz etmiştir.

Konya Alaeddin Camii’ndeki Halılar

1905’ te Konya’da Alaeddin Camii’nde yıpranmış halde üç bütün halı ile parça halinde beş halı olarak Anadolu Selçukluları’ndan ve 13.yy.’dan kalma 8 halı keşfedilmiştir. İlk defa Alaeddin Camii’ndeki bu halıları keşfeden F.B.Martin’in, o zamanlar Alman konsolosluğunda görevli ve Danimarka asıllı Loytved’e bunların çok değerli olduğunu belirtmesiyle gün yüzüne çıkmıştır.

Bu Konya Halıları’ nın 8 tanesi, bugün İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi’ndedir.

Konya Selçuklu Halısının Genel Özellikleri

Zemin; koyu mavi veya kırmızı. Desenleri oluşturan motiflerde; baklavalar, sekizgenler, bazen geometrikleştirilmiş bitki motifleri yer almıştır. Zemin kompozisyonu bu motiflerin yan yana ve üst üste sıralanmasından oluşur. En önemli özelliklerinden biri de geniş bordürde ki iri kufi5 yazıları Konya Selçuklu halılarının kendine has görünüşlerini vermiştir. Önceleri uçları okbaşlarına benzer sivri üçgenlerle sonuçlanan dik harfli kufi görülür. Daha sonraları bu bordürler ileride göreceğimiz gibi örgülü kufiden, çiçekli kufiye kadar bir çeşitleme gösterecektir.

Resim 5- Konya Selçuklu Halısı, 13. yy. , (2,85x5,50m.) İstanbul,Türk ve İslam Eserleri Müzesi.

5- Kufi: Hat sanatında kullanılan bir yazı türü. 8. yy.’da yeni kurulmuş bir arap kenti olan Küfa’da ortaya çıkmıştır. Arap yazısının sadece bir yazı olmaktan uzaklaşarak, bir sanat dalı haline gelmesinde önemli rolü vardır. İki türü vardır: Doğu Kufisi ve Batı Kufisi. Hepsinin ana özelliği; doğru, daire, dikdörtgen gibi geometrik biçimlere indirgenmiş oluşudur.

Resim 5a- Konya Selçuklu Halısı Kufi Bordür detayı.

Resim 6- Konya Selçuklu Halısı, 13.yy. (3,20x2,40m.) İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi

Resim 6a – 13. yy. ,Konya Selçuklu Resim 6b- 13.yy. Konya Selçuklu halısı detay.

halısının çizimi.

Resim 7- Konya Selçuklu Halısı,13.yy. (6,08x2,46m.) İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.

Resim 7b- 13.yy. Konya Selçuklu Halısının Resim 7a- 13.yy. Konya Selçuklu Halısı detay.

çizimi

Resim 8- Konya Selçuklu Halısı, 13.yy. (2,30x1,14m.) İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.

Resim 8a- 13. yy. Konya Selçuklu Halısının çizimi


Resim 9a- 13. yy. Konya Selçuklu Halısının çizimi


Resim 10a- 13. yy. Konya Selçuklu Halısının çizimi (Bu motife aynı zamanda “Eli Belinde” de denmektedir.)

Beyşehir Halıları

1930’da R.M.Riefstahl tarafından Beyşehir Eşrefoğlu Camii’nde (Konya’nın güney doğusunda ve Beyşehir Gölü kıyısında kaza merkezi) dört halı parçası daha bulundu. Riefstahl’ın Beyşehir Eşrefoğlu Camii’nde bulduğu halılardan, Selçuklu devrine giren ikisi, Konya Mevlana Müzesi’ndedir. Bir diğeri de İngiltere’de “Keir Koleksiyonu”ndadır.

Resim 10- Beyşehir Selçuklu Halısı, 13. yy.(1,70x2.54m.)Konya, Mevlana Müzesi.

Resim 11a- 13.yy. Beyşehir Selçuklu halısının çizimi. Resim 12- Ceylon Tea Center çay kutusu.

Bu halının iki yandan kancalı baklavalarla zemin örneği Londra’da Ceylon Tea Center’ın çay kutularında amblem olarak kullanılmıştır.

