Türk dili 2

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2914

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1871

TÜRK D‹L‹-II

YazarlarProf.Dr. fi. Halûk AKALIN (Ünite 1)

Doç.Dr. Selahittin TOLKUN (Ünite 2, 3)Yrd.Doç.Dr. Serap CAVKAYTAR (Ünite 4, 5)Yrd.Doç.Dr. Tuba Ifl›nsu DURMUfi (Ünite 6)

Doç.Dr. Emine KOLAÇ (Ünite 7)Yrd.Doç.Dr. Mustafa DURMUfi (Ünite 8)

EditörlerProf.Dr. Muhsin MAC‹T

Yrd.Doç.Dr. Serap CAVKAYTAR

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

GrafikerAyflegül Dibek

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Türk Dili-II

ISBN 978-975-06-1577-1

2. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 90.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Nisan 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ ix

Kompozisyon Bilgileri ............................................................. 2G‹R‹fi .............................................................................................................. 3KOMPOZ‹SYONLA ‹LG‹L‹ GENEL B‹LG‹LER.............................................. 3Dil Becerileri ve Bilgi Donan›m› .................................................................. 5YAZILI KOMPOZ‹SYON .............................................................................. 6Yaz›n›n Önemi ............................................................................................. 6YAZILI KOMPOZ‹SYONUN OLUfiTURULMASI........................................... 6Konu .............................................................................................................. 6

Konunun S›n›rland›r›lmas› ...................................................................... 8Ana ve Yard›mc› Düflüncelerin Belirlenmesi ............................................. 8Kompozisyonda Plan .................................................................................... 10

Plan Türleri .............................................................................................. 10Plan›n Bölümleri...................................................................................... 11

Konunun Bafll›¤›............................................................................................ 14PARAGRAF VE PARAGRAFTA ANLATIM B‹Ç‹MLER‹ ................................ 14Paragraf .......................................................................................................... 14Paragrafta Anlat›m Biçimleri ........................................................................ 16

Tan›mlama ............................................................................................... 16Örneklendirme ........................................................................................ 16Karfl›laflt›rma ............................................................................................ 17Tan›klama ................................................................................................ 17Tan›tlama ................................................................................................. 18

Özet................................................................................................................ 19Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 20Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 21Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 23S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 23Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 24Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 24

Noktalama ‹flaretleri ............................................................... 26G‹R‹fi .............................................................................................................. 27NOKTALAMA ‹fiARETLER‹ .......................................................................... 27Nokta (.)......................................................................................................... 29Virgül (,) ........................................................................................................ 31Noktal› Virgül (;) ........................................................................................... 33‹ki Nokta (:)................................................................................................... 34Üç Nokta (...)................................................................................................. 35Soru ‹flareti (?) ............................................................................................... 36Ayraç/Parantez ( )........................................................................................ 38Köfleli Ayraç [ ]............................................................................................. 40T›rnak ‹flareti (“ ”) (« »)............................................................................... 40Tek T›rnak (‘ ’) .............................................................................................. 41E¤ik Çizgi (/) ................................................................................................. 41Kesme ‹flareti (’) ............................................................................................ 42

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

K›sa Çizgi (-).................................................................................................. 43Uzun Çizgi (–) ............................................................................................... 45Ünlem ‹flareti (!) ............................................................................................ 45Özet................................................................................................................ 47Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 48Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 50Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 51S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 51Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 53Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 53

Yaz›m Kurallar› ........................................................................ 54G‹R‹fi .............................................................................................................. 55YAZIM KURALLARI ....................................................................................... 56Büyük Harf Kullan›m› ................................................................................... 56Yabanc› Özel ‹simlerin Yaz›m›..................................................................... 58Özel ‹simler D›fl›ndaki Yabanc› Sözcüklerin Yaz›m› .................................. 59Birleflik Sözcüklerin Yaz›m› .......................................................................... 59

Bitiflik Yaz›lan Sözcükler ........................................................................ 59Ayr› Yaz›lan Sözcükler............................................................................ 61

‹kilemelerin Yaz›m› ....................................................................................... 62Pekifltirme S›fatlar›n›n Yaz›m›....................................................................... 62Ek Fiilin Yaz›m› ............................................................................................ 62Genifl Zaman Çekimli Fiillerin Yaz›m› ......................................................... 63-mAk Mastar Ekinin Yaz›m› .......................................................................... 63Say›lar›n Yaz›m›............................................................................................. 63Kar›flt›r›lmas› Olas› Eklerle Ba¤laç ve Edatlar›n Yaz›m› ............................ 64

+ki Aitlik Eki, ki Ba¤lac› ile ki Pekifltirme ve fiüphe Edat›n›n Yaz›m› 64+DA Hâl Eki ile dA Ba¤lac›n›n Yaz›m›.................................................. 65ile Ba¤lac›n›n / Edat›n›n Yaz›m› ............................................................ 65Soru Ekinin Yaz›m› ................................................................................. 66

Düzeltme ‹flaretinin (^) Kullan›m›................................................................ 66K›saltmalar›n Yaz›m› ..................................................................................... 67Ses Uyumlar› ve Yaz›m Kurallar› ................................................................. 68

Sözcük Sonunda ç / c, t /d, p / b ve k / g Nöbetleflmesi................... 69Sözcük Sonunda /ç/ > /c/ Nöbetleflmesi .............................................. 69Sözcük Sonunda /t/ > /d/ Nöbetleflmesi............................................... 69Sözcük Sonunda /p/ > /b/ Nöbetleflmesi.............................................. 70Sözcük Sonunda /k/ > /¤/ Nöbetleflmesi.............................................. 70

Ünlü Daralmas›.............................................................................................. 71Tek Heceli Sözcüklere Ek Geldi¤inde Ünsüz Türemesi............................. 71‹kinci Hecelerdeki Ünlülerin Düflmesi......................................................... 71Özet ............................................................................................................... 73Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 74Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 76Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 77S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 77Yararlan›lan Kaynaklar ................................................................................ 77Baflvurulabilecek Kaynaklar ........................................................................ 77

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

Yaz›l› Anlat›m Türleri ve Uygulamalar› I: Düflünce Yaz›lar›..................................................... ................. 78

G‹R‹fi .............................................................................................................. 79DÜfiÜNCE YAZILARI .................................................................................... 79Makale .......................................................................................................... 80F›kra ............................................................................................................... 82Elefltiri ............................................................................................................ 84Deneme.......................................................................................................... 87Söylefli/Sohbet ............................................................................................... 88Röportaj.......................................................................................................... 91Gezi Yaz›s› ..................................................................................................... 93An› ................................................................................................................. 94Günlük ........................................................................................................... 97Yaflam Öyküsü/Biyografi .............................................................................. 99Öz Yaflam Öyküsü/Otobiyografi .................................................................. 101Özet ............................................................................................................... 103Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 105Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 106Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 107S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 108Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 109Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 109

Yaz›l› Anlat›m Türleri ve Uygulamalar› II:Sanatsal Yaz›lar........................................................................ 110

G‹R‹fi .............................................................................................................. 111SANATSAL YAZILAR ..................................................................................... 111fiiir ................................................................................................................. 112

Lirik fiiir.................................................................................................... 113Epik fiiir ................................................................................................... 114Didaktik fiiir............................................................................................. 116Pastoral fiiir .............................................................................................. 116Dramatik fiiir............................................................................................ 117Satirik fiiir................................................................................................. 119

Öykü .............................................................................................................. 119Öykünün Ögeleri ................................................................................... 120Öykü Türleri ............................................................................................ 121

Roman............................................................................................................ 123Tiyatro ............................................................................................................ 129

Tiyatro Türleri.......................................................................................... 130Özet................................................................................................................ 135Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 136Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 137Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ........................................................... 137S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 138Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 139Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 139

‹ ç indek i ler v

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Bilimsel Yaz›lar ve Yaz›flma Türleri ...................................... 140B‹L‹MSEL YAZILAR ....................................................................................... 141Bilimsel Araflt›rma Süreci ............................................................................. 141Bilimsel Yaz›n›n ‹çeri¤i ................................................................................ 143Bilimsel Araflt›rmada Dil ve Anlat›m ............................................................ 145

Yaz›mda Standartlaflma .......................................................................... 145Dünyada Kabul Gören Yaz›m Stilleri ................................................... 146

Kaynak Gösterme.......................................................................................... 146Dipnotlu Kaynak Gösterme Yöntemi ................................................... 147Paragraf ‹çi Kaynak Gösterme Yöntemi ................................................ 150

Kaynakça Yaz›m›........................................................................................... 151YAZIfiMA TÜRLER‹........................................................................................ 154Resmî Yaz›flmalar .......................................................................................... 154Dilekçe ........................................................................................................... 155Tutanak .......................................................................................................... 156Karar............................................................................................................... 156Rapor.............................................................................................................. 157Öz Geçmifl ..................................................................................................... 159Özel Yaz›flmalar............................................................................................. 160Mektup........................................................................................................... 160Özel Mektup.................................................................................................. 160‹fl Mektubu..................................................................................................... 162Resmî Mektup................................................................................................ 163Aç›k Mektup .................................................................................................. 163Özet................................................................................................................ 164Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 165Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 166Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 167S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 167Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 168Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 169

Okuma ve Dinleme ................................................................. 170OKUMA.......................................................................................................... 171Okudu¤unu Anlama...................................................................................... 173Okuma Al›flkanl›¤›......................................................................................... 174

Okuma Al›flkanl›¤› Edinmeyi Etkileyen Faktörler ................................. 175Okuma Türleri ............................................................................................... 175

Sesli Okuma ............................................................................................ 175Sessiz Okuma .......................................................................................... 175Göz Atarak Okuma ................................................................................. 176Özetleyerek Okuma................................................................................ 176‹flaretleyerek Okuma............................................................................... 176Tahmin Ederek Okuma .......................................................................... 176Soru Sorarak Okuma............................................................................... 176Tart›flarak Okuma.................................................................................... 176

OKUDU⁄UNU ANLAMA STRATEJ‹LER‹ ...................................................... 179Okuma Öncesinde Kullan›lan Stratejiler................................................ 179Okuma S›ras›nda Kullan›lan Stratejiler................................................... 179

‹ ç indek i lervi

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Okuma Sonras›nda Kullan›lan Stratejiler ............................................... 179ELEfiT‹REL OKUMA....................................................................................... 180D‹NLEME ....................................................................................................... 182Dinleme Sürecini Etkileyen Faktörler .......................................................... 183Dinleme Türleri ............................................................................................. 184

Aktif Dinleme .......................................................................................... 184Pasif Dinleme .......................................................................................... 184Not Alarak Dinleme ................................................................................ 184Grup Halinde Dinleme ........................................................................... 184Empatik Dinleme .................................................................................... 184Yarat›c› Dinleme...................................................................................... 184Amaçl› Dinleme....................................................................................... 184Sorgulay›c› Dinleme ................................................................................ 185Seçici Dinleme......................................................................................... 185Elefltirel Dinleme ..................................................................................... 185

OKUMA-D‹NLEME ‹L‹fiK‹S‹ .......................................................................... 186Özet................................................................................................................ 187Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 189Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 190Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 191S›ra Sizde Sorular› Yan›t Anahtar› ................................................................ 191Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 192Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 193

Sözlü Anlat›m........................................................................... 194G‹R‹fi .............................................................................................................. 195KONUfiMA ‹LE ‹LG‹L‹ TEMEL KAVRAMLAR ............................................... 195Konuflma ....................................................................................................... 196Ses ................................................................................................................. 196Bo¤umlanma ................................................................................................ 196S›kl›k / Frekans ............................................................................................. 197Ton / Tonlama .............................................................................................. 197Ezgi................................................................................................................. 197Vurgu ............................................................................................................. 197Durak / Duraklama....................................................................................... 198T›n› / Renk .................................................................................................... 198Pes ve Tiz Ses................................................................................................ 198DO⁄RU, GÜZEL VE ETK‹L‹ KONUfiMANIN TEMEL ‹LKELER‹ ................. 199Aç›kl›k ........................................................................................................... 199Do¤all›k ........................................................................................................ 199‹nand›r›c›l›k.................................................................................................... 199‹lginçlik .......................................................................................................... 200Konuflmac›n›n Bilgi ve Donan›m› ................................................................ 200Ön Çal›flma .................................................................................................... 200Yöntem ve Plan............................................................................................. 200Konuflmay› Destekleyen Yard›mc› Unsurlar .............................................. 200Üslup.............................................................................................................. 201BEDEN D‹L‹ VE SÖZLÜ ANLATIMDAK‹ YER‹............................................ 201Beden Dilinin Sözlü Anlat›mdaki Yeri......................................................... 201KONUfiMA TÜRLER‹ ..................................................................................... 202

‹ ç indek i ler vii

8. ÜN‹TE

Haz›rl›ks›z Konuflmalar / Günlük Konuflmalar............................................ 202Telefonla Konuflma ................................................................................. 203‹fl Görüflmesi .......................................................................................... 204

Haz›rl›kl› Konuflmalar / Topluluk Konuflmalar› .......................................... 204Nutuk / Söylev ........................................................................................ 205Konferans................................................................................................. 205Aç›fl Konuflmas› ...................................................................................... 205Aç›k Oturum............................................................................................ 205Panel ........................................................................................................ 206Forum....................................................................................................... 206Sempozyum / Bilgi fiöleni ...................................................................... 206Kurultay ................................................................................................... 207Seminer .................................................................................................... 207Münazara ................................................................................................. 207

BAfiARILI SUNUMUN ‹LKELER‹ VE TEKN‹KLER‹ ....................................... 207SÖZLÜ ANLATIMDA BAZI SÖYLEY‹fi ÖZELL‹KLER‹ ................................. 209Asalak Ses, Sözcük ve ‹fadelerin Kullan›m› ................................................ 209Baz› Sözcüklerin Kullan›m›nda Dikkat Edilmesi Gereken Özellikler ........ 209Özet................................................................................................................ 212Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 214Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 216Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 218S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 218Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 219Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 219

‹ ç indek i lerviii

Önsöz

‹nsan, yaflad›¤› dünyay› anlama ve anlatma arac› olarak dili kullan›r. Dilin anla-ma boyutu okuma ve dinleme becerileriyle; anlatma boyutu ise konuflma ve yaz-ma ile iliflkilidir. Dil becerileri dinleme, konuflma, okuma ve yazma olarak an›landört etkinlik alan›n›n birbirini bütünleyen iliflkileri içinde edinilip gelifltirilir.

Önceki dönemde okudu¤unuz Türk Dili I kitab›nda genel olarak dil kavram›irdelenmifl, Türk dilinin dünya dilleri aras›ndaki yeri hakk›nda bilgi verilerekTürkçenin tarihsel dönemleri özetlenmiflti. Ard›ndan Türkçenin ses bilgisi, söz di-zimi, anlat›m gücü ve söz varl›¤› üzerinde durulmufl; Türkçenin di¤er dillerle et-kileflimi ve günümüzde karfl› karfl›ya bulundu¤u sorunlara de¤inilmifl ve çözümönerileri s›ralanm›flt›.

Türk Dili II kitab›nda ise yaz›l› ve sözlü anlat›m üzerinde durulmufltur. Kitab›nilk ünitesinde insan›n vazgeçilmez anlaflma ve iletiflim arac› olan yazma becerisi,yaz›l› dilin uyumlu bir bütünlü¤ü olan kompozisyon ile birlikte irdelenmifl ve ya-z›l› kompozisyon oluflturmada izlenecek ad›mlar örneklerle gösterilmifltir. ‹kincive üçüncü ünitede yaz›l› dilin trafik iflaretleri olarak adland›rabilece¤imiz noktala-ma iflaretleri ve bir yaz›n›n amac›na ulaflabilmesi için uyulmas› gereken temel ya-z›m kurallar› ele al›nm›flt›r. Günlük yaflamda kifli, al›fl verifl listesi yapmaktan duy-gu ve düflüncelerini paylaflmaya, yaz›l› bir eser ortaya koymaya de¤in pek çok ne-denle yazma etkinli¤inden yararlan›r. Her yaz›n›n niteli¤i, ele ald›¤› konu, amac›,uzunlu¤u, dilin kullan›m›, sözcüklerin seçimi ayn› de¤ildir. ‹flte bütün bu farkl›l›k-lar zaman içinde yaz›l› anlat›mda türlerin oluflmas›na yol açm›flt›r. Dördüncü vebeflinci ünite, düflünce yaz›lar› ve sanatsal yaz›lar olarak iki ana bafll›k alt›nda kü-melenen farkl› anlat›m türlerine ve bu türlerin örneklerine ayr›lm›flt›r. Ünitelerdeyer alan örnek metinlerde yaz›n›n özgünlü¤ünü korumak amac›yla yararlan›lankayna¤›n yaz›m biçimine ba¤l› kal›nm›flt›r. ‹çeri¤i nedeniyle farkl›l›k gösteren bi-limsel yaz›lara ve kurumlar›n kendi aralar›nda ya da kifli veya özel kurulufllarlailetiflimlerini sa¤lamak amac›yla baflvurduklar› yaz›flmalara alt›nc› ünitede yer ve-rilmifltir.

Yaz›l› metni alg›lama, anlama ve kavrama süreci olarak nitelendirilen okuma, pekçok alt beceriyi de gerektiren karmafl›k bir süreçtir. Ayn› flekilde konuflulanlar› an-lamland›rmay› gerektiren ve iflitmeden farkl› olan dinleme becerisi de zihnin anlamasüreciyle ilgilidir. Yedinci ünitede genel olarak okudu¤unu ve/ya dinledi¤ini anlamakavramlar› ve okuma/dinleme sürecini etkileyen davran›fllar üzerinde durulmufltur.

‹nsanlar aras›nda iletiflimin önemli bir boyutu yüz yüze gerçekleflmektedir.Araflt›rmalar do¤ru ve etkili konuflma becerisi ile kiflinin toplum ve mesleki bafla-r›s› aras›nda da güçlü bir iliflki oldu¤unu göstermektedir. Yaz›l› anlat›mda oldu¤ugibi sözlü anlat›mda da dilin etkili kullan›m› esast›r. Bu gerçekten yola ç›k›laraksekizinci ünitede sözlü anlat›mla ilgili temel kavramlara; do¤ru, etkili ve güzel ko-nuflman›n temel ilkeleri ile konuflma türlerine yer verilmifltir.

Ortak bir çal›flman›n ürünü olan Türk Dili II kitab›n›n ö¤rencilerimize ve Türkdiline gönül verenlere yararl› olmas›n› diliyoruz.

EditörlerProf.Dr. Muhsin MAC‹T

Yrd.Doç.Dr. Serap CAVKAYTAR

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kompozisyonla ilgili genel bilgileri aç›klayabilecek,Yaz›l› kompozisyonun oluflturulmas› sürecini betimleyebilecek,Paragrafta anlat›m biçimlerini ay›rt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Kompozisyon • Plan • Konu• Bafll›k

• Ana düflünce• Yard›mc› düflünce• Paragraf• Paragrafta anlat›m biçimleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

Türk Dili-II KompozisyonBilgileri

• G‹R‹fi • KOMPOZ‹SYONLA ‹LG‹L‹ GENEL

B‹LG‹LER• YAZILI KOMPOZ‹SYON • YAZILI KOMPOZ‹SYONUN

OLUfiTURULMASI• PARAGRAF VE PARAGRAFTA

ANLATIM B‹Ç‹MLER‹

1TÜRK D‹L‹-II

G‹R‹fi‹nsan› di¤er canl›lardan ay›ran ve üstün k›lan en temel farkl›l›k düflünme ve dil ye-tisidir. Düflünme yetisi içinde tasarlama, ak›l yürütme, düfl kurma, anlamland›rmagibi pek çok yeti vard›r ve bütün bu yetilerin boy at›p geliflti¤i, anlam kazand›¤›alan dildir. Dil, hem bireysel hem de toplumsal yönü olan bir sistemdir. Bu sistem-de insano¤lu önce sözlü dili edinir, e¤itimle birlikte yaz›l› dili ö¤renir. Bu aflama-dan sonra da sözlü ve/veya yaz›l› dili farkl› amaçlarla sürekli olarak kullan›r. Buünitede duygu ve düflüncelerin aktar›lmas› ya da sergilenmesi için yararlan›lan yol-lardan biri olan yaz› dili ve yaz› dilinin uyumlu bir bütünlü¤ü olan kompozisyonüzerinde durulacakt›r.

KOMPOZ‹SYONLA ‹LG‹L‹ GENEL B‹LG‹LERBugüne gelinceye kadar ö¤renim hayat›n›z boyunca pek çok kez kompozisyonyazm›fls›n›zd›r. Genellikle Türk Dili ve Edebiyat› dersinde bir konu, bir atasözü, birözdeyifl veya bir dize, beyit, dörtlük, paragraf gibi edebî örnekler üzerine yaz›lanmetinler olarak biliriz kompozisyonu... Oysa ad› kompozisyon olmasa da yazd›¤›-m›z pek çok yaz›da, raporda, seminerde, hatta dilekçede kompozisyon yazma ku-rallar›n› ve yöntemlerini uygular›z. Topluluk önünde yapt›¤›m›z konuflmalar dakompozisyonun bir baflka boyutu olan sözlü kompozisyon ürünüdür.

Sözlü kompozisyonun de¤iflebilirli¤ine, esnekli¤ine karfl›n yaz›l› kompozisyon daha de-¤iflmez ve dura¤and›r. Bu yönüyle daha kuralc› ve daha düzenli, üzerinde düflünülüp olufl-turulan bir anlat›md›r, diyebiliriz. Okur, yaz›l› bir metni tekrar tekrar okuyabilir; ancakyazar, okurun tepkisini hemen göremez. Buna karfl›l›k sözlü kompozisyonda etkileflim sözkonusu oldu¤u için konuflan, dinleyenlerin tepkilerini an›nda alabilir ve kendini dahado¤ru ifade etme yollar›n› çeflitlendirebilir.

Derslerdeki yazma çal›flmas›yla dar bir tan›ma s›¤d›rd›¤›m›z kompozisyon, as-l›nda sözcük anlam› olarak farkl› parçalar›n bir araya getirilmesiyle oluflturulan bü-tünü ifade eder. Dilimize Frans›zcadan geçen kompozisyon sözünün kökeni Latin-ceye dayanmaktad›r. Latincede “bir araya getirmek, birlefltirmek, infla etmek” anla-m›ndaki componere sözünden geliflen compositio(n-) eski Frans›zcaya geçmifltir(Chantrell, 2002: 109). Composition sözü Frans›zcada “bileflim, beste” gibi anlam-larda kullan›l›rken Türkçede genifl anlamda “ayr› ayr› parçalar› bir araya getirerek

Kompozisyon Bilgileri

Kompozisyonun iki türüvard›r: Yaz›l› kompozisyon vesözlü kompozisyon. Yaz›l›kompozisyon yaz›l› anlat›miçinde bir bütünlükgerektirirken sözlükompozisyon konuflmaiçinde bütünlü¤ü gerektirir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

4 Türk Di l i - I I

bir bütün oluflturma biçimi ve ifli”, dar anlamda ise “ö¤rencilere duygu ve düflün-celerini etkili ve düzgün bir biçimde anlatmalar› için yapt›r›lan yaz›l› veya sözlü ça-l›flma” karfl›l›klar›ndad›r (TDK, 2011a: 1468).

Genifl anlamda kompozisyon hayat›n her an›nda ve alan›nda kulland›¤›m›zaraçlar›n, ayg›tlar›n, tafl›tlar›n; paylaflt›¤›m›z mekânlar›n, üzerinden geçti¤imiz yol-lar›n, köprülerin; hatta yedi¤imiz yemeklerin, içti¤imiz içeceklerin yap›l›fl›nda uy-gulanan ana yöntemdir. Örne¤in bir cep telefonu yüzlerce parçadan oluflur. Birbi-rinden farkl› yap›da ve ifllevde yüzlerce parçan›n bir araya getirilerek, birbiriyleuyum içerisinde, verimli ve yararl› bir biçimde çal›flmas› sa¤lanarak bütünlefltiril-mesi ve bir iletiflim ayg›t›na dönüfltürülmesi bir kompozisyon örne¤idir. Bir bina;özelli¤ine göre kum, tafl, çimento, demir, ahflap, cam gibi çeflitli malzemelerdenoluflur. Ama bütün bu yap› malzemesini bir araya getirip üst üste y›¤makla bina ya-p›lamayaca¤› gibi dört duvar örüp kap›s›n›, çat›s›n› kapatmakla da ifllevsel bir ya-p› ortaya konulamaz. Binay› kullanacak kiflilere konforlu bir hayat sa¤layacak,bunlar›n arzu ve isteklerini karfl›lamalar›na imkân verecek, ifllevsel bir yap› ortayaç›karabilmek için mimar›ndan mühendisine, ustas›ndan iflçisine bütün görevlilerinçaba harcamas› gerekir. Bütün bunlar bir amaç gözetilerek, bir planlama ve ifl bö-lümü yap›larak malzemeyi en iyi bir biçimde de¤erlendirmekle mümkündür.

Sözlü kompozisyon ile yaz›l› kompozisyonun fark›n› aç›klay›n›z.

Kompozisyon, daha çok derslerde bir yaz› uygulamas› olarak kullan›ld›¤›ndan di¤er alan-lardaki anlam› ve yaflamdaki önemi üzerinde pek durulmaz. Kompozisyon; resim, müzik,heykel gibi sanat dallar› ile çeflitli bilim dallar›nda parçalar›n bütünü oluflturacak bir dü-zende bir araya getirilmesi anlam›na da gelmektedir.

Kompozisyonun bütününde bir düzen olmas› gerekir. Kompozisyonda düzen,yaz› alan›n›n kullan›m›ndan bafllay›p düflüncelerin, duygular›n, aç›klamalar›n, göz-lemlerin, saptamalar›n, örneklerin s›ralan›fl›na kadar kendisini göstermelidir. An-cak yukar›da de¤indi¤imiz örneklerde oldu¤u gibi baflar›l› bir kompozisyon yaza-bilmek için yaln›zca bunlar yeterli de¤ildir. Kompozisyon yazma kurallar› ve yön-temlerinin uygulanmas› s›ras›nda biçim, yaz›m, noktalama, sözcük seçimi vb. ba-k›mlardan da göz önünde bulundurulmas› gereken özellikler vard›r.

Biçim aç›s›ndan kullan›lan kâ¤›d›n kompozisyon yazmaya uygunlu¤u, yaklafl›kolarak üstten 6 cm, alttan 2 cm, soldan 1 cm, sa¤dan 3 cm boflluk b›rak›lmas›, ya-z›m kurallar›na uyulmas›, noktalama iflaretlerinin yerli yerinde kullan›lmas› gerek-mektedir. Sözcüklerin gerçek ve mecaz anlamlar›yla kullan›mlar›na dikkat edilme-si, anlat›m bozukluklar›ndan ve cümle düflüklüklerinden kaç›n›lmas› baflar›l› birkompozisyonun yaz›lmas› için gereklidir. Bir ders uygulamas› olarak kompozisyo-nun el yaz›s›yla yaz›lmas› daha do¤rudur. Ancak yaz›lar yay›mlanmak üzere yay›nkurulufllar›na gönderilece¤i zaman bilgisayarda yazmak gerekir. Bilgisayarda keli-me ifllemci programlar›n “sayfa yap›s›” seçeneklerine yukar›da verilen kenar bofl-luklar›n› girerek yaz›n›z› yazabilirsiniz.

Gerek sözlü gerekse yaz›l› kompozisyonda bütünlük, güzellik, etki b›rakma ve do¤ru-luk vazgeçilmez kavramlar olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bütün bu kavramlar, kifliyi ya-z›n›n kurallar›na uymaya, belli bir yaz›m disiplini kazanmaya yönlendirir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

Sözlü ve yaz›l› kompozisyon ile ilgili ayr›nt›l› bilgi ve örnekler için Emin Özdemir’in An-lat›m Sanat› adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz. (Ankara: Bilgi Yay›nevi, 2012)

Kompozisyon yazarken uyulmas› gereken içerik ve biçimsel özellikler nelerdir?

Kompozisyon yazmaya giriflmeden önce kiflilerde bulunmas› ve sürekli geliflti-rilmesi gereken baz› nitelikler vard›r. Bu niteliklerden en temel olan› kiflinin dil be-cerileri ve bilgi donan›m›d›r.

Dil Becerileri ve Bilgi Donan›m›Bebekler dünyaya gelifllerinden itibaren içinde bulundu¤u toplumun dilini edin-meye bafllar. Ancak son zamanlarda yürütülen bilimsel araflt›rmalar, bebe¤in dahaanne karn›ndayken ana dilini edinmeye bafllad›¤›na iliflkin verileri ortaya koymak-tad›r. Dünyaya gözlerini açt›klar› ilk andan bafllayarak bebeklerin dil edinimi h›zl›bir sürece dönüflür. Bu süreçte anne ve babas›ndan, yak›n çevresinden edindi¤isöz varl›¤› ve dili kullanma yetene¤i geliflmeye bafllar. Sözlü iletiflim, yaln›zca ko-nuflmayla de¤il söylenilen ninnilerle, anlat›lan masallarla da geliflir.

Okul ça¤›na gelen çocukta ise dil becerileri yeni bir boyut kazan›r ve yaz› diliö¤renimi ile birlikte daha önce edinilen konuflma ve dinleme ifllevlerine yazma veokuma becerileri eklenir. Temelleri bebeklik döneminde at›lan dil becerisi, yazma-y› ve okumay› ö¤renmeyle birlikte geliflir. Bir yandan dilin kurall› yazma ve konufl-ma becerileri edinilirken di¤er yandan da¤arc›¤a eklenen sözcüklerle kavrama, al-g›lama ve anlatma yetene¤i olgunlaflmaya bafllar.

Dil becerisini gelifltiren en önemli etkinlik okumad›r. Yaz›y› ö¤renmekle baflla-yan okuma sürecinde binlerce sözcükle karfl›laflan kiflinin bir yandan söz varl›¤›genifllerken bir yandan da kifli, anlat›m gücüne vâk›f olur. Bu süreçte anlam› bilin-meyen sözcükler için sözlü¤e bak›lmas›, sözcüklerin gerçek ve yan anlamlar›n›nö¤renilmesine yard›mc› olur. Okuma etkinli¤i, sözlükte birer madde olan sözcük-lerin okunan metinlerle canlanmas›n›, ba¤lam içerisinde kazand›¤› anlam›n kav-ranmas›n› sa¤lar. Böylece kifli, sözcüklerden anlat›mda nas›l yararlan›laca¤›n›, do¤-ru sözcüklerle etkili anlat›m›n nas›l sa¤lanaca¤›n› kavrar.

Yazma yetene¤inin gelifltirilmesine okuma etkinli¤i büyük katk›da bulunur.Okunan her eser, dilin nas›l kullan›lmas› gerekti¤ini somut bir biçimde ortaya ko-yan canl› bir örnektir. Kifliler okudukça baflar›l› örnekleri di¤erlerinden ay›rt etmeyetene¤ini de kazan›r. Dili etkin kullanan, anlat›m› güçlü yazarlar, yazmaya adaykifliler için birer örnek olurlar. Pek çok kifli, baflar›l› buldu¤u örneklere öykünerekyazmaya bafllam›flt›r. Ancak sürekli okuyarak ve yazarak kendisini gelifltiren kiflilerzamanla özgünleflir ve kendi tarz›n› oluflturur.

Okuman›n önemini ele alan ve okumayan toplumlar›n sorunlar›na de¤inen Orhan Okay’›nOkumayan Toplum bafll›kl› yaz›s›na http://www.tdkdergi.gov.tr/TDD/2004s629/2004_629_03_M_O_OKAY.pdf adresinden eriflebilirsiniz.

‹yi bir dinleyici bir yandan sözcüklerin kurall› söyleniflleriyle kulak yetene¤ini ge-lifltirirken di¤er yandan da tonlama ve vurgu ile sözcüklerin konuflmada etkili kulla-n›m›na tan›k olur. Sözcüklerin canl› bir biçimde kullan›m› konuflma dilindedir. Sözlükompozisyon için en iyi e¤itim dinleme ile bafllar. Konuflmac›n›n dili kullanma bece-risini gözlemlemenin yan› s›ra etkili konuflma yöntemleri, dinleyicinin ilgisini süreklik›lma, anlat›m tarz› vb. özellikler dinleme etkinli¤i s›ras›nda da kazan›l›r.

51. Ünite - Kompozisyon Bi lg i ler i

D ‹ K K A TD ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Okul öncesinde ilk geliflendil becerisi dinlemedir, dahasonra dinleme ile birliktekonuflma becerisi geliflir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Sözlü kompozisyonla ilgili ayr›nt›lar› kitab›n›z›n sekinci ünitesinden okuyabilirsiniz.

Dili kullanma becerisini kazand›ran bu etkinlikler kifliye bilgi donan›m› da sa¤-lar. Hiç kuflkusuz, insan bilgi donan›m›n› hem deneyimlerinden hem de ö¤renimhayat›ndan kazan›r. Ö¤renim sürecinde bilgiyi edinme, yine okuma ve dinleme et-kinlikleriyle elde edilir. Okumak, bilgi edinmenin en temel etkinliklerinden biridir.Kifli okuduklar›ndan yeni bilgiler edinirken bunlar› önceki bilgileriyle karfl›laflt›r-mal›, elefltirel gözle de¤erlendirmelidir. Gerekti¤inde di¤er kaynaklara bakarak bil-gilerin do¤rulu¤unu s›namal›d›r. Araflt›rma, bilgiye ulaflman›n bir baflka yoludur.Gözlemlerle, deneylerle, sormacalarla (anket) gerçeklefltirilse de okuma, araflt›r-man›n da temel etkinliklerinden biridir.

YAZILI KOMPOZ‹SYON ‹nsanl›¤›n binlerce y›ll›k geçmiflinde söylenmemifl söz kalmad›¤›n› anlat›r günefl al-t›nda söylenmemifl söz yoktur deyifli... Tarihin çeflitli zaman dilimlerinde yaflanm›flbenzer olaylar karfl›s›nda ayn› sözler söylenmifl olabilir, ancak bunlardan yaz›yageçirilenler insanl›¤›n belle¤inde yer tutar. Yaz›ya geçirmede kullan›lan kelimeler,insano¤lunun yüzy›llard›r yararland›¤› temel iletiflim arac›d›r. Kelimeleri; ihtiyaçla-r›m›z›, anlatmak istediklerimizi anlat›rken sözel olarak kullanmak ve düflünceleri-mizi bu flekilde birine aktarmak hem kolay hem de h›zl›d›r; ancak, iflin içine yaz›girdi¤i zaman bu iletiflim biraz daha karmafl›k bir hâl almaktad›r.

Yaz›n›n Önemi Yaz›, insanl›k tarihinin en büyük ve en önemli bulufludur. Yaz› sayesinde insanl›kbelle¤i ölümsüzleflmifl, biny›llar›n bilgi birikimi yaz›ya geçirilerek insanl›¤›n ortakpaydas› hâline gelmifltir. Yaz›ya dönüflmüfl her bilgi, her düflünce, her duygu bü-tün insanl›¤›n yararlanmas›na sunulmufl demektir. Sözlü olarak anlat›lan düflünce-ler, duygular da yaz›ya aktar›ld›¤›nda kal›c›lafl›r. Söz uçar, yaz› kal›r (Latince ver-ba volant, scripta manent), bu aç›k gerçe¤i ortaya koymaktad›r.

Günümüzde ses ve görüntü kay›t olanaklar›yla sözlü ürünler de art›k gelece¤eulaflt›r›labilmektedir. ‹nsanlar deneyimlerini, düflüncelerini, duygular›n› paylafla-rak, kendisinden sonraki kuflaklara aktararak hem yerel hem ulusal kültür de¤er-lerine hem de evrensel kültüre katk›da bulunurlar.

Yazmak, insana özgüdür ve belirli bir bilgi birikimine, duygu yo¤unlu¤una ula-flan kifliler için insani bir gereksinimdir. Gündelik yaflamda dilekçe, öz geçmifl, ra-por, seminer, teklif mektubu gibi yaz›lar› ifli gere¤i yazan insano¤lu; çeflitli konu-lardaki görüfllerini, deneyimlerini deneme, günlük, makale; hayal ve duygular›n›fliir, öykü, roman gibi ürünlerle yaz›ya döker.

YAZILI KOMPOZ‹SYONUN OLUfiTURULMASIKompozisyon yazmada izlenecek ad›mlar; konunun seçilmesi, konunun s›n›rlar›-n›n çizilmesi ve konuyla ilgili ana düflünce ile yard›mc› düflüncelerin belirlenmesiolarak s›ralanabilir. fiimdi bu ad›mlar› s›ras›yla ele alal›m.

KonuKonuflmada, yaz›da, eserde ele al›nan düflünce, olay veya durum konu olarak ad-land›r›l›r (TDK, 2011a: 1475). Kompozisyonda ise üzerinde yaz› yaz›lan her fley ko-nudur. Bir özdeyifl, bir atasözü, bir deyim, birkaç dize, bir olay hatta bir sözcük ko-nuyu oluflturabilir. Kompozisyon yazmak üzere bunlardan biri bir konu olarak ve-rilebilece¤i gibi konunun do¤rudan do¤ruya belirlenmesi de istenebilir.

Yaz›, en k›sa tan›m›yla,duygu ve düflüncelerinçeflitli iflaretlerlebelirlenmesidir.

Konuya eskiden mevzudenilirdi. Konu olmadan yaz›olmaz. Her fley yazmakonusu olabilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Atasözleri do¤rulu¤u, halk›nyüzy›llar alan deneyimlerinedayanan, halk›n s›nama-yan›lma yoluyla buldu¤udo¤rular› anlatan bir türkal›plaflm›fl sözlerdir.

Deyimler anlat›ma renk veaç›kl›k katan söz varl›¤›ögeleridir.

Üzerinde kompozisyon yazmam›z için bize bir özdeyifl, bir dize veya bir atasö-zü verilmiflse öncelikle bununla ne anlat›lmak istendi¤ini kavramam›z gerekir. Bi-ze verilenleri dikkatlice okumal›, düflünmeli ve yorumlamal›y›z. Özdeyiflte, dizeler-de veya atasözünde geçen sözcüklerin gerçek anlamlar›yla mecaz anlamlar›n› gözönünde bulundurarak konuyu kavramaya çal›flmal›y›z.

Örne¤in Yunus Emre’nin

Söz ola kese savafl›Söz ola yitüre bafl›Söz ola a¤ulu afl›Bal ile ya¤ ide bir söz

dizeleri üzerine bir kompozisyon yazmam›z istendi¤ini düflünelim. Öncelikle hersözcü¤ü anlamaya çal›flarak okumam›z gerekir. Birtak›m ses de¤iflikliklerini gözönüne alarak dizeleri okudu¤umuzda yitüre sözünün yitirte, yitirtir; ide sözününde ede, eder oldu¤unu hemen kavrar›z. Ancak a¤ulu sözünü bilmeyenler ç›kabi-lir. Türkçenin tarihsel dönemlerinde ve bugün de kimi bölge a¤›zlar›nda ag› ~ a¤u~ a¤› biçimlerinde kullan›lan bu söz zehir anlam›ndad›r. Bu türden sözcüklerinkarfl›l›¤› soruyla birlikte de verilebilir. E¤er karfl›l›¤› verilmemiflse anlam›n› bileme-di¤imiz sözcükleri sözlük yard›m›yla anlamaya çal›flmal›y›z. Böylece Yunus Em-re’nin yüzy›llar ötesinden nas›l seslenmekte oldu¤unu, bize iletmek istedi¤ini kav-ram›fl oluruz. Art›k kolayca anlafl›laca¤› gibi Yunus Emre, a¤›zdan ç›kan bir sözünsavafl› durdurabilece¤i gibi bafl›n gitmesine yol açabilece¤ini; bir sözün de zehir gi-bi yeme¤i ya¤ ile bal hâline getirece¤ini dile getirmektedir. K›sacas› bu dizelerde,kulland›¤›m›z her sözcü¤e dikkat ederek konuflmam›z sal›k verilmekte, tatl› dilinönemi vurgulanmaktad›r.

Yaz›l› kompozisyonda konunun türlü yönlerden ele al›nmas› gerekir. Sözcüklerin farkl›anlamlar›n› ö¤renmek için temel kaynaklar›n bafl›nda gelen sözlüklerden yararlan›labilir.

Yunus Emre’nin dizelerinde ortaya ç›kan anlamla eflde¤er bir de atasözümüzvard›r: Tatl› dil y›lan› deli¤inden ç›kar›r... Bu atasözünde mecazl› bir anlat›m vebenzetmeyle tatl› dilin, olmas› düflünülemeyecek iflleri bile gerçeklefltirebilece¤ibildirilmektedir.

Kompozisyonda Türkçenin zengin söz varl›klar›ndan olan atasözlerimizden yararlanmakanlat›m› güçlendirir.

Atasözlerinin günlük hayatta hangi durumlarda kullan›ld›klar›na, hangi anlamageldiklerine iliflkin ayr›nt›l› bilgi edinmek isterseniz ‹skender Pala’n›n Sözün ÖzündenDünden Bugüne Atasözleri adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz. (‹stanbul: Kap› Yay›nlar›,2012)

Kimi zaman atasözündeki sözcüklerin hiçbirisi gerçek anlam›yla kullan›lmam›flolabilir. Örne¤in deve boynuz ararken kulaktan olmufl atasözümüzde ne kendisi-ne boynuz arayan ne de bu s›rada kula¤›n› yitiren bir deve vard›r. Bu atasözüyleanlat›lmak istenilen, elindekiyle yetinmeyip daha ço¤unu isteyenin elindekini deyitirebilece¤idir. Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan olmak deyimindekigibi... Her ikisinin de konusu önce elindekinin de¤erini bilmek ve onu korumayaçal›flmakt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Ana düflünce, yazar›niletmek istedi¤i temeldüflüncedir. Yazar, yaz›y›ana düflünceye ulaflmaktaaraç olarak kullan›r.

Yard›mc› düflünce, yazar›niletmek istedi¤i temeldüflünceyi destekleyen yandüflüncelerdir. Ana düflüncetek iken yard›mc› düflüncebirden çoktur. Yard›mc›düflünceler, ana düflünceyidestekledi¤i orandade¤erlidir.

Deyimler k›sa ve özlü anlat›m araçlar›d›r. Kompozisyonda anlat›ma ak›c›l›k ve etki kazan-d›rmak için deyimlerden yararlan›labilir.

Sirkesini, sar›msa¤›n› hesap eden paçay› içemez atasözünü kompozisyon olarak yazma-m›z istense hangi konuyu ele almam›z gerekir?

Olgular, veriler, sorunlar da kompozisyonun konusunu oluflturabilir. Örne¤inson birkaç y›l›n verileri göz önünde bulundurularak Türkiye’de iflsizlik sorunu,at›klar›n yol açt›¤› çevre felaketleri, trafik kazalar›n›n ülke ekonomisine zararlar›,bilinçsizce televizyon izlemenin çocuklar›n yetiflmesindeki olumsuz etkileri gibihemen her konu kompozisyonun konusu olabilir.

Konunun S›n›rland›r›lmas›Hiç kuflkusuz, yukar›da örneklendirilen konular bir kitapta, bir tezde, bir araflt›r-mada ele al›nabilecek kadar genifl kapsaml›d›r. Asl›nda pek çok konu, çeflitli yön-leriyle ele al›nd›¤›nda, verilerle desteklendi¤inde genifl kapsaml› bir çal›flmaya dö-nüflür. Oysa bizden istenilen birkaç sayfal›k kompozisyon yazmam›zd›r.

‹flte bu durumda konunun çerçevesinin belirlenmesi ve s›n›rlar›n›n çizilmesigere¤i ortaya ç›kmaktad›r. Baflar›l› olabilmek için konuyla ilgili üzerinde durulacaknoktalar› önceden belirlemek gerekir. Konunun s›n›rland›r›lmas› yaln›zca kompo-zisyon yazmada de¤il, bütün çal›flmalarda dikkate al›nmas› gereken bir özelliktir.Çal›flman›n derecesine, araflt›rma süresine, tasarlanan kapsama göre konu s›n›rlan-d›r›lmal›d›r.

Örne¤in sa¤l›k konusunda bir kompozisyon yazmak, sona ulaflamayacak birifle giriflmektir. Bu kadar genifl bir konu, baflar›s›z bir kompozisyonun yaz›lmas›nayol açar. Sa¤l›¤›n insan hayat›ndaki önemi, sa¤l›kl› yaflaman›n koflullar›, sa¤l›¤› ko-ruman›n yollar› gibi daha dar kapsaml› konular, baflar›l› kompozisyon yazman›nad›mlar›ndan biridir.

S›n›rland›r›lan konunun hangi temeller üzerinde yükselece¤i, dayanaca¤› gö-rüfller ve düflünceler ile bu düflüncelerin hangi temel düflünce etraf›nda yo¤unla-flaca¤› kompozisyon için bulufl yapma aflamas›n› oluflturur.

Ana ve Yard›mc› Düflüncelerin Belirlenmesi Konunun belirlenmesinden sonra yaz›m›z›n ana düflüncesini ve bu düflünceyidestekleyecek, aç›klayacak, gelifltirecek yard›mc› düflünceleri bulma ad›m›n›nat›lmas› gerekmektedir. Ana düflünceyi ve yard›mc› düflünceyi belirleme ifli, yaz-maya bafllamadan önce düflünce, görüfl ve duygu üretme aflamas›d›r. Kiflinin ka-zand›¤› bilgi donan›m› temelinde gözlemleme, yorumlama ve araflt›rmaya dayal›olarak konuyla ilgili özgün düflünceler üretmesidir.

Konu ortak oldu¤u hâlde ana ve yard›mc› düflünceler bireyseldir. Bu bak›m-dan konu ile ana düflüncenin birbiriyle kar›flt›r›lmamas› gerekir. Üzerinde kom-pozisyon yaz›lmas› istenilen bir konuda herkes farkl› bak›fl aç›s›na ve düflünce-ye sahip olabilir. Gündelik yaflamdaki olaylar karfl›s›nda, kiflilerin farkl› düflün-ce ve duygulara sahip olmas› gibi verilen bir konuda herkesin farkl› düflünce vebak›fl aç›s›na sahip olmas› da do¤ald›r. Önemli olan bu farkl› bak›fl aç›s› ve yak-lafl›m çerçevesinde özgün bir düflünce üretebilmektir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Konu yazar›n bir sorunu, bir düflünceyi, bir bilgiyi yakalay›p sorgulamas›yla ortaya ç›kar-d›¤› malzemedir; ana düflünce ise bu sorgulaman›n yan›t›d›r.

Ana düflünce ve yard›mc› düflüncelerin belirlenmesi aflamas›, âdeta bir beyinf›rt›nas›d›r. Bu aflamada konuyla ilgili düflüncelerimizi, duygular›m›z›, sezgilerimizimaddeler hâlinde yaz›ya geçirebiliriz. Örne¤in görgülü kufllar gördü¤ünü ifller,görmedik kufllar ne görsün ki ne ifller atasözü üzerine bir kompozisyon yazmayagiriflmifl olal›m. Öncelikle, bu atasözünün konusunun e¤itim oldu¤unu belirleriz.Ancak atasözünde ifllenen düflüncede, genç kuflaklar› e¤itirken örnek olman›nönemi vurgulanmaktad›r. Bu düflünce çevresinde konuya bak›fl aç›m›z› flöyle be-lirleyebiliriz: Çocu¤umuzun nas›l bir insan olmas›n› istiyorsak biz de öyle davran-mal›y›z. Bu bak›fl aç›s› bizim konu ile ilgili ana düflüncemizi oluflturur. Konuyla il-gili akl›m›za gelen düflünceleri bu bak›fl aç›s› çerçevesinde art›k s›ralayabiliriz:

1. E¤itim öncelikle ailede bafllar.2. Bebek dünyaya geldi¤i andan itibaren ana babas›n› kendisine rol modeli

olarak seçer. 3. Bebek ana babas›n› taklit ederek konuflmaya bafllar.4. Çocu¤un davran›fllar›n›n oluflmas›nda ana babas›n›n davran›fllar› belirle-

yicidir.5. Ana baba, olaylar karfl›s›nda nas›l tepki veriyorsa çocuk da ayn› tepkileri

verir.6. Ana baban›n al›flkanl›klar›, çocu¤un bu al›flkanl›klar› edinmesinde ve içsel-

lefltirmesinde etkendir.7. Ana baban›n aile bireylerine, komflular›na, ifl arkadafllar›na gösterdikleri

sayg›, sevgi ve ilgi, çocu¤un kendi arkadafllar›na, büyüklerine gösterece¤isayg›, sevgi ve ilgiyi belirler.

8. Ana baban›n veya di¤er aile bireylerinin kötü al›flkanl›klar› varsa bu du-rum çocu¤un da benzer kötü al›flkanl›klar› edinmesine yol açabilir.

9. Ana baban›n, di¤er aile bireylerinin kulland›¤› kaba sözler çocu¤un dilinede yerleflir.

Kuflkusuz, yukar›da s›ralad›¤›m›z düflüncelere eklenecek baflka düflünceler debulunabilir. S›ralanan bütün bu düflünceleri dikkatlice gözden geçirmeli, benzerolanlar› bir araya getirerek tekrarlardan kaç›nmal›y›z. Buna göre yukar›da s›ralad›-¤›m›z düflüncelerden 4 ve 5, 6 ve 8, 3 ve 9 birbiriyle az çok benzerlikler göster-mektedir. Bu yard›mc› düflünceleri bir araya getirerek bir düzenleme yapabiliriz:

1. E¤itim öncelikle ailede bafllar.2. Bebek dünyaya geldi¤i andan itibaren ana babas›n› kendisine rol mode-

li olarak seçer. 3. Bebek ana babas›n› taklit ederek konuflmaya bafllar; ana baban›n ve di-

¤er aile bireylerinin kulland›¤› kaba sözler çocu¤un diline de yerleflir.4. Çocu¤un davran›fllar›n›n oluflmas›nda ana babas›n›n davran›fllar› be-

lirleyicidir.5. Ana baban›n iyi veya kötü al›flkanl›klar›, çocu¤un bu al›flkanl›klar› edin-

mesinde ve içsellefltirmesinde etkendir.6. Ana baban›n aile bireylerine, komflular›na, ifl arkadafllar›na gösterdikle-

ri sayg›, sevgi ve ilgi, çocu¤un kendi arkadafllar›na, büyüklerine, içindebulundu¤u çevreye gösterece¤i sayg›, sevgi ve ilgiyi belirler.

91. Ünite - Kompozisyon Bi lg i ler iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kompozisyon yazmaya bafllarken ana düflünce ile yard›mc› düflünceleri be-lirlemek, konu ile ilgili bulufllar yapmak, kompozisyonun plan› ile ilgili verileriortaya koymakt›r.

Ele al›nan konunun amac›na uygun olmayan yard›mc› düflünceler, gereksiz ayr›nt›olmaktan öteye gidemez.

Kompozisyonda PlanFrans›zcadan al›nt› olan plan “bir iflin, bir eserin gerçeklefltirilmesi için uyulmas› ta-sarlanan düzen” anlam›ndad›r (TDK, 2011a: 1932). Kompozisyonda plan, konu-nun nas›l ve ne ölçüde ifllenece¤inin; görüfllerin, düflüncelerin hangi s›rayla ele al›-naca¤›n›n ad›mlar›d›r. Plans›zl›k her iflte oldu¤u gibi kompozisyonda da düzensiz-li¤e, da¤›n›kl›¤a sonuçta da baflar›s›zl›¤a yol açar. Plan, yazacaklar›m›z› belirleme-mize, önem derecesine göre s›ralamam›za yard›mc› olur. Planlama ile gereksiz ay-r›nt›lardan, tekrarlardan kaç›n›r›z.

Plan TürleriKonunun özelli¤ine, ifllenecek ana düflünce ve yard›mc› düflüncelerin niteli¤ine,kullan›lacak örneklere, anlat›m biçimine göre kompozisyon yazmada üç tür planuygulanabilir:

• Olaya dayal› plan• Düflünceye dayal› plan• Duyguya dayal› planBir veya birkaç olay› konu edinen yaz›l› anlat›m türlerinde olaya dayal› plan

uygulan›r. Bu tür planlarda olaylar, gerçekleflme an›na ve sebep sonuç iliflkisinegöre yaz› içerisinde de¤erlendirilir. Ancak olaylarla anlat›lanlar aras›nda bir ba¤kurulmal›, ana ve yard›mc› düflüncelerle olaylar bütünlük göstermeli, birbirini des-teklemelidir. Bu tür planlarda genellikle kifli, yer, zaman, olay ve bir ileti aran›r.Sanatsal yaz›lar›n yan› s›ra an›, gezi, günlük gibi düflünce yaz›lar›nda uygulanan buplan, herhangi bir soruna veya olguya de¤inirken de kullan›labilir. Özellikle ya-flanm›fl, tan›k olunmufl olaylardan düflüncelerin desteklenmesinde yararlan›labilir.Ancak bu durumda düflüncelerle olaylar›n bütünleflmesi gerekir.

Genellikle öykü, roman, tiyatro eseri gibi sanatsal yaz›lar›n haz›rlanmas›nda olaya dayal›plan uygulan›r.

Yaz›nsal metin oluflturma sürecine iliflkin kapsaml› bilgi edinmek için Yazar Olabilirmiyim? Yarat›c› Yazarl›k Dersleri adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Gümüfl, S. ‹stanbul:Notos Kitap Yay›nevi, 2012)

Bak›fl aç›s›n›n egemen oldu¤u, düflüncelerin ifllendi¤i, kavramlar›n ve sorunla-r›n tart›fl›ld›¤› yaz›larda düflünceye dayal› plan uygulan›r. Konunun ele al›n›fl›ndaesas düflüncedir. Bir sav, çeflitli düflüncelerle desteklenerek aç›klanmaya çal›fl›l›r.Düflüncelerin birbirini destekleyecek ve birbiriyle çeliflmeyecek nitelikte olmas›,bir bütünün parçalar›n› oluflturmas› gerekir. Düflüncelerin ele al›n›fl›nda tümeva-r›m yöntemi uygulanabilece¤i gibi tümdengelim yöntemine de baflvurulabilir.Her iki yöntemde de plan›n aflamalar› bütünlü¤ü bozmamal›, düflünceler ve kan›t-lar› bir düzen içerisinde yer almal›d›r. Bu tür planlarda konu, ana düflünce, yard›mc›düflünceler, bak›fl aç›s› gibi ögelere yer verilir.


Plan, yazar için yazmay›kolaylaflt›rd›¤› gibi, okur içinde okumay› kolaylaflt›r›r veokur ile düflünce ba¤›n›n tezkurulmas›n› sa¤lar.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tümevar›m, özel olay vedurumlardan genel yarg›larelde etme yöntemi olarakifade edilebilir.

Tümdengelim, genelyarg›lardan, ilkelerden özelyarg›lara, ilkelereulaflmakt›r. Tümdengelimdebenzer olaylardan, benzerbilimsel gerçeklerdenhareket edilerek yenigerçeklere, sonuçlaraulafl›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Makale, konferans, araflt›rma gibi bilgilendirici metinlerin haz›rlanmas›nda düflünceyedayal› plan uygulan›r.

Belirli nesne, olay veya bireylerin iç dünyam›zda uyand›rd›¤› izlenimlerin, he-yecanlar›n egemen oldu¤u, betimlemelerimizin yer ald›¤› yaz›lar duyguya dayal›plan ile yaz›l›r. Duygular›n egemen oldu¤u yaz›larda, karfl›laflt›¤›m›z olaylar›n ha-yal dünyam›zda b›rakt›¤› izler, bizde uyand›rd›¤› düflünceler egemendir. Olaylarkarfl›s›nda insanlar›n tav›rlar›, tepkileri farkl› oldu¤u gibi duygular› da farkl›d›r. Birolay kimilerini duyguland›r›rken kimilerinde hiçbir iz b›rakmaz. Önemli olan kom-pozisyonda bu duygular›n okuyucuda iz b›rakacak bir biçimde ifllenmesidir. Yaz›-n›n sonuna do¤ru duygular›n yo¤unlu¤unun art›r›larak okuyucunun etkili bir sonahaz›rlanmas›, kompozisyonun baflar›ya ulaflmas›n› sa¤lar.

Duyguya dayal› plan, baz› kaynaklarda fliirle özdefllefltirilir ve bu tür planda, fliirin konusu,temas›, fliirde ifllenen duygular, söz sanatlar›, naz›m türü gibi ögelerin yer almas› beklenir.

Plan›n BölümleriBir düzen içerisinde tasarlanan ve planlanan yaz›lar girifl, geliflme ve sonuç bölüm-lerinden oluflur. Bu bölümler kompozisyonda bafll›klarla ifade edilmez, ancak uy-gulanan plan ile okuyucu konunun sunuluflundan tart›fl›lmas›na ve ana düflünce-ye ulaflt›r›lmas›na kadar âdeta bir yolculu¤a ç›kar›l›r.

Girifl, yaz›n›n bafllang›ç bölümüdür. Konunun ana hatlar›yla ele al›nd›¤› bu bö-lüm, özellikle düflünceye dayal› yaz›larda k›sa tutulur. Sorunun ortaya konuluflun-da, belirlenen yard›mc› düflüncelerden okuyucunun ilgisini çekecek olan› buradaele al›n›r. Girifl bölümünün olabildi¤ince etkili yaz›lmas›, okuyucuyu yaz›ya ba¤la-yacakt›r. Bu nedenle, kompozisyonun baflar›s›nda girifl bölümünün pay› büyüktür.

Olaya dayal› planlarda girifl bölümüne serim de denir.

Yaz›ya öyküleme yaparak bafllamak okuyucunun ilgisini çekebilir. Okumakbafll›kl› denemesine Hasan Âli Yücel (TDK, 2011b: 60) flöyle bafll›yor:

Kültürü çok genifl de¤erli bir dostum geçen gün bana diyordu ki:

- Art›k benim için yeryüzünde bir tek e¤lence kald›: Okumak. Ne içkiden ne danstan

ne toplanmalardan hiçbir fleyden tatl› bir duygu alam›yorum. ‹nsanlardan kaçan

yabani bir mahluk oldum.

Bu duyufl, belki bir sinir bozuklu¤undan geliyor. Yaln›z do¤ru bir taraf› var ki o da

bu dostumun her tatl› duyguya karfl› tafl gibi donuk ve so¤uk kald›¤› hâlde okumak-

tan kendini alamamas›d›r. Demek kültürlü bir insan için; düflünen, anlayan, ö¤-

renmek isteyen bir kimse için her e¤lence geçebiliyor, yaln›z okumak kal›yor.

Öyle ise okumak nedir, nas›l bir ifltir ki böyle sürekli ve kolay ölmeyen bir tad› var?

Yazar anlatt›¤› bu k›sa olayla konuya girifl yaparken bir soru ile okuman›n neoldu¤unu tart›flmaya aç›yor. Böylece okuyucuyu bir soru ile yaz›ya ba¤layarak ge-liflme bölümüne geçiyor.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Geliflme bölümü, okurunmerak›n› ve okuma iste¤iniart›racak biçimdeyaz›lmal›d›r.

Bir al›nt› ile yaz›ya bafllamak da s›kça baflvurulan yollardan biridir. MehmetKaplan devleti ele ald›¤› yaz›s›na bafll›¤›n hemen alt›nda yer verdi¤i bir Türk ata-sözü ile söze giriyor ve al›nt›yla bafllayan bu girifl yine bir soru ile geliflme bölü-müne geçifli sa¤l›yor (TDK, 2011b: 232):

Ya devlet bafla ya kuzgun lefle.

Atasözleri gerçekçidir. S›n›rl› da olsa bir gerçe¤i apaç›k belirtirler. Yukar›daki sözdedevlet kelimesi, politik ve sosyal bir mana tafl›maktan ziyade zorla ulafl›lan yüksekmevki, saadet manas›na gelir. Devlet kurucular›n›n içten hangi duygu ile hareket et-tiklerini nereden bilebiliriz?

Yaz›ya do¤rudan do¤ruya bir soru ile bafllamak da mümkündür. Suut KemalYetkin Can›m Kitap bafll›kl› denemesine bugün de karfl›laflabildi¤imiz bir soru ilebafll›yor (TDK, 2011b: 139):

“Iss›z bir adada yapayaln›z yaflamak zorunda kalsan›z hangi romanlar› yan›n›zaal›p götürürsünüz?” sorusu bir zamanlar Fransa’da anketçilerin pek hoflland›¤› bir ko-nuydu. Bu romanlar anketçisine göre ya Frans›z ya da dünya edebiyat›ndan al›n›rd›.

Bu tür girifller okuyucuyu yaz›n›n içine çeker ancak okuyucunun ilgisini sürek-li k›labilmek, yaz›n›n gövdesini oluflturan geliflme bölümünde izlenecek yola ba¤-l›d›r.

Yaz›ya ilgi çekme bölümü olan girifl, ço¤u kez bir paragraft›r. Bazen iki, üç paragraf daolabilir.

Geliflme, konunun türlü yönlerden aç›l›p geniflledi¤i, zenginleflip olgunlaflt›¤›bölümdür. Yard›mc› düflünceler bu bölümde ele al›n›r. Konuyu aç›k ve anlafl›l›r birbiçimde çeflitli yönleriyle ortaya koyacak yard›mc› düflünceler, okuyucuyu ana dü-flünceye ad›m ad›m ulaflt›racak birer basamak niteli¤indedir. Bu bak›mdan herkompozisyonda geliflme bölümünün uzunlu¤u de¤iflir. Yard›mc› düflüncelerin sa-y›ca fazla oldu¤u konularda geliflme bölümü de buna göre uzun olur. Yard›mc›düflüncelerin ayr› ayr› paragraflarda ifllenmesi uygun bir yöntemdir. Konuyla ilgiliörnek verilecekse yeri geliflme bölümüdür.

fiiirsiz Dünya Hayali adl› yaz›s›na Victor Hugo’nun bir sözüyle bafllayan PeyamiSafa, geliflme bölümünde konuyla ilgili düflüncelerini s›ralayarak, bu düflüncelerinipekifltirecek örnekler getirerek geliflme bölümünü oluflturuyor (TDK, 2011b: 83-84):

Güzel sanatlar›n ölümü esteti¤in, psikolojinin ve felsefenin de hayat›n› tehlikeyesokacakt›r. Bafltan bafla maddeye ba¤l› bir de¤erler sistemi içinde ahlâk›n u¤ra-yaca¤› ink›lâp, dostlu¤u bir al›fl verifl, aflk› bir cinsî ticaret, aileyi -kal›rsa- bir flir-ket hâline sokacak, bütün hay›r ve fazilet duygular›n›, merhamet ve flefkati orta-dan kald›racakt›r.

Dünyam›z›n böyle bir gelece¤e do¤ru yöneldi¤i korkusunun veya ümidinin de¤erivar m›d›r?

S›rf tabiat ve madde plan›na irca edilmifl bir insan hayat› bir hayvan hayat› olur.Aradaki fark, hayvan›n tabiî sevki (iç güdüsü) yerine tekni¤in kaim olmas›d›r. O za-man insan› “teknik bir hayvan” diye tarif etmek lâz›m gelecektir.

‹nsan daha demir devrinde iken silâh›n›n kabzas›na kufl ve çiçek resimleri kaz›yor-du. Bu süs faydas›zd›. Silâh›n at›m ve isabet gücünü art›rm›yordu. Ancak silâh› ata-

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



n›n manevî gücüne bir fley katt›¤› için süsün faydal› oldu¤u söylenebilir. Fakat bufaydan›n flart› insan›n güzellikten zevk almas›d›r. Yani güzellik duygusu faydadanönce gelmektedir. ‹nsan› hayvandan ay›ran fark da budur. ‹nsan›n ilkel davran›flla-r›nda da fayday› aflan bir idealin hâkimiyeti göze çarp›yor. Güzelli¤e karfl› bu meyilzaman›m›za kadar, en büyük sanatlar› yaratarak devam etmifltir. Bugün en maddîihtiyaçlara cevap veren endüstri mamullerinde bile kendine göre bir zarafet ar›yo-ruz. Estetik duygu maddî hayat›m›z›n her parças›nda saltanat sürmektedir. Suyu bi-le zarif bir bardaktan içmeyi tercih ediyoruz. Güzelli¤inden tecrit edilmifl bir dünya-da insan›n yaflama ve yaratma zevkini kaybedece¤i, bu yüzden teknik icatlardanaciz kalaca¤› muhakkakt›r. Çünkü bu icatlar da hayale muhtaçt›rlar. ‹nsan muhay-yilesini kurutan bir teknik bindi¤i dal› kesmeye mahkûm demektir.

Olaya dayal› yaz›larda geliflme bölümüne dü¤üm de denir.

Sonuç, yaz›n›n bitifl bölümüdür. Girifl bölümünde ortaya konulan, geliflme bölü-münde çeflitli düflüncelerle aç›klanan konuda son söz, bu bölümde söylenir. Hiçbiryoruma meydan vermeyecek biçimde aç›k ve anlafl›l›r yaz›l›r. Düflünceye dayal› an-lat›mlarda bu bölüm, ana düflüncenin ifade edildi¤i yerdir.

Sonuç, olaya dayal› anlat›mlarda çözüm olarak da adland›r›l›r.

Hasan Âli Yücel, girifl ile ilgili bilgiler verdi¤imiz bölümde al›nt›lad›¤›m›z Oku-mak bafll›kl› yaz›s›n› flu sözlerle sonland›r›r:

Yaln›zl›kta, dost ve arkadafl yoklu¤unun yerini ancak kitap tutabilir. Bulabildi¤inizkitab› yazan, sizin bu tek bafl›na kald›¤›n›z anda konuflabilece¤iniz tek arkadafl de-¤il midir? Yaz›k okumaya al›flmam›fl, onun tad›n› alamam›fl olanlara. Onlar, ›ss›zbir âlemde, yapayaln›z yaflayan mahkûmlard›r.

Duyguya dayal› anlat›mlarda ise geliflme bölümünde içten gelenler ele al›n›rkenokuyucu giderek artan bir duygu yo¤unlu¤u içerisinde sonuç bölümüne ulaflt›r›l›r.

‹stanbul üzerine duygular›n› Buzlu Cam›n ‹stanbul’u bafll›¤›yla dile getiren Se-zai Karakoç, sorularla bafllad›¤› yaz›s›n›n geliflme bölümünü ‹stanbul ile ilgili duy-gu ve düflünce yo¤unlu¤u ile sürdürüyor. Sonuç bölümünde ise yaz›n›n bafll›¤›n-daki “buzlu cam” araya giriyor ve bir duygu yo¤unlu¤u ile yaz› sona eriyor (TDK,2011b: 359-360):

‹stanbul’un fark›nda m›y›z?

‹stanbul’un bir deniz gibi hangi fikri, hangi aflk›, hangi anlam›, hangi rüyay› med-dücezirlendirdi¤inin fark›nda m›y›z?

Fatih, fiehzadebafl›, Bayaz›t, Süleymaniye, Sultanahmet, Ayasofya, NuruosmaniyeCamileri, Yenicami, Yeralt› Mescid-i fierifi, Kapal›çarfl› ve M›s›r Çarfl›s›, Topkap› Sa-ray› ve Galata Kulesi... Cami önlerinde canl› ve kanatl› mümin yüreklerinin katar›hâlinde güvercinler. Bu güvercinler denizlerin karaya mesajlar›d›r. Bir camininönünde birden kalkan güvercinlerin yerden bir metre yukar›da bir denizi havalan-d›rd›klar›n›, s›rtlar›nda küçük bir Akdenizi tafl›d›klar›n› görür gibi olmaz m›y›z?

‹stanbul’da deniz yumuflak bir anne gibidir. Bir elhamrad›r ‹stanbul’da deniz. De-

nizlerin elhamras›, güzel Helenas›. Deniz ‹stanbul’da ç›kartma yapmak için k›y›ya

koflan ‹kinci Dünya Savafl› askerleri gibi de¤il, bir anda bir yeri kaplayan Alman pa-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




raflütçüleri gibi de¤il, s›rtlar›na en yeni bir hümanizma yüklü Arap atlar› gibi kara-

lara yürür. Deniz ‹stanbul’da sonsuza aç›lan kap›d›r. Herkes koflar, derdini, s›rr›n›

ona söyler. ‹çini ona boflalt›r. O, bütün hüzün biçimlerini al›r ve “bilinmeyen”e ile-

tir. Onda “Gaib”e söz söylenir. Bütün yitikler ondad›r. O, bir telgraf gibi, sözleri al›r

ve istenilen yere, mümkünden sonras›na ulaflt›r›r. Her ‹stanbullunun denizle ayr›

bir konuflma, ayr› bir buluflma tarz› vard›r. ‹stanbullular›n gençleri ayr› yerde, yafl-

l›lar› ayr› yerde denize randevu verirler.

‹stanbul, kuruldu¤u günden ça¤›m›za kadar, hep bir medeniyetin, hatta bat›ya karfl›

do¤unun sözcüsü, yuvarlak masas› ve kürsüsü olmufltur. ‹stanbul’u ç›kar›n›z; dünya

tarihini yeniden yazmak gerekir. Tarih kalmazd› daha do¤rusu. Dünya baflka bir

dünya, insan baflka bir insan olurdu.

Her büyük flehir bir insan fleklinde düflünülürse, her hâlde en ayd›nl›k yüzlüsü, en

sevimlisi, en derini, en cazibi ‹stanbul olurdu.

Biz, ‹stanbul’u ‹stanbul olmaktan ç›karmak istedik. ‹stanbul’u mesajs›zland›rd›k.

Onu, herhangi bir büyük flehir yapmak için elimizden ne gelirse yap›yoruz. ‹stan-

bul’u ‹stanbulsuzlaflt›r›yoruz.

Çeflmelerin suyu akmaz. Duvarlar›ndaki yaz›lar› kimse okuyamaz. Öyle camileri

vard›r ki cami olarak kullan›lmaz. Gittikçe ‹stanbul’la aram›za buzlu bir cam giri-

yor. Biz onu anlayam›yoruz, o bizi. Ve görüflemiyoruz.

Okuyucunun üzerinde en çok etki b›rakan bölüm sonuçtur. Yaz›m›zda son sö-zümüzü söyleyece¤imiz bu bölümü elden geldi¤ince etkili bir anlat›mla yazmak,sözcükleri yerli yerinde kullanarak ana düflüncemizi ifade etmek gerekir.

Konunun Bafll›¤›Bir yaz›n›n, bir kitab›n bölümlerinin bafl›na konulan ve konuyu k›saca tan›tan iba-redir bafll›k (TDK, 2011a : 277). Kompozisyonun bölümlerinden biri olan bafll›k,yaz›da düzeni sa¤layan ögelerden biridir. Bafll›ktan bafllayarak sonuç cümlesinekadar yaz›lanlar bir düzen ve bütünlük göstermelidir.

Ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi bafll›k, yaz›n›n bafl›nda yer al›r ama baflar›l› birkompozisyon yazar› hiçbir zaman bafll›¤› koyarak yazmaya bafllamaz. Kompozis-yon yaz›l›p, birkaç kez okunup gerekli düzeltmeler yap›ld›ktan sonra konu, ana dü-flünce ve var›lan sonuç göz önünde bulundurularak yaz›n›n bafll›¤› belirlenir. Konuile bafll›k aras›nda bir ba¤lant› bulunmal›d›r. Bafll›k, ana düflünce ile çeliflmemelidir.

Özellikle kurgusal metinlerin yaz›m sürecine iliflkin ayr›nt›l› bilgi edinmek için MuratGülsoy taraf›ndan yaz›lan Büyübozumu: Yarat›c› Yazarl›k adl› kitab› okuyabilirsiniz.(‹stanbul: Can Yayanlar›, 2012)

PARAGRAF VE PARAGRAFTA ANLATIM B‹Ç‹MLER‹

ParagrafYaz›n›n girifl, geliflme ve sonuç bölümleri paragraflardan oluflur. Kompozisyonplan›n›n baflar›ya ulaflabilmesi için paragraflar›n kurallar›na ve yaz›n›n amac›na uy-gun düzenlenmesi gerekir.

Yaz›n›n bir bölümü olanparagraf, bir duyguyu,düflünceyi, bilgiyi, dile¤i,öneriyi, ya da olay›, olaydanal›nm›fl bir kesiti yaln›z biryönüyle tam olarakçözümleyen, aç›klayan,tart›flan, öyküleyen,betimleyen cümlelerbütünüdür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Paragraflar sat›r bafl› yap›larak belirtilir ancak paragrafland›rma yaln›zca bi-çimsel bir düzenleme de¤il anlamsal bir bütünlefltirmedir. Her paragraf bir düflün-ce kümesi biçiminde kendi içinde bir bütünlük ifade eder. Bu anlam kümeleri bir-birini bütünleyerek yaz›y› oluflturur.

Sözcük, kavram birimi; cümle, yarg› birimi; paragraf ise anlat›m birimidir.

Paragraf birkaç cümleden oluflur. Kimi zaman tek bir cümlenin paragraf› olufl-turdu¤u görülse de baflar›l› bir paragrafland›rmada bir cümlede verilen düflünce di-¤er cümlelerle aç›klan›r. Ancak bir paragrafta birden fazla düflüncenin ele al›nma-s› uygun bir yol de¤ildir. Bir düflünceyi birkaç paragrafta ifllemek de bir baflka yan-l›fll›kt›r. K›sacas›, her paragraf bir düflüncenin ele al›nd›¤›, ifllendi¤i, örneklendiril-di¤i, gelifltirildi¤i ve sonuca ba¤land›¤› bir bütünlüktür.

Bir paragraf›n uzunlu¤u aç›klanan bilgiyi, anlat›lan olay›, betimlenen varl›¤›, savunulandüflünceyi, aç›k seçik kapsayacak kadard›r. Paragraf uzunlu¤unun ölçüsü, okurun ilgisinicanl› tutacak kadar k›sa; savundu¤u düflünceyi aç›klayacak kadar uzun olmal›d›r.

Paragraf›n düzeni kompozisyonun düzeninden farks›zd›r. ‹lk cümle, paragrafagirifl cümlesidir. Bu cümle, ayn› zamanda paragraf›n da konusunu belirler. ‹zleyencümleler paragraf›n geliflme bölümünü oluflturur. Bu bölümde konu, örneklerleaç›labilir. Paragraf›n son cümlesi ise sonucu belirler.

Cemil Meriç Dergi, Hür Tefekkürün Kalesi bafll›kl› yaz›s›ndaki bir paragraftadergilerin kaderini anlat›yor (TDK, 2011b: 240). K›sa paragrafta son cümle eskidergilerin içinde bulundu¤u durumu ortaya koyuyor:

Bizde hazin bir kaderi var dergilerin: Ço¤u bir mevsim yaflar, çiçekler gibi. En talih-lileri bir nesle seslenir. Eski dergiler, ziyaretçisi kalmayan bir mezarl›k. Anahtar›kaybolmufl bir çekmece. Sayfalar›na hangi hat›ralar sinmifl, hangi ümitler, hangi he-yecanlar gizlenmifl, merak eden yok.

Parafta genellikle konu ilk cümlede, ana düflünce son cümlede, yard›mc› düflüncelergeliflme cümlelerinde bulunur. Bu genellemenin d›fl›nda kalan paragraflarda konu, anadüflünce, yard›mc› düflünceler paragraf›n de¤iflik cümlelerinde de bulunabilir.

Memet Fuat, Yaflad›¤›n› Yazmak bafll›kl› denemesinde paragraf›n konusunu ilkcümlede verdikten sonra düflüncenin anlamlarla oynay›fl›na sözü getiriyor (TDK,1964: 215):

“Yaflamak” sözcü¤üne çok genifl anlam verirsek “Her sanatç› yaflad›¤›n› yazar” diye-biliriz. Düflünmek, düfl kurmak, okumak, baflkalar›n›n yaflad›¤›ndan etkiler almakda yaflamakt›r çünkü. fiapkan›n içinden sözcükler çekmenin bile bir gerçek ifl oldu-¤u, yaflamakla s›k› bir ilgisi bulundu¤u söylenebilir. Düflüncenin anlamlarla oyna-y›fl› önlenebilecek bir fley de¤il.

Bir düflünceden bir baflka düflünceye geçerken ak›c›l›¤a dikkat etmek, parag-raflar aras›ndaki geçiflleri sa¤lar. Ayn› konunun düflünceleri olsa da aralar›nda birba¤lant› kurulamazsa paragraflar aras›ndaki geçifller sorunlu olabilir. Bu durum,okuyucunun ilgisinin kopmas›na yol açar. Paragraflar âdeta bir zincirin halkalar›gibi birbirine ba¤lanmal› ve aralar›ndaki ba¤lant›y› korumal›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Paragrafland›rma,düflünceleri belirli k›lar,düflünceler aras›nda ba¤kurar ve okumay›kolaylaflt›r›r.


Farkl› yaz› türlerinde yazma becerilerinin gelifltirilmesi ile ilgili ayr›nt›l› bilgi ve örnekleriçin Uygulamal› Yazma E¤itimi adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Gündüz O. ve fiimflek,T., Ankara: Grafiker Yay›nlar›, 2011)

Paragrafta Anlat›m Biçimleri Paragrafta ifllenen konunun, ele al›nan düflüncenin ve verilen örneklerin anlat›mbiçimi, tutulan yola göre farkl› nitelik ve özellik tafl›r. Yaz›n›n her paragraf› ayn›tarzda yaz›lamaz. Bu durum, ak›c›l›¤› ve sürükleyicili¤i engeller, yaz›y› tekdüzelefl-tirir. Her paragrafta ele al›nan konunun, ifllenecek düflüncenin, verilecek örne¤inniteli¤ine göre anlat›m biçimlerinden herhangi biri ya da birden fazlas› seçilebilir.Seçilen anlat›m biçimleri hem konuyu bütün yönleriyle ele almam›z› sa¤layacakhem de düflüncelerimizin okuyucularca daha kolay bir biçimde kavranmas›na yar-d›mc› olacak nitelikte olmal›d›r. Afla¤›da paragrafta ele al›nan düflünceyi gelifltir-mede yararlanabilecek farkl› anlat›m biçimleri aç›klanmaktad›r.

Paragrafta anlat›m biçimleri ile ilgili ayr›nt›l› bilgi ve örnekler için S›dd›k Akbay›r’›n Ya-z›l› Anlat›m: Nas›l Yazabilirim? adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz. (Ankara: PegemAkademi Yay›nc›l›k, 2010)

Tan›mlamaBir kavram›n niteliklerini eksiksiz olarak belirtmek, aç›klamak onu tan›mlamak-t›r (TDK, 2011a: 2261). Yaz›da savundu¤umuz düflünceyi çeflitli özellikleriyle ta-n›mlayarak ilgili düflüncenin kavranmas›na yard›mc› oluruz.

Afla¤›daki paragrafta Mehmet Kaplan kültür sözünün tan›m›n› yaparak söze gir-mekte, kültürlü insan ve kültürlü millet kavramlar›n› tan›mlayarak okuyucuyu birdüflünceye ulaflt›rmaktad›r (TDK, 2011b: 235).

Kültür kelimesi Latince “ekin ekmek” manas›na gelirmifl. Mikrop cinsinden canl›

bir varl›¤›n muayyen bir ortam içinde ço¤almas›na da kültür denilir. Bir ferdin

veya bir milletin manevi k›ymetlerini ifllemesi, ço¤altmas› ve gelifltirmesi de kültür

ad›n› al›r. Kültürlü bir insan birçok fleyleri okumufl, düflünmüfl ve iyice sindirmifl

bir insand›r. Kültürlü bir millet, maddi ve manevi imkânlar›n› gelifltirmifl, iptida-

ilikten yüksek bir medeniyet seviyesine ulaflm›fl olan millettir. ‹ster toprak gibi

maddi, ister ilim ve sanat gibi manevi olsun, ifllenen ve gelifltirilen her fley “kültür”

ad› alt›nda toplanabilir.

Tan›mlama genellikle, girifl bölümü paragraflar›nda kullan›l›r.

ÖrneklendirmeKonuyu daha ayr›nt›l› bir biçimde anlatman›n bir yolu da örneklendirmedir (TDK2011a: 1859). Örnekler vermek konuyu daha anlafl›l›r duruma getirece¤i gibi dü-flünceye aç›kl›k ve somutluk kazand›r›r. Ancak örnek olarak verilen fley, anlat›m›somutlaflt›racak nitelikte genel ve bilinir bir fley olmazsa anlat›m bütünüyle belir-sizleflebilir. Örnekleme, uzun aç›klamalar›n da önüne geçece¤inden birkaç sayfa-da anlat›lacak düflünceyi birkaç örnekle ifade etme kolayl›¤› sa¤lar.

Örneklendirme, ço¤u zaman soyut düflünceleri somutlaflt›rmak için daha çok geliflme bö-lümünde yararlan›lan anlat›m biçimlerinden biridir.

D ‹ K K A TD ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T



Afla¤›daki al›nt›da Do¤an Aksan, Türkçenin anlat›m olanaklar›n› belirtmek içinbir örnek vermekte ancak ulaflt›¤› sonucu kesin bir biçimde gözler önüne sermekamac›yla di¤er örnekleri de art arda s›ralamaktad›r (Aksan, 2005: 123-124):

Türkçenin sözdiziminin, ona çok çeflitli anlat›m olanaklar› sa¤layan önemliözellikleri vard›r. Bu özelliklerden biri sözdiziminin esnekli¤idir. Örnek olarak, ge-çiflli bir eylemle kurulmufl, dört ögeli bir tümceye de¤inelim:

1. Ali baltay› a¤aca vurdu. tümcesiyle dile getirilen yarg›, her biri anlaml› ve kabul edilebilir nitelikteki da-

ha on iki ayr› tümceyle anlat›labilir:2. Ali baltay› vurdu a¤aca,3. Ali a¤aca vurdu baltay›,4. Vurdu Ali baltay› a¤aca,5. Vurdu a¤aca baltay› Ali,6. Vurdu baltay› a¤aca Ali,7. A¤aca baltay› Ali vurdu,8. A¤aca vurdu baltay› Ali,9. A¤aca Ali baltay› vurdu,10. Baltay› Ali a¤aca vurdu,11. Baltay› a¤aca Ali vurdu,12. Baltay› vurdu Ali a¤aca.

Karfl›laflt›rmaDüflünce öbe¤i olan paragrafta okuyucunun zihninde karfl›laflt›rma yapmas›n› sa¤-layarak konunun kavranmas›na yard›mc› olmak mümkündür. Karfl›laflt›rma kiflile-rin, nesnelerin, olaylar›n ve olgular›n benzer veya ayr› yanlar›n› incelemek için ya-p›lan k›yaslamad›r (TDK, 2011a: 1337).

Karfl›laflt›rma, daha çok geliflme bölümünde yararlan›lan anlat›m biçimlerinden biridir.Ak-kara, iyi-kötü, güzel-çirkin gibi karfl›laflt›rma amac› gütmeyen karfl›t anlaml› kavram-lar›n bir paragrafta yer almas› karfl›laflt›rma de¤ildir.

Afla¤›daki örnekte Do¤an Aksan, Türkçedeki akrabal›k adlar›n›n zenginli¤inidi¤er dillerle karfl›laflt›rma yaparak vermifltir (Aksan, 2005: 88):

Hint-Avrupa ailesindeki dillerden baflkal›k gösteren niteli¤iyle Türkçe, akrabal›k ba¤-

lar›n› anlatan sözcüklere geldi¤imizde yine ayr›nt›l› anlat›mla kendine özgü bir gö-

rünümle karfl›m›za ç›kar. Örne¤in Türkçede “bald›z”, “elti”, “görümce” ve “yenge”

ayr› ayr› kavramlar olufltururken Hint-Avrupa dil ailesinde tek bir göstergeyle dile ge-

tirilir. S›ras›yla, Frans›zcada belle-soeur, ‹ngilizcede sister-in-law, Almancada

Schwägerin. Bu durumun daha baflka örneklerini gösterebiliriz.

Tan›klamaParagrafta verilen bilginin tan›nm›fl bir kayna¤a dayand›r›larak yaz›ya girifl yap›l-mas›, konunun aç›l›m›nda tutulan bir baflka yoldur. Böylece tan›k göstererek bil-ginin sa¤lam bir kayna¤a dayand›¤›n› göstermifl oluruz. Yöntem olarak önce al›n-t› yap›lacak kiflinin ad› an›l›r sonra da sözleri aktar›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tan›klama, anlat›lanlarasomutluk kazand›rmak içinbaflkalar›n›ndüflüncelerinden,sözlerinden yararlanmad›r.Tan›k göstermek olarak daadland›r›l›r.


Tan›tlamak, bir iddian›ngerçekli¤ini inkâredilmeyecek bir kesinliklegöstermek, ispatlamakt›r(TDK, 2011a: 2263).

Ünlü Osmanl› tarihçisi Peçevi ‹brahim Efendi, bizde ilk kahvenin 1554’te ‹stanbul’da

aç›ld›¤›n› yazar: “Keyiflerine düflkün baz› safa ehli insanlar ile kifliler, okuryazar

makulesinden (soyundan) arif kimseler orada toplanmaya bafllam›flt›r... Kimi kitap

ve güzel fleyler okur, kimi tavla ve satranç oynar, kimi yeni söylenmifl gazeller getire-

rek fliirden ve edebiyattan bahsederdi.” Bizden esinlenen ‹ngiliz tacirleri ilk kahveha-

neyi 1650’de Oxford’da açm›fllar. Kahvehaneler ‹ngiltere’de de o kadar ra¤bet gör-

müfl ki birkaç y›l içinde say›lar› iki bini aflm›fl (Tont, 2009: 112).

Yukar›daki örnekte yazar, kahvenin Türkler taraf›ndan ilk kez kullan›l›fl› vedünyaya yay›l›fl› ile ilgili bilgiler vererek bafllad›¤› yaz›s›nda bizde ilk kez kahveninne zaman kullan›ld›¤› konusundaki bilgiyi Peçevi ‹brahim Efendi’den bir al›nt› ya-parak tan›klam›flt›r.

Tan›k gösterilen kifliler s›radan kifliler olmamal›d›r. Tan›k bazen söz, bazen kifli olabilir.Tan›klama geliflme bölümünde yararlan›lan anlat›m biçimlerinden biridir.

Bilimsel yaz›larda yararlan›lan al›nt›lar da tan›k niteli¤i tafl›r. Bu tür yaz›larda al›nt›lar›nmetin içinde gösterimi için alt›nc› ünitedeki ilgili bölümü okuyabilirsiniz.

Tan›tlamaBir düflüncenin gerçekli¤ini yads›namayacak bir kesinlikle göstermek anlam›ndaolan tan›tlama, yaz›da say›sal verilerin, istatistiklerin, göstergelerin, tahminlerin ta-n›t olarak kullan›lmas›d›r. ‹leri sürdü¤ümüz düflüncelerin birtak›m verilerle tan›t-lanmas› gerekebilir. Bu durumda istatistiklere, deney sonuçlar›na yer verilebilir.Yap›lm›fl araflt›rmalar›n sonuçlar›ndan yararlan›labilir.

Domuz gribi, WHO’nun verilerine göre 40’› aflk›n ülkede 12.000’i aflk›n kifliyi en-

fekte etmifl, 86 kifliyi öldürmüfl durumda. Fakat bunlar kay›tl› vakalar; virüse ma-

ruz kalm›fllar›n gerçek say›s›n›n en az 100.000 oldu¤u tahmin ediliyor (Candafl

2009: 46).

Yukar›daki örnekte araflt›rmac›, yaz›s›nda önce uluslararas› bir kuruluflun veri-lerini ele almakta sonra da tahminlere dayal› olarak hastal›¤›n yayg›nl›¤›yla ilgiliolarak kestirimlerde bulunmaktad›r.

Tan›tlama, say›sal ve istatistik verilerinden (nicel veriler) yararlanarak anlat›lmak istene-ni kan›tlamay› gerektirir. Baz› kaynaklarda bu anlat›m biçimi say›s›l verilerden yararlanmaolarak da adland›r›lmaktad›r.

Paragrafta anlat›m biçimlerini karfl›laflt›r›n›z.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T



4


Özet

Kompozisyonla ilgili genel bilgileri aç›klayabilmekDilimize Frans›zcadan geçen kompozisyon daranlamda “ö¤rencilere duygu ve düflüncelerini et-kili ve düzgün bir biçimde anlatmalar› için yapt›-r›lan yaz›l› veya sözlü çal›flma” olarak tan›mlan-maktad›r. Sözlü ve yaz›l› olmak üzere iki tür kom-pozisyon vard›r. Gerek sözlü kompozisyonda ge-rekse yaz›l› kompozisyonda bütünlük, güzellik,etki b›rakma ve do¤ruluk kavramlar› vazgeçilmezkavramlar olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bütün bukavramlar, kifliyi yaz›n›n kurallar›na uymaya, bellibir yaz›m disiplini kazanmaya yönlendirir. Kom-pozisyon yazma kurallar› ve yöntemlerinin uygu-lanmas› s›ras›nda biçim, yaz›m, noktalama, söz-cük seçimi gibi hususlara da özen gösterilmelidir.Kompozisyon yazmaya giriflmeden önce kifliler-de dil becerileri ve bilgi donan›m›n›n yeterli ol-mas› gereklidir. Okul öncesinde ilk geliflen dilbecerisi dinlemedir, daha sonra dinleme ile bir-likte konuflma becerisi geliflir. Okula bafllama ilebirlikte okuma ve yazma becerileri geliflir.Di¤er yeterlik bilgi donan›m›d›r. ‹nsan bilgi do-nan›m›n› ö¤renim hayat›nda kazan›r. Ancak ö¤-renim sürecinde bilgiyi edinme, yine okuma vedinleme etkinlikleriyle elde edilir. Okumak, bilgiedinmenin de en temel etkinliklerinden biridir.Kifli okuduklar›ndan yeni bilgiler edinirken bun-lar› önceki bilgileriyle karfl›laflt›rmal›, elefltirel göz-le de¤erlendirmelidir. Gerekti¤inde di¤er kaynak-lara bakarak bilgilerin do¤rulu¤u s›nanmal›d›r.

Yaz›l› kompozisyonun oluflturulmas› sürecini be-timleyebilmekYaz›l› kompozisyon oluflturmada izlenecek ad›m-lar; konunun seçilmesi, konunun s›n›rlar›n›n çizil-mesi ve konuyla ilgili ana düflünce ile yard›mc›düflüncelerin belirlenmesi, kompozisyonun plan-lanmas›d›r. Konunun seçimi bazen yazan kiflininkendisi taraf›ndan belirlenir bazen de do¤rudanbir konu verilir. Her iki durumda da konu ile ilgilibilgilerin gözden geçirilip bir düzen planlanmal›-d›r. Konunun s›n›rland›r›lmas›, konunun çerçeve-sinin belirlenmesidir. Amac› belirlenen konu s›n›r-lanm›fl da olur. Konu s›n›rland›kça alan› daral›r;alan› darald›kça ayr›nt› artar, konu daha derinle-mesine ifllenebilir. Konunun belirlenmesinden son-ra yaz›n›n ana düflüncesini ve bu düflünceyi des-tekleyecek, aç›klayacak, gelifltirecek yard›mc› dü-flünceleri bulma ad›m›n›n at›lmas› gerekmektedir.Bu aflama, konu ile ilgili bulufllar yapmak, kompo-zisyonun plan› ile ilgili verileri ortaya koymakt›r.

Bu aflamada konuyla ilgili düflünceler, duygular,sezgiler maddeler hâlinde yaz›ya geçirilebilir.Konunun özelli¤ine, ifllenecek ana düflünce veyard›mc› düflüncelerin niteli¤ine, kullan›lacak ör-neklere, anlat›m biçimine göre kompozisyon;olaya dayal›, düflünceye dayal› ya da duyguyadayal› olmak üzere planlan›r. Bir veya birkaç ola-y› konu edinen yaz›l› anlat›m türlerinde olayadayal› plan uygulan›r. Bak›fl aç›s›n›n egemen ol-du¤u, düflüncelerin ifllendi¤i, kavramlar›n ve so-runlar›n tart›fl›ld›¤› yaz›larda düflünceye dayal›plan uygulan›r. Belirli nesne, olay veya bireyle-rin iç dünyam›zda uyand›rd›¤› izlenimlerin, he-yecanlar›n egemen oldu¤u, betimlemelerimizinyer ald›¤› yaz›lar duyguya dayal› plan ile yaz›l›r.Bir düzen içerisinde tasarlanan ve planlanan ya-z›lar girifl, geliflme ve sonuç bölümlerinden olufl-turulur. Kompozisyon yaz›l›p, birkaç kez oku-nup gerekli düzeltmeler yap›ld›ktan sonra konu,ana düflünce ve var›lan sonuç göz önünde bu-lundurularak yaz›n›n bafll›¤› belirlenir.

Paragrafta anlat›m biçimlerini s›n›fland›rabilmekYaz›n›n bir bölümü olan paragraf, bir duyguyu,düflünceyi, bilgiyi, dile¤i, öneriyi ya da olay›, olay-dan al›nm›fl bir kesiti yaln›z bir yönüyle tam ola-rak çözümleyen, aç›klayan, tart›flan, öyküleyen,betimleyen tümceler bütünüdür.Paragrafta ifllenen konunun, ele al›nan düflünce-nin ve verilen örneklerin anlat›m biçimi, tutulanyola göre farkl› nitelik ve özellik tafl›r. Yaz›da sa-vunulan düflünceyi çeflitli özellikleriyle eksiksizolarak belirtmek, aç›klamak tan›mlamakt›r. Ta-n›mlama, genellikle girifl bölümü paragraflar›ndakullan›l›r. Konuyu daha ayr›nt›l› bir biçimde an-latman›n bir yolu da örneklendirmedir. Ço¤u za-man soyut düflünceleri somutlaflt›rmak için ör-neklendirmeden yararlan›l›r. Örneklendirme, da-ha çok geliflme bölümünde yararlan›lan paragraf-ta anlat›m biçimlerinden biridir. Kiflilerin, nesne-lerin, olaylar›n ve olgular›n benzer veya ayr› yan-lar›n› incelemek için yap›lan karfl›laflt›rma, bir di-¤er anlat›m biçimidir. Paragrafta verilen bilginintan›nm›fl bir kayna¤a dayand›r›larak yaz›ya giriflyap›lmas›, konunun aç›l›m›nda tan›klama olarakadland›r›lan bir baflka yoldur. Bir düflüncenin ger-çekli¤ini yads›namayacak bir kesinlikle göster-mek anlam›nda olan tan›tlama, yaz›da say›sal ve-rilerin, istatistiklerin, göstergelerin, tahminlerintan›t olarak kullan›lmas›d›r.

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Kompozisyonla ilgili afla¤›daki yarg›lardan hangisido¤rudur?

a. Sözlü kompozisyonda dinleyen tepkisini sonraverir.

b. Kompozisyon yazmak yetenek iflidir.c. Kompozisyonun bütününde bir düzen olmas›

gerekir.d. Yaz›l› kompozisyon daha kuralc›d›r.e. Kompozisyonun bir anlam› da parçalay›p top-

lamad›r.

2. ‹lk edinilen dil becerisi afla¤›dakilerden hangisidir?a. Dinlemeb. Okumac. Yazmad. Konuflmae. Anlama

3. Afla¤›dakilerden hangisi s›n›rland›r›lm›fl konudur?a. Tan›mlamada sözlüklerden yararlanmab. Okumac. Araflt›rmad. Dil e. Bilim

4. “Ülkemizde de s›nav gerçe¤ini flu örneklerle de¤er-lendirelim.” cümlesi bir paragrafta afla¤›dakilerden han-gisi olabilir?

a. Girifl cümlesib. Geliflme cümlesic. Tan›tma cümlesid. Yarg› cümlesie. Sonuç cümlesi

5. Afla¤›daki bilgilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Üzerinde yaz› yaz›lan düflünce, olay ya da du-rum konudur.

b. Olgular, veriler ya da sorunlar kompozisyonunkonusu olabilir.

c. Konunun ilgi çekici olmas›nda deyim ve atasöz-lerinden yararlan›labilir.

d. Kompozisyon yazarken konunun nas›l ele al›na-ca¤› planlanmal›d›r.

e. Kompozisyonda anlat›ma ak›c›l›k ve etki kazan-d›rmak için uzun yaz›lmal›d›r.

“fiiir elefltirisi, fliirin çevrilmesi gibidir; olanaks›z de¤il

elbette, ama elefltirinin en zor alan›. Bu yüzden de fliir

elefltirilerinde ço¤un, fliirin anlam›n›n bütün derin ya-

p›lar›na ad›m ad›m girilirken, biçiminin yüzey yap›-

s›yla yetinildi¤i görülüyor. Çetin ifl bu. Dilin içinde ya-

rat›c› yazar›n ve flairin kullan›m›na sunulmufl söz sa-

natlar› da var, her yarat›c›n›n ulaflt›¤› özgünlü¤ü d›fla

vuran ritim, ses gibi katk›s›z soyutlukta ö¤eler de ve

bunlar›n yarat›c›s›n›n onlara verdi¤i de¤erlere uygun

biçimde çözümlenmesi elbette zordur.”

6. Yukar›daki paragraf›n ana düflüncesi afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. fiiiri elefltirmek olanaks›zd›r.b. fiiirin elefltirisinde önemli olan derin yap›lar› an-

lamakt›r.c. fiiir elefltirisi elefltiriler içinde en zor olan›d›r.d. Yazar›n seçti¤i söz sanatlar›n› de¤erlendirmek

zordur.e. fiiir elefltirisinde biçimle yetinmemek gerekir.

7. “Bir duyguyu, düflünceyi, bilgiyi, dile¤i, öneriyi, ya

da olay›, olaydan al›nm›fl bir kesiti yaln›z bir yönüyle

tam olarak çözümleyen, aç›klayan, tart›flan, öyküle-

yen, betimleyen tümcelerdir.” Diyen biri afla¤›dakiler-den hangisini tan›mlamaktad›r?

a. Heceb. Sözcükc. Cümled. Paragrafe. Kompozisyon

8. Bir düflüncenin gerçekli¤in yads›namayacak bir ke-sinlikle göstermek için afla¤›dakilerden hangisinden ya-rarlan›labilir?

a. Say›sal verilerdenb. An›lardanc. Gözlem verilerindend. Etrafta söylenilenlerdene. Günlüklerden

Kendimizi S›nayal›m


9. Paragrafta verilen bilginin tan›nm›fl bir kayna¤a da-yand›r›larak anlat›lmas›na ne denir?

a. Kan›tlamab. Karfl›laflt›rmac. Aç›klamad. Tan›klamae. Tan›tlama

“Okumadan yaz›lmayaca¤› san›r›m yazmaya çal›flan

herkeste art›k yer etmifl bir düflünce. Gelgelelim, do¤ru

bir okuma biçimi nedir, onunla ilgili sorunlar›m›z sü-

rüyor. Okudu¤umuz bir metnin bütün ö¤elerini tek tek

soyutlayarak anlamak, sonra da bütün yap›y› o ö¤ele-

rin bireflimi olarak okumakt›r do¤ru okuma biçimi. De-

mek ki bir çal›flma. Önce teknik bir çal›flma gibi görü-

nebilir bu, ama soyutlamay› ve elefltirel bak›fl aç›s›n›

tam anlam›yla içsellefltirdikten sonra, kendili¤inden,

bir refleks biçiminde yap›lmaya bafllar.”

10. Öne sürülen düflünceyi anlatmak için yukar›dakiparagrafta hangi anlat›m biçimine baflvurulmufltur?

a. Kan›tlama b. Tan›klamac. Aç›klamad. Tan›tlamae. Örneklendirme

YAZMAYA BAfiLAMAK

“…Bir defter ve kalem… Ve tabii yaln›zl›k…”Murat Gülsoy

Yazma ve yaratma sürecinin incelikleri okurlar için ol-du¤u kadar yazarlar için de gizemini koruyan konula-r›n bafl›nda gelir. Bir öyküyü ya da roman› okurken sa-t›rlardan zihnimize s›zan ve orada baflka bir dünyan›nkurulmas›na neden olan fleyin ne oldu¤unu ço¤u za-man anlayamaz, okudu¤umuz metnin bir metin oldu-¤unu unutarak, zihnimizin gözüyle izlemeye bafllad›¤›-m›z bu sanal dünyan›n olaylar›na ve kiflilerine kendimi-zi kapt›r›r›z. Zaten okumaktan al›nan zevk de bu ken-dini kapt›rma hâlidir en az›ndan bafllang›çta…Yazma süreci, yazar› için de benzer bir yan›lsamay› ba-r›nd›r›r. Yazan kifli, her ne kadar tüm ayr›nt›lar›n› kur-gulam›fl olsa da, hikâyenin sonunda neler olaca¤›n› enbafl›ndan bilse de metnin bir sahnesini yazarken oku-run kap›ld›¤›na benzer bir yan›lsaman›n içine girerekyazd›klar›n› görmeye/ gördüklerini yazmaya bafllar. Bugit-gellerin içinde yol almak tuhaf ama bir o kadar dazevkli bir deneyimdir. An gelir yazd›¤›n›z dünyan›nefendisi oldu¤unuzu düflünürsünüz, an gelir olaylar›ndenetiminizden ç›kabilece¤i yan›lsamas›na kap›l›rs›n›zya da kimi zaman yaratt›¤›n›z kahramanlar›n neler his-sedeceklerini tasarlarken onlara gerçek insan muamele-si yapt›¤›n›z› fark eder, flafl›r›rs›n›z. Bu deneyimi okurolarak okuma yazmay› ö¤rendi¤imiz günden itibarenyaflamaya bafllar›z. Okudukça, metinleri zihnimizde can-land›rmak daha da kolaylafl›r; bir süre sonra yetkin ede-biyat metinlerini okuya okuya art›k metinde anlat›lanolaylar›, betimlenen sahneleri zihnimizde canland›rma-n›n ötesine geçer, metnin bir bütün olarak iflaret etti¤ibaflka metinlerle ya da düflüncelerle iliflkiler kurmayabafllar, edebiyat yap›tlar›n›n birden çok katman› oldu-¤unu fark ederiz. Peki, yazmaya kalk›flt›¤›m›zda, çok iyi bir okur olsakbile neden cümleler bir kaynaktan f›flk›r›yor gibi ak-mazlar? Neden o sevdi¤imiz yazarlar gibi “kolayl›kla”sayfalar› dolduramay›z? Neden yazd›klar›m›z› okuduk-tan sonra bize basit ve özelliksiz görünürler? Bofl kâ¤›-da bakarken neden tüm güzel ve anlaml› cümleler biz-den bucak bucak kaçmaya bafllar?Tüm bu sorular, yazmaya yeni bafllayanlar için oldukçatan›d›k durumlar› iflaret eder. Bafllamak… En zoru dabudur zaten. Bafllamak. Hele yaratma sürecini bar›nd›-ran bir ifle bafllamak, kurallar› tan›mlanabilir di¤er iflle-re göre çok daha zordur.

Yaflam›n ‹çinden

“


Ben burada, yazman›n ya da edebiyat›n alt›n kurallar›-n›, gizli formüllerini verme iddias›nda de¤ilim. Çünküyaratma süreci, kurallar› tam olarak tan›mlanabilen biretkinlik de¤ildir. Yaratmak daha önce var olmayan birfleyi vücuda getirmek demektir. Kurallar ise ancak varolan fleylere bak›larak üretilmifl iliflkiler bütünüdür. Do-lay›s›yla henüz yarat›lmam›fl bir fleyin (henüz yaz›lma-m›fl özgün bir metnin) nas›l var olaca¤›n› tan›mlamakda mant›kd›fl› görünmektedir. Ancak…Ancak, edebiyat yap›tlar› ne kadar özgün olurlarsa ol-sunlar tamamen rasgele ve kaotik bir flekilde ortaya ç›k-m›fl ürünler de¤illerdir. Her edebiyat yap›t› kendindenönceki yap›tlarla bir iliflki içindedir. Dolay›s›yla var olanyap›tlara bakarak, onlar› farkl› aç›lardan okuyup de¤er-lendirerek edebiyat yap›tlar›n›n nas›l meydana ç›km›flolduklar›n› anlamaya çabalayabiliriz. Bu nedenle oku-mak, yazmaya bafllaman›n ilk ad›m›d›r diyebiliriz. Helegünümüzde okurun rolünü yazar›n önüne geçiren, as›lyarat›c› sürecin yazmak de¤il okumak oldu¤unu önesüren “dahi yazar yoktur, dahi okur vard›r” diyen ku-ramlar oldu¤u düflünülürse bu önermemiz daha da bü-yük bir önem kazan›r (Rosenau, 1998). Okumak, yazma prati¤inin ilk ad›m›ysa ikinci ad›m›yazmakt›r. Bu kadar çabuk mu, diye soranlara yan›t›m:evet bu kadar çabuk. E¤er yazmak istiyorsan›z yazars›-n›z. Kimse size engel olamaz. Ancak yazd›klar›n›z› bafl-kalar›na okutmaya kalk›flt›¤›n›zda veya yay›mlatmak is-tedi¤inizde iflin rengi de¤iflir. Ama flimdi daha iflin ba-fl›ndayken bunu düflünmemeliyiz. Yazmaya yeni baflla-m›fl biri yay›mlatma düflüncesini akl›na ne kadar az ge-tirirse o kadar verimli olur. Bu kolay bir fley de¤ildir.Çünkü edebiyat yap›tlar› yazarlar›n hem kendileri hemde baflkalar› için ürettikleri metinlerdir. Bir tür anonimmektuplard›r. Al›c›s› belli olmayan, ço¤unlukla herkeseulaflmas› arzulanan mektuplard›r. Edebiyat yazar›, yaz-d›klar›n›n herkesin ilgisini çekecek, herkesin be¤enisi-ni toplayacak metinler oldu¤u iddias›ndad›r. Bugün ol-masa bile belki gelecekte, bu toplulukta olmasa bilebaflka bir insan grubunda… Mutlaka birileri okuyupanlayacakt›r, anlay›nca da kaç›n›lmaz olarak be¤ene-cektir. Bu hayal insan› yazmaya iter, ama yazar yapma-ya yeter mi? Bunu kimse iddia edemez.Yazmaya bafllam›fl birini bekleyen olas› aflamalar flun-lard›r: önce yazars›n›z, sonra yazd›klar›n›z› okuyacakbirilerini bulmaya çal›fl›rs›n›z, baflar›l› olamazsan›z (ya-y›mlatamazsan›z, insanlar›n ilgisini çekemezseniz) yenimetinler yazarken yavafl yavafl olas› okurlar›n be¤eniölçütlerini düflünerek yönünüzü belirlemeye bafllars›-n›z… Ki bu yarat›c›l›¤› tehdit eden durumlardan biridir.

Baflkalar›n›n neler düflünece¤i, ne gibi elefltirilerde bu-lunacaklar›n›, sizi ciddiye almad›klar›n› düflünmeye bafl-lad›ysan›z, yarat›c›l›¤›n›z› nas›l ortaya koyacaks›n›z? Bu-rada bir ikilem oldu¤u aç›k: hem edebiyat yap›tlar›n›nbaflka insanlar için yaz›ld›klar›n› söylüyoruz hem de ya-rat›c›l›¤›n özgün bir sanat yap›t› üretmekten geçti¤iniiddia ediyoruz. Bu ikilemi aflmak için felsefi bir tart›flmayapmak da kuflkusuz yarat›c› bir süreç olurdu ancakbenim önerim pratikte bunu nas›l aflaca¤›m›z› araflt›r-makt›r.Yazmaya bafllaman›n en güzel yolu bir defter tutmakt›r.Bir defter ve kalem… Ve tabii yaln›zl›k. Bir üçüncüsü,yazd›klar›n›z› kimsenin okumayaca¤›na iyice inanma-n›z. Ancak insan›n içinde hep bir kuflku olacakt›r. Def-tere güzel ve de¤erli fleyler yazamama korkusu kimi za-man insan›n yarat›c›l›¤›n› kilitler. Bunu da iki defter ala-rak baflarabilirsiniz! As›l yay›mlatacaklar›n›z›, insanlaraokutaca¤›n›z metinleri ikinci deftere ve akl›n›za gelendi¤er her fleyi diledi¤iniz gibi birinci deftere yazaca¤›n›-za kendinizi inand›rman›z yeterli olacakt›r. Benim için“ikinci defter” bilgisayar›md›r. Art›k birçoklar›n›z içinbu böyle olacakt›r, bundan eminim.

Kaynak: Murat Gülsoy (2012. Büyübozumu: Yarat›c›

Yazarl›k- Kurmacan›n Bilinen S›rlar› ve ‹hlal Edi-

lebilir Kurallar› (7. bask›), ‹stanbul: Can Yay›nlar›, s.25-28.

”


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kompozisyonla ‹lgili GenelBilgiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dil Becerileri ve Bilgi Donan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›l› Kompozisyonun Olufl-turulmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›l› Kompozisyonun Olufl-turulmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›l› Kompozisyonun Olufl-turulmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›l› Kompozisyonun Olufl-turulmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paragraf ve Paragrafta An-lat›m Biçimleri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paragraf ve Paragrafta An-lat›m Biçimleri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paragraf ve Paragrafta An-lat›m Biçimleri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paragraf ve Paragrafta An-lat›m Biçimleri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Sözlü kompozisyonun de¤iflebilir ve esnek olmas›nakarfl›n, yaz›l› kompozisyon daha de¤iflmez ve dura¤an-d›r. Bu yönüyle daha kuralc› ve daha düzenli, üzerindedüflünülüp oluflturulan bir anlat›md›r, diyebiliriz. Sözlükompozisyonda konuflan ve dinleyen vard›r. Yaz›l›kompozisyonda yazar ve okur vard›r. Yaz›l› kompozis-yonda okur, yaz›l› bir metni tekrar tekrar okuyabilir;ancak yazar, okurun tepkisini hemen göremez. Bunakarfl›l›k sözlü kompozisyonda etkileflim söz konusu ol-du¤u için konuflan, dinleyenlerin tepkilerini an›nda ala-bilir ve kendini daha do¤ru ifade etme yollar›n› çeflit-lendirebilir.

S›ra Sizde 2

Kompozisyonun bütününde bir düzen olmas› gerekir.Kompozisyonda düzen, yaz› alan›n›n kullan›m›ndanbafllay›p düflüncelerin, duygular›n, aç›klamalar›n, göz-lemlerin, saptamalar›n, örneklerin s›ralan›fl›na kadar

kendisini göstermelidir. Baflar›l› bir kompozisyon yaza-bilmek için yaln›zca bunlar yeterli de¤ildir. Kompozis-yon yazma kurallar› ve yöntemlerinin uygulanmas› s›ra-s›nda biçim, yaz›m, noktalama, sözcük seçimi vb. ba-k›mlardan da göz önünde bulundurulmas› gerekenlervard›r. Biçim aç›s›ndan kullan›lan kâ¤›d›n kompozis-yon yazmaya uygunlu¤u, yaklafl›k olarak üstten 6 cm,alttan 2 cm, soldan 1 cm, sa¤dan 3 cm boflluk b›rak›l-mas›, yaz›m kurallar›na uyulmas›, noktalama iflaretleri-nin yerli yerinde kullan›lmas› gerekmektedir.