Fustat’da Bulunan Selçuklu Halıları

1935-36 yıllarında eski Kahire (Fustat) şehrinde yüze yakın halı parçaları bulunmuştur. Bunların büyük bir kısmı 13, 14, 15. yy.’larda Mısır’a ithal edilmiş halılardır. Hemen hepsi Anadolu’dan gelme idiler. Çok azı C.J. Lamm tarafından yayınlanmıştır. Bu yayınlananlar 29 tane kadar olup bugün İsveç müzelerinde ve hususi koleksiyoncuların ellerinde bulunanlardır. İsveç’te ki 29 parçadan 7’si “Konya Halıları” grubuna dahil parçalardır.

Böylece Selçuklu halıları, sekizi Konya’da, üçü Beyşehir’de, yedisi Fustat’da ele geçirilmiş olarak 18 adedi bulunmaktadır.

Türk halı sanatının ilk parlak dönemini tanıtan bu 18 parçanın incelenmesine göre bunlar genellikle geometrik, bazen de üsluplaşmış bitki motiflerinden bir örnek, bordürlerde ise kufi yazıdan geliştirilmiş bir kompozisyon görülür.

Selçuklu Halılarının Batı’ya Etkisi

Halı özel kullanım yanında kamusal bir işleve de sahipti. Halılar özel törenler yada kutlamalarda, soyluların mekanlarının dört duvarı arasında sergileniyordu. Kamusal etkinliklerde, halının kulanımı bir masanın yada ayaklarının altında halı bulunduran kimsenin otoritesini yansıtıyordu. Dolayısıyla, Doğu halısı bu onura layık kimselerin değerlerinin bir ifadesiydi.

Selçuklu halısının Batı’ya uzanan bu etkisi yanında İtalyan tablolarında sayısız örnekler halinde yer alan Türk halı motiflerinin 14. Yy. Son yarısı İtalyan kumaşlarına da etkisi söz konusudur.

Bu Selçuklu halısı zemin örneğinin 15.yy. sonrasına tarihlenen bir İspanyol halısında, Anadolu’dan gelen etkiyi gösterebiliriz.

Resim 13- İspanyol Halısı,15.yy., Washington, Textile Museum, Dumbarton Oaks Koleksiyonu.

Resim 14- İnce uzun yolluk halı,16. Yy. , Berlin, Museum für Islamische Kunst.

Hayvan Motifli Halılar (14. Ve 15.yy )

14. yy. Başlarında Selçuklu halılarından sonra, ortaya çıkan hayvan figürlü halılar, önceleri yalnız Avrupalı ressamların tablolarından tanınmıştır. Daha 14.yy. başlarında İtalyan ressamları, tablolarında Türk halılarına ciddi bir yer vermişlerdir. Bu halılarda üsluplanmış kuş kuş figürlü halılarçoğunlukla İtalyan resminin Siena ve Floransa merkezlerinde görülür. Zemin küçük veya büyük karelere bölünüp içlerine üsluğlanmış tezyini6 bir karakter almış olan hayvan figürler ile sekizgenler yerleştirilmiştir. Bir ağacın iki tarafında ki kuşlar bazen karşılıklı bazen de arkaları dönük olarak tasvir edilirler. Yada iki ağacın ortasında da kuş figürü görülür.

Resim 15- Simone Martini, “St. Louis”

1317, 200 x 138 cm

St.Lorenzo Kilisesi, Napoli

6- Tezyini: (Tezyini Sanatlar) Eski dilde dekoratif sanatlar anlamında kullanılan sözcük.

Resim 16- Lippo Memmi ”Madonna and Child”

1340, 32 x 23 cm

Staatliche Museen, Berlin

Tek veya çift başlı kartal halı tasvirleri yalnız 14.yy. ‘da görülür.

Resim 17- Giotto Stefaneschi Triptiki, Resim 17a- - Giotto Stefaneschi Triptiki detay.

1330-1335, Vatikan, Tek kartallı halı tasviri.

Dört ayaklı hayvan ile geometrik bölümlü halılar da vardır. Hayvan grupları veya mücadelesi 15.yy. ‘da görülür.

Resim 18- Nicolo di Buonacorso, “Meryem’in Evlenmesi” sahnesinde yerde ki hayvanlı halı tasviri, 1370. Londra, National Gallery.

Resim 18a- Nicolo di Buonacorso, “Meryem’in Evlenmesi” detay.

Hayvan figürlü halılar Avrupalı ressamlarca Meryem’in tahtı altına veya yere serilmiş olarak tasvir edilmiştir.

Resim 19- Ambrogio Lorenzetti’nin “Tahtta Meryem” tablosunda dört ayaklı hayvanlarla halı tasviri, Abec Vakfı,Bern.

Bu resimde yere serilen halı, örnek olarak sekizgen üzerinde kuyruğu öne uzanmış hareket halinde bir pars figürü göstermektedir.

Resim 20- Niccolo di Pietro Gerini “Aziz Matyas(Scenes from the Life of Saint Matthew)” ,1380,Church of San Francesco,Prato, Italy.

Bu dönemi 15.yy. ‘a bağlayan en önemli örnekler, Doğu Berlin’de ki Ming Halısı, Stockholm’de ki Marby Halıları ile İstanbul ve Konya’da ki kuş figürlü halılardır.

Ming Halısı (Ejder,Zümrüd-ü Anka)

Hayvan figürlü halıların tanınan ilk orijinali, Orta İtalya’da ki bir kiliseden Roma’da bir antikacının eline geçen Ming Halısı olmuştur. Şimdi Doğu Berlin Müzesi’nde bulunan Ming Halısı adı ile tanınan parça halı, ejderle zümrüd-ü Anka mücadelesini canlandıran bir hayvan halısıdır. Ejder, Anka, Çin sanatından gelmedir.

Resim 21- Ming Halısı, 15.yy. ilk yarısı veya ortası (1,72x90cm.) Berlin, Staatliche Museen.

Ejder, Anka mücadelesi kompozisyonu ile halı tasvirleri 15.yy.’da çok meşhur olup, Floransa resminde çok görülür.

Resim 22- Domenico di Bartolo freskinde (1440-1444) Ming halı tasviri, Oppadale S.M. della Scala.

Resim 23- Bartolomeo degli Erri St. Vincent Ferrer’in hayatından sahneler de Ejder Anka halısı tasviri, Viyana, Kunsthistorisches Museum.

Modenalı ressam Bartolomeo “St. Vincent Ferrer’in Hayatından” konulu tablosunda pencere kenarından sarkan bu tip küçük halı örneğidir.

Flaman resminde de bu tip halı tasvirleri vardır.

Resim 24- Hans Memling “Bathseba” ,Stuttgart Müzesi.

Resim 25- Jacopo Bellini, “Tepşir” (Annunciation) Resim 25a- - Jacopo Bellini, “Tepşir” (Annunciation) detay.

1444,Sant'Alessandro, Brescia, Italy.

Resim 26- William Larkin “Lady Cary” Resim 26a- William Larkin “Lady Cary” detay.

tablosunda, Ming Halı tasviri, Londra

Blackhealth Ranger’s House.

Burada kompozisyon 14. Yy.’dan sonra pek görülmeyen uzun altıgenler içine alınmış; Anka daha büyük bir ölçüye vararak başı kanca biçiminde ve kuyruğu kesik olarak resmedilmiş. Ejder figürü ise iyice küçülmüş ve sadeleşmiştir.

Marby Halısı

İsveç’in Jamtland eyaletinde Marby köy kilisesinde bulunan Anadolu hayvan halısı 15. Yy. İlk yarısı veya ortasına tarihlendirilir. Bir ağacın iki tarafında bir kuştan ibaret bir kompozisyon sekizgenler içine yerleştirilir.

Resim 27- Marby Halısı, Anadolu hayvan halısı, Resim 27a- Marby halısındaki figür, 15.yy.

15.yy. ortası,(1,45x1,09m.) Stockholm,

Statens Historiska Museum.

Horoz figürlerine çok benzeyen bir hayvan halı tasviri Jaume Huguet’nin 1455-56 tarihli tablosu hayvanlı halılar için örnektir.

Resim 28- İspanyol ressam Jaume Huguet’nin tablosunda Resim 28a- J. Huguet’nin tablosundan hayvan figürü,detay,15.yy.

Horoz figürlü halı tasviri, Barselona, Katalonya Sanat

Müzesi.

Resim 30- - Carlo Crivelli, Tepşir tablosundan diğer bir detay, Resim 30a- C.Crivelli tablosundan ejder figürü.

Londra,National Gallery.

14. ve 15.yy’lar da Avrupalı ressamlar hayvan figürlü halıları tablolarında sık sık tasvir etmişlerdir.

Erken Devir Osmanlı Halıları

15. yy. sonuna doğru ressamların tablolarında hayvanlı halılar kaybolur yerine geometrik ve soyut, bitkisel motifli örnekler gelmektedir. Kare yada dikdörtgen bölümler içine yerleştirilen sekizgen ve baklavaların yan yana ve üst üste sıralanması şeklinde bir kompozisyon oluşturur.