S›ra Sizde 3

Sirkesini, sar›msa¤›n› hesap eden paçay› içemez atasö-zü, cimrilik eden kiflinin isteklerini elde edemeyece¤inianlatmaktad›r. Yersiz ve gereksiz maddi korkular, eli s›-k›l›k; temel gereksinimlerimizi karfl›lamam›z› bile en-gelleyebilir. Böylece amaçlar›m›zdan uzaklaflaca¤›m›zgibi insanl›ktan da ç›kabiliriz. Ne kadar harcayaca¤›-m›zdan çok, niçin ve neye harcama yapaca¤›m›z önem-lidir. Temel gereksinimlerimizden k›sarak mutlu olama-y›z. K›sacas› bu atasözü cimrili¤i konu edinmifltir. Yaza-ca¤›m›z kompozisyonda cimrilik ve zararlar› üzerindedurmam›z do¤ru bir seçim olacakt›r.

S›ra Sizde 4

Paragrafta ifllenen konunun, ele al›nan düflüncenin da-ha iyi anlat›labilmesi için, aç›kl›k kazanmas› için birta-k›m anlat›m özelliklerinden yararlan›lmal›d›r. Bir yaz›-n›n bütünlü¤ü içinde paragrafa konu olan olay, olgu yada kavram›n özel ve temel niteliklerini aç›klarken ta-n›mlamadan yararlan›labilirken soyut düflünceleri so-mutlaflt›rmak için örneklendirmeden yararlan›labilir. Ta-n›klamada ise baflkalar›n›n düflüncelerinden, sözlerin-den yararlanma söz konusudur. E¤er anlat›lmak istenenkavram›n nicelik özellikleri verilecekse say›sal veriler-den yararlanmay› gerektiren tan›tlama anlat›m biçimikullan›labilir. Karfl›laflt›rmada ise benzerlikler ve/yafarkl›l›klar ortaya konulur. Her bir anlat›m biçimindenfarkl› amaçlarla yararlan›labilir. Önemli olan yaz›mdauygun anlat›m biçimini kullanabilmektir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Baflvurulabilecek Kaynaklar


Aksan, D. (2005). Türkçenin Zenginlikleri ‹ncelikle-

ri. Ankara: Bilgi Yay›nlar›.Ataç, N. (1952). Sözden Söze. ‹stanbul: Varl›k Yay›ne-

vi. Candafl, D. (2009). “Katil Virüs Pusuda”, NTV Bilim. Sa-

y› 4, s. 42-49.Chantrell, G. (2002). The Oxford Dictionary of Word

Histories, Oxford: Oxford University Pres. TDK (1964). Dil Devriminden Bu Yana Düzyaz› Ör-

nekleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›. TDK (2011a). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kuru-

mu Yay›nlar›. TDK (2011b). Güzel Yaz›lar Denemeler, Ankara: Türk

Dil Kurumu Yay›nlar›. Tont, S. A. (2009). “Kahvehaneden Bilimler Akademisi-

ne”, NTV Bilim, (4), s.112-113

Adal›, O.(2003). Anlamak ve Anlatmak, Pan Yay›nlar›.Aktafl, fi. ve Gündüz, O. (2009). Yaz›l› ve Sözlü Anla-

t›m. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Kavcar, C., O¤uzkan F., Aksoy, Ö.(2007). Yaz›l› ve Söz-

lü Anlat›m. Ankara: An› Yay›nc›l›k.Demir, N. ve Y›lmaz, E. (ed) (2009). Türk Dili Yaz›l›

ve Sözlü Anlat›m. Ankara: Nobel Yay›nevi.Özdemir, E. (2008). Sözlü- Yaz›l› Anlat›m sanat›: Kom-

pozisyon, 15. Bas›m, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Özkan, M., Esin, O. ve Tören, H. (2001). Yüksekö¤re-

timde Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m, ‹stan-bul: Filiz Yay›nevi.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Noktalama iflaretlerinin kullan›m amaçlar›n› aç›klayabilecek,Türk yaz› dilinde en yayg›n kullan›lan temel noktalama iflaretlerini s›ralaya-bilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Noktalama iflaretleri • Nokta (.)• Virgül (,)• Noktal› virgül (;)• ‹ki nokta (:)• Üç nokta (...)• Soru iflareti (?)• Ayraç/Parantez ( )

• Köfleli ayraç [ ]• T›rnak iflareti (“ ”) (« »)• Tek t›rnak (‘ ’)• E¤ik çizgi (/)• Kesme iflareti (’)• K›sa çizgi (-)• Uzun çizgi (–)• Ünlem iflareti (!)

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

Türk Dili-II Noktalama ‹flaretleri• G‹R‹fi• NOKTALAMA ‹fiARETLER‹

2TÜRK D‹L‹-II

G‹R‹fiYaz›l› anlat›m, insanl›¤›n ortak belle¤i olan yaz›n›n bulunmas› ile bafllar. Bellibir düzene sahip olmasa da noktalama iflaretlerinin yaz›n›n icad›ndan beri kul-lan›ld›¤› belirtilmektedir. Antik ça¤da noktalama iflaretlerinin kullan›m›, kopya-s› tamamlanan kitaplar›n gözden geçirilip düzeltilmesi s›ras›nda yap›l›yordu. Ba-t›’da özellikle 16. yüzy›lda matbaan›n geliflmesi ile noktalama iflaretlerinin kul-lan›m› da yayg›nl›k kazanm›flt›r (Atasoy, 2010: 824). 19. yüzy›lda noktalama ifla-retleri genelleflmifl ve belli kurallara ba¤lanm›flt›r. Bugün dünyada kullan›lanÇin, Arap, Ermeni, Kiril gibi birçok alfabede ço¤unlukla Bat›l› noktalama iflaret-leri kullan›lmaktad›r.

Noktalama iflaretleri kurallar›n›n tam ve do¤ru betimlenmesi, yaz›l› anlat›m› se-çen kiflilerin, yaz›lar›nda noktalama iflaretlerini do¤ru ve tutarl› kullanmas›n› sa¤la-yacakt›r. Bu ünitede günümüz Türkçesindeki bafll›ca noktalama iflaretleri ve kulla-n›ld›¤› yerler üzerinde durulacakt›r.

NOKTALAMA ‹fiARETLER‹ Konuflman›n inceliklerini yaz›ya aktarmak ve verilen iletiyi eksiksiz ve do¤ru ola-rak okura ulaflt›rabilmek için yaz›l› anlat›mda birtak›m iflaretlere gereksinim duyu-lur. Yaz›l› anlat›mda okumay› ve anlamay› kolaylaflt›ran, yazar›n okura aktarmakistedi¤i düflünce ya da duygunun do¤ru ulaflmas›na yard›mc› olan, sözün vurgu veton gibi özelliklerini belirten bu iflaretlere noktalama iflaretleri denir.

‹lk yaz›l› eserlerimizden itibaren, Türkçenin yaz›ld›¤› alfabelerde birtak›m nok-talama iflaretlerinin kullan›ld›¤› görülmektedir. Ancak bunlar›n hiçbirisi Bat›’dan al-d›¤›m›z sistem kadar kapsaml› de¤ildi. Göktürk alfabesinde kelimeler, bir di¤erin-den yaln›zca üst üste iki nokta ile ayr›lmaktayd›. Budist ve Mani metinlerinde sa-y›lar› 6 ile 9 aras›nda de¤iflen birtak›m iflaretler bulunmaktayd›. Arap alfabesinde-ki Kur’an’da ayetlerin bitti¤ini gösteren vakfe iflareti, kimi zaman, Türkler taraf›n-dan cümlenin bitti¤ini göstermek için kullan›lm›flt›r (Koç, 2008:279). Resim 2.1,2.2, ve 2.3’te farkl› dönemlerde ve farkl› metinlerde kullan›lan noktalama iflaretlerineörnekler verilmifltir.

Noktalama ‹flaretleri

“Noktalama iflaretleri dilintrafik iflaretleridir. Size nezaman bafllayaca¤›n›z›, nezaman duraca¤›n›z› veyasat›rlar› nas›l okuyaca¤›n›z›söyler.” David Mielke


Resim 2.1

Göktürk Alfabesinde Noktalama ‹flaretlerinin Kullan›m›

Kaynak: Talat Tekin, Orhon Yaz›tlar›, Y›ld›z, ‹stanbul 2003, s. 139.

Resim 2.2

Budist ve Mani Metinlerinde Noktalama ‹flaretlerinin Kullan›m›

Kaynak: Ahmet Cafero¤lu, Türk Dili Tarihi I, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul 1970, s. 173.

Resim 2.3

Arap Alfabesinde Noktalama ‹flareti Olarak Vakfe ‹flaretinin Kullan›m›

Kaynak: Mehmet Mahur Tulum, Hazînî, Türk Dilleri Araflt›rmalar› Dizisi, ‹stanbul 2009, s.402.

Günümüzde kulland›¤›m›z noktalama iflaretlerinin birço¤u, yaz› dilimize Ba-t›’dan, Tanzimat döneminde geçmifltir. Bu iflaretleri bizde ilk olarak fiinasi, fiair Ev-lenmesi (1859) adl› tiyatro eserinde kullanm›flt›r. Bilindi¤i gibi bu eser, ayn› za-manda bas›l› ilk Türkçe tiyatro eseri olma özelli¤i tafl›maktad›r. Direktör Âli Bey’inMolier’den Ayyar Hamza ad›yla çevirdi¤i tiyatro eserinde noktalama iflaretlerini da-ha fazla kulland›¤› görülür (Koç, 2008:279). Ancak araflt›rmac›lar bu eserlerde nok-talama iflaretlerinin bugünkü kadar kapsaml› olmad›¤›n› belirtmektedirler.

Yaz› dilinde noktalama iflaretlerinin do¤ru ve yerinde kullan›lmas›, hem yazarhem de okur aç›s›ndan kolayl›k sa¤lar. Yazar, konuflma dilinde anlaflmay› kolay-laflt›ran mimik, jest, vurgu, durak, tonlama gibi yard›mc› ö¤eler yerine noktalamaiflaretlerinden faydalan›r. Okur ise bu iflaretler yard›m›yla anlat›lmak isteneni daharahat ve do¤ru anlar. Bu iflaretlerin yerinde ve uygun kullan›lmamas›, ya metningüç veya yanl›fl anlafl›lmas›na ya da hiç anlafl›lmamas›na yol açabilir. Bu yüzdenbu konuda dikkatli ve titiz davran›lmas› gerekmektedir. Bu konu hakk›nda günü-müzde birçok yaz›l› ve sözlü anlat›m kitaplar› ile de¤iflik yaz›m k›lavuzlar›nda bil-giler verilmektedir.

Noktalama iflaretlerinin günümüz Türkçesindeki maceras›n› okumak için Türkçede Nokta-lama adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Atasoy, F. O., ‹stanbul: Özel Kitaplar, 2010)

Günümüz Türk yaz› dilinde elli kadar noktalama iflareti kullan›lmaktad›r (bk.www.tdk.gov.tr). Ancak bu ünitede, düz yaz›da yayg›n olarak kullan›lan noktala-ma iflaretleri ve bunlar›n kullan›m› betimlenecektir. Bunlar›n d›fl›nda düzeltme di-¤er ad›yla flapka iflareti (^) Yaz›m Kurallar› ünitesinde ele al›nacakt›r.

Noktalama iflaretlerinin kullan›m› konusunda, ne yaz›k ki hâlâ tam bir uzlafl› yoktur. Bir-çok yazar›n bu iflaretleri rastgele kulland›klar› görülmektedir. Bu ünitede, Türk Dil Kuru-mu’nun görüflleri ve genel kabul görmüfl uygulamalar esas al›nm›flt›r.

Rakamlar aras›nda kullan›lanlar hariç, her noktalama iflaretinden sonra bir harf s›¤acakkadar bir boflluk b›rak›lmal›d›r.

Noktalama iflaretleri ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Türk Dil Kurumu’nun sanal a¤dakiwww.tdk.gov.tr sayfas›ndan yararlanabilirsiniz.

Nokta (.)1. Cümlenin bitti¤ini göstermek amac›yla cümle sonuna konur.

Dünyada parlamentolar yasama ile görevlidirler. Kanun yaparlar. Monarflilere dire-

nen milletlerin kurdu¤u Avrupa parlamentolar› idare ve yarg› görevini hükümdar ve

memurlara b›rakm›flt›r. (‹lber Ortayl›, K›rk Ambar Sohbetleri)

Bafll›klarda nokta kullan›lmaz.

2. Rakamlardan sonra konursa s›ra say› s›fatlar›n› türetir; yani -ncI eki ye-rine geçer.

67. Dil Bayram›, ‹stanbul’da Y›ld›z Teknik Üniversitesi’nce önemli bir toplant›yla

kutland›. (Oktay Akbal, Yazar Bir Tan›kt›r)

292. Ünite - Noktalama ‹flaret ler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Nokta, anlat›lmak istenenleris›ras›yla vermeyi sa¤layansözlerin s›n›rlar›n› gösterir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



-ncl eki yerine geçen noktadan sonra cins isim gelirse küçük harf kullan›l›r. Bilgisayarkullananlar bu hususta dikkatli olmal›d›r. Çünkü bilgisayar programlar› noktadan sonragelen her kelimenin ilk harfini -çok defa kendili¤inden- büyük harfe çevirmektedir.

E¤er birden çok say›, arka arkaya s›ra say› s›fat› olarak kullan›lacaksa bu durumda, hersay›dan sonra nokta konabilece¤i gibi, say›lar aras›na virgül veya k›sa çizgi ve son say›dansonra da nokta konarak ayn› anlam kazand›r›labilir.

Seyhun boylar›nda ve Aral’›n do¤usunda yüzlerce y›ldan beri yaflamakta olan O¤uz-lar; 11-13. yüzy›llar aras›nda buradan ayr›larak Azerbaycan, Anadolu ve Balkan-lara yerleflmifllerdir. (Ahmet B. Ercilasun, Türk Dili Tarihi)

3. Kimi k›saltmalarda kullan›l›r.

Prof., Dr., sok., cad., A. (Arapça) vs.

TDK’nin Yaz›m K›lavuzu’na göre tamamen büyük harflerden oluflan k›saltmalarda esasolarak nokta kullan›lmaz: TBMM, DDY, BMT, ABD, AB, MÖ, MS, ‹TÜ vb. Ancak T.C., T. vb.bu durumun istisnalar›d›r. Bu konuyla ilgili olarak Yaz›m Kurallar› ünitesindeki K›saltma-lar bölümünü okuyabilirsiniz.

Hakk›nda kesinleflmifl yarg› karar› bulunmayan zanl›lar›n ve tutuklular›n isimleri habermetinlerinde, hukuki mecburiyetle, k›saltma yap›larak verilmektedir. Bu durumda kiflininad› yaz›lmakta, soyad›n›n ilk harfi nokta ile k›salt›larak verilmektedir.

4. Tarih yazarken gün, ay ve y›l rakamla yaz›l›yorsa bunlar›n aras›na nok-ta konur.

Ülkü dergisinin 1.XI.1944 tarihli say›s›nda, tercüme üzerine düflündüklerini anla-tan bir yaz›da, Bay Orhan Buran beni de okflamak istemifl. (Nurullah Ataç, GünlerinGetirdi¤i ~ Sözden Söze)

Tarih yaz›m›nda nokta yerine e¤ik çizgi (/) de kullan›labilmektedir.

Tarihlerde ay›n adlar› yaz›yla yaz›l›rsa araya nokta konmaz, bir harflik boflluk b›rak›l›r.

5. Saat yaz›m›nda saat ile dakika aras›na nokta konur.

Kad›köyü’nde, Bahariye Caddesi’ndeki Geren Apartman›’n›n girifl kat›nda, 21.05’tedo¤muflum. (Handan ‹nci, Selim ‹leri Kitab› fiimdi Seni Konufluyorduk)

6. Bir yaz›da maddeleme yap›l›yorsa maddeleri belirtmek için kullan›lanrakam veya harflerden sonra konur.

I. i. 1. A. a. II. ii. 2. B. b.III. iii. 3. C. c.

Dünyada konuflulan ve konuflulmufl olan dillerin genellikle iki aç›dan, iki yönden s›-n›fland›r›lmas› gelenek olmufltur:

30 Türk Di l i - I IS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1. Biçim aç›s›ndan (morphologique, morphologic, morphologisch)2. Kaynak (akrabal›k iliflkileri) bak›m›ndan (généalogique, genetic, genealogisch)(Do¤an Aksan, Her Yönüyle Dil Anaçizgileriyle Dilbilim)

Benzer durumlarda nokta yerine kapama ayrac› da kullan›labilmektedir. 1), 2) gibi.

7. Bilimsel yaz›larda kaynakça yaz›m›nda kullan›l›r.

Tekin, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: TDK

Bilimsel yaz›larda farkl› kaynakça yaz›m› kullan›lmaktad›r. Buna ba¤l› olarak da noktan›nkullan›m› de¤ifliklik gösterebilmektedir.

8. Büyük rakamlar›n okunuflunu kolaylaflt›rmak için rakamlar basamakla-ra ayr›larak aralar›na nokta konulmaktad›r.

Sultan Mes’ûd’un o¤ulllar›n›n iktidar kavgalar› imparatorlu¤u önce parçalara böl-düyse de Sultan Sencer’in gayretleri ile birlik fleklen yeniden sa¤land›. ‹mparatorlukzirvede iken 10.441.900 km2lik bir alana yay›lm›flt›. (Metin Akar, Do¤umunun 750.Y›l›nda Mektuplarla Yunus Emre)

K›ymetli evrak ad› verilen ve üzerinde oynanarak sahtecilik yap›lmas› olas›l›¤› olan de¤er-li kâ¤›tlar›n (çek, senet, kira ya da sat›fl sözleflmesi vb.) üzerindeki say›lar yaz› ile ve bi-tifltirilerek yaz›lmaktad›r.

9. Matematikte çarpma ifllemi iflareti olarak kullan›l›r.

2 . 3 = 6

Genellikle matematikte çarpma iflareti olarak kullan›lan nokta, yaz›da kullan›landan fark-l› olarak sat›r çizgisinden yukar›da ve ortada yaz›lmaktad›r.

10.04.2012 ile10.Nisan.20102 tarihleri ayn› zaman› bildirmektedir. Yaz›m yönünden bun-lar›n aras›ndaki fark› aç›klay›n›z.

Virgül (,)1. Öznenin yüklemden uzak düfltü¤ü cümlelerde, özneden sonra virgül

konur.

Baykufl, Yunan mitolojisinde tanr›ça Athena’n›n sevdi¤i hayvan olarak bilinir vetanr›çan›n gözlerinin Baykufl gözü renginde oldu¤u anlat›l›rd›. (Deniz Gezgin,Hayvan Mitoslar›)

2. Cümlede kelime öbeklerini belirginlefltirmek için kullan›l›r.

San›yoruz ki ö¤retmenler ve e¤itim sistemine egemen olunca, gelecek kuflaklar› iste-di¤imiz kal›pta yetifltirebiliriz. Bu çok kolayc› bir kuruntu. Çocu¤un ruh yap›s›n›,toplum yap›s›n›, bunlar›n birbirleriyle içiçe iliflkisini, do¤umdan önce, do¤umdansonra, okuldan önce, okulun yan› s›ra; evde, flehirde çocuk denilen fenomenin han-gi ö¤elerden olufltu¤unu ve e¤itim biliminin yeni verilerini bilmeyiflten ya da iyi bil-meyiflten gelen bir yan›lg›... (Haldun Taner, Koyma Ak›l Oyma Ak›l)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Virgül, anlama do¤rudanetki eden ve cümledekar›flmay› önleyen ay›r›c›iflarettir. Okuyana, sestonunu ayarlamas› veyaz›lanlar› do¤ruokuyabilmesi için yolgösterir.

3. Cümlede benzer veya efl de¤er ö¤eler, art arda s›ralan›yorsa bunlar›naras›na konur.

Yemekten sonra sofray› evin han›m›yla hizmetçiler yard›mlafla kald›r›rlar, sonra s›-

ra kuru üzüm, incir, ceviz içi, incir pestiline gelirdi. (Orhan Kemal, Baba Evi)

4. S›ral› cümleleri birbirinden ay›rmak için konur.

O¤lu Ruflen her gün babas›n›n elinden tutar, yede yede eve götürür, evden getirir,

onun y›k›lm›fl, ezilmifl, k›r›lm›fl gönülcü¤ünü elinden geldi¤ince hofl ederdi. (YaflarKemal, Üç Anadolu Efsanesi)

fiart ekinden sonra virgül kullan›lmaz. Ancak birden fazla flart eki art arda geldi¤inde flart-l› cümleler virgülle ayr›l›r.

5. Bu, flu, o zamirleri özne olarak kulland›¤›nda bunlar› iflaret s›fatlar›ylakar›flt›rmamak ve anlam kar›fl›kl›¤›na yol açmamak için konur.

Bu, çeflitli ça¤lardan kalma, çeflitli sonuçlar için yap›lm›fl içinden ç›k›lmaz karma-

fl›kl›klar b›rak›l›p yürünürse özel banyolara yaklafl›l›r. (Halikarnas Bal›kç›s›, BütünEserleri 4 Merhaba Anadolu)

6. Çünkü, ama, fakat, ancak gibi ba¤laçlar cümleleri birbirine ba¤l›yorsabu ba¤laçlardan önce virgül konabilir.

1970’lerin bafl›nda henüz yeni bir kurulufl olan Türk Edebiyat› Cemiyeti’ne s›k s›k

u¤rard›m, çünkü bu cemiyet taraf›ndan yay›mlanan Türk Edebiyat› dergisinde fliir-

lerim ç›kard›. (Beflir Ayvazo¤lu, Siretler ve Suretler)

Bu ba¤laçlardan önce virgül yerine noktal› virgül de kullan›lmaktad›r.

Metin içinde ve, veya, yahut ba¤laçlar›ndan; hem... hem, ne... ne gibi tekrarl› ba¤laçlar-dan; pekifltirme ve ba¤lama görevindeki de da ba¤lac›ndan önce ya da sonra da virgül kul-lan›lmaz. Ancak özellikle ve ba¤lac›ndan sonra bir ara söz getirilecekse virgül kullan›la-bilmektedir.

7. Al›nt› cümleler t›rnak içi yerine virgüllerle de verilebilir.

Fakat sonralar› düflünüp tafl›nd›m. Fadime’yi kendime efl bulmad›m. Kendi kendi-

me, sana arkadafl laz›m, kar›n›n ne lüzumu vard› ki, dedim. (Sait Faik, Bütün Eser-ler 1 Semaver Sarn›ç)

8. Konuflma çizgisiyle verilen al›nt›lar›n bitiminde kullan›l›r.

–– Git o¤lum, diye ilave etti, memleketine git! Karn›n›n doydu¤u yerdir vatan, derler

ama kulak asma... (Orhan Kemal, Baba Evi)

9. Kelimeler pekifltirme amac›yla tekrarlan›yorsa birbirinden virgülle ay-r›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Annemin, “Tamam, tamam. Parçalama kendini, haber etmem.” diyen sesi... Ve son-

ras› karanl›k... Derin bir kuyudayd›m. (Ayfle Kulin, Genifl Zamanlar)

10. Hitap (seslenme) kelimelerinden sonra kullan›l›r.

Kübrâ, k›z›m, Muazzez senin kardeflindir. (Sabahattin Ali, Kuyucakl› Yusuf)

11. Onaylama veya ret bildiren kelimelerden sonra kullan›l›r.

Evet, Türkçe hâlâ ço¤umuzun fluur alt›nda farkl› medeniyet projelerinin bayra¤› ol-

maya devam eder. (...) (Hayati Develi, Dil Doktoru)

Binbafl›: Yok, dedi, onun evinden ç›kaca¤›m. Yaln›z bana bir hafta izin versin.

(Memduh fievket Esendal, Ev Ona Yak›flt›)

12. Bilimsel çal›flmalarda kaynakça yaz›m›nda kullan›l›r.

Ayvazo¤lu, Beflir (1999). Ku¤unun Son fiark›s›, Ötüken Yay›nlar›.

13. Rakamlar›n yaz›m›nda kesirleri göstermek için kullan›l›r.

13,8 (on üç tam onda sekiz)

Bu, flu, o iflaret zamirlerinden sonra hangi durumlarda virgül konmal›d›r? Aç›klay›n›z.

Noktal› Virgül (;)1. S›ral› cümleyi oluflturan cümleler, virgülle ayr›l›yor ve kendi aralar›nda

gruplanabiliyorsa bu gruplar birbirinden noktal› virgülle ayr›l›r.

Niyazi’yle ifl bölümü yapm›flt›k. Sabahtan ö¤leye kadar bulafl›klar› o y›kar, garsonlu-

¤u ben yapard›m; ö¤leden sonra bulafl›klar› bende, garsonluk onda. (Orhan Kemal,Baba Evi)

2. Bir cümlede virgüllerle ayr›lan kelimeler veya kelime öbekleri kendiiçinde gruplanabiliyorsa bunlar da birbirinden noktal› virgülle ayr›l›r.

Sosyal hayattaki çeflitli olaylar; do¤al de¤iflmeler, insano¤lunun durumu, meslek,

umut, halk hayat› gibi konular; insanl›k davran›fl, karakter, e¤itim ve ö¤retim gibi

çeflitli konular bütünüyle atasözlerinin kapsam› içindedir. (Günay Karaa¤aç, Türk-çenin Söz Dizimi)

3. Ba¤laçl› cümleleri birbirine ba¤lamak için hatta, yoksa, oysa, hâlbuki,ne var ki, bundan dolay›, bu nedenle, öyleyse, çünkü, sonra, ancak, la-kin, fakat, me¤er, me¤erse, yaln›z, yani gibi ba¤laçlar kullan›l›yorsa çokdefa bu ba¤laçlardan önce kullan›l›r.

‹kinci kattan sonra merdiven iyice karanl›k oldu. Ta yukar›da yanan bir yirmi befl

mumluk lamban›n ›fl›¤› ancak arkadafl›m› seçmeme yard›m ediyor; fakat apartman-

lar›n üstündeki kartvizitleri kibrit çaka çaka okuyoruz. (Sait Faik, Bütün Eserler 1)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Noktal› virgül bir nokta vebir virgülden oluflur. Yaz›l›metnin seslendirilmesindevirgüle göre biraz daha uzunsoluklan›lacak yeri gösterir.

4. S›ral›, ba¤laçl›, giriflik gibi birden çok cümlenin birlikte kullan›ld›¤›yap›lar›n öznesi ortak ise bu durumda noktal› virgül özneden sonrakonur.

Apaç›k ortadad›r ki papazlar; tap›na¤›, içindeki hazineleri elde etmek için yakm›fllar

ve masum bir deliyi, tap›na¤› yak›p içindekileri çalmakla suçlam›fllard›. (HalikarnasBal›kç›s›, Bütün Eserler I Merhaba Anadolu)

5. Ayn› eki alan kelimeler virgülle art arda s›raland›¤›nda oluflabilecek an-lam kar›fl›kl›¤›n› önlemek için kullan›l›r.

Ayfle’nin; Murat’›n, Selma’n›n, Ali’nin okumad›¤› kitaplar› okumas› flafl›rt›c›yd›.

Günümüzde noktal› virgülün ne ifle yarad›¤›n›n tam olarak anlafl›lamam›fl olmas› iflaretin,yerini virgüle b›rakmaya bafllamas› sorununa yol açmaktad›r.

Hangi durumlarda özneden sonra noktal› virgül kullan›lmal›d›r?

‹ki Nokta (:)1. Cümleyle ilgili verilecek örneklerden önce kullan›l›r.

Sadece küçük diller yok olmaz! Her canl›n›n ölümü tatmas› nas›l muhakkaksa, her

dil de ölüm tehdidi alt›ndad›r. Bilgilerinizi yoklay›n›z: Sümerler, Fenikeliler, Firikler,

Hititler, So¤dlar. (Hayati Develi, Dil Doktoru)

2. Cümleden sonra, cümle ilgili yap›lacak aç›klamadan önce kullan›l›r.

Düflümde gördüm: Ne kadar uygarl›k varsa hepsinde birden yafl›yorum. (Nermi Uy-gur, ‹çi D›fl›yla Bat›’n›n Kültür Dünyas›)

‹ki noktadan sonraki k›s›mda örnekler veriliyorsa ve bunlar özel isimse büyük, cins isim-se küçük harfle yaz›l›r; e¤er iki noktadan sonraki k›s›m aç›klama cümlesi ise di¤er cümle-lerde oldu¤u gibi büyük harfle bafllar.

3. Karfl›l›kl› konuflma bölümlerinde konuflucuyu bildiren kelimenin so-nunda kullan›l›r.

Çak›rcal›: “Gelme Hüsnü Efendi. Yaz›k olur sana. Aram›zda tuz ekmek var. Gelme!”

(Yaflar Kemal, Çak›rcal› Efe)

4. Ses bilgisiyle ilgili çal›flmalarda ünlünün uzun oldu¤unu göstermek içinünlüden sonra konur.

ha:la:, ca:mi, fla:ir vd.

5. Matematikte bölme ifllemi iflareti olarak kullan›l›r.

18 : 2 = 9


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Göktürk ve Yeniseyyaz›tlar›nda kullan›lan teknoktalama iflareti, ikinoktad›r. ‹flaret, kendindensonra bir aç›klama ya dabirkaç örnek geldi¤inibildirir. Bunun d›fl›ndasöyleyifli etkili k›lmak içinde kullan›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6. Genel a¤ adreslerinde kullan›lmaktad›r.

Anadolu Üniversitesinin genel a¤daki adresi: http://anadolu.edu.tr/, Türk Dil Kuru-

munun haz›rlad›¤› Büyük Türkçe Sözlü¤ün genel a¤ adresi: http://tdkterim.gov.tr/bts/

‹ki noktadan sonra örnekler s›ralan›yorsa ilk örnek büyük harfle mi yoksa küçük harflemi yaz›lmal›d›r? E¤er iki noktadan sonra bir cümle varsa ne yap›lmal›d›r?

Üç Nokta (...)1. Yazar›n söyleyeceklerinin tam olarak bitmedi¤i ya da devam›n› okuyu-

cular›n hayal gücüne b›rakt›¤› izlenimini uyand›ran cümlelerin sonunakonur.

Davidler’in köydeki evine gitmifltik hani. Ocak yan›yordu. Ç›t›r ç›t›r. Sana, ‹stan-

bul’daki evini hat›rlatm›flt›. Duygulanm›flt›n... (Ayfle Kulin, Genifl Zamanlar)

2. Konuyla ilgili örneklerin devam etti¤ini bildirmek için üç noktadan ya-rarlan›l›r.

Çocuklu¤umda, bir Arabistan flehrinde ihtiyar bir kad›n tan›m›flt›k. S›k s›k hastala-

n›r, humma bafllar bafllamaz ‹stanbul sular›n› say›klard›: – Ç›rç›r, Karakulak, fiifa

suyu, Hünkâr suyu, Tafldelen, S›rmakefl... (Ahmet Hamdi Tanp›nar, Befl fiehir)

3. Al›nt› yap›ld›¤›nda atlanan yeri belirtmek için kullan›l›r.

Eliot, kitab›n›n bir baflka yerinde flöyle diyordu:

“... Önce size, fliirde musikinin, anlamla iliflkisi olmayan bir musiki olmad›¤›n› ha-

t›rlatmak isterim. Aksi hâlde anlams›z fakat musiki de¤eri üstün fliirler yaratabilir-

dik, böyle bir fliirin varl›¤›na hiç flahit olmad›m.” (Do¤an Aksan, fiiir Dili ve Türk fii-ir Dili)

Al›nt›larda yap›lan atlamalar üç nokta yerine (...) biçiminde de gösterilebilir.

4. Konuflma bölümlerinde, duraksama veya kekelemeyi göstermek içinkullan›l›r.

Annem inledi: Fakat... Ben... Ben bilmiyorum ki, ne duydunuz?

(Orhan Kemal, Baba Evi)

5. Karfl›l›kl› konuflmalarda cevap verilmedi¤ini, sessiz kal›nd›¤›n› belirtir.

Sedat: –– Hapishaneye al›fl›l›r, Ali Bey. Hem neler vard›r, neler? Ben iki sene nas›l

geçti, duymad›m. Allah insana orada da yaflamak kuvvetini veriyor. Hem can›m da-

ha dur bakal›m... Senin kaç liran var?

...

Söyleyemezsin bilirim, ama ben senin birikmiflini befl yüzden fazlad›r derim. (...)

(Sait Faik, Bütün Eserler 1, Semaver Sarn›ç)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Sözün istenmeyen flekildebitti¤ini, kesik cümlelerdeokuyana b›rak›lan parçay›göstermede, ay›p karfl›lanankelimelerin yerine,metinlerin okunamayanyerlerini göstermedekullan›lan yard›mc› iflarettir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6. Devam eden bir dizinin tamam›n›, uzun uzun yazmamak için üç nokta-dan yararlan›l›r.

Hayat›m›z neredeyse onar y›ll›k bölümlere ayr›labilecek s›çramalarla de¤ifliyor.

60’lar›n, 70’lerin ... 90’lar›n Türkiyesi farkl› farkl›. (Hayati Develi, Dil Doktoru)

7. Aç›kça ne oldu¤unu yazmak istemedi¤imiz kifli, yer, kurum vb. ad› yeri-ne üç nokta konur. Ayn› fley genel ahlaka ayk›r›, argo, küfür sözleriniyazarken de söz konusudur.

Fakat benim istedi¤im bu de¤ildi M... kazas›nda kaymakam olan bir arkadafla beca-

yifl teklif ettim. (Reflat Nuri Güntekin, Ac›mak)

8. Ünlem ve soru iflaretinden sonra anlat›m› pekifltirmek için konur.

Oyun uzun uzun alk›flland›. Frans›z seyirci pek öyle kolay kolay aya¤a kalk›p alk›fl-

lamazm›fl oyunlar›!.. Bir flaflk›nl›k da bu nedenle yafland›. (Kenan Ifl›k, Geçip GittiKirpiklerimin Aras›ndan)

Ünlem ve soru iflaretinden sonra anlat›m› pekifltirmek için çok defa iki nokta konmaktad›r.

Karfl›l›kl› konuflmalar›n bulundu¤u bir metinde, üç noktan›n kullan›m amac›n› aç›klay›n›z.

Soru ‹flareti (?)

1. Türkçede soru cümleleri, ya mX soru eki yahut da kim, ne, neden, niçin,hani, nere, nas›l, nice, niçin gibi soru bildiren kelimelerle kurulur. Bun-lar›n bulundu¤u cümlelerin sonuna soru iflareti konur.

Soru bildiren ne, nas›l, nice kelimeleri belgisiz s›fat olarak kullan›ld›¤›nda soru iflaretikullan›lmaz:

Ne günlere kald›k!Nice güzeller gördüm. Yemekler nas›l güzel olmufl anlatamam.

Soru eki mX, ünlü uyumlar›na girer: m›, mi, mu, mü olabilir, ancak bu ek, di¤er eklerdenfarkl› olarak bir kelime gibi ayr› yaz›l›r.

Ben kara duygular›ma kap›lm›fl, anlat›p dururken sözümü kesti: Siz insanlar, neden sevmezsiniz birbirinizi? Neden mi? Nereden ç›kar›yorsun birbirimizi sevmedi¤imizi? Severiz, bay›-

l›r›z birbirimize. Ama sen önce flunu söyle: Siz insanlar dedin, sen insan de-¤il misin yani?

(Nurullah Ataç, Günlerin Getirdi¤i ~ Sözden Söze)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Eklendi¤i sese, heceye,kelimeye, söze ya dacümleye soru anlam›yükleyen iflarettir. Türkçedesoru iflareti yoluyla cümleyeflaflma, ç›k›flma, rica,be¤enme gibi birbirindende¤iflik anlamlar dayüklenir. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S›ral›, birleflik, giriflik, ba¤laçl› gibi esas›nda birden çok cümlenin bir arada bulundu¤ucümle tiplerinde, soru iflareti en sona konur.

As›l sorun ticari ünvanlar›n, dükkân tabelalar›n›n yabanc› dilde olmas› m›;Türk diline, Anadolu’yu iflgal eden haçl› ordular› gibi giren yabanc› kelimelermi; güzide e¤itim kurumlar›n›n Türkçeyi ikinci plana itip ‹ngilizce gibi ya-banc› dillerde e¤itim yapmalar› m›; gençlerin dilinin bozulup meramlar›n›ifade edemez hâle gelmeleri, Türkçe ifade imkânlar›m›z›n gün geçtikçe fakir-leflmesi mi; özel radyo ve televizyon spikerlerinin Türkçeyi bozuk bir aksan ileve yanl›fl kullanmas› m›; yoksa bir k›s›m insanlar “Öztürkçe” ad› alt›nda uy-duruk bir dil kullan›rken, bir baflka kesimin de buna cevaben anlafl›lmaz bireski dille iletiflmeye çal›flmalar› m›? (Hayati Develi, Dil Doktoru)

mX eki her zaman soru bildirmez. Bazen cümlede zarf-fiil ifllevinde yap›lar oluflturarakcümlenin zarf›n› olufltururlar. Böyle durumlarda soru iflareti kullan›lmaz.

Hayat pahal›laflt› m› dostluklar ucuzlar. (Haldun Taner, Koyma Ak›l, Oyma Ak›l)

Bazen köpekler koku al›rlard› herhâlde, havlamaya bafllamazlar m›, çil yavru-su gibi da¤›l›fl›rd›k. (Orhan Kemal, Baba Evi)

Soru eki mX, “güzel mi güzel”, “çirkin mi çirkin”, “ters mi ters” örneklerinde oldu¤u gibiikilemelerde pekifltirme amac›yla da kullan›l›r. Bu durumda soru iflareti konmaz.

Öyle ki, Yorgi bir gün: - Yahu çocuklar, demiflti, ay ›fl›¤›nda futbol oynamak k›-yak m› k›yak olacak! (Orhan Kemal, Baba Evi)

2. Konuflma dilinde, hiçbir soru eki veya kelimesi kullan›lmadan vurguylacümleye soru ifadesi kat›labilir. Bu durum, konuflma metinleri yoluylayaz›ya da aktar›labilmektedir.

(...)fliflman adam gazetesini bir tarafa b›rakt›ktan sonra, Kayseri’ye giden adama

bakt›, gülümsedi: Demek ki Kayseri’ye? dedi. (Sait Faik, Bütün Eserleri 1 Semaver

Sarn›ç)

3. Bir yaz›da yer, tarih vb. verilen bilgilerle ilgili olarak tereddütler varsabu durum, ayraç içinde soru iflareti kullan›larak belirtilir.

Önce Asl› sonra da Tahir Nil kenar›ndaki Karaman (?) flehrinde Zühre Han ile kar-

fl›laflm›fllar ve birbirlerine türküler söylemifllerdir. (Fikret Türkmen, Kerem ile Asl›)

Bu gramerin dayand›¤› dil malzemesi ‹kinci Do¤u Türk Ka¤anl›¤› döneminden kal-

ma flu yaz›tlard›r: Kül Tigin yaz›t› (732), (...) Tunyukuk yaz›t› (720-725?), Ongin

yaz›t› (732-735?) ve Küli Çor (‹he-Hüflötü) yaz›t› (719-723?). (Talat Tekin, OrhonTürkçesi Grameri)

Karikatürlerde soru iflaretinin ünlemle (?!) kullan›m› yayg›n bir biçimde, flaflk›nl›k ve ba-¤›rarak sorma anlam›nda kullan›lmaktad›r.

372. Ünite - Noktalama ‹flaret ler iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4. Soruyu pekifltirmek için soru iflaretinden sonra iki nokta konabilir.

Hiç düflündünüz mü; deniz k›z› var da, neden deniz erke¤i yok?.. (Sunay Ak›n, ‹s-tanbul’da Bir Zürafa)

Cümlede mX soru eki bulunmas›na ra¤men soru iflaretinin kullan›lmad›¤› durumlar› aç›k-lay›n›z.

Ayraç/Parantez ( )

1. Cümleyle do¤rudan ilgisi olmayan aç›klamalar ayraç içinde verilebilir.

Ak sakall› bir pir peyda olarak onlara do¤ru yolu gösterir. Gece oldu¤u zaman da De-

mirkaz›k y›ld›z›n›n tersine (güneye) gitmelerini söyler. (Fikret Türkmen, Tahir ile Zühre)

Özel veya cins isme getirilen ekler, ayraçtan önce yaz›l›r. Ancak bu konuda zaman içindegörüfl farkl›l›klar› meydana geldi¤inden, uygulamada farkl›l›klar görülebilmektedir.

Edebiyat konusunda bize ulaflan en eski kuramsal eser, Aristoteles’in (M.Ö.384-322) “Poetika”s›d›r (Peri Poieties). (Gürsel Aytaç, Genel Edebiyat Bilimi)

2. Bilinmedi¤i düflünülen veya baflka dillerdeki karfl›l›¤› verilmek istenenbir kelimenin yabanc› dildeki veya Türkçedeki karfl›l›¤› ayraç içinde ve-rilebilir.

Türk halk edebiyat›nda âfl›klar›n yarat›p gelifltirdi¤i türlerin önemlilerinden biri de halk

hikâyeleridir. Bu türde tahkiye (narration) esast›r. (Fikret Türkmen, Tahir ile Zühre)

3. Örnekler ayraç içinde gösterilebilir.

Zaten iki tür eflk›ya vard›r romanda: soylu ve soysuz. Soysuz olanlar (Deli Durdu,

Kalayc›, Kara ‹brahim) köylüleri y›ld›rmak için Ali A¤a ve Safa Bey taraf›ndan bes-

lenen kanl› katillerdir. (Berna Moran, Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl 2)

4. Bilimsel yaz›larda, önemli kiflilerin do¤um ve ölüm tarihleri; ayn› flekil-de devletler, kurumlar veya kurulufllar›n kurulma ve y›k›lma tarihleri;eserlerin üretilmesinin bafllama ve bitifl tarihleri ayraç içinde gösterilir.

Mevlânâ’n›n o¤lu Sultan Veled (1226-1312) Anadolu’da Türkçe’nin ilk ses bayrak-

lar›ndan biridir. (Mustafa ‹sen vd., Eski Türk Edebiyat› El Kitab›)

5. Olaylar›n yafland›¤›, eserlerin yaz›ld›¤›, bas›ld›¤› tarih veya yer ayraçiçinde verilir.

Profesör Halil ‹nalc›k’›n son eseri “Partimonyal Devlet Üzerine Sosyolojik Bir ‹ncele-

me” (Do¤u-Bat› Yay›nlar›, 90 sayfa) tarihçinin edebiyat alan›nda yetkin ve bilgili ol-

mas›n›n gere¤ini ortaya koyuyor. (‹lber Ortayl›, K›rk Ambar Sohbetleri)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Parantez olarak da bilinenbu iflaret için, köfleli ayraçlakar›flt›r›lmas›n diye yayayraç terimi dekullan›lmaktad›r. Cümleninanlam›na hizmet edenay›r›c› iflaretlerdendir. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6. Soyad› Kanunu ç›kmadan önce tan›nm›fl olup da kanunla birlikte soya-d› alan kiflilerin soyadlar› ayraç içinde yaz›labilir.

O s›rada Millî E¤itim Bakanl›¤› görevine getirilen Hamdullah Suphi (Tanr›över) Beyde ayn› düflüncede idi. Âkif’in yak›n arkadafl› Hasan Basri (Çantay) Bey’le görüfle-rek, Âkif’i yar›flmaya kat›lmak için ikna etmesini istedi. (‹sa Kocakaplan, ‹stiklal Mar-fl›m›z ve Mehmet Akif Ersoy)

7. Al›nt›larda atlamalar yap›l›yorsa bu k›s›m ayraç içinde üç nokta ile gös-terilebilir.

Kemal Tahir Kurt Kanunu’ndan söz ederken “Roman›n konusu 1926 ‹zmir Suikast›gibi son derece buhranl› bir devrede geçiyor. (...) Gerçekten büyük tehlikeler içindek›st›r›lm›fl insanlar›n roman› bu. Vesikalar› bir fon olarak kullan›yorum.” diyor.(Berna Moran, Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl 2)

Al›nt›larda atlamalar yaln›zca üç nokta ile de gösterilebilir.

8. Konuflma dilinde kimi zaman olumlu görüfl belirtir; ancak asl›nda görü-flün olumsuz oldu¤u jest ve mimiklerle ifade edilebilir. Yaz› dilinde bu-nu belirtmek için ayraç içinde ünlem iflareti kullan›l›r.

Hani çok ak›ll›y›m (!) ve çok bilimselim (!) ya, bu ifli de gayet bilimsel olarak vücudu-mu yavafl yavafl al›flt›rmak suretiyle eski deyimle tedricen yapmaya bafllad›m. (EmreKongar, K›zlar›ma Mektuplar)

Noktalama iflaretleri, her türlü jest ve mimi¤imizi karfl›lamaz. Bu sebeple, yaz› dilindecümleler, çok defa konuflma dilindekinden daha uzun ve aç›klay›c› olur.

9. Bilimsel yaz›larda verilen bilgilerle ilgili olarak tereddütler varsa ayraçiçinde soru iflareti kullan›larak bu durum belirtilir.

Önce Asl› sonra da Tahir Nil kenar›ndaki Karaman (?) flehrinde Zühre Han ile kar-fl›laflm›fllar ve birbirlerine türküler söylemifllerdir. (Fikret Türkmen, Kerem ile Asl›)

10. Bilimsel yaz›larda al›nt›n›n veya bilginin kayna¤› ayraç içinde gösteri-lebilir.

Ünlü Türk bilgin ve düflünürü Farabi fliirde iki temel öge görmekte bunlar›n “1) Söz-cükler, 2) Onlar›n bir araya getiriliflindeki esaslar” oldu¤unu ileri sürmekteydi (Atefl,1953:794-800). (Do¤an Aksan, fiiir Dili ve Türk fiiir Dili)

11. Tiyatro eserlerinde oyuncunun konufltu¤u s›radaki davran›fllar› veya os›rada sahnede geliflen di¤er olaylar ayraç içinde verilir.

FASULYEC‹YAN - Allah cezan› versin. Ne ifli var elinin orada. Bilorsun hep burda mi-zansen icab› geri geri gelorum. Ne sokars›n elini oraya. Ödüm koptu. (Dama¤›n›bast›r›r) Akreptir, faredir nedir dedim. (Oyuncular hep gülmektedirler. Holas dakahkahalar› basar. Fasulyeciyan bu genel gülüflme ortas›nda gider Holas’a sar›l›r.Kucaklafl›p bar›fl›rlar.) Aslan›m benim. Kusura bakma. Demin biraz s›n›rland›m.(Haldun Taner, Keflanl› Ali Destan›)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



12. Maddeleri belirtmek için kullan›lan rakam veya harflerden sonra konur.

Her dilde birçok a¤›z, bu a¤›zlar›n içinde de alt a¤›z gruplar› bulunur. Mesela Tür-

kiye Türkçesi üç ana a¤›z grubuna ayr›lm›flt›r: 1) Bat› grubu 2) Kuzeydo¤u grubu

3) Do¤u grubu. (Hayati Develi, Dil Doktoru)

Baz› çal›flmalarda ayraç yerine nokta da kullan›labilmektedir.

13. Bilimsel yaz›larda kaynakça yaz›m›nda kullan›l›r.

Tekin, Talat. (2000). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: TDK

Ayraç içinde ünlem veya soru iflareti kullan›lmas›n›n nedenini aç›klay›n›z.

Köfleli Ayraç [ ]1. Ayraç içinde ayraç aç›laca¤› zaman, yay ayraçtan önce köfleli ayraç kul-

lan›l›r.

[Tar›k Bu¤ra, O¤lumuz (ilk Gençlik Ça¤›na Öyküler), s.51 ]

2. Eski dillere ait metinleri inceleyen bilimsel çal›flmalarda, metinde oku-namayan yerler hakk›nda yazar›n bir tahmini varsa bunlar köfleli ayraçiçinde gösterilir.

ä_ ilki tad›k›_ çor›_ boz [at›g binip tägdi] “‹lk olarak Tad›k Çor’un boz (at›na binip

hücum etti)”. (Talat Tekin, Orhon Türkçesi Grameri)

T›rnak ‹flareti (“ ”) (« »)1. Aynen aktarmalar, kelime, kelime öbe¤i ya da cümle olsun t›rnak için-

de verilir.

‹syanc› diye tan›nan eflk›ya, Çini ‹zzet ad›nda bir asker kaça¤› idi. Tan›yanlar onu

kendisine, sar› tüylü, gök gözlü, ufak tefek, çelimsiz, yirmi, yirmi bir yafllar›nda biri

diye anlatt›lar. fiöyle bir bakarsan “Bir s›k›ml›k can› var.” dermiflsin. (Tar›k Bu¤ra,Firavun ‹man›)

T›rnak iflareti kullan›ld›¤›nda, t›rnak içindeki k›s›m özel isim olmayan bir kelime veya ke-lime öbe¤i ise küçük harfle; cümle ise t›pk› t›rnak d›fl›ndaki bir cümlede oldu¤u gibi büyükharfle bafllar ve cümle hangi noktalama iflaretiyle bitecekse onunla bitecek flekilde yaz›l›r.

2. Cümlede özellikle vurgulanan unsurlar t›rnak içinde verilebilir.

Nitekim, akl›n ilk kez Bat›’da p›r›l p›r›l göründü¤ü Eski Yunan ça¤›nda, “ak›l” anla-

m›na gelen “logos” sözcü¤ü olanca kuflat›m›yla, ayn› zamanda “dil” anlam›na ge-

lir. (Nermi Uygur, “‹çi D›fl›yla Bat›’n›n Kültür Dünyas›”)

3. Vurgulanmak istenen özel adlar, bölüm bafll›klar› veya kitap, makale,köfle yaz›s› bafll›klar› vb. t›rnak içinde verilebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

Bu iflaret için köfleliparantez terimi de kullan›l›r.

Metin içinde vurgulamaamaçl› kullan›lan ay›r›c›iflaretlerdendir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Cumhuriyet döneminin ünlü flairlerinden Ahmet Muhip Dranas’›n “Serenad”›nda

özgün imgelerle karfl›lafl›r›z. (Do¤an Aksan, fiiir Dili ve Türk fiiir Dili)

Yukar›daki örnekte oldu¤u gibi t›rnak içine al›nan özel adlardan sonra ek geliyorsa bun-lar kesme iflareti ile ayr›lmaz.

4. Bilimsel yaz›lar›n kaynakçalar›nda makale adlar› t›rnak içinde verilir.

Marcel Erdal, “Irk Bitig Üzerine Yeni Notlar”, TDAY-Belleten 1977, 87-119.

T›rnak iflareti içindeki k›s›m nas›l yaz›lmal›d›r? Aç›klay›n›z.

Tek T›rnak (‘ ’)1. Aç›lan t›rnak içinde ikinci bir t›rnak açma ihtiyac› duyulursa tek t›rnak

iflareti kullan›l›r.

Pafla amca (...) ba¤›r›r, “Günefl do¤arken yatmak yak›fl›k al›r m›? Allah, r›zk› sabah

erkenden da¤›t›r, hiçbir fley yapmasan›z da elinizi aç›p ‘Allah’ deyip r›zk›n›z› al›n

yine yat›n...” derdi. (Ayten Kaya Görgün, Ar›za Babalar›n Çatlak K›zlar›)

E¤ik Çizgi (/)1. Düz yaz›da yap›lan fliir al›nt›lar›nda m›sralar› birbirinden ay›rmak için

kullan›l›r.

Necati Cumal›’n›n “Güler’in Elleri”ni okusan›z, eller aflk›n›z›n uzant›s› oluverir: El-

lerin akl›ma geldikçe/K›r›k bir dal gibi senden/Gölgesi kadehlerime düflen/Giderken

çekti¤in kap›m›n üstünde/Ellerin omuzlar›mda gezen/Anlad›m bütün flüphelerim

beyhude/Ne çare geri dönemem! ( Do¤an H›zlan, Düzyaz› Ayrac›)

2. Özellikle bilimsel yaz›larda veya, hem o hem bu ba¤laçlar›n›n yerinekullan›l›r.

Günlük dilde, (...) yepyeni ve özgün benzetmelere gidilerek okuyan/dinleyende yep-

yeni tasar›mlar›n, duygular›n, imgelerin do¤mas› sa¤lanmaktad›r. (Do¤an Aksan,fiiir Dili ve Türk fiiir Dili)

Tarih belirtirken gün, ay ve y›l›n rakamla yaz›ld›¤› durumlarda bunlar›n aras›nda noktayerine e¤ik çizgi de konabilir. Örne¤in 12/03/2012 veya 09/XI/ 2011

Tarih yaz›m›nda ay, yaz›yla belirtiliyorsa e¤ik çizgi kullan›lmaz.

3. Dil bilgisi çal›flmalar›nda eklerin farkl› biçimlerini gösterirken kullan›l›r.

Soru eki, çekimli fiillerde kipleri flah›slara soru yoluyla ba¤layan ektir. Adlarda oldu¤u

gibi yine mI? / mU? ekiyle karfl›lan›r. (Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri)

4. Matematikte bölme iflareti olarak da kullan›l›r.

12 / 3 = 4


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Tek t›rnak iflareti, çift t›rnakiflareti ile ayn› köktendir;ancak tek t›rnak iflareti içineal›nan kelime, söz ya dacümle ile etraf›ndakilerdenayr›ld›¤› vurgulan›r.

E¤ik çizgi iflareti içinTürkçede bölü veya taksimiflareti terimleri dekullan›lmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kesme ‹flareti (’)1. Özel isme gelen iyelik, hal ve bildirme eklerinden önce araya kesme ifla-

reti konur.

Ça¤dafl Türk Edebiyat›’nda meselâ Osmanl› devletinin kurulufl konusunu iflleyen iki

roman var: Kemal Tahir’in Devlet Ana’s› ile Tar›k Bu¤ra’n›n Osmanc›k’›. Bu iki ro-

mandan bilindi¤i gibi eskisi Devlet Ana’d›r. (Gürsel Aytaç, Genel Edebiyat Bilimi)

Yer bildiren cins adlar, özel isimler k›saltma olarak kullan›ld›¤›nda bunlar da özel isimmuamelesi görürler ve bunlara da ekler, kesme iflaretinden sonra getirilir.

Sa¤l›k Müdürü bize Devlet Hastanesi’nin do¤um servisinde yer ayarlam›fl, kal-mam›z için. (Ayfle Kulin, Türkan)

Özel isimlere +lAr çokluk eki ile +lI, +lIk, +sIz, +lA-, +lAfl- (Adanal›, Müslümanl›k, Türk-leflmek vb.) gibi yap›m ekleri getirildi¤inde kesme iflareti kullan›lmaz.

Hollandal› dilbilimci Abram de Swaan, iki dillilik Üçüncü Dünya için iyidir vekaç›n›lmazd›r demeye getiriyor. (‹lber Ortayl›, K›rk Ambar Sohbetleri)

Kesme iflaretinin tarihsel süreçte kullan›m›na iliflkin ayr›nt›l› bilgi için Hamza Zülfikar’›n“Kesme ‹flaretinin Kullan›m›nda Dünden Bugüne Yaflanan Geliflmeler” adl› makalesi-ni okuyabilirsiniz. (Türk Dili, 2009, [691] 35-48)

2. Kesme iflareti kullan›lmas› gerekmeyen kimi cins isimler vurgulanmakistendi¤inde ve bunlar›n ard›na ek getirildi¤inde kesme iflareti konabil-mektedir.

Öte yandan insan zihninde birbirine z›t kavramlar aras›nda da bir iliflki bulundu-

¤unu görüyoruz. Biz güzel’i düflünürken çirkin’i, küçük’le büyük’ü, az’la çok’u,

dar’la genifl’i kolayl›kla iliflkiye sokar›z; bunlar› bir arada düflünürüz. (Do¤an Ak-

san, fiiir Dili ve Türk fiiir Dili)

Kimi yazarlar cins isimleri vurgulamak için çift t›rnak iflareti de kullanmaktad›rlar.

3. Türkçeye Arapçadan giren ve kelimenin asl›nda, bu dile özgü ay›n sesiolan kelimelerde, bu ses için kesme iflareti kullan›lmaktad›r.

Bir dakikada kat’i bir karar vermiflti. (Halid Ziya Uflakl›gil, Mai ve Siyah)

4. Türkçede n’olmak (< ne olmak), n’etmek (< ne etmek), n’eylemek (< neeylemek) gibi birleflik yap›lar›n yaz›m›nda kullan›l›r. Bu durum, dahaçok, ölçü gere¤i, fliir dilinde görülür.

Kötü dünya ne çâre çift kap›l›; / ‹nce, ak pak haminneler, n’olur / Bize yaln›z biraz

vefâ b›rak›n! (Beflir Ayvazo¤lu, Kaknus)

5. Harflere veya rakamla yaz›lm›fl say›lara ek getirildi¤inde konur.

Hayat›m›z neredeyse onar y›ll›k bölümlere ayr›labilecek s›çramalarla de¤ifliyor.

60’lar›n, 70’lerin ... 90’lar›n Türkiyesi farkl› farkl›. (Hayati Develi, Dil Doktoru)


Kesme iflareti Türkçede Latinharflerinin kabulü (1928) ilekullan›lmaya bafllanm›flt›r.‹flaretin kullan›m alan›zamanla genifllemifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6. K›saltmalara durum eki getirildi¤inde bunlar, kesme iflaretiyle ayr›l›r.

1960’larda Türkiye’de de¤iflen toplumsal iliflkileri aç›klayan yeni bir bilgi gereksini-

mi ortaya ç›kt›. De¤iflme sürecini yönlendirecek ve kontrol edecek güvenilir bilgi

önem kazand›. Bunun ilk somut sonucu DPT’nin kurulmas›yd›. (Ümit Meriç Yazan,Türkiye Kanatlar›m›n Alt›nda)

K›sa Çizgi (-)1. Sat›r sonuna s›¤mayan kelimeleri bölerken konur.

Dille ilgili her türlü yaflay›fl ve davran›fl tarz›, ifadesini hemen hemen bütünüyle dil-

le gerçeklefltirebilmektedir. Maddî ve manevî kültürün s›n›rlar› içine giren bütün

kavram ve kelimeler dilin içinde, dilin sözlü¤ünde yer almaktad›r. Bu bak›mdan dil,

kültürün ilk ve temel unsurudur. Bu niteli¤i ile dil, milletleri birbirinden ay›ran özel-

liklerin en önemlisidir. (fiükrü Ünalan, Dil ve Kültür)

Sat›r sonunda bir özel isim varsa ve bu özel isme gelen ek, kesme iflareti (’) ile ayr›l›yor-sa k›sa çizgi kullan›lmaz.

2. Cümledeki kelime öbekleri veya ara cümleleri belirginlefltirmek içinbafllar›na ve sonlar›na konur.

Kar ya¤›yordu ve Köprü’ye ç›kt›¤›m›zda ‹stanbul bembeyaz kesilmiflti. Böylece Kad›-

köyü’nden sonra karfl› yakay› da karlar alt›nda - galiba ilk kez - görüyordum. (Selim‹leri, Gramofon Hâlâ Çal›yor)

3. Türkçeye yerleflen ve yer, kurum, eser veya önemli bir olay ad› vb. bi-çimde kullan›lan Farsça ve Arapça as›ll› tamlamalarda kullan›l›r.

‹ran’da Mevlâna’ya Mevlevî-i Rûm, Hindistan’da Pîr-i Rûmi derler. Bizde ise Mevlâ-

na Celâleddin-i Rûmî diye yâd edilir. (Ali Nihat Tarlan, Mevlâna)

4. ‹ki rakam›n aras›na kondu¤unda yaklafl›kl›k, afla¤› yukar›l›k anlam› katar.

6-7 saatlik güzel bir uyku çektikten sonra, saat 23-24 dolaylar›nda uyan›yor ve sa-

bah ifle gidermifl gibi t›rafl›m› olup, banyomu yap›p, giyinip kuflan›p, çal›flma masa-

m›n (yani o s›rada, salondaki yemek masas›n›n) bafl›na geçiyor ve bafll›yordum oku-

yup-yazmaya. (Emre Kongar, K›zlar›ma Mektuplar)

5. Tarih bildiren iki rakam›n aras›na konunca aras›nda, ve, ile, ilâ, ...den...e anlam› katar.

Hunlar›n Bat› kolundan olan Bulgarlar›n bir k›sm› MS. V.-IX. yüzy›llarda Tuna ci-

var›nda, Macaristan’›n güneyinden Trakya’ya kadar olan bölgede yaflad›lar; güçlü

bir devlet kurdular. (Hayati Develi, Dil Doktoru)


Tire olarak da adland›r›laniflaret, kelimeleri bölmek içinya da birlefltirmek içinkullan›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6. Birbiriyle iliflkili kavramlar birlikte yaz›ld›¤›nda araya k›sa çizgi konabilir.

Çünkü a¤abeyim onun sadece o¤lu de¤il, ayn› zamanda felsefe-mant›k-sosyoloji ko-nular›nda yetifltirdi¤i bir ö¤rencisiydi ve babam her zaman, onun, gördü¤ü en iyiö¤renci oldu¤unu söylerdi. (Emre Kongar, K›zlar›ma Mektuplar)

7. Karfl›tl›k iliflkisi belirtmek amac›yla ilgili kelimelerin aras›na konur.

Avrupa dedi¤in: ç›kardan, iliflkilerden, mal al›fl-veriflinden, do¤al komfluluklar›ndanfazla bir fley. Avrupa: eski-yeni, köklü-çelimsiz, bilinçli-bilinçsiz, önemli-önemsiz, (...)benzerlikler, dayan›flmalar... (Nermi Uygur, ‹çi D›fl›yla Bat›’n›n Kültür Dünyas›)

8. Bilimsel yaz›larda, önemli kiflilerin do¤um ve ölüm, olaylar›n bafllang›çve bitifl, ayn› flekilde devletler, kurumlar veya kurulufllar›n kurulma vey›k›lma, eserlerin üretilmesinin bafllama ve bitifl tarihleri ayraç içindearalar›na k›sa çizgi konarak gösterilir.

Büyük, çapl›, entellektüel düzeyi ile ulusal edebiyat›n bütün meselelerini kavrayanyetkinlikte yazarlardan biri Ahmet Hamdi Tanp›nar’d›r (1901-1962) - (Ali GalipYener, Tanp›nar’daki Biz-Bizdeki Tanp›nar, Hece Dergisi)

9. Dil bilgisi çal›flmalar›nda kelimelerin köklerini, gövdelerini ve eklerinibelirtmek için kullan›l›r.

ya¤-mur-luk, ifl-le-t-me

10. Dil bilgisiyle ilgili çal›flmalarda eklerden önce konur.

‹sim soylu kelimelerin yüklem olarak kullan›lmalar›n› sa¤layan, -d›, -m›fl, -sa ekleriy-le, fiillerin hikâye, rivayet ve flart birleflik çekimlerini meydana getiren fiile ek fiil de-nir. (Mustafa Özkan vd., Yüksek Ö¤retimde Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m)

11. Fiil kök ve gövdelerini göstermek için kullan›l›r.

-ma-/-me- (olumsuzluk eki) “i-”yard›mc› fiili hariç bütün kök veya gödelerine gelerekolumsuz fiiller yapar: git-me-, yap-ma-, bil-me-, bildir-me-, anlat-ma-, yaz-ma-,duy-ma-, al-ma- gibi. (Mustafa Özkan vd., Yüksek Ö¤retimde Türk Dili Yaz›l› veSözlü Anlat›m)

12. Kelimeleri hecelerine ay›r›rken kullan›l›r.

ge-li-yo-rum, sa-t›-c›-lar-da-ki gibi

13. Matematikte ç›karma iflleminde eksi iflareti olarak kullan›l›r.

189-11= 178 gibi

14. S›f›r›n alt›ndaki dereceleri göstermek için rakam›n bafl›na konur.

-5°C, -15 gibi


Konuflmalardaki kekelemeyi ya da üzerine bas›larak söylenen heceleri yaz›da göstermekiçin de k›sa çizgi kullan›labilir.

‹s-te-mi-yo-rum.

Uzun Çizgi (–)1. Roman, hikâye, masal, tiyatro gibi türlerde kiflilerin konuflmalar› veri-

lirken kullan›l›r.

Bu kucaklaflmadan sonra kardeflini kendinden biraz uzaklaflt›ran annem, sesine

nazl› bir küskünlük katarak konuflurdu: – Eee, eniflten gitmese buralara yolun düfl-

meyecek belli ki. (Füruzan, Sevda Dolu Bir Yaz)

Tiyatro eserlerinin yaz›m›nda oyuncular›n konuflmalar› verilirken, oyuncunun önce ad›sonra uzun çizgi sonra da konuflmalar yaz›l›r.

AHMET FEH‹M – (Holas’›n yan›na gider.) Keselim çocuklar. Prova jenerale ge-çiyoruz. (Kulise seslenir.) Biz haz›r›z usta. FASULYEC‹YAN – (Sahneye girer, y›rt›k p›rt›k oyun kostümünü giymifltir. Elbisesi-nin sefaleti ile tezat teflkil eden bir tafra ile ortaya gelir, elini bafl›na kor. Durur.)V‹RJ‹NYAN – (fiano d›fl›ndaki bankta oturan H›ranufl’un yan›na gidip dirse¤i iledürter.) Usta konsantre yapor.

(Haldun Taner, Keflanl› Ali Destan›)

Konuflmalar t›rnak içinde verilmiflse uzun çizgi kullan›lmaz.

Ünlem ‹flareti (!)1. Ac›ma, üzüntü, sevinç, k›zma, korku, flafl›rma, coflma gibi her türlü duy-

guyu ifade eden kelime, kelime öbe¤i veya cümlelerden sonra konur.

Bunlar beni delirtecekler yahu!... Ne birbirleriyle geçinirler, ne de ayr›l›rlar. Do¤ru

dürüst görev yapmazlar. (Mehmed Niyazi, Çanakkale Mahfleri)

Yaz›k oldu aslan gibi delikanl›ya, billâhi... Çok yaz›k oldu!.. (Sabahattin Ali, Kuyu-cakl› Yusuf)

2. Hitap, ça¤r›, seslenme, uyar› vb. bildiren kelime, kelime öbekleri veyacümlelerden sonra konur.

Ordular! ‹lk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri! (Atatürk)

Ünlem iflareti, hitap sözleri bulunan cümlelerde, bu sözlerden hemen sonra konabilece¤igibi, cümlenin sonuna da konabilir.

Mektup elimde, “Gökflin, gel gel! fiu mektubu medyaya s›zd›ral›m da ad›m› gâ-vura ç›karanlar› utand›ral›m. Gel bak, neler yazm›fl›m!” diye seslendim (...)(Ayfle Kulin, Türkan)

452. Ünite - Noktalama ‹flaret ler iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Uzun çizgi, 42,3 mm’dir.Uzun çizgi için konuflma çiz-gisi, büyük çizgi, tire gibifarkl› kavramlar dakullan›lmaktad›r.

Eklendi¤i cümlede üzüntü,sevinç, k›zma, korku gibianlamlar› pekifltiren buiflaret okura yaz›da yan›ndabulundu¤u yaz› birimininyüksek sesle anlama uygunbir tonda okunmas›gerekti¤ini gösterir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3. Onay veya ret bildiren kelimelerden sonra konabilir.

Do¤ru! Bence de halk›n dili yazarlar›m›z›n dilinden daha zengindir, hele edebiyat

türüne giren eserler için. (Orhan fiaik Gökyay, Destursuz Ba¤a Girenler)

Anlat›m› pekifltirmek için ünlem iflaretinden sonra iki nokta konabilir.

Anaca¤›z›m kimbilir ne anlad›, bana: ‘Aman k›z›m, ben sa¤ oldukça senin eli-ni bulafl›¤a sokmam inflallah!.. (...)’ dedi. (Sabahattin Ali, Kuyucakl› Yusuf)

Afla¤›da metinde ayraç içindeki yerlere, uygun noktalama iflaretlerini yerlefltiriniz.

Tersine Dönen fiemsiyeTürkiye( )de art›k kent nüfusunun köy nüfusunu aflt›¤› biliniyor() Yine biliniyor

ki( ) kentlerde toplanan nüfus esasen ülkemizin on iki büyük yerleflim biriminde yo-¤unlaflm›flt›r( )

Son nüfus say›m›nda Do¤u Anadolu( )da baz› kentlerin( ) çevrelerinde vuku bu-lan nüfus hareketini çekemedikleri( ) bu bir yana kendi öz nüfuslar›ndan kaybettik-lerini gördük( ) Kars ilimiz bunun en çarp›c› örne¤ini teflkil ediyor( )

Kentlere akan kalabal›klar köyün al›flkanl›klar›n›( ) âdet ve davran›fllar›n› dabirlikte getirmifllerdi( ) Oysa kent( ) kurallar›n› koyan bir yap› arz ediyordu( ) K›rsalalanlar›n alabildi¤ine hür havas›n› tatm›fl olan köylü( ) hareketlerinde tabiata uyumhariç fazla bir k›s›tlamay› tan›mam›flt› henüz( ) Bunlar hep bildi¤imiz fleyler( )

Belki flu da ilave edilmelidir( )Kente inen köylü( ) flehirlinin yo¤un yerleflimi içinde onlara ayak uydurmakta

zorluk çekti¤i gibi( ) kentlinin hayat›n› da zora koflmufltu( ) Nerede durulacak( ) ne-rede yürünecek( ) nerede ba¤›r›lacak( ) nerede susulacak( ) çöpler nereye at›lacak( )hal› ne zaman pencereden silkilecek( ) apartman komflulu¤u nas›l yürütülecek( ) bü-tün bunlar ve beraberinde yüzlerce davran›fl biçimi onu bunalt›yordu( )

( )fiimdi moda( ) yayla turizmine( ) köylere( ) k›rlara( ) çiftlik evlerine do¤ru yönel-

miflti( )Kentli nüfusun varl›kl› kesimi ( )art›k buralarda yaflanmaz( ) diyerek( ) büsbü-

tün kenti terk etmeye haz›rlan›yordu( ) Serin da¤ bafllar›( ) buz gibi sular›n akt›¤›yaylalar( ) bakir orman alanlar›( ) sessiz m›nt›kalar( ) bilhassa antik özelli¤i bulu-nan yöreler( ) terk edilmifl eski köyler seçiliyordu( ) Buralarda y›k›lmaya yüz tutmuflbir köy evi sat›n al›narak restore ediliyor( ) ( )ç›lg›n kalabal›ktan uzakta( ) ( ) do¤aile bafl bafla bir yaflam tahayyül ediliyordu( )

Bu moda henüz uç vermifltir( ) Yak›nda köylere do¤ru yo¤un bir göç bafllarsa flafl-mayal›m( ) fiemsiye tersine dönüyor gibi( )

Ama flehrin konforuna al›flm›fl( ) elleri kürek sap› tutmam›fl insanlar( ) tabiat›nistedi¤i uyumu nas›l gerçeklefltirecek( ) Yoksa yerlefltikleri evlerin bak›m› için yineflehirden birer ( ) temizlikçi kad›n( ) m› getirecekler( )

Bütün bunlar› zaman gösterecek( )

(Mustafa Kutlu, fiehir Mektuplar›)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9


Noktalama iflaretlerinin kullan›m amaçlar›n›

aç›klayabilmek

Türk yaz› dilindeki noktalama iflaretinin kullan›-m› belli kurallara ba¤l›d›r. Uygulamada birçokkiflinin bu kurallara uymak konusunda tam biruzlaflma içinde olmad›¤› görülmektedir. Ancakyaz›l› eserlerin hem zaman hem de mekânlar öte-si etkileri ile noktalama iflaretlerinin okurun ko-nuyu anlamas› ve yorumlamas›ndaki önemi dik-kate al›nd›¤›nda, bu iflaretlerin kullan›m özellik-lerini bilmenin ve uygulaman›n gereklili¤i dahaiyi anlafl›lmaktad›r.

Türk yaz› dilinde en yayg›n kullan›lan temel nok-

talama iflaretlerini s›ralayabilmek

Türk yaz› dilinde yaklafl›k olarak elli kadar nok-talama iflareti bulunmaktad›r. Bunlardan nokta,virgül, iki nokta, ayraç, t›rnak, kesme iflareti gibibir k›sm› toplumun bütün kesimleri taraf›ndan;yüzde (%), eflittir (=), pi say›s› (π), çarpma (x),sonsuzluk (∞) gibi bir k›s›m iflaret ise birtak›mbilim dallar›nda veya meslek mensuplar›nca kul-lan›lmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


1. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde noktan›n (.)kullan›m›nda yanl›fll›k vard›r?

a. ‹nsan D.N.A.’s›n› da çözdüklerine göre yak›ndabirçok sorunun cevab›n› bulurlar; ama bu defada yeni sorunlar ortaya ç›kar.

b. Bölümce 1, 2 ve 3. olan ö¤rencileri ödüllendir-mek amac›yla de¤iflik hediyeler al›nd›.

c. Atatürk, 19.05.1919 tarihinde Samsun’a ç›km›flve Millî Mücadele’yi bafllatm›flt›r.

d. Bar›flmak için söyledi¤in hani o “Sensiz yaflaya-mam. Ölürüm.” sözlerine ne oldu?

e. Bugün 17 Temmuz. S›caklar, alabildi¤ine bast›rd›.Her yer alev alev. Ya da¤a, ya denize kaçmal›.

2. ‹ki cümle birbirine ancak, yaln›z, fakat, ama, hatta,

yoksa, oysa, hâlbuki, ne var ki, öyleyse, çünkü gibi ba¤-laçlarla ba¤lan›yorsa bu ba¤laçlardan önce hangi nok-talama iflaretleri kullan›l›r?

a. nokta – iki noktab. virgül – ünlemc. noktal› virgül – iki noktad. virgül – noktal› virgül e. kesme – k›sa çizgi

3. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde ayraçla ( ) gös-terilen yere noktal› virgül konmal›d›r?

a. Bu sene organik sebze yiyelim diye bahçemizebir sürü fley ektik( ) maydanoz, biber, domates,nane, tere, fasulye, m›s›r...

b. Müdür Bey, sürekli iflten kaytaran arkadafla da-ha fazla dayanamayarak söylendi( ) Lütfen art›kkendinize çekidüzen verin. Aksi halde hakk›n›z-da ifllem yapmak zorunda kalaca¤›m.

c. Çocuk( ) – Anne ben geldim! Karn›m aç, diyeba¤›rd›.

d. Bu sene k›fl oldukça çetin geçti( ) Evde ne odunne de kömür kald›, cepte ne para ne pul. Neysebahara erdik de rahat ettik.

e. Y›llar( ) bu kadar çabuk geçmeseniz, beni böy-le üzmeseniz, biraz merhamet etseniz, ne olur?

4. Ülkemiz, turizm aç›s›ndan bir cennet. Hangi köflesi-

ni söylemeli bilmem ki: ‹stanbul, Bodrum, Kufladas›,

Kafl, Antalya, Trabzon, Mardin ( )

Yukar›daki cümlede ayraçla belirtilen yere hangi nok-talama iflareti konmal›d›r?

a. K›sa çizgib. ‹ki noktac. Ünlemd. Üç noktae. Noktal› virgül

5. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde soru iflareti (?)yanl›fl kullanm›flt›r?

a. Ne yani, ben flimdi ne yapt›¤›m› bilmiyor muyum?b. Y›llar sonra karfl›laflm›fl bile olsak, insan aile dos-

tuna böyle mi davran›r Allah aflk›na?c. Elim kolum kitaplarla dolu bir halde kofluflturur-

ken birden aya¤›m tak›l›p yere yuvarlanmaz m›-y›m, hem iflim gücüm yar›m kald›, hem de aya-¤›m› burktum?

d. Arkadafl›m, sence de böyle yaparak çocukçadavranm›fl olmuyor musun? Ne dersin?

e. Bu kadar y›l boyunca bir defa aray›p sormad›,bir haber yollamad›; sonra da hiçbir fley olma-m›fl gibi ç›kagelmez mi?

6. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde ayraç iflareti ( )yanl›fl kullan›lm›flt›r?

a. Fatih, Hz. Peygamber’in müjdeledi¤i gibi, ‹stan-bul’u 1453’te (H 857) fethetmifltir.

b. Türkçede edebiyat kavram› için ayn› zamandayaz›n (yaz›l› olan fleyler) kelimesi de kullan›l-maktad›r.

c. fiu üç fleyden asla hazzetmem: 1) yalan, 2) tem-bellik, 3) dedikodu.

d. Yahya Kemal, 1882’de (?) Üsküp’te dünyaya gel-mifl ve 1958’de ‹stanbul’da gözlerini yummufltur.

e. Metafor türleri aras›nda flairane metafor (‘Göller-de bu dem bir kam›fl olsam’ [Haflim]) bulunmak-tad›r.



7. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde noktalama iflareti-nin kullan›m›ndan kaynaklanan yaz›m yanl›fl› bulun-maktad›r?

a. Geçenlerde adam›n biri hayk›r›yor: 2010lara gel-dik hâlâ bu sorunlar çözülmedi, bundan sonrada çözülmeyecek galiba!

b. Son y›llarda bizim ifller oldukça kesat. Günlükkazan›p günlük yiyoruz.

c. Ö¤rencilerin s›nav kâ¤›tlar›n› inceledi¤imizde,ilkokuldan itibaren verilen s›nava dayal› e¤iti-min olumsuz yönleri hemencecik göze çarp›yor.

d. Bahar›n sonu yaz›n bafl›nda, Çukurova’n›n tarla-lar›n› k›pk›rm›z›ya boyayan gelincik tarlalar›n›görme özlemi, uzun y›llard›r içimi yak›yordu.

e. Sizi bilemem, ama ben, uzun k›fl gecelerinde enbüyük keyfin güzel demlenmifl çay oldu¤unudüflünüyorum.

8. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde kesme iflareti(’) yanl›fl kullan›lm›flt›r?

a. Ben sana “Git de paray› bozdur!” dediysem, 1’lik,2’lik mi yapt›r dedim?

b. Burada okuyan ö¤renciler, Üniversite’nin sa¤la-d›¤› imkânlar dolay›s›yla baflka yerlere göre da-ha rahat e¤itim görmektedirler.

c. Birçok büyük flehirde oldu¤u gibi, ‹stanbul’dada gerçek ‹stanbul’lu neredeyse hiç kalmad›.

d. Bence, Tanp›nar’›n Huzur’u, Edebiyat›m›z›n klâ-si¤i say›labilecek bir romand›r.

e. Anne babam› güç bela almaya ikna etti¤im kö-pe¤im Cambaz’›, üstelik eve hiç girmemesinera¤men, nedense annem bir türlü sevemedi.

9. ‹nsan bir tabure üzerinde, adeta tünercesine, saat-

lerce bekledi mi beli öyle bir tutuluyor ki sorma gitsin( )

Yukar›daki cümlede ayraçla belirtilen yere hangi nok-talama iflareti konmal›d›r?

a. Noktal› virgül b. Soruc. Ünlemd. ‹ki noktae. K›sa çizgi

10. Gerçekte söylenenin aksi düflünce tafl›nd›¤›n› gös-termek için afla¤›daki noktalama iflaretlerinden hangisikonmal›d›r?

a. ayraç içinde noktab. ayraç içinde ünlemc. ayraç içinde soru d. ayraç içinde üç noktae. ayraç içinde kesme


NOKTALAMA ‹fiARETLER‹N‹N D‹L‹

Hadi ÖnalDuygular›m›z›, düflüncelerimizi daha aç›k ifade etmek,cümlenin yap›s›n› belirlemek, okumay› ve anlamay› ko-laylaflt›rmak, sözün vurgu ve ton gibi özelliklerini be-lirtmek üzere kullan›lan iflaretlerdir noktalama iflaretle-ri. Okullar›m›zda Türkçe ö¤retmenlerimiz kompozis-yonlar›m›z› de¤erlendirirken eksikliklerinden dolay›notlar›m›z› k›rmasa, imtihanlarda soru olarak karfl›m›zaç›kmazsa pek de ald›r›fl etmeyiz noktalama iflaretlerine.Oysa geçmifli günümüze tafl›ma görev ve sorumlulu¤u-nu üstlenen yaz›n›n; yerine göre düzeni, yerine göreanlam›, yerine göre ruhudur noktalama iflaretleri. Yaz›,onunla anlamlan›r, flifrelenir, dillenir,konuflur.

Yaz›n›n en büyük yard›mc›s› âdeta olmazsa olmaz› olannoktalama iflaretlerinin arkas›nda kocaman bir dünyasakl›d›r. Söz ve düflünceyi belli flekil ve iflaretlerle ifadeetmenin yan› s›ra, noktalama iflaretleri yaz›y› kelime y›-¤›n› olmaktan kurtar›r.

Art arda s›ralanan efl görevli kelime ve cümlelerin ara-lar›na konan virgülden bafllayal›m isterseniz noktalamaiflaretlerinin yaz› için hayatiyetini anlatmaya. Virgül, ya-z›n›n âdeta anahtar›d›r. Onsuz yaz› karmakar›fl›k bir hâlal›r. Okuyucuya: “Dur! Hele bir nefes al!” dedirten buiflaret ayn› zamanda metnin anlam kazanmas›na ve an-lafl›lmas›na vesile olur. Virgül, insano¤luna durup dü-flünmeyi ö¤retir. Virgül, insana hayat›n basit de¤il ay-r›nt›lardan müteflekkil oldu¤unu düflündürür.

fiüphe, merak, kuflku gibi kavramlar›n yan› s›ra çengel-li görünümü ile ö¤renmenin sembolü olan soru iflaretiile insan bilmediklerini ö¤renir. Soru iflareti, ard›na al-d›¤› cümleye soru anlam› yükleyerek: “Ben seni s›rtla-d›m ama sen de benim içerisinden ç›kamad›¤›m konu-muma aç›kl›k kazand›r.” der gibidir. Bu iflaretle birliktekafam›z›n köflesine y›¤d›¤›m›z problemleri çözer, soru-lara cevap arar›z.

Yaz›da; sevinç, ac›, korku, flaflk›nl›k gibi duygu dünya-m›z›n inifl ve ç›k›fllar›n› anlatmak için ünlem iflaretinesar›l›r›z. Bu sihirli iflareti çekip al›rsan›z yaz›dan geriyekuru, heyecans›z bir söz y›¤›n› kal›r. Konuflurken; duy-gular›, jestle, mimikle, tonlamayla anlatmak kolayd›relbette. Ya yaz› ile nas›l anlataca¤›z sevincimizi, kor-kumuzu, hayretimizi, flaflk›nl›¤›m›z›? Yaz›ya duygu ka-tan, canl›l›k veren bu iflaretle metin canlan›r, renklenir.

Bir de bu iflaretin s›rl› bir biçimde parantez içerisinesaklanm›fl hâli vard›r. Parantez içindeki ünlem, kendi-sinden önce gelen kelimeye ya da cümleye küçümse-me, alay etme, inanmama anlamlar› kazand›r›r. Bu ifla-retin yoklu¤u demek, olay yaz›lar›na nokta koymakdemektir.

Nokta dedim de akl›ma düfltü. Sonu, bitimi ifade edennokta elbette ki bütün noktalama iflaretlerinin hem ana-s› hem de isim babas›d›r. Ancak, insana vurulan fânîlikmührü olan ölümü nokta ile özdefllefltirmek noktayayap›lacak en büyük haks›zl›kt›r. Yeniden dirilmek olanölümü en güzel anlatan noktalama iflareti üç noktad›r.Sözün bir yerde kesilerek okuyucunun hayal kurmas›-na imkân tan›yan üç noktada devaml›l›k vard›r, s›r var-d›r, ayn› zamanda okuyucuya sayg› vard›r. Üç noktan›nbir baflka görevi ise söylenmesi uygun olmayan kelime-lerin yerine geçmesidir: “Sen rahat ol, söylemek isteme-di¤ini ben okuyucuya anlat›r›m merak etme!” dedirtenüç nokta ile yazar rahat eder.

‹ki nokta insana: “Bak anlamad›nsa aç›klama yapay›m.”dedirtir. Yap›lan›n veya olan›n nedenini, niçinini, nas›-l›n› sorgulayan bu iflaret; insano¤luna yapt›¤›n›n, yapa-ca¤›n›n mutlaka aç›klama gerektirdi¤ini f›s›ldar gibidir.

T›rnak iflareti, okuyucuyu aras›na ald›¤› söze veya keli-meye yo¤unlaflt›r›r. Cümlede t›rnak iflareti ayn› zaman-da t›rnaklar› aras›na ald›¤› kelimeye önem ve itibar dakazand›r›r. Bu noktalama iflaretinde biraz böbürlenme,kendini be¤enmifllik olsa da ahde vefan›n en güzel ör-ne¤i yine bu iflarette sakl›d›r. Hani iyilikleri hat›rland›-¤›nda; “Allah rahmet eylesin.” diyerek hay›rla and›¤›m›zinsanlar vard›r ya; iflte t›rnak da yaz›da baflka insanlar-dan al›nan düflünceleri muhafaza etti¤i, söyleyenini ha-t›rlatt›¤› için âdeta aktar›lan sözlerin sahiplerine rahmetokutur. (...)

K›sa çizginin cümle içerisinde birçok vazifesine karfl›l›kuzun çizgi ço¤u yerde konuflma çizgisi olarak da tan›-n›r. Sözün bafllang›c›n› ifade eden bu iflaret daha çokolay anlat›ml› yaz›larda kendisine yer bulur.

‹nceli¤in, zarafetin neleri nas›l de¤ifltirdi¤ini göstereninceltme iflareti ayn› zamanda anlam kar›fl›kl›klar›n› daönler. Bir ad› da uçurum olan yar, onunla birlik oluncasevgili; k›fl› sembolize eden kar da kazanç olup ç›karkarfl›m›za.


“


Özel adlara getirilen iyelik ve hâl eklerini ay›rmak içinkonulan kesme iflareti de yaz›daki karmafl›kl›¤›n önlen-mesinde pay›na düflen görevi yerine getirmenin huzu-ru ile flöyle yaslan›r ay›rd›¤› kelimenin arkas›na.

Bir yaz›daki maddelerin s›ralanmas›nda veya bir çizel-gede alt alta gelen ayn› sözlerin veya söz gruplar›n›ntekrar yaz›lmas›n› önlemek için kullan›lan “denden”metnin seri okunmas›na yard›mc› olur.

‹flte böyle ço¤u zaman: “Aman sen de!” dedi¤imiz nok-talama iflaretleri yaz› dünyas›n›n lüksü de¤il elzemidir.Yazan her kiflinin bu sevimli iflaretlere gereken hassasi-yeti göstermesi, yazd›klar›n›n daha da anlafl›larak okun-mas›na vesile olaca¤›n› ak›ldan uzak tutmamal›d›r.

Kaynak: http://www.yuzaki.com/content/view/1245/12/ Eriflim tarihi: 18.09.2012

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nokta” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Noktal› Virgül” ve “Virgül”

konular›n› yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Noktal› Virgül” konusunu

yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Üç Nokta” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Soru ‹flareti” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayraç” ve “Köfleli Ayraç”

konular›n› yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kesme” konusunu yeniden

gözden geçiriniz. 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kesme” konusunu yeniden

gözden geçiriniz. 9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ünlem” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ünlem” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Yaz›m yönünden fark bulunmaktad›r. Tarih tamamenrakamlarla yaz›l›yorsa, rakamlar aras›na nokta konur.E¤er ay ismi yaz›yla belirtilmiflse, ay isminden önce vesonra nokta konmaz.

S›ra Sizde 2

Bu zamirler ayn› zamanda iflaret s›fat›d›r: bu kitap, flukad›n, o çocuk. Bundan dolay› bu zamirler kullan›ld›-¤›nda, bazen bunlar›n zamir mi yoksa iflaret s›fat› m› ol-du¤u anlafl›lmayabilmektedir. Bu kar›fl›kl›¤› gidermekiçin, gerekiyorsa, bunlardan sonra virgül koymak uy-gun olur. “O gazetelerde resmini gördü¤ümüz kifli de-¤il.” cümlesi ile “O, gazetelerde resmini gördü¤ümüzkifli de¤il.” cümlesi mukayese edildi¤inde görüldü¤ü gi-bi bir virgül anlam› ne kadar de¤ifltirmektedir. ‹lk cüm-lede “o” iflaret s›fat›d›r; ikinci cümlede ise flah›s zamirigörevindedir.

S›ra Sizde 3

S›ral›, ba¤laçl›, giriflik gibi birden çok cümlenin birliktekullan›ld›¤› yap›lar›n öznesi ortak ise, bu durumda öz-neden sonra konabilir. Örnek: Ben; gençli¤imde hemçal›fl›p ekmek param› kazand›m, hem de e¤itimime de-vam ettim.

S›ra Sizde 4

‹ki noktadan sonraki k›s›mda örnekler veriliyor ve bun-lar özel isimse büyük, cins isimse küçük harfle yaz›l›r;e¤er iki noktadan sonraki k›s›m aç›klama cümlesi isedi¤er cümlelerde oldu¤u gibi büyük harfle bafllar vecümlenin hangi noktalama iflareti ile bitmesi gerekiyor-sa o iflaret konur.

S›ra Sizde 5

Karfl›l›kl› konuflma metinlerde üç nokta, konuflan›n ka-rars›zl›¤›n›, tedirginli¤ini, sessizli¤ini veya sessiz kald›-¤›n›, duraksad›¤›n› veya kekeledi¤ini, genel ahlâka ay-k›r› veya söylenmemesi gerekeni; örnekler s›ralan›yor-sa bunlar›n devam etti¤ini belirtmek, benzer ö¤eleriuzun uzad›ya s›ralamamak, son olarak da anlat›m› pe-kifltirmek için kullan›l›r.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

”


S›ra Sizde 6

Soru ekinin, -DI ve -mAz zaman ekleriyle kullan›ld›¤›n-da meydana gelen yap›, e¤er zarf ifllevindeyse soru ekikullan›lmaz. “fiimdi geldi mi bütün iflleri çabucak biti-rir.” veya “Böyle avaz avaz ba¤›rmaz m›, bütün cinlerimtepeme ç›k›yor.” cümlelerindeki alt› çizili k›s›mlar gö-rüldü¤ü gibi cümleye soru anlam› katmamakta, yaln›z-ca cümlenin zaman zarf›n› oluflturmaktad›r. Ayn› flekil-de “güzel mi güzel”, “uzak m› uzak” veya “‹yisi mi, bengideyim!” örneklerindeki soru ekleri de soru anlam› kat-maz. Yaln›zca anlam› pekifltirir. Bu gibi kullan›mlardada soru iflareti kullan›lmaz.

S›ra Sizde 7

Ayraç içinde ünlem kullan›lmas›, esas olarak konuflmametinlerinde görülür. Burada amaç, konuflan›n söyledi-¤inin asl›nda tam tersini düflündü¤ünü göstermektir.Bilindi¤i gibi, konuflma dilinde kullan›lan jest ve mi-mikler için yaz› dilinde noktalama iflaretlerinden yarar-lan›l›r. Ayraç içinde soru iflareti ise, genelde bilimsel ya-z›larda, emin olunmayan, flüpheli durumlar› belirtmekiçin kullan›l›r.

S›ra Sizde 8

T›rnak iflareti kullan›ld›¤›nda, t›rnak içindeki k›s›m birkelime ve kelime öbe¤i ise küçük harfle; cümle ise t›p-k› t›rnak d›fl›ndaki bir cümlede oldu¤u gibi büyük harf-le bafllar ve cümle hangi noktalama iflaretiyle bitecekseonunla bitecek flekilde yaz›l›r.

S›ra Sizde 9

Tersine Dönen fiemsiye

Türkiye(’)de art›k kent nüfusunun köy nüfusunu aflt›¤›

biliniyor(.) Yine biliniyor ki(,) kentlerde toplanan nü-

fus esasen ülkemizin on iki büyük yerleflim biriminde

yo¤unlaflm›flt›r(.)

Son nüfus say›m›nda Do¤u Anadolu(’)da baz› kentle-

rin, çevrelerinde vuku bulan nüfus hareketini çekeme-

dikleri(,) bu bir yana kendi öz nüfuslar›ndan kaybet-

tiklerini gördük(.) Kars ilimiz bunun en çarp›c› örne¤i-

ni teflkil ediyor(.)

Kentlere akan kalabal›klar köyün al›flkanl›klar›n›(,)

âdet ve davran›fllar›n› da birlikte getirmifllerdi(.) Oysa

kent, kurallar›n› koyan bir yap› arz ediyordu(.) K›rsal

alanlar›n alabildi¤ine hür havas›n› tatm›fl olan köy-

lü(,) hareketlerinde tabiata uyum hariç fazla bir k›s›t-

lamay› tan›mam›flt› henüz(.) Bunlar hep bildi¤imiz

fleyler(.)

Belki flu da ilave edilmelidir(.)

Kente inen köylü(,) flehirlinin yo¤un yerleflimi içinde

onlara ayak uydurmakta zorluk çekti¤i gibi(,) kentli-

nin hayat›n› da zora koflmufltu(.) Nerede durulacak(,)

nerede yürünecek(,) nerede ba¤›r›lacak(,) nerede susu-

lacak(;) çöpler nereye at›lacak(,) hal› ne zaman pence-

reden silkilecek(,) apartman komflulu¤u nas›l yürütüle-

cek(,) bütün bunlar ve beraberinde yüzlerce davran›fl

biçimi onu bunalt›yordu(.)

(...)

fiimdi moda(,) yayla turizmine(,) köylere(,) k›rlara(,)

çiftlik(,) evlerine do¤ru yönelmiflti(.)

Kentli nüfusun varl›kl› kesimi (“)art›k buralarda ya-

flanmaz(”) diyerek(,) büsbütün kenti terk etmeye haz›r-

lan›yordu(.) Serin da¤ bafllar›(,) buz gibi sular›n akt›¤›

yaylalar(,) bakir orman alanlar›(,) sessiz m›nt›kalar(,)

bilhassa antik özelli¤i bulunan yöreler(,)terk edilmifl es-

ki köyler seçiliyordu(.) Buralarda y›k›lmaya yüz tut-

mufl bir köy evi sat›n al›narak restore ediliyor(,) (“)ç›l-

g›n kalabal›ktan uzakta(”)(,) do¤a ile baflbafla bir ya-

flam tahayyül ediliyordu(.)

Bu moda henüz uç vermifltir(.) Yak›nda köylere do¤ru

yo¤un bir göç bafllarsa flaflmayal›m(.) fiemsiye tersine

dönüyor gibi(.)

Ama flehrin konforuna al›flm›fl(,) elleri kürek sap› tut-

mam›fl insanlar(,) tabiat›n istedi¤i uyumu nas›l ger-

çeklefltirecek(?) Yoksa yerlefltikleri evlerin bak›m› için

yine flehirden birer (“)temizlikçi kad›n(”) m› getirecek-

ler(?)

Bütün bunlar› zaman gösterecek(.)

(Mustafa Kutlu, fiehir Mektuplar›)


Atasoy, F. O. (2010). “Noktalama ‹flaretlerinin Tarihi”.Turkish Studies International Peridoical For the

Languages, Literature and History of Turkish or

Turkic. (5)2, s. 823- 861.Dil Derne¤i (2000). Yaz›m K›lavuzu. ‹stanbul: Dil

Derne¤i Yay›nlar›.Kavcar, C. vd. (2002). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m. Ankara:

An› Yay›nlar›Koç, A. (2008) “Noktalama ‹flaretlerinin Tarihçesi”,

Kültür Tarihimizde Gizli Diller ve fiifreler (Edt.Emine Gürsoy-Naskali ve Erdal fiahin), ‹stanbul:Picus Yay›nc›l›k. s. 279-293.

Baflvurulabilecek KaynaklarA¤ca, H. (2001). Türk Dili. Ankara: Gündüz E¤itim ve

Yay›nc›l›k. Alpay, N. (2004). Dilimiz Dillerimiz Uygulama

Üzerine Yaz›lar. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Alpay, N.(2000). Türkçe Sorunlar› K›lavuzu. ‹stanbul:

Metis Yay›nlar›. Korkmaz, Z. vd. (2001). Türk Dili ve Kompozisyon

Bilgileri. Ankara: Yarg› Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Türk yaz› dilinin temel yaz›m kurallar›n› s›ralayabilecek,Yaz›m kurallar›na uymamaktan kaynaklanan anlat›m bozukluklar›n› de¤er-lendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Temel yaz›m kurallar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

Türk Dili-II Yaz›m Kurallar›• G‹R‹fi• YAZIM KURALLARI

3TÜRK D‹L‹-II

G‹R‹fiYaz› yazmak yaln›zca harfleri tan›mak, onlar› bir araya getirerek anlaml› söz-cükleri veya cümleleri s›ralamak de¤ildir. Bir yaz›n›n amac›na ulaflabilmesi içinuyulmas› gereken birtak›m biçimsel kurallar vard›r. Bu kurallara yaz›m kuralla-r› denir.

Yaz› dili konuflma diline göre daha tutucudur, yani yaz› dilinin kurallar› konufl-ma diline göre daha yavafl de¤iflir. Dilin hem yaflayanlar hem de geçmiflle geleceknesiller aras›nda köprü olma niteli¤i dikkate al›nd›¤›nda, her neslin yaz› dilini ken-disine göre yeniden yap›land›rmas›n›n do¤ru olmad›¤› görülecektir. Ama bu, “Ya-z› dili asla de¤iflmemeli, sonsuza kadar sabit kalmal›.” demek de¤ildir. Ancak her-kes diledi¤i gibi yazmaya kalkarsa anlaflma güçleflecek, hatta belki mümkün olma-yacakt›r. Hepçilingirler (2000:164), yaz›mla ilgili kayg›lar›n› Türkçenin sorunlar›üzerine yaz›lar yazarken flöyle dile getirir:

“ Hiçbir dilde sözcükleri akl›na esti¤i gibi yazd›rmazlar insana. Dilin belli kurallar›

vard›r, o dili kullanan herkes bu kurallara uymak zorundad›r. Uymayanlar, top-

lumda gülünç duruma düfler, cahillikle suçlan›r. Türkçe bu kadar bafl›bofl bir dil mi-

dir ki herkes her sözcü¤ü diledi¤i gibi yazabiliyor! Çok ünlü bir yazar biliyorum, ‘Ba-

na göre böylesi do¤ru’ deyip ‘bir fley’ yerine ‘bifley’ yazard›. ‹lginçlik olsun diye tüm-

celeri küçük harfle bafllatan, özel adlar› küçük harfle yazan yazarlar da var. Yaz›m

konusunda yazarlara düflen bir görev vard›r; ama o görev, yaz›m› bozmak de¤il,

do¤ru yaz›m› yayg›nlaflt›rmakt›r.”

Günümüz teknolojisinin kullan›m›n›n bir uzant›s› olarak genel a¤ ve tafl›nabilirtelefonda yap›lan yaz›flmalar, yaz›m kurallar›n›n kullan›m›n› olumsuz etkilemekte-dir. Bu yaz›flmalarda kullan›lan baz› yeni k›saltmalar (slm “selam”, nbr “ne haber”,kib “kendine iyi bak” vb.), Türkçe ünlüleri (glyrm “geliyorum”, bk “bak” vb.) veyaTürkçe karakterleri (i, ›, ö, ü, ç, fl) kullanmama, noktalama iflaretlerini yanl›fl veyaeksik kullanma, baz› simgelerle birlikte yeni birtak›m noktalama iflaretleri ( : )“mutlu olmak, gülmek :( “üzgün olmak” ,>:( “a¤lamak” vb.) kullanma gibi yaz› di-linde görülmeyen durumlar söz konusudur. Geliflen teknolojiye her alanda oldu-¤u gibi, yaz› dilinde de uyum göstermek gereklidir. Ancak bu yap›l›rken yaz›m bir-li¤i bozulmamal› ve do¤ru iletiflim engellenmemelidir.

Yaz›m Kurallar›

Yaz›m için imlâ sözcü¤ü dekullan›l›r. Yaz›m, TDK’ningenel a¤ sayfas›ndakiGüncel Türkçe Sözlük’te “Birdilin belli kurallarla yaz›yageçirilmesi, imla” diyetan›mlanmaktad›r.

Yaz›mda yaz›m kurallar›na uymamak, okuyucunun o yaz›y› okumas›n› güçlefl-tirir; onu, okuma s›ras›nda belirsizliklere düflürür. Yazd›klar›m›z›n hem günümüzhem de gelecek kuflaklarca anlafl›lmas›n› sa¤lamak için yaz›mda belirlenen ortakkurallara uyulmal›d›r.

YAZIM KURALLARIKonuflurken eksiksiz ve do¤ru anlaflabilmek için nas›l ki konuflma dilinin kuralla-r›na uymak gerekiyorsa benzer durum yaz› dili için de geçerlidir. Yaz› dilindeki bukurallar asl›nda bir kabullenmeden ibarettir.

Türkçenin yaz›m kurallar›n›n oluflmas› süreci, Türk Yaz› Devrimi ile bafllam›fl-t›r. 12 Aral›k 1928 y›l›nda bas›lan ‹mla Lügat›, Türkçedeki sözcüklerin yeni Türkharfleriyle nas›l yaz›laca¤›n› göstermifltir. Bu yaz›m k›lavuzu 1941 y›l›na kadar ba-s›n-yay›n ve e¤itim kurumlar›nda kullan›lm›flt›r. Bu on üç y›l içerisinde ‘söyleyiflegöre yaz›m’ öncelik tafl›m›flt›r. Uygulamada ortaya ç›kan yaz›m sorunlar›na, TürkDil Kurumu’nca 1941’de ‹mla K›lavuzu ad›yla yeniden bas›lan yaz›m k›lavuzu ileçözüm aranm›flt›r. ‹mla K›lavuzu 1962’ye kadar yedi kez; 1965’te Yeni ‹mla K›lavu-zu ad›yla içeri¤i yeniden düzenlenerek dört kez (1965-1968); 1970’te Yeni Yaz›m(‹mla) K›lavuzu olarak iki kez; 1973’ten 1981 y›l›na de¤in de Yeni Yaz›m K›lavuzuad›yla befl kez bas›lm›flt›r. Türk Dil Kurumu’nun on bir bask› yapan yaz›m k›lavu-zu ile Türkçenin yaz›m› büyük ölçüde geleneksel bir yap›ya kavuflmufltur (Çotuk-söken, 2001:47).

Bu tarihten sonra kurumun yay›mlad›¤› k›lavuzlar ile özel kurulufllar›n ve yay›-nevlerinin yay›mlad›klar› aras›nda bir örneklik sa¤lanamam›fl, yaz›mla ilgili sorun-lar artm›flt›r. TDK taraf›ndan 1985’te ‹mla K›lavuzu, 2005’ten itibaren de Yaz›m K›-lavuzu ad›yla yeni bask›lar yap›lm›flt›r. Günümüzde bas›l› yaz›m k›lavuzlar›yla bir-likte genel a¤da, farkl› kurum ve kurulufllar taraf›ndan haz›rlanan yaz›m k›lavuzla-r›n›n yan› s›ra Türk Dil Kurumu’nun resmi sitesi http://www.tdk.gov.tr adresindeyaz›m k›lavuzu bulunmaktad›r.

Yukar›da da belirtildi¤i gibi yaz›mla ilgili kurallar zaman içinde de¤iflebilmek-tedir. Farkl› dönemlere ait yaz›m k›lavuzlar› incelenecek olursa, kimi konulardafarkl› yaklafl›mlar›n uyguland›¤› görülebilir. Ancak yine de büyük harf, özel isimle-rin yaz›m›, hece bölmesi, dA pekifltirme ba¤lac›n›n yaz›m› gibi temel konulardabüyük ölçüde birlik sa¤land›¤› görülmektedir. Dolay›s›yla de¤iflik dönemlere aityaz›l› ürünlerde yaz›m farkl›l›klar› söz konusu olabilmektedir. Bu ünitede Türkçe-nin de¤iflmeyen yaz›m kurallar› göz önünde bulundurularak temel yaz›m kurallar›betimlenecektir.

Ayn› dili kullanan farkl› topluluklarda farkl› uygulamalar olabilir. Örne¤in, Latin alfabesikullanan Azerbaycan, Türkmen ve Özbek lehçelerinde, bizden farkl› olarak, özel isimlerehangi ek gelirse gelsin kesme iflareti kullan›lmaz.

Büyük Harf Kullan›m›1. Bütün özel isimler -kifli adlar› ve soyadlar›, ülke, millet, dil, din, mez-

hep, gezegen, yer, bölge, yerleflim birimleri, kurum, kurulufl, eser,gazete, dergi, kanun, tüzük, dönem, mevsim, (belirli bir tarih bildi-ren) ay ve gün, bayram, toplant› vb. isimleri - büyük harfle bafllat›l›r.

O da dosyay›, Cenevre’deki ‹nsan Haklar› Yüksek Komisyonu’na vermifl. (AyfleKulin, Türkan)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Cins isimler, özel isimlerin yerine kullan›ld›¤›nda bunlar da büyük harfle bafllat›l›r.

Türk savunmas›n› h›rpalamak için s›k s›k bataryalar› bombard›man eden Müt-tefik donanmas›na ait bir muhrip havan›n kapal› oldu¤u bir günde Bo¤az’›nönlerinde göründü. (Mehmet Niyazi, Çanakkale Mahfleri)

2. Birtak›m k›saltmalar›n tamam› veya ilk harfleri büyük harfle yaz›l›r.

Dilimizin kimli¤imizi ele vermesi kaç›n›lmazd›r. Ama bu ele verifl parmak izi-nin yahut DNA’n›nki kadar kesin olamaz; çünkü genetik kimli¤imizi de¤il, sosyalkimli¤imizi belli eder dilimiz. (Hayati Develi, Dil Doktoru)

3. Bütün cümleler ile fliirlerde dizeler büyük harfle bafllar.

Vakit gece yar›s›n› geçmifl olmal›yd›. Annem ve k›z kardefllerim çoktan uyu-mufllard›. Arada, d›flar›dan babam›n kal›n öksürü¤ü geliyordu. Biz Niyazi’yle ko-yun koyuna, usul usul konufluyorduk. (Orhan Kemal, Baba Evi)

Sar› saçlar›na deli gönlümüBa¤lam›fllar, çözülmüyor MihribanAyr›l›ktan zor belleme ölümü,Görmeyince sezilmiyor Mihriban

(Abdurrahim Karakoç, Dosta Do¤ru)

4. ‹ki noktadan sonra veya t›rnak içinde verilen cümlelerin ilk kelimesibüyük harfle bafllar ve sonuna ilgili noktalama iflareti konur.

Konsolosluktan iki memur geliyor ve neyi vard›, ne ile geldi diye eflyalar›na elkoymak istiyorlarsa da Hatice Han›m “Ne ile yollad›n›z ki ne istiyorsunuz? Biz deâdettir, ölenin eflyalar› fakire fukaraya da¤›t›l›r.” diyor. (Sâmiha Ayverdi, Hey Gi-di Günler Hey)

Konuflmaya bafllay›nca flunu gördük; hepimizin anlatt›klar› hemen hemen ay-n›yd›: Bir zaman tünelinin içine girmifl, ortaça¤›n da ötesinde bir zamana geçiflyapm›flt›k. (Ayfle Kulin, Türkan)

5. Unvanlar ve lakap gibi kullan›lan akrabal›k sözleri büyük harfle yaz›l›r.

Sultan Murat, fiah ‹smail, Yüzbafl› Cengiz Topel, Dede Korkut, Nene Hatun, Ha-la Sultan vb.

fieyh Galib’in cenazesi y›kan›rken, henüz hayatta olan babas› Mustafa ReflidEfendi’nin o¤lunu son olarak görmek istedi¤i, teneflirin bafl›nda, ya¤mur gibi dö-külen gözyafllar› ak sakal›ndan süzülürken “Ah o¤ul, bu tahtaya kara sakal yak›fl-m›yor” dedi¤i bilinmektedir. (Beflir Ayvazo¤lu, Ku¤unun Son fiark›s›)

Asl›nda unvan olan sözcükler, belli kiflileri ifade için kullan›l›yorsa bunlar da büyük harf-le yaz›l›r.

Hocam›z ne Ahmediye bilir, ne Muhammediye. Elinde bir hutbe kitab›. Galiba tâ Ga-zi’nin cumhurbaflkanl›¤› y›llar›nda Ankara’dan yaz›p yollam›fllar (...) (Fakir Baykurt,On Binlerce Ka¤n›)

573. Ünite - Yaz ›m Kural lar ›S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6. Hitap sonras› kullan›lan unvanlar büyük harfle yaz›l›r.

Say›n Baflkan, Sayg›de¤er Meslektafllar, Aziz Dostum, Sevgili Babac›¤›m vb.

Muhterem Dedeci¤im;Pek çok savafla girip, ç›kt›k; bask›nlara u¤rad›k; bask›nlar yapt›k. (...)(Mehmet Niyazi, Çanakkale Mahfleri)

7. Kitap, dergi, bildiri vb. gibi çal›flmalarda, yaz› bafll›klar› ve çizelge, fle-ma vb. ile ilgili aç›klamalar›n ilk harfleri büyük yaz›l›r.

Yaz›m Kurallar›, Büyük Harf Kullan›m› vb.

8. Tabela, levha gibi yaz›larda sözcüklerin ilk harfi büyük yaz›l›r.

Yasak Bölge.

9. Özel adlardan türetilen bütün sözcüklerin ilk harfleri büyük yaz›l›r.

Türkçülük, Türklük, Eskiflehirli, Müslümanl›k vb.

T›rnak içinde verilen aktarma cümleler nas›l yaz›lmal›d›r? Aç›klay›n›z.

Yabanc› Özel ‹simlerin Yaz›m›1. Türkçeye eskiden yerleflen yabanc› isimler söylendi¤i gibi yaz›l›r.

Çaykovski, Aristo, Dante, fiarlo, Tokyo, Kolombiya, Çar Nikola, Paris, Nis vb.

fiu bölgede alt›n varm›fl denildi mi, halk deliye dönüyor. fiarlo’nun “Alt›na Hü-cum” filmi, mezar tafl›d›r. (Melih Cevdet Anday, Ölümsüzlük Ard›nda G›lgam›fl)

2. Latin alfabesi kullanan ülke ve toplumlara ait özel isimler aynen ya-z›l›r.

Rio de Janeiro, Margaret Thatcher, Noam Chomsky, National Geographic vb.