İlk defa Piero Della Francesca’nın Rimini San Francesco’da 1451 tarihli freski ve ardından Mantegna’nın “Meryem ve Çocuk İsa” tablosunda böyle halılar resmedilmiştir.

Resim 31- Piero Della Francesca, St Sigismund and Sigismondo Pandolfo Malatesta,( 257 x 345 cm), Tempio Malatestiano, Rimini.

Resim 32- Andrea Mantegna, San Zeno Altarpiece, 212 cm × 460 cm,

1459, Basilica di San Zeno, Verona.

Bu örneklere “İlk Dönem Osmanlı Halıları” da denmektedir. İlk kez İtalyan ressamların tablolarında görülmesine rağmen, yanlış bir biçimde Alman ressam Holbein’in adıyla anılır.

Holbein Halıları

15.yy. ortasından başlayarak değişik eksenler üzerinde sıralanmış sekizgen ve baklava kompozisyonlu halılar Avrupa resminde gittikçe artarak resmedilmiştir. Bu çeşitli halılar yanlış olarak Alman ressam Hans Holbein adına bağlanmaktadır. Fakat bunlar Genç Holbein’in doğumundan çok önce İtalyan ressamları tarafından resmedilmiştir.

Erken devir Osmanlı halıları denilebilecek bu halılar 4 tipe ayrılmıştır:

I. Küçük Örnekli 1. Tip Holbein Halısı

1. Tip veya küçük örnekli Holbein halılarında zemin küçük karelere bölünmüş, ortası sekizgenle doldurulmuş kareler ve her karenin köşesinde ki çeyrek baklavaların birleşmesinden meydana gelir. Örgülü kufiden gelişmiş bordür şekilleri ile Selçuklu geleneğini sürdürür.

Resim 33- 1. Holbein tipi halı, 16.yy. başları, İstanbul, Türk ve Resim 33a- 1. Holbein tipi halının çizimiç

İslam Eserleri Müzesi.

Resim 33b- 1. Holbein tipi halının bordüründen detay.

Bugün Berliner Museen’de bulunan meşhur “Tüccar Georg Gisze Portresi” tablosunda da aynı bordürlü 1.tip halı resmedilmiştir.

Resim 34- Genç Hans Holbein, “Tüccar Georg Gisze Portresi”,( 86.2 x 97.5 cm.), 1532, masanın üstünü örten 1. Holbein tipi halı tasviri,Berlin Staatliche Museen.

1604 tarihli, ressamı bilinmeyen “the Somerset House Conference” , tablosunda uzun masanın üstünü örten 1.Holbein tipi halı, Londra,National Portrait Gallery.

Resim 35-1604 tarihli, ressamı bilinmeyen Resim 35a- 1. <holbein tipi halının detayı.

“the Somerset House Conference” ,

Londra,National Portrait Gallery.

Resim 36- 1. Holbein tipi halı,16.yy. sonu, New York, Metropolitan Museum of Art.

Daha birçok İtalyan resminde bu küçük örnekli (1. Tip) Holbein halıları resmedilmiş, İspanya ve Kuzey Avrupa resminde de 1550’lere kadar devam etmiştir.

Resim 37- Alesso Baldovinetti, “The Annunciation”, 1466, Cardinal of Portugal Chapel, San Miniato, Florence.

Resim 38- Lorenzo di Credi, Madonna di Piazza, Cattedrale di San Zeno, Pistoia

Resim 39- Pinturicchio (Bernardino di Betto), Pope Pius II at the Congress of Mantua, Piccolomini Library, Duomo, Siena.

Selçuklu halılarının karakteristiği olan kufi yazıları, bu halıların kufi ve örgülü kufi bordürlerinde kronolojik olarak bir gelişme göstermiştir. Kufi yazılar küçük rozetlerle birleşerek çiçekli kufi yazıya doğru geçmektedir.

Hans Holbein’ in “Tüccar Georg Gisze” tablosunda masayı örten halının örgülü kufi bordürü, Raffaellino del Garbo’nun “Meryem ve Çocuk İsa” tablosunda tahtın altına serilen halının örgülü kufi bordürü bu gelişmeyi gösterir.

Resim 40- Hans Holbein, “Tüccar Georg Gisze Portresi”,detay.( 86.2 x 97.5 cm.), 1532, masanın üstünü örten 1. Holbein tipi halı tasviri,Berlin Staatliche Museen.

Resim 41- Rafaellino del Garbo “Meryem Resim 41a-- Rafaellino del Garbo’nun “Meryem ve Çocuk İsa”

Ve Çocuk İsa” 15.yy sonu, tablosundan detay.