Amerika’n›n en köklü dergilerinden Atlantic, dünyan›n en iyi oyuncular› ola-rak görülen isimlerin en kötü performanslar›n› bir araya getirdi. Listede Robert DeNiro’dan Hellen Mirren’e kadar birçok ünlü isim var. (Milliyet, 20.07.2012)

3. Latin alfabesi kullan›lmayan ülke ve toplumlara ait özel isimler söy-lendi¤i gibi yaz›l›r.

Yeltsin, Nikolas Papadopulos, Benazir Butto, Faysal, Dubai, Tiananmen vb.

“Arap Bahar›”n› tetikleyen Tunus halk› Zeynel Abidin’i devirdikten sonra geçeny›l seçimlere gitmiflti. (Semih ‹diz, Ma¤rip’ten ‹yi Haberler Geliyor, Milliyet23.07.2012)

Latin alfabesi kullanmayan ülke ve toplumlara ait özel isimler son y›llarda, ne yaz›k ki ‹n-gilizcede yaz›ld›¤› gibi al›nmaktad›r. Bu durum, dilde bozulmaya neden olmaktad›r. Mo-hammad Yousuf do¤rusu Muhammed Yusuf, Mahmoud do¤rusu Mahmud vb.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Özel ‹simler D›fl›ndaki Yabanc› Sözcüklerin Yaz›m›Türkçeye hem Do¤u hem de Bat› dillerinden pek çok yabanc› sözcük girmifltir. Di-limize yüzy›llar öncesinden Arapça, Farsça, Yunanca, Ermenice, Çince, Mo¤olcagibi dillerden giren sözcükler, okundu¤u biçimde yaz›lmaktad›r. Bat› dillerindeneskiden giren sözcüklerinde önemli bir k›sm› okundu¤u gibi yaz›lmaktad›r: roma-tizma, aktör, makine, traktör, tren, otobüs, bilet, gard›rop, liman, gazete, tiyatro,balerin, futbol, opera, trajedi, roman vb. Ancak günümüzde Türkçeye, Bat› dille-rinden, özellikle de ‹ngilizceden pek çok sözcük girmekte ve bunlar al›nd›klar›dildeki özgün yaz›m› ile yaz›lmaktad›r: check-up, e-mail, scanner, cafe, cd player,cd writer, check in, x-ray cihaz›, cool, ambulance, emergency, wc, full-time, part-time, wireless, mause, shopping center, showroom, online vd.

Türkçede sözcük bafl›nda çift ünsüz bulunmaz. Bat› dillerinden giren bu tip söz-cükler genellikle asl›na uygun biçimde yaz›l›r: gramer, stop, kral, kritik, plan, tren,slogan, psikoloji, staj, spor, program, propaganda, kriz, traktör, grafik, stateji vb. Butür sözcüklerin çok az›nda sözcü¤ün bafl›na ünlü veya bafltaki çift ünsüz aras›na birünlü getirilerek yaz›l›r: ‹slav, istep, iskele, iskelet, islim, istasyon; kulüp gibi.

Dilimizde sözcük sonunda bulunabilecek ünsüz çiftleri bellidir: Türk, kürk,bark, sarp, art, kart, alt, ant, ters, arfl, ahenk gibi. Bat› dillerinden giren ve son he-cesinde bu yap›lara uymayan çift ünsüzlerin bulundu¤u sözcükler, özgün biçimiy-le yaz›l›r: teyp, film, norm, form, modern, Frank, org, morg, romantizm, atletizmvb. Ancak az da olsa bu tip sözcüklerin yaz›m›nda, sondaki çift ünsüzünün aras›-na ünlü türetildi¤i görülmektedir: term > terim gibi.

Günümüzde, özellikle de bas›n yay›n organlar›nda, dilimize yerleflen ve yaz›ld›¤› gibi oku-nan IMF, kulüp, top, enternasyonal gibi birtak›m Bat›l› sözcükleri, ‹ngilizcedeki yaz›l›flve okunufl biçimleri ile kullanma e¤ilimi, yaz›m birli¤ini bozmaktad›r.

Birleflik Sözcüklerin Yaz›m›

Bitiflik Yaz›lan Sözcükler1. ‹ki sözcük birlikte kullan›ld›¤›nda ses düflmesi, türemesi veya de¤ifl-

mesi oluyorsa bitiflik yaz›l›r.

his etmek > hissetmek, flükür etmek > flükretmek, kay›t olmak > kaydolmak, pa-zar ertesi > pazartesi, kahve alt› > kahvalt›, kaplu ba¤a > kaplumba¤a, kay›n ana> kaynana, sütlü afl > sütlaç, ne için > niçin vb.

Üsküdar, Beylerbeyi s›rtlar›na bakar dururduk. Geçen gemileri seyrederdik.(Murathan Mungan, Kad›ndan Kentler)

2. Birleflik sözcü¤ü oluflturan sözcüklerin biri ya da ikisi de art›k as›l an-lamlar›n› yitirmifl, yeni bir anlam kazanm›fllarsa bitiflik yaz›l›r.

han›meli (çiçek ad›), kalburabast› (tatl› ad›), imambay›ld› (yemek ad›), üçayak(bir halay türü), danaburnu (böcek ad›), suçiçe¤i (hastal›k), dilberduda¤› (tatl›ad›), kargaburnu (alet), demirbafl (dayan›kl› veya temel eflya) vb.

Yine bir gün, 27 yafl›ndaki üste¤men, Çanakkale’den geçecekleri gün ve saati,denizalt›n›n u¤rad›¤› bir limandan telefonla haber verir niflanl›s›na. (Sunay Ak›n,‹stanbul’da bir Zürafa)

593. Ünite - Yaz ›m Kural lar ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Birleflik sözcükler, iki ya dadaha çok sözcü¤ün birliktekullan›lmas›yla oluflan veanlaml› tek bir sözcük ifllevigören ögelerdir. Belirtisiz adtamlamalar›, s›fattamlamalar›, s›fatlar›naddan sonra gelmesiyleoluflan ve genellikle deyimolarak kullan›lan yüklemegruplar›, birleflik fiiller,ikilemeler, k›saltma gruplar›ve kal›plaflm›fl çekimlifiillerden oluflan ifadeler,yeni bir kavram›karfl›lad›klar›nda birlefliksözcük olurlar.

Birleflik sözcüklerde, her iki sözcük de anlam›n› yitirmiflse birleflik yaz›l›r; ancak asl›ndabirleflik isim olup da insanlar› nitelemek için kullan›lan eli s›k›, eski tüfek, demir yum-ruk, eski toprak, yeni yetme, sonradan görme gibi sözcükler ayr› yaz›l›r.

3. Gerçek anlam› d›fl›nda, yard›mc› fiil olarak kullan›lan, vermek, dur-mak, yazmak, kalmak, bilmek ve gelmek fiilleri, kendisinden öncekifiile -A, -U, -I zarf-fiil ekleri yard›m›yla ba¤land›¤›nda bitiflik yaz›l›r.

uyuyakalmak, düfleyazmak, bilebilmek, bekleyedurmak, düflüvermek, okuya-gelmek vb.

Bir tohum topra¤a düflmeyegörsün, ne yapar eder, çatlar, sonra da f›rsat›n› bu-lup geliflir böyle. (Fakir Baykurt, On Binlerce Ka¤n›)

Gerçek sanat eseri böyle en basit tabakadan bir insana seslenebilmeli, duygu-sunu ona aktarabilmeli. (Berna Moran, Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri)

4. Fiil çekim eklerinin ve fiilimsilerin kal›plaflmas›yla ortaya ç›kan veyeni anlam tafl›yan sözcükler bitiflik yaz›l›r.

yapboz, gelgit, çekyat, kadirbilmez, bar›flsever, ç›tk›r›ld›m, gecekondu, dediko-du, kapt›kaçt›, biçerdöver, uyurgezer vb.

Mehmet Ali’nin, bana bir “Allaha›smarlad›k” demeden gitmifl olmas›na ihtimalveremiyorum. (Yakup Kadri, Yaban)

5. Birleflik yap›daki kifli ad ve soyadlar›, yer adlar›, kurum adlar› bitiflikyaz›l›r.

Gülenay, Alper, Songül, Birol, Ertan, Ertürk, Türker, Akbay, Erdemir; K›rklare-li, ‹çel, Çanakkale, K›r›kkale, Karadeniz, Kocatepe, Uluda¤, Yeniflehir, Yeflil›rmak,Osmaneli; Yüksekö¤retim Kurumu, Aç›kö¤retim Fakültesi, Genelkurmay, Osman-gazi Üniversitesi vb.

Kas›mpafla’dan Beyo¤lu’na hiç ç›kmam›fl adam ilk konuflmaya bafllad›¤› za-man, kara gözlerini açm›flt›. (Sait Faik, Bütün Eserleri 1 Semaver Sarn›ç)

Hastahane, postahane, pastahane, eczahane gibi yayg›n kullan›lan birleflik yap›daki yeradlar› hastane, postane, pastane, eczane biçiminde söylenip yaz›lmaktad›r.

6. Ara yönleri bildiren sözcükler ile art›k somut yer bildirmeyen alt,üst, üzeri sözcükleriyle kurulan birleflik sözcükler bitiflik yaz›l›r.

kuzeydo¤u, güneybat›; gözalt›, suçüstü, ayaküzeri vb.

Me¤erse bir sandalda gidiyormufl. Me¤erse vakit akflamüzeri, günbat›m›, ak-flamm›fl. (Selim ‹leri, Gramafon Hâlâ Çal›yor)

60 Türk Di l i - I IS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7. Dilimize Arapça ve Farsçadan geçen, tek sözcük gibi düflünülen tam-lamalar bitiflik yaz›l›r.

fevkalade, suikast; ehlibeyt, cihanflümul, hüsnüniyet, gayrimenkul vb.

Demokrasi - tabii kastetti¤imiz kurallar›na göre oynanan demokrasi - devletyönetiminde neden yine de en ehvenifler rejimdir? ( Haldun Taner, Koyma Ak›l,Oyma Ak›l)

Birleflik sözcüklerin yaz›m›nda kurallar henüz tam oturmam›flt›r: ilkokul ama ilk ad›m;bugün ama o gün vb. Bu yüzden çeliflkiye düflüldü¤ünde mutlaka yaz›m k›lavuzuna bak›l-mal›d›r.

Yön bildiren sözcüklerle kurulan yap›lar›n yaz›m› nas›ld›r? Aç›klay›n›z.

Ayr› Yaz›lan Sözcükler1. ‹sim + fiil tarz›nda kurulan yap›larda e¤er ses düflmesi veya de¤iflme-

si yoksa bu tip birleflik sözcükler ayr› yaz›l›r.

kabul etmek, namaz k›lmak, yok olmak, not etmek vb.

2. Hayvan veya bitki, eflya veya alet, durum, yer, bilim ve bilgi, yiyecek,gök cisimleri, organ, zaman, renk, yön, yol ve ulafl›m vb. bildirensözcüklerden birisi ile oluflan ve bunlardan birisinin anlam›n› koru-du¤u birleflik sözcükler ayr› yaz›l›r.

köpek bal›¤›, muhabbet kuflu, hamam böce¤i, deniz y›lan›, küpe çiçe¤i, yer el-mas›, fleker kam›fl›, kuru incir, tuz ruhu, sirke ruhu; boy aynas›, çakmak tafl›, ma-sa örtüsü, ay tutulmas›, bafl dönmesi, kalp çarp›nt›s›, gece yar›s›, hafta bafl›; gülrengi, gece mavisi, aç›k sar›, koyu yeflil, ses bilgisi, halk bilimi, Çoban Y›ld›z›, Ku-tup Y›ld›z›, Kuyruklu Y›ld›z, gök tafl›, Do¤u Anadolu, Kuzey kutbu, Kemalpafla tat-l›s›, içli köfte, badem flekeri, Adana kebab›, maden suyu, meyve tatl›s›, afl›k kemi¤i,iflaret parma¤›, az› difli, takma kirpik, köprü yol, çevre yolu, keçi yolu vb.

Yaz› dilimizde burada s›ralanan kurallara uymayan, yani birleflik sözcü¤ü oluflturan öge-lerden birinin anlam›n› korudu¤u birtak›m sözcüklerin birleflik yaz›lmas› yayg›nlaflm›flt›r:baflö¤retmen, baflrol, binbafl›, onbafl›, birtak›m, birkaç, çayhane, yaz›hane, huzurevi,gözlemevi, depremzede, bankerzede, beyzade, amcazade, halao¤lu, day›o¤lu, seyahat-name, beyanname vb.

3. ‹ç, d›fl, alt, üst, ön, art, büyük, küçük, orta, karfl›, sa¤, sol, bir, iki, tek,çift, s›ra, gibi sözcüklerin baflta oldu¤u birleflik sözcükler ayr› yaz›l›r.

iç savafl, d›fl borç, alt kurul, art niyet, arka plan, karfl› oy, büyük harf, orta oyu-nu, sa¤ aç›k, tek hücreli, çift kanatl›, ard› s›ra, yasa d›fl›, yurt içi, fizik ötesi, alt ya-z› vb.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹kilemelerin Yaz›m›1. Bütün ikilemeler ayr› ve araya herhangi bir noktalama iflareti konul-

madan yaz›l›r.

renk renk, h›zl› h›zl›, düfle kalka, kofla kofla, aç›k seçik, büyük büyük, çarfl› pa-zar, e¤ri bü¤rü, çoluk çocuk, tek tük, pat küt, gümbür gümbür, masa filan, falanfalan, falan filan, defter mefter, yol mol vb.

Belli ki anas›ndan, atas›ndan, obas›ndan kopmak kolay de¤ildi. Yüre¤inin biryan› usul usul sökülüyordu. (Murathan Mungan, Lal Masallar)

Pekifltirme S›fatlar›n›n Yaz›m›1. Pekifltirme s›fatlar›, sözcü¤ün ilk hecesinin ünlüyle biten k›sm› al›na-

rak bunlara p, r, s, m seslerinin getirilmesiyle türetilir ve bunlar bir-leflik yaz›l›r. Bu yap›lar›n daha da pekifltirildi¤i veya bu yap›larda ün-lü türemelerinin ortaya ç›kt›¤› görülür.

yemyeflil, gömgök, kopkoyu, pespembe, yusyuvarlak, kapkaranl›k, s›rs›klam,çarçabuk, ç›r›lç›plak, güpegündüz, çepeçevre, s›r›ls›klam, paramparça vb.

Kar ya¤›yordu, ne uzun yoldu! Kar ya¤›yordu ve Köprü’ye ç›kt›¤›m›zda ‹stan-bul bembeyaz kesilmiflti. (Selim ‹leri, Gramofon Hâlâ Çal›yor)

Pekifltirme s›fatlar› nas›l yaz›l›r? Aç›klay›n›z.

Ek Fiilin Yaz›m› 1. ‹sim veya fiil soylu yüklemlere, ek fiilin çekimli idi, imifl veya ise bi-

çimleri getirildi¤inde bunlar ayr› veya bitiflik yaz›labilir. Ayn› durumek fiilin zarf-fiil biçimi olan iken için de söz konusudur.

Sözcük ünsüzle biterse bafltaki /i/ sesi düfler ve t›pk› bir ek gibi ses uyumlar›nagirer: ö¤retmen idi / ö¤retmendi; gelmifl idi / gelmiflti; doktor imifl / doktormufl, oku-yacak imifl / okuyacakm›fl; çocuk ise / çocuksa, yap›yor ise / yap›yorsa; genç iken /gençken, bilmez iken / bilmezken vb.

Ustayla ç›rak hiç konuflmazlard›. Anlaflmalar› için konuflman›n da hiç gere¤iyoktu. Birbirlerine nas›l davranacaklar›n› ikisi de ›nc›¤›na c›nc›¤›na, kadar çok-tan ö¤renmifllerdi. (Yaflar Kemal, Al Gözüm Seyreyle Salih)

2. Sözcük ünlüyle bitiyorsa, ek fiilin bafl›ndaki /i/ ünlüsü yar› ünlü /y/sesine dönüflür.

baflar›l› idi / baflar›l›yd›, gelmeli idi / gelmeliydi; hasta imifl / hastaym›fl; almal›imifl / almal›ym›fl; yolcu iken / yolcuyken, okumal› iken / okumal›yken vb.

Zaman zaman, al›yor beni bir merak: ‹nönü de roman okur muydu acaba? Vi-yolonsel çalmaya heves etti¤ini duymufltuk, roman okudu¤unu, hay›r! Ya Bayar,acaba o okur muydu? (Attilâ ‹lhan, Hangi Edebiyat)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Ek fiilin -ken zarf-fiil alm›fl biçimi iken - ek fiilin idi, imifl ve ise biçimlerinden farkl› ola-rak - ekleflti¤i zaman uyuma girmez: yafll›yken, yap›yorken vb.Hüseyin ölen a¤abeyimin ad›ym›fl, daha üç ayl›kken ölmüfl, sonra ben do¤unca, banaonun ad›n› vermifller. Buralarda böyle fleyler olur. (Murathan Mungan, Kad›ndanKentler)

Ek fiilinin -ken zarf-fiil ekini alm›fl biçimi iken, isimlerle kullan›ld›¤›nda ne tür kullan›mözellikleri meydana ç›kar?

Genifl Zaman Çekimli Fiillerin Yaz›m›1. Türkçede tek heceli olumlu fiil köklerine, genifl zaman ekinin ne fle-

kilde gelece¤i sorunludur. Hangi fiilde ekin -Ar, hangisinde -(X)r ge-lece¤i konusunda kesin bir kural yoktur.

koy-ar, sor-ar, yat-ar, sat-ar, at-ar, bak-ar, yut-ar, an-ar, çöz-er, ör-er, tut-ar,dol-ar, er-er; ancak ol-ur, gel-ir, bul-ur, kal-›r, var-›r.

-mAk Mastar Ekinin Yaz›m›1. -mAk mastar eki; iyelik veya yönelme (+a), belirtme (+i), tamlayan

(+in) hali ile çokluk (+lAr) ekleriyle kullan›ld›¤›nda -mA olmaktad›r.

görmek ancak görmem, görmen, görmesi; görmeye, görmeleri, görmenin vb.“Gitmek laz›m!” ancak “Gitmem laz›m!”

Madem ki yazar› yazmaya iten, aç›¤a vuramay›p bast›rmak zorunda kald›¤›isteklerdir, o halde bunlar bir yolunu bulup k›l›k de¤ifltirerek kendilerini eserde bel-li edeceklerdir; (...) (Berna Moran, Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri)

Say›lar›n Yaz›m›1. Ondan itibaren birleflik rakamlar yaz›yla verildi¤inde bunlar ayr› ay-

r› yaz›l›r.

on befl kitap, befl yüz bin lira, bir milyon iki yüz bin vb.

Çek, senet gibi belgelerde rakamlar yaz›yla yaz›lacaksa baflka bir rakamla doldurulmas›ihtimalini önlemek için say›lar bitiflik yaz›l›r.

2. Büyük say›lar yaz›l›rken okumay› kolaylaflt›rmak amac›yla farkl› yön-temler kullan›l›r.

• Sondan bafllayarak her üç basamakta bir nokta konur:

120.745.355.780

• Üçlü basamaklar›n aras› yaz›yla yaz›l›r:

120 milyar 745 milyon 355 bin 780.

3. E¤er say›lar rakamla yaz›l›yor ve sonras›nda ek geliyorsa bu eklerinyaz›m›nda ünlü ve ünsüz uyumlar›na uyulur ve bunlar kesme iflaretikullan›larak yaz›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Eski Türkiye olarak 1950’li y›llar›m›z› ele alaca¤›z; çünkü benim yaflad›¤›m vehat›rlad›¤›m elli y›l öncesi art›k tarih oldu. (‹lber Ortayl›, K›rk Ambar Sohbetleri)

4. Romen rakamlar›; yüzy›llarda, hükümdar adlar›nda, tarihlerde, ayla-r›n yaz›m›nda, kitap ve dergi ciltlerinde, kitaplar›n ön bölümlerinde-ki sayfalar›n numaraland›r›lmas›nda ayr› yaz›l›r.

XXI. yüzy›l, IV. Murat vb.

Say›lar hangi durumda tamamen bitiflik yaz›l›r?

Kar›flt›r›lmas› Olas› Eklerle Ba¤laç ve Edatlar›n Yaz›m› Bilindi¤i gibi Türkçede soru eki d›fl›ndaki ekler, getirildikleri sözcü¤e bitiflik; söz-cükler ise - bitiflik yaz›lmas› gerekenlerin d›fl›ndakiler - ayr› yaz›l›r. Ancak dilimiz-de +ki aitlik eki ile ba¤laç ve edat olarak kullan›lan ki sözcü¤ü; yine +DA bulun-ma hali eki ile dA ba¤lac›n›n yaz›da kar›flt›r›ld›¤› görülmektedir.

+ki Aitlik Eki, ki Ba¤lac› ile ki Pekifltirme ve fiüphe Edat›n›n Yaz›m›Türkçede sestefl olan üç ayr› ki vard›r:Aitlik bildiren +ki ekinin yaz›m›: Bir ek oldu¤u için sözcü¤e bitiflik yaz›l›r.

Elimizdeki imkânlar› kullanmamakta neden direniyoruz? (Haldun Taner, Koy-ma Ak›l, Oyma Ak›l)

Ba¤lama ifllevindeki ki sözcü¤ünün yaz›m›: ‹ki cümleyi ba¤layan yani ba¤laçolan ki ayr› yaz›l›r.

Bizim de iflimiz bu! Onlar unutacak, biz söyleyece¤iz ki cümle âlem duysun.(Feyza Hepçilingirler, Türkçe “OFF”)

Pekifltirme veya flüphe görevinde kullan›lan ki sözcü¤ünün yaz›m›: Pekifltir-me görevindeki ki sözü yüklemlerden sonra kullan›l›r ve ayr› yaz›l›r.

Sen zaten evde çal›fl›yorsun, senden önce gelebilmem mümkün de¤il ki! (AyfleKulin, Türkan)

Türkçede özellikle ilk iki maddedekilerin kar›flt›r›ld›¤›, çok defa ayr› yaz›lacak-ken bitiflik yaz›ld›¤› görülmektedir. Bunu ay›rt etmenin iki basit çözümü vard›r:

• Üzerine hâl eki getirmek mümkünse bitiflik, de¤ilse ayr› yaz›lmal›d›r: Evde-kine, yoldakinden, seninkini vb.

Elbette Avrupa ülkelerinde konuflulan Türkçe, Türkiye’dekinden farkl› flartlaralt›nda varl›¤›n› devam ettirmekte, kendine has kimi özellikler gelifltirmektedir.(Nurettin Demir-Emine Y›lmaz, Türk Dili El Kitab›)

Yukar›daki metni okuyunuz. Ard›ndan koyu yaz›l› sözcü¤ün sonundaki +ki he-cesini atarak okuyunuz. Böyle okundu¤unda, yani cümleden ç›kar›ld›¤›nda, anlambozulmaktad›r. Öyleyse buradaki +ki, bir ektir ve sözcü¤e bitiflik yaz›lmal›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

• ki cümleden ç›kar›ld›¤›nda anlam bozuluyorsa bitiflik; bozulmuyorsa ayr›yaz›l›r.

Derler ki binlerce iflçi çal›flm›fl bu köflkü yapmak için; flimdi hiçbirinin ad› bi-linmez. (Murathan Mungan, Lal Masallar)

Yukar›daki metni okuyunuz. Bir de koyu yaz›l› sözcü¤ü ç›karak okuyunuz.Böyle okundu¤unda da cümlenin anlam›n›n bozulmad›¤› görülür. Öyleyse buradaki ayr› yaz›lmal›d›r.

ki ba¤lac› kimi sözcüklerde kal›plaflt›¤› için bitiflik yaz›l›r: hâlbuki, mademki, sanki, oy-saki, belki, çünkü vb.

+DA Hâl Eki ile dA Ba¤lac›n›n Yaz›m›Türkçede ba¤laç olarak kullan›lan dA ile bulunma hâli (+DA) eki zaman zamankar›flmaktad›r. Bunlar› ay›rman›n en kolay yolu, cümleden ç›kard›¤›m›zda anlambozuluyorsa bu ektir ve birleflik yaz›lmal›d›r; anlam bozulmuyorsa ba¤laçt›r, ayr›yaz›lmal›d›r.

Bugün 30 y›ll›k sosyoloji e¤itiminden sonra vard›¤›m nokta, sosyolojide bildi-¤im tek fley, hiçbir fley bilmedi¤imdir dersem beni Sokratesvârî bir tevazu ile ithamedebilirsiniz. (Ümit Meriç Yazan, Türkiye Kanatlar›m›n Alt›nda)

Yukar›daki örnekte koyu yaz›l› sözcü¤ü inceleyiniz. Görüldü¤ü gibi +da ç›ka-r›l›rsa anlam bozulmaktad›r; öyleyse bu ektir ve bitiflik yaz›lmal›d›r.

+DA eki, Türkçedeki ünsüz uyumu kural› gere¤i +da / +da / +ta / +te biçimlerinde kulla-n›l›r. Özel isimlere eklendi¤inde kesme iflareti ile ayr›labilir.

12. yüzy›lda Arapçadan Latinceye çevirilerle bafllayan uyanman›n Fransa’dada yank›s› aç›kça görülüyordu. (Sevim Tekeli, Bilim Dillerinin Tarihsel Geliflimi)

Örnekteki koyu yaz›l› sözcük, cümleden ç›kar›l›rsa anlam bozulmamaktad›r;öyle ise bir ba¤laçt›r ve ayr› yaz›lmal›d›r.

da / de ba¤lac›, sonu ötümsüz ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra kullan›ld›¤›nda ta / tebiçiminde söylense bile yaz›m› /d/ iledir.

ya da ba¤lac› ayr› yaz›l›r.

ile Ba¤lac›n›n / Edat›n›n Yaz›m›Hem ba¤laç hem de edat olarak kullan›lan ile, ba¤›ms›z veya eklefltirilerek kullan›l›r.

F›kralar›, romanlar›, öyküleri ile tan›d›¤›m›z Oktay Akbal’›n özgün yanlar›n-dan biri de denemecili¤idir. (Do¤an H›zlan, Düzyaz› Ayrac›)

‹le, ekleflti¤inde, ünsüzle biten sözcüklere gelince bafltaki /i/ sesi düfler; sonuünlüyle biten sözcüklerde ise /i/ > /y/ olur.

Kar›s›, üç çocu¤uyla her akflam umutla aç›yordu kap›y›. (Fakir Baykurt, OnBinlerce Ka¤n›)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Soru Ekinin Yaz›m›Soru eki, di¤er eklerden farkl› olarak daima ayr› yaz›l›r ve sonuna “?” iflareti konur.Kimi durumlarda soru ekinin üzerine kifli ekleri de getirilebilir, ancak bu durumayr› yaz›lma kural›n› de¤ifltirmez.

Hey Allah’›m, bu suali okumaktan b›kmad›n m› hâlâ? (Ayfle Kulin, Türkan)Günefl bat›yor... Yar›n, yine do¤ar. Ben, flu topraklarda yatan güneflin - bir gün

olsun - do¤du¤unu görmeyecek miyim? (Nam›k Kemal, Gülnihal)

Soru eki flu durumlarda soru anlam› tafl›maz: 1) -DI mI zarf-fiil yap›s›nda 2) ‹yisimi gibi kal›p ifadelerde 3) ‹kilemelerde pekifltirme amac›yla kullan›ld›¤›nda soruiflareti kullan›lmaz.

1. Hayat pahal›laflt› m› dostluklar ucuzlar. (Haldun Taner, Koyma Ak›l Oyma Ak›l)

2. ‹yisi mi, yar›ndan tezi yok, kefliflin izini tutup gidelim; kader, k›smetse birgün olur arkalar›ndan yetifliriz. (Eflâtun Cem Güney, Kerem ‹le Asl›)

3. Öyle ki, Yorgi bir gün: - Yahu çocuklar, demiflti, ay ›fl›¤›nda futbol oynamakk›yak m› k›yak olacak! (Orhan Kemal, Baba Evi)

Kitap, makale, köfle yaz›s› veya bildiri gibi yaz›lar›n bafll›klar›n›n ilk harfleri büyük yaz›l-d›¤›nda soru eki t›pk› ve, veya, ile gibi küçük harfle yaz›l›r. Ancak bütün sözcükler büyükharfle yaz›l›rsa bunlar da büyük yaz›l›r.

Düzeltme ‹flaretinin (^) Kullan›m›Düzeltme iflareti, yaz› dilimizde iki nedenle kullan›l›r.

1. Türkçede k, g, l, gibi ünsüzlerin art damak m› yoksa ön damak m› ol-du¤u esas olarak birlikte kullan›ld›¤› ünlüye ba¤l›d›r: kara, garip,al›n, koku, gurbet, kol vb. sözcüklerde bu sesler art damak; kürek,gülücük, el, yelek gibi sözcüklerde ise ön damak ünsüzüdür. Ancakyaz› dilinde kimi al›nt› sözcüklerde, bu sesi gösteren harflerden önceveya sonra art damak ünlüleri - a ve u - geldi¤i halde, söz konusu ün-süzler ön damak ünsüzü olarak söylenir. Bu durumu yaz›da belirt-mek için, bu ünlülerin üzerine düzeltme iflareti konur: â ve û.

kâr, kâ¤›t, kâfir, bekâr, Hakkâri, Kâmil, dükkân, mezkûr, sükûn, mahkûm; ka-rargâh, dergâh, rüzgâr; lâle, lâz›m, ‹slâm, hilâl, Halûk vb.

Biliyorsun ki, bizim Beflinci Ordu’nun karargâh› Saroz’dad›r. (Tar›k Bu¤ra,Çanakkale Mahfleri)

2. Baz› al›nt› sözcüklerde, uzun ünlünün gösterilmedi¤i durumlarda an-lam kar›fl›kl›¤›n› gidermek için uzun ünlünün üzerine “^” iflaretinikonur.

3. Arapçadan dilimize geçen +î nispet ekinin belirtme (+i) hâl eki ve 3.tekil flah›s iyelik ekiyle kar›flmas›n› önlemek için düzeltme iflaretikullan›l›r.


Düzeltme iflareti anlam›ndadilimizde flapka iflaretikavram› da yayg›n biçimdekullan›lmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Hala sözcü¤ünü düzeltme iflareti kullanarak ve kullanmadan telaffuz ediniz. Meydana ge-len anlam de¤iflmesini yorumlay›n›z.

K›saltmalar›n Yaz›m›Bir yaz›da çok s›k geçen isimler, yazar taraf›ndan belli biçimlerde k›salt›labilir. Bu-nun d›fl›nda toplumun de¤iflik kesimlerince çok kullan›lan k›saltmalar da bulun-maktad›r. Bu k›saltmalar de¤iflik biçimlerde yap›labilmektedir.

E¤er tek sözcük k›salt›lacaksa bu durumda bazen büyük harf, bazen de küçükharf kullan›labilmektedir: N (Azot), Ü (üniversite), M (milâdî); m (metre), g (gram),l (litre) vb. Örneklerde (M ve m) görüldü¤ü gibi k›saltman›n büyük veya küçükharfle yap›lmas› anlam› de¤ifltirmektedir.

Tek sözcüklük k›saltmalarda bazen sözcü¤ün ilk hecesi veya üç harfi; bazen de ilkiki veya üç ünsüzü kullan›l›r ve sonuna nokta konur: Prof. (profesör), Bul. (bulvar),Sok. (sokak), haz. (haz›rlayan), nö. (nöbetçi), Dr. (doktor), kr. (kurufl), Hz. (hazret) vb.

Görüldü¤ü gibi, kimi k›saltmalarda nokta iflareti kullan›lmakta (Prof., Sok., Nu. vd.), ki-milerinde ise kullan›lmamaktad›r (RNA, kg, cm vd.).

Birden çok sözcükten oluflan ülke, devlet, eser, kurum, varl›k, kifli, hastal›k vb.adlar›n k›saltmas›, bu sözcüklerin ilk harflerin bir araya getirilmesiyle oluflturulabi-lir. Noktalama iflaretleri ünitesinde de belirtildi¤i gibi, bu flekilde tamam› büyükharflerden oluflan k›saltmalarda esasen nokta kullan›lmaz. TBMM, AG‹K, BM, OT-DÜ, ASELSAN, DDY, THY, TDK vb. Ancak nadir de olsa T.C., T. gibi k›saltmalardanokta iflareti bulunmaktad›r.

Bu tip k›saltmalara ekler, k›saltman›n son harfinin okunufluna göre getirilir: TDK’den,TBMM’ye, THY’de vb.

Bilimsel bir yaz›da, çok baflvurulan baz› kaynak veya kifliler ile çok s›k geçecek olan terimler,yaz›n›n bafl›nda “Bundan sonra bu eser için flu k›saltma kullan›lacakt›r.” tarz›nda bir aç›klamayap›larak veya do¤rudan ayraç içinde yazarak o eseri ba¤layan k›saltmalar yap›lmakta, ayn› fle-kilde yaz›n›n bafl›nda veya sonunda, o yaz›da kullan›lan k›saltmalar dizisi verilmektedir.

“Kar›fl›k Dilli Eserleri”i en iyi temsil eden dil yâdigâr›, Behcetü’l-haday›k fimev’izeti’l-hakay›k’t›r [BH]. (...) Behcetü’l-Hakay›k’ta görülen bafll›ca ses ve yap›larflunlard›r: - Sözbafl›ndaki b- > m- ikili flekilleri kullan›lm›flt›r. BH’de m-’li flekillerbask›nd›r. (Ali Akar, Türk Dili Tarihi)

dinî konu ancak dini bütün

tarihî bina ancak tarihi incelemek

kalbî flükranlar›m› sunar›m ancak kalbi sa¤lam

afl›k “eklem kemi¤i” ancak âfl›k “seven”

dahi “pekifltirme ba¤lac›” ancak dâhi “deha sahibi”

hal “çözme, çözüm” ancak hâl “durum”

katil “cinayet” ancak kâtil “cinayet iflleyen”

varis “damar genifllemesi” ancak vâris “mirasç›”


Tablo 3.1Düzeltme ‹flaretininKullan›lmas›yla ‹lgiliÖrnekler

Tablo 3.2Nispet Eki, Belirtme (+‹)Hâli veya 3. Teklikfiah›s ‹yelik EkininKullan›m›yla ‹lgiliÖrnekler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

K›saltma; bir sözcük, terimya da özel ad›n içerdi¤iharflerden biri veya birkaç›ile k›sa olarak belirtilmesi vesimgelefltirilmesidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ses Uyumlar› ve Yaz›m Kurallar›Türkçede seslerin dizilifli, özellikle eklerin kullan›l›fl› belli bir düzen içerisinde ger-çekleflir. Bu da ünlü ve ünsüz uyumlar›n›n do¤mas›na yol açm›flt›r. Türkçede ikiünlü uyumu (büyük ve küçük ünlü uyumlar›), bir de ünsüz uyumu vard›r.

Türkçede as›l olan büyük ünlü uyumudur. Bilinen ilk metinlerde günümüze ka-dar bir iki istisna d›fl›nda hemen bütün Türk dil ve lehçelerinde büyük ünlü uyumugörülür. Bu uyum, ekler geldi¤i zaman da de¤iflmez, yani ekler de bu kurala uyar.

el+ler+i+n+de+ki+ler+den > ellerindekilerden oku-t-tur-u-l-acak-s›n > okutturulacaks›n.

Zaman zaman uyuma girseler de al›nt› ve birleflik sözcüklerde ünlü uyumlar› aranmaz: F.çep rast > çapraz, F. hurdevat > h›rdavat, A. mithare > matara, kahve alt› > kahvalt›,bu ile > böyle, ne as›l > nas›l vb.

Türkçedeki ses uyumlar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgi için Türk Dili I kitab›n›n dördüncü ünite-sini okuyabilirsiniz. (Macit, M. ve Cavkaytar, S., (Ed), Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Ya-y›nlar›, 2012)

Türkçede isimlere gelen +ki, +ken, +leyin,+(›)mt›rak ekleri ile fiillere gelen -(X)yoreki uyuma girmez: yoldaki, yoldayken, akflamleyin, yeflilimt›rak, görüyor. Bunlar›n d›-fl›nda isimlere gelen +DAfl ekinin de uyuma girmedi¤i görülür: yoldafl, arkadafl, türdefl,ifltefl, evdefl sözcüklerinde uyuma girer; ancak meslektafl, kardefl, ülküdafl sözcüklerin-de uyuma girmez.

Küçük ünlü uyumunun tarihi geçmifline bakt›¤›m›zda, Türkçede büyük ünlü uyu-mu kadar yayg›n olmad›¤› görülür. Ancak bugün Türkçede eklerin ünlüsü, sözcü¤ü-nün son hecesinin ünlüsü dikkate al›narak ve küçük ünlü uyumuna göre getirilir.

el+ler+i+n+de+ki+ler+den > ellerindekilerden; oku-t-tur-u-l-acak-s›n > okuttu-rulacaks›n.

Son hecesinde art damak ünlüsü bulunan, ancak ön damak ünsüzüyle biten sözcüklerde,eklerin ünlü uyumuna girmedi¤i görülür: kabul+ü > kabulü, alkol+lü > alkollü, sa-at+i+m > saatim, idrak+e > idrake, kontrol+süz > kontrolsüz vb.

Bilindi¤i gibi Türkçede bir de ünsüz uyumu bulunmaktad›r. Ünsüzler ötümlüve ötümsüz diye ikiye ayr›l›rlar. Bu ünsüzlerin bir k›sm›, ünsüz uyumu dedi¤imizkural gere¤i birbiriyle nöbetleflen çiftleri teflkil ederler: c ~ ç, d ~ t, k ~ g.

Bu durum, yaz›mda afla¤›daki uygulamalara yol açar:• Sözcük ötümsüz ünsüzle bitiyorsa ötümsüz ünsüzle bafllayan ek gelir:

Türk+çe > Türkçe, kay›k+ç›k > kay›kç›k, saç+tan > saçtan, ifl+te > iflte; bit-kin >bitkin, at-k› > atk›, kaç-t› > kaçt›, bak-t›k+ça > bakt›kça, iç+tik+i > içti¤i vb.

• Sözcü¤ün sonu ötümlü ünsüz veya ünlü ile bitiyorsa ekin ötümlü ünsüzlebafllayan biçimi getirilir:

yol+cu > yolcu, güzel+ce > güzelce, yavru+cak > yavrucak, yol+da > yolda,yer+den > yerden, yor-gun > yorgun, dal-g›ç > dalg›ç, del-gi > delgi, sol-du > sol-du, al-d›k+ça > ald›kça, bekle-dik+i+m > bekledi¤im, yüz-dük+ü > yüzdü¤ü vb.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yans›ma isimlerden isim yapan +tX eki ile dönüfllü fiillerden isim türeten -tX eki benzefl-me kural›na uymaz: k›p›r+t› > k›p›rt›, gürül+tü > gürültü, görün-tü > görüntü, tiksin-ti > tiksinti, al›n-t› > al›nt›, dökün-tü > döküntü vd.

Ünlü uyumlar›na girmeyen isim ve fiilimsilerden zarflar türeten +ken (< iken) ile aitlikeki +ki, ünsüz uyumuna da girmez: azken (az iken), geliyorken (geliyor iken), dünkü,evvelki vb.

Sözcük Sonunda ç / c, t /d, p / b ve k / g NöbetleflmesiDilimizde sonu /ç/, /t/, /p/ veya /k/ ile biten birtak›m sözcükler, ünlüyle baflla-yan ek ald›¤›nda veya ünlüyle bafllayan sözcüklerle kullan›ld›¤›nda, bu sesleringeçici olarak, s›ras›yla /c/, /d/, /b/ ve /g/ oldu¤u görülür. Bu bölümde bu tür sesolaylar› yaz›m kurallar› ba¤lam›nda ele al›nacakt›r.

Bu ünitede yaz› dilimizde görülen nöbetleflmeler (geçici ses de¤iflmeleri) efl zamanl› dilbilgisi kurallar›na göre anlat›lmaktad›r.

Sözcük Sonunda /ç/ > /c/ NöbetleflmesiTürkçede hac, sac gibi birkaç sözcük d›fl›nda esas olarak sözcük sonunda /c/ sesibulunmaz. ‹ki veya daha fazla heceli sözcüklerin sonundaki /ç/ sesleri ise, ünlüy-le bafllayan ekle kullan›ld›¤›nda /ç/ > /c/ olur: k›vanç+›+m > k›vanc›m; avuç+a >avuca; sevinç+i > sevinci, k›rlang›ç+a > k›rlang›ca vb.

Bu tip sözcükler, özel isim olarak kullan›ld›¤›nda telaffuzda /ç/ > /c/ olsa da yaz›da göste-rilmez: K›vanç’a ald›¤›m kitab› bugün verece¤im.

Bu tip sözcüklerden sonra ünlüyle bafllayan bir sözcük geldi¤inde telaffuzda yine /ç/ > /c/olur; ama bu durum yaz›da gösterilmez: öç almak, avuç açmak gibi.

Tek heceli sözcükler de ise /ç/ > /c/ de¤iflmesi kurall› de¤ildir: kalem uç+u > kalem ucu,ancak avuç iç+i > avuç içi, harç+a- > harcamak gibi. Yaz›mda tereddüt edildi¤i takdir-de yaz›m k›lavuzuna baflvurulmal›d›r.

Sözcük Sonunda /t/ > /d/ NöbetleflmesiTürkçede ad, öd, yâd, flad gibi birkaç sözcük d›fl›nda esasen sözcük sonunda /d/ se-si bulunmaz. Bunlar›n d›fl›ndaki kimi sözcüklerin sonundaki /t/ sesi, üzerine ek geti-rildi¤inde /d/ olur. Bu durum hem tek hem de çok heceli sözcüklerde görülür. Üs-telik Türkçe ve al›nt› sözcüklerde farkl› gerekçelerle benzer durum söz konusudur.

Tek heceli sözcüklerde:

kurt+u > kurdu, art+›+n+a > ard›na, dört+üncü > dördüncü, but+u > budu;ancak s›rt+›+n+a > s›rt›na, at+›+m > at›m, it+e > ite.

‹ki veya daha fazla heceden oluflan sözcüklerde:

kanat+› > kanad›, geçit+e > geçide, tokat+›+n+› > tokad›n›; ancak kan›t+› > ka-n›t›, bulut+a > buluta, yan›t+› > yan›t› vb.

Türkçede Arapça veya Farsçadan giren sözcüklerin sonundaki /d/ sesleri /t/olarak yaz›l›r ve okunur:

693. Ünite - Yaz ›m Kural lar ›S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Nöbetleflme kavram› ile sözcüktegörülen geçici ses de¤iflmesikastedilmektedir: avuç+u >avucu sözcü¤ünde /ç/ > /c/de¤iflimi anl›kt›r. Sözcü¤üntemelinde de¤iflme söz konusude¤ildir. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kâ¤›d > kâ¤›t, Ahmed > Ahmet, mes’ûd > mesut, umîd > ümit, derd > dert, milâd >milat vd. Ancak bu sözcüklere ünlüyle bafllayan bir ek geldi¤i zaman tekrar t > d olur:kâ¤›t+a > kâ¤›da, ümit+i > ümidi, dert+i > derdi vb. Ancak sözcüklerin asl›n›n nas›l ol-du¤unu her zaman bilemeyebiliriz. Bu durumda yaz›m k›lavuzuna bak›lmal›d›r.

Özel adlar, ek geldi¤i zaman telaffuzda /d/ olsa da yaz›da gösterilmez.

Bin üç yüz otuz do¤umlu nüfusa kaydedilen on alt› yafl›ndaki Ahmet’i, yirmialt› yafl›nda bin üç yüz otuz iki do¤umlu bir kad›nla evlendirmek icap etmifl-ti. (Sait Faik, Bütün Eserler 1 Semaver Sarn›ç)

Sonu /t/ ile biten al›nt› sözcükler, geldi¤i dilde zaten böyleyse bunlarda bir de¤ifliklik gö-rülmez: hizmet+i > hizmeti; zahmet+i > zahmeti, millet+e > millete, musibet+e > musi-bete vb. Ancak her sözcü¤ün asl›n›n nas›l oldu¤unu her zaman bilemeyebiliriz. Bu durum-da sözlü¤e ve/ya yaz›m k›lavuzuna bak›lmal›d›r.

Sözcük Sonunda /p/ > /b/ NöbetleflmesiSözcük sonunda /p/ > /b/ nöbetleflmesi, tek heceli sözcüklerin bir k›sm› için sözkonusudur: ip+i > ipi, sap+› > sap› ancak dip+i >dibi. Ayn› durum al›nt› sözcükler-de de görülür.

Türkiye Türkçesinde sözcük sonunda /b/ sesi bulunmaz. Bundan dolay› al›nt›sözcüklerin sonundaki /b/ > /p/ olur: A. ta’kîb > takip, A. kitâb > kitap, A. flurûb> flurup vb. ‹flte bu gibi sözcüklere ünlüyle bafllayan bir ek geldi¤inde tekrar eskihaline dönerler: takip+e > takibe, kitap+›+m > kitab›m, flurup+u > flurubu vd.

Sözcük Sonunda /k/ > /¤/ NöbetleflmesiTürkçede iki ve daha fazla heceli isimlerin sonu /k/ ile bitti¤inde ve isme ünlüyle bafl-layan bir ek getirildi¤inde /k/ > /¤/ olur: bilek+i+m > bile¤im; ayak+a > aya¤a vb.

Bu kural fiiller için geçerli de¤ildir: Akar su, bina çökecek vb.

Bu tip sözcükler, özel isim olarak kullan›ld›¤›nda, telaffuzda kurala uyulsa da yaz›da uyul-maz: Faruk’u, Tar›k’a, K›z›l›rmak’›n vb.

Hititler ‹.Ö. 2 bin y›llar›nda Halys’in (K›z›l›rmak’›n) e¤meci (kavsi) içine yer-leflmifllerdi. (Halikarnas Bal›kç›s›, Bütün Eserler I Merhaba Anadolu)

tek+i > teki; ok+a > oka; ek+i > eki örneklerinde görüldü¤ü gibi tek heceli sözcükler bukurala uymaz. Ak sözcü¤ü, istisna olarak a¤armak fiillinde de¤iflir; ancak “gözümün ak›karas›” dedi¤imizde söz konusu kurala uydu¤u görülür.

Do¤u dillerinden Türkçeye giren sonu ünsüz+/g/ biçimindeki sözcüklerde /g/> /k/ olur: reng > renk, âheng > ahenk, ceng > cenk. Ancak bunlara da ünlüylebafllayan bir ek geldi¤inde tekrar eski hallerine dönerler: renk+i > rengi, ahenk+e> ahenge vb.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ahlâk, hukuk, ittifak, müttefik, idrak, münaf›k gibi al›nt› sözcüklerin sonuna ünlüylebafllayan ek getirildi¤inde /k/ > /g/ olmaz: ahlâk+› > ahlâk›, hukuk+a > hukuka vb.

Ünlü Daralmas›Türkçede fiillere bir ek geldi¤i zaman temel olarak kök de¤iflmez. Ancak birtak›m ek-lerde geçici ünlü daralmas› görülür. Sonu /a/ veya /e/ ünlüsüyle biten fiillere -(I)yoreki geldi¤inde bu ünlüler daral›r: baflla-yor > bafll›yor, okuma-yor > okumuyor.

Karanl›¤›n içinden Emine’nin beyaz diflleri iki s›r sedef taneleri gibi parl›yor.(Yakup Kadri, Yaban)

Sözlü dilde, -An, -ArAk, -AcAk, -AsI, AlIm gibi ekler, /a/ veya /e/ ünlüsüyle biten fiillerlekullan›ld›¤›nda araya gelen yard›mc› /y/ sesinden ötürü bafll›yacak (< baflla-y-acak), yol-luyarak (<yolla-y-arak), tar›yal›m (< tara-y-al›m), gelmiyen (< gel-me-y-en) gibi genifl ün-lüsü daralt›larak telaffuz edilebilmektedir. Ancak bu durum yaz›da gösterilmez.

Dilimizde istisna olarak deve ye- fiillerinin ünlüleri, yukar›daki gibi eklerle kullan›ld›-¤›nda daral›r. Bu durum yaz›da gösterilir: de-yor > diyor, ye-y-ecek > yiyecek, de-y-esi >diyesi, ye-y-elim > yiyelim, ye-y-ip > yiyip, ye-y-ince > yiyince vb.

Aflk diyorlar en mukaddes hayale; / Ve sen de düflesin bu sonsuz hale... (Abdur-rahim Karakoç, Dosta Do¤ru)

Tek Heceli Sözcüklere Ek Geldi¤inde Ünsüz TüremesiTürkçede, Arapça hiss veya ‹ngilizce full sözcüklerinde oldu¤u gibi ikiz ünsüzyoktur. Bu yüzden dilimize Arapçadan giren ve asl›nda sonunda ikiz ünsüz bulu-nan his, af, hak, hat, had, zan gibi sözcükler tek ünsüzle yaz›l›r. Ancak bu tip söz-cükler ünlüyle bafllayan ek veya fiille kullan›ld›klar›nda sondaki ünsüz ikizleflir.

his etmek > hissetmek; af+a u¤ramak > affa u¤ramak; hak+› > hakk›; tren hat+›> tren hatt› vb.

Kendimi hiç de eksik hissetmiyorum. (Ayfle Kulin, Türkan)

‹kinci Hecelerdeki Ünlülerin DüflmesiTürkçede kurall› olmamakla birlikte gönül, beyin, koyun (gö¤üs), gö¤üs, burun,al›n, o¤ul, a¤›z, ba¤›r gibi sözcüklere ünlüyle bafllayan ek geldi¤inde ikinci hece-deki dar ünlüler (yani /›/, /i/, /u/, /ü/) düfler:

gönül+ü+m > gönlüm, koyun+u+n+a > koynuna, burun+u > burnu vb.

Dilimizde çevir- ve devir- fiillerinin edilgen biçimlerinde de ayn› olay görülür:devir- / devril-, çevir- / çevril-. Ancak bu durum, avuç, büyük, küçük, yan›t, çözüm,kömür, dü¤üm, geyik, buçuk, aç›k, soluk vb. birçok sözcükte görülmez: geyik+e >geyi¤e, kan›t+a > kan›ta, dü¤üm+ü > dü¤ümü, soluk+u+m > solu¤um vb.

Ferman› tekrar çevreye sard›. Koynuna koyacakt›. Fakat gö¤sünün görünmezbir cendere ile s›k›ld›¤›n› duydu. (Ömer Seyfettin, Ferman)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Burun, koyun, omuz gibi sözcüklerle kurulan ikilemelere ek geldi¤inde, ünlü düflmesi gö-rülmez: burun buruna gelmek, koyun koyuna yatmak, omuz omuza savaflmak vb.

Konuflma dilinde, içeri, d›flar›, ileri, yukar›, ora, bura, flura sözcükleri ek ald›¤›nda son-daki ünlü düfler: içeri+de > içerde; d›flar›+dan > d›flardan, yukar›+da > yukardan,ora+da > orda, flura+dan > flurdan vb. Ancak yaz› dilinde bu durum kesinlikle gösteril-mez. Bunlardan yaln›zca ileri+le- > ilerle- fiili istisna olarak yaz› dilinde kullan›l›r.

Türkçeye Arapçadan giren ve geldi¤i dilde ikinci hecesinde ünlü bulunmayan,ancak Türkçede telaffuz güçlü¤ünden dolay› ünlü türemesi görülen ömür (< A.ömr), flükür (< A. flükr), ak›l (< A. akl), kay›t (< A. kayd), devir (< A. devr), nakil(< A. nakl), seyir (< A. seyr) vb. sözcükler ünlüyle bafllayan ek veya ünlüyle bafl-layan bir yard›mc› fiille kullan›ld›¤›nda ikinci hecelerindeki türeme ünlüler düfler:

ak›l+a > akla; ömür+ü+m > ömrüm, flükür etmek > flükretmek, kay›t olmak >kaydolmak; devir etmek > devretmek, nakil+i > nakli vd.

‹kinci hecesinde ünlü bulunmayan al›nt› sözcükler özel isim olarak kullan›ld›¤›nda hangieki al›rsa als›n ünlü düflmesi yaz›da gösterilmez:

Ömür sözcü¤ü “ömür+ü tükendi > ömrü tükendi” olur; ancak “Ömür’ü gördüm.”örne¤indeki gibi özel isim olarak kullan›l›rsa /ü/ sesi düflmez.

Türkçeye Arapça veya Farsçadan giren ve asl›nda ikinci hecesinde uzun ünlü bulunan hu-kuk (< A. hukûk), takdim (< A. takdîm), takdir (< A. takdîr), sükûn (< A. sükûn), ümit(< F. umîd), takip (< A. ta’kîb), kabul (< A. kabûl) gibi sözcükler ünlüyle bafllayan birek veya bir yard›mc› fiille kullan›ld›¤›nda ikinci hecedeki ünlüler düflmez:

hukuk+a > hukuka; takdim etmek; takdir olunmak; sükûn+a ermek > sükûna er-mek; ümit etmek; kabul olmak, takip+e bafllad› > takibe bafllad› vd.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Türk yaz› dilinin temel yaz›m kurallar›n› s›rala-

yabilmek

Yaz›m kurallar›, biçimsel olarak uymam›z gere-ken kurallar bütünüdür.Bu kurallar büyük harf

kullan›m›, gerekti¤inde hecenin bölünmesi, ayr›

veya bitiflik yaz›lan sözcükler, ünlü ve ünsüz

uyumlar›, uyum d›fl› yaz›mlar, rakamlar›n ya-

z›lmas›, k›saltmalar›n ne flekilde yap›laca¤› veya

yayg›nlaflm›fl k›saltmalar, gerek rakamlar gerek-

se k›saltmalara gelen eklerin nas›l yaz›laca¤›,

yazarken karfl›laflt›¤›m›z ses olaylar›ndan han-

gilerinin yaz›ya aktar›laca¤›, hangilerinin akta-

r›lmayaca¤› gibi konular›n bütününü kapsar.

Yaz›m kurallar›na uymamaktan kaynaklanan

anlat›m bozukluklar›n› de¤erlendirebilecek bilgi

ve beceriler kazanabilmek

Yaz›m kurallar› herkes için ba¤lay›c›d›r. Bu ku-rallara uyulmad›¤›nda anlafl›lamama veya yanl›flanlafl›lmalar söz konusu olabilir. Bu durum dakifliler aras›nda sa¤l›kl› bir iletiflim kurulmas›n›engeller. Yaz›m kurallar›n›n neler oldu¤unu bil-mek, hem do¤ru yazmaya hem de yaz›m hatala-r›n› gidermeye yard›mc› olur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

74

1. Afla¤›dakilerin hangisinde büyük harf kullan›lmama-s›ndan kaynaklanan yaz›m yanl›fl› vard›r?

a. Güney sahillerimiz yine her y›l oldu¤u gibi Al-man, Rus, ‹ngiliz turistlerle dolup tafl›yor.

b. Türk milleti Kurtulufl savafl› y›llar›nda yedi dü-vele karfl› büyük mücadeleler vermifl ve bundada baflar›l› olmufltur.

c. Çocuklar, eve nereden geldi¤i belli olmayan yav-ru kediye bay›lm›fl, hatta ona Haylaz diye adkoymufllard›.

d. 19 May›s 1919 ulu önder Atatürk’ün gençli¤ebayram olarak hediye etti¤i tarihtir.

e. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce kabul edilenkanunlar, yetkili kiflilerce baflvurulmas› halindeAnayasa Mahkemesi taraf›ndan Anayasa’ya uy-gunluk yönünden denetlenirler.

2. Afla¤›dakilerin hangisinde pekifltirme s›fat›n›n yaz›-m› yanl›flt›r?

a. Bütün gün u¤rafl›p didindim; ama bir sonuç ala-mad›m.

b. Ben bütün çiçekleri severim. Pembe gülün yeribenim gönlümde baflkad›r. Hele pes pembeolursa benim için yeri daha da baflkad›r.

c. Ya¤murdan dolay› çamur deryas›na dönen so-kaklarda pantolonum batt›.

d. Kap›dan ç›kar ç›kmaz komflular›n inceleyici ba-k›fllar›yla karfl›laflmak hofl de¤il.

e. Yap›lacak ifller böylesine y›¤›lm›fl iken ikide birgezmelere gitmek de neyin nesi?

3. Afla¤›dakilerin hangisinde ki sözü yanl›fl yaz›lm›flt›r?a. Beklenmedik iflin ç›kt›, anlad›k; ne var ki biz de

burada seni bekleye bekleye harap olduk!b. Mademki bu ifller yar›na kadar bitmeli, o halde

herkes bu gece burada, tamam m›? c. Yolculu¤a ç›k›lacak saat belli, öyleyse ne diye

geç kal›n›rki?d. Dün akflamki kötü haberi al›nca vaktin geç ol-

mas›na bakmadan yola koyulmufl.e. Bütün gece boflu bofluna sizi beklemifller, belki

gelirsiniz diye ümit etmifller.

4. Afla¤›dakilerin hangisinde ki ba¤lac›n›n yaz›m›yanl›flt›r?

a. Gerçek demokrasilerde güçler ayr›l›¤› ilkesi hâ-kim olmal›d›r ki iktidar›n hukuk d›fl› yollara bafl-vurmas› engellenebilsin.

b. Dünkü yeni yetme gelmifl, bugün bana ak›l ö¤-retmeye kalk›yor? Hele dur, biraz büyü, oku, ö¤-ren; ondan sonra ak›l sat!

c. Geçmiflteki hatalardan ders al›nabiliyorsa, olan-lar için üzülmeye hacet yok.

d. Ee ne demifller: Evdeki hesap çarfl›ya uymaz.Kardeflim, aya¤›n› yorgan›na göre uzatki sonrasen rahat edesin!

e. Nihayet diplomay› al›yorum. ‹çim öyle sevinçledolu, yüre¤im öyle k›p›r k›p›r ki sanki içimdebir güvercin kanat ç›rp›yor.

5. Afla¤›dakilerin hangisinde düzeltme iflaretinin kulla-n›lmamas› anlat›m bozuklu¤una yol açmaktad›r?

a. Çocuklar, “Ders çal›flaca¤›z.” diye beni kand›r›psinemaya kaçm›fl. Zamane çocuklar› iflte!

b. Babam dün Akif Amcam› ziyarete gitti, Akif Am-cam ise babamdan habersiz bize geldi.

c. Y›llarca süregelen davam›zda hakim nihayet bu-gün karar› aç›klayacak.

d. Yar›n erkenden seyahatimiz bafll›yor; haydi ev-lad›m yata¤a!

e. Yar›n dü¤ünümüz var. Misafirlere meyvenin vesebzenin en tazesini ikram etmek için babamlarsebze haline gittiler.

6. Afla¤›dakilerin hangisinde /k/ > /¤/ nöbetleflmesigörülür?

a. Gençler aras›nda kitap okuma oran›n›n düflme-si, bilgisayarlar›n olumsuz etkileri aras›nda gös-terilebilir.

b. Dondurma almaya paras› olmayan küçü¤ün avu-cuna iki lira koydu¤umda, o minik gözlerindebeliren mutlulu¤u asla unutmayaca¤›m.

c. Bugün günlerden Perflembe. Yar›n Cuma. Çokflükür, öbürkü gün tatil bafll›yor. Nihayet uzunk›fl›n yorucu ve s›k›c› etkisinden kurtuluyorum.

d. Hastalanmaya gör. Doktor, ilaç, hastane derkeninsan›n do¤rusu ya anas› a¤l›yor, arkadafl!

e. Gün boyu uyumayan bebek, akflam babas› gelipde onu arabayla gezdirmek için arabayabindirince an›nda gözlerini kapam›flt›.

Türk Di l i - I I



7. Afla¤›dakilerin hangisinde /k/ > /¤/ nöbetleflmesin-den kaynaklanan yaz›m yanl›fl› vard›r?

a. Umudu da umutsuzlu¤u da yaflad›m; ancak hiç-bir zaman y›lg›nl›¤a kap›lmad›m.

b. Bugüne kadarki tecrübelerime dayanarak diye-bilirim ki, çal›flan er veya geç baflar›ya ulafl›yor.

c. Kimseye kötülük etmeyin, hatta kimse için kö-tülük istemeyin bile. Kötülü¤ün dönüp dolafl›psize veya bir yak›n›za, sevdi¤inize gelebilece¤i-ni unutmay›n.

d. Günler ne çabuk geçiyor yahu! Bir bak›yorsu-nuz Pazartesi, bir bak›yorsunuz Cuma olmufl.Ama giden gün ömürden gitmifl. ‹nsan bununfark›nda de¤il.

e. Y›llar sonra lise arkadafllar›m›zla bulufltuk. Kim-ler gelmemiflti ki? Lisedeyken en samimi arkada-fl›m›, Halu¤u orada gördüm.

8. Afla¤›dakilerin hangisinde ünlü daralmas›ndan kay-naklanan yaz›m yanl›fl› yap›lm›flt›r?

a. “Size gelmiyece¤im!” diyorum; bofluna ›srar et-me ne olur!

b. Art›k gezmeyi b›rak›yor ve çal›flmaya bafll›yo-rum.

c. Yar›n bafllayaca¤›n yeni iflinde, sana baflar› vesebat diliyorum.

d. “Gel, kim olursan ol, yine gel!” demifl Mevlâna.e. Çok flükür, bu ifl de bitti; ama gerçekten çok ça-

balad›m.

9. Afla¤›dakilerin hangisinde ünlü daralmas›ndan kay-naklanan yaz›m yanl›fl› yap›lm›flt›r?

a. Bana öyle geliyor ki yak›n gelecekte bas›l› kitaptamamen ortadan kalkacak.

b. Gençler san›yorlar ki ana babalar› hep yanlar›n-da olacak, kendileri ise çal›flm›yarak, çabalam›-yarak gönüllerince yaflayacaklar.

c. Hadi sofraya buyurun! Meyve ve sebzelerimizinhepsi kendi bahçemizden. Hepsi organik.

d. Kad›n›n çal›flma dünyas›na kat›lmas›na kesinlik-le evet diyorum! Ancak yine de minicik yavrula-r›n sabah›n köründe servis arabalar›yla krefllere,anaokullar›na tafl›nmas›na insan›n içi yan›yor.

e. Ne yesem yar›yor. Kimileri var benim yedi¤iminon kat›n› yiyor, yine de kilo falan alm›yor. Öyle-lerine öyle imreniyorum ki!

10. Afla¤›dakilerin hangisinde ünlü düflmesinden kay-naklanan yaz›m yanl›fl› yap›lm›flt›r?

a. Allah’a flükür, selden önce bütün çal›flmalar ka-y›t alt›na al›nm›fl!

b. Bu ifli niçin ona teklif etmiyorsunuz?c. Fikir eserlerinin de telif kanuna tabi k›l›nmas›

flartt›r.d. Bütün gün halk âfl›klar›n›n saz çalmalar›n› hay-

ran hayran seyir ettik.e. Bir ömür çal›fl›p da elde ettiklerimizi k›sa vakit

içinde yitirmemiz çok hazin!


Bir fiehir Efsanesinin Öyküsü

Prof. Dr. fiükrü Halûk Akal›n

S›kça karfl›laflt›¤›m sorulardan biri de Türk Dil Kurumu-nun otobüs için “çok oturgaçl› götürgeç”, hostes için“gök konuksal avrat”, ‹stiklal Marfl› için “ulusal düttü-rü”, lokanta için “modern otlangaç” karfl›l›klar›n› türetiptüretmedi¤idir. Kimileri bunu elefltiri için gündeme getirir, kimileri alayetmek için... Kimileri de böyle sözcüklerin türetildi¤inegerçekten inan›r. Bu soru yöneltildi¤inde Türk Dil Kurumunun hiçbir za-man belirtilen sözcükleri türetmedi¤ini, bunlar›n bireryak›flt›rma oldu¤unu söyleyerek gülüp geçerim. “‹nan-mayan varsa Türk Dil Kurumunun sanal ortamdaki söz-lüklerinde bu sözcükleri aras›n. Bulamayacakt›r... Oto-büs sözünün karfl›s›nda otobüsün tan›m›, hostes sözü-nün karfl›s›nda da hostesin tan›m› yer al›r.” diyerek ka-n›t da gösteririm. Ancak bu gülünç yak›flt›rmalar, yeni-lerinin de eklenmesiyle bir flehir efsanesine dönüflmeyebafllad›. Sigara için “dumansal tüttürgeç”, tren için “ar-kadan ittirmeli üstten tüttürmeli götürgeç” vb... Türkçekökenli bir sözcük olan, yaln›z Türkiye Türkçesindede¤il bütün Türk yaz› dillerinde ve a¤›zlar›nda kullan›-lan yumurtaya “tavuksal f›rtlangaç” gibi bir karfl›l›k tü-retildi¤ini duyunca gülmekten kendimi alamad›m.

Peki bunlar› kim ortaya at›yor?Bu flehir efsanesi ne zaman oluflmaya bafllad›?

‹lk uydurmalar Ekim 1932’de

Bu yak›flt›rmalar›n geçmifli Türk Dil Kurumunun kurul-du¤u ve Birinci Türk Dili Kurultay›’n›n topland›¤› gün-lerin hemen ard›ndan, 1932 y›l›n›n Ekim ay›nda baflla-d›. 26 Eylül 1932 günü Dolmabahçe Saray›’nda BirinciTürk Dili Kurultay› toplanm›flt›. Türkçenin gelifltirilme-si, zenginlefltirilmesi ve özlefltirilmesi çal›flmalar›na giri-flildi¤i günlerde halk a¤z›n›n, tarihsel Türkçe metinlerinve Orta Asya’daki Türk yaz› dillerinin söz varl›¤›ndansözcükler al›nmas› tart›fl›lm›flt›. ‹lk yak›flt›r›lan sözcükler merhaba için “kaz›klar›z” -evetyanl›fl okumad›n›z kaz›klar›z!-, kaymakam yerine “otu-rak”, k›z mektebi karfl›l›¤›nda da “kanc›k mektebi” oldu.

Sibiryadaki Türk lehçelerinde “sa¤l›kl›, sa¤lam” anla-m›ndaki kaz›k sözünün selamlaflma konuflmalar›nda kul-lan›lmas›ndan (Kaz›ks›z b›? ‘‹yi misiniz?’) esinlenerekmerhaba yerine kaz›klar›z uydurulmufl olmal›. Di¤er ikisözcük de halk a¤z›ndaki kullan›mlardan al›nma.Bu yak›flt›rmalarla ilgili o günlerden bir gazete haberi...Bafll›¤› da “‹t ürür, Kervan yürür!.”“Memlekette yeni bir ink›lap bafllad›. Dilimizi kurtara-

ca¤›z. Fakat her yeni hamlede oldu¤u gibi flimdi de ba-

z› acayip sesler duyuluyor. Giriflilen yolun hedefini kas-

den yanl›fl gösterenler var. Bunlar zannediyor veyahut

zannettirmek istiyorlar ki ortaya uydurma bir dil ç›ka-

r›lacak. Öz dile kendi yolunu açmaktan ibaret olan bu

gidifli halka baflka türlü anlatanlar›n kast› anlafl›lmaz

fley de¤ildir. Son günlerde hatta mekteplere kadar giren

garip dedikodulara flahit oluyoruz” denildikten sonrauydurma sözlere üç örnek veriliyor. Yaz›da bu uydur-malarla ilgili çarp›c› bir yorum yap›l›yor: Nezahate o ka-dar meftun olan Türk milleti bu kadar fleni bir kabal›¤›affedemez. Daha o günlerde “kaz›klar›z”, “oturak”, “kanc›k mekte-bi” ile bafllayan bu yak›flt›rmalar› 1960’l› y›llarda uydu-rulan “gök konuksal avrat”, “ulusal düttürü”, “modernotlangaç”; 1980’lerde ise “çok oturgaçl› götürgeç” ve di-¤erleri izledi... ‹flte bir flehir efsanesinin k›sa tarihi...

Kaynak: http://www.akalin.gen.tr/TR,195/bir-sehir-ef-sanesinin-oykusu.html


”

“

77

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Harf Kullan›m›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pekifltirme S›fatlar›n›n Yaz›-m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “+ki Aitlik Eki, ki Ba¤lac› ileki Pekifltirme ve fiüphe Edat›n›n Yaz›m›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “+ki Aitlik Eki, ki Ba¤lac› ileki Pekifltirme ve fiüphe Edat›n›n Yaz›m›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düzeltme ‹flaretinin (^) Kul-lan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözcük sonunda /k/ > /¤/ nö-betleflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözcük sonunda /ç/ > /c/nöbetleflmesi” ve “Sözcük sonunda /k/ > /¤/ nö-betleflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ünlü Daralmas›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ünlü Daralmas›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kinci Hecelerdeki ÜnlülerinDüflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

T›rnak iflareti içinde verilen k›s›m tam bir cümle isecümle büyük harfle bafllar ve sonunda hangi noktalamaiflareti gerekiyorsa o konur. Al›nt› tam bir cümle de¤ilsebu kurala uyulmaz.

S›ra Sizde 2

Ara yönleri bildiren alt, üst, üzeri gibi sözcükler e¤er so-mut yer bildiriyorsa ayr›, somut yer bildirmiyorsa birleflikyaz›l›r: akflamüstü, ola¤anüstü, suçüstü, ayaküzeri, de-nizalt›, fluuralt›; ancak para üstü, yol üzeri, evin alt› vb.

S›ra Sizde 3

Sözcüklerin /p/, /r/, /s/, /m/ sesleri veya bunlar›n da pe-kifltirilmifl biçimleriyle türetilen pekifltirilmifl sözcükler bir-leflik yaz›l›r: kupkuru, yamyass›, çepeçevre, dümdüz vb.

S›ra Sizde 4

Ek fiilinin -ken zarf-fiil ekini alm›fl biçimi iken, isimler-le kullan›ld›¤›nda ekleflir. Ancak meydana gelen +ken(< iken) eki ünlü uyumuna girmez: haz›rken, çocuk-ken, yolcuyken, ustayken. Ayr›ca iken, ekleflirken sonu

ünsüzle biten bir isimle kullan›ld›¤›nda söz bafl›ndaki/i/ sesi düfler: uzman iken > uzmanken, ö¤retmen iken> ö¤retmenken. Sonu ünlüyle biten sözcüklerle kulla-n›ld›¤›nda ise söz bafl›ndaki /i/ sesi, yar› ünlü /y/ sesi-ne dönüflür: ö¤renci iken > ö¤renciyken, müflteri+si iken> müflterisiyken.

S›ra Sizde 5

Çek, senet gibi evraklarda araya baflka say›lar›n ilaveedilmesini önlemek için bütün say›lar bitiflik yaz›l›r.

S›ra Sizde 6

“Hala” sözcü¤ünü bu flekilde kulland›¤›m›zda babam›-z›n k›z kardefli anlam›na gelir. Düzeltme iflareti kullana-rak hâlâ biçiminde kulland›¤›m›zda ise flu anda bileanlam›na gelir. Dolay›s›yla düzeltme iflareti kullanmak,telaffuzu dolay›s›yla da anlam› etkilemektedir.

Yararlan›lan KaynaklarÇotuksöken, Y. (2001). “Yaz›m Sorunlar›na ‹nce Ayar”,

Yaz›m ve Sorunlar› Bilimsel Kurultay Bildirile-

ri, Ankara: Dil Derne¤i Yay›nlar›.Dil Derne¤i (2000). Yaz›m K›lavuzu. ‹stanbul: Dil

Derne¤i Yay›nlar›.Hepçilingirler, F. (2000). Türkçe OFF. ‹stanbul: Remzi

Kitabevi.http://www.tdk.org.trKavcar, C. vd. (2002). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m. Anka-

ra: An› Yay›nlar›

Baflvurulabilecek KaynaklarA¤ca, H. (2001). Türk Dili. Ankara: Gündüz E¤itim ve

Yay›nc›l›k. Aksoy, Ö. A. (1991). Dil Yanl›fllar›. ‹stanbul: Adam

Yay›nlar›.Alpay, N. (2007). Türkçe Sorunlar› K›lavuzu. (3. bas-

k›) ‹stanbul: Metis Yay›nlar›_______. (2004). Dilimiz Dillerimiz. ‹stanbul: Metis

Yay›nlar›Zülfikar, H. (2008). Do¤ru Yazma ve Konuflma Bilgi-

leri. Ankara: Zerpa Yay›nlar›._______Do¤ru Yazal›m, Do¤ru Konuflal›m,

www.tdk.gov.tr/TRdosyagoster.aspx.Y›lmaz, Y. (2010). Türkçede Dil Yanl›fllar›: Sebepler-

Çözümler-Teklifler. ‹stanbul: Özel Kitaplar.



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Düflünce yaz›lar›n›n genel özelliklerini aç›klayabilecek,Düflünce yaz›lar› türlerini s›ralayabilecek,Düflünce yaz›lar›n›n türlerini ay›rt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabi-leceksiniz.

‹çindekiler

• Düflünce yaz›lar›• Makale• F›kra• Elefltiri• Deneme• Söylefli

• Röportaj• Gezi• An›• Günlük• Yaflam öyküsü (Biyografi)• Öz yaflam öyküsü (Otobiyografi)

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

Türk Dili-II• G‹R‹fi• DÜfiÜNCE YAZILARI

4TÜRK D‹L‹-II

Yaz›l› Anlat›m Türlerive Uygulamalar› I:Düflünce Yaz›lar›

G‹R‹fiBir duygunun ya da düflüncenin yaz› ile anlat›lmas›na yaz›l› anlat›m denir. Yaz›l›anlat›m, günlük yaflamda pek çok amaç için kullan›l›r. ‹nsanlar, bir olay› ya da birkonuyla ilgili görüflleri yaz›l› olarak kaydetmek ve bunlar› baflkalar›yla daha sonrapaylaflmak için yaz›l› anlat›m› seçebilir. Al›flverifle ç›karken yaz›l› olarak listelemeyapabilir. Bir duruma iliflkin istek ya da sitemini yaz› ile bildirebilir, duygular›n›paylaflmak için yaz›dan yararlanabilir. Bütün bunlar insano¤lu için yazmaya amaçve anlam kazand›r›r. Yaz›lar›n, ele ald›¤› konu ve biçim özelliklerine göre de tür-leri belirlenir. Kesin çizgilerle yaz›l› anlat›m türlerini ay›rt etmek kolay olmamaklabirlikte genel kabul görmüfl yaz›l› anlat›m türlerini iki ana bafll›k alt›nda toplamakmümkündür: 1. Düflünce yaz›lar› (bilgilendirici, ö¤retici, bilgi verici, düflünsel) 2.Sanatsal yaz›lar (yaz›nsal, kurgusal, edebî). Ayr›ca her küme içinde yaz›n›n amac›,yaz›n›n uzunlu¤u, k›sal›¤›, dilin kullan›m› bak›m›ndan belli kural ve ölçülere ba¤-l› kal›nan türler vard›r. Bu ünitede düflünce yaz›lar›n›n genel özellikleri ele al›na-rak bu türlerin örneklerine yer verilecektir.

DÜfiÜNCE YAZILARI‹nsanlar›, bir konu üzerinde düflündürmeyi, tart›flt›rmay›, bu yolla gerçeklere ulafl-t›rmay› amaçlayan yaz› türlerine düflünce yaz›lar› denir. Yazar, ya okuru ele ald›-¤› konu hakk›nda bilgilendirmek ister ya da o konuya iliflkin düflüncelerini paylafl-mak ister. Düflünce yaz›lar› sanatsal boyutlu yaz›lar de¤ildir; bir gözlem, deneyimya da araflt›rmaya dayal› yaz›lard›r. Yazar›n sanatl› anlat›m kayg›s› yoktur. Düflün-ce yaz›lar›n›n yaz›l›fl amac› ile okura sezdirilen anlam aras›nda bir iliflki söz konu-sudur. Genelde sözcüklerin ilk anlamlar›yla oluflturulan düflünce yaz›lar›nda, okur-da b›rakt›¤› izlenimin kifliden kifliye de¤iflmeyece¤i varsay›l›r. Düflünce yaz›lar›n›nbaz› türlerinde bilimsel kavramlara ve terimlere yer verilir.

Düflünce yaz›lar›nda bilgi vermek, kan›tlamak ve izlenimleri yans›tmak amaçland›¤› içinaç›klay›c›, tart›flmac› ya da betimleyici anlat›m biçimlerinden yararlan›labilir.

Gazete ya da dergilerde yer alan haber yaz›lar› düflünce yaz›lar› olarak de¤erlendirile-bilir mi? Neden?

Düflünce yaz›lar›n›n da kendi içinde çeflitlendi¤i görülür. Araflt›rmaya dayal› dü-flünce yaz›lar› bilimsel yaz›lar içinde de ele al›nabilece¤i gibi deneme, f›kra, elefltiri

Yaz›l› Anlat›m Türleri veUygulamalar› I:

Düflünce Yaz›lar›

Türk edebiyat›nda Bat›l›anlamda düflünceyaz›lar›n›n ortaya ç›k›fl›Tanzimat’la birliktedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

gibi düflünce yaz›lar› öznel yan› bulunan ve genellikle gazete çevresinde oluflan ya-z›lar olarak de¤erlendirilmektedir. An›, günlük, gezi, öz yaflam öyküsü gibi türler isekiflisel hayat› konu edinen düflünce yaz›lar› olarak kabul edilmektedir. Bu ünitede,düflünce yaz›lar› böylesi bir s›n›fland›rmaya girmeden bir bütün olarak ele al›nm›flt›r.

Türk Edebiyat›nda yer alan düflünce yaz›lar›yla ilgili daha ayr›nt›l› bilgi edinmek için Cum-huriyet Dönemi Türk Nesri adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Çetiflli, ‹ ve Kolaç, E. (ed.),Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, 2012)

Makale Makale, herhangi bir konuda bilgi vermek, bir düflünce ya da konuya aç›kl›k ge-tirmek, yeni bir görüfl ve düflünceyi ileri sürmek, ele al›nan konu üzerinde yap›laninceleme ve araflt›rma sonuçlar›na göre kan›tlar sunarak bu yeni görüfl ve düflün-celeri desteklemek ve do¤rulu¤unu kan›tlamak amac›yla kaleme al›nan bilimsela¤›rl›kl› gazete ve dergi yaz›lar›d›r (Birinci, 2009: 368). Bilimsel yan› a¤›r basan vebilimsel çal›flmalar›n raporlaflt›r›lmas›n› içeren bilimsel makaleler, çeflitli uzmanl›kdallar›n›n sorunlar›yla ilgili olup genellikle ayr›nt›l› bir araflt›rmaya dayan›r. Bu türmakaleler gazetelerde yay›mlanan güncel konulu makalelerden farkl›d›r.

Alt›nc› ünitede bilimsel çal›flmalar› içeren yaz›lar bilimsel yazma süreci olarak ayr›nt›l› bi-çimde anlat›lm›flt›r.

Aç›klamaya ve bilgi vermeye dayal› anlat›m türlerinden biri olan makalenin ko-nu s›n›rlamas› yoktur. Toplumun genelini ya da bir bölümünü ilgilendiren bilimselve sanatsal her konuda yaz›labilir. Yazar diledi¤i konuyu seçer.

Bir düflünce yaz›s› olan makale, genellikle canl›l›¤›n› anlat›m›n yal›nl›¤›ndan,yo¤unlu¤undan al›r. Düflünceyi gölgeleyen anlat›m oyunlar›, di¤er bir deyiflle sa-natsal bir anlat›m kayg›s› tafl›maz. Sözcüklerin mecaz anlamlar›ndan çok gerçekanlamlar› tercih edilir. Makalede önemli olan, düflüncelerin birbirini bütünleyen veörüntüleyen bir düzen içinde verilmesidir (Özdemir, 2002:139).

Makale yazar› hangi konuda yazarsa yazs›n okurlar›n›n düzeyine uygun yazma-l›d›r. Makalesini okunabilir ve inand›r›c› k›lman›n yollar›n› düflünmelidir. Bu amaç-la makalesinde öne sürdü¤ü görüfl ve düflüncesini kan›tlamak için karfl›laflt›rmalar-dan, say›sal verilerden, farkl› örneklerden, al›nt›lardan yararlanabilir.

Makalede amaç, bilgi vermek, okurun görüflünü ve düflüncesini etkilemek oldu¤u için ge-nellikle aç›klay›c› ya da tart›flmac› anlat›m biçimi ile yaz›l›r.

Makale girifl, geliflme ve sonuç bölümlerinden oluflan bir plan içinde yaz›l›r. Bu bö-lümler aras›nda kesin bir çizgi olmamakla beraber bölümler aras›nda geçifllerin birbi-ri ile ilgili ve aflamal› olmas› beklenir. Yaz›n›n giriflinde, öne sürülen düflünce aç›k veokurun ilgisini çekecek biçimde ortaya konmal›d›r. Dili anlafl›l›r nitelikte, ele ald›¤› gö-rüfl ya da düflünce güçlü ve ilgi çekici olmal›d›r. Geliflme bölümü makalede ele al›nangörüfl ya da düflüncenin aç›kland›¤›, ayr›nt›l› olarak ele al›nd›¤› bölümdür. Bu bölüm-de yazar, düflünceyi gelifltirme yollar›ndan, konunun niteli¤ine uygun örneklerden,karfl›laflt›rmalardan, al›nt›lardan yararlanarak makaleye nesnellik kazand›rabilir. Sonuçbölümünde de geliflme bölümünde yap›lan ayr›nt›l› aç›klamalar›n ›fl›¤›nda bir yarg›yavar›l›r. Makale türünde yazarken flu noktalara dikkat edilmelidir:

• Makalede ele al›nan konu bilimsel bir tarzda ifllenmelidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Yazar savundu¤u düflünceyi aç›k olarak yazmal›, dolayl› anlat›mlara ve sözoyunlar›na yer vermemelidir.

• Yazar savundu¤u düflünceyi kan›tlay›c› belgelerden, örneklerden yarar-lanmal›d›r.

• Makalede yazar, konuya tarafs›z bir gözle yaklaflmal›, öznel görüfllerden sa-k›n›lmal› ve nesnellik ön planda olmal›d›r.

• Makalede üçüncü tekil anlat›m kullan›lmal›d›r. • Makalede düflünceler planl› olarak sunulmal› ve sonuç bölümünde bir yar-

g›ya var›lmal›d›r.Makale, gazetecilikle do¤mufl, gazetecilikle birlikte geliflmifl bir yaz› türüdür. Maka-

le türü, ilk özel gazete olan Tercüman-› Ahval’de fiinasi’nin yazmaya bafllad›¤› maka-lelerle Türk bas›n›na girmifltir. Edebiyat›m›zda makale yazmay› u¤rafl edinen yazarlararas›nda fiinasi’den baflka yazarlar da bulunmaktad›r: Ziya Pafla, Nam›k Kemal, Ali Sua-vi, Ahmet Mithat, Ziya Gökalp, Yakup Kadri, Refik Halid Karay, Falih R›fk› Atay, NadirNadi, Erol Güngör, Zekeriya Sertel, fiükrü Kaya, Vedat Nedim, H›fs› Topuz, Do¤anH›zlan, Emre Kongar, Füsun Akatl›, Berna Moran, Cevat Çapan, Hüseyin Hatemi, Nev-zat Yalç›ntafl gazete makaleleriyle dikkat çeken isimler aras›nda say›labilir.

Afla¤›daki örnekte bilimsel bir dergide yay›mlanan belgesel tiyatro ile ilgili birmakaleden k›sa bir bölüm yer almaktad›r.

Günümüzde Belgesel Tiyatro Anlay›fl›n›n Önemi

Hülya Nutku(...) Belgesel oyunlar tarihsel malzemeye dayanan oyunlard›r ve tarihe dönüp malze-melerini oradan al›r. Bernard Shaw parodik bir yaklafl›mla “Tarihten hiçbir fley ö¤re-nemeyece¤imizi yine tarihten ö¤reniriz” der. Ça¤›m›z›n önemli yazar ve yönetmenle-rinden Heiner Müller için tarih, “insanlara yap›lan haks›zl›¤›n içinde oluflur. Baflkatürlü tarih asla gerçekleflmez. “Tüm bu yaklafl›mlara karfl›n insan›n ac›s›n› alan yinede insand›r diyebiliriz ve tiyatro sanat›n›n amac› karfl›tl›klar› ele almada ve tarihi yo-rumlamada çevrenin insan›, insan›n da çevrenin de¤ifltireni olmas› gerçe¤idir.

Belgesel oyunlarda düflünsel boyut genifllemesine ifllenirken, psikolojik boyut de-rinlemesine irdelenir. Yarat›lan estetik uzakl›k yoluyla da seyirci eylemi nesnel biryolla de¤erlendirme flans› bulur. Tarihin güncellefltirilmesi sonucunda sa¤l›kl› birflimdi kavram›na ulafl›l›r. Croce “Her tarihi yarg›n›n alt›ndaki pratik gerçekler bütüntarihe ‘ça¤dafl tarih’ karakteri verir”, der. Geçmifli ele alma bugün ad›nad›r ve böy-lece dram sanat› tarihten daha felsefi bir görünüm arz eder.

Tarihsel oyunlar tiyatroda bir döneme tan›kl›k etmemizi sa¤larken belgesel oyunlaryaln›zca tan›kl›kla yetinmez, olaylara iliflkin verilere dayanarak kan›tlamaya çabalar.Tarihsel oyunlar için en uygun tan›mlamay› Herbert Lindenberger, Historical Drama(Tarihsel Dram) adl› yap›t›nda yapm›flt›r. “Tarihsel Dramda, dram sözcü¤ü tarihingerçekli¤ini sorufltururken, tarih sözcü¤ü de dram›n düflselli¤ini s›n›rlar.” Belgesel ti-yatro için bu tan›ma flunu ekleyebiliriz: Belgesel tiyatro dram yoluyla gerçekleri sorgu-lar, kan›tlamaya çal›fl›r ve izleyenler taraf›ndan yarg›ya ulafl›lmas›n› ister.

Belgesel tiyatro oyunlar› ister yar› belgesel ister tümüyle belgelere dayans›n kimizaman yan›lsamaya baflvurur kimi zaman da yabanc›laflt›rma etmenlerinden ya-rarlan›r. Ama sonuçta belgesel oyunlar kurmacadan çok gerçekli¤e önem verir. Ya-zar, Peter Weiss “Belgesel tiyatro bulufl ve kurmacadan uzakt›r”, dese de birer sanatyap›t› olma özelli¤i tafl›r ama temel ere¤i politik özünde yatar. Bu da onun tarihselgerçe¤e yak›n durma iste¤inden kaynaklan›r. Bu iste¤in yans›mas› sonucunda, ikidünya savafl› geçirmifl insanl›¤›n politik tiyatroya yönelmesiyle, ülkelerin siyasi kül-türünü zenginlefltiren bir art›fl gözlenmifltir. (...)

Kaynak: Hülya Nutku (2009). “Günümüzde Belgesel Tiyatro Anlay›fl›n›n Önemi”,Tiyatro Araflt›rmalar› Dergisi, (27) 1, s. 181-188.

814. Ünite - Yaz › l › Anlat ›m Tür ler i ve Uygulamalar › I : Düflünce Yaz› lar ›

‹lk özel gazete olanTercüman-› Ahvâl’i 22 Ekim1860 tarihinde, ‹stanbultelgraf müdürü Agah Efendiile fiinasi birlikteç›karm›fllard›r.

fiinasi

F›kraF›kra sözcü¤ü, Türkçede iki tür anlat›y› karfl›lar. Bunlardan ilki ince anlaml›, güldür-me amac› güden k›sa öykülerdir. Küçük öykü biçimindeki bu tür, halk öykücülü¤ügelene¤inin uzant›s›d›r. Bu tür f›kralarda, gerek kahramanlar›n davran›fllar› ve dü-flüncelerinde gerekse tafl›d›klar› mizah ögeleri ve dilde ulusal kültürü yans›tan izlervard›r (Kavcar, O¤uzkan ve Aksoy 2007: 253). Edebiyat›m›zda bu tip f›kralar›n enbilinenleri Nasrettin Hoca, Bektafli, Bekri Mustafa ve ‹ncili Çavufl f›kralar›d›r.

Güldürmece amac› güden f›kra türünün en tan›nan isimlerinden Nasreddin Hoca ve f›kra-lar› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi edinmek için Nasreddin Hoca adl› kitaptan yararlanabilirsi-niz. (Boratav, P., N., ‹stanbul: K›rm›z› Yay›nlar›, 2006)

F›kra sözcü¤ünün bir anlat› türü olarak ikinci anlam›, gazete ya da dergilerdeyay›mlanan, belgelendirme ve kan›tlama gere¤i duyulmadan günlük olaylar›, ülkesorunlar›n› veya yazar›n bir konu hakk›ndaki görüfllerini çeflitli yönlerden incele-yen ve yorumlayan k›sa yaz›lard›r (Aktafl ve Gündüz, 2009: 300). Bu tür f›kralar gü-nümüzde köfle yaz›s› olarak da tan›mlanmaktad›r.

Gazete ve dergilerde yay›mlanan f›kralarda, f›kra yazarlar› olaylar›n ak›fl› karfl›-s›nda her konuyu ele alabilir. Bu nedenle de bu türde yazanlar›n siyasal, toplum-sal ve kültürel geliflmeleri çok yak›ndan izleyip yorumlayabilmesi, ele ald›¤› konu-yu ustaca anlatmaya elveriflli bir yazma yetene¤ine sahip olmas› beklenir. Makale-ye göre daha k›sa ve daha yo¤un bir anlat› olan f›kralar›n, bilimsel bir gerçe¤i or-taya koyma gibi bir iddias› yoktur. Gazete f›kralar›nda temel amaç, önemli nokta-lara okurun dikkatini çekmek ya da konu hakk›nda düflünmesini sa¤lamakt›r. F›k-ra yazar›, ele ald›¤› konuda kiflisel düflüncelerini aç›klar. Bu nedenle bir düflünce-yi savunma ya da çürütme çabas› tafl›maz. Öznel bir anlat›m› vard›r. F›kralarda he-men herkesin hayatta karfl›laflabilece¤i genel konular güncel bir biçimde ele al›n›r(Macit ve Soldan, 2010: 149).

F›kralar yap› bak›m›ndan makalelere benzer. Bu tür yaz›lar da üç bölümdenoluflur: Konunun ya da bir görüflün ortaya konuldu¤u girifl bölümü, giriflte ele al›-nan konunun ya da görüflün düflünceyi gelifltirme yollar›ndan yararlanarak ilgi çe-kici biçimde ele al›nd›¤› geliflme bölümü ve yazar›n konuyu etkileyici bir biçimdebir sonuca ya da yarg›ya ba¤lad›¤› sonuç bölümü. F›kra türünde yazarken flu nok-talara dikkat edilmelidir:

• Güncel bir konu seçilmelidir.• Seçilen konu ilgi çekici olmal›d›r.• Yazar düflüncelerini çok ayr›nt›ya inmeden yal›n ve etkili bir dille kaleme

almal›d›r.Türk edebiyat›nda gazete f›krac›l›¤›, 19. yüzy›lda gazetenin ortaya ç›k›fl›yla bafl-

lam›flt›r. 20. yüzy›l›n bafllar›nda özellikle gazetecili¤in geliflmesiyle, gazete yaz›lar›-n›n çeflitlenmesi ve bat› edebiyat›n›n da etkileriyle f›kra, bir yaz›l› anlat›m türü ola-rak yayg›nl›k kazanm›fl ve belirginleflmifltir (Topçu, 2009: 278). Türk edebiyat›nda,Ahmet Rasim, Refik Halit Karay, Ahmet Haflim, Falih R›fk› Atay, Yaflar Nabi Nay›r,Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Burhan Felek, Hasan Ali Yücel di¤er yaz› türlerininyan› s›ra f›kralar› ile de tan›nm›fl isimlerdir. Günümüzde Can Dündar, Y›lmaz Öz-dil, Ülkü Tamer, Fehmi Koru, Taha Akyol, Yavuz Gökmen, Oktay Ekfli, Emre Kon-gar gibi isimler farkl› gazetelerde bu türde yaz›lar yazmaktad›rlar.

Makale ile f›kra türünün farklar› nelerdir?

82 Türk Di l i - I I S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Burhan Felek

Afla¤›daki örne¤i gazete f›krac›l›¤›n›n temel özelliklerini göz önünde bulundu-rarak okuyunuz.

Genç YazarlaraÜlkü Tamer

Genç bir yazarla karfl›laflmak bana büyük mutluluk veren olaylardan biri olmufltur

hep. Çekece¤i çileleri bilmeyen (yazarl›¤› sürdürürse elbet), dünyay› de¤ifltirmeye

kendi yazd›klar›yla katk› sa¤layaca¤›n› düflünen, yüre¤indeki o saf coflkuyu gümbür

gümbür d›flavuran bir gençle çene çalmak gerçekten mutluluk veren bir olay...

Yay›nc›l›k dönemimde o mutlulu¤u az yaflamad›m. fiimdi de yafl›yorum zaman zaman.

Elime fliirler, öyküler tutuflturuluyor, düflüncelerim, görüfllerim, elefltirilerim isteniyor.

Soruluyor:

“Ne ö¤üt verirsiniz?”

Ö¤üt vermekten hep kaç›nm›fl›md›r. Elefltirilerimi, önerilerimi hep iletiyorum.

Ama ö¤üt yok.

Dilerseniz, genç yazarlara önerilerimi burada da özetleyeyim.

Önce Nicanor Parra’n›n bir fliirini aktaray›m:

GENÇ fiA‹RLER

Nas›l isterseniz öyle yaz›n

Nas›l anlat›rsan›z anlat›n

Öyle çok kan akt› ki köprülerin alt›ndan

‹nanmak yerinde de¤il

Tek yolun do¤ru yol oldu¤una.

fiiirde her fleye izin var.

Ama unutmay›n temel koflulu:

Bir fleylerle dolmal› bofl sayfalar.

Parra’ya kat›l›yorum. Benim de ilk önerim bu olacak. Yazacaks›n›z. Bofl sayfalar›

dolduracaks›n›z. ABD’li romanc› Thomas Wolfe sokak duvarlar›na bile kömürle ya-

zarm›fl. Yaz›n. Sonradan çöpe ataca¤›n›z› bilseniz bile. “Bofla yazmak” bile size öy-

le fleyler kazand›r›r ki...

Etkilenmekten korkmay›n. O etkiler kiflili¤inizi bulma yolunda yard›mc› olacakt›r si-

ze. Kim ilk ad›mlar›n› etkilenmeden atm›fl ki! Etkilenmeler ufkunuzu açar, görüfl ala-

n›n›z› geniflletir. Kendi sesinizi, yazarl›k kimli¤inizi bulman›za bile katk›lar sa¤lar.

Ö¤ütlere de¤il, elefltirilere kulak verin. Yap›lan elefltirileri benimsemiyorsan›z hiç

önemsemeyin, f›rlat›n gitsin. Ama yazd›klar›n›z›, s›ca¤› s›ca¤›na de¤il, bir süre son-

ra gözden geçirin. Kendi kendinizi elefltirme al›flkanl›¤›n› edinin.

“Elimden tutan yok ki” gibi bahanelere s›¤›nmay›n. “Elinden tutularak” kim yazar

yap›lm›fl ki! Melih Cevdet’in elinden tutan m› oldu? Yaflar Kemal kap›lar› kendisine

sunulan alt›n anahtarla m› açt›? Orhan Kemal’e “Gel seni yazar yapay›m” diyen mi

ç›kt›? Baflta söyledi¤im “çekilecek çileleri” göze alm›yorsan›z hemen b›rak›n yazma-

y›. “Yazd›klar›m› yay›mlam›yorlar” bahanesine ise hiç s›¤›nmay›n.

Yazmay› düflündü¤ünüz ya da yazmakta oldu¤unuz fleyler üstüne konuflmaktan kaç›-

n›n. Onlar› sözle atars›n›z içinizden. Yaz›yla, daha önce harcamadan, atmaya çal›fl›n.

Baflka ne diyeyim... Söylemifltim, ö¤üt vermekten kaç›n›r›m. Sözü uzatmak, gereksiz

ayr›nt›larla süslemek, uzun uzun nutuk atmak bana göre de¤il.

Bu sat›rlar› alçakgönüllü öneriler olarak düflünün sadece.

Kaynak: Cumhuriyet Gazetesi, 1 Eylül 2012


Ülkü Tamer

ElefltiriElefltiri terimi kimi zaman sanat›n yahut edebiyat›n incelenmesi, tart›fl›lmas›, de¤er-lendirilmesi, yarg›lanmas› olarak kullan›l›rken kimi zaman da edebî bir eser ya dasanat eseri üzerine verilen hükümdür (Filizok, 2012: 3). Yaz›l› anlat›m türü olarakelefltiri, bir sanat eserini çeflitli yönleri ile inceleyip aç›klamak, anlafl›lmas›n› sa¤la-mak ve de¤erlendirmek amac›yla yaz›lan yaz›lard›r (Kavcar, 2007). Elefltiri bir dü-flünceyi destekleyerek olumlu yanlar›n› ortaya koymas› ya da bir sanat eserini geniflokur kitlesine tan›tmas› bak›m›ndan s›kça baflvurulan bir yaz›l› anlat›m türüdür.

Elefltirinin temel sorumlulu¤u eser hakk›nda bilgilendirmektir. Ancak elefltir-menler, bir eser hakk›nda bilgi verirken zaman zaman eseri yarg›lamak ya da aç›k-lamak amac› güderler. Bir elefltirmenden beklenen, bir eseri elefltirirken olabildi-¤ince öznellikten uzak durmas› ve eseri belirli ölçütlere göre bir amaç do¤rultu-sunda de¤erlendirip yazmas›d›r. Elefltirmen kendi be¤enisini, izlenim ve düflünce-lerini tek ölçüt olarak almamal›d›r. Elefltirmenlerin yaklafl›m›na, eseri de¤erlendir-me yöntemlerine göre de¤iflik elefltiri türleri vard›r. Elefltiri türlerinin çeflitlili¤i, dü-flünce sistemlerinin çeflitlili¤i ile do¤rudan iliflkilidir. Özdemir ( 2002, 2008) genelolarak elefltiri türlerini flöyle s›n›fland›rmaktad›r:

• Sanatç›ya dönük elefltiri; elefltirmenin de¤erlendirmek için ele ald›¤› yap›t›özellikle sanatç›n›n varl›¤›n› ölçü alarak yapmas›d›r. Elefltirmen, yap›t› aç›k-lamak için yazar› ile ilgi kurar. Sanatç›n›n hayat›n› ve kiflili¤ini inceler. Eldeettiklerini belge olarak kullan›r. Ruhbilimsel elefltiri ve yaflam öyküsel elefl-tiri biçimleri bu tür içinde düflünülür.

• Yap›ta dönük elefltiri; elefltirmenin bak›fl aç›s›n›n sanatç›ya de¤il de yap›t›nayönelik oldu¤u elefltiridir. Bu tür elefltiride tek ölçüt okura sunulmufl yap›t-t›r. Elefltirmen, konunun ele al›n›fl biçimi, yap›ttaki anlat›m biçimi, dilin kul-lan›m› gibi noktalar›n ifllenifli üzerinde durur. Nesnel elefltiri ve dil bilimselelefltiri bu tür elefltirinin çeflitleridir.

• Okura dönük elefltiri; elefltirmenin yap›t› de¤erlendirmekten çok, yap›t›n birokur olarak kendisi üzerindeki etkilerini de¤erlendirdi¤i elefltiridir. Bu türelefltiri belli ölçütlere göre yap›lmad›¤› için deneme havas›ndad›r ve öznel-dir. ‹zlenimci elefltiri bu tür içindedir.

• Topluma dönük elefltiri; elefltirmenin de¤erlendirme yapaca¤› yap›t›n ortayakondu¤u dönemdeki toplumsal ve tarihsel özelliklerin yap›ta etkileri gözlenir.Yap›t, toplumsal bir belge olarak görülür. Bu tür elefltiride yap›t, estetik yön-den çok; yap›t› etkileyen toplumsal ve tarihsel koflullar belirlenerek de¤erlen-dirilir. Tarihsel elefltiri ve toplum bilimsel elefltiri bu tür içinde ele al›n›r.

• Çözümleyici elefltiri; yukar›da aç›klanan elefltiri türlerinin yetersiz görülmesiüzerine kimi elefltirmenler, yap›t› çok yönlü inceleme yoluna gitmifllerdir.Bu türde elefltirmen, gerekti¤inde öznel, nesnel ya da toplumcu bir bak›fllayap›ta yaklafl›labilece¤ini savunur. Türü ne olursa olsun her elefltiri, yazar›nne yapt›¤›n›, ne yapmak istedi¤ini bulmaya yöneliktir.

Elefltiri türünde yazarken flu noktalara dikkat edilmelidir:• Düflünsel bir plan haz›rlanmal›d›r.• Yap›t ile ilgili yarg›lar, yap›ttan örneklere dayand›r›larak sunulmal›d›r.• Elefltiride öznellikten kaç›n›lmal›, peflin yarg›lara yer verilmemelidir.• Yarg›lar, k›r›c› ve y›k›c› de¤il; yap›c› ve yol gösterici olmal›d›r.• Elefltiri yaz›lar›nda düflünceyi gelifltirme yollar›ndan uygun olan kullan›labilir.• Temel anlat›m biçimlerinden aç›klay›c› ve tart›flmac› anlat›m kullan›labilir.• Elefltirmen düflüncelerini yal›n, duru ve anlafl›l›r bir biçimde ifade etmelidir.


Elefltiri sözcü¤ü, tenkit ile eflanlaml›d›r ve Frans›zcadakiyarg›lamak anlam›na gelen“critique” terimininkarfl›l›¤›d›r.

Türk edebiyat›n›n klasik dönemi olarak adland›r›lan 15. yüzy›ldan 19. yüzy›lakadarki sürecinde fliir önemli bir yer tuttu¤u için bütün edebî türler fliirle ilgili ku-rallar çerçevesinde geliflmifltir. Bu dönemde divan flairlerinin övgü ve yergilerinde,toplumsal sorunlardan flikâyetlerinde elefltirel bir tutum oldu¤u görülür (Macit,2012: 25). Ancak elefltirinin kendine özgü kurallar› olan bir anlat›m türü olarak be-nimsenmesinin Tanzimat dönemiyle bafllad›¤›n› görmekteyiz. Tanzimat dönemiedebiyatç›lar›ndan fiinasi, Nam›k Kemal ve Ziya Pafla bu türün öncüleridir. Bu dö-nemde yap›lan elefltiri anlay›fl› “eskinin reddi, yeninin yarat›lmas›” üzerine kurulu-dur (Ercilasun, 2004: 35, Akt: Topçu, 2009: 272). Bu dönemde Abdülhak Hamit,Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci, Beflir Fuad, Mizanc› Murat elefltiri türün-de yaz›lar› ve eserleri ile dikkat çekmifltir (Dayanç, 2012: 68-77). Servet-i Fünundöneminde Halid Ziya, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit, Tevfik Fikret gibi isimlerelefltiri türünde yaz›lar yazm›fllard›r. II. Meflrutiyet dönemine bakt›¤›m›zda elefltiritürüne iliflkin kuramsal ba¤lamda çok fazla yaz› olmamakla birlikte uygulama ala-n›nda birçok eser elefltirisinin bulundu¤u görülmektedir. Bu dönemde ön plana ç›-kan isimler aras›nda Ali Canip, Fuat Köprülü, Ömer Seyfettin ve Yahya Kemal elefl-tiri kuram› ve eser elefltirisi çerçevesinde yaz›lar yazm›fllard›r.

Cumhuriyet dönemi Türk edebiyat›nda elefltirmenli¤iyle ön plana ç›kan ve öz-nel elefltiri anlay›fl›yla dikkat çeken ilk isim olan Nurullah Ataç, elefltiri üzerine gö-rüflleriyle de elefltirinin ba¤›ms›z bir tür olmas› konusunda önemli katk›lar sa¤la-m›flt›r. Nurullah Ataç’tan sonra elefltiri üzerine kuramsal anlamda yaz› yazan birikinci isim Mehmet Kaplan olmufltur. 1950’den sonra kuramsal elefltiri yaz›lar› ya-zan As›m Bezirci, Hüseyin Contürk, Fethi Naci, Cevdet Kudret gibi isimler de sözkonusu türde söz sahibi olmaya bafllam›flt›r. Ataç’›n öznel elefltiri örneklerine kar-fl›n Memet Fuat ve Suut Kemal nesnel özellikte elefltiriler yazm›fllard›r. Bu dönem-de ‹nk›lâp edebiyat›, Milli edebiyat ve eski-yeni çat›flmas› dönem elefltirilerinin te-mel konusunu oluflturmufltur. Dil konusunda, yazar ve eser elefltirisi çerçevesindede elefltiriler dikkat çekici boyuttad›r.

1960 sonras› Türk edebiyat›nda elefltiriye bakt›¤›m›zda elefltiri türlerinin çeflit-lendi¤i görülür. Bu türler; izlenimci elefltiri, nesnel elefltiri, akademik elefltiri, top-lumcu gerçekçi elefltirinin yan› s›ra 1980 sonras›nda yap›salc› elefltiri, gösterge bi-limsel elefltiri, dil bilimsel elefltiri ve 1990 sonras›nda da post modern elefltiri ola-rak grupland›r›labilir. Bu dönemde gazetelerin edebiyattan biraz uzaklaflmalar›nakarfl›n edebiyat dergilerinin ço¤almas› elefltirinin geliflmesinde etkili olmufltur. Do-¤an H›zlan, Füsun Akatl›, Cemal Süreya, Turgut Uyar, Adnan Binyazar, MuzafferErdost izlenimci elefltiri yazarlar›m›z aras›ndad›r. Edebiyat tarihçisi olarak tan›nm›flolsalar da Nihat Sami Banarl›, Ahmet Kabakl› da elefltiri türünde yaz›lar yazm›fllar-d›r. Bunlardan baflka Beflir Ayvazo¤lu, Rasim Özdenören de zaman zaman nesnelelefltiriye yaklaflan yaz›lar›yla bu türde eser verenler aras›nda say›lmas› gerekenisimlerdir. Bu dönemde nesnel elefltiriyi uygulamaya çal›flanlar›n bafl›nda HüseyinContürk gelmektedir. Tahir Alangu, Vedat Günyol, Metin And ve Nurullah Berk deyine nesnel elefltiri yazanlar aras›ndad›r. Bu türde hat›rlanmas› gereken isimler ara-s›na Berna Moran, Akflit Göktürk, Tahsin Yücel, Y›ld›z Ecevit, Gürsel Aytaç, AhmetOktay, Mehmet H. Do¤an gibi isimleri de katmak gerekir (Balc›, 2012: 166-169).

Yaz›l› anlat›m türü olarak elefltirinin Türk edebiyat›ndaki geliflimi hakk›nda ayr›nt›l› bilgiedinmek için Elefltiri Tarihi adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Filizok, R. ve Dayanç, M.(ed.), Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, 2012)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Nam›k Kemal

Cevdet Kudret

Beflir Ayvazo¤lu

Afla¤›daki örnek, hem yap›ta hem de yazara dönük öznel, izlenimci bir elefltiri-nin temel özelliklerini yans›tmaktad›r.

Aflk-› Memnu(...) Aflk-› Memnu, Halit Ziya’n›n en baflar›l› roman›. On dokuzuncu yüzy›l›n so-nunda yaz›lm›fl, ilk bask›s› 1900’de yap›lm›fl. Bence ilk gerçek Türk roman›. Nedenibelli: Aradan seksen y›l› aflk›n bir süre geçti¤i halde bugün de zevkle okunmakta. Za-man›n y›k›c› gücüne dayanmay› baflarabilmifl befl on Türk roman›ndan biri. fiem-settin Sami’nin 1872’de yay›mlanan Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’› sadece tarihsel aç›-dan bir ilk roman. Oysa Aflk-› Memnu, yaflamas›n› sürdüren ilk Türk roman›. Tarihaç›s›ndan de¤il, edebiyat aç›s›ndan ilk Türk roman›.

(...) Halit Ziya Uflakl›gil, Aflk-› Memnu’da, XIX. yüzy›l›n sonunda yaflayanzengin ve aylak bir toplum kat›n›n yaflam biçimini; varl›kl›, geleneksel Türk aile-sinin “bat›l›” yaflama biçiminin etkisi alt›nda çözülüp alt üst oluflunu, yozlaflma-s›n›; bu toplum kat›n›n yaflad›¤› ve e¤lendi¤i yerleri (Konaklar, yal›lar, Bo¤aziçi,Büyükada, Göksu, Concordia vb.); birey olarak bütün somutluklar›yla bu toplumkat›n›n insanlar›n›, bu insanlar›n sorunlar›n›, dünyaya ve insanlara bak›fl aç›-lar›n›, bu insanlar aras›ndaki iliflkileri anlat›yor. Ve bu yaflam biçimine “halk”›ntepkisini; onu da. Ama “halk” dedikse, bunu yal›lar›n, konaklar›n d›fl›nda yafla-yan gerçek halk olarak de¤il, yal›larda, konaklarda bu zengin ve aylak insanla-r›n yanlar›nda çal›flan “hizmetçiler” olarak anlamak gerek; çünkü söz konusuolan bir Halit Ziya roman›d›r ve halk ad›na ancak onlar Halit Ziya’n›n engelle-rini aflarak romana girebilmifllerdir.

Roman “Melih Bey Tak›m›”ndan Firdevs’le k›z› Bihter’i (Bu arada, ikinci plan-da olmak üzere, Firdevs’in öbür k›z› Peyker’le Peyker’in kocas› Nihat Bey’i) ve Ad-nan Bey ailesini (Adnan Bey’i, k›z› Nihal’i, ye¤eni Behlül’ü) anlat›r; Adnan Bey’leBihter’in evlenmesiyle geliflir, mutsuz bir sonla biter. (...)

Aflk-› Memnu’da belirli bir tarihsel dönemin gerçekli¤i, romana özgü biçimleriçinde, ustaca anlat›lm›flt›r. Çünkü Halit Ziya, toplumsal gerçekli¤i, kimi romanc›la-r›m›n›z yapt›¤› gibi, kiflilerden ayr›, kiflilerin d›fl›nda vermiyor. Aflk-› Memnu, toplum-sal gerçekli¤e romanc› olarak yaklaflmas›n› ve bakmas›n› bilen bir yazar›n eseridir.

Romanc›lar›m›z romanlar›nda kad›n tiplerini incelemeye pek yanaflmazlar; roman-da kad›n kahramanlar olsa bile bunlar genel olarak kal›n çizgilerle geçifltirilir. Oysa HalitZiya, Firdevs Han›m’› olsun, Bihter’i olsun, birbirini kovalayan olaylar içinde, çok yak›n-dan izlemekte ve onlardaki de¤iflimi günlük gerçeklere, kifliler aras› iliflkilere ba¤layarak,flafl›rt›c› bir ustal›kla anlatmaktad›r. Ne var ki Nihal için ayn› fleyi söylemek zor. Nihal’deromanc›n›n kendini zorlad›¤›, yaflamla pek ilifli¤i olmayan bir tipi günlük gerçekler ve ilifl-kiler d›fl›nda yaflat›p gelifltirmeye çal›flt›¤› görülür. Bunun için de Nihal okurda yaflam›yor.Halit Ziya ruh çözümlemelerine fazla önem veriyor. Ne var ki zaman zaman sözüuzatt›¤›n› söylemek gerek. Bir de flunu: Zaman zaman ruh çözümlemelerinin romankiflilerinin somut durumlar›ndan hareketle de¤il de kitaplardan edinilmifl bilgilerleyap›lm›fl oldu¤u izlenimini edinmemek mümkün de¤il. Sözgelimi Nihal’in belirli birolay karfl›s›ndaki durumu anlat›l›rken do¤rudan Nihal’in de¤il de “bir genç k›z”›n oolay karfl›s›ndaki ruhsal durumunu anlatan kitaplardan yararlan›larak, herhangibir genç k›z›n ruhsal durumunu anlat›yormufl gibi geliyor.

Aflk-› Memnu, romana özgü hareket bak›m›ndan da kusursuz bir örnek olarakgösterilebilir. Romandaki hiçbir hareket gelifligüzel düzenlenmemifltir; her hareketbelirli bir amaca hizmet eder. Bu amaç da karakterlerin geliflmesi, iyice belirmesi vesonunda unutulmayacak bir roman kiflisi hâline gelmesidir. (...)

1981Kaynak: Fethi Naci, 40 Y›lda 40 Roman, O¤lak Yay›nc›l›k, ‹stanbul: 1994, s.20-28.


Fethi Naci

DenemeHerhangi bir konuyu yeni ve kiflisel görüfllerle ele alarak etkili bir anlat›mla sunandüzyaz›lara deneme denir. Deneme, okuyucuyu düflündürmeyi amaç edinmesi ne-deniyle makale ve f›kra gibi düflünsel boyutlar› olan bir yaz› türüdür. Ancak belir-li bir düflünceyi benimsetmeye çal›flmamas› nedeniyle f›kradan; belgelere, tan›kla-ra yer verme zorunlulu¤u olmamas› aç›s›ndan da makaleden; belirli bir sonuç veyarg›ya varmama yönüyle de elefltiriden ayr› bir özellik tafl›r. Öte yandan denemeyaz›lar›nda, an› ya da günlük türünde rastlanan bir içtenlik ve gelifligüzellik hava-s› vard›r. Her konuda yaz›labilmesi, deneme türünün en belirgin özelli¤i olarak gö-rülebilir ( Kurt, 2009: 214).

Deneme türünde yazarken denemenin dikkat edilmesi gereken ay›rt edici özel-liklerini flöyle s›ralayabiliriz (Kurt, 2009, Kantemir,1995; Kavcar, O¤uzkan, Aksoy,2007: Özdemir, 2008; Aktafl ve Gündüz, 2009):

• Her türlü konuda deneme yaz›labilir.• Anlat›mda öznellik egemendir.• Anlat›lanlar›n kan›tlanmas›na, belgelere dayand›r›lmas›na gerek yoktur.• Bilgi vermekten çok düflündürme amac› güder.• Özgün söyleyifllere yer verilir. • ‹roniden genifl ölçüde yararlan›l›r.• Anlat›lanlar iç konuflma tekni¤iyle verilir.• Senli benli ve içtenlikli bir dil kullan›l›r.• Düflünceler kesin yarg›lara ba¤lanmaya çal›fl›lmaz; okurun dolayl› olarak so-

nuca varmas› amaçlan›r.Ele ald›¤› konulara göre denemeleri klasik deneme, edebî deneme, felsefi dene-

me, elefltirel deneme olarak dört bafll›k alt›nda toplayabiliriz (Abak, 1992: 126-127;Macit ve Soldan, 2010:146). Klasik deneme; yazar›n konuyu hoflça vakit geçirtmeamac›yla kaleme ald›¤› izlenimi yaratan içten bir söyleyiflin hâkim oldu¤u denemetürüdür. Yazar, iç dünyas›n› içtenlikle gözler önüne sererken özdeyifllerden, fliir-den, deneyimlerden bol bol yararlan›r. Edebî deneme, edebiyat üzerine konulardayaz›lan denemelerdir. Bu tür denemelerde düflünce edebî boyutlar içinde gelifltiri-lir, ele al›nan edebî konuya de¤iflik aç›lardan bak›larak okura yeni kap›lar aralan›r.Felsefi deneme, yazar›n do¤ru ve ayd›nl›¤› bulma ad›na yazd›¤›, insan› düflünmeyeyönlendirmeye çal›flt›¤› denemelerdir. Bu tür denemelerde düflünce ön plandad›r.Elefltirel deneme ise bir konunun iyi ya da kötü yanlar›n› ele alan denemedir. E¤erelefltirel denemede yazar özellikle kendi bak›fl aç›s› ve deneyimleri sonucunda el-de etti¤i saptamalardan yola ç›karak deneyimlerini okurla paylafl›yorsa buna izle-nimsel elefltirel deneme denmektedir.

Bat› edebiyat›nda en tan›nm›fl deneme yazarlar› Frans›z edebiyat›nda, bu türünkurucusu say›lan Montaigne, ‹ngiliz edebiyat›nda Bacon’dur. Deneme 19. yüzy›-l›n bafllar›nda edebiyat dergilerinin önemli bir türü haline gelmifltir. Bu yüzy›ldadeneme, sanat ve edebiyat konular›na yönelik elefltiri içeren bir tür olmufltur.

Türk edebiyat›nda Ahmet Rasim, Ahmet Hamdi Tanp›nar, Nurullah Ataç, Saba-hattin Eyübo¤lu, Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Suut Kemal Yetkin, Nermi Uygur,Mehmet Fuat, Melih Cevdet Anday, Salah Birsel, Vedat Günyol, ‹smet Özel, NazanBekiro¤lu, Hilmi Yavuz, Murat Belge, Sezai Karakoç gibi isimler; sanat, edebiyat,psikoloji, felsefe, din, hayat vs konularda deneme örnekleri vermifl yazarlar›m›z-dan baz›lar›d›r.


Sabahattin Eyübo¤lu

‹smet Özel

Bu türün öncüsü olan 16.yüzy›l Frans›z yazar› Michelde Montaigne, yazd›¤›metinlerin, kiflisel düflünceve deneyimlerininiletilmesine yönelik parçalaroldu¤unu vurgulamak için“denemek, giriflmek,teflebbüs etmek, kalk›flmak”anlamlar›na gelen “essai”sözcü¤ünü kullanm›flt›r.

Afla¤›da Nermi Uygur’dan al›nm›fl k›sa bir deneme örne¤ine yer verilmifltir. Ya-zar, adland›rman›n insan için önemiyle ilgili görüfllerini, kan›tlama çabas›na düfl-meden öznel bir bak›fl aç›s› ile okurla paylaflmaktad›r.

‹nsan OlurkenA¤ul› bir y›lan ünlü büyücü ‹sis’i sokar. ‹sis ac›dan k›vrana k›vrana çok adl› Günefl-

Tanr› Re’ye yalvar›r: “Bana ad›n› söyle ki bu a¤›dan kurtulay›m.” Yalvar›fla dayana-

mayan Re ad›n› ba¤›fllar, böylece ‹sis’i ölmekten kurtar›r, sonra da ‹sis’e flöyle der:

“Bu ad sende kals›n; o¤luna bildirsen iyi olur; bu ad a¤›n›n her türlüsüne birebir ge-

len büyü çünkü.” Eski bir M›s›r öyküsü bu. Görünüfle bak›l›rsa bir tanr›ya özgü giz-

li bir ad› bilmenin insano¤luna kazand›raca¤› gücü anlat›yor. Öyküsünün papirüs-

lere yaz›ld›¤› ça¤dan bu yana 40-50 yüzy›l geçti, bu arada tanr›lar karfl›s›ndaki

davran›fl›m›z pek büyük de¤iflikliklere u¤rad›. Gene de öykünün bir yönü do¤rulu-

¤undan bir fley yitirmemifl gibi geliyor bana: Adlarla donanmadan, adland›rma ba-

flar›lar›n› kuflaktan kufla¤a aktarmadan yeryüzünün binbir tehlikesi içinde bar›na-

maz insan. Bu do¤ruya apaç›k bir do¤ru gözüyle bak›yorum ben.

Adlar›n insan varoluflundaki yeri, de¤eri hiçbir fleye benzemez. Adland›rma in-

san› insan yapan etmendir. Hayvanlar›n, hele baz› hayvanlar›n insan›nkilere yak-

laflan, insan›nkileri and›ran, insan›nkileri aflan özellikleri vard›r. ‹flbölümü yafla-

mada ar›ya, yön bulmada leyle¤e, koflmada tavflana, iz sürmede köpe¤e imreniriz.

Gene de hiç kimse bu hayvanlar› insan dünyas›n›n içine almaya kalk›flmaz. Ama

hayvanlar da birbirlerini adlar›yla tan›y›p tan›tsayd›lar, bana öyle geliyor ki, hay-

vanlar› da insan dünyas›n›n üyeleri diye saymaktan çekinmeyecektik. .... Hayvan›

insandan ay›ran ad›m, dilin açt›¤› uçurumdur.

Görünüflte pek bir varl›¤›, a¤›rl›¤›, önemi yokmufl gibi gelir adlar›n. Havada bir

titreflim, kâ¤›tta bir lekecik. Ne kula¤› iflitmeye ne de gözü görmeye zorlayan bir güç

tafl›r adlar. Evrenin sonsuzlu¤unda ad›n kaplad›¤› uzay parças› belli belirsiz bir k›-

y› bucak bile de¤ildir. ‹nsan›n ay›r›c› niteli¤i her fley bitti de böylesine adlara m› kal-

d›? Bilim, teknik, din, felsefe gibi kültür baflar›lar› ne güne duruyor? Ama bir fleyin

önemi, doldurdu¤u uzayla ölçülemez. Tümüyle insan dünyas›n›n kendisi evrenin

kaçta kaç›? Bilime, tekni¤e, daha da baflka insan yarat›lar›na gelince, iflte bunlar›n

hiç biri adland›rma olmadan gerçekleflemez. Bilimin de tekni¤in de, insanla ilgili

baflar› diye ne varsa her fleyin vazgeçilmez kofluludur dil....

Kaynak: Nermi Uygur (1994). Dilin Gücü Denemeler. ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi,

s.143-151.

Söylefli/SohbetSöylefli, yazar›n kendi e¤ilimleri do¤rultusunda seçti¤i herhangi bir konu hakk›n-daki görüfllerini, konuflma do¤all›¤› içinde anlatan düflünce yaz›lar›d›r. Söylefli birdüflünce yaz›s›d›r, ancak bu türde düflünceler karfl›l›kl› konuflma havas› içinde ka-leme al›n›r ve konusu da genellikle günlük sanat olaylar›d›r (Parlat›r, 2009). Söyle-fli türünde yazar bir an›s›n›, bir yazar›, flairi ya da onun eserleri hakk›ndaki de¤er-lendirmelerini, okudu¤u bir dergi veya kitapla, izledi¤i bir filmle ilgili görüfllerini,yorumlar›n›, gündelik yaflamda gözüne tak›lan bir fleyleri okurla paylaflabilir. Söy-lefli yazarlar›n›n kültür, sanat, edebiyat, felsefe gibi farkl› alanlarda birikimlerininolmas› beklenir.

Söylefli türünde yazanlar, bir konu üzerinde kendi düflüncelerini dile getirirkenbaflkalar›n›n ayn› konu üzerinde farkl› görüflleri olabilece¤ini göz önünde bulun-


Nermi Uygur

durarak yazarlar. Konuflma do¤all›¤› içinde yaz›ld›¤› için söylefli türünde yazar,devrik cümlelere bolca yer verir ve konuya iliflkin okura sorular sorar, fliirlerden,atasözlerinden, deyimlerden, özdeyifllerden yararlan›r. Söylefli yazar› bilimsel ma-kale yazan bilim adam› gibi nesnel olmak zorunlulu¤u tafl›maz, görüfllerini okurla-r›yla paylaflmaya çal›fl›r.

Genellikle üç befl sayfa yaz›lan bu türün örnekleri gazete ve dergilerde yay›mlan›r.

Söylefli türünde yazarken bu yaz› türünün dikkat edilmesi gereken ay›rt ediciözelliklerini flöyle s›ralayabiliriz (Aktafl ve Gündüz, 2009; Parlat›r, 2009; Abak, 1992):

• Metin içinde sorulu cevapl› anlat›mdan yararlan›larak konuflma havas› ya-rat›l›r.

• S›kça devrik cümlelere rastlan›r.• Anlat›m›nda içtenlik, yal›nl›k, duruluk egemendir.• Genellikle günlük sanat olaylar›n› ele al›r.• Konu genel ve yüzeysel olarak ele al›n›r.• Öznel bir anlat›m vard›r.• Anlat›lanlar› kan›tlama çabas› yoktur.Söylefli türünün Türk edebiyat›ndaki geçmifli çok eski de¤ildir. Üstelik bu tür

baz› edebiyat araflt›rmac›lar› taraf›ndan bir anlat›m türünden çok, anlat›m biçimiolarak de¤erlendirilmektedir. Bu nedenle de söylefli türü zaman zaman deneme ilekar›flt›r›lmaktad›r. Söylefli denemeye göre daha uzun yaz›lard›r. Söyleflinin edebi-yat›m›zdaki temsilcileri aras›nda Ahmet Rasim, Ercüment Ekrem, Peyami Safa, Su-ut Kemal Yetkin, Nurullah Ataç, Melih Cevdet Anday ve fievket Rado’yu anabiliriz.

Geldi¤i Gibi*fiu k›fl günleri yok mu sevemiyorum bir türlü... Her y›l bir boy: “‹nsanlar›n en çok ça-

l›flt›klar›, en çok düflündükleri, en çok e¤lendikleri mevsim k›flt›r. Uzun gecelerde

ocak bafl›na büzülüp ne yapaca¤›n› flafl›ran kiflio¤lu akl›n› iflletmifl, hakikatleri, s›r-

lar› araflt›rm›fl, masallar uydurmufl, inanlar, yasalar kurmufl. Medeniyeti k›fl›n getir-

di¤i ihtiyaçlar yaratm›fl de¤il mi?” derim ama olmuyor iflte bofluna ta gençli¤imde

Rèmy de Gourmont’un bilmem hangi kitab›nda okuduklar›mdan kalma bu yank›

kand›ram›yor beni. Do¤ru sözler, do¤ru ya beni avutma¤a, güz sonu içimi sarma¤a

bafll›yan o korkuyu and›r›r periflanl›¤› giderme¤e yetmiyor.

So¤uklardan yak›nacak de¤ilim. Ne yalan söyliyeyim? Öyle çok üflümedim öm-

rümde; serinlikler bas›nca s›rt›m› peklefltirmenin, oturdu¤um yeri ›s›tman›n bir ça-

resini bulurum. Üflümenin, flöyle biraz üflümenin de bir tad› vard›r do¤rusu. Kar al-

t›nda befl on dakika, yar›m saat yürüdükten sonra s›cak bir odaya girip parmaklar›-

n›z› hohlaman›n zevkine doyulur mu? Gözlerinizin içi parlar, “Vu-u-u-u! Üflüdüm!”

diyerek mangala, sobaya yaklafl›rken gülümsememek, gülmemek elinizde midir? Ke-

yifle hat›rlars›n›z üflüdü¤ünüzü... Ben en çok bir gece, otuz befl y›l oluyor, Sofya’da

üflümüfltüm; trenden inmifl, aç›k arabayla bir otele gidiyorduk, bir so¤uk ki öyle pal-

toydu, atk›yd› dinlemiyor, b›çak gibi iflliyor insan›n içine. Ertesi sabah ö¤rendik; me-

¤er o gece s›f›r›n alt›nda k›rk›, k›rk biri boylam›fl... Akl›ma geldikçe hâlâ titrerim.

Hasretle anm›yorum o günü: “Öyle bir so¤ukla, ah! Bir daha karfl›laflsam!” demiyo-

rum, neme lâz›m? Özenilecek fley mi? Gene de memnunum o so¤u¤u bir kere çekti¤i-

me... Belki çekti¤ime de¤il de, çekmeyi geçirmifl oldu¤uma memnunum. Acayiptir

hat›ra, bakars›n›z, en büyük s›k›nt›lara, sadece geçtikleri için, geçmifle kar›flt›klar›

için bir güzellik veriverir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fievket Rado

Nurullah Ataç

K›fl›, gündüzleri k›sac›k oldu¤u için sevmem. Sabahleyin bir türlü do¤mak bil-

miyen günefl erkenden de çekip gider. Hele flimdi! Saat dördü geçti mi, ortal›k ka-

rar›veriyor. Ne anlad›m ben ondan? Penceremden bak›yorum, tertemiz bir hava,

berrak... Bir çekicilik vard›r Ankara’n›n ›fl›¤›nda, ‹stanbul’unki gibi öyle bayg›n

de¤ildir, yar› sevdal›, yar› hüzünlü hülyalar kurma¤a sürüklemez insan›, ç›k›p

gezme¤e ça¤›r›r. Ama nereye gideceksin? Sen daha biraz yürümeden sular karara-

cak, çevreni seçemez olacaks›n. Lambalar›n ›fl›¤› ne kadar parlak olursa olsun,

gezmelere elveriflli de¤ildir.

Ayl› gecelerde, hattâ büsbütün karanl›kta yürümenin de zevki yoktur demedim. Dü-

flüncelerine dalar, belki kendin de pek fark etmeksizin hafiften bir türkü tutturur, öyle

uzun uzun gidersin. Sonunda nereye varacaks›n? Bilmezsin onu, kim bilir? Belki kendi

kendine varacaks›n... Ama onun için ortal›k tenha olmal›, herkes evlerine çekildikten,

yatt›ktan sonra, saat akflam›n beflinde alt›s›nda öyle mi? Sokaklar kalabal›k, gün daha

bitmemifl... Ne ad takaca¤›n›z› bilemedi¤iniz bir zaman: Ne gündüz, ne de gece; ne

gündüzün ›fl›¤› var, ne de gecenin sükûnu, sessizli¤i. ‹ster istemez içine kar›flt›¤›n›z an-

lafl›lmaz hâller gibi sinirlendirir sizi. Bir kurtulsan›z, evinize mi gireceksiniz, nereye gi-

receksiniz girseniz de bir kurtulsan›z. K›fl günlerinin o saatlerinde günü tamamlamak

için geceden kesilip gündüze eklenen saatlerinde, siz de öyle misiniz bilmiyorum, ben

bir flaflk›na dönerim. Vakti anlayamam bir türlü. Erken desem de¤il, ortal›k kararm›fl;

geç de desem de¤il, flehrin insanlar› daha ifllerini, al›flverifllerini bitirmemifl, sofralar›na

oturmam›fllar. K›fl, insano¤luna gündüzünü gecesini flafl›rtan bir mevsimdir.

“Yaflland›n sen art›k, kocad›n, yar›m saat dolaflsan yoruluveriyorsun, dizlerin tut-

muyor, bir de gezme sözü mü edeceksin?” diyeceksiniz. Hakl›s›n›z. Evet, yürüyemiyo-

rum art›k, çabucak bir kesiklik geliyor. Ama yaflland›m diye benim gezme, uzun

uzun gezme hülyalar› kurmam› da yasak edecek de¤ilsiniz ya! B›rak›n, unutuvere-

yim yaflland›¤›m›, unutay›m da yaz gelince, o uzun günlerde diledi¤imce gezebilece-

¤imi umay›m... Hem ben ›fl›¤›, ›fl›kl› günleri yaln›z gezmek, yürümek için sevmem ki!

Bir yerde oturup çevrenize, ta uzaklara bakman›n da tad› yok mu? Gözlerinizin gö-

rebildi¤i bütün yerler sizindir, flu tepelerdeki a¤açlar, bir s›raya dizilmifl flu renk renk

evler, flu uzaklaflan insan, flu yaklaflt›kça yüzü beliren gölge, hepsi, hepsi sizindir; si-

zindir de de¤il, sizsiniz onlar... Onlara bakt›kça, onlar› gördükçe benli¤inizin genifl-

ledi¤ini, zenginleflti¤ini duyars›n›z. Yaln›z de¤ilsiniz, çevrenizde, gözünüzün göre-

bildi¤i kadar uzaklarda hayat var, hepsini sevebilir, hepsini düflünebilirsiniz. K›fl›n

ise öyle mi? Daral›verir, küçülüverir çevreniz. O k›sac›k günler, bu yeryüzünün var-

l›klar›yla beslenmenize yetmez, uzun gecelerde ise kendi kendinizle bafl bafla kal›r,

gündüz toplayabildi¤iniz az›c›k fleyi de çabucak tüketirsiniz. Ah! Bu k›fl geceleri, bit-

mek bilmeyen, insan› kendi kendine, hep kendi kendini düflünmeye sürükleyen k›fl ge-

celeri! Size hep kendi kendinizi düflündürdü¤ü için de benli¤inizi gözünüzde büyü-

tür, büyütür. ‹çinizde tükenmez hazineler bulundu¤unu sand›r›r... Evet, medeniyeti

belki k›fl›n getirdi¤i ihtiyaçlar yaratm›flt›r, k›fl geceleri belki hakikatleri araflt›rm›ya,

s›rlar› çözümlemiye, masallar uydurmaya, insanlar, yasalar kurmaya elverifllidir, bi-

zi kendi kendimizle u¤raflmaya, kendimizi be¤enmiye sürükleyen de odur...

Neye yazd›m bu sat›rlar›? Hiç... Ifl›¤a hasretimi, ›fl›kl› yaz günlerine hasretimi söy-

lemek istedim, iflte o kadar. Böyle geldi, böyle yazd›m.

Ulus, 15.12.1950

Kaynak: Nurullah Ataç (2008). Söylefliler (2. Bask›), ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nla-

r›. s.264-266.

* Metnin yaz›m›nda özgün biçimi esas al›nm›flt›r.


Söylefli türünün en belirgin özelli¤ini aç›klay›n›z.

RöportajBir tür olarak röportaj tan›nm›fl bir kifliyi, yeri veya sanat dal›n› genifl okur kitlele-rine, kendi görüfl ve düflünceleriyle birlefltirerek araflt›rma, inceleme yoluyla tan›-tan, ayr›nt›l› bilgi veren yaz›lard›r. Röportaj, genellikle gazete ve dergilerde ya-y›mlanmakla birlikte son y›llarda televizyon, radyo hatta internet ortam›nda da ol-dukça yayg›nlaflm›fl ve gazetecili¤in önemli bir dal› olmufltur.

Röportaj yerine “mülakat, görüflme” terimleri de kullan›lmaktad›r.

Röportaj türünde görüflme tekni¤inden yararlanarak bir yeri, bir yap›t› ya da birkifliyi tan›tmak için sorular haz›rlan›r. Bu yönüyle gerçekleri oldu¤u gibi ele alanhaber yaz›lar›na benzer; ancak, ele ald›¤› konulara de¤iflik aç›lardan yaklaflmas›,düflünceye dayal› bir planl› bir anlat›m türü olmas›, röportaj› yapan›n bilgi biriki-mini, deneyimini ortaya koyarak gerçe¤i sapt›rmayacak ölçüde öznel olmas› gibiyönleriyle de nesnel bir anlat›m tafl›yan haberden ayr›l›r (Kurt, 2009; Aktafl ve Gün-düz, 2009). Röportaj› haberden ay›ran ve onu edebî bir tür olarak gören Yaflar Ke-mal konuya iliflkin görüfllerini flöyle dile getirir:

“....Röportaj bir edebiyat say›labilir mi? Bu soruyla çok karfl›laflt›m. Röportaj bir ede-

biyat dal› say›lmak ne, röportaj bal gibi edebiyatt›r. Onu haberden ay›ran nitelik,

onun edebiyat gücüdür. Haber bir yaratma de¤ildir, bir tafl›mad›r. Asl›nda röportaj

tafl›ma anlam›na geliyor ya, yanl›fl, o tafl›ma olan haberdir, hem de en gerçek anla-

m›yla. Röportaj bir yaratmad›r. Gerçe¤e, gerçe¤in, yaflam›n özüne yarat›lmadan va-

r›lamaz. Yaratmadan hiç kimse hiçbir flekilde gerçe¤i yakalayamaz, yakalarsa da

karfl›s›ndakine anlatamaz. Haber gerçek de¤il mi? Bence haber gerçe¤in gölgesidir.

Haberin arkas›nda neler var, neler dönüyor, ne yaflamlar, dramlar, sevinçler var,

haber bize bunu veremez. Röportaj haberin varamad›¤› yere varand›r, ama nas›l,

yaratarak, gerçe¤i de¤ifltirerek de¤il yaratarak.” (Akt. Özdemir, 2002).

Röportajla haberi karfl›laflt›r›n›z.

Türk edebiyat›nda 20. yüzy›l›n bafllar›nda ün kazanm›fl yazar ve flairlerle ger-çeklefltirilen görüflmeler biçiminde ortaya ç›km›flt›r. Günümüzdeki flekliyle ilk rö-portaj örnekleri Ruflen Eflref Ünayd›n’›n Atatürk’ü dünyaya ve Türkiye’ye tan›tanilk görüflme niteli¤i tafl›d›¤› söylenen “Anafartalar Kumandan› Mustafa Kemal’leMülakat”t›r. Ruflen Eflref Ünayd›n’›n yan› s›ra Hikmet Feridun Es, Mustafa Baydar,Yaflar Nabi Nay›r, Mehmet Seyda, Yaflar Kemal, Fikret Otyam, Mustafa Ekmekçi,Leyla Umar’› da bu türün temsilcileri olarak anabiliriz.

Afla¤›da Bizim Anadolu Gazetesi için Birol Uzunmehmeto¤lu’nun Buket Uzu-ner ile gerçeklefltirdikleri röportajdan baz› bölümler yer almaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Röportaj sözcü¤ünün kökeni,Latincede ‘toplamak’,‘getirmek’ anlamlar›ndakullan›lan reportare fiilinedayan›r. Türkçeye, Frans›zca“reportage” ismindengeçmifltir. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Ruflen Eflref Ünayd›n

Yaflar Kemal

(...)Yazarl›¤a geçifl döneminde kimler sizi yüreklendirdi? Hayat›n›zda önemliyer tutan yazarlar var m›?Buket Uzuner: En baflta ve ilk olarak annem! Bana gökteki y›ld›zlardan bafllayarakhayatta her fleyin ve herkesin bir hikâyesi oldu¤unu daha iki-üç yafllar›mda gösterenilk insan annemdir. Zaten daha sonra benim yazarl›¤›m› etkilemifl yazarlardan biriolan John Berger; “‹lk hikâyeciler, göklerdeki y›ld›zlara ad veren atalar›m›zd›r” der.Yaln›zca y›ld›zlar de¤il; aflureden, sembollere, törenlerden hal›, kilim desenlerine ka-dar resim ve duygular›n okunabilece¤ini annemden ö¤rendim ben. Bana edebiyatkonusunda destek veren kifliler aras›nda annemden sonra Attila ‹lhan gelir. Üniver-sitedeyken yazd›¤›m hikâyeleri edebiyat dergilerine yollamaya bafllad›m. O s›radazaten fliir ve romanlar›na hayran oldu¤um Attila ‹lhan hayat›ma girdi. Uzun y›llarbenim gibi edebiyat düflkünü yazar olmak isteyen pek çok gence emek verdi; bizlereon sekizli yafllarda ne okumam›z ve ne okumamam›z gerekti¤ini ö¤retti. O yafllardagençlerin çok gereksindi¤i prototip, bir çeflit deniz feneri, bir mentordu yani. SonraSevgi Soysal var hayat›mda. Sevgi Soysal, beni yazarl›¤› kadar kad›n olarak da çok et-kileyen, çok özel bir karakterdir. Liseliydim ve tam hayal etti¤im fleyleri yazan ve tamkafas›na / kafama göre yaflayan flahane bir yazara rastlad›m. Sevgi, bir yaflam obu-ruydu, hem anne, efl, afl›k, yazar hem yetiflkin hem çocuk olmak istiyordu ve bütünzorluklara ra¤men k›sac›k yaflam›nda (40 yafl›nda meme kanserinden gitti) bunlar›da yaflad›. Yeniflehir’de Bir Ö¤le Vakti roman› o yaflta beni sarsm›flt›. Kendi ‘GümüflYaz-Gümüfl K›z’ adl› kitab›m›, “yazmaya bafllad›¤›m ilk y›llarda hem yazarl›¤› hemde kiflili¤iyle beni etkileyen, flehir romantikli¤i, ironik dili, öz-alayc›l›¤›, umut zengin-li¤i ve yaflam oburlu¤uyla bana ayn› edebî kandan geldi¤imi düflündürten, giderkengeride kendi kitab›n› b›rakmad›¤› için uzun y›llar yas tuttu¤um ve bir bak›ma bu ki-tab›n oluflmas›na da böylece neden olan Sevgi Soysal’a hep sevgiyle...” diye ona ithafettim. ‘Kumral Ada-Mavi Tuna’ roman›m da Attila ‹lhan’a ithaft›r. Attila ‹lhan’laonun son y›llar›nda dünya görüflü olarak yollar›m›z ayr›ld› ama, bana geçen eme¤i-ni asla inkâr etmedim ve hep flükranla anar›m. Tabii Yaflar Kemal’in ‘‹nce Memed’i,Naz›m Hikmet’in ‘Memleketimden ‹nsan Manzaralar›’, O¤uz Atay -o s›ralarda d›flla-nan- ‘Tutunamayanlar’› ve Bertolt Brecht’in oyunlar›, Tezer Özlü, Adalet A¤ao¤lu,Leyla Erbil, Sevim Burak ile Rus ve Frans›z edebiyat› beni beslemifltir. San›yorum herneye gönül koymufl olursak olal›m, o yoldaki ilk ad›mlar›m›z, oluflumumuz önemli-dir. Sonradan bu temelin üzerine yetenek, ilgi ve kapasitemize göre kendimizi inflâederiz. Bu s›rada önünüze her zaman engeller ç›kar ve her keresinde tercih yapmakve bu tercihlere göre bedeller ödemek, fedakârl›klar yapmak durumunda kal›rs›n›z.Bundan kaçamay›z ancak, olsa olsa ad›n› koyamay›z... (...)Hikâye, gezi, deneme, roman ve biyografi türlerinde kitaplar›n›z var. En çokhangi türde yazarken daha çok zevk al›yorsunuz?Buket Uzuner: Yazmak serüveni, yazmak olay›n› seviyorsan›z, fliir d›fl›nda edebi türfarkl›l›¤› ancak dildeki tat de¤iflikli¤i gibi alg›lanabilir. Yani bazen tuzlu, flarküteri çe-ker can›n›z, bazen tatl› krizine tutulursunuz. Ancak roman yazmak benim 4-5 y›l›m›gecesi gündüzü, rüyas›, kâbusu ve günlük yaflam›yla elimden alarak can›ma okudu¤uiçin, her roman bitince hikâyenin fliirsel kanatlar› alt›na s›¤›nmay› tercih ediyorum.(...)Üzerinde çal›flt›¤›n›z yeni bir kitab›n›z var m›?Buket Uzuner: Bir y›ld›r Yolda adl› bir hikâye kitab› yaz›yorum. Bütün hikâyeleriseyahat araçlar›nda geçen bir gezi kitab› bu. Hepsi 25 y›ld›r seyahatlerimde bafl›magelen ilginç olaylardan seçti¤im, ancak gerçek adlar› de¤ifltirerek hikâye etti¤im sür-prizli yol hikâyeleri bunlar. Hiroflima’dan Pearl Harbor-Honolulu’ya, Marakefl’tenBerlin’e uzanan, tren, uçak, feribot, otobüs yolculuklar›.

Ekim 2008

Kaynak: www.bizimanadolu.com/sanat/sanat56.htm. Eriflim Tarihi: 15 Eylül 2012.


Buket Uzuner

Gezi Yaz›s›Yazar›n gözlem ve bilgiye dayal› olarak, gezip gördü¤ü yerleri çeflitli yönleriyle,özenli bir anlat›mla yans›tt›¤› yaz›ya gezi yaz›s› denir. Gezi yaz›s›, insano¤lununyaflad›¤› yerin d›fl›nda farkl› yerler görme iste¤inin bir ürünüdür. Özellikle iletiflimve ulafl›m›n bu kadar kolay olmad›¤› zamanlarda bu tür yaz›lar, farkl› yerleri, fark-l› kültürleri, gelenek ve görenekleri tan›tmak ve insanlar› bilgilendirmek göreviniüstlenmifltir. Gezi yaz›lar› edebiyat›n yan› s›ra tarihin, sosyolojinin, antropolojinin,ekonominin, co¤rafyan›n ve bilimin de ilgi alan›na giren bir türdür.

Türk edebiyat›nda gezi yaz›s› için seyahat, gezi yaz›lar›n›n yer ald›¤› esere de seyahatna-me terimi kullan›lmaktayd›.

Gezi yaz›lar› yazmak san›ld›¤› kadar kolay de¤ildir. Gezip görülen yerleri kurubilgilerle doldurmak, yaz›n›n okunabilirli¤ini azalt›r. Oysa gezi yaz›lar› okuyanla-r›n ilgisini çekecek, onlar›n be¤eni duygusunu, gezip görme arzusunu karfl›layacakak›c›, etkileyici bir anlat›mla kaleme al›nmal›d›r. Okur için s›radan fleyleri de¤il,farkl›l›klar› bulmal›d›r gezi yazar›. Bunun için de iyi bir gözlemci olmal›d›r gezi ya-zar›. Bir anlamda gezi yaz›lar›, bir çeflit yolculuk an›lar›d›r. Bu nedenle de gezi ya-z›lar›nda gözlemlerden beslenen nesnelli¤in yan› s›ra, yazar›n izlenimlerinin öznel-li¤i de bulunur. Bu durum da gezi yaz›lar›nda hem aç›klay›c› anlat›mdan hem debetimleyici ve öyküleyici anlat›mdan yararlanmay› gerektirir.

Geziyi yapan kiflinin, gezdi¤i co¤rafyayla ilgili hat›ralar›n› anlatt›¤› düflünülerek gezi yaz›-lar› zaman zaman an› türüyle bir tutulmufltur. Oysa gezi yaz›s› an› türünden içerik olarakayr›l›r. Gezi yaz›s›nda an›lar de¤il, öncelikle co¤rafyalar temel al›n›r.

Gezi yaz›lar›, dünyan›n bütün toplumlar›nda çok yayg›n olan ve bafllang›c› es-ki ça¤lara kadar inen bir türdür. Dünya yaz›n›nda ‹talyan Marko Polo, Arap ‹bniBatuta 14. yüzy›lda gezi yaz›lar›n›n önemli örneklerini vermifllerdir.

Türk edebiyat›nda seyahatname türüne örnek olabilecek ilk eser Hoca G›ya-seddin Nakkafl’›n 1422 tarihli H›tay Sefaretnamesi olarak da bilinen eserdir. Türkedebiyat›nda kuflkusuz bu türün en tan›nm›fl yazar›n›n 17. yüzy›lda Seyahatnameadl› yap›t›yla Evliya Çelebi oldu¤unu biliyorsunuzdur.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son yüzy›llar›nda Bat› ile iliflkilerin gelifltirilmesi maksad›ylagönderilen elçilerin yazm›fl oldu¤u Sefaretnameler de gezi yaz›s› s›n›f›nda de¤erlendirile-bilmektedir.

Tanzimattan sonra Bat› edebiyat› türlerinin de yak›ndan tan›nmas›yla gerek çe-viri yoluyla bat›l› yazarlar›n, gerek do¤rudan Türk yazarlar›n›n gezi yaz›lar›n›n ede-biyat›m›zda say›ca artmaya bafllad›¤› görülmektedir. Gelenekten gelen seyahatna-me kültürünün yan› s›ra modern düflünceyle yayg›nl›k kazanmaya bafllayan yeniyerleri görme, farkl›l›klar› keflfetme anlay›fl›n›n da bu türün gelifliminde etkili oldu-¤u söylenebilir. Bu dönemde Mehmet Rauf, Ahmet Mithat Efendi, Halit Ziya Uflak-l›gil, Cenap fiahabettin gezi yaz›s›nda eserler verenler aras›ndad›r.

Cumhuriyet dönemi Türk edebiyat›na gelindi¤inde bu türün örneklerinin artt›-¤› görülür. Bu dönemde özellikle Cumhuriyet düflüncesine ba¤l› olarak ortaya ç›-kan Anadoluculuk ve memleket edebiyat›, Anadolu co¤rafyas›n›, insan›n›, kültürü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Halit Ziya Uflakl›gil

nü, tarihini, yaflama biçimini ön plana ç›karm›flt›r. Buna ba¤l› olarak da Anado-lu’nun de¤iflik yerlerini ele alan gezi yaz›lar› dikkat çekmeye bafllam›flt›r. Genelolarak bu dönemde yap›tlar› olan yazarlar›m›z aras›nda Ahmet Haflim, Selim S›rr›Tarcan, ‹smail Habip Sevük, Reflat Nuri Güntekin, Falih R›fk› Atay, Ahmet HamdiTanp›nar, Sadri Ertem, Burhan Arpad, Fikret Otyam, Abdi ‹pekçi, Azra Erhat, MinaUrgan, Buket Uzuner, Nadir Paksoy, Orhan Kural, Zeynep Oral’› sayabiliriz (Balc›,2012:118-122).

Günümüz Türkçesiyle kaleme al›nan Evliya Çelebinin Seyahatnamesi için Evliya Çelebi Se-yahatnamesinde Yemek Kültürü adl› kitap ilginizi çekebilir. (M. Yerasimo, çev: FüsunKiper, Kitap Yay›nevi, 2011)

Afla¤›da Murat Belge’nin Baflka Kentler, Baflka Denizler adl› gezi kitab›ndanal›nm›fl bir örnek yer almaktad›r.

Sofya Sokaklar›Nevski Katedrali’nden biraz do¤uya yürüyünce Sofya Üniversitesi ve Devlet Kitapl›¤›

binalar›na geliyorsunuz. Kitapl›k, önü sütunlu, iki katl›, fl›k ve sade (neo-klasik de-

nebilir) bir bina. Ünivesite ise çok daha flatafatl›. Bunlar hep, eski tarzlar› bir flekilde

canland›ran yeni binalar. Ulusal Tiyatro da böyle, eklektik bir yap›. Girifli Yunan

tarz›nda: ‹onik bafll›klarla sütunlar, üçgen al›nl›k v.b.; ama arkas›nda çan kulesi

tarz›nda iki kule yükseliyor. Sonuç olarak ne tarz oldu¤u belli de¤il. Viyana’da ta-

n›flt›¤›m›z Helmer_Feller ikilisinin eserlerinden biri oldu¤unu san›yorum.

Bu kentte bir de Justinianus zaman›ndan oldu¤u söylenen Steva Sofia Kilisesi

var. Yani bizdekiyle ayn› yaflta. Elimdeki, komünizm döneminde bas›lm›fl rehber ki-

tab›nda, ‹stanbul’dakiyle ayn› azizeye ithaf edildi¤i yaz›l›. ‹yi de, bizdeki Aya Sof-

ya’nn Sofya’s› bir azize de¤il, soyut bir kavramd›r; hikmet ya da bilgelik. Tabiî o dö-

nemde yazan adam›n bunu bilmemesi ve Sofya’y› bir azize sanmas› pekâlâ müm-

kündür. Herhalde Sofya’n›n kendisi de böyle.

Ben bu kiliseyi, bir de güneydeki Boyana’da olan Boyana kilisesini görmedim.

Kitaptaki resimde Sv. Sofia pek bir fleye benzemiyor.

Sofya’n›n baz› sokaklar›n›n bana çocuklu¤umu hat›rlatt›¤›n› söyleyebilirim.

Epey eski yap› var, k›rklardan, ellilerden de epey yap› var. Yaln›z eski ‹stanbul’u de-

¤il, eski Ankara’y› da and›r›yor baz› sokaklar›. Küçük bahçeleri olan evler kalm›fl,

sessiz, asude sokaklarda. Eskiden al›fl›k oldu¤umuz oarke tafll› sokaklardan da çok

görüyorsunuz. Toplam nüfusu 1.200.000 dolay›nda bir kentin yaflamak için ne ka-

dar rahat bir yer oldu¤unu bir kere daha anl›yorsunuz. (...)

Kaynak: Murat Belge (2003). Baflka Kentler, Baflka Denizler. ‹stanbul: ‹letiflim

Yay›nlar›, s. 403.

An› Bilim, sanat, politika alan›nda ün yapm›fl kiflilerin yaflad›klar› olaylar› ya da yafla-d›klar› dönemin önemli oldu¤unu düflündükleri özelliklerini gözlemlerine, izle-nimlerine ve bilgi birikimlerine dayanarak anlatt›klar› yaz›lard›r (Aktafl ve Gündüz,2009). An› zaman›n geçmifl, flimdi ve gelecek olan üç halinden, flimdi ve gelecek-le ilgilenmez; yaflanm›fl›, yani geçmifli anlat›r. An› yaflanan ya da tan›k olunan olay-lar› paylaflma, bir dönemi gelece¤e aktarma ya da tarihe ›fl›k tutma gereksinimininbir ürünüdür (Kavcar ve di¤erleri, 2007: 179). An›lar›n geçmiflte yaflanan olaylara

94 Türk Di l i - I I S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



“An›” sözcü¤ü, “anmak” fiilkökünden türetilmifl birisimdir. Arapça “hat›ra”kelimesi de “hat›rda kalan,hat›ra gelen” anlam›ndad›r.“An›”, “hat›ra” “hat›rat”kelimelerinin bugünküanlamda dilimizdekullan›lmas› ve bir türükarfl›lamak üzerekavramlaflmas› oldukçayenidir.

Murat Belge

dayanmas›, an›y› tarihe yaklaflt›r›r; ancak tarih toplumsal iken an› daha çok birey-seldir. An› yaz›lar›nda her ne kadar öznellik söz konusuysa da gerçe¤i sapt›rma-mak ve içtenli¤i korumak önemlidir.

An› türünde, yaflan›lanlar›n tamam›n›n eksiksiz anlat›lmas› beklenemez. Yaza-r›n belle¤inde iz etmifl olaylar›n anlat›lmas›nda inand›r›c›l›¤› sa¤lamak için yazar,an›lar›n› birtak›m belgelerle, tan›klarla ya da mektuplarla destekleyebilir. An›lar›ndüzenlenmesinde de çeflitlilik olabilir. Kimileri an›lar›n› kronolojik olarak, kimileride her hangi bir tarih s›ras› gözetmeksizin yazarlar. An› yaz›lar› her nas›l yaz›l›rsayaz›ls›n kesin belge olarak kabul edilemez. Ancak bilim, sanat ya da siyaset alan›n-da tan›nm›fl kiflilerin an› yaz›lar›, döneme ›fl›k tutmaya yard›mc› olurlar. Zaten dean› yazarlar›ndan bilimsel kesinlik ve do¤ruluk beklenemez.

An› türünü öz yaflam öyküsü ile kar›flt›rmamak gerekir. An›da d›flsal olaylara yer vermekönemliyken öz yaflam öyküsünde içsel olaylara yer vermek önemlidir.

An›lar, farkl› amaçlarla yaz›labilir ve bu an›lar da yazar›n›n toplumdaki yeri, ya-fl›, mesle¤ine; içeri¤ine ya da yaz›lm›fl oldu¤u yere göre s›n›fland›r›labilir. Bu du-rumda siyasi an›lar, askerlik an›lar›, gençlik an›lar› ö¤retmenlik an›lar›, kültürel an›-lar, edebî an›lar gibi farkl› biçimlerde toplanabilir.

An› türünün geçmifli Bat› edebiyat›nda çok eskilere uzan›r. Bat›’da Julius Se-zar’›n kendini savunmak düflüncesiyle yazd›¤› Gallia Savafl› adl› eseri ilk örnek-lerden biri olarak kabul edilir. An› yaz›lar›n›n as›l geliflme gösterdi¤i dönem ola-rak 17. ve 19.yüzy›llar gösterilir. J. J. Rouseau’nun ‹tiraflar, Victor Hugo’nunGördüklerim, Verlaine’in ‹tiraflar, Tolstoy’un ‹tiraflar, adl› eserleri türün bat›da-ki örneklerindendir.

Türk edebiyat›nda baz› tarihler, seyahatnameler, tezkireler an› s›n›rlar› içindede¤erlendirilebilir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda Göktürk Kitabeleri an› türünün ilk örne-¤i olarak kabul edilebilir. 15. yüzy›lda yaz›lan Babürnâme an› türünün daha olgunörne¤idir ( Çetiflli, 2012:136). Bugünkü anlamda an› türü ancak Tanzimat’tan son-ra edebî ve siyasal örnekleriyle yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Bunun nedenini Özde-mir (1972:401, akt. Aktafl ve Gündüz, 2009: 318) flöyle aç›klar:

“An› türündeki çorakl›¤›n gerçek nedeni, insan›m›z›n yaflam karfl›s›nda ald›¤› tav›r-

da aranmal›d›r kan›m›zca. fiundan ki bir kimsenin an›lar›n› yazmas›, kendisiyle,

çevresiyle hesaplaflmas›d›r. Yaflad›¤› dönemi yarg›lamas›d›r. Oysa uzun y›llar böyle

bir gereksinimi duymam›flt›r bizim insan›m›z.”

Tanzimat öncesindeki menak›pname, vakayi’name, gazavatname, fetihname, sefaretna-me gibi eserler bugünkü anlam›yla birer an› türü olmasalar da an› türüne özgü özellik-ler tafl›rlar.

Tanzimat döneminde Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci, Sami Paflazâde, Ah-met Rasim, Halit Ziya Uflakl›gil bu türde örnekler vermifllerdir. Cumhuriyet sonra-s›nda an› türünde giderek artan bir yayg›nl›k, zenginlik ve derinlik görülür. YakupKadri Karaosmano¤lu, Halide Edip Ad›var, Mehmet Ç›narl›, Yusuf Ziya Ortaç, Yah-ya Kemal Beyatl›, Refik Halit Karay, Samet A¤ao¤lu, Oktay Akbal, Salah Birsel, Mi-na Urgan, Hilmi Yavuz an› türünde yap›tlar› olan yazarlar›m›zdan baz›lar›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Victor Hugo

Hilmi Yavuz

Afla¤›da Mehmet Kemal’in, dönemin edebî simalar›ndan Orhan Veli, Melih Cev-det ve Sait Faik ile ilgili edebî an› olarak de¤erlendirilebilecek bir an› yaz›s› örne-¤i yer almaktad›r.

Mehmet Kemal

(1920)

Lisede Adnan’› tan›yorum da, Orhan’› tan›m›yorum. Bizden çok büyük s›n›fta oku-

du¤u için, fazla iz kalmam›fl hat›r›mda, Melih’le Oktay öyle de¤il. ‹kisinin de hat›-

r›mda kalan izleri var. Melih tiyatro ile u¤rafl›rd›. Oktay, Atatürk’ün önünde baflar›-

l› bir tarih s›nav› vermiflti. Orhan’› ilk Monno Vanna piyesini okul ad›na oynarken

gördüm. Ercüment Behzat ona önemli bir rol vermiflti, ama neydi, flimdi bilemem.

Baflar›l› oynad›¤›n› söylüyorlard›. Bir flairin baflar›l› aktörlü¤ünü kavrayamam›flt›m,

çocukluk. Bir adam ya flair olurdu, ya aktör benim o zamanki anlay›fl›ma göre... fia-

irlik çok büyüktü, gözümde. Baflka iflle paylaflamazd›m. fiimdi öyle de¤il tabiî...

fiiirlerim yay›mlanmaya bafllad›¤› zaman, Orhan’la eflit konufltum. Bu eflitli¤i Orhan

koydu. Ben koyamazd›m. Ne yalan söyleyeyim Orhan’›n ilk denemelerini ben anlaya-

mad›m. Nurullah Ataç övmeye bafllad›¤› zaman da anlad›m. Nâz›m bizim gözümüz-

de sevgiliydi. Sevgiliydi ama, etkisinde kalmaktan da korkuyorduk. Orhan’›n bir ç›¤›r

açt›¤›n›n çok sonralar› fark›na vard›m. “A¤aca bir tafl att›m/ Düflmedi tafl›m/ Tafl›m›

isterim/ Tafl›m› isterim” fliirini ciddiye alam›yordum. fiiir benim için bir eylemdi. Tek

bafl›na bir u¤rafl de¤ildi o yafllarda. Orhan da bu anlay›fl›m› bildi¤inden olacak üstü-

me varmazd›. Hatta ciddî bir tart›flmaya bile girmek istemezdi. Çocuklu¤uma m› ve-

rirdi, yoksa teflvik mi ederdi, hâlâ kestiremiyorum. Bugünse, Orhan’›n yeri edebiyat›-

m›zda bellidir. Benim düflüncemde bir de¤ifliklik olmam›flt›r. Hâlâ ayn› kan›day›m.

Onun içindir ki, ifli f›krac›l›¤a döktüm. Baflka eylemlerim a¤›r bast›. Bugün Orhan ol-

sa ne derdi, bilmem. Anlay›fllar›m›z›n farkl› oluflu dostlu¤umuza engel olmad›.

Bir gün Orhan, Sait Faik’in bir piyesinden söz etmiflti. Sait mi okumufltu ona, anlat-

m›fl m›yd›? Geçmifl gün unuttum. Pencere kenar›nda, Kürt Mehmet’te oturmufl konu-

fluyorduk. Ya¤mur ya¤›yordu. Orhan Tercüme Bürosundan, ben gazeteden ayr›lm›fl-

t›m. ‹kimiz de yar› yar›ya iflsiz say›l›rd›k. Orhan, Do¤an Kardefl Yay›nlar›na satt›¤›

Nasrettin Hoca’n›n telif ücretini bekliyordu. Ben de bir gazeteden alaca¤›m paray›.

Sabahleyin u¤ram›fl, idare müdüründen:

“Yar›n gel...” cevab›n› alm›flt›m.

“Ben:

“Ah bir yar›n olsa...” diyordum.

Orhan:

“Ah postac› havaleleri bir da¤›tmaya bafllasa...”.diyordu.

Durup dururken birden:

“Sait’in bir piyesi var, bilir misin? dedi.

“Bilmiyorum, Sait piyes yazm›fl m›?

“Yazm›fl...”

Akl›m, fikrim parada:

“‹yi...”

‹lgilenmedi¤imi görünce anlatmaya bafllad›:

“Sait’in piyesinde hareket var, laf yok. Bir kelimelik konuflmayla da bitiyor. Böyle

ya¤murlu


bir günde kalabal›k bir caddede insanlar koflufluyor. Beyo¤lu olacak... Taksiler, hu-

susiler, ba¤›ran,

ça¤›ran, kad›nlar, k›zlar... deme gitsin... büyük bir kalabal›k... ‹flte bu kalabal›k ara-

s›ndan bir adam ç›k›yor. Omuzunda bir tek yorgan›... Ondan baflka göze batar bir

fleyi yok. Vitrinlere baka baka, sahnenin önüne do¤ru geliyor, s›rt›ndaki yorgan› in-

dirip seyircilere do¤ru uzat›yor, hüzünlü bir sesle:

-Sat›yorum... diyor.

Piyes de bitiyor.

“ ‹stanbul’da idi. Bir gün haberini ald›k. beyin kanamas›ndan ölmüfl. Cebinden pa-

ra, pul, banka cüzdan› de¤il, at yar›fl› dergisi ç›km›fl.

Kaynak: Mehmed Kemal (1972). Türk Dili Dergisi An› Özel Say›s›, s.655-656.

GünlükBaz› yazarlar, yaflad›klar› önemli olaylar›, duygu ya da düflüncelerini bir deftere ya-zarlar. Kiflinin kendi alg› ve bak›fl aç›s›na göre günü gününe yaz›lan, üzerinde ya-z›ld›¤› günün tarihi bulunan yaz›lara ve bu yaz›lardan oluflturulan yap›tlara günlükdenir. Günlükler yaz›ld›¤› andaki duygu ve düflünceleri, de¤iflikli¤e u¤ramadanbugüne tafl›rlar. Günlük yazar› yaflad›¤› an› içtenlikle anlat›r. Günlükler bir anlam-da yazar›n kendisi ile konuflmas›, iç dökmesidir. Suut Kemal Yetkin, günlük yaz-ma gereksinimini flöyle dile getirmektedir:

“‹nsan›n içini dökmeden edemedi¤i dakikalar olur. Bir dost, bu dakikalarda eriflil-

mez bir de¤er kazan›r. Ama her fley bir dosta söylenemez ki! Onun için, hele bir in-

san yazarsa, içinin gizli k›vr›mlar›n› görmesini biliyorsa, masas›n›n bafl›na geçip

kalemi eline almadan edemez. ‹flte günlük dedi¤imiz, yazar›n kendi kendisiyle alçak

sesle konuflmas›ndan do¤mufltur.” (akt. Özdemir 2002:186).

Türkçede “günlük” yerine “journal, diary, ruzname, hat›ra, günce” gibi terimler de kul-lan›lm›flt›r.

An› türünden fark›, günlüklerin olaylar›n yafland›¤› zaman diliminde kalemeal›nmas›d›r. Oysa an› yaz›lar›, olaylar›n yafland›¤› zamandan çok sonra bir keredekaleme al›n›r. Bu yönüyle an› yaz›lar› bellekte kald›¤› kadar›yla yaz›l›rken günlük-ler, bellekte bütün tazeli¤ini korurken yaz›l›r. Bu nedenle de günlükler an›lara gö-re daha çok belge niteli¤i tafl›rlar (Çono¤lu, 2009: 242).

Günlü¤ün edebî bir tür olmas›nda usta kalemlerin rolü vard›r. Günlük yaz›m›n-da Özdemir (2002: 186-187) üç türden söz eder. Birincisi, yazar›n kendi içi dünya-s›n› yans›tt›¤› içe dönük günlüklerdir. Bu tür günlüklerde yazar, düflündüklerini ol-du¤u gibi günlüklerine yans›t›r ve son derece içtendir. ‹kinci tür günlük ise d›fladönük günlüklerdir. Bu türde yazar, yaflad›klar› ça¤›n önemli olaylar›n›, tarihi, sos-yal yap›y› anlat›r. Bu iki türün d›fl›nda bir de yazar›n bir yap›t ortaya ç›karma sü-recini günü gününe aktard›¤› günlükler vard›r. Yazar, bu tür günlükte yap›t› ile il-gili kayg›lar›n›, çal›flma yöntemini gösterir. Günlük yazarken dikkat edilmesi gere-ken belirleyici özellikleri flöyle s›ralayabiliriz:

• Günlükler bir fleyi kan›tlama amac› tafl›mazlar. Bu nedenle günlükte kan›t-tan çok içtenlik önemlidir.

• Günlükte e¤er bir olay anlat›lacaksa mant›ksal bir düzen içinde anlat›lmal›d›r.• Günlüklerde öznel ve konuflma diline yak›n bir dil kullan›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bat›’da özellikle 19. yüzy›lda büyük art›fl gösteren ve birço¤u Türkçeye çevri-len baz› önemli günlükler ve yazarlar› flunlard›r: Franz Kafka’n›n yazd›¤› Günlük-ler adl› eseri, Andre Gide’in Günlük’ü Albert Camus’nun Defterler’i, Virginia Wo-olf’un Bir Yazar›n Günlü¤ü, Stefan Zweig’in Günlükler’i.

Türk edebiyat›nda günlük türü nedense di¤er yaz›l› anlat› türlerine göre pekgeliflmifl bir tür de¤ildir. Bunda günlükleri yay›nlama konusundaki çekingenlik ka-dar kiflinin özel dünyas›n› içeren yaz›lar›n paylafl›lma kayg›s›n›n da bulunmas› et-kili olabilir. Bir anlat› türü olarak Tanzimat’la birlikte edebiyat›m›za giren günlü¤ünilk örne¤i Direktör Ali Bey’in Hindistan’a yapt›¤› gezinin izlenimlerini içeren Seya-hat Jurnali (1897) adl› eserdir. Bu örne¤i flair Nigâr Han›m’›n ölümünden sonra ya-y›mlanan Hayat›m›n Hikâyesi, Ahmet Refik’in Kafkas Yollar›nda adl› seyahat gün-lü¤ü, Ömer Seyfettin’in Balkan Harbi günlerini anlatan Ruznâmesi izler.

Günlük türünün as›l geliflimi 1950 sonras› Nurullah Ataç ile bafllar. Salah Birsel,Tomris Uyar, O¤uz Atay, Cemil Meriç, Cemal Süreya, Cahit Zarifo¤lu, Hilmi Yavuz,Adalet A¤ao¤lu, Fethi Naci, Oktay Akbal bu türde yap›tlar› olan yazarlar›m›zdanbaz›lar›d›r.

Günlük türünün özelliklerini daha yak›ndan görmek için Mareflal Fevzi Çakmak ve Gün-lükleri adl› kitab› okuyabilirsiniz. ( Haz: Hatemi, N., ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›, 2002)

Afla¤›da Salah Birsel’in günlük türünde yazd›¤› örne¤i an› türüyle karfl›laflt›rarakokuyunuz.

12 aral›kKimi zaman kitaplar›ma ad bulmakta çok darl›k çekerim. Buldu¤um adlardan hiç

birini be¤enmem.

Dört Köfleli Üçgen için de öyle oldu. Ona bir ara Kara Tafl Üzerinde Kara Koyun di-

yecektim. Son anda cayd›m.

Edebiyat kahveleriyle ilgili an›lar›m› yay›nlarken de çok bunald›m. Tam 47 ad bul-

dum. Sonunda Kahveler Kitab›’nda karar k›ld›m. Peygamberler Kitab› da diyecek-

tim. Çok kar›fl›kl›k olur diye çekindim.

Kimi zaman da kitab›m›n ad› önceden tak›l›r akl›ma. Sen Beni Sev için öyle olmufl-

tur. fiiirin ‹lkeleri, Dünya ‹flleri, Hacivat›n Kar›s›, Ases, Kikirikname için de ayn› fle-

yi söyleyebilirim. (...)

15 aral›kBir hafta çal›flarak “Amerikal› Tolstoy”u temize çektim. 20 daktilo sayfas›. Demek

afla¤› yukar›, günde üç sayfa. Bu, temize çekerken kimi düzeltmeler yapmam yüzün-

dendir. Yoksa bir günde daktiloda 8-9 sayfa yazabiliyrum. Daha ço¤unu de¤il. Yo-

ruluyorum.

18 aral›kSabahleyin befl buçukta uyand›m.

Kafam›n, dün yazmaya bafllad›¤›m -haz›rl›¤›n› bir ayd›r yap›yorum- denemeye ku-

rulu olarak beni bekledi¤ini gördüm. Hemen masam›n bafl›na geçerek, denememi

havaya kald›racak çeflniyi çizifltirdim.

Bir ara salondan çakma¤›m› almaya gittim. Dönerken onu pantolonumun sa¤ ce-

binde -solunda anahtarlar vard›r- tafl›may› çok sevdi¤imi saptad›m. Buna da, salon-

daki masadan sekiz ad›m ve iki ayak ötedeki odama -bu aral›¤› iki kez sayd›m- ge-

lirken büyük hazlar ald›¤›m› görerek vard›m.

Saat yedide yeniden yatt›m.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Salah Birsel

fiair Nigâr Han›m

7.20’de yeniden kalkt›m. Bu kez günlük yazmaya durdum. Ama bir fley yazamad›m.

Belle¤im biraz önceki canl›l›¤›n› yitirmiflti. Kafam›n içindeki bir sürahi mi dökül-

müfltü, ne?

Sekiz buçukta yeniden yatt›m.

On buçukta kalkt›m.

J’ye sabahki çal›flmalar›m› anlatt›m.

Orada da kald›m. Akflama de¤in bir daha odama ayak atmad›m. Tek sat›r bile oku-

mad›m. J. Biraz so¤uk alm›flt›. Onun için koflufltum durdum.

Kaynak: Salâh Birsel (1976). Kufllar› örtünmek (Günlük: 1972-1975), ‹stanbul:

Ada Yay›nlar›, s.201-202.

Yaflam Öyküsü/BiyografiEdebiyat, sanat, spor, sosyal ya da fen bilimleri gibi kendi alanlar›nda tan›nm›fl, ünyapm›fl, okurun ilgisini çekecek kiflilerin yaflam öykülerini araflt›rarak okuyana bil-gi vermeyi amaçlayan yaz› türüdür (Kantemir, 1995:273). Yaflam öykülerinin bellibir uzunlu¤u yoktur; bazen bir f›kra kadar k›sa bazen de bir roman kadar uzunolabilir. Uzunlu¤u ne kadar olursa olsun yaflam öyküsü yazmak ayr›nt›l› bir çal›fl-may› gerektirir. Yaflam öyküsü olabildi¤ince nesnel olmal›, gerçeklere ba¤l› kalma-l›, anlat›m›na düfl gücü kar›flmamal› ve belgelere dayal› olarak kaleme al›nmal›d›r.Yaflam öyküleri yaz›l›fl amac›na göre farkl›l›klar göstermekle beraber yaz›m›ndadikkat edilmesi gereken belirleyici özellikleri flöyledir (Aktafl ve Gündüz, 2009;Çelebio¤lu, 2007):

• Yaflam öykülerinde tarihsel gerçeklik en önemli ögedir. Bu nedenle yaflamöyküleri aç›k, sade ve tarafs›z bir görüflle yaz›lmal›d›r.

• Yaflam öyküsü anlat›lacak kiflinin çocuklu¤undan itibaren yaflam› ele al›n›r.• Yaflam öyküsünde anlat›lacak kiflinin ö¤renim yaflam›, yetiflmesini etkileyen

bafll›ca etkenler belirtilir.• Yaflam öyküsünde kiflinin bireysel ve toplumsal özellikleri yans›t›l›r.• Yaflam öyküsünde ele al›nan kiflinin üretti¤i de¤erler, baflar›lar› ve önemi

aktar›l›r.• Yaflam öyküsü yaz›m›nda gerçekler sapt›r›lmaz, ancak gerçekler sanatç› du-

yarl›l›¤› ile yaz›l›r.• Yaflam öyküsünde üçüncü kiflili anlat›m kullan›l›r.Yaflam öyküsü, bat› edebiyat›nda kökeni yüzy›llar öncesine uzanan en eski ya-

z›l› anlat›m türlerindendir. Bat›da ba¤›ms›z bir tür olarak yaflam öyküsünün öncü-sü olarak, M.S. 46-120 y›llar› aras›nda yaflam›fl olan Yunanl› yazar Plutarkhos veonun pek ço¤u tan›nm›fl isimleri anlatt›¤› Paralel Hayatlar adl› eseri gösterilir. Rö-nesansla birlikte bu türde yaz›lan örnekler armaya bafllar. Stefan Zweig’in DünyaFikir Mimarlar› adl› eseri dünya edebiyat›nda yer alan önemli bir örnektir.

Türk edebiyat›nda da çok eski dönemlerde uygulanm›fl bir yaz› türü olan ya-flam öyküsünün izlerine 8. yüzy›lda Orhun Yaz›tlar› ve Yenisey yaz›tlar›nda rastla-n›r. (Çelebio¤lu, 2007: 18). Osmanl› döneminde yaflam öyküsü yaz›m gelene¤ininönemli ad›mlar› tezkirecilikle at›lm›flt›r. Anadolu sahas›nda ilk tezkire örne¤i, 16.yüzy›lda, Edirneli Sehî Bey’in sundu¤u Heflt Behiflt (Sekiz Cennet)’tir. 16. yüzy›ldan20. yüzy›la kadar bu gelenek sürmüfltür. Tezkireler, edebiyat tarihimiz için önem-li kaynaklar aras›nda yer alm›flt›r. Türk edebiyat›nda bat›l› anlamda yaflam öyküsüyaz›m›na 19. yüzy›lda, Tanzimat edebiyat›ndan itibaren rastlan›r. Bu dönemde ya-flam öyküsü türünde eserlerin say›s› ve çeflitlili¤i artm›flt›r. Mehmed Siraceddin, Re-caizade Mahmut, Ebüzziya Tevfik, Muallim Naci, Nam›k Kemal, Faik Reflat, Beflir


Yaflam öyküsü ya dabiyografi, geçmiflte kalanhayat› ve ona ba¤l› baflar›y›ve ürünü yeniden üretme,deneyimleme ve bunuyayg›nlaflt›rma giriflimiolarak de¤erlendirilebilir.

Stefan Zweig

Fuad, Ahmet Mithat yaflam öyküsü türünde eser veren yazarlar aras›ndad›r (Çele-bio¤lu, 2007: 18).

Yaflam öykülerinin yaz›l›fl amac› tarihsel süreçte farkl›l›k gösterdi¤i gibi yaz›l›flbiçimleri de farkl›l›k göstermektedir (Gökalp Aslan, 2009: 247). Ansiklopedik ya-flam öyküsünde, söz konusu kiflinin yaflam›n›n önemli kesitleri ele al›nmakta kifli-sel yaflam›na dair bilgi verilmemektedir. Meydan Larousse, Ana Britannica gibi te-mel baflvuru ansiklopedilerindeki yaflam öyküleri bu türe örnek verilebilir. Bir di-¤er yaflam öyküsü yaz›m türü, belgesel yaflam öyküsüdür. Söz konusu kifliyi ayr›n-t›l› olarak aktaran bu tür yaz›m, genellikle akademik araflt›rma örnekleridir. Edebiyaflam öyküsü tarz›nda yaz›lan yaflam öyküleri tan›nm›fl kiflilerin yaflam›n›n yaz›n-sal bir de¤er tafl›yacak flekilde yaz›lmas›d›r. Bu tür yaz›mda araflt›rmac›n›n belge-selci kimli¤i ile yarat›c› kimli¤i birleflir. Son y›llarda giderek yayg›nlaflan bir yaflamöyküsü yazma biçimi de söylefli biçiminde yaflam öyküsüdür. Bu tür yaz›mda, kiflihayattayken birinci elden toplanan bilgilerle belgelerin birleflmesi söz konusudur.

Yaflam öyküsü tarz›nda yaz›lan romanlarda kurgusall›k ön plandad›r. Bu tür romanlardayaflam öyküsü bir malzemedir.

Cumhuriyet döneminde Türk edebiyat›nda Mithat Cemal Kuntay, Abdülhak fii-nasi Hisar, Yakup Kadri, Behçet Necatigil, fievket Süreyya Aydemir, Saadettin Nüz-het Ergun, Beflir Ayvazo¤lu, Mehmet Kaplan, As›m Bezirci, Atilla Özk›r›ml›, AyfleKulin, Selim ‹leri farkl› türde yaflam öyküsü yazan yazarlardan baz›lar›d›r.

Belgesel yaflam öyküsüne örnek olarak Türk fliirinin önemli köfle tafllar›ndan biri olanYahya Kemal’in anlat›ld›¤› “Yahya Kemal: Eve Dönen Adam” adl› biyografiyi okuyabilirsi-niz. (Ayvazo¤lu, B., Kap› Yay›nlar›, 2008)

Edebî yaflam öyküsüne örnek olarak Mustafa Kemal Atatürk’ün hayat›n›n ele al›nd›¤› “TekAdam” adl› eseri okuyabilirsiniz. (Aydemir, fi. S., Ankara: Remzi Kitabevi, 1999)

Afla¤›daki örnekte Türk edebiyat›nda öykü türünde ünlü yazarlar›m›zdan Sa-it Faik Abas›yan›k’›n yaflam›n›n önemli kesitleri ele al›narak kiflisel yaflam›na da-ir bilgi verilmektedir.

ABASIYANIK, Sait Faik, öykü yazar› (Adapazar› 1906 - ‹stanbul 1954). Abas›zo¤ul-

lar›ndan kereste tüccar› Mehmet Faik’in o¤lu. ‹lkö¤retimini Adapazar› Rehber-i Te-

rakki Mektebi’nde yapt›. Kurtulufl Savafl›’ndan sonra ailesi ‹stanbul’a yerleflince ‹s-

tanbul Erkek Lisesine verildi. Onuncu s›n›fa arkadafllar›yla Arapça ö¤retmenine

yapt›klar› bir flaka okuldan uzaklaflt›r›lmalar›na yol açt› ve lise ö¤renimini Bursa’da

tamamlad› (1928). ‹stanbu Edebiyat Fakültesine devama bafllad›ysa da arad›¤›n›

bulamad› ve ayr›ld›, babas›n›n iste¤i üzerine iktisat ö¤renimi için Lozan’a gitti

(1931). Orada da ancak on befl gün kalabildi, Fransa’n›n Grenoble kentine geçti.

Grenoble’de kald›¤› üç y›l süresince ö¤renimini bir yana b›rakarak gönlünce yaflad›,

babas› taraf›ndan geri ça¤r›l›nca da döndü (1935). Hal›c›o¤lu Ermeni Yetim Oku-

lundaki Türkçe ö¤retmenli¤i k›sa sürdü. Babas›n›n deste¤iyle giriflti¤i fasulye tüccar-

l›¤› da iflasla sonuçland›. Daha sonra belli bir iflle u¤raflmad›. Haber gazetesinde bir

ay süren adliye muhabirli¤i (1942) d›fl›nda ölen babas›n›n (1939) b›rakt›¤› gelirle

yaflad›, yazarl›¤› meslek edindi. 1944’te tutuldu¤u sirozdan kurtulamayarak öldü.

Mezar› Zincirlikuyu’dad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sait Faik Abas›yan›k

Ayfle Kulin

Lise y›llar›nda fliir ve öyküler yazmaya bafllayan Sait Faik’in Uçurtmalar adl› ilk

yaz›s› Milliyet gazetesinde yay›mland› (9 Ocak 1929). Bursa Lisesi’nde kompozisyon

ödevi olarak yazd›¤› ilk öyküsü ‹pekli Mendil, edebiyat hocas›n›n övgüleriyle karfl›la-

n›nca ikincisini, Zemberek’i yazd›. 1934’te Varl›k’ta yay›mlanmaya bafllayan öykü-

leriyle hemen dikkat çekti, ilk fliirlerinin ço¤unu da yay›mlamad›.

fiiiri ikinci bir u¤rafl edinmifl, uzun öykü say›labilecek iki roman, öykü özelli¤i tafl›-

yan elliyi aflk›n röportaj yazm›flt›r. 171 öyküsüyle 49 röportaj› on üç kitapta toplan-

d›. Bas›lm›fl olan on alt› kitab› önce Varl›k (1965), sonra Bilgi Yay›nevi’nce sekiz ki-

tapta topland› (1970). 1953’te Amerika’daki Mark Twain Derne¤i’nce, modern ede-

biyata katk›lar›ndan dolay› onur üyeli¤i verildi. Burgaz’daki evi de müze haline ge-

tirildi (1964). (...)

Kaynak: Atilla Özk›r›ml› (1982). Türk Edebiyat› Ansiklopedisi 1 (A-C). ‹stanbul:

Cem Yay›nevi, s.12-14.

Öz Yaflam Öyküsü/OtobiyografiBilim, sanat, siyaset, spor vb. alanlar›n›n herhangi birinde tan›nm›fl kiflilerin, ken-di yaflam›n› anlatt›¤› yaz› türüdür. Otobiyografi olarak da bilinen öz yaflam öykü-sü, yazar›n›n di¤er insanlar taraf›ndan bilinmeyen ya da kendisi hakk›nda bilinme-sini istediklerini do¤rudan aktarmas›na, gelecek kuflaklar taraf›ndan tan›nmas›naolanak sa¤lar.

Öz yaflam öyküsü birinci kiflinin a¤z›ndan anlat›l›r. Bu yönüyle an› türüne ben-zer; ancak an› türündeki gibi dönemini yans›tmak kayg›s› yoktur. Yazar, merkezekendisini al›r ve zamansal s›ralamaya dikkat ederek, gerçe¤e ba¤l› kalarak, do¤alve yal›n bir dille kendi yaflam›n› yazar. Kendini, yaflam›n› anlatan yazardan nesnelolmas› beklenemez (Özdemir, 2002: 211).

Augustine taraf›ndan 397 y›l›nda yaz›lan ‹tiraflar, Bat› kültürünün ilk otobiyog-rafik anlat›s› olarak kabul edilir. 19. yüzy›lda Jean Jacques Rousseau taraf›ndan ka-leme al›nan ‹tiraflar ise bugünkü anlamda otobiyografinin ilk örne¤idir. Roussea-u”nun ‹tiraflar›’n›n 1781’de yay›nlanmas›yla, kendini referans göstererek yaz›lan,yazar›n içsel yaflam›n› ve psikolojisini içeren “öz yaflam öyküsü” türü do¤mufl olur.

Türk edebiyat›nda özyaflamöyküsü türünde yap›tlar oldukça azd›r. Bunlar ara-s›nda Muallim Naci’nin Ömer’in Çocuklu¤u (1889), Yusuf Akçura’n›n Ta Kendimyahut Defter-i Amalim (1944), Nigâr Han›m’›n Nigâr binti Osman: Hayat›m›n Hi-kâyesi (ölümünden sonra yay›mland›, 1959), Halikarnas Bal›kç›s›’n›n Mavi Sürgün(1961) an› yönleri a¤›r basmas›na karfl›n öz yaflam öyküleri aras›nda da say›labilir.

Öz yaflam öyküleri, belgesel öz yaflam öyküleri ve edebî öz yaflam öyküleri ol-mak üzere iki biçimde yaz›labilir. Belgesel öz yaflam öyküsünde sanatsal kayg›dançok yazan kiflinin bilgi aktarma, kendini tan›tma amac› ön plandad›r. Edebî öz ya-flam öykülerinde ise yazar, yaflam›ndan, geçmiflinden kesitler aktar›rken sanatsalbir kayg› ile eserini ortaya koyar. Yazar, öykü ya da roman olarak öz yaflam öykü-sünü kaleme al›r. Bu tür öz yaflam öyküsü an› türü ile benzerlikler tafl›r.

Ayla Kutlu’nun yaflam›n›n ilk 20 y›l›n› anlatt›¤› Zaman da Eskir adl› eseri edebî öz yaflamöyküsüne örnek olarak okuyabilirsiniz. (‹stanbul: Bilgi Yay›nevi, 2006)

Yaflam öyküsü ile öz yaflam öyküsünün farkl›l›klar›n› araflt›r›n›z.


Otobiyografi; kendi anlam›nagelen autos, yaflamanlam›na gelen bios, yaz›anlam›na gelen graphekelimelerinden, kendi yaflamöyküsü anlam›n› tafl›yanYunanca kökenli birsözcüktür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Halikarnas Bal›kç›s›

Afla¤›daki örnekte Cahit Külebi’nin, hayat›n›n ilk on iki y›l›n› anlatt›¤› öz yaflamöyküsünden k›sa bir bölüm yer almaktad›r.

1916 ya da 1917 güzü sonuna do¤ru do¤muflum. Babam›n Kur’an üzerine yazd›¤›

not 1332 Aral›k ay›. Milâdi’ye çevrilince 1917 y›l›n›n 9 Ocak günü oluyor, do¤ruy-

sa. Ha bir y›l önce ha bir y›l sonra, ne önemi var, denilebilir. Bence önemli. O k›fl k›-

yamet günlerinde annem de tifo ya da tifüsten a¤›r hasta. Göç ederken bir ka¤n› üs-

tünde de do¤abilirdim. Annem çok sa¤lam yap›l› bir köylü a¤a k›z›yd›. ‹natç›, ac›-

mas›z, pratik zekâl›. Yafl› belli de¤ildi. Hiç perhiz etmedi, 90’›na do¤ru öldü.

Annemin ateflli hastal›¤› onu, hem de bak›ms›z k›fl göçünde, öldürebilirdi. Ölsey-

di ben de karn›nda ölecektim. Bu hastal›k bende bir eksiklik b›rakmad›. Çocukken

ben de sa¤l›kl›yd›m. Seferberlik günlerinde beni köyde çok iyi beslemifller. ‹ri kemikli-

yim. Fazla tatl› canl› da de¤ilim. Ülser gibi, anfizem gibi hastal›klar sonradan oldu.

Ben do¤madan birkaç ay önce bir göçmen kafilesiyle Zile’ye gelmifller. On km. uzak-

taki Çeltek köyüne yerleflmifller. Hem hayvanlar›n bak›m› böylelikle sa¤lanm›fl, hem

de babam annemi köye yerlefltirip Zile’de bafl›na buyruk yaflam›fl. (...)

San›yorum ki üç yafl›ma geldi¤imde Zile’ye tafl›nd›k. Beni hemen anaokuluna

verdiler. Annem, benim için gösterdi¤i ihtirasla hemen hiç rahat b›rakmad›. Sabah-

lar› dö¤erek okula göndermek isterdi. Ben de gider gitmez kaçard›m. Okulda sonsuz

bir yaln›zl›k ve gurbet duygusuna kap›l›r ve korkard›m. Ya eve, ya da ablalar›m›n

okudu¤u ‹nas Mektebine kaçard›m. Kendim de, ablalar›m da çok s›k›nt› çektik bu

yüzden. (...) Sonunda beni evimize çok çok uzak Dutlup›nar ilkokuluna verdiler.

Ö¤retmenim uzun ak sakall›, nur yüzlü, mahalle mektebinden gelme biriydi. Hiçbir

derste bizi kapat›p gitmez, çok sevgi gösterir ve elifli ka¤›tlar›ndan levhalar yapt›r›r-

d›.hele öyle elifli ka¤›tlar›ndan has›rlar ördürürdü ki, bugün ilkokullar›m›zda niçin

yapt›r›lmaz, flaflar›m. Pamuk Hoca beni öyle bir ba¤lad› ki, bir daha hiçbir okulda

dersten kaçmad›m. Ertesi y›l da Artova’ya tafl›nd›k.

Zile’de çok küçüktüm, lise II. S›n›fta arkadafllar›mla çekilen resimden anl›yorum

ki, beni do¤ar do¤maz okula vermifller. Bu yüzden, yürekli ve atak yarad›l›fll› oldu-

¤um halde, bütün yaflam›mda utangaç ve çekingen kald›m. Özellikle yabanc›lar›n

yan›nda bu tutumum benim için büyük bir eksiklik oldu. (...)

Artova, Çiftlik, flimdiki ad› Çaml›bel küçük bir köydü. Biz gitti¤imizde yeni ilçe

olmufltu. Sivas’la Tokad aras›nda, yol üstünde küçük bir ilçe-köy. Sonra ilçe olmay›

ona çok görmüfller, biz ayr›ld›ktan sonra ilçe merkezini Kunduz köyüne nakletmifl-

ler. Artova ad›n› da oraya vermifller. fiimdi ad›n› Çaml›bel koymufllar. Benim fliirle-

rimden çok sonra, elbette fark›na varmadan...(...)

Artova’n›n kendisi küçüktü ama masal gibi büyük deveci köyleri vard›. O köyler-

de üç gün konuklu¤um oldu. Artova’dan geçenler 2 km. kadar yak›n›nda Yatm›fl ad-

l› bir köy görürler. O köyde de bizim Erzurum göçmenleri otururdu. Öyle mandala-

r› vard› ki, devler gibi zincirle ba¤larlard›. Çak›r gözlü, çakal, huysuz koflum mada-

lar›. Her birinin kendine özgü davran›fllar›ndan, birer kahraman gibi söz edilirdi.

Sonra babam› Niksar’a atad›lar. 1937’yi kesinlikle an›msayabiliyorum. ‹lkokulun 3.

s›n›f›ndayd›m. Arkadafllar›m›n ço¤unu da unutmad›m. Çal›flkan geçinirdim ama,

s›n›fta her fleyi benden iyi yapanlar vard›. (...)*

*(Cahit Külebi’nin çocuklu¤unu kendi a¤z›ndan anlatt›¤› bu bölüm Türkiye Yaz›la-

r› dergisinde (May›s 1977) yay›mlanm›flt›r.)

Kaynak: Muzaffer Uyguner (1991). Cahit Külebi Yaflam›, fiiiri, Yap›tlar›, Seç-meler. ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nevi, s. 11-19.


Cahit Külebi


Düflünce yaz›lar›n›n genel özelliklerini aç›kla-

yabilmek

‹nsanlar›, farkl› alanlardaki bir konu üzerindedüflündürmeyi, tart›flt›rmay›, bu yolla gerçeklereulaflt›rmay›, amaçlayan yaz› türlerine düflünce

yaz›lar› denir. Yazar, okuru ya ele ald›¤› konu-ya iliflkin bilgilendirmek ister, ya da o konuyailiflkin kendi düflüncelerini paylaflmak ister. Dü-flünce yaz›lar› bir gözlem, deneyim ya da araflt›r-maya dayal› yaz›lard›r. Yazar›n sanatl› anlat›mkayg›s› yoktur. Bu tür yaz›lar›n yaz›l›fl amac› ileokura verilmek istenen ileti aras›nda bir bütün-lük aran›r. Bilimsel kavramlara ve terimlere yerverilen düflünce yaz›lar›n›n nesnel bir tutum için-de kaleme al›nmas› beklenir. Kiflisel görüfllerinyans›t›ld›¤› düflünce yaz›lar› genelde gazete çev-resinde oluflan yaz›lard›r. Düflünce yaz›lar›ndakullan›lan dil, duygusal ve ça¤r›fl›mlara dayal›bir nitelik tafl›maz. Bu tür yaz›larda bu nedenleanlam okurdan okura farkl›l›k göstermez, de¤i-flik biçimlerde yorumlanmaya elveriflli bir yap›-da de¤ildir.

Düflünce yaz›lar› türlerini s›ralayabilmek

Yaz›lar›n türlerini, konular›ndan çok; konular›nele al›n›fl biçimi belirler. Her birinin kendi içindebelirleyici özelliklerinin bulundu¤u düflünce ya-z›lar› genel olarak; makale, f›kra, deneme, söyle-fli, an›, elefltiri, günlük, röportaj, gezi, söylefli, ya-flam öyküsü, öz yaflam öyküsü biçiminde s›rala-nabilir.

Düflünce yaz›lar›n›n türlerini ay›rt edebilmek

Düflünce yaz›lar› olarak s›n›fland›r›lan yaz› türle-rinin her birinin kendine özgü özellikleri vard›r.Bilgi vermeye ve fikirleri aç›klay›p kan›tlamayaçal›flan makale, edebiyat ve sanat, sosyal, siyasal,askerlik, din ve ahlâk, t›p ve sa¤l›k, spor, kültür,tarih gibi her konuda yaz›labilir. Makale, edebi-yat›m›za Tanzimat Döneminde gazete ile birlikteBat›’dan giren düflünce yaz›lar›ndand›r. F›kra, gazetelerde güncel, önemli, özelli¤i olankonular› belgelendirme gere¤i duymadan kifliselbir görüfl olarak aç›klayan k›sa yaz›lard›r. Öznelbir anlat›m› vard›r. Bu türde ayr›nt›lara, belgele-re, kan›tlara yer verilmez. F›kra yazar›, genifl kit-

lelere seslendi¤i için dili kolay anlafl›l›r, aç›k vedurudur. Makaleye göre daha k›sa ve daha yo-¤un bir anlat› olan f›kralar, bilimsel bir gerçe¤iortaya koyma gibi bir iddias› yoktur. Gazete f›k-ralar›nda temel amaç, önemli noktalara okurundikkatini çekmek ya da konuya iliflkin düflünme-sini sa¤lamakt›r. ‹çinde gülmece ögesi bulunank›sa öykülere de f›kra denir. Bu tür f›kralarda,gerek kahramanlar›n davran›fllar› ve düflüncele-rinde gerekse tafl›d›klar› mizah ögeleri ve dildeulusal kültürü yans›tan izler vard›r.Elefltiri, bir eseri, sanatç›y›, dönemi veya okuyu-cuyu de¤erlendirmek amac›yla yaz›lan yaz›lard›r.Elefltirmenlerin yaklafl›m›na, eseri de¤erlendirmeyöntemlerine göre de¤iflik elefltiri türleri vard›r.Sanatç›ya dönük elefltiri; elefltirmenin de¤erlen-dirmek için ele ald›¤› yap›t› özellikle sanatç›n›nvarl›¤›n› ölçü alarak yapmas›d›r. Yap›ta dönük

elefltiri; elefltirmenin bak›fl aç›s›n›n sanatç›ya de-¤il de yap›t›na yönelik oldu¤u elefltiridir. Okura

dönük elefltiri; elefltirmenin yap›t› de¤erlendir-mekten çok, yap›t›n bir okur olarak kendisi üze-rindeki etkilerini de¤erlendirdi¤i elefltiridir. Top-

luma dönük elefltiride; elefltirmenin de¤erlendir-me yapaca¤› yap›t›n ortaya kondu¤u dönemdekitoplumsal ve tarihsel özelliklerin yap›ta etkilerigözlenir. Yap›t, toplumsal bir belge olarak görü-lür. Çözümleyici elefltiri; yukar›da aç›klanan elefl-tiri türlerinin yetersiz görülmesi üzerine kimi elefl-tirmenler, yap›t› çok yönlü inceleme yoluna git-mifllerdir. Bu türde elefltirmen, gerekti¤inde öz-nel, nesnel ya da toplumcu bir bak›flla yap›tayaklafl›labilece¤ini savunur.Deneme, herhangi bir konu hakk›nda kiflisel gö-rüfl ve düflünceleri kesin yarg›lara ba¤lanmadan,söylefli havas›nda, içten bir dille kaleme al›nanyaz›lard›r. Belirli bir düflünceyi benimsetmeyeçal›flmamas› nedeniyle f›kradan; belgelere, tan›k-lara yer verme zorunlulu¤u olmamas› aç›s›ndanda makaleden; belirli bir sonuç ve yarg›ya var-mama yönüyle de elefltiriden ayr› bir özellik ta-fl›r. Deneme yaz›lar›nda, an› ya da günlük türün-de rastlanan bir içtenlik ve gelifligüzellik havas›vard›r. Her konuda yaz›labilmesi, deneme türü-nün en belirgin özelli¤i olarak görülebilir. Ele al-d›¤› konulara göre denemeleri klasik deneme,

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


edebî deneme, felsefi deneme, elefltirel deneme

olarak dört bafll›k alt›nda toplanabilir.Söylefli, yazar›n kendi e¤ilimleri do¤rultusundaseçti¤i herhangi bir konu hakk›ndaki görüfllerini;konuflma do¤all›¤› içinde anlatan düflünce yaz›-lar›d›r. Bu türde düflünceler karfl›l›kl› konuflmahavas› içinde kaleme al›n›r ve konusu da genel-likle günlük sanat olaylar›d›r. Konuflma do¤all›¤›içinde yaz›ld›¤› için söylefli türünde yazar, devrikcümlelere bolca yer verir ve konuya iliflkin oku-ra sorular sorar, fliirlerden, atasözlerinden, de-yimlerden, özdeyifllerden yararlan›r. Röportaj tan›nm›fl bir kifliyi, yeri ya da sanat da-l›n› genifl okur kitlelerine, kendi görüfl ve düflün-celeriyle birlefltirerek araflt›rma, inceleme yoluy-la tan›tan, ayr›nt›l› bilgi veren yaz›lard›r. Röportajtüründe görüflme tekni¤inden yararlanarak biryeri, bir yap›t› ya da bir kifliyi tan›tmak için soru-lar haz›rlan›r. Bu yönüyle gerçekleri oldu¤u gibiele alan haber yaz›lar›na benzer; ancak, ele ald›-¤› konulara de¤iflik aç›lardan yaklaflmas›, düflün-ceye dayal› bir planl› bir anlat›m türü olmas›, rö-portaj› yapan›n bilgi birikimini, deneyimini orta-ya koyarak gerçe¤i sapt›rmayacak ölçüde öznelolmas› gibi yönleriyle de nesnel bir anlat›m tafl›-yan haberden ayr›l›r. Röportaj, tek bir yaz› olabi-lece¤i gibi, ayn› konuda dizi yaz› da olabilir.Gezi yaz›s›, yazar›n gözlem ve bilgiye dayal› ola-rak, gezip gördü¤ü yerleri çeflitli yönleriyle, özen-li bir anlat›mla yans›tt›¤› yaz›lard›r. Gezi yaz›lar›okuyanlar›n ilgisini çekecek, onlar›n be¤eni duy-gusunu, gezip görme arzusunu karfl›layacak ak›-c›, etkileyici bir anlat›mla kaleme al›nmal›d›r.Okur için s›radan fleyleri de¤il, farkl›l›klar› bul-mal›d›r gezi yazar›. Gezi yaz›lar›nda gözlemler-den beslenen nesnelli¤in yan› s›ra, yazar›n izle-nimlerinin öznelli¤i de bulunur. Bu durum dagezi yaz›lar›nda hem aç›klay›c› anlat›mdan hemde betimleyici ve öyküleyici anlat›mdan yarar-lanmay› gerektirir. An›; bilim, sanat, politika alan›nda ün yapm›fl ki-flilerin yaflad›klar› olaylar› ya da yaflad›klar› dö-nemin önemli oldu¤unu düflündükleri özellikle-rini gözlemlerine, izlenimlerine ve bilgi birikim-lerine dayanarak anlatt›klar› yaz›lard›r. An› za-man›n geçmifl, flimdi ve gelecek olan üç halin-den, flimdi ve gelecekle ilgilenmez; yaflanm›fl›,yani geçmifli anlat›r. An› yaz›lar›nda her ne kadaröznellik söz konusuysa da gerçe¤i sapt›rmamak

ve içtenli¤i korumak önemlidir. An› türünde, ya-zar›n belle¤inde iz etmifl olaylar›n anlat›lmas›ndainand›r›c›l›¤› sa¤lamak için yazar, an›lar›n› birta-k›m belgelerle, tan›klarla ya da mektuplarla des-tekleyebilir. An›lar›n düzenlenmesinde de çeflitli-lik olabilir. Kimileri an›lar›n› kronolojik olarak,kimileri de her hangi bir tarih s›ras› gözetmeksi-zin yazarlar. Günlük, günü gününe yaz›lan, üzerinde yaz›ld›-¤› günün tarihi bulunan yaz›lar ve bu yaz›lardanoluflturulan yap›tlard›r. Günlükler yaz›ld›¤› anda-ki duygu ve düflünceleri, de¤iflikli¤e u¤ramadanbugüne tafl›rlar. Günlük yazar› yaflad›¤› an› içten-likle anlat›r. Günlükler bir anlamda yazar›n ken-disi ile konuflmas›, iç dökmesidir. An› türündenfark›, günlüklerin olaylar›n yafland›¤› zaman dili-minde kaleme al›nmas›d›r. Günlük yaz›m›nda üçtürden söz edilir. Yazar›n kendi içi dünyas›n› yan-s›tt›¤› içe dönük günlükler, d›fla dönük günlüklerve yazar›n bir yap›t ortaya ç›karma sürecini günügününe aktard›¤› günlüklerdir.Yaflam öyküsü (biyografi); edebiyat, sanat, spor,sosyal ya da fen bilimleri gibi kendi alanlar›ndatan›nm›fl, ün yapm›fl, okurun ilgisini çekecek ki-flilerin yaflam öykülerinin araflt›r›larak okuyanabilgi vermenin amaçland›¤› yaz› türüdür. Yaflamöyküsü olabildi¤ince nesnel olmal›, gerçeklereba¤l› kalmal›, anlat›m›na düfl gücü kar›flmamal›ve belgelere dayal› olarak kaleme al›nmal›d›r.Öz yaflam öyküsü (otobiyografi), bilim, sanat, si-yaset, spor vb. alanlar›n›n herhangi birinde ta-n›nm›fl kiflilerin, kendi yaflam›n› anlatt›¤› yaz› tü-rüdür. Öz yaflam öyküsü, yazar›n›n di¤er insan-lar taraf›ndan bilinmeyen ya da kendisi hakk›ndabilinmesini istediklerini do¤rudan aktarmas›na,gelecek kuflaklar taraf›ndan tan›nmas›na olanaksa¤lar. Öz yaflam öyküsü birinci kiflinin a¤z›ndananlat›l›r. Bu yönüyle an› türüne benzer; ancakan› türündeki gibi dönemini yans›tmak kayg›s›yoktur. Yazar, merkeze kendisini al›r ve zaman-sal s›ralamaya dikkat ederek, gerçe¤e ba¤l› kala-rak, do¤al ve yal›n bir dille kendi yaflam›n› ya-zar. Öz yaflam öyküleri belgesel öz yaflam öykü-leri ve edebî öz yaflam öyküleri olmak üzere ikibiçimde yaz›labilir. Belgesel öz yaflam öyküsün-de sanatsal kayg›dan çok yazan kiflinin bilgi ak-tarma, kendini tan›tma amac› ön plandad›r.


1. Afla¤›dakilerden hangisi düflünce yaz›lar›n›n özellik-lerinden de¤ildir?

a. Bir konu üzerinde düflündürme ya da bilgi ver-menin amaçlanmas›.

b. Bir konu hakk›nda kendi düflüncelerini paylafl-may› amaçlama.

c. Sadece kiflisel hayat› konu edinip öznel bilgile-re yer verilmesi.

d. Baz› türlerinde bilimsel kavramlara ve terimlereyer verilmesi.

e. Bir gözlem, deneyim ya da araflt›rmaya dayal›yaz›lar olmas›.

I. Ele al›nan konunun bilimsel bir tarzda ifllenmesi.

II. Yazar›n savundu¤u düflünceyi aç›k olarak yazmas›,

dolayl› anlat›mlara ve söz oyunlar›na yer vermemesi.

III. Yazar›n savundu¤u düflünceyi kan›tlay›c› belgeler,

örnekler sunmas›.

2. Yukar›da temel özellikleri verilen yaz› türü afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Deneme b. Makalec. F›krad. An›e. Söylefli

3. Afla¤›dakilerden hangisi deneme türünün özellikle-rinden de¤ildir?

a. Özgün söyleyifllere yer verilir. b. ‹roniden genifl ölçüde yararlan›l›r.c. Anlat›lanlar iç konuflma tekni¤iyle verilir.d. Senli benli ve içtenlikli bir dil kullan›l›r.e. Düflünceler kesin yarg›lara ba¤lanmaya çal›fl›l›r.

4. Afla¤›dakilerden hangisi yap›ta dönük elefltirinin

özelliklerinden biridir? a. Ele al›nan yap›t, özellikle sanatç›n›n varl›¤› ölçü

al›narak de¤erlendirilir.b. Yap›t, konunun ele al›n›fl biçimi, anlat›m biçimi,

dilin kullan›m› gibi yönlerden de¤erlendirilir. c. Elefltirmenin bir okur olarak yap›t›n kendisi üze-

rindeki etkilerini de¤erlendirdi¤i elefltiridir. d. Yap›t›n ortaya kondu¤u dönemdeki toplumsal

ve tarihsel özelliklerinin yap›ta etkilerinin de-¤erlendirildi¤i elefltiridir.

e. Yap›t›n gerekti¤inde öznel, nesnel ya da top-lumcu bir bak›flla de¤erlendirildi¤i elefltiridir.

5. Afla¤›daki sanatç›lardan hangisi söylefli türünde eservermifltir?

a. fievket Radob. Nurullah Ataçc. Muallim Nacid. Reflat Nuri Güntekine. Ahmet Hamdi Tanp›nar

6. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde sözü edilen yaz›türü yanl›fl tan›mlanm›flt›r?

a. Tan›nm›fl bir kifliyi, yeri ya da sanat dal›n› geniflokur kitlelerine, kendi görüfl ve düflünceleriylebirlefltirerek araflt›rma, inceleme yoluyla tan›tan,ayr›nt›l› bilgi veren yaz›lara röportaj denir.

b. Günü gününe yaz›lan, üzerinde yaz›ld›¤› gününtarihi bulunan yaz›lar ve bu yaz›lardan oluflturu-lan yap›tlara günlük denir.

c. Yazar›n birtak›m olaylar› belgelerle, tan›klarla yada mektuplarla anlatt›¤› yaz› türüne an› denir.

d. Bilim, sanat, siyaset, spor vb. alanlar›n›n her-hangi birinde tan›nm›fl kiflilerin, kendi yaflam›n›anlatt›¤› yaz› türüne öz yaflam öyküsü denir.

e. Yazar›n gözlem ve bilgiye dayal› olarak, gezipgördü¤ü yerleri çeflitli yönleriyle, özenli bir an-lat›mla yans›tt›¤› yaz›lara gezi yaz›s› denir.

7. Afla¤›dakilerden hangisi gezi yaz›s› türünün edebi-yat›m›zdaki önemli temsilcilerindendir?

a. Evliya Çelebib. Nam›k Kemalc. fiinasid. ‹bni Batutae. Edirneli Sehî Bey

8. “Türk edebiyat›nda günümüzdeki flekliyle ilk röpor-

taj örneklerini ..................... “Anafartalar Kumandan›

Mustafa Kemal’le Mülakat” adl› eserle vermifltir.” Boflb›rak›lan yere afla¤›dakilerden hangisi getirilmelidir?

a. Suut Kemal Yetkinb. Halikarnas Bal›kç›s›c. Yakup Kadri Karaosmano¤lud. Ruflen Eflref Ünayd›ne. Behçet Necatigil



9. “Burada bir adam var. Onun hakk›nda birçok bel-

ge ve delillerim var. Ben gerçek bir portre çizmeye çal›-

flaca¤›m.” diyen bir yazar›n yazd›¤› yaz› türü afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Makale b. Öz yaflam öyküsüc. Yaflam öyküsüd. An›e. Elefltiri

10. Edebiyat›m›zda afla¤›daki düflünce yaz›lar›ndanhangisi di¤erlerine göre daha az örne¤i bulunan birtürdür?

a. Makaleb. Denemec. An›d. Gezi yaz›s›e. Öz yaflam öyküsü

“fiairin Hayat› fiiire Dâhil”

Nursel Duruel

Biyografi türünü bir an zamana yay›lm›fl sonsuz genifl-likte bir yelpaze gibi düflünelim. Tek düzlemde de¤il,birbirlerinin içinden geçerek farkl› düzlemlerde aç›labi-len, binlerce kanattan oluflmufl ola¤anüstü renkli biryelpaze... Her kanad›nda say›s›z yaflamöyküsü tafl›yanbu yelpazenin geçmiflteki ucu efsanelere gömülmüfltür,günümüzdeki ucu yaflanm›fl hayatlara, gerçek hayatlaraaç›l›r. Ya da bunu mümkün k›lmas› beklenir. Bir ucutoplumdan topluma, dönemden döneme de¤iflen de¤eryarg›lar›yla s›n›rland›r›lm›flt›r, bir ucu gerçek tutkusuyla›fl›ldar. Bir ucu dinin, siyasetin, ideolojilerin güdümün-dedir, bir ucu insan›n do¤as›nda. Kökleri günlük hayat-tad›r, dallar›, meyveleri sanatta. En alt basamakta gün-delik, basit özgeçmifller durur, üst basamaklarda yaz›n-sal biyografiler. Arada da üstekileri kapsamaya çal›flanbaflvuru kitaplar›, ansiklopediler vb... Ve her birindesayfalar dolusu isim, sayfalar dolusu özetlenmifl yafla-möyküsü. Yani, Behçet Necatigil’e “Kitaplarda Ölmek”fliirini yazd›ran durum:

Ad›, soyad›

Aç›l›r parantez

Do¤du¤u y›l, çizgi, öldü¤ü y›l, bitti

Kapan›r parantez

O flimdi kitaplarda bir isim, bir soyad›

Bir parantezin içinde do¤um, ölüm y›llar›.

Ya sayfa alt›nda, ya da az ilerde

Eserleri, ne zaman bas›ld›¤›

K›sa uzun bir liste

Kitap adlar›

Can çekiflen kufllar gibi elinizde.

Parantezin içindeki çizgi

Ne varsa orada

Ümidi, korkusu, gözyafl›, sevinci

Ne varsa orada.

O flimdi kitaplarda

Bir çizgilik yerde hapis,

Hâlâ m› yafl›yor, korunamaz ki,

Öldürebilirsiniz.

Biyografi yazar›n›n ifli parantezin içindeki çizgiyi açma-ya çal›flmakt›r. Ad›m›n› att›¤› andan itibaren peflini hiçb›rakmayacak sorularla yüz yüze kal›r: yazmaya kalk›fl-t›¤›m kiflinin hayat›n› ören ayr›nt›lar›n tümüne ulaflabi-


“


lir miyim? Onu, kiflili¤inin bütün yönleriyle görebilirmiyim? Marguerite Yourcenar’›n Hadrianus’un An›la-

r›’nda dedi¤i gibi, “kendi gölgemi onun üzerine düflür-meden” yazabilir miyim? Daha nice soru ve sorun... Zorifl! Daha da zoru otobiyografi. George Sand Gizli Gün-

lük’ünde, “insan›n bütün yaflam›n› tam bir içtenlikle,yüzü k›zarmadan ya da korkudan titremeden anlatabil-mesi için yeterince temiz ya da yeterince mutlu olas›gerekir; ama aram›zda böylesi az” diyor. Stefan Zewigda bütün yaz›nsal türler içinde baflar›n›n en düflük ol-du¤u alan›n otobiyografi oldu¤unu söylüyor ve ekliyor:“Çünkü en tehlikelisi odur. Yazarlar bu yola seyrek bafl-vururlar.” Bu yola baflvuran, do¤rudan otobiyografi ya-zarak kendini anlatan, aç›klayan yazar bizim edebiyat›-m›zda daha az. Günlük yazan da çok de¤il; an› belki bi-raz daha fazla. Yazarlar›n kendilerine iliflkin aç›klama-lar en s›k röportajlarda rastl›yoruz; o da do¤al olarakkonuflman›n ba¤lam›yla s›n›rl› kal›yor. Öte yandan bili-yoruz ki otobiyografiye yaslanan ya da otobiyografikö¤eleri yap›t›n›n kendi gerçekli¤i içinde eriterek kulla-nan yazar az de¤il. Tamamen aksi söz konusu oldu¤un-da, yazarla yap›t› aras›nda mesafe oldu¤unda da, yaza-r›n “ben”i yap›tlar›na s›zar, siner, onlara da¤›lm›fl olarakyaflar. Hele flairse. (...)

Kaynak: Nursel Duruel (1999). “fiairin Hayat› fiiire

Dahil”, Kitap-l›k Dergisi. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›n-

lar› (37), s.215.

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düflünce Yaz›lar›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Makale” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Deneme” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltiri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Söylefli” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “An›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gezi Yaz›s›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Röportaj” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaflam Öyküsü” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Öz Yaflam Öyküsü” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.


”


S›ra Sizde 1

Gazetelerde yer alan haber yaz›lar›n›n, halk› ayd›nlat-mak, genellikle güncel bir konu hakk›nda bilgi vermek,aç›klama yapmak gibi amaçlar› bulunmaktad›r. Gazete-ler ve dergilerde yer alan haber yaz›lar›yla, okurlar›nbilgilendirilmesinin yan› s›ra günlük olaylar›n aktar›l-mas› ve güncel konularda farkl› yazarlar›n görüfllerininpaylaflmas›na olanak sa¤lanmas›n›n ve okurlar›n ele al›-nan konuya iliflkin düflündürülmelerine f›rsat verildi¤iiçin haber yaz›lar› düflünce yaz›lar›n›n kayna¤›d›r.

S›ra Sizde 2

Makaleler bir tezi savunma yaz›lar›d›r. Yap›s›, ortayaat›lan görüflü destekleyecek düflüncelerle örülür. Nes-nellik makale türünün en belirgin özelli¤idir. Yazar or-taya koydu¤u tezi savunmak, kan›tlamak için bilimselverilerden yararlanma yolunu seçer. F›kra türü de dü-flünsel bir planla kaleme al›nmas›na ra¤men makaledenk›sa yaz›l›r, yazar anlatt›klar›n› kan›tlamak zorunda de-¤ildir. Bilimselden çok kiflisel görüfllerini aç›klar.

S›ra Sizde 3

Genel ya da günlük bir konuyu savunma amac› güt-meksizin ve kendi düflüncelerini karfl›l›kl› konuflma ha-vas›nda, samimi bir dille yaz›lmas›, konunun genel veyüzeysel olarak ele al›nmas›, konuflmada rastlan›landevrik cümlelerin kullan›m›na s›kl›kla yer verilmesi söy-lefli türünün en belirgin özelli¤idir.

S›ra Sizde 4

Haberler de röportaj da gazete ve dergilerde yay›mla-nan yaz›lard›r. Röportaj, bir olay ya da bir durum hak-k›nda bir kifli ile yap›lan görüflmedir. Haber ise günlükgazetelerde, belli aral›klarla yay›nlanan dergilerde, mes-lek kurulufllar›n›n belli aral›klarla yay›nlad›¤› bültenler-de; radyo ve televizyonlarda belli zaman aral›klar›ylasunulan bültenlerde halka duyurulmak üzere yay›mla-nan yaz›lard›r. Röportaj yaz›lar›nda da haber yaz›lar›nda da foto¤raf vebelge kullan›larak nesnellik sa¤lanmaya çal›fl›l›r. Haberyaz›lar›nda “Ne?/Kim?; Neyi?/Kimi?; Nas›l?; Niçin?; Nere-de? ;Ne zaman?” sorular›n›n yan›tlar› aran›rken röportaj-da görüflme tekni¤inden yararlanarak bir yeri, bir yap›-t› ya da bir kifliyi tan›tmak amaçlan›r.

S›ra Sizde 5

Yaflam öyküsünde üçüncü kifli anlat›m›; öz yaflam öy-küsünde birinci kifli anlat›m› kullan›l›r. Yaflam öykü-sünde nesnelli¤in sa¤lanmas› daha kolayken öz yaflamöyküsünde öznellik bulunabilir. Yaflam öyküsünde sözkonusu kifliye d›flardan bak›l›rken öz yaflam öyküsündeiçerden bak›fl söz konusudur. Yaflam öyküsünde belge,öz yaflam öyküsünde bellek ön plandad›r.



Abak, A. (1992). Örnekleriyle Kompozisyon Bilgile-

ri. ‹stanbul: Hazar Yay›nlar›. Aktafl, fi. ve Gündüz, O. (2009). Yaz›l› ve Sözlü: Oku-

ma- Dinleme - Konuflma - Yazma. Ankara: Akça¤Yay›nlar›.

Balc›, Y. (2012). “1960 Sonras›nda Türk Edebiyat›ndaElefltiri” Elefltiri Tarihi içinde. (Ed. R. Filizok ve M.Dayanç ). Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›,164-191

______. (2012). “Gezi”, Cumhuriyet Dönemi Türk

Nesri içinde. (Ed. ‹. Çetiflli ve E. Kolaç). Eskiflehir:Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, 116-129

Birinci, N. (2009). “Yaz›l› Kompozisyon Türleri”, Türk

Dili ve Kompozisyon içinde (Ed: Z. Korkmaz, vd.).Bursa: Ekin Yay›nevi.

Çelebio¤lu, S. (2007). Türk Edebiyat›nda Modern Bi-yografinin Do¤uflu, Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul:Bo¤aziçi Üniversitesi.

Çetiflli, ‹. (2012). “An›”, Cumhuriyet Dönemi Türk

Nesri içinde. (Ed. ‹. Çetiflli ve E. Kolaç). Eskiflehir:Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›,

Çono¤lu, S. (2009). “Günce”, Türk Dili Yaz›l› ve Söz-

lü Anlat›m içinde (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz,). An-kara: Nobel Yay›nevi, 242-243

Filizok, R. (2012). “Edebî Elefltirinin Tan›m›, Kapsam›ve Türk Edebiyat›nda Elefltirinin Tarihi Kaynakla-r›” Elefltiri Tarihi içinde.( Ed. R. Filizok ve M.Dayanç). Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nla-r›, 3-21

Kantemir, E. (1995). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m. Ankara:Engin Yay›nevi.

Kavcar, C., O¤uzkan F., Aksoy, Ö.(2007). Yaz›l› ve Söz-

lü Anlat›m. Ankara: An› Yay›nc›l›k.Kurt, Y. (2009). “Deneme”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü

Anlat›m içinde (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Anka-ra: Nobel Yay›nevi, 213-218.

______. (2009). “Röportaj” Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü

Anlat›m içinde (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Ankara:Nobel Yay›nevi, 227-234.

Macit, M. (2012). “Klasik Dönem Türk Edebiyat›ndaElefltiri” Elefltiri Tarihi içinde.( Ed. R. Filizok ve M.Dayanç). Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›,24-42

Macit, M. ve Soldan, U. (2010). Edebiyat Bilgi ve Te-

orileri El Kitab›. Ankara: Grafiker Yay›nlar›.

Özdemir, E. (2002). Yaz›nsal Türler. 5.bask›. Ankara:Bilgi Yay›nevi.

_______ (2008). Sözlü- Yaz›l› Anlat›m Sanat›: Kom-

pozisyon, 15. Bas›m, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Özkan, M., Esin, O. ve Tören, H. (2001). Yüksekö¤re-

timde Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m, ‹stan-bul: Filiz Yay›nevi.

Parlat›r, ‹. (2009). “Öteki Edebî Türler”, Türk Dili ve

Kompozisyon içinde (Ed: Z. Korkmaz vd.). Bursa:Ekin Yay›nevi,

Topçu, H. (2009). “Elefltiri”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü

Anlat›m içinde (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Anka-ra: Nobel Yay›nevi, 271-276.

______. (2009). “F›kra”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü An-

lat›m içinde (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Ankara:Nobel Yay›nevi, 277-280.

Baflvurulabilecek Kaynaklar‹pfliro¤lu, Z. ve di¤. (2008). Ça¤dafl Türk Yaz›n›, ‹stan-

bul: Toroslu Kitapl›¤›.Hece. Elefltiri Özel Say›s›, Ayl›k Edebiyat Dergisi, Sa-

y›:77/78/79, Ankara, Hece Yay›nlar›, May›s/Hazi-ran/Temmuz 2003.

Hece. Gezi Özel Say›s›, Ayl›k Edebiyat Dergisi, Sa-y›:174/175/176, Ankara, Hece Yay›nlar›, Hazi-ran/Temmuz/A¤ustos 2011.

Türk Dil Kurumu. Türk Dili Söylefli Özel Say›s›, Ayl›kDil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 693, Ankara, Eylül2009.

Türk Dil Kurumu. Türk Dili An› Özel Say›s›, Ayl›k Dilve Edebiyat Dergisi, Say›:246, Ankara, Mart 1972.

Türk Dil Kurumu. Türk Dili Gezi Özel Say›s›, Ayl›kDil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 256, Ankara, Mart 1978.

Türk Dil Kurumu. Türk Dili Günlük Özel Say›s›, Ay-l›k Dil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 127, Ankara, Nisan1962.