Resim 42- Domenico Ghirlandaio, 1480 Resim 42a- - Domenico Ghirlandaio, “St Jerome in his study” detay.

“St Jerome in his study” ( 184 x 119 cm) Ognissanti, Florence.

Buradan 1. Tip Holbein halılarının çok sayıda Anadolu’dan Batı Avrupa ülkelerine ihraç edildiği ortadadır.

II. 2. Tip Holbein veya Lotto Halıları

Hemen hemen aynı şemayı koruyan bu halılarda geometrik motiflerin yerini bitkisel motifler almıştır. Konturları kaybolmuş sekizgenler ve haçı andıran dört kollu baklavalar hakimdir.

Holbein’ ın hiçbir zama tablolarında resmetmediği bu halıları Venedikli ressam Lorenzo Lotto’ nun resimlerinde göüldüğü için, Lotto halıları olarak da tanınmaya başlamıştır. Aslında Lotto’dan da önce 1516’ dan başlayarak bir çok İtalyan reminde 1520’ den sonra Portekiz resminde, yüzyılın ikinci yarısında Kuzey Avrupa ve İngiliz resminde bu tip halı tasvirleri vardır. Hollanda’ da çoğunlukla masa örtüsü olarak kullanılmıştır. 16. yy. sonunda ilk örnekleri görülen Lotto halıları, 17. yy. sonlarında birden ortadan kaybolmuştur.

Resim 43- 2. Holbein tipi(Lotto) halının şematik çizimi.

Resim 44- Lorenzo Lotto,” The Alms of St Anthony “ ( 332 x 235 cm)Venedik S.Giovanni Paolo kilisesinde altar resminden detay.

Resim 45- Lorenzo Lotto, Giovanni della Volta with His Wife and Children, (140.5 x 138.5 cm),Londra, The National Gallery.

Resim 46-Sebastiano Del Piombo,“Cardinal Bandinello Sauli, His Secretary, and Two Geographers”, (121.8 x 150.4 cm)National Gallery of Art, Washington,Samuel H. Kress Collection.

16. yy. sonundan kufiden gelişen bordür ile iyi korunmuş bir Lotto halısı da Londra Victoria and Albert Müzesi’nde bulunmaktadır.

Resim 47- Lotto halısı, 16. Yy. sonu, Londra, Victoria and Albert Museum.

1. Tip (küçük örnekli) Holbein halıları ile 2. Tip (Lotto) Holbein halıları, Uşak halıları grubuna geçişi hazırlamıştır.

Resim 48- Lotto halısı, 17. Yy. ,Antalya’dan gelme, İstanbul,Türk ve İslam Eserleri Müzesi.

III. Büyük Örnekli 3. Tip ve 4. Tip Holbein Halısı

3. tip Holbein halılarına baktığımız zaman, eşit büyüklükte, içi sekizgenle doldurulmuş büyük kare veya dikdörtgenlerin üst üste sıralandığı sade bir örnek görülür. Büyük kareler eşit olup, geometrik veya bitki motiflerinden bir çerçeve ile kavranmıştır. Bunların kökleri hayvan motifli Anadolu halıları ile birlikte görülen ve 15. yy. tablolarında rastlanan geometrik kompozisyonlu halılara dayanmaktadır.

Bu tip halılar daha Holbein’dan önce Avrupa’da çok tanınıyordu. Bu 3. Tip Holbein halılarının tasvirleri ilk olarak, 1476’da Antonello da Messina’nın Dresden Galerisi’nde “St. Sebastian” resminde görülür.

Resim 49- Antonello da Messina,” St. Sebastian”, Resim 49a- Antonello da Messina,” St. Sebastian”, detay.

(1,71 cm × 85 cm), Dresden Gallery.

Holbein’ın daha önce 1526’da Dresden’de bulunan Meryem ve Belediye Reisi Meyer ve Ailesi tablosunda resmettiği bu tip bir halı tasviri ile bunlara adını vermiştir.

Resim 50- Hans Holbein,” Darmstadt Madonna”, Resim 50a- Hans Holbein,” Darmstadt Madonna”, detay.

(146,5x102 cm.), Schwäbisch Hall.

Holbein’san önce bu tip halıları resmeden İtalyan ressamlarından Carlo Crivelli’nin Londra National Galeri’de bulunan “Tepşir” resminde tavus kuşunun solunda balkondan sarkan halı ile bunun öncüsü olmuştur.