Yap› Kredi Yay›nlar›. Kitap-l›k Dosya: Yaflamöyküsü

(Yazmak / Okumak) Say›:36, Bahar 1999.Yap› Kredi Yay›nlar›. Kitap-l›k Dosya: ÖzYaflamöy-

küsü Beni Yazmak Say›:37, Yaz 1999.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sanatsal yaz›lar›n genel özelliklerini aç›klayabilecek,Sanatsal yaz› türlerini s›ralayabilecek,Sanatsal yaz›lar›n türlerini ay›rt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Sanatsal yaz›lar• fiiir• Öykü

• Roman • Tiyatro

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

Türk Dili-II• G‹R‹fi• SANATSAL YAZILAR

Yaz›l› Anlat›m Türlerive Uygulamalar› II:Sanatsal Yaz›lar

5TÜRK D‹L‹-II

G‹R‹fi‹nsano¤lunun duygular›n› ve düflüncelerini, düfllerini, tasar›lar›n› kâ¤›da dökmegereksiniminin bir yans›mas›d›r yaz›. Yaz› yerine yaz›l› anlat›m ya da kompozisyonterimleri de kullan›labilmektedir. Yaz›lar, yüzy›llar içinde çeflitlenmifl ve benzer ya-p›sal özellik tafl›yanlar belirleyici özelliklerine göre ortak adlar alt›nda toplanm›fl-t›r. Yaz› türlerini bir önceki ünitede, belirleyici özelliklerine göre düflünce yaz›lar›ve sanatsal yaz›lar olarak ikiye ay›rm›fl ve düflünce yaz›lar›n› temel özellikleri çer-çevesinde örneklerle ele alm›flt›k. Bu ünitede de sanatsal yaz›lar›n ortak özellikle-ri ve bu tür içinde yer alan anlat›mlar ele al›nmaktad›r.

SANATSAL YAZILARTürk Dil Kurumunun genel a¤daki Büyük Türkçe Sözlük içinde yer alan Yaz›n Te-rimleri Sözlü¤ü’nde sanat, “Bir duygunun, bir tasar›n›n, bir düflüncenin ya da gü-zelli¤in anlat›m›nda kullan›lan yöntemlerin tümü ve bunlar›n sonunda eriflilenüstün yarat›c›l›k.” (tdkterim.gov.tr/bts.) olarak tan›mlanmaktad›r. Sanat niteli¤i ta-fl›yan yaz›larda tan›mda oldu¤u gibi, bir düflüncenin veya duygunun anlat›m›ndayaratma, yeniden oluflturma söz konusudur. Sanatsal yaz›lar kurguya dayal› yaz›-lard›r. Bu yönüyle sanatsal yaz›larda gerçe¤in oldu¤u gibi aktar›m›ndan çok, yaza-r›n süzgecinden geçirilmifl, birlefltirilmifl ve yeniden kurgulanm›fl, yeni bir gerçek-li¤in aktar›m› söz konusudur. Bu gerçeklikte estetik de¤er, önemli bir ölçüttür.

Yaz›lar›n türünün belirlenmesinde konudan çok, konunun ele al›n›fl biçimi, ya-ni dilin kullan›m› baflat de¤iflkendir. Sanatsal yaz›larda dilin kullan›m›, düflünceyaz›lar›ndakinden farkl›d›r. Sanatsal yaz›larda, düflünce yaz›lar›nda oldu¤u gibiokuru bilgilendirmek amac› olmad›¤› için sözcüklere gerçek anlamlar›n›n ötesin-de yeni anlamlar yüklenebilir. Sanatç›, söz sanatlar› ile sözcüklerin anlam s›n›r›n›geniflletir ve onlara günlük dilin kullan›m›ndan farkl› anlamlar kazand›r›r (Özde-mir, 2000: 33). Sanatsal yaz›lar nesnel yaflam›n gerçeklerinden esinlenerek kurma-ca bir dünyay› yans›t›r ve insana, insan gerçe¤ini bir kurgu içinde sunarak özde-flim kurdurur.

Sanatsal yaz›larda, sanatç›n›n iletisi ile okurun anlad›¤› farkl› olabilir. Bu farkl›-l›k, yanl›fll›k olarak de¤erlendirilmemelidir. Bu tür yaz›larda ileti, yaflamla çok yön-lü ba¤lant›lar› olan, okurun kendine göre yorumlayaca¤› çok anlaml› bir ça¤r›fl›m-d›r. Bu yönüyle okurun donan›ml› olmas›n›, yaz›nsal sanatlar› anlamland›rabilme-

Yaz›l› Anlat›m Türleri veUygulamalar› II:Sanatsal Yaz›lar

sini gerektirir. Özdemir (2000: 103) bu durumu flöyle ifade eder: “Yaz›nsal metin-leri okurken, okur olarak yapaca¤›m›z bir ifl de söylenenlerden söylenmemifl olan›ç›karmakt›r.” Bu ba¤lamda, afla¤›da ele al›nan sanatsal yaz›lar›n tan›mlanmas›nda-ki çeflitlilik asl›nda bu tür yaz›lar›n öznelli¤i ile aç›klanabilir.

Sanatsal yaz›lar, edebî, yaz›nsal metinler veya kurmaca, kurgusal metinler olarak da ifadeedilmektedir.

Sanatsal yaz›lar›, düflünce yaz›lar›n›n özellikleriyle karfl›laflt›rd›¤›n›zda benzerlikleri vefarkl›l›klar› nelerdir?

Sanatsal yaz›lar, zaman zaman birbirlerinin anlat›m tekniklerinden yararlansa dafliir ve düz yaz› olmak üzere iki ana türde yaz›labilir. fiiir d›fl›nda düz yaz› ile yaz›-lan sanat yaz›lar›n›n en belirginleri olarak öykü, roman, tiyatro türleri örnek olarakverilebilir. Bir fliir, bir öykü, bir roman ya da tiyatro eseri kendi iç yap›s›na görefarkl›l›klar bar›nd›rmakla birlikte sanatsal yaz›lar›n birbirlerinden etkilendikleri debir gerçektir. Sözgelimi epik tiyatro gücünü düz yaz›dan al›r, buna karfl›l›k baz› öy-külerde zaman zaman fliirsel özellikler göze çarpar. Bu ünitede türlerin birbirindenkesin çizgilerle ayr›lamayaca¤› anlay›fl› benimsenerek sanatsal yaz› türlerinden fliir,öykü, roman ve tiyatro genel özellikleriyle betimlenip bu türlere örnek olabilecekmetinlere yer verilmifltir.

Özellikle düz yaz›yla kaleme al›nan sanatsal yaz›larda, yo¤un olarak betimleyici ve öykü-leyici anlat›m biçiminden yararlan›l›r.

fiiirOrtak bir tan›ma ulafl›lamayan türlerden biri olan fliir, genel olarak, “Zengin sem-bollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullan›m›yla ortaya ç›kan, hece ve durakbak›m›ndan denk ve kendi bafl›na bir bütün olan edebî anlat›m biçimi, manzu-me, naz›m, kofluk” (www.tdk.gov.tr) olarak tan›mlanmaktad›r. fiiirin tan›mlananözelliklerine karfl› ç›karak fliir yazan flairler, kendileri tan›mlar fliiri. Yahya Kemalfliiri kalpten gelen bir durumun dile yans›mas› olarak nitelerken Recaizade Mah-mud Ekrem fliiri düflünce, duygu ve hayal olarak kabul eder (Birinci, 2001: 355).Cahit S›tk›’ya göre “fliir, kelimelerle güzel biçimler kurmak sanat›d›r.” fiiiri tan›m-lamaya çal›flman›n bofl bir çaba oldu¤unu belirten Melih Cevdet’e göre “Tan›mak›l iflidir. fiiir ise ak›l d›fl›d›r.” Valery fliiri düz yaz› ile karfl›laflt›rmakta ve düz ya-z›y› yürüyüfle, fliiri raksa benzetmektedir. Valery’nin tan›m›ndan yola ç›karak SuutKemal Yetkin (1969) fliirden düz yaz›ya düz yaz›dan da fliire var›lamayaca¤›n›, fla-irin baflar›s›n› sözcüklere gerçek anlamlar›n› unutturan sezifle ve ustal›¤a ba¤lar.Nurullah Ataç’›n “Günler geçtikçe fliir fludur fliir budur demekten uzaklafl›yorum,bana fliir zevkini verecek söz ar›yorum” demesi fliir anlay›fl›n›n kifliden kifliye, top-lumdan topluma farkl›l›k göstermesi ile aç›klanabilir. Ortak bir tan›m›na ulaflmak-ta zorlan›lan fliirin ölçütleri, toplumlara ve dönemlere göre de¤iflse de belirgin ba-z› ortakl›klar› bulunmaktad›r.

Sanatsal yaz› türleri içinde fliir en eski tür olarak nitelendirilmektedir. fiiirde ça¤-r›fl›m, imge, duyular, sezgi, duygular önemli yer tutmaktad›r. Anlat›m ise düz yaz›türlerine göre daha kapal›, söyleyifl daha ritmik ve alg›lar daha ön plandad›r (Gö-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Cahit S›tk› Taranc›

kalp-Alpaslan, 2009: 174). J. Cocteau fliirde gerçe¤in imgelerle anlat›lmas› gerekti-¤ini “Ne masay› anlataca¤›m diye masa sözcü¤ünü kullanacaks›n›z, ne kuflu an-lataca¤›m diye kufl sözcü¤ünü; ne de aflk› anlataca¤›m diye aflk sözcü¤ünü.” söz-leriyle ifade eder. fiiir, sanatsal yaz› türleri içinde daha yo¤un estetik de¤erler tafl›-yan ve daha çok dikkat gerektiren bir yaz› türüdür.

fiiirin düz yaz›dan farklar› aras›nda ça¤r›fl›mlar, imgeler kadar fliirde dizelerinkümelenifli, uzunluk k›sal›k durumu ve uyak dizilifli gibi yap›sal özelliklerdekifarkl›l›k da büyük önem tafl›r. Biçim olarak adland›r›lan bu özelliklerle yani uyakve ölçü ile fliirde müzikal bir etki yaratmaya çal›fl›r flair. fiairler fliirde müzikal etki-yi sözcüklerin kullan›m›yla da sa¤lamaya çal›fl›rlar. Sözcükler fliirde gizemli bir hâlal›rlar. Bu yönüyle Sabahattin Eyübo¤lu (1997: 55) fliiri büyüye, flairi ise büyücüyebenzetir. fiiirin ay›rt edici özellikleri düflünüldü¤ünde fliirin büyüsünün sadece söz-cüklerin seçiminden de¤il, fliirin sesi ve anlam›n›n bütünlü¤ünden kaynakland›¤›görülür.

Günümüzde biçimsel ögeler kullan›lmadan serbest fliirler yaz›lmaktad›r. Serbest ölçü ileyaz›lan bu tür fliirlerde, sözcüklerin uyumu ve de¤iflik ça¤r›fl›mlarla ortaya ç›kacak anlametkisi önemsenmektedir.

fiiirler içerdikleri konulara göre; lirik, epik, didaktik, pastoral, satirik, dramatikolmak üzere alt› türe ayr›lmaktad›r. fiiirin düflünceden çok duyguya seslendi¤i dü-flünüldü¤ünde, bu türlerin birbirinden kesin çizgilerle ayr›lamas› zordur. Ancak te-mel ay›rt edici özellikleri göz önünde bulundurularak ünitede konular›na göre fliirtürleri genel olarak ele tan›t›lm›flt›r.

Cumhuriyet dönemi Türk fliiri ile ilgili ayr›nt›l› bilgi edinmek için Cumhuriyet DönemiTürk fiiiri adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Akay, H. ve Dayanç, M. (ed.), Eskiflehir: Ana-dolu Üniversitesi Yay›nlar›, 2012)

Lirik fiiirDuygular› coflkulu bir dille anlatan fliirlerdir. Lirik sözcü¤ü Eski Yunan’da flairlerinfliirlerini telli bir çeflit saz olan “lir” ile birlikte söylemelerinden kaynaklanm›fl vesonralar› içe do¤an duygular› dile getiren fliirlere lirik denmifltir (Kavcar, O¤uzkanve Aksoy, 2007: 75). Aflk, özlem, ac›, ölüm benzeri duygular› dile getiren lirik fliirdünya edebiyat›nda oldu¤u gibi bizim edebiyat›m›zda da en yayg›n fliir türleriiçindedir. Avrupa halk fliirinde soneler ve baladlarla oluflan lirik fliir gelene¤i 19.yüzy›lda Romantizm ak›m› ile güçlenir (Gökalp Alpaslan, 2009: 176). Türk edebi-yat›nda da Divan edebiyat› gelene¤i içinde gazeller ve flark›larda, halk edebiyat›n-da türküler, a¤›tlar, güzelleme türündeki koflmalar ve semailerde örneklerine bol-ca rastlanabilir.

Divan edebiyat›nda Fuzuli (16. yy), Nedim (18. yy), fieyh Galip (18. yy); halkedebiyat›nda Karacao¤lan (17. yy), Afl›k Veysel (20. yy), ça¤dafl Türk fliirindeAhmet Haflim, Yahya Kemal, Naz›m Hikmet, Necip Faz›l, Cahit S›tk› Taranc›,Attila ‹lhan ve birçok flair lirik fliir türüne ölümsüz örnekler vermifl flairler ara-s›nda say›labilir. Afla¤›da Attila ‹lhan’›n çok bilinen fliirini bu türe örnek olarakokuyabilirsiniz.

1135. Ünite - Yaz › l › Anlat ›m Tür ler i ve Uygulamalar › I I : Sanatsal Yaz › lar

Uyak, dize sonlar›ndaki sesbenzerli¤idir. Uyaklaryap›l›fllar›na göre farkl›adlar al›rlar. Yar›m uyak,dize sonundaki tek sesbenzerli¤ine; tam uyak, ikises benzerli¤ine; zenginuyak, ikiden çok sesbenzerli¤ine dayanan uyaktürüdür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ölçü, fliirde dizelerin hecesay›s›na veya hecelerin sesde¤erine (aç›kl›k-kapal›l›k,uzunluk-k›sal›k) göre biruyum içinde olmas›d›r. fiiirderitmi sa¤lar. Halkedebiyat›nda hece ölçüsü,Divan edebiyat›nda aruzölçüsü kullan›lm›flt›r.Cumhuriyet’ten sonra bu ikitüre serbest ölçü eklenmifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Necip Faz›l

Üçüncü fiahs›n fiiiri

gözlerin gözlerime de¤incefelâketim olurdu a¤lard›mbeni sevmiyordun bilirdimbir sevdi¤in vard› duyard›mçöp gibi bir o¤lan ipincehay›rs›z›n biriydi fikrimcene vakit karfl›mda görsemöldürece¤imden korkard›mfelâketim olurdu a¤lard›m

ne vakit maçka’dan geçsemlimanda hep gemiler olurdua¤açlar kufl gibi gülerdibir rüzgâr akl›m› al›rd›sessizce bir c›gara yakard›nkirpiklerini e¤erdin bakard›nüflürdüm içim ürperirdifelâketim olurdu a¤lard›m

akflamlar bir roman gibi biterdijezabel kan içinde yatard›limandan bir gemi giderdisen kalk›p ona giderdinbenzin mum gibi giderdinsabaha kadar kal›rd›nhay›rs›z›n biriydi fikrimcegüldü mü cenazeye benzerdihele seni kollar›na ald› m›felâketim olurdu a¤lard›m

Attila ‹lhan

Epik fiiirBir ulusun bafl›ndan geçen olaylar›, savafllar›, büyük göçleri, ayaklanmalar›, top-lum ile ilgili sorunlar›, do¤al afetleri, ola¤anüstü olaylar› ve bu olaylarda kahra-manl›k gösterenleri, yurt sevgisini coflkulu bir dille anlatan uzunca fliirlere epik fli-ir denir. Di¤er türlere göre epik fliir daha toplumsal bir türdür.

Epik fliir konusunu tarihten al›r. Destanlar ilk epik fliirler olarak bilinir. Di¤er olay-l› anlat›mlarda oldu¤u gibi epik fliirlerde veya destanlarda, olay canl› ve hareketli an-lat›l›r. Ana olay destan›n çekirde¤i, di¤er olaylar destan›n kollar› olur. Ana olaylaba¤lant›l› di¤er olaylara bat›da epizot, Türk destanlar›nda kol denir. Destan›n ya daepik fliirin uzunlu¤u bu kollar›n çoklu¤una göre biçimlenir. Epik fliirlerde öyküleyicibir anlat›m vard›r ve olay an› ayr›nt›l› bir biçimde anlat›l›r. Epik fliirdeki kahramanl›köykülerinin bir de kahramanlar› vard›r ve bu kahramanlar ideal insan tipindedir.Epik fliirlerde olaylar ve duygular da epik fliirin kahramanlar› gibi ola¤anüstüdür.

Epik fliirler oluflum tarihine göre do¤al ve yapay olmak üzere iki türde incele-nir. Do¤al epikler, oluflumlar› çok eskiye dayal›, söyleyeni unutulmufl, zaman için-de eklemelerle genifllemifllerdir. K›rg›zlar›n Manas Destan› bu türe örnektir. Yapayepikler ise daha yak›n tarihte oluflmufl ve oluflumunun yaz›ya geçirildi¤i ve yaza-


Eski Yunan’da epik fliireepos, Bat›’da epope, Türkedebiyat›nda destan denir.

Attila ‹lhan

n›n belli oldu¤u epiklerdir. Naz›m Hikmet’in Kurtulufl Savafl› Destan›, Faz›l HüsnüDa¤larca’n›n Üç fiehitler Destan› yapay destanlara örnek olarak verilebilir.

Afla¤›daki örne¤i epik fliirin özelliklerini göz önünde bulundurarak okuyunuz.


Saat 2.30Kocatepe yan›k ve ihtiyar bir bay›rd›r,ne a¤aç, ne kufl sesi,

ne toprak kokusu vard›r.Gündüz güneflin,

gece y›ld›zlar›n alt›nda kayalard›r.Ve flimdi gece oldu¤u içinve dünya karanl›kta daha bizim, daha yak›n,

daha küçük kald›¤› içinve bu vakitlerde topraktan ve yürekten

evimize, aflk›m›za ve kendimize dairsesler geldi¤i için

kayal›klarda flayak kalpakl› nöbetçiokflayarak gülümseyen b›y›¤›n›

seyrediyordu Kocatepe'dendünyan›n en y›ld›zl› karanl›¤›n›.

Düflman üç saatlik yerdedirve H›d›rl›k tepesi olmasaAfyonkarahisar flehrinin ›fl›klar› gözükecek.fiimali garbîde Güzelim da¤lar›ve da¤larda tek

tek atefller yan›yor.Ovada Akarçay bir p›r›lt› halindeve flayak kalpakl› nöbetçinin hayalindeflimdi yaln›z sular›n yapt›¤›

bir yolculuk var.Akarçay belki bir akar su,

belki bir ›rmak,belki küçücük bir nehirdir.

Akarçay Derebo¤az›'nda de¤irmenleri çeviripve k›lç›ks›z y›lan bal›klar›ylaYediflehitler kayas›n›n gölgesine girip ç›kar.Ve kocaman çiçekleri eflâtun

k›rm›z›...beyaz

ve saplar› bir, bir buçuk adam boyundakihaflhafllar›n aras›ndan akar.

Ve Afyon önündeAlt›gözler Köprüsü'nün alt›ndangündo¤uya dönerekve Konya tren hatt›na rastlay›p yolda

Büyükçobanlar Köyü'nü soldave K›z›lkilise'yi sa¤da b›rak›p gider.

Düflündü birdenbire kayalardaki adamkaynaklar› ve yollar› düflman elinde kalan bütün nehirleri.Kim bilir onlar ne kadar büyük,

ne kadar uzundular?Birço¤unun ad›n› bilmiyordu,yaln›z, Yunan'dan önce ve Seferberlik'ten evvelSelimflahlar Çiftli¤i'nde ›rgatl›k ederken Manisa'dageçerdi Gediz'in sular›n› bafl› dönerek.

Da¤larda tektekatefller yan›yordu.Ve y›ld›zlar öyle ›fl›lt›l›, öyle feraht›lar ki

flayak kalpakl› adamnas›l ve ne zaman gelece¤ini bilmedenöc al›c›, güzel, rahat günlere inan›yorduve gülen b›y›klar›yla duruyordu ki mavzerinin yan›nda,

birdenbire befl ad›m sa¤›nda onu gördü.Paflalar onun arkas›ndayd›lar.

O, saati sordu.Paflalar “Üç” dediler.

Sar›fl›n bir kurda benziyordu.Ve mavi gözleri çakmak çakmakt›.Yürüdü uçurumun bafl›na kadar,

e¤ildi, durdu.B›raksalar

ince, uzun bacaklar› üstünde yaylanarakVe karanl›kta akan bir y›ld›z gibi kayarak

Kocatepe'den Afyon Ovas›'na atl›yacakt›.

Naz›m Hikmet Ran

Kurtulufl Savafl› Destan›’ndan

Naz›m Hikmet

Didaktik fiiirBilgilendirme, ö¤üt verme, bir düflünceyi aç›klama amac› güden fliirlere didaktik fli-ir denir. Didaktik sözcü¤ü Eski Yunanca didaktos sözcü¤ünden türemifltir. Konusudüflüncedir. Eski ça¤larda flairin ö¤retici, e¤itici, yol gösterici oldu¤u kabul ediliyor-du. Didaktik fliirin kökleri Eski Yunan’a dayal›d›r. Bat›da ilk didaktik fliir örne¤ini‹.Ö. 8. yüzy›lda yaflayan Hesiodos ahlâk ve din bilgileri üzerine yazm›flt›r. Latin ede-biyat›nda Lucretius, fizik ve ahlâk üzerine, Virgillius tar›m bilgisi üzerine yazm›flt›r.

‹nsanlara ahlak dersi vermeyi amaçlayan fabllar da genellikle manzum fliirlerolarak yaz›l›r. ‹nsanlar aras›nda geçen olaylar› di¤er canl›lar aras›nda geçiyormuflgibi göstererek anlatan fabllar, sonunda okuyana bir ders verir. Bir olaya dayand›-¤› için fabllarda da öykülerdeki gibi serim, dü¤üm ve çözüm bölümleri vard›r. Bey-deba, Ezop, La Fontaine bu türde eser vermifl ünlüler aras›ndad›r.

Türk edebiyat›nda didaktik fliirin ilk örne¤i olarak 11. yüzy›lda yaz›lm›fl olanYusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi) adl› eseri görülür. Bueserde insan, toplum ve devlet yaflam›n›n düzenlenmesiyle ilgili bilgiler yer almak-tad›r. Divan edebiyat›nda Afl›k Pafla’n›n tasavvufu ö¤retmek amac›yla yazd›¤› Ga-ribname ve Nabi’nin o¤luna ö¤üt vermek için yazd›¤› Hayriyye adl› mesneviler di-daktik fliir örnekleridir. Tanzimat döneminde Tevfik Fikret’in çocuklara seslendi¤ifiermin adl› eseri, Mehmet Akif’in As›m adl› eseri didaktik fliirler aras›ndad›r. Afla-¤›da Ziya Gökalp’in Türkçe ile ilgili fliirini didaktik fliirin özelliklerini düflünerekokuyunuz.

Güzel dil Türkçe bizeBaflka dil gece bize‹stanbul konuflmas›En sâf, en ince bize Yeni sözler gerekse Bunda da uy herkese Halk›n söz yaratmada Yollar›n› benimse

Ziya Gökalp

Pastoral fiiirDo¤ay›, do¤a güzelliklerini ve bunlar› sevdirmeyi amaçlayan, çobanlar›n yaflam›n›,aflklar›n›, üzüntülerini anlatan fliirlere pastoral fliir denir. Yal›n bir dille yaz›lan bufliirler, do¤rudan ozan›n a¤z›ndan anlat›l›yorsa (monolog) idil, çobanlar›n karfl›l›k-l› konuflmas› biçimindeyse (diyalog) eglog ad›n› al›r. ‹diller, monolog tarz›nda ol-du¤u için eglo¤a göre daha k›sa olur. Pastoral fliirler, Yunan edebiyat›nda Theok-ritos, Latin edebiyat›nda Vergilus taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Pastoral fliir gelene¤i son-raki ça¤larda da sürmüfltür. Özellikle Romantik dönemde, do¤a Bat› fliirini besle-yen önemli bir kaynak olmufltur (Gökalp Alpaslan, 2009:177).

Türk edebiyat›nda pastoral fliir çok ilgi gören bir tür olmamakla birlikte özellik-le halk fliirlerinde do¤a ve k›r güzelliklerini anlatan fliirler bulunmaktad›r. Divanedebiyat›nda gazellerde do¤a betimlemeleri; kasidelerde do¤a, mevsim betimleme-lerinin yap›ld›¤› teflbîb bölümleri vard›r. Halk edebiyat›nda Karacao¤lan’›n “Çuku-rova bayraml›¤›n giyerken” dizeleriyle bafllayan fliiri bu tür içinde de¤erlendirilebi-lir. Tanzimat döneminde pastoral fliire yeni bir soluk getiren flairler aras›nda Abdül-hak Hamit, Servet-i Fünun’da Tevfik Fikret ve Cenap fiehabettin vard›r. Ça¤dafl Türkfliirinde Kemalettin Kamu, Behçet Necatigil, Cahit Külebi bu türde fliirler yazm›flt›r.


Didaktik fliir yerine ö¤reticifliir terimi dekullan›lmaktad›r. Manzumhikâyeler ve fabllar da bugrup içindede¤erlendirilmektedir.

Pastoral sözcü¤ü “çobanlarailiflkin” demektir.

Ziya Gökalp

Mehmet Akif Ersoy

Bingöl Çobanlar›

“Daha deniz görmemifl bir çoban çocu¤uyum,Bu da¤lar›n eskiden âflinas›d›r soyum,Bekçileri gibiyiz ebenced buralar›n,Bu tenha derelerin, bu vahfli kayalar›nGörmedi¤i gün yoktur sürü peflinde bizi,Her gün ayn› p›nardan doldurur destimiziK›rlara aç›l›r›z ç›ng›raklar›m›zla;K›rlarda bulufluruz k›z›m›z, kar›m›zla.

Okuma yok, yazma yok, bilmeyiz eski yeniKuzular bize söyler y›llar›n geçti¤ini.Arzu, bafllar›m›zdan y›ld›zlar gibi yüksek;Önümüzde bir sürü, yan›m›zda bir köpek,Dolaflt›r›p dururuz ayn› daüss›lay›.Her ad›m uyand›r›r ayr› bir hat›ray›.

Anam bir yaz gecesi do¤urmufl beni burda;Bu çaml›kta söylemifl son sözlerini babam...fiu karfl›ki bay›rda verdim kuzuyu kurda,“Suna”m›n baflka köye gelin gitti¤i akflam.Gün biter, sürü yatar ve sararan bir aylaÇoban hicranlar›n› basar ba¤r›na yayla...-Kuru bir yaprak gibi kalbini eline al,

Diye h›çk›r›r kaval;

Bir çoban parças›s›n olmasan bile koyun,Daima e¤eceksin, baflkalar›na boyun.Hulyana kar›flmas›n ne flehir, ne de çarfl›;Yamaçlarda her akflam batan günefle karfl›Uçan kufllar› düflün, geçen kervanlar› an!Mademki kara baht›n ad›n› koydu: Çoban!”

... Nas›l yaflad›¤›ndan, ne içip yedi¤inden,Ç›ng›rak seslerinin da¤lara dedi¤inden

Anlatt› uzun uzun.

fiehrin u¤ultusundan usanm›fl ruhumuzunNadir duyabildi¤i taze bir heyecanla...Kar›flt›m o gün bugün, bu zavall› çobanlaBingöl yaylar›n›n mavi dumanlar›na,Gönlümü yayla yapt›m Bingöl çobanlar›na.

Kemâlettin Kâmi Kamu

Dramatik fiiirBir olay›, durumu tiyatro gibi canland›ran fliirlere dramatik fliir denir. Eski Yu-nan’daki tragedyalar ile bafllayan dramatik fliir, günümüzde manzum tiyatrolarlavarl›¤›n› sürdürmektedir. Bat›da Klasik dönemde de tragedyalar sürmüfl, Romantikdönemde fliirle tiyatro ayr›flmaya bafllam›flt›r (Gökalp Alpaslan, 2009:177). Bat›daCornille, Shakespeare; Türk edebiyat›nda güçlü bir gelene¤i olmamakla birlikteNam›k Kemal, Abdülhak Hamit, Faruk Nafiz dramatik fliirin örneklerini verirler.


Dramatik sözcü¤ü“drama”dan türemifltir.Drama hareket halinde oyundemektir.

Kemâlettin KâmiKamu

Bu türe örnek olarak afla¤›da Faruk Nafiz Çaml›bel’in Han Duvarlar› adl› fliirin-den ve Azra Erhat’›n çevirisiyle Elektra’dan k›sa bir bölüm yer almaktad›r.

Han Duvarlar›(...)Bir sars›nt›... Uyand›m uzun süren uykudan; Geçiyordu araba yola benzer bir sudan. Karfl›da hisar gibi Ni¤de yükseliyordu, Sa¤ taraftan ç›ng›rak sesleri geliyordu. A¤›r a¤›r önümden geçti deve kervan›, Bir kenarda göründü beldenin viran han›... Alaca bir karanl›k sarmadayken her yeri,Atlar›m›z çözüldü; girdik handan içeri. Bir deva bulmak için ba¤r›ndaki yaraya, Toplanm›flt› garipler flimdi kervansaraya. Bir noktada birleflmifl vatan›n dört buca¤›, Gurbet çeken gönüller kuflatm›flt› oca¤›... Bir par›lt› gördü mü, gözler hemen dal›yor, Gö¤üsler çekilerek nefesler daral›yor. fiiflesi is ba¤lam›fl bir lamban›n ›fl›¤› Her yüze çiziyordu bir hüzün k›r›fl›¤›. Gitgide birer ayet gibi derinlefltiler, Yüzlerdeki çizgiler, gözlerdeki çizgiler... Yata¤›m›n yan›nda esmer bir duvar vard›, Üstünde yaz›larla hatlar kar›flm›fllard›... Fani bir iz b›rakm›fl burda yatm›flsa kimler, Ayg›n bayg›n maniler, aç›k saç›k resimler... Uykuya dalmak için bu hazin günde erken Kapanmayan gözlerim, duvarlarda gezerken, Birdenbire k›pk›z›l birkaç sat›rla yand›; Bu dört m›sra de¤il, sanki dört damla kand›: Ben, garip çizgilere u¤rafl›rken baflbafla, Raslam›flt›m duvarda bir flair arkadafla: “On y›l var ayr›y›m K›na da¤›ndan. Baba oca¤›ndan, yar kuca¤›ndan, Bir çiçek dermeden sevgi ba¤›ndan Huduttan hududa at›lm›fl›m ben!”(...)

Faruk Nafiz Çaml›bel


Faruk NafizÇaml›bel

Satirik fiiirBir kimseyi, bir düflünceyi, bir durumu aç›k ya da kapal› biçimde, i¤neli bir dille,elefltirme yönü a¤›r basan fliirlere satirik fliir denir. Yergide de bir uyar› oldu¤uiçin didaktik (ö¤retici) bir yan› da bulunur. Tarihin her döneminde satirik fliire rast-lan›r. Eski Yunan’da Diogenes, 18. yüzy›lda Bat›’da Voltaire; Türk edebiyat›nda Di-van edebiyat›nda Nef’î, halk edebiyat›nda Seyrani, Pir Sultan Abdal, Tanzimat dö-neminde Ziya Pafla, fiair Eflref, yeni Türk edebiyat›nda Neyzen Tevfik, Orhan VeliAbdurrahim Karakoç satirik fliir örnekleri veren flairler aras›nda say›labilir.

Afla¤›da Neyzen Tevfik’in Felek adl› fliirinden bir dörtlük yer almaktad›r.

Bar›flmad› gönlüm merd ile zenle,Ne bir ifl bilenle, ne bofl gezenle,Hicran köflesinde bozuk düzenle,Neyzen’e her telden çald›rd›n felek!

Neyzen Tevfik

Kaynak: Alpay Kabacal› (2003). Çeflitli Yönleriyle Neyzen Tevfik Hayat›, Kifli-li¤i, fiiirleri, Özgür Yay›nlar›, s.166.

Yergi fliirleri ilginizi çekiyorsa Eray Canberk taraf›ndan derlenen farkl› flairlere ait TürkYaz›n›ndan Seçilmifl Yergi fiiirleri adl› seçkiyi okuyabilirsiniz. (‹stanbul: Adam Yay›nla-r›, 1993)

ÖyküAnlatmak, insanl›k tarihi kadar eskidir. Günlük yaflamda insano¤lu, bafl›ndan ge-çen bir olay›, gördü¤ü, duydu¤u bir olay› ya da hayalini kurdu¤u bir durumu söz-lü ya da yaz›l› olarak anlatma gereksinimi duyar. Ne ki bu anlat›m bir bütünlükiçinde anlat›lsa da sanatsal bir anlat›m olarak nitelendirilemez. Sanatsal anlat› tür-leri içinde önemli bir yeri olan öykü için yap›lan tan›mlar›n çeflitlili¤i, toplumsalde¤iflim ve geliflim do¤rultusunda çeflitlilik göstermekle birlikte yayg›n olarak öy-kü, yaflanm›fl ya da yaflanmas› olas› olaylar›, durumlar› bir kurgu biçiminde anla-


KoroEy talihsiz bir baban›n evlâd›, Elektra!

Kurnaz anan›n dinsizce

kurdu¤u tuza¤a düflen Agamemnon’a

ne bitmez tükenmez gözyafllar›yla a¤l›yorsun?

ElektraEy soylu ailelerin k›zlar›!

Ac›m› avutmak için buraya geldiniz;

biliyorum, anl›yorum, gözümden

bir fley kaçm›yor, ama vazgeçemiyorum.

Zavall› babama a¤lamaktan kendimi alam›yorum.

KoroFakat hiçbir zaman

hepimizi bekleyen Hades batakl›¤›ndan

ne gözyafllar›, ne de yalvarmalarla

babam› yukar›ya alamayacaks›n.

Oysa sen kendini b›rak›yor,

çaresiz dertlere do¤ru gidiyorsun,

Sonsuz iniltilerle periflan oluyorsun.

Dertlerinden böyle kurtulamazs›n.

Ac›dan haz m› duyuyorsun?

ElektraGafil! Babam›n ac›kl› ölümünü

unutuyor musun?

Sophokles (Çeviren: Azra Erhat)

Elektra’dan

Dilimize Frans›zcadan geçensatirik terimi için halkedebiyat›nda tafllama, divanedebiyat›nda hiciv vegünümüz edebiyat›nda dayergi sözcüklerikullan›lmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Azra Erhat

AbdurrahimKarakoç

tan yaz›nsal bir tür olarak tan›mlanmaktad›r (Özdemir, 2008:267). Bu tan›m bütünöyküleri kuflatmad›¤› için kesin ve de¤iflmez bir tan›m de¤ildir.

Tan›m› gibi ad› ile ilgili de farkl› görüfller bulunmaktad›r. Tanzimat dönemin-de edebiyat›m›za girdi¤inde roman da hikâye olarak ifade ediliyordu. Hikâyesözcü¤ünün anlat› ve hat›rda kalanlar›n anlat›lmas› karfl›l›¤›nda da kullan›lmas›kendine özgü nitelikleri olan bu türü ay›rt etmek için 1960’lardan sonra “öykü”sözcü¤ünün önerilmesine yol açt› (Arslan, 2009:180). Ancak günümüzde efl an-laml› olarak hikâye de öykü de kullan›lmaktad›r.

Günümüzdeki anlam› ile öykü, Bat› edebiyat›nda do¤up geliflen sanatsal anla-t› türlerinden biridir. Öykü, Avrupa’da 14. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ‹talyan yazar Boc-cacio’nun Decameron adl› kitab› ile ortaya ç›km›flt›r. Kitapta kullan›lan genel hikâ-ye tekni¤inin Do¤u kaynakl› oldu¤u belirtilir. Bu kitap hem ‹talya’da hem de di¤erAvrupa ülkelerinde çok etkili olmufltur. 19. yüzy›la gelindi¤inde öykü, pek çok bü-yük romanc›n›n ilgi gösterdi¤i bir tür olmufltur. Victor Hugo’dan Stendhal’e, Bal-zac’tan Flaubert’e, A. de Musset’ten E. Zola’ya, Tolstoy’dan Dostoyevski’ye ve Çe-hov’a pek çok ünlü yazar, öykü türünde eser vermifltir. 20. yüzy›lda öykü türleriçeflitlenmifltir. Yüzy›l›n sonuna do¤ru k›salma e¤ilimi gösteren öykü türü, k›sa öy-kü (short-story) olarak adland›r›lm›flt›r. Bu tür öykülerde daha yal›n ve daha öz biranlat›m tercih edilmifltir (Arslan, 2009:180).

Türk edebiyat›nda anlatma gelene¤inin destanlarda boy att›¤›, de¤iflen zaman-la birlikte bu gelene¤in de zenginleflti¤i görülür. ‹slamiyete geçifl s›ras›nda ortayaç›kan Dede Korkut Hikâyeleri’nden sonra Arap ve Fars edebiyat›ndan beslenenTürk hikâyecili¤i, Bin Bir Gece ve Bin Bir Gündüz Masallar›’n›, Kelile ve Dimne’yitan›m›flt›r. Türk edebiyat›nda k›ssalar, efsaneler, mesneviler anlat› gelene¤ininfarkl› biçimleri olarak karfl›m›za ç›kar. 19. yüzy›la gelindi¤inde Bat›’dan örnek al›-nan türlerin bafl›nda gelir öykü. Zengin bir anlat› gelene¤ine sahip olan öykü türü,daha somut, daha pozitivist bir bak›fl aç›s›yla yeni bir tür olarak görülür. Bu dö-nemde Sami Paflazade Sezaî , Nabizade Naz›m, Halit Ziya Uflakl›gil, Mehmet Rauf,Hüseyin Rahmi Gürp›nar ile Bat›l› hikâyecili¤in ilk evresi bafllar.

20. yüzy›la Türk öykücülü¤üne damgas›n› vuran Ömer Seyfettin ile girilir. Ar-d›ndan tamamen yerli ve özgün öyküler yazan Refik Halit Karay, Aka Gündüz, Ya-kup Kadri Karaosmano¤lu gelir. Cumhuriyetin ilk y›llar›ndan beri Türk öykücülü-¤ü geliflip serpilerek ilerlemektedir. Türk öykücülü¤ünde günümüze kadar farkl›tarzlarda öyküler yazan yazarlardan baz›lar› flöyledir: Memduh fievket Esendal, SaitFaik Abas›yan›k, Sabahattin Ali, Halikarnas Bal›kç›s›, Kemal Tahir, Orhan Kemal,Sabahattin Kudret Aksal, Necati Cumal›, Haldun Taner, Ta¤r›k Bu¤ra, R›fat Ilgaz,Fakir Baykurt, Tar›k Dursun K., Ferit Edgü, Yusuf At›lgan, Sevgi Soysal, NeziheMeriç, Fürüzan, Osman fiahin, Selim ‹leri, Mustafa Kutlu, Nazl› Eray, Ümit Kaftan-c›o¤lu, Tezer Özlü, Hasan Ali Toptafl, Sevinç Çokum, Ayla Kutlu.

Öykünün Ögeleri Okura yaflamdan kurgusal bir kesit sunan öykünün dört ögesi vard›r: Olay ya dadurum, kifliler, yer ve zaman.

Olay ya da durum: ‹nsan›n bafl›ndan geçebilecek her türlü olay ya da insan›nkarfl›laflabilece¤i her durum öykünün konusu olabilir. Buna göre, olay ya da du-rum öykünün konusu olarak düflünülebilir. Öyküler, olaya dayal› anlat› türü oldu-¤u için olaylar›n geliflimi ve birbirine ba¤lan›fl› hareket ögesiyle gerçekleflir. Öykü-de olay plan› üç bölümdür: Serim, dü¤üm, çözüm. Serim, öyküdeki kahramanlar›n


Hüseyin RahmiGürp›nar

Hasan Ali Toptafl

Orhan Kemal

tan›t›ld›¤›, olaya girifl paragraf› ya da paragraflar›d›r. Dü¤üm, öykünün geliflme bö-lümüdür. Betimlemeler, duygular, duygu çat›flmalar›, çözümlemeler, ana olay, onaba¤l› yan olaylar ile karfl›l›kl› konuflmalar›n bulundu¤u paragraflar hep bu bölüm-dedir. Çözüm, öykünün sonuç bölümüdür. Bu bölümde öyküdeki çat›flmalar, çö-zümlemeler yazar›n istedi¤i sona ba¤lan›r. Bu bölüm öyküdeki ana olay ya da du-ruma göre birkaç paragraf olabilir.

Kifliler: Öyküdeki olay ya da durumun kahramanlar›d›r. Öyküdeki olay ya dadurum bu kahramanlar›n bafl›ndan geçer. Öyküdeki kifli say›s› s›n›rl›d›r. Ancak,her öyküde olaydan do¤rudan etkilenen kifliler oldu¤u gibi ikinci derecede etkile-nen kifliler de bulunur. Öykülerin kahraman› insan d›fl›nda canl›lar ya da nesnelerolabilir. Öykülerin k›sa olmas› nedeniyle, kifliler genellikle çok derinlemesine be-timlenmez ve derinlemesine duygu çözümlemelerine yer verilmez. Öykülerde an-lat›m bazen öykünün bir kahraman› taraf›ndan yap›l›r. Öykü kahraman›n›n anlat›-c› oldu¤u öykülerde gerçek, içerden bir bak›fl ile anlat›l›r.

Yer ve zaman: Öyküde olay›n geçti¤i, yafland›¤› çevre, yerdir. Yer olaya görede¤iflebilir. Zaman ise öykünün bafllang›ç, geliflme ve bitiflini kapsayan süredir.Öyküde zaman, okura yazar›n istedi¤i gibi verilir. Bazen kronolojik zaman denilenolay ya da durumun bafllad›¤›, geliflti¤i, sonuçland›¤› zamana ba¤l› kal›r. Bazen deokur, kendini olay›n en çözülmez dü¤ümlü bölümü içinde buluverir. Kimi zamanise yazar olay› sonuçtan bafllatarak bafla do¤ru bir s›ra ile geriye do¤ru anlat›r. Ki-mi zaman da yazar zaman› düzensiz kullan›r ve öykünün kimi yerinde geçmifle dö-ner, kimi yerinde flimdiyi anlat›r.

Öykü TürleriÖyküler kurulufl biçimlerine göre olay öyküsü ya da durum öyküsü olarak ikiyeayr›l›r.

Olay öyküsü: Olay öyküsü ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi olay a¤›rl›kl›d›r. Olayöykülerinde serim, dü¤üm ve çözüm aflamal›l›¤› vard›r. Giriflte kifli, olay, zaman veyer gibi ö¤eler k›saca okura tan›t›l›r. Geliflme bölümünde olay ya da olaylar oku-run merak duygusunu canl› tutacak biçimde aktar›l›r, ayr›nt›lar üzerinde durulur.Sonuç bölümünde ise dü¤üm çözülür, olay bir sona ba¤lan›r (Özdemir, 2002:232).Olay öyküleri konusunu tarihten, ulusal duygulardan ya da toplumsal gerçekler-den al›r. Olay öykülerinde kifliler, belirgin özellikleri olan ya da üstün nitelikleriolanlard›r. Türk edebiyat›nda Ömer Seyfettin, Refik Halit Karay, Yakup Kadri, Or-han Kemal, Necati Cumal› bu türde eser vermifl yazarlar›m›zdand›r.

Olay öyküsü, klasik öykü ya da bu türün kurucusu say›lan Frans›z yazar Guy de Mappus-sant’›n ad›ndan dolay› Mappussant tarz› öykü olarak da bilinir.

Durum öyküsü: Yaflamdan bir kesit sunan ya da belli bir insanl›k durumunubelli bir ortam içinde veren öykü biçimidir. Durum öyküleri olay a¤›rl›kl› de¤ildir.Durum öykülerinde okur, günlük yaflamdan seçilmifl, de¤iflik durumlarla karfl›lafl›r.Olay ya da gerilimin yerini belli bir ortamdan kaynaklanan izlenimler, ça¤r›fl›mlaral›r (Özdemir, 2002:237). Bir durumu yans›tma amac› tafl›d›¤› için serim ipuçlar›narastlanmaz. Öykünün bir sonucu, bir çözümü de olmayabilir. Öykü sonuç isteme-yecek biçimde sonland›¤› için okur, öykünün bitmedi¤ini düflünebilir. Durum öy-küsünde yazar, s›radan insanlar›n öykülerini anlat›r ve bunun içinde gündelik ko-nuflma dilinde yazar. Olay öyküsündeki gibi entrikalar, çat›flmalar yoktur durumöyküsünde. Gözlemci ve betimleyici gerçekçilik belirgin özelliklerindendir. Türk


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yakup KadriKaraosmano¤lu

Memduh fievketEsendal

edebiyat›nda Memduh fievket Esendal bu türün öncüsüdür. Sait Faik de bu türüdeneyen yazarlar›m›zdand›r.

Günümüz edebiyat›nda öyküleri kesin s›n›rlarla birbirinden ay›rmak çok zor-dur. Kimi öykülerde olayla durum iç içelik gösterir. Günümüz öyküsünü, anlat›lanolaydan çok, yazar›n kendine özgü anlat›fl biçimi daha önemli k›lmaktad›r.

Durum öyküsüne kesit öyküsü, modern öykü ya da bu öykü türünün kurucusu say›lan Rusyazar Çehov’un ad›ndan dolay› Çehov tarz› öykü de denilmektedir.

Olay öyküleri ile durum öykülerinin benzerliklerini ve farkl›l›klar›n› belirleyiniz.

Afla¤›da Necati Cumal›’n›n yazm›fl oldu¤u “Akl›m Arkada Kalacak” adl› öykü-den baz› bölümler yer almaktad›r.

Akl›m Arkada KalacakEvimiz soka¤›n alt bafl›nda. Yat›p kalkt›¤›m odan›n penceresinden bak›nca, bir bafl-

tan bir bafla bütün soka¤› görüyorum. Bir saat sonra yola ç›kaca¤›m. Odamda öte-

beri eflyam› bavuluma yerlefltirmifl do¤ruluyorum ki, sokaktan gelen bir çocuk a¤la-

mas› beni pencerenin önüne çekti.

Çocuklar›n a¤lamas›na dayanamam. Bir fena olurum duydum mu. Çocuklar

bofl yer a¤lamaz. fiu dünyada çocuklar›n a¤lamas› ne kadar azal›rsa, bilin ki kötü-

lükler o kadar azalm›flt›r. A¤layan bir çocuk sesi duyar da ilgilenirseniz, bilin ki flu

bozuk düzenin sizi üzecek bir olay›yla karfl›lafl›rs›n›z.

Pencerenin önüne bakt›m; karfl› komflumuz Boflnak Nuri’nin büyük o¤lu, yal›na-

yak, donsuz, kap›lar›n›n önüne yüzükoyun düflmüfl a¤l›yor.

Demedim mi çocuklar bofl yere a¤lamaz diye? Çocukca¤›z üç yafl›nda var yok. Ana-

s› hoppa m› hoppa, f›k›r f›k›r bir kad›nd› benim bildi¤im. Nuri’den çok gençti. Nuri

rençber. Gününü k›rda tarlada geçirir. Perçemi kafl› üstüne düflen, ceketi omuzun-

da bir Hakk› vard›. Nuri evden ç›kt› m› Hakk› eve damlard›. Hakk› için kad›n›n dos-

tu diye laf ç›karm›fllard› konu komflu (...) Sonra iki y›l kadar önce kad›n, üç çocu¤u-

nu da Nuri’yi de, Hakk›’y› da b›rak›p kaçt›. Türlü laflar uyduk arkas›ndan. fiimdi

çocuklara, sözüm ona Nuri’nin büyük k›z› bakar. Konu komflu çocuklara eskilerini

verirler, arada birer kap yemek gönderirler, flöyle böyle yard›mda bulunurlar ama,

anal›k edemezler. (...)

Ne tuhaf! ‹nsan kap› komflusu hakk›nda bile bazan bir fley bilmiyor. Nuri’yi de-

sen, onu da ancak o kadar tan›yorum. Sabah, omuzunda kazma, arkas›nda keçisi

evden ç›kar; akflam omuzunda kazma, koltu¤unun alt›nda bir demet ot, arkas›nda

keçisi eve dönerdi. Arada bir karfl›lafl›rsak “Ne var, ne yok bey?” derdi. “ Ne yaz›yor

gazete?” eline hiç gazete almam›fl, okuma yazma bilmeyen biri size gazetede ne ya-

z›yor diye sorarsa ne anlat›rs›n›z önce ona? Bulup seçemezdim söyleyece¤imi, “flun-

dan bundan” derdim k›saca. Gayet ciddi bafl›n› iki yana sallard›. “Acayip?..” derdi

o Boflnak flivesiyle. “Muharebe var m›” “Muharebe yok” derdim. “Yeni bir muharebe

yok. Habeflistan’da vard›. Bitti.” Hayreti büsbütün büyürdü. Alt duda¤› uzar, bafl›n›

iki yana sallard› gene. “Acayip?” diye tekrarlard›. “Vard›r muharebe. Dünyada ol-

maz muharebesiz.” (...)

Nuri’den de bütün hat›rlad›¤›m bu iflte!

Sadece Nuri ile kar›s› m› böyle yar›m yamalak hat›rlad›¤›m? Sahi. Kimler gelip

geçti bizim flu sokaktan... Hiç unutmam, ben befl alt› yafl›nda çocuktum. Soka¤›n ba-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Necati Cumal›

fl›ndaki iki katl› yap›da elektrik fabrikas›n›n makinisti Halit otururdu. Yap›n›n alt

kat› Makinist Halit’in atölyesiydi. Üst kat evi. (...)

Halit Usta ilk zamanlar bekârd›. Yaln›zd›. Sonra günün birinde evinin pencere-

sinde esmer bir kad›n bafl› göründü. Mahallenin kad›nlar›n›n, oturma odas›nda

topland›¤› uzun k›fl geceleri, hat›rlar›m, kad›nlar, önlerinde kuru yemifl tabaklar›,

fincan oynar, ç›¤l›klar, kahkahalar atarlard›. (...)

Kasaban›n elektrikleri saat on ikide sönerdi. Saat on ikiye do¤ru elektrikler arka-

s› arkas›na üç defa çabuk çabuk yan›p sönerdi. Bütün kad›nlar atarlard› kahkaha-

y›. “Mualla Han›m, Halit Bey seni ça¤›r›yor!” Hafif omuz silkelerdi o, “ Beklesin bi-

raz. Kaçmad›m ya!” (...)

Daha afla¤›da, pancurlar› aç›k maviye boyal›, o beyaz badanal› evde Melahat

Ablalar otururdu. Yafll› anas›n›n babas›n›n biricik k›z› Melahat Abla. (...)

Bizim tenha soka¤›n öteki komflular›ndan da buna benzer k›sa karfl›laflmalar kalm›fl

hat›r›mda. Ne fena! Afla¤› yukar› bizim soka¤›n insanlar›ndan benim bütün bildi-

¤im bu kadar. Hikâye mi ar›yorsun dünyada? Al, iflte! Burnunun dibinde. fiu soka-

¤›n içinden gözüne ilk iliflen evi seç. Yeter ki, gönlünde o evin insanlar›n› tan›mak

isteyecek merak›n olsun! Ne iflin var uzaklarda? (...)

Bir saat sonra yola ç›kaca¤›m. Neredeyse afla¤›dan bizimkiler seslenecekler. Bu

geliflimde baba evimde bir ay ancak kalabildim. O da nas›l geçti. Yeni makinisti, Me-

lahat ablalar›n evini sat›n alanlar›, Hatice Nine’nin o¤lu ile gelinini, öteki komflula-

r›m›z›, hiç de¤ilse dört befl ay daha kalabilseydim, biraz olsun tan›yabilecektim. Bi-

zim sokak durgun, s›k›c› gibi görünür tan›mayana. Eminim, benim can›m hiç s›k›l-

mazd›. Hem o vakit böyle yola ç›karken, hiç olmazsa akl›m arkada kalmazd›!...

Kaynak: Necati Cumal› (1994). “Akl›m Arkada Kalacak”, Tanzimattan Günümü-ze Türk Öykü Antolojisi. (Haz›rlayanlar: Yaflar Nabi Nay›r, Enver Ercan). Varl›k

Yay›nlar›, s. 141-147.

RomanYöntem olarak öyküyle benzerlik gösteren roman›n, tan›m› da benzerdir. Roman,yaflanm›fl ya da yaflanmas› olas› olaylar›, durumlar› kurmacaya dayal› olarak anla-tan düz yaz› türüdür. Roman›n konusu da insan ve yaflam›n kendisidir. Ünlü yazarHeinrich Mann (1871 -1950) bu durumu flöyle ifade eder: “Bütün romanlar›n vehikâyelerin amac› kim oldu¤umuzu bilmektir. Edebiyat›n önemli bir konuma sa-hip olmas›n›n nedeni, sadece do¤an›n ve insanlar âleminin ayr›nt›lar›n› tek tekaç›klamas›nda ve keflfetmesinde de¤il, insanlar› hep yeni bafltan keflfetmesidir.”Öykü ile ögeleri de ayn› olan romanda olay ya da durum, kifliler, yer ve zaman ge-nifl bir plan içinde ifllenir. Roman, iç içe geçmifl birçok öyküden kurulmufl gibidir.(Özdemir, 2002:304). Bu yönüyle öyküden daha karmafl›k bir olay örgüsü vard›r.Sanatsal yaz›lar›n temel niteli¤i olan kurmaca ve öznel anlat›m roman için de ge-çerlidir. Roman›n insan›n, toplumun ve çevrenin de¤iflimlerine kendini uyduracakesnek yap›s›, en temel niteli¤idir (Arslan, 2009:190).

Sanatsal yaz› türlerinden roman› öykü ile karfl›laflt›r›n›z.

Romanlar içeriklerine (konusuna) göre, yazar›n sanat ve edebiyat anlay›fl›nagöre, okur toplulu¤una göre kendi içinde de çeflitli türlere ayr›l›r. Bu türler kiflile-re ve bak›fl aç›lar›na göre farkl› adlar alt›nda kümelendirilebilmektedir. Yayg›n ola-rak içeriklerine göre romanlar; serüven roman›, tarihsel roman, biyografik roman,


Roman terimi, Latince(romanus) Romaimparatorlu¤u içindekihalklar›n kulland›klar›Latinceye verilen add›r.Latinceden türeyen budillere Roman dilleri veRoman dilleriyle yaz›lan ilkdestan ve halk hikâyelerinede roman denmifl; bu terimzamanla tür ad› olmufltur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

polisiye roman, sosyal roman, töre roman›, egzotik roman vb. ayr›l›r. Yazar›n sa-nat ve edebiyat anlay›fl›na göre de romanlar; romantik roman, gerçekçi roman, na-türalist (do¤ac›) roman, izlenimci roman, yeni roman vb. türlere ayr›labilir. Okurtoplulu¤una göre romanlar; çocuk roman›, gençlik roman›, popüler roman vb. tür-lere ayr›labilir. Roman›n di¤er türlerde görülmeyen bu kadar çok çeflitlilikte olma-s›, edebî türler içerisinde her zaman okurun en çok ilgisini çeken ayr›cal›kl› anlat›türlerinden biri olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.

Roman› kendi içinde türlere ay›rmada ortak bir görüfl yoktur. Yukar›daki s›n›fland›rma-dan baflka s›n›fland›rmalar da bulunmaktad›r.

Bat›da, “roman” sözcü¤ü ilk önceleri destan türüne karfl›l›k olarak ele al›nm›fl-t›r. Destan, ço¤unlukla bir toplulu¤un, roman ise kiflilerin serüvenlerini dile getir-meyi ye¤ler. Destan toplulu¤a, roman ise kifliye öncelik veren bir tutum sergiler.Bu ba¤lamda ele al›nd›¤›nda roman›n Bat› edebiyat›na özgü oldu¤u söylenebilir.

Bat›’da baz› görüfllere göre, roman›n kurgusal anlat›m olarak kaynaklar› ‹lkÇa¤’a uzan›r. Bir tür olarak ba¤›ms›zlaflmas› ise Rönesans’la bafllar ve gerçek an-lamda ilk olgun örne¤i 17. yüzy›l›n bafllar›nda Cervantes’in Don Quijote (Don Ki-flot) adl› eserinde görülür. Roman alan›nda H.d’Urfé’nin Astrée (1607) adl› eseri ileMadame de La Fayette’in La Princesse de Cleves adl› eseri roman alan›nda dikkatçeken iki önemli eserdir. 17. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, roman yol boyunca gezdiri-len bir ayna olarak tan›mlan›r.

Roman 18. yüzy›lda Ayd›nlanma felsefesinin etkisiyle Frans›z edebiyat›ndaMontesqueu, Diderot, Voltaire ve Jean-Jacques Rousseau gibi birçok ünlü yazar ta-raf›ndan felsefi görüfllerin dile getirilmesinde tercih edilen bir tür olmufltur. Sanat-sal bir tür olarak roman›n Frans›z ‹htilali’ne fikirlerin kitlelere ulaflt›r›lmas› bak›m›n-dan yads›namaz bir katk›s› oldu¤u söylenebilir. ‹ngiltere’de ise roman, sanayileflentoplumda yaln›z kalan bireyin maceras›n› anlatan, gerçekçi bir tür niteli¤indedir.18. yüzy›l›n sonunda Almanya’da Goethe, Genç Werther’in Ac›lar›, adl› eseriyle ro-mantizmin habercisi niteli¤indedir.

19. yüzy›la geldi¤imizde roman bir ayna olarak gezdirildi¤i yol boyunu de¤il,merkezine yerlefltirildi¤i toplumu ve ça¤›n› yans›tmay› üstlenir. Roman bu yüzy›l-da romantizm ve realizm ak›mlar›yla alt›n ça¤›n› yaflam›flt›r. Frans›z edebiyat›ndaroman alan›nda üç büyük gerçekçi yazar dendi¤inde ilk an›msanacak isimler; Bal-zac, Stendhal ve Flaubert olacakt›r. Victor Hugo ve Lamartine de romantizm ak›m›-n›n öncüleri olmufltur (‹fller ve Türky›lmaz, 1997: 105). Ayn› yüzy›lda romanda na-türalizm ak›m› da Emile Zola’n›n eserlerinde temsil edilmifltir. ‹ngiltere’de CharlesDickens, Jane Austen; ‹talya’da Manzoni roman türünde önemli eserler vermifller-dir. Rus edebiyat›nda da bu yüzy›lda Puflkin, Gogol, Dostoyevski, Tolstoy gibiisimlerle roman türünün ölmez eserleri verilmifltir. Amerikan roman›nda 19. yüz-y›lda romantizm ve realizm kaynaflt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Herman Melville ve N.Hawthorne önemli temsilcileridir (Arslan, 2009:190).

20. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren özellikle I. Dünya Savafl› sonras›nda, roman›nbiçimi ve içeri¤i baz› yazarlar taraf›ndan yeniden sorgulanm›flt›r. Roman, Nihilizm,Varoluflçuluk, Sezgicilik gibi ak›mlarla ça¤›n›n bunal›mlar›n› yans›tan bir tür ol-mufltur. Baflta Gide, Sartre, Camus ve Proust olmak üzere baz› yazarlar insan› yenibir bak›fl aç›s›yla de¤erlendirmeye koyulmufllard›r. Buna göre, insan yaflam› kesinve basmakal›p de¤il; belirsiz ve oldukça karmafl›kt›r. Romanc›, yaflam›n karmafl›kve belirsiz oldu¤u gerçe¤ini kabullenmelidir. Aksi durumda, insan›n ve yaflam›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Destan, bir milletin ortaktarihinde önemli izlerb›rakan savafl, do¤al afet,türeyifl, ölüm, büyük baflar›ya da yenilgileri ve buolaylarda önemli rol oynam›flbüyük kahramanlar›nhayatlar›n› manzumhikâyeler hâlinde anlatanmetinlerdir.

Cervantes

Stendhal

gerçekli¤inden uzaklafl›r. Bu anlay›fltan yola ç›karak, dönemin yazarlar›, yap›tlar›n-da insan ve yaflam› yeniden ele alm›fllar, roman›n anlat›m biçimiyle ilgili köklü de-¤iflimlere öncülük yapm›fllard›r. Bu yazarlar›n romanlar›nda birer bafllang›ç olma-s›na karfl›n gerçek anlam›yla bir son yok gibidir (‹fller ve Türky›lmaz, 1997: 105).20. yüzy›lda ‹ngiliz edebiyat›nda ‹rlandal› yazar James Joyce, Virgiana Woolf; Al-man edebiyat›nda Thomas Mann, Herman Hesse; Amerikan edebiyat›nda MarkTwain, John Steinbeck, Jack London, Ernest Hemingway ve William Faulkner dün-ya roman›na yön veren isimler olmufltur (Arslan, 2009:190).

20. yüzy›l›n ortalar›nda, II. Dünya Savafl› sonras›, Fransa’da romanda 19. yüzy›lya da Balzac roman› diye adland›r›lan geleneksel romana alternatif olarak ortayaç›kan yeni roman ak›m› pek çok yazar› etkilemifltir. 20. yüzy›l›n son çeyre¤inepost modern bir anlay›flla giren roman, dünya genelinde daha yayg›n bir tür ol-makla birlikte okuru da aktif olarak yaz›n›n içine çeken, donan›ml› okura ihtiyaçduyan bir görünüm sunar. G.G. Marquez, Vascancelos, Milan Kundera, UmbertoEco, Paul Auster, Amin Maalouf, Paulo Coelho ça¤dafl roman›n ünlü isimlerindenbaz›lar›d›r.

Türk edebiyat›na bakt›¤›m›zda Türk roman›n›n ortaya ç›k›fl› belirli bir ça¤›nözelli¤i olan bir d›flavurum kapsam›nda anlafl›labilir ve aç›klanabilir. Türk roman›-n›n öncelikleri Tanzimat Dönemi’nde getirilen yeniliklerde aranmal›d›r. Tanzimatdöneminde yani 1860’l› y›llarda gazetecilik ve tercüme alan›nda yürütülen çal›flma-lar, Türk roman›n›n ortaya ç›k›fl›nda etkili olmufltur. ‹lk Türkçe roman fiemsettinSami’nin Taaflfluk-› Talat ve Fitnat (Talat ve Fitnat’›n Aflklar›) adl› eseridir. Türk ro-man› Nam›k Kemal ile sosyal konular› ele almaya bafllam›flt›r. Ahmet Mithat ro-manlar›nda ele ald›¤› her toplumsal sorunun ard›ndan k›ssadan hisse vererek hemgeleneksel sahne sanatlar›n› hem de modern roman›n teknik özelliklerini birlefltir-meye çal›flm›flt›r.

Türk edebiyat›n›n Tanzimat’tan itibaren geçirdi¤i köklü de¤iflim süreci, edebîanlamda Bat›l›laflma süreci olarak da görülür. Roman, Türk edebiyat›nda, 19. yüz-y›l›n ikinci yar›s›nda bat›l›laflma hareketi içinde, büyük ölçüde bat›dan esinlenerekama yerli gelenekten de yararlanarak, yerli toplum ve ahlak de¤erlerinin biçimlen-dirdi¤i bir ortamda beslenerek ortaya ç›k›p geliflmifl, geçen y›llar içinde yerleflik biredebî tür hâline gelmifltir.

Sami Paflazade Sezai’nin Sergüzeflt ve Nabizade Naz›m›’›n Karabibik ve Zehraadl› romanlar›ndan sonra Halit Ziya Uflakl›gil’in Mai ve Siyah, Aflk-› Memnu; Meh-met Rauf’un Eylül adl› romanlar›yla farkl› roman türlerinin örnekleri verilmifltir.Hüseyin Rahmi Gürp›nar bu dönemde pek çok eser vermifltir. Meflrutiyet DevriTürk roman› Balkan savafllar›, Trablusgarp Harbi, Birinci Dünya Savafl› ve ‹stiklâlHarbi gibi bir zaman süresini kapsayan dönemin roman›d›r. II. Meflrutiyet Dönemiromanc›lar›, bat›l›laflma ve kaybolan millî de¤erlerle ilgili izlekler çevresinde çal›fl-malar›n› sürdürmüfllerdir. Bu dönemde Halide Edip Ad›var, Yakup Kadri Karaos-mano¤lu, Refik Halit Karay ve Halit Ziya Uflakl›gil gibi yazarlar Cumhuriyetin ila-n›ndan öncesinde ve sonras›nda eser vermifl sanatç›lar olarak Türk roman›nda yer-lerini alm›fllard›r.

Türkiye’de ve Avrupa’da roman›n tarihsel geliflimi ve roman› ortaya ç›karan koflullar hak-k›nda daha kapsaml› bilgi için Don Kiflot’tan Bugüne Roman adl› eseri okuyabilirsiniz.(Jale Parla, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2000)


Yeni roman ak›m›, özünde,roman türünde yap›sal birde¤iflim ve dönüflümle,gerçekli¤i farkl› bir biçimdeoluflturmay› deneyen, neyinanlat›ld›¤›ndan çok,anlat›m›n flekline, tekni¤eönem veren edebî harekettir.

Amin Maalouf

Halide Edip Ad›varS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Cumhuriyet dönemine gelindi¤inde roman, karfl›m›za önceki y›llara göre dahada oturmufl bir tür olarak ç›kar. Cumhuriyet döneminde hem içerikte hem de bi-çimde ilk denemelerde görülmeyen çok seslilik görülür. Cumhuriyet sonras›ndayazarlar, roman› yeni aray›fllara, yeni tekniklere ve bunun sonucu olarak da yenigruplaflmalara götürür. Ulus olma sürecinin yafland›¤› Cumhuriyet’in kurulufl y›l-lar›nda roman, her alanda köklü de¤iflimler getiren bir iletiflim arac› olarak kulla-n›lm›flt›r. Bu dönem Türk roman›, genellikle Cumhuriyet ideolojisi çevresinde fle-killenmifltir. Cumhuriyet’in kurulufluna tan›k olmufl romanc›lar, dönemin koflulla-r› gere¤i yeni kurulan devletin prensiplerini destekleyen romantik eserler yazm›fl-lard›r. Bu dönemde birçok usta roman yazar› yan›nda, Yakup Kadri Karaosma-no¤lu, Halide Edip Ad›var, Reflat Nuri Güntekin, Sabahattin Ali gibi usta romanc›-lar yetiflmifltir.

Cumhuriyetin ilk y›llar›nda kad›n sorunlar› ve feminizm, bilgisizlik, k›zlar›nokutulmamas›, yozlaflma, bat›l›laflma, modernizm gibi Tanzimat’tan beri sürege-len temalar, yerini daha güncel ve Cumhuriyet ideolojisiyle uzlaflan yeni insana öz-gü de¤erlere b›rakm›flt›r. Refik Halit Karay, Aka Gündüz, Mahmut Yesari, Ercü-ment Ekrem Tâlu, Sadri Ertem, Memduh fievket Esendal, Midhat Cemal Kuntayfarkl› e¤ilimlere göre geliflen Türk roman›n›n yazarlar› aras›nda say›labilir.

Cumhuriyet dönemi roman› ile ilgili daha kapsaml› bilgi için Sosyal ve Siyasal De¤iflme-ler Aç›s›ndan Cumhuriyet Dönemi Türk Roman› adl› çal›flmaya bakabilirsiniz. (Yalç›n,A., Ankara: Günce Yay›nc›l›k, 2000)

Romanda modernizmin etkileri hakk›nda ayr›nt›l› bilgi edinmek için http://gefad.ga-zi.edu.tr/window/dosyapdf/2008/1/2008-1-187-202-10+.pdf adresindeki Hasan Yürek’inTürk Roman›nda Modernist Etkinin Boyutlar› adl› çal›flmas›n› okuyabilirsiniz.

Ahmet Hamdi Tanp›nar, Peyami Safa ve Abdülhak fiinasi Hisar 1950 öncesiTürk roman›nda medeniyet meselesine e¤ilen romanc›lar›m›zd›r. Peyami Safa,Türk roman›nda tahlil roman›n›n en büyük ustalar›ndand›r. 1940’tan sonraki y›llar-da Memduh fievket Esendal, Refik Halit Karay, Falih R›fk› Atay ve Cevat fiakir Ka-baa¤açl›, R›fat Ilgaz, Orhan Kemal, Ta¤r›k Bu¤ra, Tar›k Dursun K., Aziz Nesin, Ne-zihe Meriç, Peride Celal, Yusuf At›lgan farkl› konularda yazan önemli yazarlardanbaz›lar›d›r. 1950’lerde Köy Enstitüleri’nin kuruluflunu izleyen dönemde, “köy ede-biyat›” geliflmifltir. Mahmut Makal, Talip Apayd›n, Fakir Baykurt gibi isimler bu çer-çevede roman yazanlar aras›nda say›labilir.

1960 ve sonras›nda sosyal gerçekçi romana yönelim bafllam›flt›r. 1970’li y›llardaideolojik boyutu a¤›r basan romanlar›n çoklu¤u dikkat çeker. Bu dönemde hemroman yazma tekni¤inde geliflme hem de romanc› say›s›nda bir art›fl gözlenir. Ab-bas Sayar, Bekir Y›ld›z, Muzaffer ‹zgü, O¤uz Atay, Ümit Kaftanc›o¤lu, Selim ‹leri,Ferit Edgü, Melih Cevdet Anday, Necati Tosuner, Adalet A¤ao¤lu, Sevgi Soysal, Ya-flar Kemal, P›nar Kür bu y›llar›n dikkat çeken yazarlar›ndan baz›lar›d›r.

1980’lerden sonraki toplumsal ve siyasal hayattaki de¤iflimlerin yan› s›ra dün-ya edebiyat›ndaki post modern e¤ilimler Türk roman›n› da etkilemifltir. 1980-90y›llar› aras›nda, dönemin en çok dikkati çeken adlar›ndan biri 2006 Nobel ödüllüyazar Orhan Pamuk’tur. Orhan Pamuk klasik biçimde kaleme ald›¤› Cevdet Bey veO¤ullar› adl› eserinde bir aileden hareket ederek, 1900’lerden bafllayan genifl birzaman dilimi içinde, Türkiye’nin toplumsal yaflam›ndan kesitler verir. Moderniz-min izlerini tafl›yan Sessiz Ev adl› roman›nda de¤iflik karakterde üç kardeflin baba-


Modernizm, ayd›nlanma ça¤›ile gelen zihinseldönüflümün ortaya ç›kard›¤›ideoloji ve yaflam biçimidir.Modernist roman bireylefleninsana ve onun iç dünyas›n›yans›tmaya yönelmifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Postmodern, modernistaray›fl›n canl›l›¤›n›kaybetmesinden sonra 20.yüzy›l›n ikinci yar›s›ndaortaya ç›kan çeflitli üslup veyönelifllerin ad›d›r. Postmodernist romanda metninkendi gerçekli¤i öncelikkazan›r ve neden sonuçiliflkisi ortadan kald›r›laraksonuca ulafl›lamayankendine dönük anlat›laroluflturulur.

Reflat Nuri Güntekin

Ahmet HamdiTanp›nar

annelerinin evinde geçirdikleri bir haftada yaflanan olaylar anlat›l›rken, kiflilerdenhareket edilerek Tanzimat dönemine de¤in geri dönülmüfltür. Kara Kitap, YeniHayat ve Masumiyet Müzesi adl› romanlar› ise post modern ak›ma örnek olabile-cek tarzdad›r. Bu dönemin di¤er önemli yazarlar› aras›nda Mehmet Ero¤lu, AhmetAltan, Ayla Kutlu, Bilge Karasu, Latife Tekin, Elif fiafak, Ahmet Ümit, Hasan AliToptafl say›labilir.

Ahmet Yurdakul, Buket Uzuner, Tezel Özlü K›ral, Turgut Özakman, Öner Ya¤-c›, Tahsin Yücel, Alev Alatl›, ‹nci Aral, H›fz› Topuz, Ayfle Kulin, Nazan Bekiro¤lu1980- 2000 y›llar› aras›nda Türk roman›n› konu çeflitlili¤i ve kurgu de¤iflikli¤i yönün-den zenginlefltiren roman yazarlar›ndan baz›lar›d›r. Son dönemin ilgi çeken yazarla-r› aras›ndaysa Elif fiafak, Ahmet Ümit, ‹hsan Oktay Anar, ‹skender Pala say›labilir.

Serüven, tarihsel, biyografik, sosyal, köy, psikolojik, egzotik roman türlerini ve Türk ede-biyat›nda bu konularda yazan yazarlar› araflt›r›n›z.

Afla¤›da Orhan Pamuk’un Masumiyet Müzesi adl› roman›ndan bir bölüm yer al-maktad›r.

2. fiANZEL‹ZE BUT‹KBütün hayat›m› de¤ifltirecek olaylar ve rastlant›lar, bir ay önce, yani 27 Nisan1975’te ünlü Jenny Colon marka bir çantay› Sibel ile bir vitrinde görmemizle bafl-lad›. Yak›nda niflanlanaca¤›m Sibel ile Valikona¤› Caddesi’nde serin bahar akfla-m›n›n tad›n› ç›kararak yürürken, hafifçe sarhofltuk ve çok mutluyduk. Niflanta-fl›’nda yeni aç›lan fl›k lokanta Fuaye’de yedi¤imiz akflam yeme¤inde, annem vebabama niflan törenimizin haz›rl›klar›ndan uzun uzun bahsetmifltik: Sibel’inDame de Sion Lisesi’nden ve Paris y›llar›ndan arkadafl› Nurcihan törene Paris’tengelebilsin diye niflan Haziran’›n ortas›nda yap›lacakt›. Sibel, o günlerde ‹stan-bul’un en gözde ve pahal› terzisi olan ‹pek ‹smet’e niflan elbisesini uzun zamanönce siparifl etmiflti. Annemin elbiseye verece¤i incilerin nas›l ifllenece¤ini, Sibelile ilk defa o akflam tart›flm›fllard›. Müstakbel kay›npederim, tek çocu¤u olan k›z›için nikâh kadar flatafatl› bir niflan yapt›rmak istiyor, bu da annemin hofluna gi-diyordu. Sorbonne’da okumufl -o zamanlar ‹stanbul burjuvalar› Paris’te birfleylerokuyan bütün k›zlara “Sorbonne’da okudu,” derlerdi- Sibel gibi bir gelini olaca¤›için babam da mutluydu.

Yemekten sonra Sibel’i evine götürürken, elimi onun sa¤lam omzuna aflkla at›psar›lm›fl, ne kadar mutlu ve talihli oldu¤umu gururla düflünmüfltüm ki, “A, o ne gü-zel çanta öyle!” demiflti Sibel. fiarapla bafl›m iyice dumanl› olmas›na ra¤men vitrin-deki çantay› ve dükkân› hemen mimlemifl, ertesi ö¤le hemen çantay› almaya gitmifl-tim. Asl›nda kad›nlara sürekli hediyeler alan, çiçek yollamak için uygun bahanelerbulan, do¤ufltan ince, nazik, çapk›n erkeklerden de¤ildim; belki öyle birisi olmak is-liyordum. O zamanlar fiiflli, Niflantafl›, Bebek gibi semtlerdeki evlerinde canlar› s›k›-lan Bat›l›laflm›fl ‹stanbullu zengin ev kad›nlar› “sanat galerisi” de¤il, “butik” açar,Elle, Vogue gibi ithal dergilerden kopya edip diktirdikleri “moda” elbiselerle, Paris veMilano’dan bavullar içinde getirdikleri k›yafetleri, kaçak ›v›r z›v›r ve tak›lar›, kendi-leri gibi can› s›k›lan di¤er zengin ev kad›nlar›na saçma denilecek kadar yüksek fi-yatlarla satmaya çal›fl›rlard›. fianzelize Butik’in sahibi fienay Han›m, y›llar sonraonu buldu¤um zaman, kendisinin de t›pk› Füsun gibi, anne taraf›ndan çok uzak birh›sm›m›z oldu¤unu hat›rlatt› bana. Y›llar sonra fienay Han›m’›n, kap›n›n üzerineas›l› levha dahil fianzelize Butik ve Füsun ile ilgili her türlü eski eflyaya gösterdi¤imafl›r› ilginin nedenlerini hiç sormadan bana elindekileri vermesi, yaflad›¤›m›z hikâ-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Orhan Pamuk

‹hsan Oktay Anar

yenin baz› tuhaf anlar›n›n bile yaln›z onun taraf›ndan de¤il, sand›¤›mdan da ge-nifl bir kalabal›k taraf›ndan bilindi¤ini hissettirmiflti bana.

Ertesi gün saat yar›ma do¤ru kap›ya ba¤l› içi çift tokmakl›, küçük bronz deveçan, ben fianzelize Butik’e girince, flimdi hâlâ kalbimi h›zland›ran bir sesle ç›nlad›.Bahar vakti, ö¤le s›ca¤›nda dükkân›n içi lofl ve serindi, ilk anda içeride kimse yoksand›m. Füsun’u sonra gördüm. Ö¤le güneflinden sonra gözlerim hâlâ dükkân›n ka-ranl›¤›na al›flmaya çal›fl›yordu; ama yüre¤im, nedense, sahile vurmak üzere olankoskocaman bir dalga gibi a¤z›m›n içinde kabarm›flt›.

“Vitrindeki mankenin üzerindeki çantay› almak istiyorum,” dedim. Çok güzel, diye düflündüm, çok çekici. “Krem rengi, Jenny Colon çanta m›?” Göz göze gelince, onun kim oldu¤unu hat›rlad›m hemen. “Vitrindeki mankenin üzerinde,” diye f›s›ldad›m bir rüyadaki gibi. “Anlad›m,” dedi, vitrine yürüdü. Bir hamlede sol aya¤›ndaki yüksek topuklu sar›

ayakkab›y› ç›kard› ve t›rnaklar› özenle k›rm›z›ya boyanm›fl ç›plak aya¤›yla, vitrininzeminine bas›p mankene do¤ru uzand›. Önce bofl ayakkab›ya bakt›m, sonra uzun,çok güzel bacaklar›na. May›s gelmeden, flimdiden güneflten yanm›fllard›.

Dantelli ve çiçekli sar› ete¤i, bacaklar›n›n uzunlu¤u yüzünden daha da k›sa du-ruyordu. Çantay› ald›, tezgâh›n arkas›na geçti ve çantan›n fermuarl› gözünü (için-den krem rengi pelür kâ¤›t topaklar› ç›kt›), iki küçük bölmesini (bofltu bunlar) veiçinden üzerinde Jenny Colon yazan bir kâ¤›t ve bak›m k›lavuzu ç›kan gizli bölme-yi becerikli ve uzun parmaklar›yla aç›p bana çok mahrem bir fley gösteriyormufl gibiesrarl› ve afl›r› ciddi bir havayla gösterdi. Bir an göz göze geldik.

“Merhaba Füsun. Ne kadar büyümüflsün. Beni tan›mad›n galiba.” “Yok Kemal A¤abey, hemen tan›d›m ama siz tan›may›nca, ben de rahats›z etme-

yeyim dedim.”Bir sessizlik oldu. Az önce çantada iflaret etti¤i yere bakt›m. Güzelli¤i, o zamana gö-

re afl›r› k›sa ete¤i ya da baflka bir fley huzursuz etmiflti beni, tabiî davranam›yordum.“Ee, neler yap›yorsun?” “Üniversite s›nav›na haz›rlan›yorum. Buraya da her gün geliyorum. Yeni insan-

lar tan›yorum dükkânda.”“Çok güzel. Ne kadar flimdi bu çanta?” Kafllar›n› çatarak “Bin befl yüz lira,” diye çantan›n alt›ndaki üzeri elle yaz›lm›fl

küçük etiketi okudu. (Bu para, o zamanlar genç bir memurun alt› ayl›k maafl›nadenkti.) “Ama fienay Han›m eminim sizin için bir fley yapar. Ö¤le yeme¤i için eve git-ti, uyuyordur, telefon edip soramam. Ama akflamüstü bir u¤rarsan›z...”

“Önemli de¤il” dedim ve daha sonra gizli buluflma yerimizde Füsunun pek çokkereler abart›l› bir flekilde taklidini yapaca¤› bir hareketle, arka cebimden cüzdan›-m› ç›kar›p nemli kâ¤›t paralar› sayd›m. Füsun çantay› bir kâ¤›da dikkatle ama ace-mice sard›, bir plastik torbaya koydu. Bütün bu sessizlikte bal renkli uzun kollar›n›,çabuk ve zarif hareketlerini seyretti¤imi biliyordu. Çantay› kibarca bana uzat›ncateflekkür ettim. “Nesibe Hala’ya, babana (Tar›k Beyin ad› bir an akl›ma gelmemiflti)hürmetler,” dedim. Bir an duraklad›m: ‹çimden hayaletim ç›km›fl, bir cennet köfledeFüsun’u kucaklam›fl öpüyordu. H›zla kap›ya yürüdüm. Bu saçma bir hayaldi, üste-lik Füsun asl›nda öyle çok güzel de de¤ildi. Kap›n›n çan› fl›ng›rdad›, bir kanaryan›nflak›maya bafllad›¤›n› iflittim. Soka¤a ç›kt›m, s›cak hofluma gitti. Hediyemden mem-nundum, Sibel’i çok seviyordum. Dükkân›, Füsun’u unutmaya karar verdim.

Kaynak: Orhan Pamuk (2008). Masumiyet Müzesi (1. bask›), ‹stanbul: ‹letiflimYay›nc›l›k, s. 13-16.


TiyatroBütün edebî türlerde oldu¤u gibi tiyatro eseri de insan›, insana kurmaca olarak an-latan bir türdür. ‹nsano¤lunun en eski sanatsal yarat›lar›ndan biri olan tiyatro, ya-z›nsal bir tür olarak, sahnede canland›r›lmak üzere yaz›lm›fl eserlerin ortak ad›d›r.Bat›l›lar taraf›ndan, tiyatronun kayna¤› ‹Ö 7. ve 6. yüzy›llarda bolluk ve bereketikutlamak için flarap ve bereket tanr›s› Tanr› Dionysos ad›na düzenlenen flenlikle-re ba¤lan›r (Özdemir, 2002:345). Tiyatro, ba¤ bozumu flenliklerinde dinsel bir ayinolarak do¤mufl ve bugüne kadar geliflerek varl›¤›n› sürdürmüfltür. Tiyatronun ilkolarak bu törenlerde ortaya ç›k›fl› ve bundan sonra da uzun süre varl›¤›n› sürdür-mesi manzum olarak gerçekleflmifltir. 17. yüzy›ldan itibaren tiyatro sadece man-zum bir edebî tür olmaktan ç›karak düz yaz›ya (mensur) do¤ru geliflme göstermifl-tir. Bu geliflmede Bat›’da Shakespeare’in önemli bir rolü ve katk›s› olmufltur.

Tiyatro eseri de roman ve öykü gibi insan›n kendisiyle ve çevresiyle ya da do-¤ayla etkilefliminden kaynaklanan olaylar› anlat›r. Ancak roman ve öykünün oku-ra yönelik olmas›na karfl›n tiyatro sahnede canland›r›lmak üzere kurguland›¤› içinseyirciye yöneliktir. Göze, kula¤a seslenmesi yönünden di¤er sanatsal yaz› türle-rinden farkl›d›r. Anlat›m›nda hareket olmas› yönüyle öykü ve romanla benzerlikgösterirken tiyatro eserinde, öykü ve romandaki betimlemelerin yerini göstermeal›r. Tiyatro eseri; yazar, oyuncu, sahne, izleyici dörtgenine göre yaz›l›r. Bunun içintiyatro eserleri hem söz hem eylem sanat›d›r.

Tiyatro eseri perdeler ve sahnelerden oluflur. Perde, eserin ana bölümleri, sah-ne ise perde içinde kiflilerin girip ç›kmas›yla de¤iflen küçük bölümlerdir. Tiyatro-nun ögelerini, öykü ve roman›n ögeleriyle karfl›laflt›rd›¤›m›zda, tiyatro eseri deolay ya da olaylar zinciri, kifliler, olay›n geçti¤i yer ve zaman olmak üzere dört te-mel öge üzerine kuruludur. Tiyatro eserinde olay ya da olaylar zinciri bir eylemhalinde yans›t›larak çat›flma yaratan ögelerin farkl› yönleri okura ya da izleyiciyefark ettirilmeye çal›fl›l›r.

Tiyatro eserinin izleyiciye seslenme amac› düflünüldü¤ünde tiyatronun dilinindi¤er anlat› türlerinden farkl› olmas› gerekti¤i görülür. Tiyatro eserinde, s›radan vegünlük bir konuflma bile eserin temelindeki hareketi yans›tman›n bir arac› olabilir.Bu nedenle tiyatro eserinin temel anlat›m biçimi konuflmad›r. Konuflma, bazen tekbafl›na, kendi kendine konuflma (monolog) biçimindedir, bazen de karfl›l›kl› ko-nuflma (diyalog) biçimindedir. Konuflma biçimi her nas›l olursa olsun tiyatro ese-rinde konuflma, amaçl› ve ifllevseldir. Konuflman›n d›fl›nda betimlemelerden de ya-rarlan›l›r. Betimlemeler, tiyatro eserinde yeri ya da kiflileri k›saca tan›tmak amac›y-la yap›l›r.

Tiyatronun tarihsel geliflimi hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için Türk Tiyatrosu adl› çal›flmadanyararlanabilirsiniz. (Erkek, H. ve Buttanr›, M. (ed.), Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›n-lar›, 2013)

Türk toplumuna özgü musiki, raks ve edebiyat anlay›fl› ile Bat›l› sanat anlay›fl›-n›n ortaya ç›kard›¤› tiyatro birbiriyle ba¤daflamam›fl ve bu tür Tanzimat döneminekadar geliflememifltir. Bu döneme kadar Anadolu co¤rafyas›nda geliflmifl köy tiyat-rosu (Köy Seyirlik Oyunlar›), halk tiyatrosu gelene¤i (Meddah, Karagöz, Ortaoyu-nu, Kukla), kimi zaman halk tiyatrosu gelene¤ini benimseyen, kimi zaman da Ba-t› tarz› tiyatro etkinliklerinin yap›ld›¤› saray tiyatrosu modern Türk tiyatrosunu bes-leyen kaynaklar olmufltur (Tekerek, 2003:35).


Manzum, dizeler halindeyaz›lan fliir biçimindeanlat›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bat›l› anlamda tiyatro ile Tanzimat ile bafllayan tan›flma süreci, daha sonralar›bu türde eserler verilmesiyle önemli ölçüde geliflme göstermifltir. Bu dönemdetopluma giren Bat› kaynakl› yeni düflünce ve anlay›fllar, dönemin yazar ve flairleritaraf›ndan halka anlat›lmak istenmifl ve bu amaçla yeni edebî türleri kullanma ih-tiyac› do¤mufltur. Roman, hikâye, deneme, elefltiri gibi düz yaz› türlerinden biri detiyatro olmufltur. Tiyatro, halk› ayd›nlatma ve bilinçlendirme çabas›nda en önemlie¤itim arac› olarak görülmüfltür. ‹lk Osmanl› tiyatrosunun Güllü Agop taraf›ndan1870’te kurulmas›yla birlikte tiyatro eserleri yabanc› dillerden çevrilmeye ya daadapte edilmeye bafllanmas›n›n da türün gelifliminde çok etkisi olmufltur.

Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda tiyatro eseri yazarlar› daha çok tarihe ve efsanele-re yönelerek ulusçulu¤u afl›layan düflünceler üzerinde durmufllard›r. Bu dönem-de toplumsal sorunlar›, de¤er yarg›lar›n›n de¤iflmesini ve ruhsal çeliflkileri konuedinmifllerdir. Yaflar Nabi’nin Mete; Behçet Kemal’in Çoban ve Atilla; Necip Fa-z›l’›n Sab›r Tafl› adl› oyunlar› Türklerin erdemleri ve uygarl›¤›n› yans›tmak amac›-n› tafl›rlar.

1950’li y›llar›n tiyatrosunda köy sorunlar›na e¤ilme görülür. Ayn› dönemde ki-mi yazarlar bireyden toplum sorunlar›na geçerken, kimileri olaydan ve durumlar-dan hareket ederek toplumsal sorunlara yönelmifllerdir. Turgut Özakman, HaldunTaner, Orhan Asena, Refik Erduran bireylerden olaylara geçerken; Orhan Kemal,Cevat Fehmi Baflkut, Oktay Rifat, R›fat Ilgaz, Recep Bilginer olaydan hareket edenyazarlar olarak yer al›rlar.

1970’ten sonra 12 Mart olay› ve buna ba¤l› olarak Türk tarihini yeniden göz-den geçirme, iflçi sorunlar›, Almanya’ya gidenlerin kültür çat›flmalar›, Almanya’dayetiflmekte olan birinci, ikinci kufla¤›n sorunlar› ifllenir. Erol Toy, Adalet A¤ao¤lu,Necati Cumal›, A. Turan Oflazo¤lu, Orhan Asena bu dönemin oyun yazarlar›ndanbaz›lar›d›r.

Tiyatro TürleriKonuyu iflleyifli bak›m›ndan, Bat›l› anlamda üç türlü tiyatrodan söz edilebilir. Butürlerden trajedi ve komedi ana tür, drama ve di¤er türler ise bu iki türün birlefl-mesi ya da de¤iflmesiyle ortaya ç›kan türlerdir.

Tragedya (Trajedi, A¤lat›): Ça¤lar boyunca tragedya, gerek öz gerek biçimbak›m›ndan zaman içinde de¤iflime u¤rasa da genel olarak, okurda ya da izleyici-de korku ve ac›maya yönelik hisler uyand›rmay› amaçlayan, kurall› bir anlat›m›olan tiyatro türüdür. Tragedyan›n bafll›ca nitelikleri; konusunu tarihten ve mitolo-jiden almas›, erdemin ve ahlaksal de¤erlerin ele al›nmas›, kahramanlar›n›n s›radaninsanlar yerine seçkin ya da ola¤anüstü kifliler olmas›, kanl›, çirkin, korkunç sah-nelere, kaba say›labilecek sözlere yer verilmemesi, klasik bir dil ve üslup anlay›-fl›yla yaz›lmas›, yaz›m›nda üç birlik kural›na uyulmas›d›r. Üç birlik kural›n›n te-mel amac›, oyunu izleyenlerin olay çizgisini ve temel sorunu gözden kaç›rmama-lar›n›, eseri bütün olarak alg›layabilmelerini sa¤lamakt›r. Eski Yunan tiyatrolar›n›ntamam›na yak›n› manzum olarak tragedya türünde yaz›lm›flt›r. Latin edebiyat› dö-neminde Shakespeare’in Romeo ve Juliet, Hamlet, Kral Lear adl› eserleri ve Klasikdönemde (17. yüzy›lda) Corneille’nin Le Cid ve Horace adl› eserleri ile Racine’ninAndromak, Phedre adl› eserleri tragedya türünün önemli eserleridir. Türk edebiya-t›nda tragedya türünde eser veren sanatç› say›s› azd›r. Bunda, Türk tiyatro gelene-¤inin güldürü temelli olmas›, tiyatronun Türk edebiyat›na girdi¤i dönemde traged-yan›n geçirdi¤i de¤iflim, konular›n mitoloji ve din kaynakl› olmas› gibi nedenlerinetkili oldu¤u söylenebilir.


Üç birlik kural›, bir olay›nbelirli bir yerde (yer), belirlibir zaman (zaman)içerisinde ve belirli bir olayçat›s› (olay) alt›ndagerçekleflmesidir.

Cevat Fehmi Baflkut

Recep Bilginer

Komedi (Komedya, Güldürü): Tiyatro ile ilgili kaynaklarda komedi; insanla-r›n, olaylar›n ya da durumlar›n gülünç yönlerini genellikle elefltirel bir bak›fl aç›s›ile ele al›p iflleyen tiyatro türü olarak aç›klanmaktad›r. Komedide insanlar› gülünçduruma düflürmeden, zay›f taraflar› kaba ve alayl› olmayan bir biçimde ele al›n›r.

Komedinin de kökeninin tragedya gibi eski Yunan’da Dionysos flenliklerindekitoplu danslara ve türkülere dayand›¤› belirtilir. Klasik komedyada da klasik traged-yada oldu¤u gibi üç birlik kural›na uyulur. Komedinin temelinde e¤lence, kalaba-l›k, keyif ve yaflam›n do¤al döngüsü vard›r. Komediler, konular›n› günlük yaflam-dan al›r. Güncel sorunlar› ele alan komedilerin kahramanlar› da s›radan, yaflam›niçinden insanlard›r. Komediler toplumda, günlük yaflamda, siyasette bozuk ya dagarip olan› elefltirerek izleyicilerin bunun üzerinde düflünmesini sa¤lama e¤ilimin-dedir (Gökalp Alpaslan, 2009:206). Komedi türünde yaz›lan eserlerde, iyimser tav-r›n do¤al bir sonucu olarak oyun mutlu sonla biter.

‹lk büyük komedi flairi Aristophanes’tir. Komedilerinde devrin tan›nm›fl kiflile-rini ve baz› toplumsal olaylar› yermifltir. En önemli komedileri Eflekar›lar›, Kurba-¤alar’d›r. 17. yüzy›l Frans›z yazar› Moliere, devrinin güldürmeyi amaç edinen ko-medilerine karfl›l›k, güldürerek düflündüren bir komedi ç›¤›r› açm›flt›r. Komedile-rinde özellikle gülünç âdet ve karakterler üzerinde durmufltur. Gülünç Kibarlar,Cimri, Hastal›k Hastas› en ünlü eserleridir.

Komediler yo¤unlaflt›klar› konulara göre farkl› adland›r›l›rlar. Örne¤in, insankarakterinin gülünç ve aksak yanlar›n› konu al›yorsa karakter komedileri (Molie-re’in Cimri, Hastal›k Hastas›); içinde bulundu¤u toplumun gülünç ve aksak yön-lerini ele al›yorsa töre komedileri (fiinasi’nin fiair Evlenmesi); iç içe geçmifl olayla-r› flafl›rt›c› yönleriyle ele al›yor ve genellikle sadece güldürme amaçlan›yorsa entri-ka komedileri (Ahmet Vefik Pafla’n›n Ayyar Hamza) olarak adland›r›l›r.

Türk edebiyat›nda komedi, Tanzimat’tan sonra özellikle Molier’in örnek al›n-mas›yla tiyatro dünyas›na girmifltir. Geleneksel mizah anlay›fl›n›n da etkili oldu¤ubu dönemde fiinasi’nin kaleme ald›¤› fiair Evlenmesi bu etkilenmenin bir ürünüolarak görülmüfltür (fiengül, 2001:28). Komedi o dönem yazarlar› için yenilik hare-ketleri ve ahlaki anlay›fl›n halka anlat›lmas›nda önemli bir f›rsat olarak de¤erlendi-rilmifltir. Cumhuriyet döneminde de ayn› anlay›flla Osmanl› dönemine yönelikeserler yaz›lm›flt›r. Modern Türk tiyatrosunda komedi Aziz Nesin’in ve Haldun Ta-ner’in tiyatro eserlerinde elefltirel söylemle bütünleflmifltir.

Tragedya ile komedinin temel farklar›n› araflt›r›n›z.

Dram: ‹nsan› do¤al ve toplumsal çevresinden soyutlamadan, yaflam›n ac›kl›yanlar›yla gülünç yanlar›n› bir arada yans›tan tiyatro türüdür (Özdemir, 2002:366).Dram›n do¤uflu Shakespear’in oyunlar›na dayansa da as›l ç›k›fl›n› 19. yüzy›ldaFrans›z edebiyat›nda Victor Hugo ile gerçeklefltirir. Schiller ve Goethe de dram tar-z›nda tiyatro eserleri ile bu türün gelifliminde etkili olmufl isimlerdir.

Dram türüyle birlikte tiyatro, tragedyada ve komedideki kesin ve de¤iflmez ku-rallardan kurtulur. Yaflam bir yönüyle de¤il, daha gerçekçi bir biçimde her yönüy-le ele al›n›r (Gökalp Alpslan, 2009: 210). Konusu günlük hayattan ve kahramanla-r› her s›n›ftan insan olabilir. Dramda üç birlik kural› ve befl perdeden oluflma zo-runlulu¤u ortadan kalkar. Sahnede korkunç ve ac› verici olaylar gösterilebilir. Bü-tün bu de¤iflimler tiyatronun bu türüyle birlikte daha esnek daha özgür bir yaz›n-sal tür olmas›n› sa¤lam›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Haldun Taner

Aziz Nesin

Günümüzde ça¤dafl tiyatro denilince yukar›da genel olarak aç›klanan türlerind›fl›nda da pek çok tür bulundu¤u görülmektedir. 20. yüzy›lda yaflanan h›zl› de¤i-flim sürecinde tiyatro da di¤er yaz›nsal türler gibi bu de¤iflimden etkilenmifl ve ye-ni aray›fllara yönelmifltir. Bu çeflitlilik içinde d›flavurumcu tiyatro, gerçeküstücü ti-yatro, absürd tiyatro, varoluflçu tiyatro, diyalektik tiyatro, deneysel tiyatro, bulvartiyatrosu, epik tiyatro gibi türler bulunmaktad›r (Kavcar, O¤uzkan ve Aksoy, 2009:309-316). Günümüz ça¤dafl tiyatrosunda bütün geleneklere bafl kald›rma, kuralla-ra yani ölçüye, aç›k ve düz anlat›ya karfl› gelifl söz konusudur. Günümüzde aflk,para, aile, toplum, politika, ekonomik hayat, psikolojik hayat gibi insan› ilgilendi-ren her konu tiyatronun konusu olabilmektedir.

Afla¤›da Turan Oflazo¤lu’nun kaleme ald›¤› Cem Sultan adl› eserden bir bölü-mü tragedyan›n özelliklerini düflünerek okuyabilirsiniz.

Cem Sultan

II. Perde

(Roma. Vatikan Saray› Cem’i olabildi¤ince görkemli bir törenle, flenlikle karfl›lamak-

ta: taht›nda oturan, tac› bafl›nda Papa (Dünya), kardinaller, ülkelerin elçileri, ‹tal-

yan soylular› vb. Birden konuflmalar:

-Bizans’› y›kan adam›n varisi!

-Büyük Kartal’›n o¤lu!

-Tutsak gibi de¤il de fatih gibi geliyor!

-Babas› Bizans’a böyle girmiflti herhalde.

-Roma’ya da girse böyle girerdi.

Cem, adamlar› ve Blanchefort’la gelirken Papa aya¤a kalkar.)

BLANCHEFORT (Cem’e):

Papa Sen Piyer’in vekilidir, o da ‹sa’n›n vekiliydi;

‹sa Tanr›’n›n o¤lu oldu¤una göre, Papa

Tanr›n›n da vekilidir yeryüzünde. Demek ki

Tanr›dan biraz küçük, fakat insanlardan çok,

Ölçülemeyecek kadar büyüktür Papa hazretleri.

‹ki k›l›ç vard›r: ruhanî k›l›ç, cismanî k›l›ç.

Gerçi ikinci k›l›ç k›rallarla imparatorlar›n elindedir,

Ama ancak Papa’n›n izniyle, ancak

Onun gösterdi¤i yolda kullan›rlar o k›l›c›. Bunun için

K›rallar, imparatorlar Papa’n›n önünde e¤ilirler,

Aya¤›n› öperler hatta.

CEM:

Ben ömrümde ancak bir kez e¤ildim,

Dünyaya bafl e¤diren pederimin,

Fatih Sultan Mehmet’in önünde.

BLANCHEFORT:

Hiç de¤ilse dizini öpseniz?

CEM:

Papa hazretlerini ayakta bekletmiyelim.


Turan Oflazo¤lu

BLANCHEFORT:

Elini öpün bari.

CEM:

Ben ancak pederimin, bir de

Validemin elini öptüm bugüne dek.

BLANCHEFORT:

Önünde birazc›k e¤ilmekten ne ç›kar?

CEM:

Benim burda e¤ilmem babam›n, atalar›m›n,

Ulusumun, bütün ‹slâm›n e¤ilmesi olur.

BLANCHEFORT:

E¤ilmeniz gerekiyor, prens!

CEM:

Ben kendimi Osmanl› hakan› sayd›¤›m için

Karfl› geldim a¤abeyime, bugün dünyan›n

En büyük, en güçlü hükümdar›na;

Onun dahi önünde e¤ilmedim ben.

(Tam ilerlerken, M›s›r elçisi Cem’in önüne kapan›p

Ayaklar›n› öper. Cem flafl›rm›fl, “Kim bu?” gibisinden

Bakar Sinan’a.)

S‹NAN (e¤ilerek):

M›s›r Sultan Kay›tbay’›n elçisi hünkâr›m!

(Cem elçiyi flefkatle kald›r›p Papa’ya do¤ru yürür,

Durup bafl›yla selâmlar.)

PAPA:

Siz büyük, flanl› bir konu¤umuzsunuz bizim,

Dünyan›n merkezi Roma’ya gelifliniz

Günlerce üren flenliklerle kutlanacak. Nas›ls›n›z?

CEM:

Yorgun, Papa hazretleri.

PAPA (Cem’in az önceki davran›fl›n› hat›rlat›rcas›na gülerek):

Yorgun haliniz buysa, prens...

S‹NAN (seslenerek):

Sultan!

PAPA (gülümseyerek bafl›yla onaylar):

Sultan Cem’in hakk›n› almas›na yard›m etsek?

CEM: Nas›l, hangi güçle?

PAPA:

Bütün Avrupa’n›n gücüyle.


CEM:

H›ristiyan âleminin bir silah› m› olaca¤›m ben

Kendi dünyama karfl›? De¤il Osmanl› taht›

Bütün yeryüzü saltanat› verilse, olmaz.

Utanc›m yeterince büyük zaten.

Gerçi Tanr›’n›n aff› sonsuzdur,

Bütün günahlar› örtecek kadar büyüktür,

Ama Tanr›’n›n sabr›n› kötüye kullanamam.

Tek dile¤im Kahire’ye gitmek; validemin,

Haremimin ve sa¤ kalan çocuklar›m›n yan›na.

Kaynak: A. Turan Oflazo¤lu (1991). Cem Sultan, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve

Tarih Yüksek Kurumu Yay›nlar›, s. 63-69.



Sanatsal yaz›lar›n genel özelliklerini s›ralayabilmek‹nsan› insana estetik bir duyarl›kla ve bir kurguiçinde anlatan yaz›lara sanatsal yaz›lar denir. Sa-natsal yaz›lar, duygu a¤›rl›kl›d›r. Toplumu; bilim-sel, siyasal, sanatsal ya da sosyal bir konu üzerin-de düflündürme amac› gütmezler. Sanatsal yaz›-lardan, düflünce yaz›lar›ndaki gibi nesnellik bek-lenmez. Bu tür yaz›larda bir düflüncenin ya daduygunun anlat›m›nda yaratma, yeniden olufltur-ma söz konusudur. Sanatsal yaz›lar kurguya daya-l› olmalar› nedeniyle gerçek oldu¤u gibi aktar›l-mak yerine yazar›n süzgecinden geçirilerek ve ye-niden kurgulanarak, yeni bir gerçeklik olarak ak-tar›l›r. Bu gerçeklikte estetik de¤er önemli bir öl-çüttür. Sanatsal yaz›larda betimleyici ve öyküleyi-ci anlat›mdan daha fazla yararlan›l›r. Sanatsal ya-z›larda sözcüklere gerçek anlamlar›n›n ötesindeyeni anlamlar yüklenebilir. Sanatsal yaz›larda ileti,yaflamla çok yönlü ba¤lant›lar› olan, okurun ken-dine göre yorumlayaca¤› çok anlaml› bir ça¤r›fl›m-d›r. Bu yönüyle okurun donan›ml› olmas›n›, ya-z›nsal sanatlar› anlamland›rabilmesini gerektirir.

Sanatsal yaz› türlerini s›ralayabilmekYaz›lar›n türlerini, konular›ndan çok; konular›nele al›n›fl biçimi belirler. Her birinin kendi içindebelirleyici özelliklerinin bulundu¤u sanatsal ya-z›lar genel olarak; fliir, öykü, roman, tiyatro vemasal biçiminde s›ralanabilir.

Sanatsal yaz›lar›n türlerini ay›rt edebilmekSanatsal yaz›lar fliirle ya da düz yaz›yla olmaküzere iki türlü yaz›labilir. fiiir, ortak bir tan›maulafl›lamayan türlerden biridir. Zengin sembol-lerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullan›m›y-la ortaya ç›kan, hece ve durak bak›m›ndan denkve kendi bafl›na bir bütün olan edebî anlat›m bi-çimi (manzume, naz›m, kofluk) olarak tan›mlan-maktad›r. fiiirde ça¤r›fl›m, imge, duyular, sezgi,duygular önemli bir yer tutmaktad›r. Anlat›m isedüz yaz› türlerine göre daha kapal›, söyleyifl da-ha ritmik ve alg›lar daha ön plandad›r. fiiirde di-zelerin kümelenifli, uzunluk k›sal›k durumu veuyak dizilifli gibi yap›sal özelliklerdeki farkl›l›kda büyük önem tafl›r. fiiirler içerdikleri konularagöre; lirik, epik, didaktik, pastoral, satirik, dra-matik fliir olmak üzere alt› türe ayr›lmaktad›r.Toplumsal de¤iflim ve geliflim do¤rultusunda çe-flitlilik göstermekle birlikte yayg›n olarak öykü,yaflanm›fl ya da yaflanmas› olas› olaylar›, durum-lar› bir kurgu biçiminde anlatan yaz›nsal bir türolarak tan›mlanmaktad›r. Okura yaflamdan kur-gusal bir kesit sunan öykünün dört ögesi vard›r:Olay ya da durum, kifliler, yer ve zaman. ‹nsan›nbafl›ndan geçebilecek her türlü olay ya da insan›n

karfl›laflabilece¤i her durum öykünün konusu ola-bilir. Öyküde olay plan› serim, dü¤üm, çözüm ol-mak üzere üç bölümdür. Öykülerin kahraman›insan d›fl›nda canl›lar ya da nesneler olabilir. Heröyküde olaydan do¤rudan etkilenen kifliler oldu-¤u gibi ikinci derecede etkilenen kifliler de bulu-nur. Öyküde olay›n geçti¤i, yafland›¤› çevre, yer-dir. Yer olaya göre de¤iflebilir. Zaman ise öykü-nün bafllang›ç, geliflme ve bitiflini kapsayan süre-dir. Öyküler kurulufl biçimlerine göre olay öykü-sü ya da durum öyküsü olarak ikiye ayr›l›r.Roman, yöntem olarak öyküye benzer ve yaflan-m›fl ya da yaflanmas› olas› olaylar›, durumlar› kur-macaya dayal› olarak anlatan düz yaz› türü olarakbilinir. Öykü ile ögeleri de ayn› olan romanda olayya da durum, kifliler, yer ve zaman genifl bir planiçinde ifllenir. Roman, iç içe geçmifl birçok öykü-den kurulmufl gibidir. Bu yönüyle öyküden dahakarmafl›k bir olay örgüsü vard›r. Kurmaca ve öznelanlat›m di¤er sanatsal yaz›larda oldu¤u gibi romaniçin de geçerlidir. Roman›n insan›n, toplumun veçevrenin de¤iflimlerine kendini uyduracak esnekyap›s› en temel türsel niteli¤idir. Romanlar içerik-lerine göre, yazar›n sanat ve edebiyat anlay›fl›nagöre, okur toplulu¤una göre çeflitli türlere ayr›l›r.Tiyatro, insano¤lunun en eski sanatsal yarat›lar›n-dan biridir. Yaz›nsal bir tür olarak tiyatro sahnedecanland›r›lmak üzere yaz›lm›fl eserlerin ortak ad›-d›r. Tiyatro eseri de roman ve öykü gibi insan›nkendisiyle ve çevresiyle ya da do¤ayla etkileflimin-den kaynaklanan olaylar› anlat›r. Ancak tiyatro sah-nede canland›r›lmak üzere kurguland›¤› için seyir-ciye yöneliktir. Göze, kula¤a seslenmesi yönün-den di¤er sanatsal yaz› türlerinden farkl›d›r. Tiyat-ro eserinde, öykü ve romandaki betimlemelerinyerini gösterme al›r. Tiyatro eseri; yazar, oyuncu,sahne, izleyici dörtgenine göre yaz›l›r. Bunun içintiyatro eserleri hem söz hem eylem sanat›d›r. Ti-yatro eseri perdeler ve sahnelerden oluflur. Tiyatroolay ya da olaylar zinciri, kifliler, olay›n geçti¤i yerve zaman olmak üzere dört temel öge üzerine ku-ruludur. Tiyatro eserinde olay ya da olaylar zinciribir eylem halinde yans›t›larak çat›flma yaratan öge-lerin farkl› yönleri okura ya da izleyiciye sezdiril-meye çal›fl›l›r. Tiyatro eserinin temel anlat›m biçi-mi konuflmad›r. Konuflman›n d›fl›nda betimleme-lerden de yararlan›l›r. Betimlemeler, tiyatro eserin-de yeri ya da kiflileri k›saca tan›tmak amac›yla ya-p›l›r. Konuyu iflleyifli bak›m›ndan, Bat›l› anlamdaüç türlü tiyatrodan söz edilebilir. Bu türlerden tra-jedi ve komedi ana tür, drama ve di¤er türler isebu iki türün birleflmesi ya da de¤iflmesiyle ortayaç›kan türlerdir. Günümüzde bunlar›n d›fl›nda fark-l› türlerde de tiyatro eserleri yaz›lmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi sanatsal yaz›lar›n özellikle-rinden biri de¤ildir?

a. Sezdirmek, hissettirmek, bunlar›n çerçevesindedüflündürmek esast›r.

b. Anlam birimleri, somut anlam düzeyinde gerçekyaflamda karfl›l›klar›n› bulurlar.

c. Dil yan anlam, mecaz anlamla örülü olabilir.d. Sanatsal yaz›larda kullan›lan dil nesnel de¤ildir.e. Sanatsal yaz›larda sözcükler soyut anlamda kul-

lan›labilir.

2. “fiiir öylesine bir dilsel düzenlemedir ki sözcüklerin-den biri ç›kar›l›r ya da birinin yeri de¤ifltirilirse fliirin tümbüyüsü bozulur.” cümlesinde anlat›lmak istenenle afla¤›-dakilerden hangisi aras›nda anlamca bir yak›nl›k yoktur?

a. fiiirde her sözcük, bulundu¤u yerde güzeldir.b. Sözcük, fliirin en önemli ö¤esidir.c. fiiirde dil, kendine özgü bir biçimde kullan›l›r,d. fiiirin dili, seçilen imgelerin çeflitlili¤iyle zengin-

leflir.e. fiiirin güzelli¤i, sözcüklerin birbiriyle uyumun-

dan gelir.

3. “Bir kimseyi, bir düflünceyi, bir durumu aç›k ya dakapal› biçimde, i¤neli bir dille, elefltirmek amac›yla ya-z›lan fliirlere ......... denir.” Tan›mda bofl b›rak›lan yereafla¤›dakilerden hangisi getirilmelidir?

a. Lirik fliirb. Pastoral fliirc. Satirik fliird. Didaktik fliire. Dramatik fliir

4. Afla¤›dakilerden hangisi öykü türünün özelliklerin-den biri de¤ildir?

a. Özgün söyleyifllere yer verilir. b. ‹roniden genifl ölçüde yararlan›l›r.c. Anlat›lanlar iç konuflma tekni¤iyle verilir.d. Senli benli ve içtenlikli bir dil kullan›l›r.e. Düflünceler kesin yarg›lara ba¤lanmaya çal›fl›l›r.

5. Afla¤›dakilerden hangisinde durum öyküsünün özel-liklerinden biri yer almaktad›r?

a. Serim, dü¤üm ve çözüm aflamal›l›¤› vard›r. b. Konusunu tarihten, ulusal duygulardan ya a top-

lumsal gerçeklerden al›r. c. Kifliler, belirgin özellikleri olan ya da üstün nite-

liklidir.d. Sonuç istemeyecek biçimde sonlanabilir.e. Okurun merak duygusu canl› tutulmaya çal›fl›l›r.

I. Yaflanm›fl ya da yaflanabilir izlenimi veren olaylar›

anlat›r.

II. Kifli zaman, yer ögelerini içerir.

III. Yaflam›n bir kesitini ya da tümünü anlat›r.

6. Yukar›da özelliklerinden baz›lar›n›n yer ald›¤› ebedîtür afla¤›dakilerinden hangisidir?

a. fiiirb. Romanc. Tiyatrod. Drame. Masal

7. Afla¤›dakilerden hangisi ilk Türkçe roman olarak ka-bul edilmektedir?

a. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat b. Karabibik c. Aflk-› Memnu d. Sergüzeflt e. Eylül

8. Afla¤›dakilerden hangisi söz ve eyleme dayal› yaz›n-sal anlat› türüdür?

a. Romanb. Öyküc. An›d. Tiyatroe. Günlük

9. Afla¤›daki sanatç›lardan hangisi Türk edebiyat›ndailk tiyatro eseri veren yazard›r?

a. Ziya Paflab. Nam›k Kemalc. fiinasid. Tevfik Fikrete. Muallim Naci

10. Afla¤›dakilerden hangisi geleneksel Türk tiyatro tür-lerinden biri de¤ildir?

a. Orta oyunub. Meddahc. Köy seyirlik oyunud. Ba¤ bozumu flenliklerie. Karagöz



“K›rk Sat›r Okumadan Bir Sat›r Yazmak”

Genç yazar, çevresini hiç bofl b›rakmayan fleytan›n›n,kula¤›na sürekli bir fleyler f›s›ldad›¤›n› bilir ve ço¤u kezde o f›s›lt›n›n büyüsüne uyar. O fleytan, arkaik bir bö-cek gibi sokulup i¤nesini deriye soktu¤unda hem bes-lenir hem de mikrobunu damarlara verir ki roman ya-zar›n› herkesten çok sevdi¤i bellidir. Korunmak içindünyan›n bütün kocakar› ilaçlar› yarars›zd›r art›k; orta-m› fleytanlardan temizlemek gerekir, ama bu da gençyazar›n ifli say›lmaz.fieytana uyanlar aras›nda, say›lar› az da olsa, öykücülerde var. Öykücünün ak›ll›s› ünlü olmay› geçirmez akl›n-dan; ruh sa¤l›¤›n› düflüneni üne ve çok satmaya gönülindirmez ki karfl›l›¤› da yoktur. Bazen yazd›klar›n›n bü-yüsü aldatabilir onu. Her yazd›¤›n› be¤enir, çevresinde-kiler de tükenmeyen övgülerini esirgemezlerse, yaz›-lanlar›n önce dergilere, sonra kitaplara durmaks›z›n ta-fl›nmas› kal›r, o da hemen yap›l›r. Sonra bir gün geriyedönüp bak›l›r ki, neler y›¤›lm›flt›r arkada.Edebiyat› ciddiye alan yazar, eleme yapmakla bafllar herfleye. Kendi kurup çatt›¤› süzgecini önce kendi yazd›k-lar›na tutunca iri lokmalar üstte kal›p incelikli olanlar sü-zülür. Bunun nas›l etkin, yararl›, kal›c› bir elefltiri, dahado¤rusu özelefltiri süzgeci oldu¤unu erken anlayan na-s›l uzun kal›rsa, geç anlayan›n ifli o denli zorlafl›r.(...) Edebiyat›n bizim d›fl›m›zdaki dünyay› nas›l doldur-du¤unu düflününce, onun parças› olma ya da kendi kü-çük dünyam›zla yetinme ikilemiyle bafl bafla kal›veririz.Küçük dünyalarla mutluluk gündelik hayat› anlat›rsa daedebiyatta kal›c› anlam tafl›maz. Bugünün yazar›, ede-biyat› kitaplar›n de¤il de onun d›fl›ndaki etkin güçlerinoluflturdu¤unu san›yor ya da öyle görünüyor.Yazd›¤› öykülerin kaynaklar›n› baflka kitaplarda görme-yen yazar, ister istemez yarat›c› yaz›n›n de¤il, gündelikhayat›n verdi¤i arma¤anlarla oyalan›r. Orada günümüzyazarlar›n› okumak, onlar›n hayat›n› ve çevresindekihaleleri okumak gibidir. Oysa yazd›klar›yla bunlar bir-birinden ayr› dünyalard›r ve bir yazar›, sözgelimi Corta-zar ya da cetvelin öteki ucunda anlay›flla bekleyen Bru-no Schulz’u okurken kitaplar›n içinde yaflamay› baflara-mayanlar›n yazarl›k hevesleri, ne yap›l›rsa yap›ls›n, ku-ruyacakt›r. Hiçbir zaman kitaplar›n içinden bafllar›n›kald›r›p hayat›n nimetlerine yüz sürmemifl Vüs’at O.Bener ve Bilge Karasu, bize asl›nda Borgesgil bir ede-biyat anlay›fl›n›n nas›l yaflanaca¤›n› da yan› bafl›m›zdagösteren iki canl› örnekti. Kim anlayabildi onlar›? Anla-

sayd›k, son zamanlarda yaz›lan basit romanlar› edebi-yat›n kendi diye yutturmaya kalk›flabilirler miydi?Öykü yazar›n›n bazen yazd›klar›n›n üstesinden bir tür-lü gelemedi¤i olur. Bu yüzden son zamanlarda yüzey-sel, öykücülü¤ümüzün son on y›lda ulaflt›¤› düzeyin al-t›nda durmaya gönül indirmifl kitaplar okumaya baflla-d›k. Bazen, yazar›n›n yazabildi¤i o kadar, ne denir odurumda? Bazen de her yaz›lan öykü oldu bitti san›yorki, o zaman da çok fley demek gerekiyor. K›rk sat›r oku-madan bir sat›r yazmamak gerekti¤ini bafllarken ö¤ren-mifltim. Bu yüzden geciktim. Oysa flimdi ilk kitab›ndankuflku duymayan yazarlar ça¤› geldi, daha iyisini nas›lyazaca¤›n› -bilmemek ay›p de¤il- ö¤renmeye çal›flma-yan, daha iyisini yazacakken beklemeyen yazarlar.Oysa yaln›zca baflka kitaplar›n de¤il, yazara kendi yaz-d›¤› kitaplar›n da f›s›ldad›¤› s›rlar vard›r. Bafltan farkedilmeyen bu s›rlar›n ördü¤ü sözcüklerin ›s›s›yla üre-yen yarat›c›l›k mikrobu, panzehir gibi ifller yazara da,onun oluflmas›n› beklemeyenler korunmas›z kal›r. (...)

Kaynak: Semih Gümüfl (2006). ‹mge Öyküler, ‹ki Ay-l›k Öykü ve Elefltiri Dergisi, (2), 7.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanatsal Yaz›lar” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiiir” konusunu yeniden göz-

den geçiriniz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiiir” konusunu yeniden göz-

den geçiriniz.4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Öykü” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Öykü” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roman” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roman” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tiyatro” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tiyatro” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tiyatro” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.


”

“


S›ra Sizde 1

Düflünce yaz›lar› insanlar›, farkl› alanlardaki bir konuüzerinde düflündürmeyi, tart›flt›rmay›, bu yolla gerçek-lere ulaflt›rmay›, amaçlarken; sanatsal yaz›larda amaçokurda estetik bir duyufl yaratmakt›r. Düflünce yaz›lar›bir gözlem, deneyim ya da araflt›rmaya dayal› yaz›lard›rve sözcükler gerçek anlamlar›yla kullan›l›r. Oysa sanatyaz›lar› kurguya dayal›d›r ve bu türde insanlara duyar-l›k kazand›rma ön planda oldu¤u için sözcüklerin an-lamland›r›lmas›nda söz sanatlar›ndan yararlan›l›r veokurun anlam ç›karmas› beklenir. Düflünce yaz›lar›ndagenellikle aç›klay›c›, kan›tlay›c› ve zaman zaman da be-timleyici anlat›m biçiminden yararlan›l›rken sanatsal ya-z›larda öyküleyici ve betimleyici anlat›m a¤›r basar. Sa-natsal yaz› türleri içinde ele al›nan fliir hem düflünce ya-z›lar›ndan hem de sanatsal düz yaz› türlerinden farkl›l›kgösterir. Kurmacaya dayal› olmas› yönüyle sanatsal düzyaz› türüyle benzerlik gösterse de fliirin kurgusu düzyaz›dan farkl›d›r. fiiirde biçim ve anlam bütünlü¤ü ara-n›r, imgeler ve ça¤r›fl›mlar sözcüklere yeni boyutlar ka-zand›r›r.

S›ra Sizde 2

Olay öykülerinde girifl, geliflme ve sonuç bölümleri var-d›r ve öykü bir olay etraf›nda örgütlenerek anlat›l›r. Du-rum öykülerinde klasik bölümler yoktur, okur öykününbitmedi¤ini zanneder, ama öykü çok defa sonuç iste-meyecek biçimde sonlanm›flt›r. Durum öykülerinde iseyazar, yaflam›n içinden bir kesiti, bir an› anlat›r. Yazardurum öyküsünde istedi¤i bir yerde anlatt›klar›n› keser.Olay öykülerinde okurun merak duygusunu canl› tut-mak çok önemliyken durum öykülerinde böyle bir kay-g› yoktur. Olay öykülerinin kahramanlar› ideal insantipleriyken durum öykülerinin kahramanlar› s›radan in-sanlard›r. Buna ba¤l› olarak da durum öykülerinde ko-nuflma daha içten daha yal›nd›r.

S›ra Sizde 3

Her ikisi de kurgusal anlat›ya dayal› bu iki tür aras›ndabenzer ve farkl›l›klar vard›r. Temel benzerlikleri flunlar-d›r: Her ikisinde de anlat›lanlar gerçe¤e uygunluk tafl›r,olaylar bir yer ve zaman içinde geçer. Her ikisinin an-lat›m›nda da öznellik hâkimdir. Farkl›l›klar› ise flöyledir:öyküde olay tek, romanda birbirine ba¤l› birden çokolay bulunur. Öyküde kifli ya da kahraman say›s› az,romanda fazlad›r. Öykü k›sa anlat›l›r, roman ayr›nt›larainer.

S›ra Sizde 4

Serüven romanlar›, okuru heyecanland›rmak amac›ylaola¤anüstü kifli ve serüvenlerin anlat›ld›¤› romanlard›r.Türk edebiyat›nda bu türe, Yaflar Kemal’in ‹nce Memed

adl› roman› örnek gösterilebilir. Tarihsel romanlar, ko-nular›n› tarihi konulardan alan romanlard›r. Türk ede-biyat›nda, Kemal Tahir’in Devlet Ana ve Tar›k Bu¤-ra’n›n Küçük A¤a adl› romanlar› bu türde yaz›lm›flt›r.Biyografik roman, alan›nda tan›nm›fl birinin yaflam›n›nanlat›ld›¤› romanlard›r. Türk edebiyat›nda bu tür içinO¤uz Atay’›n Bir Bilim Adam›n›n Roman› adl› roman›örnek gösterilebilir. Sosyal roman, toplumsal sorunlar›ele alan romanlard›r. Türk edebiyat›nda Yakup Kad-ri’nin Kiral›k Konak ve Reflat Nuri Güntekin’in Yaprak

Dökümü adl› romanlar› bu türdedir. Köy roman›, köyyaflam›n› anlatan romanlard›r. Fakir Baykurt’un Y›lan-

lar›n Öcü ve Mahmut Makal’›n Onuncu Köy adl› ro-manlar› köy romanlar› olarak örnekledirilebilir. Psiko-lojik roman, derinlemesine ruhsal çözümlemeleri içe-ren romanlard›r. Bu türün ilk örne¤i Mehmet Rauf’unEylül adl› roman›d›r. Peyami Safa’n›n Dokuzuncu Ha-

riciye Ko¤uflu adl› roman› da bu türdedir. Egzotik ro-man, yabanc› ülkelerin do¤a ve insan›n› anlatan ro-mand›r. Refik Halid Karay’›n Nilgün adl› roman› bu tü-rün özelliklerini yans›t›r.

S›ra Sizde 5

Tragedya konusunu tarihten ya da mitolojiden ald›¤›halde komedya konusunu günlük yaflant›dan al›r. Tra-gedya kiflileri bilinen tan›nm›fl insanlard›r, komedyadaise s›radan kifliler bulunur. Tragedyan›n öyküsü mutlubafllay›p y›k›mla sonuçlan›r. Oysa komedyada olaylarbunun tersi yönde geliflir, kar›fl›k bafllayan öykü mutlu-lukla biter. Tragedya oyun kiflilerinin soylu ve erdemliolmas›na karfl›n, komedya ortalamadan afla¤› kiflileri,kusurlu ve eksik olanlar› ele al›r. Tragedya seyircidekorku ve merhamet duygular› uyand›rarak seyirciyi buduygulardan ar›t›r, oysa komedya kusurlara güldüre-rek, seyircinin bu gibi kusurlardan kaç›nmas›n› sa¤lar.



Arslan, N. (2009). “Öykü”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü

Anlat›m içinde. (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Anka-ra: Nobel Yay›nevi, 179-188.

_______ (2009). “Roman”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü

Anlat›m içinde. (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Anka-ra: Nobel Yay›nevi, 189-200.

Birinci, N. (2009). “fiiir”, Türk Dili ve Kompozisyon

içinde (Ed: Z. Korkmaz vd.). Bursa: Ekin Yay›nevi. Eyübo¤lu, S. (1997). Sanat Üzerine Denemeler ve

Elefltiriler. ‹stanbul: Cem Yay›nevi.Gökalp Alpaslan, G. G. (2009). “fiiir”, Türk Dili Yaz›l›

ve Sözlü Anlat›m içinde. (Ed. N. Demir ve E. Y›l-maz). Ankara: Nobel Yay›nevi, 173-178.

______ (2009). “Tiyatro”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü An-

lat›m içinde. (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Ankara:Nobel Yay›nevi, 201-212.

‹fller, E. ve Türky›lmaz, Ü. (1997). “Geleneksel Ro-man’dan Ça¤dafl Roman’a “Kifliler”in Anlat›daki Ko-numu”, Pamukkale Üniversitesi E¤itim Fakülte-

si Dergisi. (3), 102-107.Kavcar, C., O¤uzkan F., Aksoy, Ö. (2007). Yaz›l› ve

Sözlü Anlat›m. Ankara: An› Yay›nc›l›k.Özdemir, E. (2000). Elefltirel Okuma. Ankara: Bilgi

Yay›nevi._______ (2002). Yaz›nsal Türler. 5. bask›. Ankara: Bil-

gi Yay›nevi._______ (2008). Sözlü- Yaz›l› Anlat›m Sanat›: Kom-

pozisyon. 15. Bas›m, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. fiengül, A. (2001). Türk Drama Gelene¤i ve Tarihî

Oyunlar›m›z. Afyon: Afyon Kocatepe ÜniversitesiYay›nlar›.

Tekerek, N. (2003). “Tiyatromuzun Modern TiyatroylaKesiflmesi Yolunda Gelenekselin Önemi ve Baltac›-o¤lu’ndan Bir Deneme: Kafa Tamircisi”, Tiyatro

Araflt›rmalar› Dergisi. (17), 35-49.

Hece. Türk fiiiri Özel Say›s›, Ayl›k Edebiyat Dergisi,Say›:53/54/55, Ankara, Hece Yay›nlar›, May›s/Hazi-ran/Temmuz 2001.

Hece. Türk Roman› Özel Say›s›, Ayl›k Edebiyat Der-gisi, Say›:65/66/67, Ankara, Hece Yay›nlar›, Ma-y›s/Haziran/Temmuz 2002.

Hece. Türk Öykücülü¤ü Özel Say›s›, Ayl›k EdebiyatDergisi, Say›:46/47, Ankara, Hece Yay›nlar›, 2000.

Türk Dil Kurumu. Türk Dili Roman Özel Say›s› I, Ay-l›k Dil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 154, Ankara, Tem-muz 1964.

Türk Dil Kurumu. Türk Dili fiiir Özel Say›s›, Ayl›k Dilve Edebiyat Dergisi, Say›: 409, Ankara, Ocak 1986.

Türk Dil Kurumu. Türk Dili Tiyatro Özel Say›s›, Ayl›kDil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 178, Ankara, Temmuz1966.

Türk Dil Kurumu. Türk Dili Türk K›sa Oyunlar› Özel

Say›s›, Ayl›k Dil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 214, An-kara, Temmuz 1969.

Türk Dil Kurumu. Türk Dili Türk Öykücülü¤ü Özel

Say›s›, Ayl›k Dil ve Edebiyat Dergisi. Say›: 286, An-kara, Ekim/Kas›m 1975.

Yararlan›lan Kaynaklar Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bilimsel yaz›lar›n farkl›l›¤›n› aç›klayabilecek,Bilimsel araflt›rma sürecini ve bilimsel üslubu betimleyebilecek,Bilimsel bir yaz›da kaynak gösterimi ve kaynakça yaz›m›n› de¤erlendirebilecek,Yaz›flma türlerini örneklendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Bilimsel yaz›• Bilimsel araflt›rma• Bilimsel araflt›rma süreci• Yaz›flma türleri• Resmî yaz›flmalar• Dilekçe• Tutanak• Karar

• Rapor• Öz geçmifl• Özel yaz›flmalar• Özel mektup• ‹fl mektubu• Resmî mektup• Aç›k mektup

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Türk Dili-II Bilimsel Yaz›lar veYaz›flma Türleri

• B‹L‹MSEL YAZILAR• YAZIfiMA TÜRLER‹

6TÜRK D‹L‹-II

B‹L‹MSEL YAZILARAraflt›rma, bilginin bulunmas›, gelifltirilmesi ve gerçe¤e uygun olup olmad›¤›n›nkontrol edilmesi için harcanan çabad›r (Arslantürk, 1995: 24). Bu çaban›n bilimselbir düzlemde alg›lanabilmesi de ancak belli yöntem ve tekniklerle yürütülmesi ilemümkün olabilir. Yap›lacak bir iflin önce yolunu, yöntemini ve tekni¤ini ö¤ren-mek, sonras›nda da bu yöntem ve teknikleri tam olarak uygulayarak ifli yürütmekve sonuçland›rmak gerekir. Herhangi bir bilgi alan›n› ‘bilim’ yapan fley, onun kul-land›¤› yöntemler ve bu yöntemlerin sa¤laml›¤›d›r (Binbafl›o¤lu, 1988: 19). Yön-tem, araflt›rman›n amac›n› gerçeklefltirebilmek için kullan›lan genel yaklafl›md›r;araflt›rma tekni¤i ise araflt›rma yönteminin gerçeklefltirilebilmesi için kullan›lan bil-gi toplama arac›d›r (Akt: Cebeci, 1997: 5). Böyle bir çaban›n üretim olarak ortayakonmas› da bilimsel yaz› olarak adland›r›l›r.

Bilimsel bir yaz›, içeri¤i nedeniyle deneme, f›kra, gazete yaz›s› gibi yazar›n sa-dece kendisiyle bafl bafla kalarak ve kendi düflünce ve yorumlar›yla oluflturdu¤utürlerin aksine, yazar›n konu ile ilgili baflka kaynaklara göndermede bulunmas›-n›, araflt›rma sürecini ve anlat›m tarz› ile de özenle oluflturulmas›n› gerektiren biryaz› türüdür. Yani bilimsel bir araflt›rma yazar›, konusuyla ilgili kaynak araflt›rma-s› yapmak, bu kaynaklar›n hangilerini yaz›s›nda kullanaca¤›n› belirlemek, kulla-naca¤› al›nt›lar› yaz›da hangi yaz›m standard›na uygun olarak verece¤ini düflün-mek, düflüncelerini hangi kelimelerle ifade edece¤ine karar vermek gibi konular-da belirleyici olmak durumundad›r. Böyle bir yaz› ortaya koyabilmek bir araflt›r-ma ve yazma safhas›n› içeren, ortaya konacak yaz›n›n uzunlu¤una göre de¤iflen,zaman alacak bir süreç gerektirmektedir. Böyle bir süreç de bilimsel araflt›rmaolarak adland›r›lmaktad›r. Bilimsel araflt›rma, bilimsel yöntemlerle ve bilimselamaçla ortaya konan çabalar›n bütünüdür. Bilimsel yöntemlerle oluflturulan biryaz›, belirli bir süreç gerektirmektedir. Bilimsel araflt›rma sürecinin ö¤renciler/arafl-t›r›c›lar taraf›ndan kazan›lmas›, onlar›n sonraki y›llarda yapacaklar› çal›flmalardakolayl›k sa¤layacakt›r.

Bilimsel bir araflt›rmaya dayal› yaz›lar›n di¤er yaz› türlerinden ayr›lan yönleri nelerdir?

Bilimsel Araflt›rma Süreci Bilim insan›n›n amac›, bilgileri toplamak ve bu bilgileri biriktirip sunmak de¤ildir.Sorunlar›n neler oldu¤unu ve nas›l çözüme kavuflturulabileceklerini ortaya ç›kar-

Bilimsel Yaz›lar veYaz›flma Türleri

N N

1


makt›r. Yani, araflt›rma, bir soruna çözüm bulmak için gerekli verilerin planl› vesistemli bir biçimde toplanmas›, s›n›fland›r›lmas›, çözümlenmesi, aç›klanmas› veyorumlanmas› sürecidir. Bu sürecin bir de sunufl flekli vard›r. Bu sunufl, bilimselak›l yürütme flekline uygun olarak aflamal› bir süreci kapsar (‹slamo¤lu, 2003: 29).Bilimsel araflt›rma süreci, çal›fl›lacak konuya karar verilmesi ile bafllar. Seçilecekkonu, çözümüne ihtiyaç duyulan bir problem olmal›d›r. Araflt›rmac›, problemle il-gili hipotezler kurabilmeli, sorular sorabilmelidir. Dolay›s›yla seçilecek konu arafl-t›r›labilir olmal›d›r.

Araflt›rma konusu seçilirken konunun yeni ve orijinal olmas›na, güncel bir sorun olmas›-na, daha önce yap›lm›fl bir çal›flman›n tekrar› olmamas›na, araflt›r›labilirlik durumuna, so-nucun bir anlaml›l›k tafl›mas›na, sonuçlar›n geçerli ve genellenebilirlik özelli¤ine, maliye-tine, zamana, araflt›rmac›n›n yetenek ve ilgi alan›na, bilgi düzeyine ve karakterine, yarar-lanabilece¤i teknik olanaklara, araflt›rman›n sonuçta getirmesi olas› riske, desteklenme veyard›m görme olas›l›klar›na dikkat edilmelidir.

Konunun belirlenmesinde kaynaklar da önemlidir. Seçilen konuyla ilgili yeter-li kaynak ve malzemenin varl›¤› veya elde edilebilecek durumda oldu¤u bilinme-lidir. Aksi takdirde kaynak ve malzeme yetersizli¤i araflt›rmay› ç›kmaza sokabilir.Zaman kayb›n› önlemek aç›s›ndan araflt›rmaya bafllamadan önce konu ile ilgili birhaz›rl›k yapmak gereklidir. Bilim dünyas›na, topluma, çevreye, insanl›¤a yarar› ol-mayan bir konu seçilmemelidir. “Bir konunun önemi, onun yeni oluflu, zamanl›olmas› ve akademik oldu¤u kadar pratik bir de¤er tafl›mas› ile belli olur.” (Arslan-türk, 1995: 26). Araflt›rma konusunun boyutlar› s›n›rl›, çerçevesi dar olmal›d›r. Ge-nel bir bafll›k ile çal›flmaya bafllayan araflt›rmac›, süreç ilerledikçe konusunu dahaderinlikli bir s›n›rlama içine sokmal›d›r. Aksi halde ortaya ç›kan çal›flma ya çok yü-zeysel ve da¤›n›k ya da bafll›¤› ile kapsam› aras›nda zor iliflki kurulan bir “deneme”olur (Goode ve Hatt, 1973: 470). Bu durumda konuyla ilgili verilen genel hüküm-ler yüzeysel kal›r, bilimsel yaz›n›n mant›¤› ile uyuflmaz. Örne¤in “Reflat Nuri Gün-tekin’in Romanlar›nda Aile” gibi bir bafll›k belirlemek, yazar›n bütün romanlar›n›incelemeyi gerektirmektedir. Ancak bunu yazar›n bir roman› ile s›n›rlayan araflt›r-mac›, hem araflt›rmas›n› daraltm›fl hem de konu ile ilgili genel hükümlerden kurtu-lup daha çok fley söyleyebilece¤i bir s›n›rlama yapm›fl olur.

Her araflt›rman›n bir tezi olmal›d›r. Tez, araflt›r›lmak üzere belirlenen soruna ve-rilen bir ön yan›t veya ona karfl› önerilen bir ilk çözüm niteli¤indedir. Çal›flman›nilk aflamalar›nda oluflturulan tez nihai bir görüfl olmay›p bir tür geçici çözüm nite-li¤indedir. Araflt›rma derinlefltirildikçe edinilen yeni bilgilerin ›fl›¤›nda tezin de¤ifl-tirilmesi veya araflt›rman›n sonuçlar›na uyacak biçimde gelifltirilmesi gerekebilir(Seyido¤lu, 2003: 55-56). Örne¤in Reflat Nuri Güntekin’in romanlar›nda ele ald›¤›aile meselesi, ça¤dafl› olan romanc›lardan farkl› bir mesaj içerebilir. Bu durumdaaraflt›r›c›n›n tezi, yazar›n yaklafl›m›n›n böyle olup olmad›¤›n› incelemek olmal›d›r.Bunu yaparken baflka romanlara da göndermede bulunabilir. Seçilen çal›flma ko-nusu okuyucuda merak uyand›rmal› ve ilgilenenler taraf›ndan söz konusu çal›flma-y› okumak için vakit ay›rmaya de¤er bulunmal›d›r. O nedenle de tez cümlesi sa¤-lam ve ilgi çekici nitelikte olmal›d›r.

Araflt›r›labilir bir konu belirledikten sonra yap›lacak ilk ifl konuyla ilgili dahaönce yap›lm›fl çal›flmalar› belirleyip incelemektir. Araflt›rmac›n›n seçti¤i konuyla il-gili daha önce yap›lm›fl çal›flmalar varsa onlar› incelemesi ve kendisinin o çal›flma-lardan farkl› olarak ne ortaya koyaca¤›n› aç›kça belirtmesi gerekir. Kaynak tarama-

N N

s›, araflt›rmac›y› daha önce yap›lm›fl bir çal›flmay› aynen tekrarlamaktan al›koyar.Böylece araflt›r›c› zaman kazanm›fl olur. Bu noktada araflt›r›c›n›n dikkat etmesi ge-reken fley, kaynak taramas› yaparken sadece kendi konusuna ve bu konuyu ken-di çal›flaca¤› yöntemle inceleyen kaynaklara bakmak olmamal›d›r. Konu ile ilgilitaranmas› gereken çal›flmalar flöyle s›ralanabilir: Konunun bir yönünü ele alan ça-l›flmalar; ayn› konuyu farkl› amaçla, farkl› aç›dan ele alan çal›flmalar; konu farkl› ol-mas›na ra¤men ayn› yöntemi kullanan çal›flmalar; farkl› konular› ayn› amaçlarla elealan çal›flmalar; benzer konular› benzer amaçlarla ele alan çal›flmalar (Cebeci,1997: 30).

Araflt›r›c›n›n yazmaya bafllamadan önce elde etti¤i malzemeyi elemeden geçir-mesi, hangi kaynaklara çal›flmas›nda yer verece¤ine karar vermesi gereklidir. Bu-nun için araflt›r›lan kaynaklardan elde edilen konuyla ilgili bilgilerin özetlenmesi,not al›nmas› gibi, çal›flmay› yaz›ya dökerken araflt›rmac›n›n iflini kolaylaflt›racakyöntemler söz konusudur. Son y›llarda teknolojik imkanlar›n yayg›nlaflmas› ve fifl-leme yönteminin bilgisayar programlar›nda oluflturulmas› sonucu, art›k kaynaktoplama iflinin elektronik ortamda yap›lmas› daha çok tercih edilmektedir. Özellik-le fen bilimleri a¤›rl›kl› bölümlerde kaynak olarak kitap, makale, ansiklopedi d›fl›n-da deneysel yöntemler, ölçme ve de¤erlendirmeye dayal› gözlemler, anket yönte-mi gibi uygulamalar da yer almaktad›r.

Kaynakçada yer alan kitaplarla birlikte Suat Cebeci’nin Bilimsel Araflt›rma ve YazmaTeknikleri adl› kitab›ndan bilimsel araflt›rma sürecine iliflkin ayr›nt›l› bilgi edinebilirsi-niz. (‹stanbul: Alfa Bas›m Yay›m Da¤›t›m, 2010)

Bilimsel Yaz›n›n ‹çeri¤i Bilimsel bir yaz›n›n kendisi kadar bafll›¤› da içeri¤i yans›tmas› aç›s›ndan özenle se-çilmelidir. ‹çeri¤i özetle yans›tan özgün bir isim, bafll›k olarak seçilmelidir. Araflt›r-ma bafll›¤›, çok genel, çok k›sa ya da çok uzun ifadeler ve sözdizimi hatas› içerme-melidir. Bafll›kta k›saltma kullan›lmamal›d›r. Örne¤in “Peyami Safa’n›n Fatih-Harbi-ye Roman›nda Simgesel De¤erler” bafll›¤›, içeri¤inde ne yazd›¤›n› aç›kça anlatanuygun bir araflt›rma yaz›s› bafll›¤›d›r. Ancak “Türkiye Türkçesinde Dolayl› Tümleç”gibi bir bafll›k, çok genel ve içerik hakk›nda pek fikir vermemektedir. Bilimsel ya-z›larda amaç bir fleyi incelemek ve yaz›ya dökmek ise bafll›k da daha çok yaz›dane tür bilgi verilece¤ini düflündürmektedir.

Konuyla ilgili toplad›¤› kaynaklar› ve bilgileri, yaz›ya dönüfltürmeye art›k haz›rolan araflt›rmac›, yaz›n›n girifl bölümünde araflt›rman›n amac›n› aç›kça ifade et-melidir. Araflt›rman›n önemi, araflt›rman›n ilgili bilim dal›na yapt›¤› katk›d›r. Katk›kuramsal veya uygulamal› olabilir.

Girifl bölümünde ayn› zamanda çal›flman›n çerçevesi çizilir. Araflt›rmac›n›n ko-nuyu nas›l s›n›rlad›¤› ve ne çerçevede, hangi yöntemle ele alaca¤› mutlaka belirtil-melidir. Böylece araflt›rmac›, haz›rlayaca¤› yaz›n›n küçük bir haritas›n› ç›karm›flolur. Bu harita, yaz›n›n geneli hakk›nda bilgi verece¤inden, hem yaz› boyuncakendisine, hem de okuyucuya yol gösterecektir. Ayr›ca araflt›rman›n amac›n›n ya-n›nda, konuya iliflkin daha önce yap›lm›fl çal›flmalar da giriflte özetlenmelidir. Ya-zar bütün bunlardan baflka, bu bölümde çal›flmas›yla hangi sonuçlara ulaflmay› he-defledi¤ini de belirtebilir. Bu bölümde konu ile ilgili kavramlara, terimlere yer ve-rilir ve araflt›rma probleminin niteli¤i, içeri¤i, önemi ve geçmifli belirlenmeye çal›-fl›l›r. Bir araflt›rmada sorunun geçmifli, onun nas›l bir geliflim gösterdi¤ini, ortayaç›kmas›nda hangi de¤iflkenlerin rol oynad›¤›n›, o olay›n hangi sonuçlar› do¤urdu-

1436. Ünite - Bi l imsel Yaz › lar ve Yaz ›flma Tür ler i

N N

Bilimsel bir çal›flmada giriflbölümü, çal›flman›namac›n›n, konusunun,bilimsel çal›flmalara nekazand›r›laca¤›n›n,dolay›s›yla özgünlü¤ününifade edildi¤i bölümdür.Çal›flman›n çok genelcümlelerle özetlendi¤i bölümolarak tan›mlanabilir. Bubölümde genel olarak amaç,kaynak taramas›, önem,araflt›rma sorular› yer al›r.


¤unu anlamak bak›m›ndan son derece yararl›d›r. Olay üzerinde etkili olan de¤ifl-kenler, o olay›n gösterdi¤i geliflim ve do¤urdu¤u sonuçlar araflt›rmac›ya oldukçakullan›fll› ipuçlar› verir (‹slamo¤lu, 2003: 36-37).

Girifl bölümünde kaynaklar, araflt›rma amac› ile en az iliflkili olandan en çok iliflkili olanado¤ru, yani genelden özele do¤ru s›ralanmal›d›r.

Girifl bölümünün ard›ndan araflt›rmac›, yaz›s›na bafllar ve giriflte izleyece¤inibelirtti¤i yöntemle, s›n›rlad›¤› konu ve sordu¤u sorular çerçevesinde yaz›s›n›oluflturur. Çal›flman›n ana bölümü giriflte ifade edilen özet bilgilerin aç›k ve netbir flekilde belirtilmesini içerir. Yazar, çal›flman›n tezini/ düflüncesini konu ile il-gili kaynaklara at›fta bulunarak ifade eder. Bilimsel çal›flmalarda, konu ile ilgiliyararlan›lan kaynaklara göndermede bulunmak dikkat edilmesi gereken enönemli noktad›r. Bilim ahlak›, çal›flman›n do¤rulu¤u ve inan›l›rl›¤› aç›s›ndan,baflkalar›na ait ve özgünlü¤e sahip olan fikirlerin al›nd›klar› kayna¤›n mutlakagösterilmesi gerekir. Bilimsel çal›flmalarda konu ile ilgili baflka çal›flmalara at›ftabulunmak, kendi görüflümüzün nerede durdu¤unu vurgulamak, çal›flmaya varolan bilgilerin d›fl›nda katk›m›z›n ne oldu¤unu ortaya koymak ve konu ile ilgiliaraflt›rma yapanlara çal›fl›lan konu ile ilgili bir çerçeve sunmak aç›lar›ndan önem-lidir. Araflt›rmac›n›n, girifl bölümünde yapaca¤›n› vaat etti¤i her fleye yaz›s›ndayer vermesi gerekir. Örne¤in giriflte a, b ve c maddelerinden söz edece¤ini belir-ten araflt›rmac›, yaz›s›nda a, b ve c maddelerini ayr› ayr› incelemelidir. Ayn› fle-kilde yaz›s›n›n sonuç paragraf›nda da a, b ve c maddelerini inceledi¤ini bir kezdaha belirtmelidir. Böyle bir sistem, yaz›n›n amac›ndan ç›kmas›n› engeller vekendi içinde tutarl› olmas›n› sa¤lar.

Nitel, nicel ve elefltirel kuram araflt›rmalar›nda veri toplama tekniklerini daha yak›ndantan›mak için Bilimsel Araflt›rma Yöntemleri adl› kitaba bakabilirsiniz. (Ekiz, D., Ankara:An› Yay›nc›l›k, 2009)

Çal›flman›n sonuç bölümünde ise yazar, girifl bölümünde ulaflmay› hedefledi¤isonucun gerçekleflip gerçekleflmedi¤ini ortaya koyarak konu ile ilgili kendi yo-rumlar›n› içeren ifadelere yer verir. Araflt›rman›n en etkin ve en önemli bölümüolan sonuç, bir anlamda araflt›rman›n neden yap›ld›¤›n›n da aç›kland›¤› bölümdür.Yazar›n kendi yorumlar›, sonuç bölümünde mu¤lak olmamal›, kesin ve net ifade-ler ortaya konmal›d›r. Bu bölümün, çal›flman›n özünü ve genel niteliklerini verdi-¤i ve çal›flma boyunca yap›lan aç›klamalar›n burada özetlendi¤i unutulmamal›d›r.Örne¤in, “bir mal›n gelir-tüketim esnekli¤i, analiz sonucunda 0,60 bulunmufl isebu sonucun yorumlanmadan böylece b›rak›lmas› bir eksikliktir. Bu de¤er, hangikoflullar›n sonucudur ve hangi s›n›rlar içerisinde do¤rudur? Hiç de¤iflme göster-meyecek midir? De¤iflme gösterecekse, hangi faktörlere ba¤›ml› olacakt›r sorular›-na aç›kl›k getirmelidir.” (Ar›kan, 2004: 65).

Bilimsel yaz› yaz›m stili IMRAD format›nda olmal›d›r. IMRAD format›nda yaz›-lacak bir yaz›n›n sunaca¤› bilgiler, anlatt›klar› temalara göre temel bafll›klar›n için-de ait olduklar› alt bölümlerde yer alacak biçimde düzenlenmifltir. Her temel bölü-mün hangi içerikte haz›rlanmas› gerekti¤i belirlenmifltir. Her temel bölüm kendiiçinde alt bafll›klara izin verebilir, ancak bu genifllemelerin genel yaklafl›m› bozma-yacak biçimde tasarlanmas› gerekir (Özdamar, 2003: 232-233).

IMRAD, bilimsel yaz›da yeralan temel bölümler olanIntroduction (Girifl), Material(Yöntem, Veri Toplama),Results (Bulgular veAnalizler), And (ve),Discussion (Tart›flma) anabölümlerinin baflharflerinden oluflan biryaz›m tarz› k›saltmas›d›r.

N N

N N

Bilimsel Araflt›rmada Dil ve Anlat›mBilimsel araflt›rmalarda düflüncelerin hangi kelimelerle ifade edilece¤i önemli birkonudur. Akademik üslup, bilimsel araflt›rmalarda tercih edilmesi gereken bir üs-luptur. Yazar, bu üslup çerçevesinde, kiflisel ifadelerden ve günlük konuflma dilin-de tercih edilen polemik üslubundan kaç›nmal›d›r. Ayn› zamanda genelleyici vebelirsiz ifadeler ve kan›tlanamayacak düflüncelerin de akademik üslupta yeri yok-tur. Bu durumu Kaptan (1977: 226-227) flöye ifade etmektedir:

Araflt›rma bir edebiyat yaz›s› de¤ildir. Anlat›fl›n parlak ve çekici olmas›ndan çok,

aç›k ve anlafl›l›r olmas› tercih edilmelidir. Bir araflt›rma yaz›s›nda aranacak en

önemli özellikler sadelik, aç›kl›k, ak›c›l›k ve söylenmek istenen fleyin dolays›z olarak

söylenmifl olmas›d›r. Her fley tam olarak söylenmeli, hiçbir noktan›n tamamlanmas›

okuyucunun hayaline b›rak›lmamal›d›r. Bu sa¤lanmad›¤› takdirde çal›flmalar hak-

k›nda yanl›fl anlamalara yol aç›lmas› olas›l›¤› büyüktür.

Akademik üslubun en baflta gelen özelli¤i, “kelime ekonomisi” olarak tan›mla-nan, anlat›lmak istenen fleyi en aç›k ve en az kelime ile ifade etme anlam›ndakiyöntemdir. Araflt›rma sonuçlar›na dair hükümlerde e¤er deney sonucu kan›tlanm›flhükümler de¤ilse, kesin ifadeler kullanmaktan kaç›nmak gerekir. Düflüncelerindevrik cümle yap›s›yla ve fiilsiz cümlelerle ifadesinden kaç›n›lmal›d›r. Her bilimdal›n›n kendine özgü terimleri vard›r. Bu sebeple bilimsel yaz›larda ilgili terimlerinkullan›lmas›na özen gösterilmelidir. Anlat›mda zenginlik bak›m›ndan dikkat edil-mesi gereken bir nokta da sözcük tekrar›ndan kaç›nmakt›r. Tekrara düflmemekiçin sözcüklerin eflanlaml›lar› kullan›labilir. Kavramlar ve terimler ise her defas›n-da ayn› biçimde kullan›lmal›d›r. Bilimsel bir yaz›da üçüncü tekil ve edilgen yap›kullan›lmal›d›r. Örne¤in yapt›¤›m çal›flma yerine yap›lan çal›flma; tabloda göster-di¤im yerine tabloda görüldü¤ü gibi vb.

Bilimsel araflt›rman›n dil ve anlat›m› nas›l olmal›d›r?

Yaz›mda Standartlaflma Araflt›rman›n en temel sonucu, elde edilen sonuçlar›n bilimsel yaz› halinde (maka-le, tez, bildiri, rapor) yay›nlanmas›d›r. Yay›nlanmayan araflt›rma yar›m kalm›fl de-mektir. Bilimsel yaz›lar, araflt›rma sonuçlar›n›n ilgili bilim insanlar›na, yararlanacakkurum ve kurulufllara, bilimsel dergilerde yay›nlanarak, rapor halinde, kongre vesempozyumlarda bildiri/poster halinde ya da bilim uzmanl›¤›/doktora/t›pta uz-manl›k biçiminde haz›rlanarak sunulmas›na hizmet eden özgün yaz›lard›r. Bu ni-telikteki yaz›lar›n özgün yaz›m kurallar›na uymas› da beklenmektedir (Özdamar,2003: 229)

Yaz›mda standartlaflma, bilgiye kolay eriflimi ve geliflmifl araflt›rmalar›n plan-lanarak uygulanmas›n› sa¤layacakt›r. Evrensel birikime katk› sa¤laman›n enönemli üretimi olan bilimsel yaz›, ancak konu ile ilgili baflka bilimsel çal›flmala-r›n ilgi alan›na dâhil edilmesiyle amac›na ulaflabilir. Hem içerdi¤i bilimsel arafl-t›rma bilgileri hem de kullan›lan yaz›m stilleri aç›s›ndan standartlara uyan bir bi-limsel yaz›da okuyucu, do¤rudan ilgi alan›na giren bölümlere baflvurarak h›zl›ve kolay bilgi ak›fl›n› sa¤layacakt›r. Böylece bilgi üretiminde zaman kayb› ön-lenmifl olacakt›r.


N N

2


Dünyada Kabul Gören Yaz›m Stilleri Bilimsel yaz› ölçütlerini standart hale getirmek amac›yla uluslararas› yay›n ve bilimkurulufllar›, genel kabul gören birtak›m yaz›m tarzlar› belirlemifllerdir. Bu kurallar,bilimsel yaz›lar›n güvenilirli¤ini, yaz›m tekdüzeli¤ini ve al›nt›lar›n düzenlili¤ini sa¤-lay›c› özellikler içermektedir. Daha çok psikoloji, e¤itim ve di¤er sosyal bilimlerde-ki bilimsel yaz›lar›n haz›rlanmas›nda tercih edilen bir yaz›m stili olan APA: Ameri-kan Psikoloji Birli¤i (American Psychological Association); t›p, sa¤l›k bilimle-ri ve biyolojik bilimler, alan›ndaki bilimsel yaz›lar›n haz›rlanmas›nda tercih edilenbir yaz›m stili olan AMA: Amerikan T›p Birli¤i (American Medical Associati-on); medikal denemelerin (RCT) sonuçlar›n›n bildirilmesi ile ilgili yaz›m tarz›n› içe-ren CONSORT: (Consolidated Standarts of Reporting Trials Group); istatistik,t›p, biyolojik bilimler, psikoloji ve di¤er bilimsel yaz›lar haz›rlan›rken istatistiksel so-nuçlar›n gösteriminde uyulmas› gereken kurallar› içeren ASA: Amerikan ‹statis-tikçiler Birli¤i (American Statistical Association); ekonomik, politik ve sosyo-politik bilimler alan›ndaki bilimsel yaz›lar›n yaz›lmas›nda yararlan›lan bir stil olanAPSA: Amerikan Politik Bilimler Birli¤i (American Political Science Associ-ation); edebiyat, sanat, yaz›n, dil ve tarih bilimlerindeki bilimsel yaz›lar›n haz›rlan-mas›nda tercih edilen bir yaz›m stili olan MLA: Modern Dil Birli¤i (Modern Lan-guage Association); gerçek yaflamda tüm konularda haz›rlanm›fl olan kitap, maga-zin, gazete ve di¤er bilimsel alan d›fl› yay›nlarda tercih edilen bir yaz›m stili olanCHICAGO, bilimsel alanlar›n niteli¤ine göre genel kabul gören yaz›m stilleridir.

Araflt›rma raporlar›nda yayg›n olarak kullan›lan yaz› karakteri Times New Roman, yaz› bü-yüklü¤ü ise 12 punto ve genel olarak bir buçuk sat›r aral›¤›d›r. Paragraf bafllar›nda tab ve-rildi¤inde, paragraf aralar›nda boflluk b›rak›lmamas›, paragraf bafllar›nda tab verilmedi-¤inde ise birer sat›r boflluk b›rak›lmas› önerilmektedir. Ana bölümlerin her birinin de ye-ni bir sayfadan bafllanarak yaz›lmas› gerekmektedir.

Türkiye’de bu konuda bir yaz› disiplini oldu¤unu söylemek ne yaz›k ki çokzordur. Türkiye’de resmî ya da özel kurulufllar, bu kurallar›n birini tercih etmekteya da kendi özel kullan›mlar›n› ortaya koymaktad›rlar. Bu iflin en k›sa zamandastandart bir sisteme oturmas›, bilimsel araflt›rmalara ve bilgi üretimine ulafl›labilirli-¤i kolaylaflt›racakt›r.

Kaynak GöstermeBilimsel bir yaz› haz›rlarken iyi bir konu seçimi ve faydal› bir kaynak araflt›rmas›-n›n ard›ndan, yaz›ya geçifl sürecinde söz konusu kaynaklardan elde edilen bilgile-rin metinde nas›l gösterilece¤i sorusu da gündeme gelmektedir. Bilimsel bir çal›fl-mada kaynak göstermenin gereklili¤ini Karasar (2004:53) flöyle belirtir:

Yararlan›lan kaynaklar›n yazarlar›na kredi vererek, ahlaki ve yasal kurallara uymak;

okuyucuya al›nt›lar›n as›l kayna¤a uygunlu¤unu denetleme imkan› vermek; araflt›r-

mada ileri sürülen görüfl ve olgular›, varsa destekleyen ve desteklemeyen görüfl ve olgu-

lar›n varl›¤›n› belirterek, araflt›rmac›n›n, bunlar› göz önüne ald›¤›n› kan›tlamak ve

okuyucuya ayn› konuda, yararlanabilece¤i öteki önemli kaynaklar› tan›tmakt›r.

Yazar, çal›flmas›nda yapt›¤› al›nt›lar konusunda ölçülü olmal›d›r. Her fleydenönce araflt›rma amac›na uygun nitelikteki kaynaklar tercih edilmelidir. Ayn› za-manda çal›flmada yazar›n görüflleri, yapt›¤› katk›lardan daha fazla yer almal›d›r.Unutulmamal› ki ortaya ç›kan eser, haz›rlayana ait özgün bir çal›flma olmak duru-

N N


mundad›r. S›k s›k al›nt› yapmak ve birbirinin benzeri ifadelere yer vermek, yaz›n›nak›c›l›¤›n› ve süreklili¤ini bozacakt›r. Dolay›s›yla araflt›rmaya katk› sa¤layaca¤›n›ndüflünüldü¤ü fikirlerin al›nt›lanmas› daha uygundur.

Al›nt› yap›lan ifade/cümle ya da paragraf›n, uzunlu¤u ne olursa olsun kayna¤›n› belirtmekgereklidir. Bilimsel çal›flmalarda, metinde hangi düflüncenin kime ait oldu¤u aç›k ve kesinbelli olacak flekilde yaz›lmal›d›r.

Kaynak gösterirken bazen uzun bir paragraf›n sonunda görünen bir sayfa nu-maras› yazar›n tüm paragraf için mi yoksa paragraf›n bir bölümü için mi al›nt› yap-t›¤› sorusunu belirsiz k›lmaktad›r. Dolay›s›yla yazar›n düflünceleri ile al›nt› yapt›¤›çal›flmalardaki düflünceler birbirine kar›flm›fl görünmektedir. Bazen de yazar met-nin sonundaki kaynakça listesinde kayna¤a yer verece¤ini düflünerek metnin için-de kayna¤a iflaret etmez. Halbuki metnin içinde hangi düflüncenin listede verilenesere ait oldu¤unu tahmin etmek çok zordur. Metinde kayna¤› konusunda kuflkuuyanan hiçbir cümle yer almamal›d›r. Bütün bu belirsizlikler, belki de içeri¤i özen-le haz›rlanm›fl bir metni olumsuz etkileyebilir. Baflkalar›n›n bilimsel üretimleriniat›fta bulunmaks›z›n kullanmak; bilim, araflt›rma ve yay›n etik kurallar›na ayk›r›d›r.

Yazar, metin aktar›m›n› do¤rudan ve dolayl› aktar›m olarak nitelenebilecekiki yolla yapar. Konunun anlafl›lmas›n› güçlefltirece¤i düflüncesiyle çok uzun akta-r›mlardan her durumda kaç›nmak ve al›nt› yap›lan kayna¤› belirtmek gerekir.

MLA gibi sosyal bilimler alan›nda tercih edilen baz› yaz›m stillerinde al›nt› dört sat›rdandaha az ise metinde özel bir aral›k b›rak›lmadan t›rnak iflareti ile belirtilir. Dört sat›r› ge-çen uzun al›nt›larda ise hem al›nt› oldu¤unun anlafl›lmas› hem de kolayl›kla okunabilme-si için al›nt›y› sol köfleden iki paragraf bofllu¤u oluflturacak flekilde içeriden yazmak gere-kir. Bu durumda t›rnak iflareti kullanmaya gerek olmaz. Dergilerde yay›mlanan araflt›rmayaz›lar›nda ise uzun al›nt›lar›n ço¤u zaman paragraf içinden yaz›ld›¤› ve yaz›n›n puntosun-dan daha küçük bir punto tercih edildi¤i görülmektedir.

Araflt›r›c›n›n, al›nt› yaparken belirtmesi gerekli olan künye bilgileri genellikleiki yolla olmaktad›r. ‹lki geleneksel bir kaynak gösterme yöntemi olan dipnottakayna¤a ait bilgileri verme yöntemi, di¤eri ise kayna¤a ait tan›t›c› bilgileri al›nt›n›nhemen ard›ndan parantez içinde kaynak vermeyi tercih eden yöntemdir.

Dipnotlu Kaynak Gösterme Yöntemi Kitap ya da makale gibi bas›l› kaynaklarda tercihe ba¤l› olarak, istenilen kaynakgösterme yöntemi kullan›l›r. Ancak dipnotlu kaynak gösterme, kitap veya benzernitelikli hacimli çal›flmalarda daha yayg›n olarak kullan›lmaktayken paragraf içikaynak gösterme yöntemi k›sa araflt›rmalar ve bilimsel makaleler için daha çok ter-cih edilir. Bu yöntemde her sayfada baflvurulan kaynak, numara s›ras›na göre osayfan›n alt›nda bir çizgi çekilerek s›rayla aç›klan›r. Dipnotu göstermek için kulla-n›lan rakamlar, metinde ilgili kelimenin üzerine yaz›l›r. Ancak bilgisayarla yaz›m-da dipnotun yaz›m› ve yerlefltirilmesi otomatik biçimde yap›l›r. Dipnotlar, çal›flmaboyunca bafltan sona sürecek biçimde numaraland›r›l›r. Bu tür kaynak gösterme-de, birden fazla dipnot numaras› yan yana konulmamal›d›r.

Bir kitab› dipnotta ilk kez tan›t›rken verilecek ilk bilgi yazar ad›d›r. Yazar›n ön-ce ad› sonra soyad› yaz›l›r ki bu, bibliyografyada kaynak göstermeden farkl›d›r.‹simlerin yaln›zca bafl harfleri büyük olmal›d›r, unvan belirtmeye gerek yoktur.

N NDo¤rudan aktar›mda yazar,konusuyla ilgili herhangi bircümleyi/ paragraf›/fikrikaynakta yer ald›¤› flekliylehiçbir müdahaledebulunmadan t›rnak içindeal›nt›lar.

Dolayl› aktar›mda yazar,metinde yer verece¤ikaynakta okudu¤u bilgilerikendi anlat›m› ile ifade eder.

N N


Dipnotta kitap bafll›¤› italik ve ba¤laçlar d›fl›nda kelimelerin yaln›zca bafl harfleribüyük harfle yaz›lmal›d›r. Kitab›n bask› say›s›n›n, özellikle de gözden geçirilmiflbask›lar›n mutlaka belirtilmesi gerekir. Kitap bafll›¤›ndan sonra yay›m bilgilerineyer verilir. Yay›m bilgileri bas›m yeri, yay›nevi ve yay›m tarihinden oluflur. Bas›myeri bilinmeyen kaynaklar için bazen [y.y] k›saltmas› kullan›l›r. Yay›n tarihi için yal-n›zca y›l› yazmak yeterlidir. E¤er yay›n tarihi yoksa köfleli ayraç içinde “tarih yok”anlam›nda [t.y] yaz›labilir.

Kayna¤› tan›t›c› bilgilerden sonra sayfa numaras› yaz›l›r. Birden fazla sayfayaiflaret edilecek ise, bilgilerin geçti¤i ilk ve son sayfalar›n numaralar› aralar›na çizgikonarak gösterilir. Afla¤›daki örneklerde alt› çizili yerleri karfl›laflt›r›n›z.

• Yalç›n Arma¤an, ‹mkans›z Özerklik: Türk fiiirinde Modernizm, ‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›, 2011, s.45.

• Yalç›n Arma¤an, ‹mkans›z Özerklik: Türk fiiirinde Modernizm, ‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›, 2011, s.60-75.

Yararlan›lan kaynak dergide yer alan bir makale ise, makalenin bafll›¤› t›rnakiçinde verilir. Derginin ad›n›n belirtilmesinin ard›ndan makalenin hangi ciltte vederginin hangi say›s›nda yer ald›¤› ve sayfa aral›¤› numaralar› s›ras›yla verilmelidir.Afla¤›daki örne¤i inceleyiniz.

• Süer Eker, “Avrupa Birli¤inin Yeni Mottosu ‘Farkl›l›kta Birlik’ ve Türkçenin ‘Fark-l›l›kta Birlik’teki Yeri”, Bilig, 49 (Güz 2009) , s. 35-58.

‹lk kez dipnotta geçen bir kayna¤a yeniden baflvuru yap›ld›¤›nda, o kaynakhakk›ndaki tüm bilgiler yinelenmez. ‹kinci ve daha sonraki baflvurularda, yaln›zcayazar›n soyad› ile sayfa numaras›n› göstermek yeterlidir. Bir yazar›n birden fazlaçal›flmas› kaynak gösteriliyorsa kar›fl›kl›k olmamas› aç›s›ndan, yazar soyad›ndansonra çal›flman›n bafll›¤› da k›saca yaz›labilir. Ayn› soyad› tafl›yan iki ayr› yazardansöz ediliyorsa yine kar›fl›kl›¤› önlemesi aç›s›ndan, ikinci baflvuruda yazarlar›n ilkadlar› da yaz›labilir. Yazar, kayna¤›n› dipnotta gösterdi¤i bir yay›na, arada yeni birkaynak göstermedi¤i durumda, tekrar gönderme yaparsa bu durumda ad› geçeneser ya da ad› geçen makale karfl›l›¤›nda “a.g.e.” ve “a.g.m.” ya da “a.g.y” gibi k›-saltmalar kullanarak sayfa numaras› belirtebilir. Afla¤›daki örnekleri inceleyiniz.

• Y›ld›z Ecevit, Türk Roman›nda Postmodernist Aç›l›mlar, 7. bas›m, ‹stanbul: ‹leti-flim Yay›nlar›, 2011, s.48 (Y›ld›z Ecevit’in kitab›na ilk kez baflvuru yap›l›yor)

• Ecevit, s. 55. ya da a.g.e., s.55 (Y›ld›z Ecevit’in kitab›na yeniden baflvuruluyor.)

Bazen Latince k›salt›lm›fl sözcükler de kullan›l›r: “ibidem”in k›salt›lmas› olanibid, “ayn› yerde” anlam›na gelir. Yukar›da ifade edilen ad› geçen eser/ makale/yay›n düzeni ibid için de tekrarlan›r. Yazar, bir kayna¤a baflvuru yapt›ktan sonra,araya baflka bir dipnotu girmeden o esere yeniden baflvurursa “ibid”. ifadesindensonra sayfa numaras› vermesi yeterlidir. “opere citation” ifadesinin k›salt›lmas› olanOp. Cit. “yukar›da de¤inilen çal›flma” anlam›na gelir. Araya baflka kaynaklar girdik-ten sonra, önceki bir kayna¤›n de¤iflik sayfas›na baflvuru yap›ld›¤›nda kullan›l›r.Yazar soyad›ndan sonra yaz›l›r ve sayfa no onu izler. Loc. Cit., Latince “loco cita-to” dan gelir ve “yukar›da belirtilen yer” anlam›ndad›r. Araya baflka kaynaklar gir-

Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K


dikten sonra bir çal›flmaya yeniden baflvuru yap›ld›¤› durumlarda tercih edilir. Fa-kat baflvuru bir önceki ile ayn› sayfaya olmaktad›r. Op.cit.te ikinci kez de¤iflik birsayfaya baflvurulmakta ancak loc. cit. k›saltmas› yazar soyad›ndan sonra yaz›l›r vesayfa numaras›n›n belirtilmesi gerekmez. Bu tür Latince k›saltmalar, sosyal bilimleralan›ndaki kullan›mlarda tercih edilmemekle birlikte, daha çok fen bilimleri ala-n›nda kullan›lmaktad›r. Verilen bilgiler ›fl›¤›nda afla¤›daki örnekleri inceleyiniz.

• Ayd›n Türkbal, Bilimsel Araflt›rma Yöntemleri ve Yazma Teknikleri, Ankara: Ak-tif Yay›nlar›, 2003, s.52 (Ayd›n Türkbal’›n kitab›na ilk kez baflvuru yap›l›yor)

• Ibid. (Araya baflka kaynak girmeden Türkbal’in kitab›n›n ayn› sayfas›na yenidenbaflvuru yap›l›yor.)

• Ibid., s. 62. (Araya baflka kaynak girmeden Türkbal’in kitab›n›n de¤iflik bir say-fas›na yeniden baflvuru yap›l›yor.)

• Niyazi Karasar, Araflt›rmalarda Rapor Haz›rlama, 12. bas›m, Ankara: Nobel Ya-y›nlar›, 2004, s.48

• Türkbal, op.cit., s.85. (Araya baflka kaynak girdikten sonra de¤iflik bir sayfa-ya baflvuru)

• Ahmet Y›ld›r›m, Bilginin Serüveni, Gelifltirilmifl 9. bask›, ‹stanbul: ‹rtem Yay›ne-vi, 2007, s.35.

• Karasar, loc.cit. (Karasar’›n önceki eserinin ayn› sayfas›na, araya baflka kaynakgirdikten sonra yeniden baflvuru)

Dipnotla kaynak gösterme yönteminin okuyucu ve yazar aç›s›ndan baz› sak›ncalar›n›n ol-du¤u söylenebilir. Konu ile ilgili kaynak için sayfan›n alt›na bak›l›p tekrar metne dönül-mesi ve her seferinde bunun tekrarlanmas›, okuyucunun metne hakimiyetini zay›flatacak-t›r. Ayr›ca bu yöntemde kaynaklar, araflt›rman›n sonunda yer alan bibliyografyada da tek-rar edilece¤inden araflt›rmada iki kez sunulmufl olmaktad›r.

Yazar›n, bazen metinde geçen bir konu hakk›nda ayr›nt›l› bilgi vermek istedi¤idurumlar olabilir, bunlar metinde verildi¤inde ak›c›l›¤› bozabilen ancak konunundaha iyi anlafl›lmas› için gerekli olan bilgiler olabilir. Yazar›n bazen dipnotlara busebeple gere¤inden fazla yer vermesi, yazar› konunun amac›ndan uzaklaflt›rarak,konunun bütünlük ve süreklili¤ini bozabilir. Bu sebeplerden dolay› yazar›n dipnotsistemini, kaynak göstermek yerine, bütünlü¤ü bozmayaca¤›n› düflündü¤ü ek bil-giler ve özel aç›klamalar yapmak için tercih etmesi daha do¤ru görünmektedir.Afla¤›daki örnekte yazar, Azerbaycan’da bir kimlik meselesi olarak alfabe de¤iflik-liklerini ele ald›¤› yaz›s›nda, konuyla ilgili baflka çal›flmalar›n yap›ld›¤› bilgisini ver-mekte ve bir dipnot numaras› göstermektedir. Dipnotta ise bu konu ile ilgili aç›k-lay›c› bilgi vermektedir:

Türkiye’de Cumhuriyet döneminde alfabe de¤ifliklikleri ve dil politikalar›na iliflkintart›flmalar için bak›n›z Nurettin Demir (2010). “1923-1938 Aras›nda Türk Dili”.Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü, Atatürk Dönemi. Ed. Osman Horata vd. Cilt 2.Ankara: AKM. sf. 878-883; ‹lker Aytürk (2008). “The First Episode of Language Re-form in Republican Turkey: The Language Council From 1926-1931”. Journal ofthe Royal Asiatic Society. 18: s. 275-293.

N N

Ö R N E K

Ö R N E K


Paragraf ‹çi Kaynak Gösterme YöntemiSon y›llardaki yay›nlarda tercih edilen bir yöntem de paragraf içinde kaynak göster-me yöntemidir. Bu sistemde kaynaklar›n tam künyesi sadece metnin sonundakibibliyografya bölümünde gösterilir, dipnotlu sistemdeki gibi metinde iki sefer tek-rarlanmaz. Metinde yap›lan al›nt›n›n ya da dolayl› olarak al›nan bilginin hemen de-vam›na parantez içinde bibliyografyadaki kayna¤› tan›tacak kaynakla ilgili k›sa bil-giler konulur. Bu yöntemin tercihe göre de¤iflen uygulamalar› vard›r. Kimi yazar yada kurumlar/ dergiler, metin içinde gösterilen kaynakçaya yazar›n soyad›, yay›m ta-rihini eklerken (APA bu sistemi tercih etmektedir), baz›lar› da MLA’n›n önerdi¤i birsistem olan yazar›n soyad› ve sayfa numaras› s›ralamas›n› dikkate almaktad›rlar.

APA stili ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için www.apastyle.org ve MLA stili için de www.mla.orgadreslerine bakabilirsiniz.

Yararlan›lan kaynak tek yazarl› ise parantez içinde yazar›n soyad›, eserin ya-y›m tarihi ve al›nt›n›n yap›ld›¤› sayfa numaras› verilir.

• “Bu imgeler/zirve flahsiyetler sayesinde yabanc› kültürel deneyim avc›lar› yöreyeçekilir. Böylelikle ilgili ülke ve yerleflim birimindeki yan/öteki de¤erlerin/yan imge-lerin tan›t›lmas› için gerekli f›rsat ve ortam yarat›lm›fl olur.” (Özdemir, 2012: 200)

Yazar ismine metin içinde göndermede bulunuluyorsa, parantez içinde soyad›-n› tekrarlamaya gerek olmaz.

• Özdemir’e göre, “Bu imgeler/zirve flahsiyetler sayesinde yabanc› kültürel deneyimavc›lar› yöreye çekilir. Böylelikle ilgili ülke ve yerleflim birimindeki yan/öteki de¤erle-rin/yan imgelerin tan›t›lmas› için gerekli f›rsat ve ortam yarat›lm›fl olur.” (2012: 200)

Yararlan›lan bir al›nt›n›n sonuna metin içinde yazar›n soyad›, eserin yay›m tari-hi ve al›nt›n›n sayfa numaras›n› vermek yeterlidir, kayna¤›n uzun ve aç›k hali kay-nakçada verilecektir. Kaynakçada verilece¤i için metinde yazara iflaret etmeye ge-rek olmad›¤› düflüncesi kesinlikle yanl›flt›r.

Kitab›n iki yazarl› olmas› durumunda her iki yazar›n soyad›na da yer verilir;ikiden fazla yazar olmas› durumunda ise sadece kitapta ismi ilk s›rada yer alan ya-zar›n soyad› yaz›l›r ve yan›na ve di¤erleri anlam›na gelen “vd.” k›saltmas› konulur.Afla¤›daki örnekleri inceleyiniz.

• “Tolman hayvan davran›fllar›, Lewin insan davran›fllar› üzerinde yapt›klar› ça-l›flmalarla, organizmalar›n çevre ile etkileflim kurarken gelece¤e iliflkin bilinçli ka-rarlar ald›klar› yarg›s›nda mutab›k kalm›fllard›r.” (Steers ve Porter, 1987: 12)

• “Bütün Sibirya Türkleri gibi Sahalar aras›nda da atefli doyurmak, ona yiyeceksunmak oldukça önemlidir. Onlara göre yeni bir yere geldiklerinde veya iyi bir ye-me¤e bafllamadan önce uot iççi ad› verilen atefl iyesine yiyecek verilmelidir.” (Gri-goriyev vd., 1974: 102)

Paragraf içinde geçen kaynaklar, kaynakçada yazar soyad›na göre alfabetik olarak s›rala-n›r ve okuyucu metin içinde yazar›n soyad›, tarih ve sayfa numaras› verilen kayna¤›n tamismi, yay›m yeri, bask› say›s› gibi bilgileri buradan ö¤renebilir.

N N

Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K

N N

Metnin sonunda kaynak gösterimi yukar›da ifade edilen sistemlere göre de¤iflik-lik göstermektedir. Yazar-tarih yönteminde yazar›n soyad› ve ad›n›n belirtilmesin-den sonra parantez içinde eserin yay›m tarihi verilirken; yazar-sayfa numaras› siste-minde ise bas›m tarihi, yazar›n soyad›, ad›, kitab›n ad›, bask› say›s›, bas›m yeri ve ya-y›nevi bilgilerinden sonra s›ralan›r. Her iki durumda da yazar›n unvan› belirtilmez.

Metin içinde yazar ve tarih bilgisini veren APA, Amerikan Psikoloji Derne¤i’ninbenimsedi¤i bir yöntemdir. Bu stil daha çok, ekonomi, iflletme, e¤itim, sosyoloji,psikoloji, antropoloji, siyaset bilimi ve biyoloji alanlar›nda tercih edilir. MLA ise, me-tin içinde yazar ve sayfa numaras› bilgisini önermektedir. Bu stil daha çok edebiyat,tarih, felsefe, modern ve klasik diller gibi befleri bilimler dallar›nda kullan›l›r. Üçün-cü bir metin içi yöntem olan numaral› sistem ise ço¤unlukla kimya, bilgisayar, ma-tematik ve fizik gibi uygulamal› bilimlerle t›p bilimleri alan›nda geçerlidir. Bu yön-temde metinde kaynaklar parantez içinde s›ras›yla belirtildikten sonra ayn› s›rayagöre sondaki referanslar listesinde tan›t›l›r (Seyido¤lu, 2003: 232). AMA, CONSORTgibi yaz›m stilleri bu uygulamay› tercih etmektedirler. Örne¤in; “her türlü bilimselaraflt›rman›n sonucu bu çal›flmada kaydedilmifltir” (32), cümlesi metnin içinde geç-mekte ve iflaret edilen kaynak da parantez içinde belirtilmektedir. Bu sistemde met-nin içinde kayna¤a ait tan›t›c› bilgileri vermeye gerek duyulmaz. Metinde paranteziçinde geçen 32 rakam›, metnin sonundaki kaynakça listesinde 32 nolu kayna¤a ifla-ret etmektedir. Bu yöntem, di¤er yöntemlere göre kolayl›¤› aç›s›ndan tercih edil-mektedir. Ayn› kaynak metnin içinde tekrar tekrar geçse bile, de¤iflmeyen ayn› nu-mara her defas›nda parantez içerisinde verilmektedir. Bu durumda kaynakça liste-sinde kaynaklar alfabetik olarak s›ralanmaz, metinde at›f yap›lan s›raya göre yaz›l›r.

Kaynakça Yaz›m›Gerek dipnotlu kaynak gösterme gerekse de paragraf içi kaynak gösterme yön-temlerinde, çal›flman›n sonunda gönderme yap›lan kaynaklar›n tam künyelerininyer ald›¤› bir kaynakça listesi sunulmal›d›r. Metnin içinde k›saltma ifadelerle eksikyer alan bilgilerin tamam›, ayr›nt›l› olarak bu bölümde verilir.

Kaynakça listesinde yer alacak eserler konusunda iki görüfl mevcuttur: Birincigörüfle göre, daha önce metin içerisinde herhangi bir flekilde ad› geçen, kendisineat›f yap›lan, al›nt› yap›lan, yararland›¤› dipnotu, numaralama, yazar ad›, tarih vb.gibi yöntemlerle belirtilmifl olan eserler kaynakçada yer almal›d›r. Bunun d›fl›nda-ki eser adlar›na kaynakçada yer vermeye gerek yoktur. ‹kinci görüfle göre ise yu-kar›daki eserlere ek olarak, konuyla ilgili tüm kaynaklar›n listede yer almas›nda birsak›nca yoktur. Böylece arzu eden okuyucu ve araflt›rmac›lara daha genifl bir kay-nak listesi sunulmufl olmaktad›r (Ar›kan, 2004: 335).

Kaynaklar yazar soyad›na göre ayr›nt›l› olarak s›ralan›r. Kayna¤›n bulunmas›n› kolaylafl-t›rmak için her maddenin ilk sat›r› sayfan›n soluna bitiflmelidir, ikinci ya da daha sonrakisat›rlar da bir paragraf girintisi kadar içeriden yaz›lmal›d›r.

Yazar ad›: Yazar ad›, ilgili kayna¤› yazan, haz›rlayan ya da derleyen kiflinin ad›ve soyad›d›r. Kaynakça listesinde yer alacak olan eser tek yazarl› ise ve ad› ve so-yad› tam olarak biliniyorsa önce soyad› yer alacak flekilde yaz›l›r. Afla¤›daki örnek-leri inceleyiniz.

Yazarla ilgili bilgilerde yazar›n unvan›n› belirtmeye gerek yoktur.


N N

N N

Araflt›rmac›, alan›nda yayg›nolarak kabul gören birkaynak gösterme biçiminiizleyebilir.


• Özdemir, Nebi (2012). Kültür Ekonomisi ve Yönetimi. Ankara: Hacettepe Yay›nlar›.

Yukar›daki örnekte oldu¤u gibi bazen künye bilgilerinin aras›na virgül yerinenokta konmas› tercih edilmektedir. Bazen ay›r›c› olmas› bak›m›ndan soyad›n›n ta-mam›n›n büyük harflerle yaz›ld›¤› da görülmektedir.

• ÖZDEM‹R, Nebi (2012), Kültür Ekonomisi ve Yönetimi, Ankara: Hacettepe Yay›nlar›.

Eserin iki yazarl› olmas› durumunda kaynakçada her ikisinin ismine de yer ve-rilebilir, ancak önce yaz›lan yazar›n soyad› yaz›lmakla birlikte, devam›nda ikinciyazar›n önce ismi yaz›l›r.

• Buran, Ahmet ve fierife O¤rafl (2003), Elaz›¤ ‹li A¤›zlar›, Elaz›¤: Aktan Yay›nlar›.

‹kiden çok yazarl› eserlerde ise eserde yer alan ilk isim belirtilerek devam›na vedi¤erleri ve di¤er ya da bu ifadelerin k›saltmas› olan vd. ibaresi konulur.

• ‹sen, Mustafa vd. (2002), Eski Türk Edebiyat› El Kitab›, Ankara: Grafiker Yay›nlar›.

Baz› durumlarda ise baz› yazarlar›n soyadlar›n› kullanmay› tercih etmediklerinigörüyoruz. Bu tür durumlarda yazar›n kullanmay› tercih etti¤i özel ad s›ralamadayer almal› ve orijinal isim devam›nda parantez içinde belirtilmelidir.

• Halikarnas Bal›kç›s› (Cevat fiakir Kabaa¤açl›) (1999), Aganta Burina Burinata,Ankara: Bilgi Yay›nevi.

Yay›m y›l›: Yay›m tarihi, yaz›m stillerine göre, kaynakça bilgilerinin düzenle-niflinde farkl› yerlerde yer almaktad›r. Yazar ad›ndan sonra olabildi¤i gibi, yay›myeri bilgisinden sonra da yaz›labilmektedir.

Eserin yay›m y›l›, baflka bask›lar› da olabilece¤i dikkate al›narak yap›lan al›nt›n›ngüvenilirli¤i aç›s›ndan mutlaka belirtilmelidir. Eserde tarih belirtilmiyorsa, tarih yokanlam›na gelen ty. ibaresi kullan›labilir. Bir yazar›n ayn› y›l içinde yay›mlanan birdenfazla çal›flmas› varsa, çal›flmalar›n› kaynakçada birbirinden ay›rmak için tarih bilgisi-nin yan›na a,b,c... gibi harfler konabilir. Bu durumda metin içinde gösterilen kaynakbilgilerine de ayn› harf uygulamas›n› koymak gerekir. Afla¤›daki örnekleri inceleyiniz.

• Genç, Giray (1998a), Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Medreseler, ‹stanbul: ÖtükenYay›nlar›.

• Genç, Giray (1998b), “Medrese”, ‹slam Ansiklopedisi, c. 22, ‹stanbul: DiyanetVakf› Yay›nlar›: 200-215.

Eser ad›: Eser ad›, eserin ayr›nt›l› bafll›¤›d›r. Kapakta ana ve alt bafll›klar yer al›-yorsa hepsi künye yaz›m›nda belirtilmelidir. Eser, bir kitap ya da dergi ise italik ya-z›lmal›d›r, makaleler t›rnak içinde belirtilir. Eser ad›n›n bold (koyu) yaz›ld›¤› ör

neklere de rastlanmaktad›r. Afla¤›daki örne¤i inceleyiniz.

• K›l›ç, Levend (2012), Foto¤raf Kültürü, (ed. Müjgan Bozkaya), Eskiflehir: Ana-dolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar›.

Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K

Dergi makaleleri kaynak gösterilirken, yazar›n soyad›, ad› ve parantez içindetarih belirtilmesinin ard›ndan t›rnak içinde makalenin tam ismi, makalenin yer al-d›¤› derginin ismi, cilt numaras› ve makalenin dergideki sayfa aral›¤› yaz›l›r.

• Timurtafl, F. Kadri (1951), “Fatih Devri fiairlerinden Cemâlî ve Eserleri”, ‹Ü TürkDili ve Edebiyat› Dergisi, IV (3): 189-213.

Yazar, kaynak olarak bas›lmam›fl yüksek lisans veya doktora tezlerinden yarar-lan›yorsa kaynakça listesinde tezin bas›lmam›fl oldu¤unu ve hangi üniversitede ha-z›rland›¤›n› mutlaka belirtmelidir.

• ‹sen, Tuba Ifl›nsu (2002), “Divan fiiirinde Fahriye”, Yay›mlanmam›fl Yüksek Li-sans Tezi, Ankara: Bilkent Üniversitesi.

Bir eseri yay›ma haz›rlayan, derleyen, çeviren ya da esere editörlük yapanlar›nkaynakçada mutlaka vurgulanmas› gerekir. Çeviri bir eserin orijinal yazar›, yazarad ve soyad› bilgileri içerisinde yer al›rken, eseri çeviren kifli, eserin ad› belirtildik-ten sonra çev. ibaresi ile yer almal›d›r. Eser editörlü¤ü ya da derlemesi ed. haz. yada der. ibareleri ile belirtilmelidir. Kaynak gösterirken eserin bu konudaki niteli¤i-ni vurgulamak önemlidir.

• Eagleton, Terry (2011), Kötülük Üzerine Bir Deneme, (çev. fienol Bezci), ‹stan-bul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Ayn› yazara ait birden fazla yap›t kaynakçada gösterilecekse bu durumda, ilkesere yer verildikten sonra ayn› yazar›n di¤er eserleri için ad ve soyad› düzeniniyinelemek gerekmez; bunun yerine ad ve soyad› bilgisi yerine bir uzun çizgi ko-nabilir. Ayn› yazara ait birden fazla eserin kaynakçadaki s›ralamas›, soyad› alfabe-tik bir ayarlamaya müsait olmad›¤› için, eserlerin alfabetik s›ras›na göre yap›l›r.

• Develi, Hayati (1995), Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzy›l Osmanl›Türkçesinde Ses Benzeflmesi ve Uyumlar, Ankara: TDK Yay›nlar›.

• _______ (1998), XVIII. Yüzy›l ‹stanbul Hayat›na Dair Risâle-i Garîbe, ‹stanbul:Kitabevi.

Son y›llarda yaz›m stillerinde genellikle eser ad› italik formu ile yaz›lmaktad›r.Ancak eser ad›n›n alt›n›n çizildi¤i örneklerle de karfl›lafl›labilir.

Eagleton, Terry (2011), Kötülük Üzerine Bir Deneme, (çev. fienol Bezci), ‹stanbul:‹letiflim Yay›nlar›.

Bask› say›s›: Eserin kapa¤›nda gelifltirilmifl ya da düzenlenmifl yeni bask› ifa-desi yer al›yorsa, kaynak gösterirken mutlaka bask› say›s›na da yer vermek gerek-lidir. Çünkü bu ifadeler, esere yeni katk›lar›n oldu¤u anlam›na gelir, dolay›s›yla ve-rilen sayfa numaras›nda da daha önceki bask›lara göre farkl›l›k oluflabilir.

• Güven, Ahmet vd. (2005), Türk Dünyas› Üzerine Bir ‹nceleme, Geniflletilmifl 3.bask›, Ankara: Pelikan Yay›nlar›.


Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K


Resmî yaz›flmalarda estetikkayg›, üslup özelli¤i,kurgusall›k ve düflünceaktar›m› aranmaz. Edebî veestetik de¤erleriolmamas›na ra¤menbelgesel önem tafl›rlar.Günümüzde bu tür yaz›larço¤unlukla elektronikortamda yaz›lmaktad›r.

Yay›m yeri: Kullan›lan kaynakta eserin yay›m yeri belirtiliyorsa yaz›lmal›d›r,belirtilmiyorsa yay›m yeri yoktur anlam›ndaki yyy. ibaresi kullan›labilir. Benzer fle-kilde yay›mc› ya da yay›nevinin ismi de kullan›lan kaynakta yer alm›yorsa yy (ya-y›mc›/yay›nevi yok) ibaresi konabilir. Bunun ‹ngilizce karfl›l›¤› “no place” anlam›n-da “n.p.” k›saltmas›d›r.

• Küçüker, Ahmet (2004), ‹letiflimsizlik, Ankara: yy.

Sayfa numaralar›: Kaynakça listesinde kitap yay›n›n› gösterirken sayfa numa-ras› belirtmek gerekmez, ancak makale yay›n›n› kaynak gösterirken makalenin yerald›¤› sayfa aral›¤›n›n mutlaka belirtilmesi gereklidir.

• Tekin, F. Ziya (1951), “Nedim’in fiiirlerinde ‹stanbul”, ‹Ü Türk Dili ve Edebiyat›Dergisi, V (4): 152-161.

‹nternet belgelerine ve elektronik kaynaklara baflvuru yönteminde, ya-zar soyad›, ad›, belge tarihi, belge bafll›¤› ve protokol ve eriflim adresinin yaz›l-mas› gerekir.

• Durmufl, Ali (2002), “Yaflar Kemal’in Edebiyat Serüveni”, http://www.kultur-sanat.com.tr.

Kuflkusuz gösterilecek kaynaklar sadece kitap, makale gibi yayg›n olarak bafl-vurulan türlerden de¤ildir. Arfliv belgeleri, yaz›flma, görüflme ve demeçler, yay›m-lanmam›fl tez rapor ve bildiriler, gazeteler, anayasa maddeleri, röportajlar gibi tür-leri çal›flmaya kaynak göstermek ve di¤er ayr›nt›lar için yaz›n›n haz›rland›ktan son-ra sunulaca¤› kurumun belirledi¤i yaz›m stilinin kurallar›na bak›lmal›d›r. Her du-rumda verilecek bilgiler ayn›d›r, ancak bu bilgilerin hangi s›rayla sunulaca¤› yaz›mstillerinin tercihine göre de¤iflmektedir. Ortaya konan bilimsel yaz›n›n kendi için-de bir tutarl›l›¤›n›n olmas› her durumda gereklidir.

YAZIfiMA TÜRLER‹

Resmî Yaz›flmalarResmî yaz›, devlet kurumlar›n›n kendi aralar›nda veya kifli ve özel kurulufllarlailetiflimlerini sa¤lamak amac›yla yaz›lan yaz›lard›r. Bilimsel yaz›larda oldu¤u gibibu tür yaz›larda da, uzun anlat›ma dayal› edebiyat türlerinden farkl› olarak ko-nuyu do¤rudan ifade etmek amaçlan›r. Resmî yaz›flmalar kurumlar aras›ndaolabilece¤i gibi kurumdan kifliye, kifliden kuruma ya da kifliden kifliye de olabi-lir. Burada en çok gereksinim duyulan resmî yaz›flma türleri ve bu türlerin örnek-lerine yer verilmifltir.

Yaz›flma tekniklerine iliflkin ayr›nt›l› bilgi için Yaz›flma Teknikleri- Örnekler ve Uygula-malar adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Koç, H. ve Tarhan Öztoprak, M. Ankara: SeçkinYay›nc›l›k, 2012)

N N

Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K

DilekçeResmî ya da özel kurulufllara, gerçek ya da tüzel kiflilere yaz›lan, bir dile¤i, iste¤i,ihbar ve flikayeti bildirmek üzere veya herhangi bir konuda bilgi sormak amac›ylayaz›lan resmî mektup türlerinden en yayg›n› dilekçedir. Dilekçelerin yaz›m›ndauyulmas› gereken noktalar flöyledir:

1. Dilekçe ka¤›d›n›n üst kenar›ndan bir miktar boflluk b›rak›ld›ktan sonra iste-¤in iletildi¤i makam ad› yaz›l›r ve alt sat›ra geçilerek makam›n bulundu¤uyer ad› yaz›l›r.

2. Metin bölümü birkaç maddeden oluflmuyorsa paragraf bafl› kadar boflluk b›-rak›larak yaz›ya bafllan›r. Dilek, hiçbir yanl›fl anlamaya yer vermeyecek, aç›kve anlafl›l›r bir ifade ile bildirilir. Anlat›lmak istenen her fley k›sa ve öz biçim-de yaz›lmal›d›r.

3. Dilekçenin metin bölümü “arz ederim” ifadesiyle sonland›r›lmal›d›r. 4. Metin bölümünün sonuna sa¤ alta tarih yaz›l›r. Tarihin alt›na imza at›l›r. ‹m-

zan›n alt›na da ad ve soyad yaz›l›r.5. ‹mza bölümünden sonra kâ¤›d›n sol alt taraf›na adres ve iletiflim bilgileri

yaz›l›r.6. Dilekçede ek belge varsa ka¤›d›n sol alt taraf›na adres ve iletiflim bilgile-

rinin alt›na s›ralan›r.

Dilekçeler daima bir üst makama yaz›l›r. Konusuna ve usulüne uygun olmak kofluluyla il-gili makam, verilen dilekçeyi kabul etmek zorundad›r. Dilekçeyle ilgili bir belge, evrakvarsa dilekçeye ek olarak verilebilir. Dilekçenin genel çizgileri olmas›na ra¤men farkl› ku-rumlarda kullan›lan dilekçe örnekleri de¤ifliklik gösterebilmektedir.


Örnek 6.1: Do¤ru Haz›rlanm›fl Bir Dilekçe Örne¤i

Anadolu ÜniversitesiEdebiyat Fakültesi Dekanl›¤›na,

ESK‹fiEH‹R

Fakülteniz Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü 2. S›n›f 223765 numaral› ö¤rencisiyim. 23.05. 2011 tarihinde yap›lan Edebiyat Bilgi ve Teorileri dersi final s›nav›na rahats›zl›¤›m ne-deniyle kat›lamad›m.

Anadolu Üniversitesi Hastanesinden alm›fl oldu¤um 2 (iki) günlük istirahat raporu ili-flikte sunulmufltur.

Gere¤ini sayg›lar›mla arz ederim.25. 05. 2011

(‹mza)Ahmet Durmaz

Adres:Ifl›klar MahallesiEcegül Sokak 19/326470 Tepebafl›, Eskiflehir

Ekler:EK-1 (1 adet sa¤l›k raporu)

N N

Eskiden arzuhal ya da istidadiye de adland›r›lan bu tür,ço¤unlukla çizgisiz dosyakâ¤›d›na yaz›l›r.

Dilekçelerde ad, soyad, tarihve imza mutlakabulunmal›d›r.

TutanakMeclis, kurul, toplant›, mahkeme gibi yerlerde söylenen sözlerin, tespit edildi¤i an-da aynen yaz›ya geçirilmesiyle oluflturulan yaz›lara tutanak ad› verilir. Toplant› tu-tana¤›n›n konusunu, meclis, mahkeme, kulüp, siyasi parti ve kongre toplant›lar›,apartman yönetimi toplant›lar› vb. yerlerde yap›lan toplant›lardaki konuflmalar vegörüflmeler oluflturur. Olay tutana¤›, kavga, çat›flma, h›rs›zl›k, ifl kazas› gibi konu-lar› içerir. Olay tutana¤›, yaln›zca konuyla ilgili kiflilerce düzenlenir. Olay tutana¤›olaydan hemen sonra, toplant› tutana¤› ise görüflmelerin bafllad›¤› andan itibarendüzenlenmelidir. Yaz›l› ve yasal bir belge olan tutanak, yaln›zca yetkili ve sorum-lu kiflilerce düzenlenir. Bu niteli¤e sahip olmayan kiflilerce düzenlenen tutanakla-r›n hiçbir yasal de¤eri ve geçerlili¤i yoktur.

Tutanak, eskiden zab›t olarak adland›r›l›yordu. Tutana¤› düzenleyen kifliye de zab›t kâti-bi deniyordu.

KararBaz› resmî kurulufllar›n veya tüzel kiflilerin bir konu üzerine yapt›klar› toplant› ve-ya oturumlardan sonra oluflan görüflleri, komisyonlar›n gerçeklefltirdikleri çal›flmave araflt›rma sonuçlar›n›n onanm›fl deftere yaz›lmas›na karar ad› verilir. Toplant›-lardan sonra var›lan sonuçlar, bir karar olarak karar defterine geçirilir. Kararlar,toplant›ya kat›lanlar›n oylar›yla belirlenir. Bir karar yaz›l›rken flu noktalara dikkatedilmesi gerekir:

1. Karar yaz›s›n›n bafl›na s›ras›yla karar tarihi ve günü, karar numaras›, oturumyeri ve saati yaz›l›r.

2. Girifl bölümünde toplant›n›n gündemi ya da konusu belirtilir. 3. Üyelerin konuya iliflkin görüflleri ve tart›flma sonuçlar› maddeler halinde

yaz›l›r.4. Karar yaz›s› “oy birli¤iyle karar verildi” veya “oy çoklu¤uyla karar verildi”

ifadesiyle sonland›r›l›r. 5. Karar yaz›s›n›n en alt›na toplant› baflkan› ve üyelerinin adlar›, soyadlar› ya-

z›l›r ve bu kifliler karar› imzalarlar. Kararlar ya karar defterine elle okunakl›ve düzenli bir biçimde yaz›l›r, ya da bilgisayarla yaz›ld›ktan sonra baflkan veüyelerce imzaland›ktan sonra karar defterine yap›flt›r›l›r.


Resmî bir yaz› niteli¤itafl›yan karar yaz›lar›,taraflar aras›ndaba¤lay›c›d›r.

Örnek 6.2: Olay Tutana¤› Örne¤i

TUTANAK23. 05. 2011 tarihinde saat 16.00 da Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 10 nolu

derslikte yap›lmakta olan Türk Dili dersi final s›nav›nda ........isimli ve ..........numaral› ö¤-rencinin kopya çekmeye teflebbüs etti¤i saptanm›flt›r.

S›nav ka¤›d›na ve kopya malzemelerine el konan ö¤renci s›n›ftan ç›kar›lm›flt›r. Sözüedilen kopya malzemeleri ekte sunulmufltur.

‹flbu tutanak taraf›m›zdan düzenlenmifltir. 23. 05. 2011

Gözetmen Türk Dili dersinin sorumlusuAli Kaya Nezihe Türkan(‹mza) (‹mza)

EK-1: S›nav kâ¤›d› ve kopya malzemeleri

N N

Herhangi bir olay›ngerçekleflmesi durumunda,olay› kay›t alt›na almakamac›yla haz›r bulunanlar›nonay› ve imzas› al›narakyaz›lan yaz›lara da tutanakdenmektedir.

Tutanaklarda elde edilenhaz›r durum anlat›lmal›,yoruma veya kifliselgörüfllere yer verilmemelidir.

RaporBir konu ya da olay›n incelenmesi sonucunda elde edilen veriler ›fl›¤›nda ortaya ç›-kan görüfllerin sunuldu¤u yaz› türüne rapor ad› verilir. Rapor da tutanak gibi bi-limsel yaz› türlerindendir. Ancak tutanakta olay oldu¤u ve görüldü¤ü gibi yaz›yaaktar›l›rken, raporda kiflisel düflünce ve yorumlara yer verilir. Raporda önceliklemevcut durumu anlama, olay›n ayr›nt›lar›na hakim olma, bütün ayr›nt›lar›yla olay›kan›tlar›yla birlikte yaz›l› hale getirme söz konusudur.

Bilimsel araflt›rma raporlar›n› bu ba¤lamdan ayr› de¤erlendirmek gerekir.

Rapor, çok genifl bir yelpazede haz›rlanabilen bir yaz› türüdür. Deney raporu,tez raporu, çal›flma raporu, hava raporu, ölüm raporu, y›ll›k faaliyet raporu, teknikrapor vb. konularda rapor haz›rlanabilir. Raporu haz›rlayacak kiflinin konuyla ilgi-li uzmanl›¤›n›n olmas› önem arz eder. Bu bak›mdan rapor haz›rlama görevi konu-nun uzman› olan kiflilere verilmelidir.

Resmî yaz›lar ve resmî yaz› türlerini örneklerle ele alan Mesleki Yaz›flmalar adl› kitaptanayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz. (Bahar, E., Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k, 2011)

Rapor haz›rlan›rken önce yaz›l› kaynaklara baflvurmak, konuyla ilgili yeterlimalzeme ve bilgi toplamak gerekir. E¤er gerekliyse konuyla ilgili kiflilerin görüflle-rine müracaat edilerek onlarla mülakat yap›labilir. Raporu haz›rlayacak kiflide ko-nu hakk›nda etrafl›ca bilgi sahibi oldu¤u kanaati uyan›ncaya kadar bilgi toplamaifllemi devam etmelidir. Bu inceleme s›ras›nda gerekliyse kanun, yönetmelik, tü-


N N

Raporlar; araflt›rmaraporlar›, uzman raporlar›,durum raporlar› ve öneriraporlar› gibi ifllevine görefarkl› biçimlerdeadland›r›labilir.

Örnek 6.3: Yönetim Kurulu Toplant› Örne¤i

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹EDEB‹YAT FAKÜLTES‹

FAKÜLTE YÖNET‹M KURULU TOPLANTISI

Toplant› Tarihi: 13.09.2012Toplant› No: FYK-2012-08Fakülte Yönetim Kurulu 13 Eylül 2012 günü saat 10.00’da afla¤›daki gündemle toplan-

m›fl ve afla¤›da belirtilen kararlar› alm›flt›r. Gündem: 1. Aydan fiimflek’in atamas›n›n görüflülmesi.2. Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü ö¤rencisi Özge Tekan’›n dilekçesinin görüflülmesi.

Kararlar1. Aydan fiimflek’in Fakültemiz Sosyoloji Bölümüne ö¤retim görevlisi olarak atanma

baflvurusu ile ilgili dosyas› incelendi ve aday›n yaz›l› s›nav› yap›ld›. Aydan fiim-flek’in belirtilen flartlar› sa¤lamas› ve yap›lan yaz›l› s›navda baflar›l› olmas›ndan do-lay›, YÖK’ün 2547 say›l› kanun ile “Ö¤retim Üyesi D›fl›ndaki Ö¤retim Eleman› Kad-rolar›na Naklen veya Aç›ktan Yap›lacak Atamalarda Uygulanacak Merkezi S›nav ileGirifl S›navlar›na ‹liflkin Usul ve Esaslar Hakk›nda Yönetmelik” uyar›nca AnadoluÜniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümüne ö¤retim görevlisi olarak atan-mas› hususunun Rektörlük Makam›na arz›na,

2. Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü ö¤rencisi 221108005 numaral› Özge Tekan’›n 2011-2012 E¤itim Ö¤retim Y›l›, Bahar Döneminde alabilece¤i TDE 200 kodlu bölüm seç-meli dersleri aç›lmad›¤› için lisans yönetmeli¤inin 21. maddesi 5. bendine istinadenbu dönem aç›lm›fl olan TDE 361 Yazarl›k I dersini almas›na,

oy birli¤iyle karar verilmifltir.

(imza) (imza) (imza) (imza)

N N

zükler de incelenebilir. Rapor haz›rlaman›n son safhas›n› yazma oluflturur. Konuy-la ilgili bütün veriler topland›ktan ve bir sonuca ulafl›ld›ktan sonra yazma iflleminegeçilmelidir. Raporlar belli bir plan çerçevesinde haz›rlanmal›d›r. Daha önce ben-zer raporlar›n haz›rlanmas›nda oluflmufl ve genel kabul görmüfl bir rapor düzenivarsa bu düzen içinde rapor yaz›labilir. E¤er böyle bir haz›r format yoksa konunundurumuna göre, mant›ksal bir s›ra izlenmelidir. Raporun niteli¤i, incelenen konu-nun olumlu ve olumsuz yönleri, nedenleri, yans›malar› ve sonuçta var›lan yarg›aç›kça belirtilmelidir. Oluflacak kanaat olumlu da olsa olumsuz da olsa duygusal-l›ktan uzak, aç›kça ifade edilmelidir. Raporda ileri sürülen olumlu veya olumsuzgörüfller kesin kan›tlarla somut bir biçimde aç›klanmal›d›r. Raporlar›n sonuç bölü-mü, raporu haz›rlayan›n görüflüne göre ifllem yap›laca¤›ndan, özellikle tek kifli ta-raf›ndan haz›rlanan raporlarda önem arz eder. Bu nedenle rapor haz›rlayan kiflikonuyla ilgili oluflan kanaatini tarafs›z bir flekilde ifade etmelidir. Bunlar daha çokkiflisel raporlar olarak adland›r›l›r. Birden çok kiflinin haz›rlad›¤› ve ortak görüflüyans›tan raporlar da ortak raporlar olarak adland›r›l›r. Bazen de bu raporlar peri-yodik aral›klarla günlük, ayl›k, y›ll›k vb. haz›rlanabilir. Baz› raporlarda konuyla il-gili belgeler bulunabilir. Bu belgelerin türü, say›s› ve kayna¤› rapor sayfas›nda be-lirtilir ve “Ekler” bafll›¤› alt›nda bu belgeler s›ralanabilir.

Raporu haz›rlayan kifli veya kiflilerin ad, soyad, unvan ve imzalar›n›n raporda mutlaka yeralmas› gerekir.


Örnek 6.4: Rapor Örne¤i

“‹stiarenin Belâgat Kitaplar›ndaki Seyri ve Onu Yeniden Anlama ve Sunma Dene-mesi” adl› makale hakk›nda rapor

“‹stiarenin Belâgat Kitaplar›ndaki Seyri ve Onu Yeniden Anlama ve Sunma Denemesi” ad-l› makale, edebî sanatlardan biri olan istiarenin belâgat kitaplar›ndan günümüze kadar ta-n›mlamalar› ve tasniflerini elefltirel bir bak›fl aç›s› ile de¤erlendirmektedir. Yazar, istiarenin edebî sanatlarla ilgili kitaplardaki baz› tan›mlama ve örneklerinin hatal›oldu¤unu, edebi sanatlar›n geçmiflten günümüze nas›l aktar›ld›¤›n› ve aktar›l›rken ne gibihatalara düflüldü¤ünü belâgatla ilgili eserleri inceleyerek ortaya koymaktad›r. Kendi içinde bir tutarl›l›¤›, düzeni ve en önemlisi de bir tezi olan bu makale, bilimsel biryaklafl›mla ele al›nm›fl, alanda bir bofllu¤u dolduran ve gözlem ve verilere dayanan özgünbir çal›flma olarak de¤erlendirilebilir. Bu haliyle yay›mlanabilir gibi görünen makale hakk›nda birkaç noktaya afla¤›da iflaretedilmifltir:1. Makalenin ilk cümlesi çok uzundur. Makalelerin ilk cümlelerinin okuyucuyu yaz›ya

ba¤lama düflüncesi dikkate al›nd›¤›nda, tek ve uzun bir cümlede çok fley söylenmekistenmifl havas› uyand›rmak akademik üsluba ters düflmektedir. ‹lk paragraf için, bir-kaç cümleye bölünen daha uygun bir üslup tercih edilebilir.

2. Yazar, makalenin ilerleyen bölümlerinden birini “‹stiarenin Bat› Retori¤indeki Karfl›l›-¤›” bafll›¤›na ay›rmakta ve istiarenin Bat› retori¤indeki karfl›l›¤›n›n “allusion” oldu¤unuve yanl›fl ifade edildi¤ini belirtmektedir. Yazar, sadece yanl›fl kullan›m›na iflaret et-mekle kalmay›p öneri ortaya koysa böyle bir bafll›k makalenin bütünlü¤ü içinde an-lam kazanacakt›r.

Bu çerçevede önerilen düzeltmeler yap›ld›ktan sonra makalenin yay›mlanmas› uygundur. 10. 03. 2009

Doç. Dr. Ayfle Begüm Y›lmaz(‹mza)

N N

Öz GeçmiflÖz geçmifl, kamu veya özel kurulufllar›n ifl baflvurusu s›ras›nda kiflilerin nitelikleri-ni k›saca anlatmalar›n› istedi¤i yaz› türüdür. Öz geçmifl, kurulufllar›n istedi¤i nite-liklere sahip kifliyi tercih edebilmesine olanak sa¤lar. Bu flekilde kurulufllar, birçokkifliyle birebir görüflmeden önce öz geçmifle bakarak eleme yapma flans›na sahipolur. Öz geçmifl, uluslararas› bilimsel bir terim olarak “Curriculum Vitae (CV)” ola-rak adland›r›l›r. Öz geçmiflte yaz›lan bilgilerin do¤ru ve ispatlanabilir nitelikte olma-s›na özen gösterilmelidir. Gerekli bilgiler tek sayfada en iyi biçimde ortaya konul-mal›d›r. ‹yi haz›rlanm›fl bir öz geçmiflte aday›n kim oldu¤u, bugüne kadar neler yap-t›¤›, becerilerinin neler oldu¤u, neleri bildi¤i ve aday›n gelecek hedefleri belgelenir.


Öz geçmifl, herhangi birkurum veya kurulufltaraf›ndan özel amaçlarlaistenen ve kiflinin hayat›n›,ö¤renimini, yetene¤ini,deneyimini, ifl yapmagücünü belirten, k›sacakifliyi tüm özellikleri iletan›tan k›sa bir yaz› türüdür.

Örnek 6.5: Öz Geçmifl Formu Örne¤i

ÖZ GEÇM‹fiKiflisel Bilgiler:Ad›, soyad› :..................................Do¤um yeri ve tarihi :..................................Medeni durumu :...................................Askerlik durumu :...................................Sürücü belgesi :...................................

E¤itim Bilgileri: Yer Mezuniyet Tarihi‹lkö¤retim :................................................... .....................................Lise : ............................................................ .....................................Üniversite : .................................................. .....................................Yüksek Lisans: ............................................ .....................................Doktora : ..................................................... .....................................

Yabanc› dil ve derecesi :.............................. Bilgisayar bilgisi :..............................

‹fl Deneyimi:Kurum veya Kurulufl Ad› Görevi Bafllama Tarihi Ayr›lma Tarihi......................................... ........... ........................ .................................................................... ........... ........................ ...........................

Nitelikler, Beceriler:Sertifikalar:.......................................................Gerçeklefltirilen projeler:.......................................Yay›nlar: .........................................................‹lgi Alanlar›:......................................................

Kiflisel Özellikler:................................................

Baflvurulan ‹fl:....................................................

Referans Olabilecek Kifliler:1......................................................................2. .....................................................................

Haberleflme:1. ‹kametgah Adresi :........................................2. Telefon :........................................3. E-posta :........................................4. Faks :........................................


Baz› kurumlar›n adaylarda arad›¤› bilgileri içeren haz›r formlar mevcuttur. E¤eröz geçmifl isteyen kurumun belirli bir formu yoksa s›ralamaya ad, adres ve telefonnumaras›, medeni durum gibi kiflisel bilgiler vermekle bafllan›r. ‹lk iflten bafllaya-rak çal›fl›lan iflyerleri, yap›lan görevler, tafl›nan unvanlar belirtilir. E¤itimle ilgili bil-giler, ilkö¤retim sonras› alan ve düzeyleri de belirtilerek tarih s›ras› ile yaz›l›r. Sa-hip olunan beceriler, girmek istenen iflle ba¤lant›y› ortaya ç›karacak bir flekilde s›-ralan›r. Al›nm›fl olan e¤itimler, özel kurslar, seminerler ve akademik çal›flmalar be-lirtilir. Kiflisel veya sosyal baflar›lar, üye olunan kurulufllar, sosyal faaliyetler ve özelilgi alanlar› yaz›l›r. Öz geçmiflte referans yazmak zorunlulu¤u yoktur. Ancak iste-nildi¤i takdirde referans al›nabilecek kiflilerin adlar›, meslekleri ve ifl adresleri, te-lefonlar› verilmelidir. Baz› referanslar öz geçmifl sayfas›ndan ayr› olarak mektup bi-çiminde oluflturulabilir.

Öz geçmifl beyaz, düz bir kâ¤›da yaz›l›r. Öz geçmiflin el yaz›s› ile yaz›lmas› ter-cih edilmedi¤inden daktilo veya bilgisayar ile yaz›lmal›d›r. Haberleflmek için aç›kadres yaz›lmal›, e-posta adresi olarak kiflinin ad› ve soyad› veya k›salt›lm›fl biçimikullan›lmal›, sanal ve takma adlar kullan›lmamal›d›r.

Özel Yaz›flmalarÖzel yaz›flmalar, kifliler aras›nda yap›lan ve genellikle özel konular› içeren yaz›fl-malard›r. Özel yaz›flmalar, amaçlar›na ve yaz›m biçimlerine göre farkl›l›k gösterir.Afla¤›da özel yaz›flma türlerine yer verilmifltir.

MektupMektup, bir yak›na bir dile¤i, iste¤i ya da arzuyu iletmek amac›yla yaz›lan yaz›la-ra denir. Kifli veya kurumlar aras›nda özel veya resmî iletiflimi sa¤layan bir yaz› tü-rü olan mektup, geçmiflte en çok kullan›lan iletiflim arac› olmas›na karfl›n günü-müzde kullan›m s›kl›¤›n› yitirmifl bir türdür. Mektuplar genellikle çizgisiz, beyazka¤›da yaz›l›r. Özel ve edebî mektuba bir hitap ile bafllan›r. Bu hitap, mektup ya-z›lan kiflinin yak›nl›¤›na ve samimiyet derecesine göre farkl›l›k arz edebilir. Mektu-bun tarihi, kâ¤›d›n sa¤ üst kenar›na yaz›l›r. Mektuplar, iflledikleri konuya göre özelmektup, edebî mektup, ifl mektuplar›, resmî mektuplar ve aç›k mektup olmak üze-re olmak üzere befl gruba ayr›l›r.

Resmî yaz›flmalar ve özel yaz›flmalar aras›nda ne gibi farklar vard›r?

Özel MektupYak›n akrabalar ve arkadafllar aras›nda yaz›lan, özel konular› içeren mektuplard›r.Bu türden mektuplar sadece yazan› ve kendisine yaz›lan› ilgilendirir. Bu tür mek-tuplarda yak›nlar›ndan haber almak, kendisi ve çevresiyle ilgili yeni haberleri dekarfl› tarafa iletmek amaçlan›r. Özel mektubun di¤er bir özelli¤iyse insanlar›n duy-gu dünyalar›n› yans›tmas›d›r. Mektubu özel k›lan da mektubun bu yönüdür. Bumektuplar›n efle dosta, akrabalara yaz›lanlar›na sa¤l›k mektuplar›; görülen yard›m,iyilik, anlay›fl üzerine yaz›lanlara tebrik mektuplar›; niflan, nikah, dü¤ün, aç›l›fl ça¤-r›s› ifade edenlere davet mektuplar› denmektedir.

Özel mektup, hitap cümlesiyle bafllar. Mektubun metin bölümü yaz›l›fl amac›-na uygun olarak düzenlenir. Metin bölümünün sonunda selam, sayg› ve iyilikbildiren ifadeler yer al›r. Yaz›n›n sa¤ alt›na imza at›ld›ktan sonra ad ve soyad ya-z›l›r. Afla¤›da Behçet Necatigil’in ailesine yazd›¤› mektubu özel mektup örne¤iolarak okuyabilirsiniz.

N N

3

Özellikle duygu vedüflüncelerin anlat›m arac›olarak kullan›lan özelmektup, günümüzdeteknolojinin geliflmesiylebirlikte gölgede kalm›fl biryaz› türüdür.

Baz› kaynaklarda anlat›m özelliklerindeki benzerlikten dolay› özel mektuplariçinde de¤erlendirilen edebî mektuplar, edebiyat dünyas› içindeki kiflilerin yazd›k-lar› mektuplard›r. Bu mektuplar›n sanatsal yönü daha a¤›r basmakta ve genelliklesonraki y›llarda edebiyat araflt›rmac›lar› taraf›ndan yay›mlanmaktad›r. Afla¤›da Ril-ke’nin yazd›¤› mektubu edebî mektup örne¤i olarak okuyabilirsiniz.

Bir yaz›l› anlat›m türü olarak edebî mektuplar› içeren mektup ile ilgili ayr›nt›l› bilgi edin-mek isterseniz Hece Dergisi Mektup Özel Say›s›n› inceleyebilirsiniz. (Ankara, Hece Ya-y›nlar›, Say›: 114 / 115 / 116, 2006)


Örnek 6.6: Özel Mektup Örne¤i

Knokke-Le Zoute, 30 A¤ustos 1974, Cuma

Sevgili Huriye, Selma, Ayfle,

Saat ö¤leden sonra dördü çeyrek geçiyor. Evvelki gün ö¤le üstü Brüksel’e gelmifltik.

Binbir telâfl içinde, sora sorufltura gidece¤imiz yeri ö¤rendik. Valizleri hava alan›nda ema-

netçiye b›rakm›flt›k, orta halli bir lokantada 200 franga bir kap yemekle iki bardak bira içe-

rek gene havaalan›na döndük trenle. Bavullar› al›p tekrar Brüksel. Oradan baflka trene bi-

nip Knokke-Le Zoute denilen yere geldik. Bize ayr›lan oteli bulduk. Ayr› odalara yerlefl-

tik. Gece dokuz buçu¤a geliyordu. Sokaklar› taray›p lokanta vitrinlerindeki yemek fiyat

listelerine bakarak, en ehvenini seçip karn›m›z› doyurduk. /…/

fiiir toplant›lar› bu sabah onda bafllad›. Aç›fl konuflmalar› saat 12:00’ye kadar sürdü. Sa-

at 3’te tekrar toplan›lmak üzere ö¤len tatili yap›ld›. Konuflmalar Frans›zca. Ben hep Avus-

turya heyetine bak›nd›m, gece bulamam›flt›m kimseyi, ö¤le üzeri yakalara baka baka, on

sene kadar önce birkaç fliirini çevirip Türk Dili dergisinde bast›rd›¤›m Ernst Jandl’› yaka-

lad›m, iki de arkadafl› vard›. Tan›tt›m kendimi. Me¤er onlar da Frans›zca bilmezlermifl. Bu-

nu ö¤renince içim rahat etti. (…)

fiurda cumartesi, pazar, pazartesi, üç gün kald›. O da geçer. 4 Eylül çarflamba günü

Brüksel’den ‹stanbul’a uçaca¤›z herhalde. Belçika müthifl pahal›. Tahsin’le vitrinlere bak›-

yoruz hep. Tahsin mukayeseler yap›yor. Fransa’dan sonra en pahal› yeriymifl Avrupa’n›n.

3170 franktan 1200 frank kald› üç gün içinde. Ortada al›nm›fl birfley yok. Gideriz, ederiz,

Paris, Londra deyip duruyorduk. fiimdi arpac› kumrusu gibi düflünüyoruz. Tahsin önce

flöyle flöyle diyor, sonunda benim dedi¤ime geliyor, düflünmeye bafll›yor. Hiç de¤ilse ben

her gece gömlek y›k›yorum, Tahsin onu bile yapm›yor. Has›l› bofla koyuyoruz dolmuyor,

doluya koyuyoruz alm›yor.

Dur bakal›m!..

Gene yazar›m.

Kimseye kart gönderemedim, üfleniyorum, içimden gelmiyor.

Her fley önce iç rahatl›¤›na ba¤l›. Siz benim için Befliktafl’a kapanmay›n, benim ne za-

man dönece¤im belli de¤il. Kumburgaz’da da bulurum sizi.

Gene yazar›m. Gün ola, hayrola! Gözlerinizden öperim.