Resim 51- Carlo Crivelli, “Tepşir”, Resim 51a- - Carlo Crivelli, “Tepşir”,detay.

(207 x 146,5 cm.),National Gallery,

London.

Bazı halı tipleri ilk kez Crivelli’nin eserlerinde görüldüğü için bunlara “Crivelli Halıları” da

denir.

Bu tip halıların kufi bordürlü ve yıldız biçimini almış sekizgenlerle değişik bir örneğini Ghirlandaio’nun Floransa Uffizi’de ki Meryem’in tahtı altına serilmiş olarak görürüz.

Resim 52- Domenico Ghirlandaio,Azizlerle Resim 52a- Domenico Ghirlandaio,Azizlerle

Çevrili Meryem ve Çocuk İsa”,1483 Çevrili Meryem ve Çocuk İsa”,detay.

(191x200 cm.)

Galleria degli Uffizi, Florence.

15. yy. sonlarına ait bir diğer halıda Vincenzo Foppa’nın 1485 tarihli freskinde görülür. Kucağında çocuk İsa ile Meryem’in önünde korkuluktan aşağıya sarkan Holbein 3. Tip halı örgülü ve kufili bir bordürle görülür.

Resim 53- Vincenzo Foppa,” Madonna and Child with St John the Baptist and St John the Evangelist”, Brescia,Milano.

Andrea Solario’nun Milano Brera’da bulunan “Domenico Morone” resminde bu tip halı masa örtüsü olarak kullanılmıştır.

Resim 54- Andrea Solario, “Domenico Gerolamo Morone”,Brera,Milano.

Carpaccio’nun yüzyılın sonuna doğru Venedik’te ki 1495 tarihli Ursula serisinde gondoldan sarkan halılardan ikisi bu tipe girer.

Resim 55- Vittore Carpaccio,” Meeting of the Betrothed Couple and the Departure of the Pilgrims”, 1495

(280 x 611 cm.), Gallerie dell'Accademia, Venice.

Mansuetti’nin bir resminde pencere ve balkonlardan bu tip halılar sarkar.

Resim 56- Giovanni Mansuetti,” Miracle of the Resim 56a- Giovanni Mansuetti,” Miracle of the

Relic of the Holy Cross in Campo San Lio”, 1494, Relic of the Holy Cross in Campo San Lio”, detay.

Gallerie dell'Accademia, Venice.

Hans Holbein’ın Londra National Gallery’de bulunan “Elçiler” tablosunda masa üzerine serilmiş olarak bu halılardan resmedilmiştir.

Resim 57- Hans Holbein,”Elçiler”, (207x209 cm.) Resim 57a- Hans Holbein,”Elçiler”, detay.

National Gallery, London.

Adı bilinmeyen ressamın St.Giles’in Ayini tablosunda geniş örnekli Holbein halısı resmedilmiştir.

Resim 58- Adı bilinmeyen ressam,(62x46 cm.)

National Gallery, London.

Kral Rene d’ Anjou için yapılan 1460 tarihli Fransız minyatüründe, ayakta duran erkeğin bastığı halıda bu örneği görürüz.

Resim 59- Barthélemy d'Eyck, “King Rene I. of Anjou”, National Library, Vienna.

4. Tip Holbein halısının, büyük örnekli 3. Tip Holbein halılarından gelişen bir görünüşü vardır. Burada bir sekizgenin çevresinde daha büyük sekizgenlerin gruplaşmasını verir. 3. ve 4. tip halılar daha sonra göreceğimiz Bergama halılarına geçişi sağlamıştır.

Son iki tip Holbein halısında kufiden gelişen bordürler yanında, birçok çeşit bordür görülür. İlk iki tip küçük örnekli Holbein’lar, Gördes düğümlüdür. Fakat son iki tip Holbein’lar Bergama bölgesinde yapılmıştır.

Resim 59- 4. Holbein tipi halı, 17.yy son yarısı, Resim 59a- 4. Holbein tipi halının şematik çizimi.

İstanbul,Türk ve İslam Eserleri Müzesi

Bununla Türk halı sanatında ilk defa bir gruplaşma görülür. İlk bakışta Memluk halılarının etkisi düşünülse de, aslında Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde bulunan 2 halı, bunların 3. Tip büyük örnekli Holbein halılarına bağlantılı geliştiğini anlayabiliriz.

Bergama Halıları

Holbein halılarının 3. Ve 4. Tiplerinden gelişen Bergama halılarında geometrik desenler ve üsluplanmış bitki motifleri görülür. Bunların en önemli özelliğii halı zeminini enine dolduran iki veya üç çeşit karenin üst üste sıralanmasını gösterir.