B. Necatigil

N N


‹fl Mektubu‹fl mektuplar›, iflle ilgili konularda ticari kurulufllar›n birbirleriyle ya da ticari kuru-lufllarla kiflilerin iletiflimlerinde kullan›lan mektuplard›r. Bu mektuplarda konusune olursa olsun bir ifl veya hizmet söz konusudur. Bu mektup türünde k›sa, öz, an-lafl›l›r ve kesin ifadeler kullan›l›r. Bir ifl mektubu hitap cümlesiyle bafllar. Ka¤›d›nsa¤ taraf›na tarih yaz›l›r. Adres ve tarihten sonra uygun bir aral›k b›rak›l›r, paragrafyap›larak do¤rudan istek yaz›l›r. Ard›ndan istek, ihtiyaç ya da mektup konusu olan

Birden fazla istek, bir iflmektubunda dile getirilmez,her istek ayr› bir mektuptaifade edilir. Kurumlararas›ndaki ifl mektuplar›,kurumlar›n ad ve adreslerinibelirten özel ka¤›tlarayaz›l›r.

Örnek 6.7: Edebî Mektup Örne¤i

(... ) fiiirlerinizin iyi olup olmad›¤›n› soruyorsunuz. Bana yöneltiyorsunuz bu soruyu.Daha önce de baflkalar›na yönelttiniz. Dergilere yolluyorsunuz fliirlerinizi. Onlar› baflka fli-irlerle karfl›laflt›r›yorsunuz ve kimi dergilerin yaz› iflleri kurullar›n›n fliirlerinizi geri çevir-meleri sizi tedirgin ediyor. Mademki bir ö¤üt için baflvurdunuz bana, size bu tür giriflim-lerden tümüyle el çekmenizi sal›k verece¤im. Gözlerinizi d›flar› çevirmiflsiniz; ama iflte enbaflta vazgeçmeniz gereken fley. Kimse ak›l veremez, yard›m elini uzatamaz size, hiç kim-se. Tek ç›kar yol gözlerinizi kendi üzerinize çevirmenizdir. Size yazman›z› buyuran nede-ni araflt›r›p ele geçirmeye bak›n›z. Yüre¤inizin tâ en dip köflesinde kök sal›p salmad›¤›n›araflt›r›n›z bu nedenin. Yazman›z diyelim yasakland›, ölür müydünüz o zaman ya da ya-flar m›yd›n›z eskisi gibi, bunu aç›klay›n kendi kendinize. Özellikle flunu yap›n: Geceleri-nizin en kuytu saatinde kendinize flu soruyu yöneltin: ‹lle de yazmam gerekiyor mu? De-flin içinizi, diplere inin, derinlerden bir yan›t ele geçirmeye çal›fl›n. Ve bu yan›t onaylay›-c› nitelik tafl›yorsa sordu¤unuz sorunun karfl›s›na, “evet yazmam gerekiyor” gibi güçlü veyal›n bir yan›tla ç›kabiliyorsan›z o zaman bu zorunlulu¤a göre kurun yaflaman›z›; en su-dan, en de¤ersiz saatine dek yaflam›n›z› bu içsel dürtünün simgesi ve kan›t› yap›n. O za-man yeryüzündeki ilk insan sizmiflsiniz gibi gördü¤ünüz ve yaflad›¤›n›z, sevdi¤iniz ve yi-tirdi¤iniz ne varsa dile getirmeye çal›fl›n. Aflk fliirleri yazmaya özenmeyin, herkesin pekaflina oldu¤u, pek al›fl›lm›fl biçimlerden kaç›n, hepsinden zordur bunlar çünkü, geçmiflteneli yüzü düzgün, hatta kimisi nefis denecek y›¤›nla fliirin elde bulundu¤u bir alanda öz-gün eserler yaratabilmek büyük bir gücü, olgun bir beceriyi gerektirir. Dolay›s›yla, geneltemalardan kurtulup kendi günlük yaflam›n›z›n temalar›na s›¤›n›n›z; hüzünlerinizi, istekle-rinizi, geçici düflüncelerinizi, herhangi bir güzelli¤e karfl› duydu¤unuz inanc› anlat›n; iç-ten, ç›¤›rtkanl›ktan uzak, alçak gönüllü bir yüreklilikle anlat›n bütün bunlar›; ruhunuzda-kileri d›fla vurabilmek için çevrenizdeki nesnelerden, düfllerinizdeki imgelerden, an›msa-malar›n›zdaki görüntülerden yararlan›n. Günlük yaflam›n›z size yoksul görünüyorsa suç-lamay›n onu; kendi kendinizi suçlama konusu yap›n, günlük yaflam›n zenginliklerini sah-neye davet edebilecek kadar flair say›lamayaca¤›n›z› söyleyin kendinize; çünkü yarat›c› ki-fliler için sefalet diye bir fleyin, sefil ve üzerinde durulmaya de¤mez bir fleyin sözü edile-mez. Diyelim bir tutukevindesiniz de duvarlar d›fl dünyan›n seslerinden hiçbirini içerikoyvermiyor, duygular›n›z taraf›ndan alg›lanmas›n› önlüyor bunun. Böyle bir durumda bi-le çocuklu¤unuz, bu ola¤anüstü, bu krallara yarafl›r zenginlik, bu an›msamalar›n hazinesihâlâ sizin içinizde de¤il midir? Dikkatinizi bu hazineye yöneltin. Geçmiflin derinliklerinegömülmüfl uzak duyumsamalar› içinizden çekip ç›kar›n gün ›fl›¤›na; böylelikle kiflili¤inizsa¤lamlaflacak, yaln›zl›¤›n›z aç›l›p yay›larak lofl bir eve dönüflecek ve baflkalar›n›n flama-tas› bu evin uza¤›ndan geçip gidecektir. (...)

Rilke, Rainer Maria, Genç Bir fiaire Mektuplar, (çev. Kâmuran fiipal), ‹stanbul, 2001.

durum k›saca ele al›n›r. Bu bölümden sonra sayg› ifadesiyle mektup sona erer. Me-tin bölümünün sa¤ alt›na ad ve soyad yaz›larak üst k›sm› imzalan›r.

Resmî MektupResmî dairelerin ve tüzel kiflilik tafl›yan kurulufllar›n birbirlerine yazd›klar› resmîyaz›larla, bunlar›n vatandafllar›n baflvurular›na verdikleri yaz›l› cevaplara denir.Resmî mektuplar ve ifl mektuplar› biçim ve içerik aç›s›ndan bak›ld›¤›nda dilekçeyaz›m› ile benzerlik göstermektedir. Dilekçeden fark›, bu tür mektuplarda tarihlebirlikte mektubun s›ra numaras› ve konusunun belirtilmesidir. Cevap niteli¤indeolan resmî mektuplarda ilgi hanesine cevab› oldu¤u mektubun say› ve tarihi, ko-nu bafll›¤›na da k›saca maksat yaz›l›r. Bundan sonra iki ya da üç sat›r aral›¤› b›ra-k›larak mektup yaz›l›r.

Konu ile ilgili olarak dilekçe örne¤ine bakabilirsiniz.

Aç›k MektupHerhangi bir düflüncenin, görüflün aç›klanmas› veya bir tezin savunulmas› ve hal-ka duyurulmas› için yaz›lan ve gazete veya dergi arac›l›¤›yla yay›mlanan mektup-lard›r. Toplumu ilgilendiren ya da bireysel bir konuda kamuoyunun da deste¤inialmak maksad›yla etki art›rmak amaçl› yaz›lan mektup türüdür.


Örnek 6.8: ‹fl Mektubu Örne¤i

GRAF‹KER YAYINLARI ANON‹M fi‹RKET‹NE1. Cadde, 33. Sokak No: 6, Balgat/ Ankara

12. 04. 2010Yay›nevinizin 2002 y›l›nda basm›fl oldu¤u, Doç Dr. Ata Adem taraf›ndan haz›rlanan

“Türkçe Ö¤retiminde Ça¤dafl Yöntemler” bafll›kl› eseri çok aramama ra¤men bulamad›m.Yay›nevinizde varsa bu eserden 5 adet göndermenizi istiyorum. Mevcudunun oldu¤unuve gönderebilece¤inizi bildirmeniz halinde banka hesab›n›za havale yapaca¤›m.

Sayg›lar›m› sunar, ilginiz için flimdiden teflekkür ederim.

(‹mza)Bayram Tezcan

Adres: .............................................Telefon ve e-posta:.......................

N N


Bilimsel yaz›lar›n farkl›l›¤›n› aç›klayabilmek

Bilimsel yaz›, yazar›n konu ile ilgili baflka kay-naklara göndermede bulunmas› sebebiyle arafl-t›rma süreci gerektiren ve anlat›m tarz› ile deözenle oluflturulmas› gereken bir yaz› türüdür.Yani bilimsel bir araflt›rma yazar›, konusuyla ilgi-li kaynak araflt›rmas› yapmak, bu kaynaklar›nhangilerini yaz›s›nda kullanaca¤›n› belirlemek,kullanaca¤› al›nt›lar› yaz›da hangi yaz›m standar-d›na uygun olarak verece¤ini düflünmek, düflün-celerini hangi kelimelerle ifade edece¤ine kararvermek gibi konularda belirleyici olmak duru-mundad›r. Böyle bir yaz› ortaya koyabilmek biraraflt›rma ve yazma safhas›n› içeren, ortaya ko-nacak yaz›n›n uzunlu¤una göre de¤iflen, zamanalacak bir süreç gerektirmektedir.

Bilimsel araflt›rma sürecini ve bilimsel üslubu be-

timleyebilmek

Bilimsel yöntemlerle oluflturulan bir yaz›, sadeceyazar›n duygu ve düflüncelerinin ifadesinin öte-sinde, baflka bilimsel kaynaklar›n da incelenme-sini ve bu kaynaklardan yararlan›lmas›n› zorunluk›lan bir yaz› olmas› sebebiyle bir süreç gerektir-mektedir. Bu süreç, çal›fl›lacak konuya karar ve-rilmesi ile bafllar. Seçilecek konu, çözümüne ih-tiyaç duyulan bir problem olmal›d›r. Konu belir-lendikten sonra yap›lacak ilk ifl konuyla ilgili da-ha önce yap›lm›fl çal›flmalar› belirleyip incele-mektir. Böylece araflt›rmac›n›n konuya katk›s›n›nne olaca¤› daha da netlik kazanacakt›r. Konuylailgili kaynaklar› ve bilgileri yaz›ya dönüfltürmeyehaz›r olan yazar, yaz›n›n girifl bölümünde araflt›r-man›n amac›n› aç›kça ifade etmelidir. Girifl bölü-münün ard›ndan araflt›rmac›, yaz›s›na bafllar vegiriflte izleyece¤ini belirtti¤i yöntemle, s›n›rlad›¤›konu ve sordu¤u sorular çerçevesinde yaz›s›n›oluflturur. Bilimsel araflt›rmalarda düflüncelerin hangi keli-melerle ifade edilece¤i önemli bir konudur. Bi-limsel üslup, bu tür araflt›rmalarda tercih edilme-si gereken bir üsluptur. Yazar, bu üslup çerçeve-sinde kiflisel ve duygusal ifadelerden, günlük ko-nuflma dilinden, polemikten kaç›nmal›d›r. Ayn›zamanda genelleyici ve belirsiz ifadeler ve kan›t-lanamayacak düflüncelerin de bilimsel üslupta

yeri yoktur. Bilimsel üslubun en baflta gelen özel-li¤i “kelime ekonomisi” olarak tan›mlanan, anla-t›lmak isten fleyi en aç›k ve en az kelime ile ifa-de etme anlam›ndaki yöntemdir.

Bilimsel bir yaz›da kaynak gösterimi ve kaynak-

ça yaz›m›n› de¤erlendirebilmek

Bilimsel çal›flmalarda yararlan›lan kaynaklaragöndermede bulunmak, dikkat edilmesi gere-ken en önemli noktad›r. Kaynaklara at›f yap-mak, kendi görüflümüzün nerede durdu¤unuvurgulamak, konuya katk›m›z›n ne oldu¤unu or-taya koymak ve konu ile ilgili araflt›rma yapan-lara çal›fl›lan konu ile ilgili bir çerçeve sunmakaç›lar›ndan önemlidir.Bilimsel yaz› ölçütlerini standart hale getirmekamac›yla uluslar aras› yay›n ve bilim kurulufllar›genel kabul gören birtak›m yaz›m tarzlar› belir-lemifllerdir. Bu kurallar, bilimsel yaz›lar›n güve-nilirli¤ini, yaz›m tekdüzeli¤ini ve al›nt›lar›n dü-zenlili¤ini sa¤lay›c› özellikler içermektedir. Ma-kale gibi k›sa yaz› türlerinde al›nt› yapt›ktan son-ra kayna¤› metnin içinde gösteren sistemlerekarfl›l›k kitap, tez gibi uzun yap›tlarda kayna¤›dipnotta göstermek daha çok tercih edilmekte-dir. Her iki durumda da kaynaklar›n metnin so-nundaki kaynakça bafll›¤› alt›nda verilmesi ge-rekmektedir.

Yaz›flma türlerini örneklendirebilmek

Yaz›flma türleri, resmî ve özel yaz›flmalar olmaküzere iki gruba ayr›l›r. Resmî yaz›, devlet kurum-lar›n›n kendi aralar›nda veya kifli ve özel kuru-lufllarla iletiflimlerini sa¤lamak amac›yla yaz›lanyaz›lard›r ve bilimsel yaz›larda oldu¤u gibi bu türyaz›larda da, uzun anlat›ma dayal› edebiyat tür-lerinden farkl› olarak konuyu do¤rudan ifade et-mek amaçlan›r. Dilekçe, tutanak, karar, rapor, özgeçmifl resmî yaz› türleridir. Özel yaz›flmalar isedaha kiflisel sebeplerle yaz›lan mektup türleridir.Özel mektup, edebî mektup, resmî mektup, iflmektubu ve aç›k mektup olmak üzere befl grup-ta de¤erlendirilmektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


“Bilimsel bir araflt›rma yazar›, konusuyla ilgili kaynak

araflt›rmas› yapmak, bu kaynaklar›n hangilerini yaz›-

s›nda kullanaca¤›n› belirlemek, kullanaca¤› al›nt›lar›

yaz›da hangi yaz›m standart›na uygun olarak verece-

¤ini düflünmek, düflüncelerini hangi kelimelerle ifade

edece¤ine karar vermek gibi konularda belirleyici ol-

mak durumundad›r.”

1. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bu özellikleri ba-r›nd›ran bir yaz› türüdür?

a. F›krab. Denemec. Makaled. Köfle yaz›s›e. Röportaj

2. Bilimsel üslup aç›s›ndan de¤erlendirirsek, söylen-mek istenen fleyi do¤rudan ifade etmesi, kelime ekono-misi yöntemini uygulamas› bak›m›ndan afla¤›dakilerdenhangi iki yaz› türünü bir arada düflünmemiz gerekir?

a. Deneme-makaleb. Tutanak-hikâyec. Roman-makaled. Makale-dilekçee. Karar-köfle yaz›s›

3. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bilimsel bir araflt›r-ma yaz›s›n›n sürecini do¤ru göstermektedir?

a. Konuya karar vermek- yaz›n›n yöntemini ifadeetmek- konuyla ilgili yap›lan çal›flmalar› incele-mek- sonuca ulaflmak- ilgili kaynaklardan al›nt›-lar yapmak.

b. Konuya karar vermek- konuyla ilgili yap›lan ça-l›flmalar› incelemek- yaz›n›n yöntemini ifade et-mek- ilgili kaynaklardan al›nt›lar yapmak- sonu-ca ulaflmak.

c. Konuyla ilgili yap›lan çal›flmalar› incelemek- Ko-nuya karar vermek- yaz›n›n yöntemini ifade et-mek- ilgili kaynaklardan al›nt›lar yapmak- sonu-ca ulaflmak.

d. Konuyla ilgili yap›lan çal›flmalar› incelemek- Ko-nuya karar vermek- ilgili kaynaklardan al›nt›laryapmak- yaz›n›n yöntemini ifade etmek- sonucaulaflmak.

e. Yaz›n›n yöntemini ifade etmek- Konuya kararvermek- konuyla ilgili yap›lan çal›flmalar› ince-lemek- ilgili kaynaklardan al›nt›lar yapmak- so-nuca ulaflmak.

4. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bilimsel anlat›m›nözelliklerinden biri de¤ildir?

a. Kiflisel ve duygusal ifadeler yer almaz.b. Düflüncelerin birbirine ba¤l› uzun cümlelerle ifa-

desi makbuldür. c. Genelleyici ve mu¤lak ifadeler olmamal›d›r.d. Kelime ekonomisi yöntemi tercih edilmelidir.e. Kurals›z, devrik cümlelere yer verilmemelidir.

5. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bilimsel yaz›mdastandartlaflman›n önemini vurgulayan bir cevap de-

¤ildir?

a. Bilgiye kolay eriflimi sa¤lar.b. Geliflmifl araflt›rmalar›n planlanarak uygulanma-

s›n› sa¤lar.c. Zaman kayb›n› önler.d. Araflt›rmalar›n uluslararas› bir düzey kazanmas›-

na yard›mc› olur.e. Sonuca ulaflmaya yard›mc› olur.

6. Dünyada kabul gören genel yaz›m standartlar›na gö-re ekonomi, iflletme, e¤itim, sosyoloji, psikoloji, antro-poloji, siyaset bilimi ve biyoloji alanlar›nda tercih edi-len stil ile edebiyat, tarih, felsefe, modern ve klasik dil-ler gibi befleri bilimler dallar›nda kullan›lan yaz›m stille-ri afla¤›daki hangi seçenekte do¤ru s›rayla verilmifltir?

a. APA-MLAb. CONSORT-APAc. MLA-APA d. AMA-MLAe. CHICAGO-MLA

7. Bilimsel bir yaz›n›n kaynakça listesini oluflturur-ken afla¤›daki seçeneklerden hangisine dikkat etmekgerekir?

a. Hangi kaynaktan daha çok yararlan›ld›ysa onagöre bir s›ralama yapmak

b. Kaynaklar› yazarlar›n›n konuyla ilgili öneminegöre s›ralamak

c. Kaynaklar›n yazar soyad›na göre alfabetik ola-rak s›ralanmas›

d. Kaynaklar›n yazar ad›na göre alfabetik olaraks›ralanmas›

e. Kaynaklar›n eser ad›na göre alfabetik olaraks›ralamas›



8. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bilimsel bir çal›fl-mada kaynak göstermenin gereklili¤ine dair bir gerek-çe sunmaz?

a. Okuyucuya al›nt›lar›n as›l kayna¤a uygunlu¤u-nu denetleme imkân› vermek

b. Araflt›rmada ileri sürülen görüfl ve olgular›, var-sa destekleyen ve desteklemeyen görüfl ve olgu-lar›n varl›¤›n› belirterek, araflt›rmac›n›n, bunlar›göz önüne ald›¤›n› kan›tlamak

c. Yaz›n›n sayfa say›s›n› art›rmaya yard›mc› olmak d. Okuyucuya ayn› konuda, yararlanabilece¤i bafl-

ka önemli kaynaklar› tan›tmake. Yararlan›lan kaynaklar›n yazarlar›na kredi vere-

rek, ahlaki ve yasal kurallara uymak

9. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi resmî yaz›flma tür-lerinden biri de¤ildir?

a. Dilekçeb. Edebi mektupc. Karard. Tutanake. Rapor

10. I. Baz› resmî kurulufllar›n veya tüzel kiflilerin bir

konu üzerine yapt›klar› toplant› veya oturumlar-

dan sonra oluflan görüfllerin sonuçlar›n›n onanm›fl

deftere yaz›lmas› ile ortaya ç›kan yaz› türü

II. Resmî ya da özel kurulufllara, gerçek ya da tüzel

kiflilere yaz›lan, bir dile¤i, iste¤i, ihbar ve flikayeti

bildirmek üzere veya herhangi bir konuda bilgi sor-

mak amac›yla yaz›lan resmî mektup

III. Meclis, kurul, toplant›, mahkeme gibi yerlerde

söylenen sözlerin, tespit edildi¤i anda aynen yaz›ya

geçirilmesiyle oluflturulan yaz› türü

Yukar›da tan›mlanan yaz› türleri s›ras›yla hangi seçe-nekte do¤ru olarak verilmifltir?

a. Dilekçe-öz geçmifl-tutanakb. Karar-tutanak-dilekçec. Öz geçmifl-ifl mektubu-karard. Karar-dilekçe-tutanake. Rapor-tutanak-dilekçe

Dedektif ve ‹puçlar›

Atasözünde de¤inilen samanl›kta i¤ne arama çabas›n›neziyet verici yan›, i¤nenin orada oldu¤undan emin ol-mamam›zd›r. Alan s›n›rl›, nesne belli oldu¤una göre i¤-nenin bulunmas› olas›d›r. Kuflkusuz yeterince özen vesab›r gösterildi¤inde bir çift göz ve bir çift elle kolaycabulunabilir. Saplar balyalan›p büyük bir m›knat›sla tara-n›rsa çaban›z›n oyun haline dönüflebilecek kadar ko-laylaflaca¤› kesindir.

Bu peri masal› problemi ile araflt›rmac›n›n gerçekleriaraflt›rmas› aras›nda benzerlik vard›r. Araflt›rmac›n›nbulmaya çal›flt›¤› bilgi, büyük olas›l›kla bir kitaptad›r vebu kitap bir kütüphanededir; bunu bulmak için do¤rubalyay› bulup (bir kitap veya dergi) i¤neye benzer bil-giyi çekip ç›karmak için manyetik zekas›n› kullanmas›yeterlidir.

“Kütüphane” kay›tl› bilgilerin büyük bir k›sm›n›n top-land›¤› bir hazinedir. Bat› Afrika konusundaki makale-nin yazar›, “Fernando Po’ya düflen y›ll›k ya¤mur mikta-r›n›n 2.5. m oldu¤unu” kütüphanedeki bir kitaptan bu-larak yazm›flt›r. Ya¤mur oran›n›, kendisinin ölçmesi ola-naks›zd›. Görgü tan›klar›ndan do¤rudan bilgi almak yada olay yerinde görüflmelerle araflt›rma yapmak d›fl›n-da, laboratuvar ve aç›k alan çal›flmas› veya kal›nt›lar›nincelenmesi çal›flmas›nda, bilgiye giden en k›sa yol, kü-tüphane araflt›rmas›d›r. (...) Kütüphane, araflt›rmac›n›nu¤rayaca¤› ilk limand›r.

‹fle yeni bafllam›fl bir araflt›rmac›n›n yabanc› bir kütüp-hanede kendini flaflk›n, yaln›z ve kaybolmufl hissetmesido¤ald›r. “Kütüphaneyi” ö¤renmeye karar vererek buduygudan hemen kurtulabilirsiniz. Hangi büyüklükteolursa olsun her kütüphanede, deneyimli bir araflt›rma-c›n›n bir bak›flta kavrayaca¤› ortak özellikler vard›r. Bubirkaç ortak noktay› keflfettikten sonra bir kütüphaneyiiyi tan›man›n, hepsini tan›mak anlam›na gelece¤ini he-men kavrars›n›z.

Kaynak: Barzun, J. Ve Graff, H.F. (1997). Modern

Araflt›rmac›. (Çev. F. Dilber). Ankara: TÜB‹TAK Popü-ler Bilim Kitaplar›, 45-46.


”

“


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Yaz›lar” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Yaz›lar” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Araflt›rma Süreci “konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Araflt›rmada Dil veAnlat›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada Kabul Gören Ya-z›m Stilleri “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›mda Standartlaflma” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kaynak Gösterme” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kaynakça Yaz›m›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Resmî Yaz›flmalar” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Resmî Yaz›flmalar” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Bilimsel bir araflt›rma, yazar›n konu ile ilgili baflka kay-naklara göndermede bulunmas› sebebiyle araflt›rma sü-reci gerektiren ve anlat›m tarz› ile de özenle oluflturul-mas› gereken bir yaz› türüdür. Yani bilimsel bir araflt›r-ma yazar›, konusuyla ilgili önce bir kaynak araflt›rmas›yapmak durumundad›r. Daha sonra bu kaynaklar›n han-gilerini yaz›s›nda kullanaca¤›n› belirlemek, kullanaca¤›al›nt›lar› yaz›da hangi yaz›m standart›na uygun olarakverece¤ini düflünmek, düflüncelerini hangi kelimelerleifade edece¤ine karar vermek gibi konularda belirleyi-ci olmak durumundad›r. Böyle bir yaz› ortaya koyabil-mek bir araflt›rma ve yazma safhas›n› içeren, ortaya ko-nacak yaz›n›n uzunlu¤una göre de¤iflen, zaman alacakbir süreç gerektirmektedir. Böyle bir süreç de bilimselaraflt›rma olarak adland›r›lmaktad›r. Hikaye, deneme,köfle yaz›s› gibi yaz› türlerinde böyle bir sürece gerekyoktur. Bu türden yaz›lar, kiflinin kendisiyle bafl baflakalarak yazabilece¤i ilhama dayal› türlerdir.

S›ra Sizde 2

Bilimsel araflt›rmalarda tercih edilmesi gereken üslupakademik üsluptur. Yazar, bu üslup çerçevesinde, kifli-sel ifadelerden ve günlük konuflma dilinde tercih edi-len polemik üslubundan kaç›nmal›d›r. Ayn› zamandagenelleyici ve mu¤lak ifadeler ve kan›tlanamayacak dü-flüncelerin de akademik üslupta yeri yoktur. Akademiküslubun en baflta gelen özelli¤i, “kelime ekonomisi”olarak tan›mlanan, anlat›lmak istenen fleyi en aç›k veen az kelime ile ifade etme anlam›ndaki yöntemdir. Dü-flüncelerin kurals›z, devrik cümle yap›s›yla ve fiilsizcümlelerle ifadesinden kaç›n›lmal›d›r.

S›ra Sizde 3

Resmî yaz›, devlet kurumlar›n›n kendi aralar›nda ve-ya kifli ve özel kurulufllarla iletiflimlerini sa¤lamakamac›yla yaz›lan yaz›lard›r. Dilekçe, tutanak, karar gi-bi yaz› türleri bu gruba girer. Özel yaz›flmalar ise da-ha çok kiflisel konularla ilgili yaz›lan mektup formun-daki yaz›lard›r. Resmî yaz›larda, uzun anlat›ma dayal›edebiyat türlerinden farkl› olarak konuyu do¤rudanifade etmek amaçlan›r. Bu tür yaz›larda estetik kayg›,üslup özelli¤i, kurgusall›k ve düflünce aktar›m› aran-maz. Özellikle edebî ve özel mektuplarda ise duyguve düflüncelerin herhangi bir forma ba¤l› kalmaks›z›naktar›m› söz konusudur.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan KaynaklarAr›kan, R. (2004). Araflt›rma Teknikleri ve Rapor Ha-

z›rlama. Ankara: Asil Yay.Arl›, M., Hamil N. (2003). Bilimsel Araflt›rmaya Girifl.

Ankara: Gazi Yay.Armay, U. (1998). Bilimsel Araflt›rma ve Yazma El

Kitab›. ‹stanbul: Der Yay. Arslantürk, Z.(1995). Araflt›rma Metot ve Teknikleri.

‹stanbul: Marmara Üniversitesi ‹lahiyat FakültesiVakf› Yay.

Bailey, E. vd. (1994). Bilimsel Makaleleri Haz›rlama

ve Yazma Tekni¤i. Çev. Kaan Edis vd. ‹stanbul:Birsen Yay.

Binbafl›o¤lu C. (1988). E¤itime Girifl. Ankara. Booth, Wayne et al. (1995). The Craft of Research.

USA: University of Chicago Press. Cebeci, S. (1994). Bilimsel Araflt›rma ve Yazma Tek-

nikleri. ‹stanbul: Alfa Yay. Durmufl, M. (Ed.) (2010). Üniversiteler ‹çin Türk Di-

li El Kitab›. Ankara: Grafiker Yay. Ekiz, D. (2003). E¤itimde Araflt›rma Yöntem ve Me-

todlar›na Girifl. Ankara: An› Yay. Goode William ve Paul Hatt (1973). Sosyal Bilimlerde

Araflt›rma Metotlar›. Çev. Ruflen Kelefl. Ankara:Türkiye ve Ortado¤u Amme ‹daresi Enstitüsü Yay.

‹slamo¤lu, A. H. (2003). Bilimsel Araflt›rma Yöntem-

leri. ‹stanbul: Beta Yay. Kaptan, S. (1977). Bilimsel Araflt›rma Teknikleri. An-

kara: Tek›fl›k Matbaas›.Karasar, N. (2004). Bilimsel Araflt›rma Yöntemi. An-

kara: Nobel Yay.__________. (2004). Araflt›rmalarda Rapor Haz›rla-

ma. Ankara: Nobel Yay.Korkmaz, Z.vd. (2007). Türk Dili ve Kompozisyon.

Ankara: Ekin Yay.Northey, M. et al. (2009). Making Sense: A Student’s

Guide to Research and Writing. England: OxfordUniversity Press.

Özdamar, K. (2003). Modern Bilimsel Araflt›rma Yön-

temleri. Eskiflehir: Kaan Yay.

Saray, M. (2003). Bilimsel Araflt›rma Yöntemleri El

Kitab›. ‹stanbul: Çantay Yay. Seyido¤lu, H. (2003). Bilimsel Araflt›rma ve Yazma

El Kitab›. ‹stanbul: Güzem Can Yay. Türkbal, A. (2003). Bilimsel Araflt›rma Yöntemleri

ve Yazma Teknikleri. ‹stanbul: Aktif Yay.Türkdo¤an, O. (2003). Bilimsel Araflt›rma Metodolo-

jisi. ‹stanbul: Timafl Yay. fiimflek, Ü. (1983). Araflt›rma Teknikleri. ‹stanbul: Ye-

ni Asya Yay. Üstdal, M. ve Kural, G. (1997). Bilimsel Araflt›rma Na-

s›l Yap›l›r Nas›l Yaz›l›r. ‹stanbul: Beta Yay. Yak›c›, A. vd.(2010). Üniversiteler ‹çin Türk Dili ve

Kompozisyon Bilgileri. Ankara: Gazi Kitabevi. Y›ld›r›m, C. (1997). Bilimsel Düflünme Yöntemi. An-

kara: Bilgi Yay.

Türk Di l i - I I168


Arl›, M. ve Nazik, H. (2010). Bilimsel Araflt›rmaya Gi-

rifl. Ankara: Gazi Kitabevi.Büyüköztürk, fi. vd. (2012). Bilimsel Araflt›rma Yön-

temleri (11. Bask›). Ankara: Pegem Akademi Ya-y›nc›l›k.

Moles, A. (2001). Belirsizin Bilimleri. (çev. Nuri Bil-gin). ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

Kufl, E. (2003). Nicel -Nitel Araflt›rma Teknikleri. An-kara: An› Yay›nc›l›k

fiimflek, H. ve Y›ld›r›m, A. (2011). Sosyal Bilimlerde

Nitel Araflt›rma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Ya-y›nc›l›k.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Okuman›n temel niteliklerini s›ralayabilecek,Okudu¤unu anlama kavram›n› de¤erlendirebilecek,Okuma al›flkanl›¤› kavram›n› irdeleyebilecek,Okudu¤unu anlama stratejilerini s›ralayabilecek,Elefltirel okuma kavram›n› aç›klayabilecek,Dinlemenin temel niteliklerini s›ralayabilecek,Dinleme sürecini etkileyen faktörleri de¤erlendirebilecek,Dinleme türlerini s›ralayabilecek, Okuma-dinleme iliflkisini betimleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Okuma• Okudu¤unu anlama• Okuma al›flkanl›¤›• Okudu¤unu anlama stratejisi

• Elefltirel okuma• Dinleme• Dinleme süreci• Dinleme yöntemleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNNNNN

Türk Dili-II Okuma ve Dinleme

• OKUMA • OKUDU⁄UNU ANLAMA

STRATEJ‹LER‹• ELEfiT‹REL OKUMA• D‹NLEME• OKUMA-D‹NLEME ‹L‹fiK‹S‹

7TÜRK D‹L‹-II

OKUMATemel dil becerileri, anlama ve anlatma olmak üzere iki temel bileflen üzerine ku-rulmufltur. Bu temel beceriler içinde flekil 7.1’de görüldü¤ü gibi okuma ve dinle-me anlaman›n; konuflma ve yazma ise anlatman›n alt bileflenidir.

Bir yaz›y›, bütün ö¤eleriyle alg›lama, anlama ve kavrama süreci olarak nitelen-dirilen ve çok karmafl›k bir süreç olan okuma ile ilgili de¤iflik tan›mlara rastlamakmümkün. Yap›lan tan›mlara bak›ld›¤›nda okumayla ilgili mekanik ve anlamsal vur-gular›n yo¤un oldu¤u dikkati çekmektedir. Ön bilgilerin kullan›lmas›, zihinde ya-p›land›rma, anlam kurma, analiz, sentez, iliflkilendirme, de¤erlendirme, örgütlemegibi ifllemlerin bu süreçte gerçekleflti¤i düflünüldü¤ünde okuma sürecinin belle¤ingeliflimine önemli katk›lar› oldu¤u söylenebilir. Okuma ile ilgili tan›mlar bir arayagetirildi¤inde okuman›n ifllevlerini de içeren flöyle bir tan›ma ulafl›labilir:

Okuma; okurlar›n yaz›l› metinden “anlam” ç›kard›klar› ya da yorumlarda bu-lunduklar› (Tompkins, 1997: 250), ön bilgilerini kulland›klar›, yazar ve okur ara-s›ndaki etkili iletiflime dayal›, uygun bir yöntem ve amaç do¤rultusunda düzenlibir ortamda gerçeklefltirilen anlam kurma süreci (Akyol, 2003), insanlar›n kendiaralar›nda önceden kararlaflt›rd›klar› özel sembollerin duyu organlar› yoluyla alg›-lan›p beyin taraf›ndan yorumlanarak de¤erlendirilmesi (Yalç›n, 2002: 47), yaz›yageçirilmifl bir metne bakarak bunu sessizce çözümleyip anlama, seslere çevirme(TDK, 2009) bir yaz›daki sembolleri tan›ma ve anlamland›rma etkinli¤i (Yang›n,1999: 68), yaz›l› bir metnin iletmek istedi¤ini alabilme, anlama (Özen, 2001: 91)demektir.

Okuma ve Dinleme

fiekil 7.1

TEMEL D‹L BECER‹LER‹

Anlama Anlatma

Okuma Dinleme Konuflma Yazma

Temel Dil Becerilerive Bileflenleri

Yeni teknolojiler, insano¤lunun dünyay› alg›lama yollar›n› ve dünya ile etkile-flimini de¤ifltirmifltir. 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra elektronik teknolojilerinyayg›nl›k kazanmas›yla yeniliklerin ard› arkas› durmam›flt›r. Bu yenilikler insanla-r›n okuma al›flkanl›klar›n› da do¤rudan etkiler duruma gelmifltir.

Temel dil becerileri ve alt bileflenleri nelerdir?

Okuma eylemi yaz›l› simgeleri anlamland›rma ile ilgili iken okudu¤unu anlama daha kar-mafl›k bir biliflsel süreci gerektiren anlamland›rma süreci olmas›na karfl›n okuma, okudu-¤unu anlama ve okuma becerisi zaman zaman birbirinin yerine kullan›lan kavramlard›r.

Görme ve seslendirme yönleriyle fizyolojik, kavrama yönüyle de zihinsel faali-yet isteyen okuma becerisi okulda, iflte, yaflam›m›z›n her an›nda pek çok amaç içinbaflvurdu¤umuz temel araçt›r. Okuma eyleminin ana amac› yaz›l› metinden anlamç›karmakt›r. Anlama olmaks›z›n okuma bofluna bir çabad›r. Bu konuda flunu söy-lemek abart› olmasa gerek. Bireylerin okudu¤unu anlama becerileri ne derece ge-lifltirilirse yaflam boyu yetkin okur yazar olma becerileri de o derece geliflir.

En genifl anlam›yla okuma nedir?

Okuma sürecinde dikkat edilmesi gereken okuman›n befl temel ilkesinden sözedilebilir (Akyol, 2005: 4-7):

1. Okuma anlam kurma sürecidir. Hiçbir yaz›l› kaynak kendini ifade edici de-¤ildir. Okuyucu ön bilgilerini kullanarak onu çözmeye çal›fl›r. Anlam kurmasürecinde karfl›laflt›rma, analiz ve sentez yaparak farkl› düflüncelere ulaflmasöz konusu oldu¤undan okuyucu metindeki anlam› de¤ifltirirken kendisi dede¤iflmektedir.

2. Okuma ak›c› olmal›d›r. Ak›c› okuma; noktalama iflaretleri, vurgu ve tonla-malara dikkat edilen, geriye dönüfl ve kelime tekrar›na yer verilmeyen, he-celeme ve gereksiz durufllar yap›lmayan, anlam ünitelerine dikkat edilerek,konuflurcas›na yap›lan okumaya denir. Okuyucular›n kelime tan›ma ve ay›rtetme iflini do¤ru ve çabuk yapmalar› zamandan tasarruf sa¤lamakta ve met-ni daha kolay çözmelerine katk›da bulunmaktad›r.

3. Okuma stratejik olmal›d›r. Stratejik okuma; okuyucunun konuyla ilgili önbilgilerini harekete geçirmesi, okuma türüne en uygun amaç ve yöntemikullanarak okuma eylemini gerçeklefltirmesi, zaman ve enerjiden tasarrufsa¤lamas›d›r.

4. Kifli okumaya güdülenmelidir. Okuma eyleminde güdülenmenin önemli biryeri vard›r. Güdülenme bireysel farkl›l›klar gözetilerek çok çeflitli yollardanyap›labilir. Yüksek içsel güdülenmeye sahip, ifle istekli ve kendi yetkinli¤i-ne inanan bireyler etkin ve baflar›l› okuyuculard›r. Birey, okuma aç›s›ndaniçsel güdülenmeye sahipse, yetenekli oldu¤una inan›yorsa o zaman zor me-tinleri okuma ve anlamada ›srarc› olacakt›r.

5. Okuma yaflam boyu devam etmelidir. Okuma yaflam boyu devam eden biretkinliktir. Günlük yaflam›n bir bölümü düzenli olarak okuma etkinli¤ineayr›lmal›d›r. Bunun bir al›flkanl›k haline getirilmesiyle ancak etkin ve iyiokur olman›n temelleri at›labilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1 S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Okudu¤unu Anlama‹ki ayr› kavram gibi görünen okuma ve anlama birbiriyle yak›ndan iliflkili iki kav-ramd›r. Okunan bir metnin anlafl›labilmesi iyi bir okuma becerisi, zihinsel süreçle-rin aktif olarak kullan›lmas› ve dikkatli bir de¤erlendirme gerektirmektedir.

Okudu¤unu anlamayla ilgili temel ilkeler flöyle s›ralanabilir:• Okuma bir anlam kurma sürecidir. Anlaman›n gerçekleflmedi¤i okuma, sa-

dece mekanik bir eylemdir, kelimeleri seslendirmeden öteye gitmez.• Okudu¤unu anlama süreci beynin aktif olmas›n› gerektiren çok boyutlu bir

süreçtir. Dolay›s›yla yo¤un bir zihinsel çabay› zorunlu k›lar.• Okudu¤unu anlaman›n gerçekleflmesi ciddi bir dikkat gerektirir. Dikkat,

okudu¤unu anlaman›n temel ölçütlerinden biridir.• Okudu¤unu anlama, ön bilgilerle iliflkiler kurmay›, dikkatli bir düflünmeyi,

yorumlama becerisini, analiz ve sentezi gerektirir.• Okudu¤unu anlama, okunanlar›n ön bilgilerle ve ba¤lant›l› di¤er konularla

iliflkilendirilip zihinde yeniden yap›land›r›lmas›d›r. • Okudu¤unu anlama, zengin bir kelime da¤arc›¤›n› gerektirir. Kelime da¤ar-

c›¤›n›n k›s›tl› olmas› okudu¤unu anlamay› güçlefltirecek, buna ba¤l› olarakya anlama gerçekleflmeyecek ya da anlama h›z› yavafllayacakt›r.

• Okudu¤unu anlama genifl bir bilgi birikimini ve var olan bilgiler aras›ndasa¤lam iliflkiler kurma becerisini gerektirir.

• Okudu¤unu anlama, metnin ana düflüncesini, konusunu, metinde sunulandüflünceler a¤›n› bulma, kavrama, metinde iletilmek istenen mesaj ya damesajlar› do¤ru alg›lamad›r.

Okuma sürecinde metnin daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layacak, okudu¤unu anla-may› destekleyecek, anlama h›z›n› artt›racak baz› çal›flmalar yap›labilir. Bu çal›fl-malar flu flekilde s›ralanabilir:

• Metnin ana ve ara bafll›klar› aras›nda iliflki kurmak• Metnin paragraflar› aras›nda iliflki kurmak, iliflkiyi kavramak• Okuma s›ras›nda önemli görülen yerleri not almak• Metnin konusunu belirlemek• Metindeki ana ve yard›mc› düflünceyi belirlemek• Metin yazar›n›n bak›fl aç›s›n›, anlat›m tarz›n› belirlemek• Metinde yer alan örnekleri dikkatle okumak ve konuyla iliflkilendirmek• Metnin konusunu önceden bilinenlerle iliflkilendirmek• Metinde ele al›nan konuyu zihinde yeniden yap›land›rmak, analiz ve sente-

ze gitmek, yorumlamak• Metinde geçen anlam› bilinmeyen kelime ve terimlere ba¤lama uygun an-

lamlar yüklemek• Metinden hareketle ‘’ne, nerede, ne zaman, nas›l, neden ve kim” sorular›na

cevap bulmakOkudu¤unu anlayabilmenin bafll›ca flartlar› flunlard›r (Moffet ve Wagler, 1976,

127-129):Yo¤un dikkat: Metinde birbirini izleyen kelimelerin anlamlar›na yo¤unlaflma

konusunda dikkat yetene¤ini gelifltirebilmek için de¤iflik etkinlikler gerçeklefltirile-bilir. Karfl›l›kl› tart›flmalar, metni oyunlaflt›rma, canland›rma ve metinle ilgili haz›r-l›ks›z konuflmalar bu etkinlikler aras›nda yer almaktad›r.

Yeniden yap›land›rma: Metinden elde edilen bilgilerle, metnin konusuyla il-gili önceden sahip olunan bilgilerin iliflkilendirilmesi ve zihinde yap›land›r›lmas›-d›r. Bilginin yeniden yap›land›r›lmas›, dikkat ve bilgiyi yeniden elde etmek içinharcanan çabayla yak›ndan iliflkilidir.

1737. Ünite - Okuma ve Dinleme

Zihinde canland›rma: Düflünmenin gerçekleflmesi do¤rudan okumaya yo-¤unlaflmak, okunanlar›n anlamlar› üzerinde düflünmek ve bunlar› zihinde canlan-d›rmakla iliflkilidir.

Ç›kar›mlarda bulunma: Ç›kar›mda bulunma metindeki sebep-sonuç iliflkile-rinin, durumlar, olaylar vb. aras›ndaki k›yaslama ve iliflkilerin belirlenmesini gerek-tirmektedir.

Anlam› kavrama: Karmafl›k zihinsel etkinliklerin yer ald›¤› bu aflamada ipuç-lar› ve kullan›lan kelimeler büyük önem tafl›maktad›r.

Anlamay› gelifltirmek için okuma s›ras›nda yap›lacak etkinlikler nelerdir?

Bir metnin okur taraf›ndan nas›l anlamland›r›ld›¤›n› dil bilimsel bir bak›fl aç›s›yla irdele-yen Okuma U¤rafl› adl› kitap, okudu¤unu anlama sürecine iliflkin ayr›nt›l› bilgi edinmeni-ze yard›mc› olabilir.(Göktürk, A., ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›, 2010)

Okuma Al›flkanl›¤›Temel dil becerilerinin do¤ru kazand›r›lmas› ve bir davran›fl haline getirilmesindeokuma al›flkanl›¤›n›n pay› büyüktür. Sadece temel dil becerilerinin de¤il yaflamabak›fl›n, yaflam› do¤ru alg›lay›fl›n da temelinde okuma al›flkanl›¤› yer almaktad›r.Okuma al›flkanl›¤› ise iyi bir okur olmakla mümkündür.

Okuma al›flkanl›¤›n› okuma kültürü olarak da adland›ran Sever (2007:108)’egöre okuma kültürü “yaz›l› kültür ürünlerinin dünyas›yla tan›flm›fl; tan›flt›¤› budünyan›n kendine sundu¤u iletileri paylaflma, s›nama, sorgulama yeterli¤ineulaflm›fl; bunlar›n sundu¤u olanaklarla yaflamay› al›flkanl›k haline getirmifl birey-lerin edinmifl oldu¤u kültürdür.” Okuma kültürü, birbiriyle iliflkili ve birbirini bü-tünleyen birçok beceriyi içeren bir süreçtir. Bu sürecin ilk basama¤› görsel okur-yazarl›k, ikinci aflamas› okuma-yazma becerisi edinme, üçüncüsü de okuma al›fl-kanl›¤› becerisi kazanmad›r. Okuma kültürünün yap›lanmas› elefltirel okuma bece-risinin edinilmesiyle mümkündür. Biliflim teknolojilerinden etkili bir flekilde yarar-lanma, günümüzde okuma kültürünün uygulama alan› buldu¤u bir beceridir.

Bireysel anlamda sa¤l›kl› kifliliklerin gelifliminde okuma al›flkanl›¤›n›n önemlipay› vard›r. Okumaya karfl› olumlu ilgi ve e¤ilimler içinde olma, sadece bireyselde¤il toplumsal aç›dan da geliflmiflli¤in, ça¤dafll›¤›n bir ölçütü olarak görülmekte-dir. Ülkelerin geliflmiflli¤i, okumayan de¤il okuyan, özellikle de okumay› al›flkan-l›k haline getiren kiflilerin çoklu¤u ile sa¤lanabilir. Okuma, toplumlar›n az gelifl-mifllik sorununu aflmalar›nda e¤itim, ekonomi ve kültür alanlar›nda göstermelerigereken çabalar›n bilefleni ve h›zland›r›c›s› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Düflünen,yorumlayan, de¤erlendiren, paylaflan toplum olman›n ve uygarl›¤›n yolu okumay›yaflam biçimi haline getiren etkin okurlardan geçmektedir.

Okuma eylemi çok çeflitli amaçlarla gerçeklefltirilir. Bireyler bilgi, iletiflim, tek-noloji yüzy›l› denilen yüzy›la uyum sa¤layabilmek, bilgi edinmek, ö¤renmek, dü-flünce ufkunu, genel kültürünü geniflletmek, bofl zamanlar›n› de¤erlendirmek,araflt›rma yapmak için okurlar. Ça¤›m›z bir de¤iflim ça¤›d›r. Her alanda oldu¤u gi-bi bilgide de h›zl› bir de¤iflim yaflanmaktad›r. Bilgili de¤il, bilgisini güncel tutan in-san›n bu de¤iflime daha kolay ayak uyduraca¤› ve baflar›l› olaca¤› bir gerçektir. Sa-hip olunan bilgilerin önemli bir bölümünü okuma yoluyla elde etti¤imiz düflünce-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



sinden hareketle, denilebilir ki de¤iflen ça¤a ayak uydurabilecek birey olman›n yo-lu okumaktan geçmektedir. Okuma becerilerinin kal›c› olmas›, yaflam boyu devametmesi, al›flkanl›¤a dönüflmesi, ifllevsel ve elefltirel bir okur-yazarl›¤a geçifl, bireyinokuma bilincine sahip olup olmamas›yla, ailenin, yak›n çevrenin ve ö¤retmenindo¤ru yönlendirmesiyle ve model olmas›yla yak›ndan iliflkilidir.

Okuma Al›flkanl›¤› Edinmeyi Etkileyen FaktörlerYaflam boyu devam etmesi gereken bir süreç olarak adland›r›lan okuma al›flkanl›-¤›n› edinmede de¤iflik etkenlerin rol oynad›¤› bir gerçektir. Bu etkenler flu flekildes›ralanabilir:

Bireysel etkenler: Okuma al›flkanl›¤›n› edinmede d›fl etkenlerden çok kiflininiçinden gelen istek ve yönelim etkilidir. Bireysel farkl›l›klar beraberinde okumayakarfl› farkl› tutumlar›, yaklafl›mlar› da getirmektedir.

Çevre: Fiziksel ve sosyal çevrenin birey üzerinde flekillendirici etkisi vard›r.Birey, do¤umundan itibaren çevrenin olumlu ya da olumsuz etkileriyle karfl› kar-fl›ya kalmaktad›r. Özellikle sosyal çevrenin bireyin okuma al›flkanl›¤› üzerindekietkisi çok aç›kt›r. Okumaya karfl› olumlu yaklafl›m içinde olan ya da okumaya kar-fl› isteksiz bir çevrede yetiflen bireylerin okumaya karfl› tutumlar›n›n ayn› olmas›beklenemez.

Aile: Kiflili¤in oluflumunda ilk ad›mlar›n at›ld›¤›, kiflili¤in flekillendi¤i aile orta-m›n›n okuma al›flkanl›¤›n›n yerleflmesinde önemli bir pay› vard›r. Anne baban›nbu anlamda bilinçli olmas› ve okuma konusunda olumlu model davran›fl gelifltir-mesi gerekmektedir.

Okul: Okuma al›flkanl›¤›n›n kazand›r›lmas›nda okulun özel bir önemi vard›r.Bu nedenle okul sisteminin ö¤retmen, ö¤renci, ö¤retim programlar›, ders kitapla-r›, ders materyalleri gibi bileflenlerinin okuma ilgisini pekifltirici, okumaya yönelikgüdüyü destekleyici yönde olmas› gerekmektedir.

Okuma al›flkanl›¤›n› edinmede rol oynayan etkenler nelerdir?

Okuma Türleri

Sesli OkumaSesli okuma, gözle alg›lanarak zihinde anlamland›r›lan sözcüklerin konuflma or-ganlar›yla seslendirilmesidir. Sesli okumada amaç, okunan metinde geçen kelime-lerin nas›l seslendirildi¤i ve hangi ba¤lamda kullan›ld›¤›n›n anlafl›lmas›n› sa¤la-makt›r. Sesli okuma sadece anlamay› de¤il, anlatmay› da kapsamaktad›r. Yani ses-siz okumada okunan metnin anlafl›lmas› yeterli iken sesli okumada metnin anlafl›l-mas› yan›nda, anlat›lmak istenilenlerin dinleyicilere aktar›lmas› da gerekmektedir.

Sessiz OkumaSessiz okuma, gözle alg›lanan sözcüklerin zihinde anlamland›r›lmas›d›r. Sesli oku-madan daha sonra kazan›lan bir beceri olmas›na ra¤men en çok kullan›lan okumatürüdür. Sessiz okumada amaç, bireyin ak›c› ve h›zl› okumas›n› sa¤lamakt›r. Gözhareketlerine ve beyinde meydana gelen okuma sürecine dayan›r. Sessiz okumadaha h›zl› gerçekleflmektedir, bu nedenle de sesli okumaya göre daha fazla tercihedilen bir okuma türü konumundad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Göz Atarak OkumaGöz atarak okuma, metnin tamam› okunmadan, sözcükler üzerinde durulmadan ya-p›lan okumad›r. Genellikle bir kitap okunup anlafl›lmak istenildi¤i zaman de¤il debir konu hakk›nda genel bilgiler edinmek amac›yla yap›l›r. Göz atarak okumadaamaç, konunun ayr›nt›lar›na girilmeden ana hatlar›yla kavranmas›d›r. Bu tür okuma-larda dikkat; tarihlere, yerlere, isimlere, grafik, tablo ve bölümlere çekilir. Normalokumadan üç, dört kat daha h›zl› gerçekleflti¤i için bireylere zaman kazand›r›r.

Özetleyerek OkumaMetinde anlat›lanlar›n genel olarak anlafl›lmas›, konunun ana hatlar›yla kavranma-s› amac›yla yap›lan okumad›r. Gerekti¤i takdirde özetler yaz›ya da dökülebilir.Özetleyerek yap›lan okuma metnin eksiksiz olarak anlafl›lmas›n› sa¤lama bak›m›n-dan yararl›d›r.

Özetleme metnin türüne göre farkl›l›k gösterir. Öyküleyici metinleri okurken öykününögelerinin tam olarak anlat›lmas› gerekirken, bilgi verici bir metnin özetinde önemli olay-lar ve mant›ksal s›ras›n›n belirlenmesi önem kazan›r.

‹flaretleyerek OkumaMetinde önemli görülen yerlerin çeflitli iflaretler konularak okunmas›d›r. Daha son-ra, önemli görülen yerler birlefltirilir ve anlama gerçeklefltirilir. ‹flaretleyerek oku-mada amaç, konuyu anlamaya yard›mc› olacak anahtar kelime ve kavramlar›n,önemli görülen yerlerin belirlenmesidir. Not almadan farkl› olarak, iflaretleyerekokumada önemli görülen yerler not al›nmaz, sadece iflaretlemekle yetinilir.

Tahmin Ederek OkumaOkuma s›ras›nda okuman›n kesilerek ya da metne bafllanmadan önce metnin gör-sellerinden, bafll›¤›ndan yola ç›k›larak metin hakk›nda yorumlar›n yap›lmas› flek-linde gerçekleflen okuma türüdür. Zihnin etkin k›l›nmas› aç›s›ndan yararl›d›r. Me-tin yar›da kesilerek devam› hakk›nda yorumlar yap›l›r ya da metne hiç bafllanma-dan metnin görsellerinden ve bafll›¤›ndan yola ç›k›larak tahminde bulunulur.

Soru Sorarak OkumaMetnin sesli ya da sessiz okunmas› s›ras›nda/sonras›nda metne yönelik sorular olufl-turulmas› yoluyla yap›lan okumad›r. Zihni etkin k›lmas› bak›m›ndan yararl›d›r. Birmetnin okunmas› s›ras›nda yetkin bir okur okudu¤unu anlay›p anlamad›¤›n› kontroletmeye, okuduklar›nda önemli ögelerle ayr›nt›lar› ay›rt etmeye, bilmedi¤i sözcükleriya da anlamad›¤› yerleri anlamak için tekrar okuyarak ba¤lamdaki ipuçlar›ndan ya-rarlanmaya ve ne kadar anlad›¤›n› belirlemek için soru sormaya gereksinim duyar.

Tart›flarak OkumaMetnin sesli ya da sesiz okunmas›ndan sonra, metinde ele al›nan olay ya da dü-flüncelerin tart›fl›lmas› esas›na dayanan okumad›r. Tart›flarak okumada amaç, me-tinde ifllenen konuyla ilgili bilgi, duygu ve düflüncelerin baflkalar›yla paylafl›lmas›ve baflkalar›n›n bilgi ve görüfllerinden yararlanarak farkl› bak›fl aç›lar› kazanmad›r.Bireylerin kendilerini ifade etmelerine olanak tan›mas›, farkl› görüfl ve düflüncele-re sayg› bilincini gelifltirmesi aç›lar›ndan yararl›d›r.


Özetleme, bir metnin enönemli ögelerini belirleyipokuyan›n kendi cümleleri ilek›saltmas› sürecidir.Özetleme ayn› zamandaönemli bir okudu¤unuanlama stratejisidir. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Soru sormak düflünmenintemelidir. Bir metni okurkenfarkl› amaçlarla sorularsorulur. Baz› sorular›nyan›tlar› do¤rudan metniniçinde bulunurkenbaz›lar›n›n yan›tlar› okurunç›kar›m yapmas›n› veokuduklar› ile bildikleriaras›nda ba¤ kurmas›n›gerektirir.

Afla¤›da Akflit Göktürk’ün okuryazarl›k kavram›n› irdeli¤i yaz›y› okuma ve oku-du¤unu anlama kavramlar›n› düflünerek okuyabilirsiniz.

OKUMAYAN OKURYAZARLAROkuma, gündelik Türkçede çok de¤iflik anlamlarda karfl›m›za ç›kabilen birsözcük. “Onun okumas› yoktur.”, “çok okuyan çok bilir.”, “Bizim çocuk iyiokuyor.”, “Oku da adam ol!” Bu tümcelerdeki de¤iflik anlamlar›n yan› s›ra,bir fleyi ezberden söylemek, okumak, üflemek gibi edimleri de belirleyebiliyorokuma. “Can›na okumak” dizisinden e¤retilemeli kullan›mlar›nda ise dahabaflka do¤rultuda anlamlar kazan›yor. Sözcü¤ün, yaz›l›, bas›l› metinlerdenanlam ç›karmaya de¤in gündelik kullan›mlar›n› birazc›k düflünmek, ça¤-dafl yaflam›n bu önemli edimi konusundaki tutumunuzun olumlu olumsuz,belirli belirsiz yönlerini bir ölçüde aç›klamaya yeter. Sözgelimi “Onun oku-mas› yoktur.” tümcesinde okuma, okuryazarl›k anlam›na geliyor. “Çokokuyan çok bilir.” tümcesinde bireyin sürekli bir fleyler okuma al›flkanl›¤› be-lirtiliyor. “Bizim çocuk iyi okuyor.” tümcesinde okuma, ö¤renim görmek an-lam›na geliyor. “Oku da adam ol.” ise yerine göre ya da söyleyenin öfkesinegöre bu üç anlamdan birini belirtiyor.

Okuryazarl›¤› ele alal›m önce. Nedir en yal›n anlam›yla okuryazar olmak?Bireyin, kâ¤›t üzerindeki birtak›m imleri birbirine çatarak sesbirimler, söz-cükler, sözcük dizilerinden, anlamlar ç›karabilme, kendi demek istedikleri-ni de o imler arac›l›¤›yla kâ¤›t üstüne dökebilme becerisi. Okullardaki ö¤re-nimin, genifl bilgiye aç›lman›n ilk basama¤› olarak kazan›lmas› gereken be-ceridir bu. Ülke yönetimlerinin, toplumun bütün bireylerine kazand›rmay›amaçlad›¤›, ad›na okuma-yazma seferberlikleri düzenledi¤i beceri. Okur-yazarlar say›s›n›n toplumun bütününe oran› da, bir toplumun geliflmifllikdüzeyi yönünden önemli bir gösterge say›l›r. Okuryazar olmaman›n ça¤r›fl-t›rd›¤› anlamlar ise genellikle bilgisizlik, ö¤renimsizlik, görgüsüzlük türün-den niteliklerdir. Gerçekten de okumas›z yazmas›z kimse kendi gündelik ya-flam›yla ilgili en yal›n yaz›l› bilgilerle gözlemlere bile ulaflamaz, varsa kendibildiklerini de derli toplu anlatamaz. Toplum yaflam›ndaki en küçük yeni-liklere bile, izleyemedi¤i için uyum sa¤layamaz. Bir bak›ma yaz› öncesi, ya-z›n öncesi ça¤lar›n edilginli¤ini, kafa tembelli¤ini kendi bireysel varl›¤›ndasürdürür. Dolay›s›yla okuryazarl›k, özellikle bizim yüzy›l›m›zda bir toplum-sal ça¤dafllaflma sorunu say›lm›fl, sözgelifli UNESCO’nun öteden beri en çoküzerinde durdu¤u konu olmufltur. Gündelik toplum yaflam›n›n en yal›n ge-rekliliklerine, h›zl› de¤iflikliklerine ayak uydurmak flöyle dursun, gazete bafl-l›klar›n› sökemeyen, iki sat›r› bir araya getirip bir dilekçe, bir mektup yaza-mayan, “elifi mertek sanan” yurttafllarla hangi ça¤dafl ülke övünebilir. Bafl-ka deyimle, okuryazarl›k her fleyden önce, okumas› yazmas› olmayanlarakapal› kolayl›klara, bilgi alanlar›na götürür bireyi. Özellikle okuma beceri-sinin pay› yazman›nkinden daha büyük olur burada. Nedeni de, televizyonradyo gibi kitle iletiflim araçlar›n›n gitgide büyüyen etkisine karfl›n, ça¤dafltoplumdaki de¤er dizgelerinin her fleyden önce bas›l› söze dayanmas›d›r.


Bu noktada, okuman›n ikinci tümcedeki anlam›, sürekli okuma al›flkan-l›¤›yla kar›flmaya bafll›yor. Okuryazar olan her bireyin okudu¤unu, butemel insanl›k becerisini sürekli de¤erlendirdi¤ini varsayamay›z. Neden?Bu anlamda okuma, genç olsun, yafll› olsun bireyde temel okuma yazmabecerisinin ötesinde birçok koflulun yerine getirilmesini, belli anlamdabir olgunlu¤u gerektiren bir etkinliktir de ondan. Nitekim bir okuma sa-nat›ndan s›k s›k söz edilmesi bofluna de¤ildir. Okuma yazma becerisinikazanan kifli, kendi dilinin yaz›s›n›, imlerden sesler, sesbirimlerden söz-cükler ç›karmay› ö¤renmifltir gerçi, ama bu temel beceri ancak sürekli ifl-letildi¤i, gelifltirildi¤i zaman bir de¤er tafl›r. Yoksa uygar bir dünyan›ngündelik olaylar›n›, kültürel, politik, ekonomik geliflmelerini izlemeyeyetmez. Okuma yazma becerisi üstüne, bir okuma al›flkanl›¤›n›n kuru-labilmesi için en önemli koflul ise temeli sa¤lam bir ana dili ö¤renimidir.Böyle bir ö¤renimden geçmemifl kifli, yafl› ne olursa olsun, gerçek bir okuretkinli¤i kazanamayacakt›r. Okuma yazma becerisini edinmifl olsa bi-le, eninde sonunda Bat› dillerinde “harf tan›maz diye adland›r›lan (FR.Illetrê, ‹ng-literate) okumas›zlarla ayn› duruma düflecektir. Yaz›l› diliniletiflim olanaklar›n›, ana bilimsel dokusunu incelikleriyle tan›mayanböyle bir kimse, hecelerini söktü¤ü herhangi bir metnin iletisini kolay ko-lay ne anlayabilir ne de anlatabilir. Oysa gerçek okuryazarl›k yetisi,okudu¤unu kendi sözleriyle anlatabilmeyi de kapsar. Bu anlamda oku-yan kimse baflkalar›na ba¤›ml› olmadan, kendi okuma deneyleriyle,kendisi için bilgi edinmeye bafllar, dünyaya, olaylara, insanlara, insan-lara bak›fl›n›, içgüdüsünü git gide derinlefltirir. (...)

Uygar toplumlarda bireyin kendi u¤rafl alan›nda ilerlemesi, önemli gö-revlere, yetkilere yükselmesi, geliflmifl bir okuma yetisi arac›l›¤›yla ka-zand›¤› bilgi birikiminin sonucudur. Herhangi bir bilgi alan›nda oku-may› bir al›flkanl›k, kendi gündelik yaflant›s›n›n bir parças› yapm›fl kim-se, bas›l› sözcüklerin tafl›d›¤› bilgiyi hiçbir zaman oldu¤u gibi benimse-mez, okudu¤una kimi yönden kat›l›r, kimi yönden kat›lmaz; kitaplarda,dergilerde karfl›laflt›¤› her yeni görüflle bir kez hesaplafl›r, böylece kendiözgün, ba¤›ms›z düflüncesini oluflturur. Kulaktan dolma bilgiyle yetin-mez. Bu tür bilginin de geçerlili¤ini, geçersizli¤ini, yaz›l› kaynaklar›ntan›kl›¤›na baflvurarak denetler.

Kaynak: Akflit Göktürk (2002). Okuma U¤rafl›. ‹stanbul: Yap› Kredi Ya-y›nlar›.


OKUDU⁄UNU ANLAMA STRATEJ‹LER‹Strateji genel olarak bir fleyi elde etmek için izlenen yol ya da amaca ulaflmak ama-c›yla bir plan oluflturma, onu uygulama olarak ifade edilebilir. Okudu¤unu anla-ma stratejileri ise okudu¤unu anlamay› ve kavramay› kolaylaflt›rmak, bu süreçteyaflanan sorunlar› çözmek amac›yla kullan›lan stratejilerdir. Genel olarak okudu-¤unu anlama stratejileri; okuma öncesinde, okuma s›ras›nda ve okuma sonras›ndakullan›lan stratejiler olarak grupland›r›lmaktad›r (Karatay, 2007). Afla¤›da gruplan-d›r›lm›fl bir biçimde bu stratejilerden baz›lar›na yer verilmektedir.

Alan yaz›na bak›ld›¤›nda tekli ve çoklu olmak üzere farkl› okudu¤unu anlama stratejile-rinin oldu¤u görülür. Bu ünitede ele al›nan okudu¤unu anlama stratejileri bunlardanbaz›lar›d›r.

Okuma Öncesinde Kullan›lan StratejilerBu stratejiler okuma sürecinin en önemli basama¤›n› olufltururlar. Okuma amac›-n›n ve metinden ne al›nmak istendi¤inin belirlendi¤i aflamad›r. Amaçs›z yap›lanokumadan istenilen verimin al›nmas› beklenemez. Okuma amac›n› belirleme, met-nin yap›s› hakk›nda bilgi edinme, metinle ilgili ön bilgileri hat›rlama, bafll›k ve gör-sellerden hareket ederek konuyu tahmin etme, okuma s›ras›nda nelere dikkat edi-lece¤ine karar verme gibi stratejiler bu bölümde kullan›labilir (Birincio¤lu, 2006).

Okuma öncesinde kullan›lan okuma stratejilerinin amaçlar›; konuyla ilgili önbilgileri harekete geçirmek, metni anlamak için ön haz›rl›k yapmak, metnin okun-mas› konusunda istek ve motivasyon oluflturmak, anlam› bilinen ve bilinmeyenkelimeler aras›nda anlamsal iliflkiler kurmak, bafll›¤a dikkat çekmek ve konuyutahmin etmek fleklinde özetlenebilir.

Okuma S›ras›nda Kullan›lan StratejilerOkuma öncesinde belirlenen amaçlar do¤rultusunda metnin okunmas›, de¤erlen-dirilmesi ve anlama düzeyinin kontrol edilmesidir. Bu amaçla not alma, okuma h›-z›n› ayarlama, önemli bilgiyi iflaretleme, sözlük vb. baflvuru kaynaklar›n› kullanma,okuma s›ras›nda geri dönüfllerde bulunma, metne yo¤unlaflma, sesli okuma, ba¤-lama yönelik ipuçlar› kullanma, bilginin kal›c›l›¤›n› sa¤lamak amac›yla flemalaflt›r-ma, resimlefltirme, noktalama iflaretlerine, yaz›m kurallar›na dikkat etme, önceokunanlar› kontrol etme, anlam› bilinmeyen kelimeleri metinden yola ç›karak tah-min etme ya da ek-köke dayal› olarak anlam› kestirme gibi stratejiler okuma eyle-mi devam ederken kullan›labilir (Birincio¤lu, 2006; Karatay, 2007).

Okuma s›ras›nda kullan›lan stratejilerin amaçlar›; yönlendirme ve sorular yoluy-la metinle etkileflimi sa¤lamak, metnin yap› ve mant›ksal s›ras›n› kavramak, metninba¤lam›n› aç›klamak, anlamak, ç›kar›m ve yarg›da bulunmay› kolaylaflt›rmak, anla-m› bilinmeyen kelimelerin anlamlar›n›n ba¤lamdan ç›kar›labilmesi için ipuçlar› bul-mak, paragraf ve metnin ana düflüncesini ç›karmada kolayl›k sa¤lamak, metin için-de özel bir bilgiyi aramak, metni okumaya bafllamadan önce verilen sorular›n ce-vaplar›n› bulmak, metinle ilgili olarak verilen flekilleri ya da haritalar› tamamlamak,metinde verilen mesajla ilgili not almak fleklinde özetlenebilir (Gürses, 2002: 20).

Okuma Sonras›nda Kullan›lan StratejilerSürecin de¤erlendirildi¤i aflama olarak da ifade edilen bu aflamada okuman›namaçlara uygun olarak gerçekleflip gerçekleflmedi¤i, metinde anlafl›lmayan bir yerolup olmad›¤›, metinle ilgili tahminlerin ne derece do¤ru oldu¤u denetlenir. Oku-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Okudu¤unu anlamastratejileri, okurlar›nokuduklar›n› hat›rlamalar›nave anlamalar›na yard›meden kas›tl› planlar olarakda nitelendirilebilir.

ma sonras› kullan›lan stratejiler aras›nda, metinle ilgili önceden yap›lan tahminle-rin do¤ru olup olmad›¤›n› kontrol etme, özetleme, metindeki düflünceler aras›nda-ki iliflkiyi görmek için metni yeniden gözden geçirme gibi stratejiler say›labilir.

Okuma sonras›nda kullan›lan okudu¤un anlama stratejilerinin amaçlar›; okuma de-neyimini geniflletmek, metinde yer alan bilgilerle önceden sahip olunan bilgileri birlefl-tirmek, metnin daha derin analizini yapmak, metinden yap›lan ç›kar›mlar›n birlefltiril-mesini sa¤lamak, ö¤renilenleri de¤erlendirmek, metinle ilgili sorulara cevap vermek,metindeki önemli yerlerin alt›n› çizmek fleklinde s›ralanabilir (Gürses, 2002: 20).

Okudu¤unu anlama stratejileri nedir? Kaç gruba ayr›l›r? Aç›klay›n›z.

ELEfiT‹REL OKUMAGenel anlamda zihinsel bir süreç ya da etkinlik olarak tan›mlanan düflünme, be-yinle do¤rudan iliflkili bir kavramd›r. Elefltirel okuma kavram›n› anlayabilmek içinbu kavramla yak›ndan iliflkili olan elefltiri ve elefltirel düflünme kavramlar›n›n içer-di¤i anlamlara bakmak yararl› olacakt›r.

TDK Güncel Türkçe Sözlük (www.tdk.gov.tr.) elefltiriyi “1. Bir insan›, bir eseri,bir konuyu do¤ru ve yanl›fl yanlar›n› bulup göstermek amac›yla inceleme ifli, ten-kit 2. ed. Bir edebiyat veya sanat eserini her yönüyle de¤erlendirerek anlafl›lmas›-n› sa¤lamak amac›yla yaz›lan yaz› türü, tenkit, kritik. 3. fel. Özellikle bilginin te-mellerini ve do¤ruluk durumunu inceleme, s›nama, yarg›lama” fleklinde aç›kla-maktad›r. Bu aç›klamalardan yola ç›karak elefltiriyi; bir fleyi nesnel aç›dan yarg›la-ma, yorumlama, analiz etme fleklinde tan›mlamak mümkündür.

Elefltirel düflünme ile ilgili de çok çeflitli tan›mlar yap›lm›flt›r. Bu tan›mlar farkl›gibi görünse de elefltirel düflünmenin özü hakk›nda ortak kavramlar› içermektedir:Kendi düflünce süreçlerimizin bilincinde olarak, baflkalar›n›n düflünce süreçlerinigöz önünde tutarak, ö¤rendiklerimizi uygulayarak kendimizi ve çevremizde yeralan olaylar› anlayabilmeyi amaç edinen aktif ve organize bir zihinsel sürece elefl-tirel düflünme denir (Cüceloglu, 1996: 254).

En genel bak›fl aç›s›yla elefltirel düflünme; gözlem ve bilgiye dayanarak sonuç-lara ulaflma olarak ifade edilebilir (Paul, 1991:125). Elefltirel düflünme, bilgi edin-me sürecinde irdeleyebilmeyi, çok yönlü sorgulayabilmeyi gerektiren, düflünmesüreçlerini etkili, tarafs›z ve disiplinli bir flekilde uygulayabilmeyi, yeni durum veürünleri ölçütlere dayal› de¤erlendirmeyi ve gelifltirmeyi içeren zihinsel ve duyufl-sal bir süreçtir (Ak›no¤lu, 2001: 20).

Elefltirel düflünmenin temelinde dikkat, nesnellik, genifl bir bak›fl aç›s› ve yo-rumlama becerisi yatmaktad›r.

Elefltirel düflünmenin temel özellikleri flöyledir:• Elefltirel düflünme ön yarg›lardan uzak olmay› gerektirir.• Elefltirel düflünme bir süreçtir.• Zihinsel düflünme süreçlerinin aktif kullan›m› söz konusudur.• Çok yönlü bak›fl aç›s›n› ve düflünmeyi zorunlu k›lar.• Bilimsel bir yaklafl›m›, nesnel bak›fl aç›s›n› gerektirir.• Elefltirel düflünmede neden-sonuç iliflkisinin önemli bir yeri vard›r.• Elefltirel düflünmenin temelinde yo¤un bir dikkat vard›r. Olgu, olay ve du-

rumlar› dikkatle ele al›p de¤erlendirmeyi, yorumlamay›, analiz ve sentezyapma becerisini gerektirir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Elefltirel düflünme sürecinin içerdi¤i beceriler flunlard›r (Henderson, 1973):• Tan›mlama• Hipotez (Denence) kurma• Bilgi toplama• Yorumlama ve genelleme • Ak›l yürütme• De¤erlendirme• UygulamaElefltirel okuma ise elefltirel düflünme yaklafl›m›n›n okuma eyleminde, metin

üzerinde uygulanmas›d›r. Metnin konusunu, ana düflüncesini, yazar›n bak›fl aç›s›-n› kavramak, metinde sunulanlar› önceden bilinenlerle ve konuyla ilgili sa¤lamkaynaklardan al›nan bilgilerle iliflkilendirmek, ön yarg›lardan uzak bir flekilde zi-hinsel süreçlerden geçirerek yeniden yap›land›rmak, sorgulamak, yorumlamak vede¤erlendirmektir.

Elefltirel okuma, okudu¤unu anlaman›n ötesinde çok daha yo¤un zihinsel veduyuflsal süreçleri içerir. Beynin sürekli aktif olmas›n› gerektirir. Bu süreçte hemvar olan bilgiler do¤ru kullan›lacak hem de konuyla ilgili güvenilir ve do¤ru bilgi-lere ulafl›l›p süzgeçten geçirilecek, önceki bilinenlerle iliflkilendirilecek, dikkatli biranaliz-sentezden sonra yoruma gidilecektir. Elefltirel okuma, dili do¤ru kullanmabecerisiyle de yak›ndan iliflkilidir. Sa¤lam bir dil ayn› zamanda zengin bir kelimeda¤arc›¤› ve terim bilgisi demektir. Bu da okunan metinlere daha h›zl› ve do¤ruanlamlar yüklemeyi, kavramlar aras›nda iliflkiler kurabilmeyi, sa¤l›kl› de¤erlendir-me ve yorumlar yapabilmeyi beraberinde getirir.

Elefltirel okumayla ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için okuryazarl›ktan okurlu¤a giden yolu gös-termek amac›yla kaleme al›nd›¤› belirtilen Emin Özdemir’in Elefltirel Okuma adl› kitab›-n› okuyabilirsiniz. (Ankara: Bilgi Yay›nevi, 2007)

Elefltirel okumada ön yarg›ya yer yoktur. Siyasi, sosyal, dini anlamda bütün önyarg›lardan uzaklaflmak, metinde yer alan olgu, olay ve durumlara nesnel yaklafl-mak gerekir. Ön yarg›, zihinsel süreçleri t›kar, yanl›fl de¤erlendirmeleri beraberin-de getirir. Ayn› zamanda elefltirel okuman›n önündeki önemli engellerden de biri-dir. Elefltirel okuma özgünlü¤e aç›lan kap›d›r.

Elefltirel okumada metnin türü (bilgilendirici/kurgulay›c›) belirleyicidir. Oku-run metne yaklafl›m› metin türüne göre de¤ifliklik gösterir. Bilgilendirici metin-de okur; bilginin niteli¤ini, günlük yaflamda geçerlili¤inin olup olmad›¤›n›, bilginindayand›¤› kaynaklar› ve güvenilirli¤ini sorgular. Bilgilerin sunulufl flekli, bilgileraras›nda kurulan iliflkiler, tutarl›l›klar, çeliflkiler, verilen örnekler dikkatle incelenirve de¤erlendirilir. Yazar›n metni haz›rlamadaki amac›, ele al›nan konu, ana ve yar-d›mc› düflünceler de zihinsel süreç içinde yorumlan›r ve yap›land›r›l›r.

Bilgilendirici metinlerde anlat›lanlar gerçek yaflamdaki nesneler, varl›klar, durumlar, olay-lar, olgularla ilgilidir. Bilgilendirici metinlerde hayal gücünden çok nesnellik ön plandad›r.

Kurgulay›c› metinlere okurun yaklafl›m› bilgilendirici metinden farkl›d›r. Kur-gulay›c› metinlerde ö¤e çeflitlili¤i daha fazlad›r. Olay/olay örgüsü, flah›s/flah›s kad-rosu, zaman, mekân, yazar›n benimsedi¤i anlat›m tarz›, kullan›lan dil mercek alt›-na al›nan ö¤eler aras›nda yer al›r. Bunlar›n sunulufl, kullan›l›fl flekli, aralar›ndakiiliflkiler, di¤er metinlerle ba¤lant›l› olarak de¤erlendirilir, sorgulan›r, yorumlan›r.


Bir yaz›y› biçim, dil veanlat›m özellikleriyleoluflturan bütüne metindenir. Bir yaz›n›n biçimsel veiçerikle ilgili özelliklerinegöre ayr›lmas›na da metintürü denir.

Bilgilendirici metin, bir konuhakk›nda bilgi vermeyi, okonuyu aç›klamay›, konuyailiflkin gözlemlerini ya daizlenimlerini aktarmay›amaçlayan metinlerdir.

Kurgulay›c› metin, gerçekyaflam›n olgu ve nesnelerinin,belli bir iletiyi aktarmak üzere,yazar›n süzgecindengeçirilerek seçilmifl,birlefltirilmifl, kurgulanm›fl,yeni bir gerçekli¤edönüfltürülmüfl metinlerdir.

Metinde sunulan› oldu¤ugibi kabul etmeyen, düflüncedünyas›na kodlamayan okur,kendi zihinsel süzgecinden,zihinsel süreçlerdengeçirdikten sonra yorumlarve yeniden yap›land›r›r. Budurum özgünlük ve elefltirelokuman›n kesiflme noktas›olarak gösterilebilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹ster bilgilendirici isterse kurgulay›c› olsun, metinde anlat›lanlar›n ikinci üçüncü ki-flilerle paylafl›lmas›, üzerinde konuflulmas›, tart›fl›lmas›, farkl› bak›fl aç›lar›n› dikka-te alma, gözden kaçanlar› ortaya ç›karma aç›s›ndan oldukça önemlidir, elefltirelokuma aç›s›ndan de¤erlidir.

Kurgulay›c› metinlerde bilgi üretme ve ö¤retme amac› yoktur. Bu tür metinlerde yazar ö¤-retmeyi de¤il okura yazd›klar›yla özdeflim kurdurmay› amaçlar.

Metin üzerinde yap›lacak de¤erlendirmelerde do¤ru sonuçlara ulaflabilmek içinmetin yazar› da mutlaka mercek alt›na al›nmal›, incelenmelidir. Metinlerin yazar›n-dan izler tafl›d›¤› gerçe¤i göz ard› edilmemelidir. Elefltirel okuma, okunan metinleilgili yorumlar, de¤erlendirmeler yapabilmek, yazar›yla iletiflime geçebilmek, dü-flünce dünyas›na girmek ve onu anlayabilmektir.

Farkl› türdeki metinlerin elefltirel olarak okuma örneklerini görmek ve bu konuda ayr›n-t›l› bilgi için Oya Adal›’n›n Etkileflimli ve Elefltirel Okuma Teknikleri adl› kitab›ndan ya-rarlanabilirsiniz. (Toroslu Kitapl›¤›, 2010)

D‹NLEMEAnlama becerisinin ikinci bilefleni dinlemedir. Dinleme de okuma gibi yo¤un birzihinsel çabay›, dikkati gerektiren aktif bir süreçtir. Duyulan seslerin alg›lanmas›olay› dinleme de¤ildir. Bu durum basit bir iflitmeden öteye geçmez. ‹flitme, yaniseslerin alg›lanmas› olay› dinleme eyleminin sadece ilk basama¤›, yani fizyolojikolan boyutudur. Dinleme de okuma gibi bir anlam kurma sürecidir. Dinleme, engenel anlam›yla kula¤a gelen seslerin do¤ru alg›lanmas›, anlamland›r›lmas› ve uy-gun tepkinin verilmesini içeren yo¤un bir zihinsel süreç olarak ifade edilebilir.Dinleme, iflitilenlerin zihinde anlamland›r›ld›¤› bir süreçtir. Bu süreç iflitme, dikka-te alma ve anlamland›rma, tepki verme gibi aflamalardan oluflmaktad›r. Di¤er be-ceri alanlar›nda oldu¤u gibi dinleme becerisi de e¤itim yoluyla gelifltirilebilir.

Dinleme etkinli¤inde fiekil 7.2’de görüldü¤ü gibi dört temel bileflen vard›r: Ko-nuflan, ileti-mesaj, dinleyen, geri bildirim. Konuflmac› dinleme etkinli¤inde anahtarkonumdad›r. Ondan gelen iletilerin niteli¤i dinlemenin amac›na ulaflmas›nda veanlama etkinli¤inin sa¤l›kl› gerçekleflmesinde büyük önem tafl›maktad›r.

Dinlemenin temel özellikleri flöyle s›ralanabilir:• Dinlemede konuflan ve dinleyen taraflar›n varl›¤› söz konusudur.• Konuflan›n iletmek istedi¤i bir mesaj vard›r. Bu mesaj› düzgün, pürüzsüz,

yanl›fl anlafl›lmalara meydan vermeyecek flekilde, bir iletiflim engeline tak›l-madan iletmek durumundad›r.


Konuflan(Kaynak) ‹leti-Mesaj

Geri Bildirim Dinleyen(Al›c›)

fiekil 7.2

Dinleme Süreci

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Dinleyici, do¤ru, pürüzsüz flekilde iletilen mesaj› al›r, zihinsel süreçten ge-çirdikten sonra anlamland›r›r ve buna uygun bir tepki verir.

• Al›nan mesaj›n zihinsel süreçte anlamland›r›lmas› yo¤un bir çabay› gerekti-rir. Mesaj›n ön bilgilerle ve ba¤lant›l› di¤er konularla iliflkilendirilmedendo¤ru anlamland›r›lmas› ve uygun tepkide bulunulmas› çok zordur.

• Mesaj›n do¤ru alg›lanmas› yo¤un bir dikkati gerektirir. Dikkat, dinleme ey-leminin temelidir.

• Dinleyicinin kelime da¤arc›¤›n›n zenginli¤i ve bilgi birikimi dinlemenin ger-çekleflmesinde, anlam kurmay› kolaylaflt›rmada önemli bir etkenlerdir.

• Dinleyicinin konuflmac›dan gelen mesaj› ald›ktan ve zihinsel süreçten geçiripyap›land›rd›ktan sonra sözlü ya da jest-mimiklerle geri bildirimde bulunmas›sürecin sa¤l›kl› iflleyip ifllemedi¤i hakk›nda önemli bilgiler içermektedir.

Dinleme Sürecini Etkileyen FaktörlerSüreçte ortak bir dilin varl›¤› dinleme etkinli¤inin amac›na ulaflmas›nda temel ola-rak nitelendirilebilir. Ortak dil d›fl›nda dinleme sürecini etkileyen de¤iflik faktörlervard›r. Bunlar; kaynak, al›c› ve çevre-ortam olarak s›ralanabilir.

Kaynak (Konuflmac›) Temelli Faktörler:• Mesajda kullan›lan sözcükler, terimler, yanl›fl anlafl›lmaya yol açacak cümle

kurulufllar›, yanl›fl vurgu ve tonlamalar• Konuflma bozukluklar›, konuflmay› etkileyen fiziksel etkenler• Konuflma h›z›• Ses tonu• Jest ve mimikler• Bilgi birikimi• Konuyla ilgili yap›lan haz›rl›k• Konunun sunulufl flekli

Al›c› (Dinleyici)Temelli Faktörler:• Al›c›n›n zihinsel ve fizyolojik yetileri• Dikkat • ‹lgi, istek• Kelime da¤arc›¤›• Bilgi birikimi• Ön yarg›• Dinleme sürecinde uygun dinleme davran›fllar› gösterme (Dik oturma, ko-

nuflanla göz temas› kurma, not tutma, soru sorma, dinlenenlere uygun geribildirimlerde bulunma, vb.)

• Dinleme h›z›

Çevre-Ortam Temelli Faktörler:• Is›• Ses• Ifl›k• Fiziksel konforKonuflmac›n›n ve dinleyicinin dil ve yaflam deneyimi, empati düzeyi, jest ve mi-

miklerin yerinde kullan›lmas› ve bunlara do¤ru anlamlar›n yüklenmesi de dinlemesürecini etkileyen faktörler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Dinleme sürecini etkileyen faktörler nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Dinleme Türleri

Aktif DinlemeDinleyenin aktif oldu¤u dinleme yöntemidir. Konuflmac›ya dinlendi¤ini, söyledik-lerine de¤er verildi¤ini gösteren bir dinleme fleklidir. Bu tepki, sözler, jest ve mi-miklerle gösterilebilir. Konuflmac›yla göz temas› kurmak, ona arada sorular yönelt-mek, konuflmac›n›n sözlerini ve duygular›n› geri yans›tmak, duygu ve düflüncele-rini özetlemek, yani geri bildirimde bulunmak aktif dinlemenin göstergeleri aras›n-da yer almaktad›r. Geri bildirim sayesinde konuflan, gönderdi¤i mesajlar›n al›n›pal›nmad›¤›n› ya da ne kadar›n›n al›nd›¤›n› dinleyicinin kendisine verdi¤i tepkiler-den anlar, böylece karfl›l›kl› bir iletiflim gerçekleflir.

Pasif DinlemePasif dinleme, dinleyicinin sözlü tepkide bulunmadan, sessizce dinleme etkinli¤in-de bulunmas›d›r. Bu dinleme, konuflmac›ya söylediklerinin kabul edildi¤i duygu-sunu verir, duygu ve düflüncelerini daha çok dile getirme konusunda kifliyi cesa-retlendirir. Bu dinlemede dinleyenin konuflulanlar› anlay›p anlamad›¤› konusundanet bir bilgi yoktur.

Not Alarak DinlemeDinlenenlerin daha kolay anlafl›lmas›, hat›rlanmas› amac›yla önemli görülen bö-lümlerin k›sa notlar al›nmas› yoluyla yap›lan dinlemedir. Bu dinlemede dinleyiciana düflünceyi, önemli bölümleri, dikkat çeken sözleri daha sonra kolay hat›rla-mak amac›yla k›sa notlar alarak kaydeder.

Grup Halinde DinlemeAnlat›lanlar› daha iyi kavramak amac›yla dinleyenlerin dinleme esnas›nda birbirle-riyle etkileflim içinde olduklar›, birbirlerine soru sorduklar›, paylafl›mda bulunduk-lar› dinlemedir.

Empatik DinlemeBir kiflinin duygu ve düflüncelerini anlayabilmek için kendimizi onun yerine ko-yarak yapt›¤›m›z dinlemedir. Kifliyi anlamak amac›yla yap›lan aktif dinleme dedenilebilir.

Yarat›c› DinlemeDinleyicinin dinlediklerine anlam yükledikten sonra zihninde yap›land›rmas›, yo-rumlamas›, analiz ve senteze gittikten sonra bunlardan yeni fikirler üretmesi flek-linde geliflen bir dinleme türüdür.

Amaçl› DinlemeBelli bir amaca odakl› olarak yap›lan dinlemedir. Bir dinleyici bilgi edinmek, din-lediklerini yorumlamak, dinledi¤i üzerinde elefltirel düflünmek amac›yla dinleyebi-lir. Bu tür dinlemeler a¤›rl›kl› olarak bilgi verici metinlerle ilgili dinlemelerdir. An-cak estetik dinlemeler de bu dinlemeyle yap›labilir. Bu tür dinlemelerin arac› isegenelde hikâyeler, fliirler, tarihî romanlar gibi edebiyat ürünleridir. Amaçl› dinle-me; bilgi edinmeye, yorumlamaya, elefltirmeye ve haz almaya (estetik) dayal› din-leme seklinde s›n›fland›r›l›r (Akyol, 2007: 6).


Sorgulay›c› DinlemeAnlat›lanlar›n tutarl›l›¤›n›n sorguland›¤›, zihinsel süreçlerin yo¤un olarak kullan›l-d›¤› bir dinleme türüdür. Bu süreçte konuflmac› taraf›ndan ileri sürülen düflüncele-rin zihinde mant›ksal sorgusu yap›l›r, yorumlan›r, önceki bilinenlerle karfl›laflt›r›l›r,de¤erlendirilir ve bir sonuca gidilir.

Seçici DinlemeDinlenenlerin içinden ilgi ve ihtiyaca yönelik olanlar›n seçilerek dinlenmesidir. Ko-nuflulanlar›n içinden sadece ilgilenilen bölümleri dinlemek, o bölümlere dikkati yo-¤unlaflt›rmak, di¤er bölümleri dinlememektir. Bilinçli ve amaç odakl› bir dinlemedir.

Elefltirel DinlemeDinlenenlerin çok yönlü bak›fl aç›s›yla tarafs›z bir flekilde ele al›nd›¤›, sorguland›-¤›, de¤erlendirildi¤i, karfl›laflt›rmalar›n yap›ld›¤› bir dinlemedir. Sorgulay›c› dinle-mede oldu¤u gibi zihinsel süreçlerin yo¤un olarak kullan›ld›¤›, dinleyicinin kendido¤rular›n› bulmaya çal›flt›¤› bir dinleme türüdür.

Dinleme s›ras›nda dinleyici flu sorulara cevap arar:• Konuflmac›n›n amac› nedir?• Konuflmac› konuyla ilgili yeterli bilgi ve birikime sahip mi?• Verilen bilgiler güncel ve geçerli mi?• Konu tarafs›z bir bak›fl aç›s›yla ele al›n›yor mu? • Elefltiriler do¤ru mu?• Alternatif çözüm önerileri sunuluyor mu?• Çözüm önerileri bilimsel ve tutarl› m›?

Afla¤›daki metni iflitme ile dinlemenin farkl›l›¤›n› düflünerek okuyabilirsiniz,

‹fi‹TMEK VE D‹NLEMEKTürlü nedenlerle iletiflimde meydana gelen kopukluklar, insan iliflkilerini olumsuzyönde etkilemektedir. ‹letiflimde kopukluklara yol açan nedenlerin baz›s› fark›ndaolarak, baz›s› da fark›nda olmadan yapt›¤›m›z davran›fllar›n sonucudur.

S›k s›k gözlemlemiflimdir: Benim için önemli bir konuyu anlat›rken karfl›mdaki yü-züme bakmakta ve beni iflitmekte, ama asl›nda sözlerimi dinlememektedir. Bu boflifade ve dinler gibi görünme karfl›s›nda, içimden karfl›mdakini sarsmak, onun ilgisi-ni çekmek gelir. Ama ayn› fleyi ben yap›yorum, diyebilir miyim acaba?

Geçen gün ifllerimin üst üste ters gitti¤i bir zamanda, kafam borçlar›m› nas›l ödeye-ce¤imle meflgulken, kedisini kaybetmifl olan komflumla karfl›laflt›m. Kedisini bir dahahiç bulamayaca¤›n› san›yordu. Ayr›l›rken bana bir soru sormufltu, ama neydi o, birtürlü an›msayamad›m. Ertesi gün yan›na gitti¤imde çok sevinçliydi. Kediyi bizimçocuklar bulmufllar ve getirmifller. Çocuklara benim söyledi¤imi, kedisini aratt›¤›m›san›yordu. Bense bunu unutup gitmifltim. Besbelli ben ve komflum o gün karfl›laflt›¤›-m›zda, sorunlar› iyice yo¤unlaflm›fl olan kendi ifl âlemimizden baz› sesler yans›tm›fl,ama kendi dünyalar›m›z›n içinden ç›k›p birbirimizle ilgilenmemifltik.

Baz› okullarda “konuflma ve di¤er insanlar› etkileme” üzerine dersler verilir, ancak bu-nun bir parças› olan “karfl›m›zdakini anlayabilmek için dinleme” konusunda hiçbirresmî ö¤renim, bilgi sa¤lamaz. Baflar›l› bir iletiflim aç›s›ndan gerekli olan “anlayabil-mek için dinleme”, bu durumda kiflinin kendi kendisini e¤itmesine kalmakta ve baz› ki-flilerde do¤al olan bu nitelik, pek ço¤umuz için gerçekten bir e¤itim gerektirmektedir.

Kaynak: Do¤an Cücelo¤lu (2011). Yeniden ‹nsan ‹nsana. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.


OKUMA-D‹NLEME ‹L‹fiK‹S‹Okudu¤unu ve dinledi¤ini anlama birbirine çok benzeyen süreçlerdir. Okuma vedinleme aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Bu iliflki benzerlikler ve farkl›l›klar çerçe-vesinden ele al›nabilir.

Her ikisi de anlama becerisinin temel bileflenidir. Baflka bir deyiflle bir tür “al›-c› dil etkinli¤i”dir. Nas›l duygu, düflünce, tasar›m ve yaflant›lar›m›z› kars›m›zdaki-lerle paylaflmak için söze ya da yaz›ya baflvuruyorsak, sözlü ve yaz›l› anlat›m yol-lar›n› kullan›yorsak; baflkalar›n›n duygu ve düflüncelerini, tasar›m ve yaflant›lar›n›paylaflmak için de okumaya ve dinlemeye baflvururuz. Okuma ve dinlemenin herikisi de zihnin anlama süreciyle ilgilidir. Okudu¤unu anlama becerisi üst düzeydeolan kiflinin, dinledi¤ini anlama becerisi de üst düzeyde olacakt›r. Bu yüzden oku-ma becerisinin, dinleme becerisini do¤rudan etkiledi¤ini söylemek mümkündür.

Her ikisinde de zihnin ve beynin aktif olmas› gerekir. Anlaman›n gerçekleflme-si için ortak bir dile, dilsel birikime gereksinim vard›r. Kaynakta (konuflmac›/ yaz›-l› metin) kullan›lan dilin niteli¤i (pürüzsüz, yal›n, anlafl›l›r) anlaman›n gerçeklefl-mesinde önemli hatta belirleyicidir. Ortam›n özelli¤i, anlam›n oluflumu sürecindeher iki bileflen için de çok önemlidir.

Okuma/dinleme öncesi, s›ras› ve sonras›ndaki davran›fllar her ikisi için de an-lama sürecini etkilemektedir. Her ikisinde de anlaman›n gerçekleflip gerçekleflme-di¤i, anlama sürecinin aksad›¤› yönler al›nan geri bildirimler sayesinde anlafl›labi-lir. ‹lgi ve istekler de yine her iki bileflen aç›s›ndan anlama sürecini etkileyen ortakbirer faktör olarak ifade edilebilir.



Okuman›n temel niteliklerini s›ralayabilmek

Okuma anlam kurma sürecidir. Okuyucu ön bil-gilerini kullanarak onu çözmeye çal›fl›r. Anlamkurma sürecinde karfl›laflt›rma, analiz ve sentezyaparak farkl› düflüncelere ulaflma söz konusu ol-du¤undan okuyucu metindeki anlam› de¤ifltirir-ken kendisi de de¤iflmektedir. Okuma ak›c› olma-l›d›r. Ak›c› okuma; noktalama iflaretleri, vurgu vetonlamalara dikkat edilen, geriye dönüfl ve kelimetekrar›na yer verilmeyen, heceleme ve gereksizdurufllar yap›lmayan, anlam ünitelerine dikkat edi-lerek, konuflurcas›na yap›lan okumaya denir.Okuyucular›n kelime tan›ma ve ay›rt etme iflinido¤ru ve çabuk yapmalar› zamandan tasarruf sa¤-lamakta ve metni daha kolay çözmelerine katk›dabulunmaktad›r. Okuma stratejik olmal›d›r. Strate-jik okuma; okuyucunun konuyla ilgili ön bilgileri-ni harekete geçirmesi, okuma türüne en uygunamaç ve yöntemi kullanarak okuma eylemini ger-çeklefltirmesi, zaman ve enerjiden tasarruf sa¤la-mas›d›r. Çocuk okumaya güdülenmelidir. Okumaeyleminde güdülenmenin önemli bir yeri vard›r.Güdülenme bireysel farkl›l›klar gözetilerek çokçeflitli yollardan yap›labilir. Okuma yaflam boyudevam etmelidir. Okuma yaflam boyu devam edenbir etkinliktir. Günlük yaflam›n bir bölümü düzen-li olarak okuma etkinli¤ine ayr›lmal›d›r. Bununbir al›flkanl›k haline getirilmesiyle ancak etkin veiyi okur olman›n temelleri at›labilir.

Okudu¤unu anlama kavram›n› de¤erlendire-

bilmek

Okuman›n temel amac›n›n anlamay› sa¤lamakoldu¤u söylenebilir. Anlama ile sonuçlanmayanbir okuma etkinli¤inin amac›na ulaflt›¤› söylene-mez. Anlama, yaz›l› ve bas›l› iflaretlerin temsil et-ti¤i anlam›n kavranmas›yla mümkündür. Bu daberaberinde bir dizi zihinsel ifllemi gerektirmek-tedir. Okumada anlam kelimelerde sakl›d›r. ‹yibir okuma, iletilmek istenen mesaj›n do¤ru anla-fl›lmas›yla gerçeklefltirilebilir. Kelimeleri seslen-dirmek okuma de¤ildir. Anlama, metinde iletil-mek isteneni do¤ru olarak alg›lamak ve yorum-lamakt›r. Anlama gerçekleflmiflse okuma etkinli-¤inin baflar›ya ulaflt›¤› söylenebilir. Dolay›s›ylaokuma, temel niteli¤i ile bir anlama surecidir.

Okuma al›flkanl›¤› kavram›n› irdeleyebilmek

‹yi konuflmak ve yazmak için önce iyi bir okurolmak gerekmektedir. Çünkü okuma al›flkanl›¤›di¤er dil becerilerindeki baflar›y› etkileyecek fle-kilde insanlar›n görüfl ve düflünce ufuklar›n› ge-niflletmektedir. Anlayarak okumak, insan›n ha-yat› boyunca vazgeçemeyece¤i bir çal›flma flek-lini oluflturur. Okul ça¤›yla bafllayan ve yaflamboyu devam eden okuma etkinli¤i ö¤renmenintemel arac›d›r. insan geliflimindeki önemi yads›-namaz. Düflünen ve konuflan, paylaflan toplumolman›n yolu, okuma-anlamadan; kitap okumak-tan geçmektedir.

Okudu¤unu anlama stratejilerini s›ralayabilmek

Strateji genel olarak bir fleyi elde etmek için iz-lenen yol, amaca ulaflmak için gelifltirilen pla-n›n uygulanmas›d›r. Okudu¤unu anlama strate-jileri; okuyanlar›n bir ifllemi nas›l kavrad›klar›-na, okuduklar›ndan nas›l anlam ç›kard›klar›nave okuduklar›n› anlamad›klar›nda ne yapt›klar›-na iflaret ederler. Bu stratejiler okudu¤unu anla-may› gelifltirmek, kolay kavramay› gerçeklefltir-mek için kullan›l›r. Genel olarak okudu¤unuanlama stratejileri; okuma öncesi kullan›lan stra-tejiler (güdüleme, beyin f›rt›nas›, öngörüde bu-lunma vb.), okuma s›ras›nda kullan›lan strateji-ler ( yordama, not alma, gözünde canland›rmavb) ve okuma sonras›nda kullan›lan stratejiler(özet yapma, sorular› cevaplama, resim çizmevb.) olarak grupland›r›lmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Elefltirel okuma kavram›n› aç›klayabilmek

Elefltirel okuma; okunan herhangi bir metin üze-rinde düflünme, do¤rular› ve yanl›fllar› üzerindekafa yorma ve konuyu yorumlama olarak ifadeedilebilir. Burada okuma eylemi yaln›zca anla-m›fl olmakla s›n›rl› de¤il; ayn› zamanda okurunmetni okurken düflünmesi, konuyu yorumlamas›ya da konuya elefltirel bir gözle bakmas›n› daiçermektedir. Elefltirel okuma, okunan metinle il-gili yorumlar, de¤erlendirmeler yapabilmek, met-nin yazar›yla iletiflime geçebilmektir. Metinde su-nulan bilgiyi oldu¤u gibi kabul etmemektir. Kifli-nin bilgiyi kendi zihinsel süzgecinden geçirmesi,önceden edindi¤i bilgilerle iliflkilendirmesi, sor-gulamas›, kendi iradesiyle bir sonuca ulaflabil-mesi, yorum yapabilmesidir. Ayr›ca elefltirel dü-flünceye odakl› bir eylem, zihinsel bir süreçtir.Bu süreçte okurun önyarg›lardan uzak olmas› vedo¤rudan metni anlamaya odaklanmas› gerek-mektedir. Önyarg› ile elefltirel okuma birbirineters kavramlard›r, birinin oldu¤u yerde di¤erineyer yoktur.

Dinlemenin temel niteliklerini s›ralayabilmek

Dinleme, konuflan ve dinleyen olmak üzere ikiuçlu bir süreçtir. Konuflan›n iletmek istedi¤i birmesaj›n dinleyiciye engele tak›lmadan ulaflmas›önemlidir. Dinleyici, do¤ru, pürüzsüz flekilde ile-tilen mesaj› al›r, zihinsel süreçten geçirdiktensonra anlamland›r›r ve buna uygun bir tepki ve-rir. Al›nan mesaj›n zihinsel süreçte anlamland›r›l-mas› yo¤un bir çabay› gerektirir. Mesaj›n do¤rualg›lanmas› yo¤un bir dikkati gerektirir. Dikkat,dinleme eyleminin temelidir. Dinleyicinin kelimeda¤arc›¤›n›n zenginli¤i ve bilgi birikimi dinleme-nin gerçekleflmesinde, anlam kurmay› kolaylafl-t›rmada önemli etkenlerdir. Dinleyicinin konufl-mac›dan gelen mesaj› ald›ktan ve zihinsel süreç-ten geçirip yap›land›rd›ktan sonra sözlü ya dajest ve mimiklerle geri bildirimde bulunmas› sü-recin sa¤l›kl› iflleyip ifllemedi¤i hakk›nda önemlibilgiler içerir.

Dinleme sürecini etkileyen etkenleri de¤erlendi-

rebilmek

Kaynak (Konuflmac›) Temelli Etkenler: Mesajdakullan›lan sözcükler, terimler, yanl›fl anlafl›lmayayol açacak cümle kurulufllar›, yanl›fl vurgu vetonlamalar; konuflma bozukluklar›; konuflmay›

etkileyen fiziksel etkenler; konuflma h›z›; ses to-nu; jest ve mimikler; bilgi birikimi; konuyla ilgilihaz›rl›¤› ve konuyu sunufl fleklidir. Al›c› (Dinle-

yici) Temelli Etkenler: Al›c›n›n zihinsel ve fizyo-lojik yetileri, dikkat ilgi, istek, kelime da¤arc›¤›,bilgi birikimi, ön yarg›, dinleme sürecinde uygundinleme davran›fllar› gösterme (dik oturma, ko-nuflanla göz temas› kurma, not tutma, soru sor-ma, dinlenenlere uygun geri bildirimlerde bu-lunma, vb.), dinleme h›z›d›r. Çevre-Ortam Te-

melli Etkenler: Is›, ses, ›fl›k, fiziksel konfordur.

Dinleme türlerini s›ralayabilmek

Aktif dinleme, pasif dinleme, not alarak dinleme,grup halinde dinleme, empatik dinleme, yarat›c›dinleme, amaçl› dinleme, sorgulay›c› dinleme,seçici dinleme, elefltirel dinleme.

Okuma-dinleme iliflkisini betimleyebilmek

Okudu¤unu ve dinledi¤ini anlama birbirine çokbenzeyen süreçlerdir. Okuma ve dinleme aras›n-da yak›n bir iliflki vard›r. Bu iliflki benzerlikler vefarkl›l›klar çerçevesinden ele al›nabilir. Her ikiside anlama becerisinin temel bileflenidir. Baflka birdeyiflle bir tür “al›c› dil etkinli¤i” dir. Okuma vedinlemenin her ikisi de zihnin anlama süreciyle il-gilidir. Okudu¤unu anlama becerisi üst düzeydeolan bir kiflinin, dinledi¤ini anlama becerisi de üstdüzeyde olacakt›r. Bu yüzden okuma becerisinin,dinleme becerisine do¤rudan etkiledi¤ini söyle-mek mümkündür. Zihnin ve beynin aktif olmas›-n› gerektirir. Anlaman›n gerçekleflmesi için ortakbir dile, dilsel birikime gereksinim vard›r. Kaynak-ta (konuflmac›/ yaz›l› metin) kullan›lan dilin nite-li¤i (pürüzsüz, yal›n, anlafl›l›r) anlaman›n gerçek-leflmesinde önemli hatta belirleyicidir. Ortam›n özelli¤i, anlam›n oluflumu sürecinde heriki bileflen için de çok önemlidir. Is›, ›fl›k, ses gi-bi fiziksel etkenler anlam kurma sürecini etkile-yen önemli de¤iflkenler olarak karfl›m›za ç›kmak-tad›r. Okuma/dinleme öncesi, s›ras› ve sonras›n-daki davran›fllar her ikisi için de anlama sürecinietkilemektedir. Her ikisinde de anlaman›n ger-çekleflip gerçekleflmedi¤i, anlama sürecinin ak-sad›¤› yönler al›nan geri bildirimler sayesindeanlafl›labilir. ‹lgi ve istekler de yine her iki bile-flen aç›s›ndan anlama sürecini etkileyen ortak bi-rer etken olarak ifade edilebilir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç

7NA M A Ç

8NA M A Ç

9NA M A Ç

1. Afla¤›dakilerden hangisi temel dil becerilerinden bi-ri de¤ildir?

a. Okuma b. Yazma c. Konuflma d. Dinleme e. Görme

2. ‘..........’ bir yaz›y›, sözcükleri, cümleleri, noktalama

iflaretleri ve öteki ö¤eleriyle görme, alg›lama ve kavra-

ma sürecidir, fleklindeki cümleyi tamamlayan ifade afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Okuma b. Yazma c. Dinleme d. Konuflma e. Duyma

3. “Gözle alg›lanan sözcüklerin zihinde anlamland›r›l-mas›” hangi tür okumay› tan›mlar?

a. Sesli okumab. Eflli okumac. Sessiz okumad. ‹flaretleyerek okumae. Göz atarak okuma

4. Afla¤›dakilerden hangisi okudu¤unu anlaman›n özel-liklerinden biri de¤ildir?

a. Anlamab. Etkin bir süreç c. Ön bilgilerd. Yazma süreci e. Düflünme

5. Afla¤›dakilerden hangisi okuma al›flkanl›¤› kazanmasürecini etkilememektedir?

a. Bireysel etkenler b. Akraba iliflkileri c. Okul d. Aile e. Çevre

6. ‘...............................’ okunan herhangi bir metin üze-rinde düflünme, do¤rular› ve yanl›fllar› üzerinde kafayorma ve konuyu yorumlama olarak ifade edilebilir,fleklindeki ifade uygun flekilde nas›l tamamlanabilir?

a. Elefltirel okuma b. Sesli okuma c. Tart›flarak okuma d. Özetleme e. Yazma

7. Afla¤›dakilerden hangisi dinleme sürecinde yer al-

mayan ögelerden biridir?a. Konuflmac› b. Dinleyici c. Geri bildirim d. Mesaj e. Yazar

8. Afla¤›dakilerden hangisi dinleme sürecini etkileyenkonuflmac› temelli faktörler aras›nda yer almaz?

a. Konuflma h›z› b. Is›c. Ses tonu d. Jest ve mimikler e. Bilgi birikimi

9. “Dinlenenlerin daha kolay anlafl›lmas›, hat›rlan-

mas› amac›yla önemli görülen bölümlerin k›sa notlar

al›nmas› yoluyla yap›lan dinleme” afla¤›daki dinleme-lerin hangisini iflaret etmektedir?

a. Not alarak dinleme b. Aktif dinleme c. Pasif dinleme d. Empatik dinleme e. Amaçl› dinleme

10. Afla¤›dakilerden hangisi dinleme türleri aras›ndayer almaz?

a. Aktif dinleme b. Pasif dinleme c. Tutarl› dinlemed. Not alarak dinlemee. Elefltirel dinleme




Dijital Ça¤da Okuma Al›flkanl›klar›

fiimdiye dek pek çok kifli elektronik kitaplar›n hayat›-m›za girmesine karfl› görüfllerini dile getirdi. Buna kar-fl›n flimdiye kadar elektronik kitaplar› destekleyen yaz›-lar aras›nda okudu¤um en iyi yaz›, geçenlerde The NewYork Review of Books’un internet sitesinde yer ald›.Roman yazar› Tim Parks, e-kitaplar›n kelimelerle “dahasert ve daha do¤rudan bir iliflki” içine girmemizi sa¤la-d›¤›n› öne sürüyordu. En ikna edici cümlesiyse fluydu:“Bu, yetiflkinlere yönelik bir araç.” Ak›ll› telefonlardane-kitaplara, tabletlerden dizüstü bilgisayarlara, çeflitliplatformlarda okumalar yaparak bir yetiflkin gibi dav-ranmaya çal›fl›yorum. Bu yüzden okumak için en iyi ci-hazlar›n hangisi oldu¤una kafa yorman›n vakti geldi.Baz› metinler, bir platforma di¤erinden daha m› uygun?Philip Larkin iPad’de, Lorrie Moore Kindle’da rahat ede-biliyor mu? Kay Ryan’›n bir fliirini telefon melodim ya-pabilir miyim? Ayn Rand’›n “The Fountainhead” (Haya-t›n Kayna¤›) kitab›n› severek okumam› sa¤layacak bircihaz var m›? Ak›ll› telefonlar

Hiç flüphe yok ki ak›ll› telefonlar son y›llarda teknoloji-nin edebiyata en büyük arma¤an› oldu. Bunlardan biri-ne sahip olmak, insano¤lunun en büyük korkusunuyok ediyor: Okuyacak hiçbir fleyin olmad›¤› bir yerdes›k›fl›p kalmak. Cep telefonumdan ço¤unlukla haberle-ri takip ediyorum. Baflka flehirlerde yay›mlanan gazete-lere ve Twitter ve Facebook’ta gördü¤üm linklere gözat›yorum. Ben Franklin avuç içi büyüklü¤ündeki bu ci-hazlar› eminim çok severdi. “Çok okuyun ama fazla ki-tap okumay›n” sözü ona aittir. Franklin’in otobiyografi-si, cep telefonunuzda mutlaka olmas› gereken bir fley.Kamu mal› oldu¤u için ücretsiz bir Kindle uygulamas›bulunuyor. Tuhaf gelebilecek bir di¤er seçenek de20’nci yüzy›l›n en göz ard› edilmifl edebi eserlerindenbiri olan John Cheever’›n “Journals” (Günceler) eseri.Cheever’›n cümleleri k›sac›k ama derin. Ac›mas›z olma-sa da insan›n can›n› ac›t›yor. iPhone’unuzda bir iki tanede sesli kitap bulundurun. Köpe¤imizi düzenli olarakuzun yürüyüfllere ç›kar›yorum ve bu yürüyüfllerde iP-hone’um küçük hoparlörü yukar› bakacak flekilde göm-le¤imin cebinde oluyor. Bu flekilde Saul Bellow’un “Her-zog”unu dinledim. iPhone’u gömle¤in cebinden dinle-mek, do¤ayla ba¤›n›z› kesen kulakl›klarla dinlemektendaha iyi.

e-kitap okuyucular

Amazon’un Kindle’› bana göre bu cihazlar›n en kifliseli,dolay›s›yla da en çekicisi. Metni ayd›nlatmal› ekrandaokuyorsan›z k›sa süre sonra gözleriniz zorlan›yor veeninde sonunda cihaz› kapat›yorsunuz. ‹nternette ge-zinmek veya e-posta okumak gibi dikkatinizi da¤›tacakfleylere daha az yöneliyorsunuz. T›pk› aflk gibi, oku-mak da sadakat ister. Bu cihazlarda kitap kapaklar› yok.Bu yüzden gençler baz› ebeveynlerin tasvip etmedi¤ikitaplar› daha kolay okuyabiliyorlar. Çünkü art›k annebabalar› onlar›n Angry Birds oynad›klar›n› düflünebili-yor. Ben, elektronik kitaplar› sevmedi¤ini her f›rsattadile getiren yetenekli roman yazar› Jonathan Franzen’inhayran›y›m. Ama Franzen’in hayran› de¤ilseniz, onunromanlar›n› nefret etti¤i bir cihaz olan Kindle’da oku-mak, tuhaf bir zevk verebilir. iPad

iPad benim için h›zl›ca göz gezdirece¤im kal›n kitapla-r› yükleyebilece¤im bir araç. Walter Isaacson’›n SteveJobs biyografisi ya da kültür-sanat elefltirmeni John Leo-nard’›n “Reading for My Life: Writings, 1958-2008” isim-li kitab› buna örnek olabilir. Bu kitaplar›n baz›lar›n›n si-zi do¤rudan bir kayna¤a götüren elektronik dipnotlar›olmas› hofluma gidiyor. Bunlar bazen elinizde tuttu¤u-nuz kitaptan bile daha iyi olabiliyor. Örne¤in Jack Ke-rouac’›n “On the Road” kitab›n›n iPad uygulamas›nda,yaz›l› metnin yan› s›ra haritalar, zaman çizelgeleri vebaflka ö¤eler de var. Ço¤u ücretsiz olan sanat kitaplar›da, iPad’in sundu¤u güzelliklerden biri. Netlik o kadaryüksek ki, sanki gözünüzdeki bütün perdeler bir andakalkm›fl gibi hissediyorsunuz. Bu platformlar›n her bi-rinde fliiri de denedim: Larkin, Dickinson, Philip Levi-ne, Amy Clampitt. Sizi bilmem ama ben sevmedim. Neyeteri kadar beyaz alan var ne de sükûnet. Her fleyera¤men, e-kitaplar› küvette okuyamazs›n›z. Mark Twa-in’in yapt›¤› gibi, kediye f›rlatamazs›n›z veya odan›z›ndekorasyonunda kullanamazs›n›z. Anna Quindlen1991’de New York Times’ta yazd›¤› makalede, “Çocuk-lar›m büyüyünce dekorasyonun yeteri kadar kitap raf›kurmaktan ibaret oldu¤unu sanan kiflilere dönüflürse,çok mutlu olurum” diye yazm›flt›. Buna ben de kat›l›yo-rum. Ama önemli olan akl› dekore etmektir.09.04.2012DWIGHT GARNER

Kaynak: New York Times’tan Çeviri (Sabah Gazetesi)


”

“



1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okuma” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okuma” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okuma Türleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okudu¤unu Anlama” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okuma Al›flkanl›¤›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirel Okuma” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinleme” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinleme Sürecini EtkileyenFaktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinleme Türleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinleme Türleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Sorular› Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Temel dil becerileri anlama ve anlatma olmak üzereiki temel bileflen üzerine kurulmufltur. Bu temel bece-rilerin de kendi dört alt bilefleni vard›r. Okuma ve din-leme anlaman›n, konuflma ve yazma ise anlatman›nalt bileflenidir.