Resim 60- 3. Holbein tipi Bargama halısı, 18.yy , İstanbul Vakıflar Halı Müzesi.

Resim 61- Bergama halısı,19. Yy. , İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi.

Flaman Resminde Türk Halısı

15. yy. Flaman resminde görülen halılarda yıldız dolgulu geometrik bölümler veya büyük sekizgen gibi yıldızlı örnekler vardır.

Flaman resminde Jan Van Eyck, geometrik örnekli Türk halılarına tablolarında yer vermiştir.

Resim 62- Jan Van Eyck, Triptik (central panel),1437,(27,5 x 21,5 cm.),

Gemäldegalerie, Dresden.

Resim 63- Petrus Christus, Madonna and Child Enthroned with Saints, 1457, Frankfurt, Stadelsches Kunstinstitut.(Jan Van Eyck’in talebesi)

Crivelli ve Memling’in Resimlerine Bağlanan Halılar

Başka bir grup Anadolu halıları Crivelli ve Memling’in tablolarında resmedildiği için onların adını almıştır.

Carlo Crivelli’nin 3. Tip geniş örnekli Holbein halısını resmettiği “Annunciation” tablosundan başka 1482 tarihli Annunciation ‘da büyük kemerin üzerinde ki balkondan sarkmış küçük halı buna örnektir.

Resim 64- Carlo Crivelli,”Annunciation”, (54 × 38 cm.),1482, Städelsches Kunstinstitut und Städtische Galerie.

Yüzyılın son yarısında Gerard David ve özellikle Hans Memling’in bu devir halılarının örneklerini resmetmişlerdir. Bunların çoğu büyük örnekli 3. Tip Holbein halılarına yakın olup, kare içinde sekizgenler ve bunların dolguları ile benzerlik gösterir. Bunlarda en çok rastlanan diğer bir zemin örneği de, konturları çengelli madalyonların tekrarlnadığı “Memling Gülü” denilen halılardır.

Resim 65- Memling Gülü motifli halı,15. Yy, sonu Resim 66- Memling Gülü motifli halı,15. Yy, sonu, Konya,

(1.64x0,60m.)Budapeşte,Ipermüveszeti Museum. Mevlana Müzesi.

İtalyan resminde görülmeyen fakat Hans Memling’in birçok resminde görülen bu halılara Memling halıları adı verilir.

1460 tarihli ‘Dük Rene’ d’ Anjou’ya ait bir Fransız minyatüründe sağda divanın önünde serili kancalı sekizgenlerle Memling Gülü motifli bir halı serilidir.

Resim 67- Barthélemy d'Eyck, “King Rene I. of Anjou”, National Library, Vienna.

Uşak Halıları

Selçuklu halılarından sonra Türk halısının 2. Parlak devri 16. Yy.’da Uşak ve çevresinde yapılan halılarla başlar.Holbein halılarının ilk iki tipi, bunlara eklenerek kabul edilir.Fakat bunlarda geometrik motifler yerine tamamen bitki motifleri ve yine bitki motiflerinden meydana gelen madalyonlar hakimdir.Uşak halılarının 2 ana tipi “Madalyonlu Uşak ve Yıldızlı Uşak Halıları” dır.

Madalyonlu Uşak Halıları

Türk halılarında madalyon şekli ilk defa bu yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır. Madalyon şeması İran’da minyatürlü yazmaların tezhipli sayfalarında, yani kitap süsleme sanatından halı sanatına geçerek,16.yy. Tebriz halılarında önemli rol oynamıştır. 1514’de Tebriz’in Türkler tarafından fethinden sonra madalyon şeması fikir olarak Türk halılarına girmiştir.Ve hemen Avrupa’ya ihraç edilmiştir.

Resim 68- Madalyonlu Uşak halısı,16.yy. sonu, Resim 69- Madalyonlu Uşak halısı,16.yy.

Özel koleksiyon,New York. İstanbul,Vakıflar Halı Müzesi.

Resim 70-Madalyonlu Uşak halısı,17.yy. Resim 71- Madalyonlu Uşak halısının şematik çizimi.

İstanbul,Türk ve İslam Eserleri Müzesi.

8. Henri’nin, Kraliçe Elizabeth zamanında 1570’de kopye edilmiş bir aile resminde, ayakları altına serilmiş bir madalyonlu Uşak halısı tasvir edilmiştir.

Resim 72- "Allegory of the Tudor Succession", 1572, Lucas de Heere’ bağlanan, Sudeley Castle.

17. yy. Hollanda interiör resimlerinde,masaya serilmiş madalyonlu Uşak halılarının tasvirleri yapılmıştır.

Resim 73- Johannes Vermeer , Resim 74- Gerard Terborch,”A Young Woman Playing a

“A Lady at the Virginals with a Gentleman”, Theorbo to Two Men”,( 68 x 58 cm.),

(73.3 × 64.5 cm.), Buckingham Palace. National Gallery, London.

“Türk Ressamı” ünvanı ile bilinen İsviçreli ressam Liotard, 1749 yılında yapmış olduğu “Conventry Kontesi Portresi” resminde yerde serili olarak koyu mavi zemin üstünde bir madalyonlu Uşak halısı tasvir etmiştir.

Resim 75- Jean-Étienne Liotard,”Conventry Kontesi”.

Yıldızlı Uşak Halıları

Bu halılar, sekiz kollu yıldızlarla küçük baklava biçiminde ki madalyonların kaydırılmış eksenler üzerinde sıralanmasından oluşur.

Resim 75- Yıldızlı Uşak halısının şematik çizimi.

Resim 76- Yıldızlı Uşak halısı,17.yy. İstanbul,Türk ve İslam Eserleri Müzesi.

Resim 77- Yıldızlı Uşak halısı,16.yy. New York,Metropolitan Museum of Art.

Yıldızlı Uşak halılarının ilk klasik tasviri Paris Bordone’nin Venedik’te Accademia di Belle Arti’de ki 1533 tarihli bir tablosunda görülür. Burada “Balıkçının Aziz Marcus’un yüzüğünü Doc’a getirmesi” tablosunda tahtın altında serili bir yıldızlı Uşak halısı tasviri görülür. İngiltere’de 17. Yy.’dan önce böyle tasvirler görülmez.

Resim 78- Paris Bordon, “Presentation Resim 78a- Paris Bordon, “Presentation

of the Ring to the Doges of Venice”, of the Ring to the Doges of Venice”, detay.

Accademia of Venice.

Beyaz Zeminli Uşak Halısı (Kuşlu Halı)

16. ve 17. Yy. Avrupa resimlerinde gözlemlenen halı tiplerinden biri de beyaz zeminli Uşak halısıdır. Kuşlu adı ile de tanınır. İlk bakışta motiflerin kuşu andırması yüzünden bu isimle de tanınır. Fakat motifler tamamiyle bitki kaynaklı olup, rozetler ve çiçekler arasındadır.

Resim 79- “Kuşlu” halı,17.yy.,İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi.

Alessandro Varotari’nin, Hermitage Galerisi’nde bulunan “Eumenos and Roxana” adlı tablosunda kuşlu halı tasviri vardır.

Resim 80-Alessandro Varotari,” Eumenos and Roxana “,( 73x124.5 cm.),Hermitage Museum.

Osmanlı Saray Halıları

Bütün incelediğimiz bu halıların dışında kalan, teknik ve dekor bakımından tamamen farklı bir grup olan Osmanlı saray halılarıdır.

1514’ de Tebriz’in, sonra 1517’de Kahire’nin de Osmanlılarca fethedilmesinden sonra Türk halı sanatında yeni teknik ve desen anlayışına yol açmıştır. Bu halılarda İran (Sine) düğümü kullanılmıştır. Bu zamana Osmanlı’nın natüralist üslübu hakim olmuştur. Tamamiyle natüralist; lale, sümbül, karanfil ve nar çiçekleri vardır. Kumaş, çini, tezhip,,cilt kapakları ve kalem işleri gibi Osmanlı’nın çeşitli kollarında ortaya çıkan bu natüralist yaklaşım, bu halılarda da kendini gösterir.

Resim 81-Osmanlı Saray halısı,

16.yy.,New York,Metropolitan Museum of Art. Resim 82-Saray halısı,16.yy. sonu,İstanbul,Türk ve İslam Eserleri

Müzesi.

Avrupa resim sanatını incelediğimizde Türk halı sanatının uzunca bir süre zarfında ne denli önemli yer tuttuğunu bir kez daha anlarız. Günümüzde bu geleneksel halılar halen yaşatılmaya çalışılmaktadır.

AVRUPA RESMİNDE TÜRK HALISI

Documents

Transcript of AVRUPA RESMİNDE TÜRK HALISI