S›ra Sizde 2

Okuma, okuyucular›n yaz›l› metinden “anlam” ç›kar-d›klar› ya da yorumlarda bulunduklar›, ön bilgilerin kul-lan›ld›¤›, yazar ve okuyucu aras›ndaki etkili iletiflimedayal›, uygun bir yöntem ve amaç do¤rultusunda, dü-zenli bir ortamda gerçeklefltirilen anlam kurma süreci;bas›l›, yaz›l› sözcükleri duyu organlar› yoluyla alg›lama,anlamland›rma, kavrama ve yorumlama; insanlar›n ken-di aralar›nda önceden kararlaflt›rd›klar› özel sembolle-rin duyu organlar› yoluyla alg›lan›p, beyin taraf›ndanyorumlanarak de¤erlendirilmesi; yaz›ya geçirilmifl birmetne bakarak bunu sessizce çözümleyip anlama, ses-lere çevirme; bir yaz›daki sembolleri tan›ma ve anlam-land›rma etkinli¤i; yaz›l› bir metnin iletmek istedi¤inialabilme, anlama demektir.

S›ra Sizde 3

Anlamay› gelifltirmek için okuma s›ras›nda yap›lacak et-kinlikler: Yaz›da ele al›nan konuyu belirlemek, anlam›bilinmeyen sözcükleri, anlafl›lmayan cümle ve paragraf-lar› belirlemek, ana düflünceyi bulmak, yard›mc› dü-flünceleri incelemek, yaz›n›n genel düflüncesini ve an-lat›m yap›s›n› ç›karmak, okuma h›z›n› ayarlamak.

S›ra Sizde 4

Yaflam boyu devam etmesi gereken bir süreç olarak ad-land›r›lan okuma al›flkanl›¤›n› edinmede de¤iflik etken-lerin rol oynad›¤› bir gerçektir. Bu etkenler flu flekildes›ralanabilir: Bireysel etkenler, çevre, aile, okul.

S›ra Sizde 5

Okuma stratejileri; okuyanlar›n bir ifllemi nas›l kavra-d›klar›na, okuduklar›ndan nas›l anlam ç›kard›klar›nave okuduklar›n› anlamad›klar›nda ne yapt›klar›na ifla-ret ederler. Bu stratejiler okudu¤unu anlamay› gelifltir-mek, kolay kavramay› gerçeklefltirmek için kullan›l›r.Okuma stratejileri bir bak›ma metinleri anlama süre-cinde yaflanan sorunlar› çözmek amac›yla kullan›lanbir pland›r. Genel olarak okudu¤unu anlama stratejile-ri; okuma öncesi kullan›lan stratejiler (güdüleme, be-yin f›rt›nas›, öngörüde bulunma vb.), okuma s›ras›ndakullan›lan stratejiler ( yordama, not alma, gözünde can-land›rma vb) ve okuma sonras›nda kullan›lan stratejiler(özet yapma, sorular› cevaplama, resim çizme vb.) ola-rak grupland›r›lmaktad›r.

S›ra Sizde 6

Dinleme sürecini etkileyen faktörler flunlard›r:Kaynak (Konuflmac›) Temelli Faktörler: Mesajda kulla-n›lan sözcükler, terimler, yanl›fl anlafl›lmaya yol açacakcümle kurulufllar›, yanl›fl vurgu ve tonlamalar; konuflmabozukluklar›; konuflmay› etkileyen fiziksel etkenler; ko-nuflma h›z›; ses tonu; jest ve mimikler; bilgi birikimi;konuyla ilgili haz›rl›¤› ve konuyu sunufl flekli.Al›c› (Dinleyici) Temelli Faktörler: Al›c›n›n zihinsel vefizyolojik yetileri, dikkat ilgi, istek, kelime da¤arc›¤›,bilgi birikimi, ön yarg›, dinleme sürecinde uygun dinle-me davran›fllar› gösterme (dik oturma, konuflanla göztemas› kurma, not tutma, soru sorma, dinlenenlere uy-gun geri bildirimlerde bulunma, vb.), dinleme h›z›.Çevre-Ortam Temelli Faktörler: Is›, ses, ›fl›k, fizikselkonfor.


Ak›no¤lu, O. (2001). “Elefltirel Düflünme Becerilerini Te-mel Alan Fen Bilgisi Ö¤retiminin Ö¤renme ÜrünlerineEtkisi.” Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Ha-cettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Akyol, H. (2003). Metinlerden Anlam Kurma. TÜ-BAR, 12, 49-58.

Akyol, H. (2005). Türkçe ‹lk Okuma Yazma Ö¤reti-

mi. Ankara: PegemA Yay›nc›l›k.Akyol, H. (2007). “Okuma” (Ed. A. K›rkk›l›ç ve H. Ak-

yol), ‹lkö¤retimde Türkçe ö¤retimi (15-48). An-kara: PegemA Yay›nc›l›k.

Birincio¤lu, E. (2006). “Üniversitelerin Haz›rl›k S›n›flar›n-da, Orta Düzeyde, Üç Aflamal› Yaklafl›m Modeli ‹çin-de, Okuma Öncesi, Okuma Esnas› ve Okuma Sonra-s› Etkinliklerinin Önemi Üzerine Ö¤retmen ve Ö¤ren-ci Görüflleri,” Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi.

Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.Cüceloglu, D. (1996). ‹yi Düflün Do¤ru Karar Ver.

(15. Bask›). ‹stanbul: Sistem Yay›nc›l›k.Gürses, T. (2002) “Reading Strategies Employed by ELT

Learners at Advanced Level” Yay›nlanmam›fl Yük-

sek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.Karatay, H. (2007). “‹lkö¤retim Türkçe Ö¤retmeni Aday-

lar›n›n Okudu¤unu Anlama Becerileri Üzerine AlanAraflt›rmas›” Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi. GaziÜniversitesi E¤itim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Moffet, J. ve Wagler, B. J. (1976). Student Centred

Language Arts and Reading K13: A Handbook

for Teachers. (2nd edition). Boston.Sever, S. (2007). “Okuma Kültürü Edinme Sürecinde

Türkçe Ö¤retiminin Sorumlulu¤u” Okuma Kültürü

ve Okullarda Uygulama Sorunlar› Toplant›s›.

Ankara: MEB, s.108-126.Özen, F. (2001). Türkiye’de Okuma Al›flkanl›¤›. An-

kara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.Paul, R.W. (1991). “Staff Development For Critical Thin-

king: Lesson Plan Remodelling As The Strategy” (Ed.A.L. Costa.). Developing Minds (A Reseource Bo-

ok For Teaching Thinking). Revised Education,Volume1, Alexandria, Virginia: ASCD.

TDK. (2009). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kuru-mu Bas›mevi.

Tompkins, Gail, E. (1997). Literacy for The Twenty-

First Century: A Balanced Approach. Merill, anImprint of Prentice Hall Upper Saddle River, NewJersey, Colombus, Ohio.

Yalç›n, A. (2002). Türkçe Ö¤retim Yöntemleri Yeni

Yaklafl›mlar. Ankara: Akça¤ Bas›m-Yay›m.Yang›n, B. (1999). ‹lkö¤retimde Türkçe Ö¤retimi.

Ankara: MEB Yay›nlar›.



Ayayd›n, K. (2003). Okuman›n Kanatlar›nda. ‹stan-bul: Kaynak Yay›nlar›.

K›ran, A. Ve K›ran, Z. (2003).Yaz›nsal Okuma Süreç-

leri. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k.Manguel, A. (2004). Okuman›n Tarihi. (Çev. F. Elio¤-

lu). ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.Özbek, Y. (1996). Okumak, Anlamak, Yorumlamak.

Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.Özdemir, E. (1983). Okuma Sanat›. ‹stanbul: ‹nk›lap

Kitabevi. Robertson, A. K. ( 1999). Etkili Dinleme. (Çev. E. S.

Yarmal›). ‹stanbul: Hayat Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Do¤ru, güzel ve etkili konuflmada sesin fizyolojik niteli¤i ve niceli¤i ile ilgilitemel kavramlar› tan›mlayabilecek, Do¤ru, güzel ve etkili konuflmada olmas› gereken temel içerik özelliklerinibetimleyebilecek,Sözlü iletiflimde beden dilinin önemini aç›klayabilecek,Konuflma türlerini ay›rt edebilecek,Baflar›l› bir sunum için dikkat edilmesi gereken temel ilke ve teknikleri de-¤erlendirebilecek,Türkçenin sözlü iletiflimde dikkate al›nmas› gereken söyleyifl özellikleriniaç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Konuflma• Sesin fizyolojisi• Güzel konuflma• Beden dili

• Konuflma türleri• Sunum teknikleri• Türkçenin söyleyifl özellikleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NNN

N

Türk Dili-II Sözlü Anlat›m

• G‹R‹fi• KONUfiMA ‹LE ‹LG‹L‹ TEMEL

KAVRAMLAR• DO⁄RU, GÜZEL VE ETK‹L‹

KONUfiMANIN TEMEL ‹LKELER‹ • BEDEN D‹L‹ VE SÖZLÜ

ANLATIMDAK‹ YER‹ • KONUfiMA TÜRLER‹ • BAfiARILI SUNUMUN ‹LKELER‹ VE

TEKN‹KLER‹ • SÖZLÜ ANLATIMDA BAZI

SÖYLEY‹fi ÖZELL‹KLER‹

8TÜRK D‹L‹-II

G‹R‹fi‹nsan›n karfl›s›ndakine dileklerini, duygular›n› sözlü olarak anlatmas› eyleminesözlü anlat›m denir. Sözlü anlat›m›n temeli, yaz›l› anlat›mda oldu¤u gibi dildir. Söz-lü anlat›mla ba¤lant›l› olarak kuflkusuz konuflma dili, yaz› dilinden daha eskidir.Ana dilinde sözlü anlat›m›n anlama boyutunu dinleme, anlatma boyutunu ise ko-nuflma oluflturur. Bu ünitede a¤›rl›kl› olarak sözlü anlat›m›n anlat›m boyutunda yeralan konuflma üzerinde durulacakt›r.

KONUfiMA ‹LE ‹LG‹L‹ TEMEL KAVRAMLARSözlü anlat›mda düflüncelerin ve duygular›n karfl›m›zdakine do¤ru, etkili ve yeterlibir biçimde aktar›m› önemlidir. ‹nsan için temel gereksinim olan konuflma, kiflinintoplumsal iliflkilerinde de baflat de¤iflkenlerdendir. Konuflman›n, baflka deyiflle sö-zün etkisini Yunus Emre yüzy›llar öncesinden flöyle dile getirmektedir:

Sözünü bilen kiflininYüzünü a¤ ede bir sözSözü piflirip diyenin‹flini sa¤ ede bir söz

Söz ola kese savafl›Söz ola yitüre bafl›Söz ola a¤ulu afl›Bal ile ya¤ ide bir söz

Kifli bile söz deminiDemeye sözün keminiBu cihan cehenneminiSekiz uçma¤ ede bir söz

Öncelikli olarak sözlü aktar›m›n temel ögesi olan konuflman›n ve konuflma ileilgili temel kavramlar›n aç›klanmas›nda yarar görülmektedir. Afla¤›da konuflma vegüzel konuflma ile ilgili temel kavramlar ele al›nmaktad›r.

Sözlü Anlat›m

Konuflma Konuflma, insan›n duygular›n›, düflüncelerini sese dayal› bir dizge halinde sunma-s›, baflka bir deyiflle anlaml› parçalara dönüfltürülmüfl seslerden yararlanarak dü-flüncelerini ifade etmesidir. Kula¤a hitap eden konuflma; verilmek istenen mesaj›nniteli¤ine uygun tonlama, vurgu gibi sese dayal› unsurlarla oldu¤u gibi jest ve mi-mik gibi bedene dayal› destekleyici unsurlarla birlikte bütünlenir.

‹nsan konuflan varl›kt›r. Bu hüküm, ç›kard›¤› anlaml› ses dizgelerinin yap›s› ba-k›m›ndan insan› di¤er varl›klardan ay›r›rken; di¤er taraftan insanlar aras›nda ortak,birlefltirici bir özelli¤e iflaret etmektedir. ‹nsan›n sahip oldu¤u bu ola¤anüstü özel-lik, ayn› zamanda, insana dair temel bir gereksinime, duygular›n› ve düflüncelerinikonuflma araçlar›n›n yard›m›yla mesaja dönüfltürme gereksinimine de iflaret et-mektedir.

Düflüncenin; resim, heykel, müzik gibi ifade araçlar› bir kenara b›rak›l›rsa dil ol-madan gerçekleflemeyece¤i yarg›s›, dilbilimi çevrelerinde hâkimdir (Aksan, 2000: 53-54). Öyleyse düflüncelerin düzenlenmesi ve iletilmek istenen mesaj›n en do¤ru ve et-kin biçimde ortaya konulabilmesi için konuflman›n niteli¤i çok önemlidir. Düflünmeve konuflma aras›ndaki bu s›k› iliflkide, di¤er taraftan, do¤ru, yerinde ve baflar›l› birkonuflman›n da insan›n düflünme süreçlerine etkide bulundu¤u söylenebilir.

‹nsan için konuflma, temel gereksinim oluflunun yan› s›ra yine insan›n çevresiy-le iliflkilerini kolaylaflt›ran veya zorlaflt›ran bir araçt›r. Konuflmada kullan›lan dilinbir toplumsal bir de bireysel yönü vard›r. Ayn› dili kullanan flairlerin, hikâyeci-lerin, gazete yazarlar›n›n, televizyon yorumcular›n›n okuyucu veya dinleyici üzerin-de oluflturduklar› etkinin birbirinden farkl› olmas› da dil ve söz aras›ndaki bu ayr›mile iliflkilidir. ‹nsanlar›n konuflmalar›nda tercih ettikleri sözcükler ve bu sözcüklerarac›l›¤›yla oluflturduklar› ifadelerin ard›nda flüphesiz birey olarak yetiflme ortamla-r›, ald›klar› e¤itim, sosyolojik ve psikolojik koflullar› belirleyicidir (Aksan, 2000: 52).

SesKonuflma sesleri, akci¤erlerden bafllay›p a¤›z ve burunda sona eren solunum yol-lar›nda s›ralanm›fl organlara çarp›p veya sürtünüp seda haline geldikten sonra enson olarak bir kal›ptan, engelden geçip a¤›zdan ç›kan titreflimlerdir (Ergin, 1990:30). ‹lk olarak g›rtlakta oluflan ham sesin, sahip oldu¤u belirli bir renk ile baflkala-r› taraf›ndan duyulan son biçimini almas›; bo¤az, a¤›z ve burun boflluklar›nda ger-çekleflir (Toklu, 2003: 35). Beyin taraf›ndan yönetilen konuflma süreçlerinde, insanses ayg›tlar›n›n 60 kadar farkl› sesi ç›karmaya ve iflitildi¤inde bunlar› ay›rt etmeyeuygun oldu¤u görülmektedir (Erkman-Akerson, 2008: 121).

Harfler ve sesler s›kl›kla birbirine kar›flt›r›l›r. Harfler, seslerin yaz›da gösterilme biçimle-ri, sembolleri, iflaretleridir.

Bo¤umlanma Ci¤erlerden gönderilen havan›n a¤›z ve burun yolundaki ses ayg›tlar›n›n yard›m›y-la a¤›zdan ç›karken konuflma sesi biçimlerini almas›d›r. Seslerin do¤ru biçimde bo-¤umlanmas› (sesletilmesi) etkili konuflman›n temel koflullar›ndan biridir.


19. yüzy›lda ça¤dafldilbiliminin kurucusu olarakbu ayr›m› ortaya koyanSaussoure, insan dilinintoplumsal yönünü ifadeeden dil (langue) ile bireyselyönünü ifade eden söz(parole) aras›ndaki farka veayn› zamanda konuflan(veya yazan) bireyin var olandili özgün kullan›m›na iflaretetmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L E

Bo¤umlanma; telaffuz,artikülasyon, sesletim gibiterimlerle de ifadeedilmektedir.

Ünlü ve ünsüzler; dil, dudak,damak, difl, g›rtlak gibikonuflma organlar›n›n aç›l›pkapanma, yaklafl›puzaklaflma, gerilip çözülmegibi çeflitli devinimleriylebo¤umland›r›l›r.

S›kl›k / FrekansTitreflen her nesnenin 1 saniyedeki yal›n titreflimleridir. Ölçü birimi Hertz’dir. ‹n-sanlar 20 ile 20 000 Hertz aras›ndaki ses dalgalar›n› alg›layabilirler. S›kl›kta meyda-na gelen de¤ifliklikler, kulaktaki seslerin tonunun alçak ve yüksek olarak alg›lan-mas›na neden olur (Toklu, 2003: 35).

Ton / TonlamaTitreflen, ses veren varl›¤›n titreflim say›s›n›n az ya da çok olufluna tonlama denir(Toklu, 2003: 35). Tonlama, iletilmek istenen mesaj›n, duygunun do¤ru flekildedinleyiciye ulaflmas›na, dinleyici üzerindeki etkisinin artmas›na yard›mc› olur. Ton-lama arac›l›¤›yla, konuflman›n içeri¤ine uygun coflkun, güçlü, kesin, yumuflak, has-sas duygular dinleyiciye iletilir.

Tonlaman›n ifllevleri aras›nda heceler aras›ndaki vurgu farklar›na iflaret etmek,dinleyenlere, yeni ve farkl› olan› kavrama, konuflman›n ak›fl›n› kestirme vb. bak›m-lardan ipuçlar› vermek, konuflman›n dil bilgisini ve söz dizimsel yap›s›n› bu yolladaha yetkin biçimde alg›layabilmek yer almaktad›r. Ayr›ca kesin yarg›l› bildirimcümlelerinin alçalan tonda oldu¤u, cümle içerisinde ara sözlerin düz bir tonda be-lirtildi¤i, soru cümlelerinde yükselen, cevaplarda alçalan tonlama oldu¤u, ba¤lamave anlama göre kay›ts›z, alayc›, sinirli vb. tonlar›n bulundu¤u görülmektedir (Eker,2005: 323).

EzgiSözcük içerisinde hecelerin sesletiminde alçalan veya yükselen tona karfl›l›k, cüm-le düzeyinde sözcüklerin, sözcük gruplar›n›n da alçalan veya yükselen tonda ses-letildi¤i görülür. ‹letilmek istenen mesaja, oluflturulmak istenen duygu de¤erineba¤l› olarak konuflmac›n›n cümle düzeyinde yapt›¤› tonlamalara ezgi denir (Tok-lu, 2003: 35).

VurguSözcüklerde ve sözcük öbeklerinde baz› hecelerin, cümlenin bütününde de baz›sözcüklerin di¤erlerine göre daha yüksek tonda seslendirilmesidir.

Sözcük vurgusu ilk, orta veya son hecede görülebilir. Vurgunun yeri, anlam› yada anlam, vurgunun yerini belirleyebilir: (benim) çocu⁄UM, (ben) çoCU¤um,(Hey!) ÇOcu¤um! (Eker, 2005: 317). Sözcük içerisinde vurgu, baz› durumlarda ya-z›l›fl› ayn› fakat anlam› farkl› olan sözcükleri söyleyifl yoluyla ay›rmak için kullan›-l›r. Örne¤in ORdu, KURtulufl, BEbek yer adlar›nda vurgu ilk hece üzerindedir. Bu-na karfl›l›k orDU, kurtuLUfi, beBEK sözcüklerinde vurgu son hece üzerindedir. Bafl-ka örnekler olarak KAZma, Ç‹Zme, SARma eylem adlar›nda vurgu ilk hece üzerin-deyken; kazMA (alet), çizME (ayakkab›), sarMA (yiyecek) nesne adlar›nda vurguson hece üzerindedir.

Türkçede sözcüklerin vurgusu genellikle son hecededir. Ancak tek heceli sözcükler vurgu-suzdur. Çok heceli yer adlar›nda da ikinci hecedeki ses say›s› birincidekinden çok ise vur-gu ikinci hecededir. Örne¤in; DeN‹Zli, MaLATya, AnTALya gibi

“ki” ba¤lac›n›n kaynaflmas›yla oluflan “belki, sanki, mademki, halbuki...” sözcüklerinde-ki “ki” vurgulanmaz.

1978. Ünite - Söz lü Anlat ›m

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Öbek vurgusu, özellikle isim ve s›fat tamlamalar›nda tamlayan ögenin do¤alvurgusudur. Birleflik sözcüklerde de yine öbe¤in bir unsuru vurgulu seslendirilir:YÜZbafl›, ASTsubay, ö¤renC‹ alay›, oTUZ gün, fiÜKretmek gibi (Eker, 2005: 320).

Cümle vurgusu, cümledeki ögelerden birinin di¤erlerine göre daha yüksek ton-da, daha bask›l› söylenmesidir. Cümlede dinleyici için yeni bilgi aktar›l›yor ve bubilgi cümlenin oda¤› haline geliyorsa söz konusu bilginin oda¤› olan öge vurgula-nabilir.

Türkçede normal koflullarda cümle vurgusu yüklem üzerindedir. Ancak cümledeki yenibilginin oda¤› olan sözcükler yükselen tonda seslendirilerek, yüklemin önünde kullan›la-rak soru eki, de ba¤lac›, yaln›z edat› gibi dil bilgisel unsurlardan yararlanarak vurgula-nabilir.

Yüklemden uzak kalan özneler cümle vurgusu al›r. Örne¤in; Sait Faik, Hallaç adl› öykü-sünde, ilk kitab›n›n yay›nlanmas›ndan duydu¤u sevinci anlat›r.

Durak / DuraklamaÖzellikle vurgulanan bir yarg›n›n, mesaj›n, yüksek tonlu ifadenin veya bir sorununard›ndan gelen k›sa süreli sessizliktir. Cümlenin anlam›, mesaj›n de¤eri, konuflma-da dura¤›n yerini ve süresini belirler. Duraklamalar; vurgulama tekniklerini çeflit-lendirerek ifadeyi tekdüzelikten kurtarma olana¤› sa¤lad›¤› gibi, baz› durumlardadi¤er vurgulama tekniklerinden çok daha etkili ve kal›c› olabilir.

T›n› / RenkBir sesi baflka seslerden ay›rmam›z› sa¤layan fiziksel niteli¤e t›n› ya da renk denir.Bir sesin t›n›s›, sadece o sesi di¤er seslerden ay›rma noktas›nda de¤il, ayn› zaman-da kiflinin sesine katt›¤› t›n› sayesinde konuflman›n içeri¤ine göre güzel, etkili, ka-l›c› izler b›rakmas›n› da sa¤lar.

Pes ve Tiz SesSeslerin, kula¤a kal›n veya ince, yavafl veya h›zl›, alçak veya yüksek ulaflmas›n› ifa-de etmek için pes ve tiz terimleri kullan›l›r. Buna göre pes; kula¤a kal›n, yavafl, al-çak gelen sesler için kullan›l›rken tiz; kula¤a ince, h›zl›, yüksek gelen sesler içinkullan›l›r. Bu ayr›m seslerin oluflturdu¤u titreflimlerin s›kl›¤›na göre belirlenir. Tit-reflimlerin s›kl›¤› azald›kça sesler pesleflir, s›kl›¤› artt›kça da sesler tizleflir.

Do¤ru, güzel, iyi bir sesin sahip olmas› gereken temel fiziksel özellikler flöyles›ralanabilir:

• ‹flitilebilirlik: Konuflman›n s›kl›¤›, tonu, ye¤inli¤i ve t›n›s› dinleyicinin ra-hatça iflitebilece¤i nitelikte olmal›d›r. Konuflmac›y› sa¤l›kl› bir flekilde iflite-meyen dinleyici, dikkatini konuflman›n içeri¤ine yo¤unlaflt›ramayabilir, si-nirlenebilir; dolay›s›yla iletiflim sorunlar› yaflanabilir.

• Esneklik: Esneklik, ses hacminin de¤iflikli¤e ba¤l› olan ses tonunu ya daperde de¤iflikli¤ini ifade eder. Konuflmay› ayn› tonda, tekdüze olmaktan ç›-karan unsurlardan biri, ses hacminin ve perdelerinin kar›fl›k olarak kullan›l-mas›d›r (Vural, 2003: 99). Konuflma s›ras›nda kifli, ses aral›¤›n› bilmeli ve se-sinin pesli¤ini, tizli¤ini, tonunu bu ses aral›¤›na göre ayarlamal›d›r.

• Ak›c›l›k: Konuflma s›ras›nda sesin bo¤umlanarak sözcüklere dönüfltürülme-si ve bo¤umlanma h›z›, iletilmek istenen mesaj›n hedefe en do¤ru flekildeulaflmas› için iyi ayarlanmal›d›r. Konuflmada ak›c›l›¤›n sa¤lanmas›, ayr›ca


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Yaz›l› anlat›mda noktalamaiflaretleri, cümle içindedurulmas› gereken yerleribelirleyerek konuflmaeylemindeki dura¤›n iflleviniyerine getirir.

sözcüklerin art arda sesletim h›z› ve uyumlu bir flekilde bir araya getirilme-sine özen gösterilmesi ile mümkündür.

• Hoflagiderlik: Kifli do¤ru, güzel ve etkili iletiflim kurabilmek için ses aral›-¤›n›, perde geniflli¤ini, tonlamayla sesine katabilece¤i t›n›lar›, ifadesine ka-tabilece¤i ezgiyi, sözcükleri söyleyifl h›z›n› öncelikle tan›mal› ard›ndan dado¤ru flekillerde bunlardan yararlanmal›d›r.

Do¤ru ve güzel konuflmada sesin oluflma ve sözcüklere dönüflme sürecinde dikkate al›n-mas› gereken fizyolojik özellikleri nelerdir?

Konuflmayla ilgili ayr›nt›l› bilgi edinmek için Suat Tafler’in Konuflma E¤itimi adl› kitab›n-dan yararlanabilirsiniz. ( Dost Kitabevi Yay›nlar›, 1987)

DO⁄RU, GÜZEL VE ETK‹L‹ KONUfiMANIN TEMEL‹LKELER‹Konuflman›n temel unsurlar› olarak yukar›da ele al›nan bafll›klar, sesin fizyolojikniteli¤i ve niceli¤ine yönelik bilgileri içermektedir. Konuflman›n do¤ru, güzel veetkili bir flekilde gerçekleflmesi için kiflinin konuflmayla ilgili olarak dikkat etmesigereken baflka özellikler de bulunmaktad›r.

Aç›kl›k Aç›kl›k, konuflman›n hem fizyolojik hem de psikolojik yönüyle ilgilidir. Seslerido¤ru ç›karmak, yine o sesleri sözcüklere dönüfltürürken do¤ru bo¤umlamak, söz-cükleri cümlelere dönüfltürürken iletilmek istenen mesaja göre do¤ru vurgular›yapmak aç›k konuflman›n fizyolojik yönünü ilgilendirir ve baflar›l› bir konuflmaiçin gereklidir. Di¤er taraftan, iletilmek istenen mesaj›n anlam› bak›m›ndan aç›kkonuflman›n psikolojik yönünü de dikkate almak gerekir. ‹yi konuflmac›lar anlafl›l-maz, karmafl›k sözcükler kullanmaktan kaç›n›r, en zor konular› bile aç›k ve anlafl›-l›r biçimde sunar, dinleyicinin konuflman›n içeri¤ini, mesajlar› do¤ru biçimde anla-d›¤›ndan emin olurlar (Kops ve Worth, 2000: 31).

Do¤all›k Sözlü iletiflim s›ras›nda dinleyici üzerinde etkili olabilmek için gerekli unsurlardanbir di¤eri konuflman›n do¤all›¤›d›r ve bu, konuflmac›n›n inand›r›c›l›¤› bak›m›ndançok önemlidir. ‹çten olmay› gerektiren do¤all›k, konuflmac›n›n yapmac›k sözcüktercihleri ve vurgulara baflvurmadan iletmek istedi¤i mesaj› karfl›s›ndakilere ulaflt›r-mas› ile mümkün olabilir.

‹nand›r›c›l›kKonuflmac›n›n ortaya koyaca¤› fikirlerin dinleyici taraf›ndan inand›r›c› bulunabil-mesi için bu fikirlere önce konuflmac›n›n inanm›fl görünmesi gerekir. Kararl› ifadeve tav›rlar›, ortaya koyaca¤› deliller, seçece¤i örnekler hep konuflmac›n›n dinleyi-ci taraf›ndan inand›r›c› bulunmas›na hizmet eder. ‹nand›r›c›l›¤›n› kaybetmifl bir ko-nuflman›n dinleyici üzerinde etkili olmas› beklenemez.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




‹lginçlikKonuflman›n konusu her zaman ilgi çekici olmayabilir. Bu durumda dinleyicinin il-gisini konuflma üzerine çekebilmek için konuflmac›; içeri¤i ve mesaj› dinleyiciyeulaflt›rmak, bunlar›n konuflma s›ras›nda takip edilmesini kolaylaflt›rmak, nihayetin-de bunlar›n ak›lda kalmas›n› sa¤layarak dinleyici üzerinde etkili olmak için bu tür-den tekniklere, araçlara, bilgilere gereksinim duyabilir. Sözlü anlat›m s›ras›nda ko-nuyla ba¤lant›l› bir hikayeyi, anekdotu anlatmak, bu hikaye veya anekdotlara gön-dermeler yapmak; e¤lenceli veya düflündürücü ifadelere yer vermek; grafik, resim,ses kayd›, video kullanmak; vurgu ve tonlamalardan, jestler ve mimiklerden hattasessizlikten do¤ru yerlerde yararlanmak konuflmay› ilgi çekici hale getirebilir.

Konuflmac›n›n Bilgi ve Donan›m›Konuflmac›n›n genellikle ilk ve temel amac› dinleyiciye mesaj, bilgi iletmektir. Bumesaj ve içeri¤indeki bilginin aktar›m›nda konuflmac›n›n sahip olmas› gereken enönemli özelliklerden biri kültürel ve bilgisel donan›m›d›r. Konuflman›n yap›ld›¤›koflullara göre, konuyla ilgili yeterli temel veya akademik birikime sahip olmayankiflilerin sözlü iletiflimlerinde baflar›l› olmas› söz konusu de¤ildir. Baflar›l› bir ko-nuflmac›; içeri¤e uygun temel veya akademik bilgileri, belirli bir düzen ve sentezile do¤ru sözcüklerle, daha da önemlisi zengin söz da¤arc›¤› ile sunmaya çal›flma-l›d›r. Bu noktada sözcüklerin çok anlaml›l›¤›, efl ve z›t anlaml›l›¤›, sanatl› kullan›m›gibi özelliklerini bilmek ayr›ca önemlidir.

Ön Çal›flmaBaflar›l› bir konuflmac› dinleyici karfl›s›nda konuflmadan önce belirli haz›rl›k süreç-lerini geçirmelidir. Bu süreç günlük, haz›rl›ks›z konuflmalarda düflüncelerini zih-ninde tasarlayarak, sentezleyerek k›sacas› mesaj›n›, konuflma içeri¤ini ak›l ve gö-nül süzgecinden geçirerek ortaya koymak suretiyle yap›lmal›d›r.

Yöntem ve PlanKonuflman›n yöntemi ve plan›, konuflman›n nas›l yap›ld›¤› ile ilgilidir. Sesleri do¤-ru ç›karan, bo¤umlayan, konuyu belirlemifl olan, konuyla ilgili gerekli temel bilgi-lere ve söz da¤arc›¤›na sahip olan bir kifli e¤er konuflma yöntem ve plan›n› ama-ca ve içeri¤e uygun belirleyip uygulamazsa baflar›l› olamaz. Haz›rl›kl› konuflmalar-da hedef kitlenin niteliklerine, süreye, konuflmada yararlan›lacak araçlara göre içe-rik, mant›ksal bir düzende haz›rlanmal›, örnekler konuflmay› etkili k›lacak teknik-ler sunumda do¤ru yerlerde kullan›lmak üzere belirlenmelidir. ‹yi planlanm›fl birkonuflma ile kifli, karfl›laflabilece¤i sorunlara önceden önlemler alabilir, süreyi et-kin bir flekilde kullanabilir, sözlü iletiflimi oluflturan bütünü en do¤ru biçimde sa¤-layabilir.

Konuflmay› Destekleyen Yard›mc› Unsurlar Özellikle haz›rl›kl› konuflmalarda, ele al›nan konuyu etkili ve kal›c› bir flekilde din-leyiciye aktarmaya yard›m eden sözlü sunum araçlar› kullan›labilir. Bilgisayar ara-c›l›¤›yla projeksiyon cihaz› ve powerpoint kullanmak, belirli bir nesne üzerine çi-zimler yapmak, el notlar› (handout) da¤›tmak sözlü sunumlarda s›kça karfl›lafl›lankonuflman›n yard›mc› unsurlar›ndand›r. Bu unsurlar›n, haz›rl›k sürecinde belirli birplan çerçevesinde konuflman›n uygun k›s›mlar›nda kullan›lmas› sözlü sunumu da-ha etkili k›lar. Bu yard›mc› araçlar›n sözlü sunumun içerisindeki oran›n› iyi ayarla-


mak gerekir. Bu unsurlar›n amaç de¤il araç oldu¤unu bilerek, bu unsurlar›n sunu-mun içeri¤inin önüne geçmesine olanak vermemek gerekir.

ÜslupGerek do¤u edebiyatlar›nda belagat kitaplar›nda gerekse bat› edebiyatlar›ndaki re-torik kitaplar›nda belirtildi¤i flekliyle dilde ve onun kullan›ma ç›kma flekli olan üs-lupta esas belirleyici, ifadenin konuya ve amaca uygun düzenlenmesidir. Kiflininkonuya ve amaca göre seçece¤i üslup çeflitlerini Cosson ( Akt. Koç vd., 2008: 479-480) flu flekilde s›ralar:

• Üslubu belirlemede etkili olan fikirlerin, haz›rl›¤›n hatta plan›n ve daha pekçok fleyin konuflman›n ak›fl›na feda edildi¤i çenebaz üslup.

• Konuflmac›n›n s›kl›kla duraklamas›, bo¤az›n›n g›c›klanmas›, her cümlesininadeta kofludaki bir engel gibi önünde durmas› fleklinde kendisini gösterençekingen üslup.

• Baflkalar› üzerinde b›rakt›¤› etki tart›fl›lamayacak, bu flekilde konuflanlar›içerisinde bulunduklar› gruplar›n bafl›na getiren, kiflinin kendisine duydu¤ugüvenin ve kendisine dair övgülerin dinleyicinin hürmetini kazanmaya en-gel oluflturmamas› gereken övünme üslubu.

• Sesin niteli¤i ve niceli¤i bak›m›ndan kuvvetsiz konuflman›n sonucu ortayaç›kan, bazen konuflmac›n›n mizac›n›n etkisiyle kendisini gösteren monotonüslup.

• Cümlelerin genellikle uzun ve baz› belirli maddelere ayr›larak ortaya konul-du¤u, içeri¤inde hiç e¤lendirici unsur bulunmayan, a¤›r ve âlimane konufl-maya dayal› a¤›r üslup.

• Daha çok avukatlar›n, siyasîlerin, amele rehberlerinin kulland›¤›, makul,mant›kî, kuvvetli, mücadeleye haz›r ve itham edici konuflmaya dayal› delilüslubu.

• Bir yerden bir yere atlayan, çok defa mant›ks›z ve s›k›c› olan, genellikle si-nirli, çekingen insanlar›n do¤al konuflmalar›na dayal› çözük, ayr›k üslup.

• Vaizlerin flark› söylüyor gibi uzata uzata bir makam tutturarak kulland›klar›,buna uygun ortamlar d›fl›nda yad›rganabilecek vaiz üslubu.

• A¤›rl›kla duygulara yer veren hissî üslup.• Kitle toplant›lar›nda halk› galeyana getirmek isteyenlerin, halk katiplerinin,

ink›lapç›lar›n tercih etti¤i, bazen çekingen ve azametli bazen birden birepatlayan, ba¤›rtan ama genelde ard›nda coflkunluk saklayan keskin üslup.

• A¤›r bafll›, azametli, keskin, hiddetli, ne çok ciddi ne çok gergin olmayan,meclislerde kendili¤inden oluflan, konuflmada e¤lenceli, nazik ve orijinalözellikler tafl›maya dayal› ziyafet üslubu.

BEDEN D‹L‹ VE SÖZLÜ ANLATIMDAK‹ YER‹Beden dili; iletiflim sürecinde dinleyicinin alg›s›n› etkileyen el, kol, bafl, yüzdekiher bir uzuv ve di¤er vücut azalar›n›n hareketleridir. ‹nsanlar iletiflim s›ras›ndaa¤›z, çene, göz, kafl, dil, bafl, parmak, el, kol, ayak, bacak ve gövde arac›l›¤›yla is-teyerek veya istemeden çeflitli mesajlar yayarlar. Beden, sözlü iletiflim sürecine jestve mimik arac›l›¤›yla kat›l›r.

Beden Dilinin Sözlü Anlat›mdaki YeriKonuflmac› söze dökmedi¤i düflüncelerini beden dili ile isteyerek veya istemedendinleyiciye aktarabilir. Sözlü iletiflimde konuflma ile uyumlu olarak gerçekleflen


Jest; belirli hislerin sonucuolarak elde, kolda ve bafltameydana gelenhareketlerdir.

Mimik; belirli hislerin sonucuolarak yüzde, yüzü oluflturanorganlarda meydana gelenhareketlerdir.

sözsüz hareketlerin, do¤al vücut hareketleri olarak ortaya konmufl olmalar› halin-de dinleyici üzerinde istenen etkiyi sa¤lamas› mümkündür. Bu haliyle de¤erlendi-rildi¤inde beden dili, sözlü anlat›mda konuflmay› bütünleyen, konuflma yoluyladinleyici üzerinde etki oluflturmaya yard›m eden bir araçt›r.

Beden dilini, görsel yönü en az konuflma kadar önemli olan tiyatro gibi alanlar d›fl›nda,konuflman›n destekleyici ve yard›mc› ögesi olarak düflünmek gerekir. Bu noktada, bedendili ne konuflman›n önüne geçecek flekilde abart›l› ne de konuflman›n gerektirdi¤i vücuthareketlerden yoksun olmal›d›r. Kifli, sözlü iletiflim s›ras›nda vücut hareketlerini do¤rubiçimde kontrol etmelidir.

Sözlü iletiflim s›ras›nda beden ile sözler aras›nda uyumun en do¤ru ve etkili birbiçimde sa¤lanabilmesi için kiflinin beden hareketleri ile bu hareketlerin anlam› vedinleyici üzerinde oluflturdu¤u alg› aras›ndaki iliflkiyi tan›mas› gerekir. Bu ba¤lam-da, bafl›n afla¤›-yukar›, sa¤a-sola hareketleri, yine ellerin ve kollar›n her bir hare-ketinin iletiflimdeki karfl›l›¤›n› bilmek çok önemlidir.

Vücut hareketlerinin baflkalar› taraf›ndan ortak biçimde alg›lanmas›nda kültürelkal›plar çok önemlidir. Ayn› vücut hareketlerinin baflka kültür ortamlar›nda sergi-lenmeleri s›ras›nda ayn› tepkileri göremeyebilece¤ini dikkate almak, dolay›s›ylakonuflma öncesinde dinleyiciyi bu özellikleri ile de tan›mak gerekir.

Bedenin belirli hislerin sonucunda ortaya koydu¤u hareketler, sözlü iletifliminetkili, ancak sesle do¤rudan ilgili olmayan yönüne iflaret etmektedir. ‹letiflimde et-kili olan, ancak yine iletiflimin sese dayal› unsurlar›ndan say›lmayan bir baflka nok-ta, konuflmac›n›n görünüflüdür. Konuflmac›n›n bak›m›, giyimi, genel tav›rlar› k›saca-s› görünüflü ile dinleyici üzerinde oluflturdu¤u alg›y› yine bu noktada önemle be-lirtmek gerekir. Hatta kiflinin daha konuflmaya bafllamadan, dinleyici üzerinde gü-venilirlik, yeterlilik, samimiyet, ciddiyet gibi özellikleriyle belirli ön kanaatler olufl-turdu¤u düflünüldü¤ünde, görünüflün ne derece önemli oldu¤u daha iyi anlafl›l›r.

Bedenin ve her bir unsurunun ba¤›ms›z veya birlikte hareketlerinin yan› s›ra,sözlü iletiflim s›ras›nda vücudun belirli durufl özellikleriyle de yine dinleyici üze-rinde çeflitli alg›lar oluflturdu¤u görülmektedir. Dik, omuzlar› düflük halde, el(ler)cepte veya bir yere yaslan›r vb. flekilde durmak aras›nda dinleyici üzerinde oluflankanaat fark› bulunur. Dolay›s›yla kararl›l›k, heyecan, haz›r olma, yeterlilik, ciddi-yet, samimiyet vb. bak›mlardan dinleyicinin konuflmac›yla ilgili olarak belirli kana-atler tafl›mas›nda vücudun duruflu, genel tavr› çok önemlidir.

Jestlerin, mimiklerin, genel tavr›n ve giyim kuflam›n sözlü iletiflimdeki yeri ana hatlar›ylanelerdir?

‹letiflim ve özellikle beden dili konusunda ayr›nt›l› bilgi edinmek için Etkili ‹letiflim veBeden Dili adl› kitab› okuyabilirsiniz. (Tayfun, R., Ankara: Nobel Yay›nevi, 2010)

KONUfiMA TÜRLER‹Sosyal yaflamdaki iliflkileri düzenleyen konuflma, haz›rlan›fl biçimine göre haz›rl›k-s›z ve haz›rl›kl› konuflmalar olmak üzere iki farkl› biçimde s›n›fland›r›labilir.

Haz›rl›ks›z Konuflmalar / Günlük KonuflmalarHaz›rl›ks›z, günlük konuflmalar, sözlü iletiflime konu olan günlük diyaloglarda be-lirli bir araflt›rmaya, plana, programa gerek duyulmadan gerçekleflen konuflmalar-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




d›r. Toplumda bir arada yaflaman›n sonucu olarak ortaya ç›kan günlük, do¤al, ba-zen öngörülemeyen zamanlarda gerçekleflen bu tür konuflmalarda belirli kurallaradikkat edildi¤i takdirde bireyler aras›nda sa¤l›kl› iletiflim kurulur. Bu da sa¤l›kl›toplumsal iliflkilerin ve birlikte yaflama kültürünün sa¤lam temellerini oluflturur. Bi-reyin yak›n ve uzak çevresiyle veya karfl›laflt›¤› baflka bireylerle kurdu¤u bu türdeniletiflim biçimleri ayn› zamanda bireyin toplum içerisindeki sosyal rolleri ve sorum-luklar› ile do¤rudan iliflkilidir.

Toplumda yaz›l› olmayan kurallar çerçevesinde uyuldu¤unda do¤ru, uyulmad›-¤›nda yanl›fl olarak de¤erlendirilen davran›fl biçimleri bulunur. Selamlaflma, hat›rsorma, tan›flma ve tan›flt›rma, kutlama, bafl sa¤l›¤›, özür dileme, adres sorma vesöyleme gibi günlük hayat›n içinde pek çok kez karfl›lafl›lan durumlarda ortaya ko-nan davran›fl biçimleri, bireyin çevresiyle kuraca¤› sa¤l›kl› iliflkilerde belirleyici ol-maktad›r. Asl›nda hemen her tür sözlü iletiflim ortam›nda bireyin uymas› gerekenortak kurallardan baz›lar› flunlard›r:

• Sözlü iletiflimin her aflamas›nda; sorulan sorularda veya sorulara verilen ce-vaplarda, üzüntünün veya mutlulu¤un paylafl›ld›¤› vb. durumlarda içtenolunmal›d›r.

• Konuflma s›ras›nda di¤er bireyleri küçümseyen, küçük düflüren söz ve dav-ran›fllardan kaç›n›lmal›d›r.

• Di¤er bireylerin övgüye ve kutlamaya de¤er meziyetleri, baflar›lar›, abart›l›olmayan, iyi niyete gölge düflürmeyecek düzeyde ifadeler ile ortaya konul-mal›d›r.

• Konuflma s›ras›nda di¤er bireylerin yafl›, cinsiyeti, statüsü gözetilmeli, seçi-len ifadelere, üsluba ve iletiflimde çok önemli yeri olan beden dilinin kulla-n›m›na özen gösterilmelidir.

• Konuflma s›ras›nda di¤er bireyleri daima ikna etmeye çal›flan, belirli bir dü-flünceye kat›lmaya zorlayan, di¤er bireyler üzerinde statüye, yafla, cinsiyete,e¤itim düzeyine göre bask› kurmaya çal›flan söz ve davran›fllardan uzak du-rulmal›d›r.

• Di¤er bireylerin hatalar›n› gözeten ve her f›rsatta dile getiren, buna ba¤l›olarak da di¤er bireyleri daima uyarma e¤ilimde olan söz ve davran›fllardankaç›n›lmal›d›r.

• Sözlü iletiflime dahil olan di¤er bireylerin konuflma hakk›na sayg› ve gere-¤inden fazla konuflmamaya özen gösterilmeli, di¤er bireylerin konuflmalar›sayg›yla ve dikkatle dinlenmeli, ayr›ca konuflman›n merkezine kendisini ko-yan, yerli yersiz flekilde kendisiyle ilgili meseleleri konu yapan bir konufl-mac› izleniminden kaç›n›lmal›d›r.

Telefonla KonuflmaGünümüzde sözlü iletiflimin önemli bir k›sm› telefon arac›l›¤›yla gerçekleflmekte,hatta pek çok insan ifllerinin büyük bir bölümünü telefon görüflmeleriyle yürüt-mektedir. Hat›r sormadan tan›flma ve tan›flt›rmaya, kutlamadan bafl sa¤l›¤›na kadarsosyal iliflkilerini, günlük iletiflimini önemli ölçüde telefon marifetiyle yürüten in-sanlar›n hem telefon ile arayarak belirli mesajlar iletmek, belirli konularda bilgi al-mak, yard›m istemek durumunda kald›klar› kiflilerin iletiflim s›ras›ndaki beklentile-rini gözetmeleri hem de bu tür bir iletiflim ile ulaflmak istedi¤i amac› gerçeklefltire-bilmeleri için dikkat etmesi gereken hususlar vard›r:

• Telefonla konuflmaya uygun fiziksel koflullar gözetilmeli, her iki taraf›n dagörüflmenin sa¤l›kl› bir flekilde gerçekleflmesine engel oluflturacak bir du-


Haz›rl›ks›z konuflmalargünlük hayatta en çokkarfl›lafl›lan, genellikle ikikifli aras›nda geçen vekarfl›l›kl› konuflma olarak daadland›r›lan konuflmalard›r.

rumda bulunmad›¤›ndan emin olunmal›d›r. Örne¤in araç kullan›rken tele-fon görüflmesi yap›lmamal›d›r.

• Arama yapan kifli, hedeflenen kifli ile görüfltü¤ünden emin olmak için se-lamlama ve kendisini tan›tmadan hemen sonra bunun için gerekli sorular›sormal›d›r.

• Aranan kiflinin ço¤u zaman içerisinde bulundu¤u koflullar bilinemeden ara-ma yap›ld›¤› için öncelikle karfl›daki kiflinin görüflme için uygun olup olma-d›¤› sorulmal› ve emin olunduktan sonra konuya girilmeli, her durumda ol-du¤u gibi görüflme süresi gere¤inden fazla uzat›lmamal›d›r.

• Görüflme s›ras›nda ihtiyaç duyulabilecek gereçler, bilgi ve belgeler öncedenhaz›rlanmal›d›r.

Telefon konusunda görüflme esnas›nda dikkat edilmesi gereken hususlar oldu-¤u gibi, telefonla görüflmenin yap›lamayaca¤› pek çok durum da gözetilmeli, tele-fonun sessiz konuma al›nmas›, tamamen kapat›lmas› gereken flartlarda da kapat›l-mas› konusunda özen gösterilmelidir.

‹fl Görüflmesi ‹fl görüflmesi, bir ifle baflvurma sürecinde gerçekleflen konuflmalar için oldu¤u gi-bi, bir kiflinin mevcut ifli dolay›s›yla baflkalar›yla yapt›¤› görüflmeleri ifade için dekullan›labilir. ‹fl görüflmesi s›ras›nda yap›lan konuflmalar ile ilgili belirli haz›rl›klaryap›labilse de bu konuflmalar›n içeri¤i, tak›n›lan tutum bak›m›ndan standartlar›olamayaca¤›ndan ifl görüflmelerini topluluk karfl›s›nda yap›lan haz›rl›kl› konuflma-lardan ayr› ele almak gerekir. Bununla birlikte ifl görüflmesi öncesinde, s›ras›nda vesonras›nda yap›lmas› gerekenler, yap›ld›¤› takdirde ifl görüflmesinin baflar›l› olma-s›n› sa¤layabilecek baz› temel noktalar flöyle s›ralanabilir:

• Görüflme her durumda bir programa, randevuya ba¤l› olarak gerçeklefltiril-meli ve görüflmenin yeri, saati, süresi teyit edilmeli, sonras›nda da görüflme-nin saatine uyulmal›, mümkün ise çok k›sa bir süre önce belirlenen yerdehaz›r bulunulmal›, randevu saatini geçirmemeye özellikle dikkat edilmelidir.

• Görüflme için ayr›lan süre her iki taraf için de en etkin flekilde de¤erlendi-rilmeli, e¤er belirlenen sürenin d›fl›na ç›k›lacaksa bunu, uygunlu¤u ölçüsün-de, önce randevu veren kifli belirlemelidir.

• Görüflme öncesinde taraflar hem birbirleri ile hem de görüflme konusu ileilgili gerekli bilgileri toplam›fl, haz›rl›klar›n› yapm›fl olmal›d›r.

• Görüflmede her iki taraf da not alabilmek için gerekli araç ve gereci haz›rbulundurmal› ve önemli görülen hususlar› not almal›d›r.

• Görüflmeye kat›lanlar giyim kuflam, temizlik ve bak›m konular›nda hassasolmal›d›r.

• Taraflar yapt›¤› ifl konusunda güven, ifle hâkimiyet, ciddiyet gibi konulardabirbirlerini tatmin etmeye yard›mc› olacak flekilde gerekli bilgi, belgeyi ha-z›r bulundurmal›, buna uygun tutum ve davran›fl içinde olmal›d›r.

• Görüflmede aç›k, anlafl›l›r bir dil kullan›lmal›d›r.• Görüflmenin sonunda, öncelikle vakit ay›rd›¤› için e¤er istekte bulunulan ko-

nularda beklentiye uygun sonuçlar ortaya ç›kt›ysa ayr›ca bu durum için ran-devu veren kifliye teflekkür ederek oradan ayr›lmaya özen gösterilmelidir.

Haz›rl›kl› Konuflmalar / Topluluk Konuflmalar›Haz›rl›kl› konuflma türlerinden söylev, konferans ve aç›fl konuflmas› tek bir kifli;sempozyum, aç›k oturum, panel, forum, seminer, kurultay grup taraf›ndan ve be-


lirli bir topluluk karfl›s›nda gerçekleflen konuflmalard›r. Afla¤›da bu türler hakk›ndagenel bilgiler yer almaktad›r.

Nutuk / SöylevNutuk, bir düflünceyi belirli bir toplulu¤a aç›klamak veya afl›lamak amac›yla aç›kveya kapal› alanlarda yap›lan topluluk konuflmalar›ndan biridir. Kürsüye ç›kan ki-flinin, toplumun de¤iflik kesimlerinden oluflmufl topluluk karfl›s›nda etkili bir su-num yapabilmesi için konuflmas›nda ses tonu, vurgu, jest ve mimiklere özellikledikkat etmesi gerekir. Konuflmaya coflkunluk katan bu özellikler, toplulu¤un ikna-s› ve bir amaca yönelik olarak harekete geçirilmesi için önemlidir. Nutukta içeriksiyasî, askerî, dinî, ekonomik, kültürel konulara göre oluflturulabilir. Bir toplulu¤ubelirli düflünceye veya duyguya yöneltmeyi amaç edinen nutukta, konuflmac›n›nbaflar›l› olabilmesi için ayr›ca hedef kitlenin psikolojik ve sosyolojik özellikleriniçok iyi tan›mas› gerekir.

Bu konuda Mustafa Kemal Atatürk’ün Cumhuriyet tarihimizin en tan›nm›fl eseri olan Nu-tuk adl› eserini okuyabilirsiniz. (‹stanbul: Cumhuriyet Kitaplar›, 2011)

KonferansUzmanl›k gerektiren bir konuda, bu içeri¤i anlayabilecek ve sorular yöneltebilecekdinleyici kitlesi karfl›s›nda yap›lan konuflmalard›r. Konunun uzman› bir kifli, buözellikteki dinleyici kitlesinin beklentilerine uygun olarak konuflmas›n› bilimselveriler, analizler ve yarg›lar ile sunar. Konferans›n içeri¤i do¤a bilimlerinden sana-ta, edebiyattan teknik alanlara, e¤itimden siyasete kadar uzmanl›k gerektiren herkonuda olabilir. Konuflmac›n›n üslubu, içerik büyük ölçüde bilimsel oldu¤undanve ayn› zamanda amaç, uzmanl›k gerektiren belirli bir konuda, düzeyi yüksek din-leyici kitlesi için yeni ve orijinal bilgiler sunmak oldu¤undan, daha çok akademiküslupta tercih edilen süssüz, aç›k ve anlafl›l›r nitelikler tafl›mal›d›r.

Konferans, haz›rl›kl› konuflmalar›n en önemli türlerinden biridir. Bu nedenle öncelikleyaz›l› metne dayanmal› ve konuflmac›, konuflma kurallar› çerçevesinde konuflmas›n› ger-çeklefltirmelidir. Konferans›n sunum süresi de bir saati geçmemelidir.

Aç›fl Konuflmas› Aç›fl konuflmas› bilim, sanat etkinliklerini veya daha genifl tabanl› kat›l›mla gerçek-lefltirilen etkinlikleri bafllatmak, bunun yan› s›ra bir yerin aç›l›fl›n› gerçeklefltirmeküzere düzenlenen programlarda yap›l›r. Genellikle bu konuflmalar›n içeri¤i sem-bolik anlam tafl›r. Bu konuflmalarda uzun ve yo¤un bilgi aktar›m›na dayal› içerik-ten kaç›n›l›r. Aç›fl konuflmac›s› veya konuflmac›lar›n›n seçimi, genellikle protokol-de haz›r bulunan kiflilere göre yap›l›r. Konuflmac›, dinleyici kitlesini, protokoldehaz›r bulunanlar›n makam›n› dikkate alarak selamlar ve uzun olmayan konuflma-s›nda, bilgisi ölçüsünde, aç›l›fla konu olan etkinlikle ilgili düflüncelerini, duygular›-n› ifade eder. Konuflmas›n›n sonunda, etkinlikle ilgili iyi dileklerini, temennilerinisunar ve dinleyici kitleyi selamlayarak konuflmas›n› bitirir.

Aç›k OturumÖnceden belirlenen bir konunun, o konuda uzman bir grup kifli taraf›ndan tart›fl›-larak ele al›nd›¤› konuflmalard›r. Davet edilen 3 ile 5 konuflmac›, konunun genelolarak veya sadece belirli bir yönüyle uzman› olabilir ve uzman› oldu¤u konuda


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




görüfl bildirmek üzere söz alabilir. Aç›k oturumda ele al›nan konular, toplumungündemini oluflturan güncel meseleler olarak genifl bir yelpazeyle dinleyici karfl›-s›na ç›kabilir. Aç›k oturumun konuflmac›lar›, ele al›nan konunun uzmanlar›ndanoluflurken; dinleyici kitlesi için böyle durum söz konusu de¤ildir. Çünkü amaç, po-püler veya evrensel herhangi bir meselenin; e¤itim durumlar›, yafl gruplar› ve ko-nuyla ilgileri bak›m›ndan genifl bir dinleyici kitlesi karfl›s›nda tart›fl›lmas›d›r.

Aç›k oturumlar, belirli bir salonda ve haz›r bulunan dinleyici kitle karfl›s›ndaolabildi¤i gibi, televizyon veya radyoda hatta bilgisayar arac›l›¤›yla internet kulla-n›c›s› karfl›s›nda da gerçeklefltirilebilir. Birden fazla konuflmac› yer ald›¤›ndan aç›koturumun bir yöneticisi (baflkan›/moderatörü) olur. Konuflmac›lar›n, aç›k oturumsüresince, hem di¤er konuflmac›lara hem de izleme veya dinleme s›ras›nda prog-ram› takip edenlere karfl› sayg›l› olmas› çok önemlidir. Bu süreçte aç›k oturumunyöneticisinin de konuflmac›lara her konuda eflit yaklaflmas›; izleyici/dinleyici kitle-nin, ortaya ç›kan görüflleri ve sonuçlar› takip etmesini kolaylaflt›rmak üzere deprogram içinde ve sonunda konuyu de¤erlendirmesi önemli ve gereklidir.

PanelÖnceden belirlenen bir konunun, o konuda uzman bir grup kifli taraf›ndan tart›fl›-larak ele al›nd›¤› konuflmalardan bir baflkas› paneldir. Panel konuflmac›lar›na pa-nelist denir. Bir yönetici eflli¤inde gerçekleflmesi, konuflmac› say›s› ve konuflmac›-larda aranan nitelikler, amac›, süresi ve mekân› bak›m›ndan aç›k oturuma benzer.

Baz› çal›flmalarda panel ve aç›k oturumun ayn› tür olarak kabul edildi¤i görülür. Panelinaç›k oturumdan fark›, s›rayla söz alan panelistlerin ard›ndan panelistlerin birbirlerine veizleyicilerin/dinleyicilerin panelistlere sorular yöneltmeleridir.

ForumForum da aç›k oturum ve panelde oldu¤u gibi önceden belirlenen bir konunun, okonuyla ilgili uzmanlarca tart›fl›ld›¤›, topluluk karfl›s›nda gerçeklefltirilen konuflmatürlerindendir. Forum yine, bir yönetici eflli¤inde gerçekleflmesi, konuflmac› say›-s› ve konuflmac›larda aranan nitelikler, amac›, süresi ve mekan› bak›m›ndan aç›koturum ile panele benzer. Topluluk karfl›s›nda gerçeklefltirilen di¤er iki konuflmatüründe oldu¤u gibi, yap›lan konuflmalar›n ard›ndan herkes taraf›ndan onaylananortak bir sonuca varmak amaçlanmaz.

Sempozyum / Bilgi fiöleniBilim ve sanat alanlar›nda genel veya belirli bir tema etraf›nda sunum yapmak üze-re bir araya gelen alan uzmanlar›n›n topluluk karfl›s›nda gerçeklefltirdikleri konufl-ma türlerinden biri de sempozyumdur. Sempozyumda, uzman konuflmac›lar›nsay›s›, topluluk karfl›s›nda gerçeklefltirilen di¤er konuflma türlerinden farkl› olarakçok daha fazla olabilir. Bu durumda sempozyum program›, birbirine yak›n içerik-te 2 ile 4 aras›nda konuflmadan oluflan oturumlara bölünebilir.

Her oturumda, oturumu yöneten kiflinin belirledi¤i flekilde dinleyicilerin soru-lar› ya her konuflman›n ard›ndan sunumu yapan uzmana yöneltilir ya da bütün ko-nuflmac›lar›n sunumlar› tamamland›ktan sonra ilgili uzmana yöneltilerek bir çeflittart›flma bölümü oluflturulur. Bu noktada oturum yöneticisi, sorular ve verilen ce-vaplar›n amaca ve oturumun bafll›klar›n›n içeri¤iyle uygunlu¤una özen gösterir vedi¤er tüm süreçlerin sa¤l›kl› ifllemesine gayret gösterir. Her bir konuflmac›ya su-num için ayr›lan süre 15-20 dakikad›r.


Aç›k oturumda amaç, ortakbir sonuca varmak de¤il;önceden belirlenen konuyuçok yönlü olarak elealmakt›r. Aç›k oturumunsüresi, flartlara görede¤iflmekle birlikte,genellikle iki saatigeçmeyecek flekildebelirlenir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Forumu di¤er benzerkonuflma türlerinden ay›ranen önemli özelli¤i,dinleyicilerin, forumsüresince yöneticikontrolünde söz alarak soruve görüfllerini ifadeedebilmeleridir.

Sempozyum, yaln›zca ülkeiçinden konuflmac›lar›nkat›l›m›yla gerçeklefliyorsaulusal, ülke d›fl›ndankonuflmac›lara da yerveriliyorsa uluslararas›nitelik tafl›r. Sempozyumdaamaç, herhangi bir konuyutart›flmaktan çok konuyaaç›kl›k ya da çözümgetirmektir.

Sempozyumlarda yap›lan sözlü sunumlar›n yan›nda ayr›ca görsel/poster sunumlara da yerverilebilir. Bu içerikteki yaz›l› ve görsel sunumlar, sözlü sunumlar›n d›fl›nda belirli biralanda sergilenir. Belirlenen özel saatler aras›nda bu yaz›l›/görsel sunum sahipleri, haz›r-lad›klar› çal›flman›n bafl›nda bulunarak, kendilerine yöneltilebilecek sorulara, orada ce-vaplar verirler.

KurultayKurum ve kurulufllar›n amaçlar› ve beklentileri çerçevesinde belirledikleri temelkonular› ele almak üzere seçilen uzman kiflilerin ve kat›l›mc›lar›n, görüfllerini butoplant›larda paylaflt›klar› konuflma türlerindendir. Kurultay da sempozyum gibi,konuflmac› say›s›na göre birden fazla oturumda gerçeklefltirilebilir ve konuflmac›-lar›n kat›ld›klar› ülkeye göre ulusal veya uluslararas› nitelikte olabilir. Kurultay›nkat›l›mc›lar›n›n, bu organizasyonu gerçeklefltiren kurum veya kurulufl ile ba¤lar›-n›n önemli olmas›, kurultay›n sonunda ortak kararlar›n al›nmas› ve bu kararlar›ngerçekleflip gerçekleflmedi¤inin bir sonraki kurultayda de¤erlendirilmesi, söz ko-nusu konuflma türünü sempozyumdan ay›r›r.

Kurultay teriminin yerine kongre terimi de s›kl›kla kullan›lmaktad›r.

SeminerÇal›fl›lan konuyla ilgili elde edilen sonuçlar›n sunuldu¤u, bu çerçevede belirli bil-gilerin aktar›ld›¤› ve elde edilen sonuçlar›n tart›fl›ld›¤› haz›rl›kl› konuflma türlerin-dendir. Sunumu yapan kifli veya kiflilerin, ayr›ca konu belirli bir alana dair uzman-l›k gerektiren bilgiler içerdi¤inden dinleyicilerin nitelikleri bak›m›ndan seminerler,temelde akademik özellik tafl›r. Belirli konuda uzman kiflilerin o konuyla ilgili bil-gilerini, nitelikleri bak›m›ndan konuyu tart›flacak düzeyde olmayan izleyici/dinle-yici grubuna do¤rudan aktard›klar› topluluk konuflmalar›na; ayr›ca, yetiflkin ö¤ren-cilerin araflt›rma raporlar›n› uzman kiflilerin yönetiminde sunduklar› ve bu çerçe-vede bilgi ve bulgular›n› dinleyicilerle tart›flt›klar› grup çal›flmalar›na da seminerad› verilir.

MünazaraÖnceden belirlenen bir konuda karfl›t iki görüflün izleyiciler önünde tart›fl›ld›¤› ko-nuflma türüdür. Kura sonucu seçtikleri görüflü araflt›r›p sunum yapan iki grubunher birinde 3-5 konuflmac› yer al›r. Bir münazara yöneticisinin kontrolünde, s›ray-la sunumunu yapan konuflmac›lar ayn› zamanda kendilerine yöneltilen sorulara dacevap verirler. Daha önce belirlenen jüri üyelerinin de¤erlendirmeleri sonucundabir grubun üstünlü¤ü ile münazara sona erer. Bu süreçte jürinin de¤erlendirme öl-çütleri; sunumun plan› ve içeri¤inin baflar›l› olmas›, karfl›t görüfllerin çürütülmesive yöneltilen sorular›n yetkinlikle cevaplanmas›, ak›c› ve düzeyli bir dil kullan›la-rak etkin bir ifade becerisinin ortaya konulmas›na yöneliktir.

BAfiARILI SUNUMUN ‹LKELER‹ VE TEKN‹KLER‹Haz›rl›kl› konuflmalarda belirli baz› teknikler, uygulama öncesi, s›ras› ve sonras›n-da dikkate al›nacak baz› hususlar konuflmac›n›n iflini kolaylaflt›rd›¤› gibi etkili vekal›c› bir sunum yapmas›n› da sa¤layabilir. ‹çeri¤i temel veya yard›mc› konularagöre iyi düzenlemek, bunlar›n ne zaman ve nerede kullan›laca¤›n›, süresini, birbir-lerine mesafesini do¤ru flekilde belirlemek gerekir. Sözlü sunumun aç›k bir flekil-

2078. Ünite - Söz lü Anlat ›mS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Genellikle ilk ve orta dereceliokullarda ö¤rencilerinbelirlenen bir konu veyagörüfle dair araflt›rmayapmas›na, araflt›rmasonuçlar›n› topluluk önündesunmas›na, tart›flmayakat›larak bu görüfllerisavunmas›na olanaksa¤lamak suretiylemünazaradan etkin bire¤itim uygulamas› olarakyararlan›l›r. Münazara,kiflilerde nitelikli tart›flmakültürünün yerleflmesinekatk›s› bak›m›ndan çokönemlidir.

de anlafl›lmas›, kolayca takip edilebilmesi bak›mlar›ndan içerikle ilgili bu özelliklerdikkatle ele al›nmal›d›r.

Sözlü sunum ayn› ses tonunda, kiflinin yaln›zca aral›ks›z konuflmas›ndan olufla-cak flekilde de¤il; içerik, ses, beden dili uyumuyla ve de çeflitli görsel yard›mc›lar-la zenginlefltirilmifl olarak dinamik bir yap›da gerçeklefltirilmelidir. Bütün bu bilgi-leri göz önünde bulunduran ve uygulayan donan›ml› konuflmac›, dinleyici üzerin-de her iki taraf›n beklentilerine uygun flekilde etki oluflturabilir, onlara ilham vere-bilir, onlar› belirli düflünceler etraf›nda bir araya getirebilir ve bu düflünceler do¤-rultusunda yine harekete geçirebilir.

Sunum öncesinde dinleyici kitlenin yafl, cinsiyet, e¤itim, sosyal rol ve statü ileilgili özellikleri hakk›nda bilgi al›nmal›; konuflman›n içeri¤i, üslubu, yeri ve süresibunlara göre belirlenmelidir. Bilgisayar destekli veya bas›l› görsel yard›mc›lardanyararlanmak sözlü sunumu daha etkili ve kal›c› k›lar.

Sunum s›ras›nda, orada bulunanlar›n okuma yapmak üzere de¤il konuflmadinlemek üzere gelmifl kifliler olduklar›n› bilerek sunum yap›lmal›d›r. Dolay›s›ylakonuflma metni ekrana yans›t›larak sunum yap›lmamal›d›r. E¤er konuflman›n cid-di ba¤lay›c›l›¤› varsa bu tür konular› metindeki ilgili k›sm› okuyarak sunmak dahado¤ru olabilir.

Dinleyicilerin konsantrasyon e¤risine dair bilgiler, yirmi dakikadan sonra ciddioranda dikkat eksilmesi yafland›¤›n› göstermektedir. Buna göre önemli mesajlar,dikkatin yo¤un oldu¤u bölümlerde, yani ilk yirmi dakikada, konuflman›n son bö-lümünde ya da dinleyicilerin dikkatini çekecek teknikler kullan›ld›ktan sonra orta-ya konulmal›d›r. Gere¤inden fazla kuramsal bir sunum olmamas› için anekdot, ör-nek vb. yard›mc› unsurlardan yararlan›lmal›d›r. Sesletimi konuflmac› için zor olansözcükleri kullanmak, konuflmac›y› zor durumda b›rakabilir; bu tür sözcükler ter-cih edilmemelidir.

Sunumda aç›l›fl cümlelerini özellikle dikkatli seçmek gerekir. Aç›l›fl cümleleri,konuya girifl cümleleri olmak zorunda de¤ildir. Dikkatin en yo¤un seviyede oldu-¤u s›rada konuflmac›, dinleyici üzerinde etki oluflturmak için bundan özellikle ya-rarlanmal›d›r. Özellikle vurgulanmak istenen bir yarg›n›n, mesaj›n, yüksek tonlu ifa-denin veya bir sorunun ard›ndan k›sa süre duraklanarak hem vurgulanmak isteneniçerik üzerinde hem de sunumun genelinde dinleyicinin dikkati canl› tutulabilir.

Sunum sonras›nda kapan›fl cümleleri s›ras›nda dikkatin yine yo¤un oldu¤u gözönünde bulundurulmal› ve önemli mesajlar› iletmek için bundan yararlan›lmal›d›r.Bunun yan› s›ra sunum sonunda dinleyicilerle diyalog kurmaya uygun bir konuflmatüründe dinleyicilere yöneltilecek sorular önceden belirlenmeli, konuflmac› da ken-disine yöneltilecek muhtemel sorulara verilecek cevaplar için önceden haz›rl›k yap-mal›d›r. Böyle bir haz›rl›k; sorular› tahmin etmeyi, zor sorular› belirleyebilmeyi, ko-nuflmac› taraf›ndan ortaya at›lan sav›n zay›f noktalar›n›n görülebilmesini, beklen-medik sorulara karfl› haz›rl›kl› olmay› ve onlarla bafla ç›kabilmeyi sa¤lar.

Konuflmac›, sunum s›ras›nda nelere dikkat etmelidir?

Baflar›l› bir sunum için Demet Gürüz ve Ayfle Temel E¤inli’nin haz›rlad›¤› Etkili SunumTeknikleri adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Ankara: Detay Yay›nc›l›k, 2010)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




SÖZLÜ ANLATIMDA BAZI SÖYLEY‹fi ÖZELL‹KLER‹

Asalak Ses, Sözcük ve ‹fadelerin Kullan›m›Konuflma s›ras›nda ifadelerin aralar›na tak›lan ve genellikle düflünülmeden kulla-n›lan baz› sesler, sözcükler veya ifadeler bulunur. Bu asalak sesler ve sözler ko-nuflmadan ç›kar›ld›¤›nda büyük bir ço¤unlukla sözlü iletiflimde herhangi bir dilselboflluk oluflmaz. Aksine, konuflmac› taraf›ndan bu asalak seslerin ve sözlerin kul-lan›m›, dinleyici üzerinde konuflmac›n›n dikkat, bilgi ve fikir bak›m›ndan dona-n›ms›zl›¤›na dair olumsuz kanaatlerin oluflmas›na yol açar. Söz da¤arc›¤› geniflolan, konuflma s›ras›nda psikolojik koflullar›nda sorun yaflamayan, konuflmas› içingerekli haz›rl›klar› yapm›fl olan kifliler bu türden sözlü anlat›m bozukluklar›ndanuzak durabilirler. ››, h›, fley, yani, falan, evet, tamam m›, oldu, iflte, art›, dermiflim,ondan sonra, neyse, efendime söyleyim, anlatabildim mi vb. asalak ses ve sözlerkonuflmac›n›n dikkat eksikli¤i ile çok yak›ndan iliflkilidir.

Asalak ses, sözcük ya da ifadeler, sözlü anlat›mda içeri¤in önüne geçebilir, bunun sonu-cunda da dinleyiciyi konuflman›n içeri¤inden uzaklaflt›rabilir. Bunlar içerisinde baz›lar›konuflman›n ak›fl› içesinde az veya çok anlay›flla karfl›lanabilirken ››, h› vb. sesler ve özel-likle de son y›llarda gençler aras›nda yayg›nlaflan art›, dermiflim vb. sözcükler dinleyiciüzerinde daha olumsuz etkilere neden olmaktad›r.

Baz› Sözcüklerin Kullan›m›nda Dikkat Edilmesi GerekenÖzelliklerTürkçede baz› sözcükler, söylenifllerinde ortaya ç›kan ses de¤iflimleri nedeniyleyaz›mlar›ndan farkl› olarak kullan›l›rlar. Ses daralmas›, ses veya hece düflmesi ör-nekleri olarak ortaya ç›kan bu biçimler konuflma ile s›n›rl›d›r, yaz›da gösterilmez.Günlük konuflmalarda s›kça rastlanan bu kullan›mlar, dinleyici karfl›s›nda yap›lankonuflmalarda daha az tercih edilir.

Söyleniflleri Yaz›mlar›ndan Farkl› Olan Sözcük Örneklerigelece¤im gelicemdinleyen dinliyenbekleyip bekliyipdinleyici dinliyiciça¤›rmak ça:rmak a¤›r a:rya¤mur ya:mur

Ünlü uzunlu¤unun veya inceli¤inin anlam ay›r›c› oldu¤u durumlarda yaz›dabaz› sözcüklerin ‘^’ iflareti kullan›larak birbirinden farkl› gösterildi¤i görülür. Busözcükler aras›ndaki ayr›m, konuflma s›ras›nda da gözetilmeli; uzun veya ince söy-lenmesi gereken sözcükler buna göre do¤ru biçimde kullan›lmal›d›r.

Uzun veya ‹nce Söylenmesi Gereken Sözcük Örnekleriadet (say›) âdet (gelenek)ala (kar›fl›k renkte) âlâ (pekiyi)ama (ba¤laç) âmâ (görme özürlü)afl›k (oyun) âfl›k (seven)dahi (ba¤laç, edat) dâhi (deha sahibi)hala (akraba) hâlâ (edat)yar (uçurum) yâr (sevgili)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Ö R N E K

Ö R N E K

Türkçeye baflka dillerden geçen ve ince s›radan ünlülerle söylenmesi gereken ba-z› sözcüklerin kal›n s›radan ünlülerle söylendi¤i görülmektedir. ‹nce t veya ince l ilebiten bu tür sözcüklerin büyük bir k›sm› Arapçadan Türkçeye geçen sözcüklerdir:

‹nce S›radan Ünlülerle Söylenmesi Gereken Baz› Sözcüklerin Kal›n S›ra-dan Ünlülerle Söylendi¤i Sözcük Örnekleriberaat cemaat dikkat fesahathakikat istirahat itaat kabahatk›raat liyakat meflakkat nasihatbiyomedikal dijital ekol emsalfaal faul federal festivalithal kabul kontrol kristalliberal mahsul meflgul metalsosyal flarampol termal terminal

Türkçeye baflka dillerden yap›lan anlam kopyalamalar›nda adlar, zaman zamanverici dilin etkisi sonucu, yanl›fl yard›mc› eylemlerle birlikte kullan›ma ç›kmakta-d›r. Bu flekilde yanl›fl kullan›lan sözcükleri, Türkçede do¤ru yard›mc› eylemlerleveya eylem yap›m ekleriyle kullanmak gerekir.

Anlam Kopyalamalar›ndan Kaynaklanan Yanl›fl Yard›mc› Eylem Kullan›-m› ve Do¤ru Kullan›m›Yanl›fl Do¤ruaç›klama yapmak aç›klamakalk›fl almak alk›fllanmakbe¤eni almak be¤enilmekbekleme yapmak beklemekdufl almak y›kanmaketki yapmak etkilemekiçki almak içki içmekistek almak istenmekkatk› yapmak katk›da bulunmakkonuflma yapmak konuflmakpanik yapmak pani¤e kap›lmaksahne almak sahneye ç›kmak

Baflka dillerden geçen ve tarihî dönemlerde Türkçede kullan›lm›fl olan baz› dilbilgisel yap›lar, art›k Türkçede yer almad›¤›ndan ve dolay›s›yla ça¤dafl Türkçe ko-nuflurlar› için biliflsel düzeyde ifllevlerini yitirmifl bulunduklar›ndan, eski örnekle-rin kal›nt›s› olarak ne yaz›k ki yanl›fl biçimde kullan›lmaktad›r.

Baflka Dillerden Geçen Baz› Dil Bilgisel Yap›lar›n Yanl›fl Ve Do¤ru Kullan›-m›na ÖrneklerYanl›fl Do¤rubirfiil bilfiilbeynamaz bî-namazgidiflat gidiflmürettebatlar mürettebatresmî geçit resmigeçit (resm-i geçit, geçit resmi)tadilatlar tadilat

Baflka dillerden geçen baz› sözcükler Türkçede yanl›fl telaffuz edilmekte ve ya-z›lmaktad›r.


Ö R N E K

Ö R N E K

Ö R N E K

Yanl›fl Sesletilen Sözcük ÖrnekleriYanl›fl Do¤ruacemî acemiadele adaleafakan hafakanaferim aferinahpap ahbapaksesuvar aksesuaralfâbe alfabealiminyum alüminyumallerji alerjianfi amfiarabeks arabeskartis artistaskerî ücret asgari ücretazâmi azamibâkiye bakiyebazan bazen

Baflka dillerden geçen baz› sözcükler, Türkçede karfl›l›klar› olmas›na ra¤menverici dildeki veya onlara yak›n biçimleriyle kullan›lmaktad›r. Kimi zaman statüarac› olarak tercih edilen bu tür sözcüklerin Türkçe biçimlerini tercih etmek hemdaha do¤ru olacakt›r hem de bu sözcüklerin kullan›mlar› s›ras›nda ortaya ç›kabile-cek yanl›fllara düflmekten konuflmac›y› kurtaracakt›r.

Türkçe Karfl›l›¤› Olmas›na Karfl›n Verici Dildeki Biçimi ile Kullan›lan Söz-cük ÖrnekleriYabanc› sözcük Türkçedeki karfl›l›¤› Yabanc› sözcük Türkçedeki karfl›l›¤›absürt saçma adapte olmak uyum sa¤lamakaktif etkin alkol almak içki içmekanons etmek duyurmak antipatik sevimsiz, iticiasistan yard›mc› bye bye hoflça kaldata veri deklare etmek bildirmekdizayn tasar›m doküman belgedublaj seslendirme dubleks iki katl›global küresel illegal yasad›fl›izolasyon yal›t›m jenerasyon nesil, kuflakkonsensus uzlaflma kriter ölçütlegal yasal link ba¤lant›lokal yerel marjinal ayk›r›online çevrimiçi partner eflperspektif bak›fl aç›s› prezentasyon sunumprinter yaz›c› provokasyon k›flk›rtmarasyonel ak›lc› revize etmek gözden geçirmeksinerji dayan›flma slayt yans›star y›ld›z start almak bafllamaktrend e¤ilim versiyon sürümvizyona girmek gösterime girmek workshop çal›fltay

Sözlü anlat›mda yap›lan yanl›fllar ve çözüm önerilerine iliflkin Dil ve Diksiyon, Yaz›l› veSözlü Anlat›m Bozukluklar› adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Akbay›r, S.,Ankara: Akça¤Yay›nlar›, 2011)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Ö R N E K

Ö R N E K


Do¤ru, güzel ve etkili konuflmada sesin fizyolojik

niteli¤i ve niceli¤i ile ilgili temel kavramlar› ta-

n›mlayabilmek

Ses ayg›tlar›n›n yard›m›yla oluflan titreflimler,duyma organlar› taraf›ndan alg›lanan fiziksel ni-celikler olan konuflma seslerinin oluflumu ve ko-nuflmaya dönüflmesi sürecinde önemli olan vetan›nmas› gereken baz› fizyolojik süreçler bulun-maktad›r. Sesin bo¤umlanmas›, s›kl›¤›, tonu, ez-gisi, vurgusu, duraklar›, t›n›s›, ye¤inli¤i, pesli¤iveya tizli¤i, iflitilebilirli¤i, esnekli¤i, ak›c›l›¤› vehoflagiderli¤i hep bu oluflum ve konuflmaya dö-nüflme süreçlerinin fizyolojik yönleri ile ilgilidir.Sözlü iletiflimde bu fizyolojik özelliklerin yan› s›-ra konuflman›n bir de içeri¤i ve sunumu ile ilgilidikkate al›nmas› gereken özellikleri bulunmakta-d›r.

Do¤ru, güzel ve etkili konuflmada olmas› gereken

temel içerik özelliklerini betimleyebilmek

Do¤ru ve güzel konuflmada sesin fizyolojik özel-liklerinin yan› s›ra baflka özeliklere de sahipolmay› gerektirir. Konuflman›n içeri¤i ile ilgili buözelliklere göre konuflmac›, konuyu ve içerikte-ki mesaj› dinleyiciye aç›k, büyük ölçüde dolays›zbir flekilde ulaflt›rmal›, yapmac›k sözcüklerdenve vurgulardan kaç›nmal›, dinleyicinin ilgisinikonuflma üzerine çekebilmek için baz› teknikler-den, araçlardan, bilgilerden yararlanmal›, anlata-ca¤› konuya önce kendi inanmal› sonra da karar-l› ifade ve tav›rlar, ortaya koyaca¤› deliller, iyi se-çilmifl örneklerle dinleyici üzerinde inand›r›c› ol-mal›, dinleyiciye mesaj›, bilgiyi en do¤ru ve etki-li biçimde aktarabilmek için kültürel ve bilgiseldonan›ma sahip olmal›, ortaya koyaca¤› konufl-ma ile ilgili olarak gerekli ve yeterli ön çal›flmay›yapmal›, özellikle dinleyici kitle karfl›s›nda ger-çeklefltirilen sunumlarda içeri¤e uygun yöntemve plan belirlemeli, gerekli durumlarda konufl-may› destekleyecek bas›l› ve görsel yard›mc›araçlardan yararlanmal›, içeri¤e, hedef kitleninniteliklerine göre uygun üslupla konuflmas›n›yapmal›d›r.

Sözlü iletiflimde beden dilinin önemini aç›klaya-

bilmek

Konuflma sürecinde ses, konuflma içeri¤i ve su-num araçlar›n›n kullan›m›n›n yan› s›ra el, kol,bafl, yüzdeki her bir uzuv ve di¤er vücut azalar›-n›n hareketleri de dinleyicinin alg›s›n› etkilemek-tedir. Bu hareketlerin dinleyici taraf›ndan belirliflekillerde anlamland›r›ld›¤› görülür. Bütün ola-rak beden dili fleklinde ifade edilen vücudun buhareketlerinde, yüz ile ile ilgili olan mimikler vedi¤er vücut hareketleri olan jestlerin do¤al halle-ri ve içerik ile uyum içinde ortaya ç›kmas› gere-kir. Vücudun bu türden hareketleri ile konuflma-n›n uyumu dinleyici üzerinde oluflturulmak iste-nen etki için çok önemlidir ve bu anlamda ko-nuflmay› bütünleyen bir özellik tafl›r. Beden diliile konuflma aras›ndaki uyumu, konuflmac›n›nheyecan›, haz›rl›ks›zl›¤›, planlanan ancak do¤al-l›¤›n› kaybeden abart›l› hareketleri bozabilir. Ko-nuflma d›fl› olan ancak konuflmayla uyumlu ol-mas› gereken bu vücut hareketlerinin belirli kül-tür ortamlar›nda ortak alg›lar oluflturmas› dolay›-s›yla her hareketin bütün toplumlarda ayn› alg›y›ortaya ç›karmayabilece¤i hesaba kat›lmal›d›r.

Konuflma türlerini ay›rt edebilmek

Sözlü anlat›mda konuflmac›n›n belirli bir haz›rl›kyaparak yine belirli bir dinleyici kitlesine yönelikgerçeklefltirdi¤i haz›rl›kl› konuflmalar›n yan› s›rabelirli bir araflt›rmaya, plana, programa gerekduymadan gerçeklefltirdi¤i günlük, haz›rl›ks›z ko-nuflmalar vard›r. Günlük hayat›n içinde pek çokkez yap›lan, genel olarak belirli bir araflt›rma, ha-z›rl›k ve plan çerçevesinde belirli bir dinleyicikitle karfl›s›nda gerçeklefltirilmeyen selamlaflma,hat›r sorma, tan›flma ve tan›flt›rma, kutlama, baflsa¤l›¤›, özür dileme, adres sorma ve söyleme gi-bi sosyal gerekçelerle ortaya konulan konuflma-lar haz›rl›ks›z konuflmalard›r. Belirli bir dinleyicikitlesine yönelik planl›, programl› flekilde ger-çeklefltirilen konuflmalar ise haz›rl›kl› konuflma-lard›r. Dinleyici kitle karfl›s›nda gerçeklefltirilenbu konuflmalar›n baz›lar› tek bir konuflmac›, ba-z›lar› da bir grup konuflmac› taraf›ndan yap›l-maktad›r. Nutuk, konferans, aç›k oturum, panel,forum, sempozyum, kurultay, seminer, münaza-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


ra, röportaj, mülakat, aç›fl konuflmas› haz›rl›kl›olarak yap›lan ve dinleyici kitle karfl›s›nda ger-çeklefltirilen konuflmalard›r.

Baflar›l› bir sunum için dikkat edilmesi gereken

temel ilke ve teknikleri de¤erlendirebilmek

Sunumla ilgili sürecin ilk aflamas› haz›rl›kt›r. Ko-nuflma yapacak kifli bu aflamada sunumun içeri-¤ini, ortam›n›, hedef kitlenin niteliklerini ve bek-lentilerini, sunumun yard›mc› araçlar›n› dikkatealarak haz›rl›k sürecini tamamlamal›, sunum ön-cesinde bütün bunlarla ilgili son kontrolleriniyapmal›d›r. Sunum s›ras›nda konuflmac›, sesiniortamda herkese sa¤l›kl› bir biçimde ulaflt›rd›¤›n-dan emin olmal›, aç›k, anlafl›l›r ve hedef kitleninnitelikleri ile uyumlu bir üslupta sunumunu yap-mal›, dinleyicinin dikkatini konuflma üzerindecanl› tutabilmek için dikkat e¤risini gözeterekgerekli durumlarda örnekler, anekdotlar, bas›l›veya iflitsel-görsel yard›mc›lardan yararlanmal›,yer yer sunumun o bölümüne kadarki k›s›mlar›-na dair özetlemeler yapmal›d›r. Sunum sona erer-ken dinleyicinin dikkatinin yo¤un oldu¤unu he-saba katarak konuflman›n son bölümünü kararl›,ak›lda kal›c›, varsa eylem talebini ifade ederekortaya koymal›, konuflman›n sona erece¤ini ha-t›rlatt›ktan sonra konuflmas›n› gereksiz yere uzat-mamal›d›r. Soru cevap bölümü varsa önceliklekonuflmac› buna yönelik haz›rl›k yapmal›, kendi-sine yöneltilebilecek sorular› belirlemeye ve busorulara cevaplar verebilmeye çal›flmal›, soru-ce-vap bölümünde de soruyu do¤ru anlad›¤›ndanemin olmal›, orada bulunanlar›n rahat soru sora-bilmeleri için onlar› rahatlat›c› bir tav›r ve yakla-fl›m içinde olmal›, sorunun önemli noktalar› ileilgili notlar almal›, sorulara aç›k biçimde cevap-lar vermeli, cevap verirken sadece soruyu sorankifliye de¤il orada bulunanlar›n tamam›na yöne-lik bir tav›r ve tutum içinde cevaplar vermeli,karfl›l›kl› diyalo¤a dönüflen soru-cevaplardan ka-ç›nmal›d›r.

Türkçenin sözlü iletiflimde dikkate al›nmas› ge-

reken söyleyifl özelliklerini aç›klayabilmek

Konuflmac›n›n Türkçenin söyleyifl özelliklerini ta-n›mas›, gerek Türkçe gerekse baflka dillerden al›-nan söz ve biçimlerin Türkçede nas›l söylendi¤i-ni bilmesi gerekir. Di¤er taraftan konuflman›n ara-lar›na s›k›flt›r›lan, kullan›lmad›¤›nda bir eksiklikoluflturmad›¤› gibi kullan›ld›¤›nda konuflmac›n›ndonan›ms›zl›¤›ndan kaynakland›¤› kabul edilen,konuflmac›n›n dikkat eksikli¤i ile de çok yak›n-dan iliflkili oldu¤u bilinen ››, h›, fley, yani, falan,

evet, tamam m›, oldu, iflte, art›, dermiflim, ondan

sonra, neyse, efendime söyleyim, anlatabildim mi

vb. asalak ses ve sözlerden kaç›n›lmal›d›r.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Afla¤›daki tan›mlamalardan hangisi yanl›flt›r?

a. Bo¤umlanma, ci¤erlerden gönderilen havan›na¤›z ve burun yolundaki ses ayg›tlar›n›n yard›-m›yla a¤›zdan ç›karken konuflma sesi biçimleri-ni almas›d›r.

b. Vurgu, sözcüklerde ve sözcük öbeklerinde baz›hecelerin, cümlenin bütününde de baz› sözcük-lerin di¤erlerine göre daha yüksek tonda seslen-dirilmesidir.

c. Durak, özellikle vurgulanan bir yarg›n›n, mesa-j›n, yüksek tonlu ifadenin veya bir sorunun ar-d›ndan gelen k›sa süre sessizliktir.

d. Ezgi, titreflen, ses veren varl›¤›n titreflim say›s›-n›n az ya da çok olufluna denir.

e. T›n›, bir sesi baflka seslerden ay›rmam›z› sa¤la-yan niteli¤e denir.

2. Afla¤›dakilerden hangisi konuflman›n fizyolojik ol-mayan yönüyle ilgilidir?

a. ‹nand›r›c›l›kb. Do¤all›kc. Aç›kl›kd. Hoflagiderlike. Tonlama

3. Afla¤›dakilerden hangisi sözlü iletiflimde beden dili-nin kullan›m›yla ilgili dikkat edilmesi gereken özellik-lerden de¤ildir?

a. Beden dili ne konuflman›n önüne geçecek flekil-de abart›l› ne de konuflman›n gerektirdi¤i vücuthareketlerinden yoksun olmal›.

b. Konuflmac›, bedenin hareketleri ile bu hareket-lerin anlam›, dinleyici üzerinde oluflturdu¤u alg›aras›ndaki iliflkiyi tan›mal›.

c. Konuflmac›; her konuflma türünde ve her dinle-yici grubu karfl›s›nda ayn› davran›fl› ve görünü-flü sergileyerek tutarl› olmal›.

d. Ayn› vücut hareketlerinin baflka kültür ortamla-r›nda sergilenmeleri s›ras›nda ayn› tepkileri gö-remeyebilece¤i dikkate al›nmal›, dolay›s›yla ko-nuflma öncesinde dinleyici bu özellikleri ile detan›nmal›.

e. Konuflmac›, bak›m›, giyimi, genel tav›rlar› k›sa-cas› görünüflü ile dinleyici üzerinde olumlu biralg› oluflturmal›.

4. Afla¤›dakilerden hangisi haz›rl›kl› konuflmay› gerek-tirir?

a. Selamlaflmab. Tan›flma ve tan›flt›rma c. Özür dilemed. Adres sorma ve söyleme e. Bilimsel bilgi aktarma

5. Afla¤›dakilerden hangisi ifl görüflmelerinde dikkatedilmesi gereken hususlardan biri de¤ildir?

a. Görüflmede aç›k, anlafl›l›r bir dil yerine dolayl›ve belirsiz ifadeler kullan›lmal›.

b. Görüflme için randevu veren kifli veya kurum,görüflmenin sa¤l›kl› bir flekilde gerçekleflebile-ce¤i yer ve saat aral›¤›n› belirleyerek randevuvermeli.

c. Görüflme, her durumda bir programa, randevu-ya ba¤l› olarak gerçeklefltirilmeli ve görüflmeninyeri, saati, süresi teyit edilmeli.

d. Görüflme öncesinde taraflar hem birbirleri ilehem de görüflme konusu ile ilgili gerekli bilgile-ri toplam›fl, haz›rl›klar›n› yapm›fl olmal›.

e. Görüflmeye kat›lanlar giyim kuflam, temizlik vebak›m konular›nda hassas olmal›.

6. “Do¤a bilimlerinden sanata, edebiyattan teknik

alanlara, e¤itimden siyasete kadar uzmanl›k gerekti-

ren herhangi bir konuda, bu içeri¤i anlayabilecek ve

sorular yöneltebilecek dinleyici kitlesi karfl›s›nda yap›-

lan konuflmalardand›r. Konunun uzman› bir kifli, bu

özellikteki dinleyici kitlesinin beklentilerine uygun ola-

rak konuflmas›n› bilimsel veriler, analizler ve yarg›lar

ile sunar. Bu konuflma türüne genellikle bilimsel faali-

yet yürüten veya bu nitelikte faaliyetlere gereksinim du-

yan resmî veya özel kurum ve kurulufllar ev sahipli¤i

yapar; bu konuflma türünün sunum süresi genellikle

45 dakika-1 saat olarak tercih edilir.” Afla¤›dakilerdenhangisi bu özellikleri bar›nd›ran bir konuflma türüdür?

a. Aç›k Oturumb. Panelc. Konferansd. Nutuke. Sempozyum



7. Afla¤›dakilerden hangisi haz›rl›kl› konuflmalar›nözelliklerinden de¤ildir?

a. Bilimsel bilgi gerektiren konularda konuflmakb. Öngörülemeyen zamanlarda ve belirli sosyal rol-

lerin gere¤i olarak konuflmakc. Konuflmay› bas›l›, iflitsel ve görsel yard›mc›larla

desteklemekd. Konu ile ilgili bilgi almak üzere orada bulunan

dinleyiciye yönelik konuflmake. Belirli bir plan ve yöntem çerçevesinde konufl-

mak

8. Afla¤›dakilerden hangisi aç›k oturumla ilgili do¤rubir bilgidir?

a. Aç›k oturumlar bir konunun, bir grup kifli tara-f›ndan tart›fl›larak ele al›nmas›d›r.

b. Aç›k oturumlarda konuflmalar› bir düzenlemekurulu seçer.

c. Aç›k oturumlarda temel olarak soru cevap tekni-¤inden yararlan›l›r.

d. Aç›k oturumlarda amaç, herhangi bir görüflündo¤rulu¤unu ortaya ç›karmakt›r.

e. Aç›k oturumlar dinleyici kitlesinin olmad›¤› or-tamlarda düzenlenir.

9. Afla¤›dakilerden hangisi sözlü sunum s›ras›nda din-leyicinin dikkatini çekmeye yönelik tekniklerden biriolamaz?

a. K›saltmalar›n, jargonlar›n kullan›lmas›b. Sunulan önerilerin dinleyicilere nas›l avantajlar

sa¤lad›¤›na de¤inilmesic. Dinleyicilere sunumla ilgili sorular›n sorulmas›d. Beden dili anlafl›l›rl›¤a hizmet edecek flekilde et-

kin kullan›lmas›e. Anlat›lanlar sözlü resimlere çevrilerek ifade edil-

meye çal›fl›lmas›

10. Afla¤›daki sözcüklerden hangisinde ünlü uzunlu¤uanlam› de¤ifltirmektedir?

a. Gönül b. fiurac. Engind. Sahipe. Öykü


Çankaya’da Cumhurbaflkanl›¤› Köflkü belgeler arflivin-de 7 beyaz sayfa...Üzerinde tan›d›k bir el yaz›s›... Tan›d›k sözcükler...Baz› sat›rlar›n üzeri çizilmifl, yenileri yaz›lm›fl.Bu sayfalar› tan›yorsunuz; defalarca gördünüz:O gün, yani 29 Ekim 1933 günü, Cumhuriyet’in 10. y›l-dönümü kutlan›rken Ankara’da, Hipodrom’daki kürsü-de konuflan liderin elindeydi o sayfalar...

“Gece çal›flt›m, yazd›m”

Kutlamalar yaklafl›rken yak›n›ndakilere “Onuncu y›ldö-nümünde ne söyleyece¤iz? Düflünüp bir fleyler haz›rla-yal›m” demiflti. O günden itibaren herkes 10. y›l nutku üzerine düflün-meye koyuldu. Hikmet Bayur, emri al›fllar›n›n ikinci gü-nü, Atatürk’ün uyand›¤› haberini al›nca akl›nda baz› fi-kirlerle odas›na gitti. Ama ondan önce Atatürk söze girdi:“Gece çal›flt›m ve nutku yazd›m” dedi.Bayur bu kâ¤›tlar› ald›, hemen okudu. Temize çekilmemifl bir konuflma metniydi bu... Atatürk, do¤rudan milletine hitap ediyor ve geçen 15y›l›n muhasebesini yaparken, ilerde yapacaklar›n›n daipuçlar›n› veriyordu.

“Türk”ün bafl›na “Büyük” eklemifl

‹lk sayfa “Türk milleti” hitab›yla bafll›yordu.“‹stiklâl Savafl›’na bafllad›¤›m›z›n 15’inci y›l›nday›z” cüm-lesinde “‹stiklâl”in üzerini çizip“Kurtulufl” yapm›flt›. Sonra hâlâ kulaklar›m›zda ç›nlayano ünlü cümle geliyordu:“Bugün Cumhuriyetimizin onuncu y›l›n› doldurdu¤u enbüyük bayramd›r. Kutlu olsun!”Cümlenin devam›nda “Türk milletinin bir ferdi olarakbu büyük güne kavuflman›n derin sevinç ve heyecan›içindeyim” diyordu.

Sonradan “Türk milleti” ifadesinin bafl›na “Büyük” s›fa-t›n› eklemifl, cümle içindeki “büyük gün”ü ise “kutlugün” fleklinde de¤ifltirmiflti.

Mecburiyet yetmez, azim gerekir

Devam› flöyleydi: “Yurttafllar›m!Az zamanda çok ve büyük ifller yapt›k...Bu ifllerin bafl›ndaki en büyük yap›, temeli...”Cümlenin buras›nda bir okla sayfan›n bafl›na gitmifl veflunu eklemiflti,“...Türk kahramanl›¤› ve yüksek Türk kültürü olan Tür-kiye Cumhuriyeti’dir. Bundaki muvaffakiyeti, milletin birve beraber olarak azimkârane yürümesine borçluyuz.”Cümlenin 2. sayfadaki devam›nda flu ifade vard›: “Fakatyapt›klar›m›zdan asla memnun ve ma¤rur olamay›z.”Sonra bu cümleyi flöyle düzeltmiflti:“Fakat yapt›klar›m›z› asla kâfi göremeyiz. Çünkü dahaçok ve daha büyük ifller yapmak mecburiyeti karfl›s›n-day›z.”Bu son cümleyi de “mecburiyeti ve azmindeyiz” diyedüzeltmiflti sonra..

Milli kültür vurgusu

“Yurdumuzu dünyan›n en mamur ve en medeni mem-leketleri seviyesine ç›karaca¤›m›z›, milletimizi en geniflrefah, vas›ta ve kaynaklar›na sahip k›laca¤›m›z›” söyle-dikten sonra bir ek yapm›fl, ç›tay› daha da yükseltmiflti:“Milli kültürümüzü muas›r medeniyet seviyesinin üzeri-ne ç›karaca¤›z.” Metin, 3. sayfada flöyle devam ediyordu: “Bunun için bizce zaman ölçüsü geçmifl as›rlar›n gev-flek zihniyetine göre de¤il, asr›m›z›n sürat ve hareketmefhumuna göre düflünülmelidir. Geçen zamana nis-petle daha az zamanda daha çok çal›flaca¤›z, daha bü-yük ifller baflaraca¤›z. Bunda muvaffak olaca¤›m›za flüp-hem yoktur. Çünkü Türk milletinin karakteri yüksektir.Çünkü Türk milleti zekidir, zekâya hürmet eder. Veçünkü Türk milletinin yürütmekte oldu¤u terakki vemedeniyet yolunda elinde ve kafas›nda tuttu¤u meflaleilimdir.”


“


Ne mutlu Türküm diyene

4. sayfadan bir baflka paragraf:“Büyük Türk milleti...fiimdiye kadar (üstünü çiziyor) on befl y›ldan beri, be-raber giriflti¤imiz ifllerde muvaffakiyet vaat eden çoksözlerimi iflittiniz. Bahtiyar›m ki bu sözlerimin hiçbirin-de milletimin, senin itimats›zl›¤›n›...” diye devam ede-cekken “itimats›zl›¤›n›” kelimesini çiziyor ve flöyle de-vam ediyor:“...hakk›ndaki itimad›m› sarsacak bir isabetsizli¤e u¤ra-mad›m.“Bugün ayn› iman ve katiyetle söylüyorum ki, milli ül-küye sad›k... (“sad›k”›n üzeri çizilmifl) tam bir bütün-lükle yürümekte olan Türk milleti, az zamanda bütünmedeni âleme büyük oldu¤unu ispat edecektir.” (“ispatedecektir” silinmifl “bir kere daha tan›tacakt›r” diye ya-z›lm›fl.)Bu sayfan›n sonunda “Ne mutlu Türküm diyene” cüm-lesi var. Ancak sonradan bu cümlenin üzeri çizilmifl,araya bir sayfa eklenmifl.

“Beni Hat›rlay›n›z!”

Atatürk’ün “5/1” diye numaralad›¤› devam sayfas›ndaçok ilginç bir bölüm var:“Asla flüphem yoktur ki, Türklü¤ün unutulmufl büyükmedeni vasf› ve kabiliyeti bundan sonraki inkiflaf› ileatinin yüksek medeniyet ufkundan yeni bir günefl gibido¤acakt›r. Bu söylediklerim hakikat oldu¤u gün, senden ve bütünmedeni befleriyetten dile¤im fludur:Beni hat›rlay›n›z!”Sonradan bu son iki cümlenin yan›na iflaret koymufl veüzerlerini çizmifl.Daha büyük flereflerVe son sayfa: “Türk milleti!Ebediyete ak›p giden her on senede bu büyük milletbayram›n›, daha büyük flerefler, saadetler, sulh ve (“sulhve”nin üzeri çizilmifl) huzur ve refah içinde kutlaman›gönülden dilerim.

Ne mutlu Türküm diyene!”

Hikmet Bayur

“O hazin cümleyi kald›rmas›n› rica ettim, sildi!”

Hikmet Bayur, “Atatürk’ten An›lar” kitab›nda (Türk Ta-rih Kurumu Ankara, 1998) 10. y›l nutkunun ilk haliniokudu¤u günden flu an›y› aktar›yor: “Son sayfaya gelince durdu. Duyguland›. ‘Bu söylediklerim hakikat oldu¤u gün, senden ve bü-tün medeni befleriyetten dile¤im fludur: Beni hat›rlay›-n›z!’Bu sözler bana çok hazin gelmiflti, adeta bir vedanâmehissi veriyordu.Bütün milletin o güne onunla eriflmeyi diledi¤ini ve dü-flündü¤ünü söyleyip bu cümleyi kald›rmas›n› rica ettim. Cümlenin sonunda görülen iflareti koydu, sonra müs-veddeyi gören hemen herkes ayn› fleyi tekrarlay›ncacümleyi sildi.”

Kaynak: Can Dündar, Milliyet Gazetesi, 28 Ekim 2010”


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “lKonuflma ile ‹lgili TemelKavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤ru, Güzel ve Etkili Ko-nuflman›n Temel ‹lkeleri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Beden Dili ve Sözlü Anlat›m-daki Yeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Konuflma Türleri” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Konuflma Türleri” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Konuflma Türleri” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Konuflma Türleri” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Konuflma Türleri” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baflar›l› Sunum ‹lkeleri veTeknikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözlü Anlat›mda Baz› Söy-leyifl Özellikleri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

S›ra Sizde 1

Do¤ru ve güzel konuflmada oluflma ve bo¤umlanaraksözcüklere dönüflme sürecinde sesin; s›kl›¤›, tonlamas›,ezgisi, vurgusu, duraklamas›, t›n›s›, ses ye¤inli¤i, pesli-¤i veya tizli¤i, iflitilebilirli¤i, esnekli¤i, ak›c›l›¤›, hofla gi-derli¤i gibi fizyolojik özellikleri dikkate al›nmal›d›r. Bü-tün bu özellikler sesin mesaja dönüflmeden önceki yö-nüyle, dinleyiciye fizyolojik olarak ulaflmas›yla ilgilidir.Seslerin sözcüklere dönüflmesinden sonra, sözlü ileti-flimde konuflman›n içerik yönü, bir baflka ifadeyle me-saja dönüflme yönü ön plana ç›kmaktad›r.

S›ra Sizde 2

Jestler, mimikler ve genel tav›r sözlü iletiflim s›ras›ndakonuflmay› bütünleyen konuflma d›fl› unsurlard›r. Jest-ler, mimikler ve bütün bunlar›n ortak görüntüsü olantav›r; konuflman›n içeri¤ine ve konuflmac›n›n psikolojikdurumuna göre biçimlenir. Kiflinin konuflma s›ras›ndagenel olarak yüz ve vücut hareketlerini kontrol edebil-mesi gerekir. Bunu sa¤larken de beden dili ile konufl-man›n içeri¤i aras›ndaki do¤al uyumu gözetmelidir. Ko-nuflmac›n›n dinleyici karfl›s›nda kurdu¤u sözlü iletiflim-de bu uyumu tamamlayan bir baflka unsur konuflmac›-n›n giyim kuflam› ve bak›m›d›r. Dinleyicinin konuflma-c›yla ilgili belirli kanaatler tafl›mas›nda jestler, mimikler,genel tav›r, bak›m ve giyim kuflam bir bütün halinde et-kili olur.Kifli do¤ru, güzel ve etkili bir konuflma yapmak istiyor-sa yüzün, ellerin, vücudun hareketlerini kontrol etmeli;bu hareketlerle konuflman›n içeri¤i aras›ndaki uyumugözetmeli; bunu yapabilmek için de bu hareketlerinherbirinin anlam›n› ve dinleyici üzerindeki etkisini tan›-mal›. Bu noktada konuflmac›, söz konusu hareketlerinortak alg›lar oluflturmas›nda belirleyici olan kültürel ka-l›plar› tan›mal›, kültür farkl›l›klar›nda dinleyicinin buhassasiyetlerini gözetmelidir.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 3

Konuflmac›n›n sunum s›ras›nda dikkat etmesi gerekenen genel husus, dinleyicinin konuflmayla ba¤›n› güçlütutmakt›r. Bunun için hem konuflman›n içeri¤i iyi dü-zenlenmifl olmal› hem de öne ç›kar›lmak istenen içerik-le ilgili olarak k›sa süreli duraklama, alçalan ve yükse-len tonlama gibi sese dayal› tekniklerle yer yer dinleyi-cinin dikkati konuflma üzerinde toplanmal›d›r. ‹çeri¤indinleyiciler için gereklili¤i ve önemine dair vurgulama-lar yap›lmal›, dinleyicilere sorular yöneltilmeli, yer yerdinleyicinin be¤enisine hitap eden güzel sözlere yerverilmeli; dinleyici ile kurulacak ba¤larda güven ve sa-mimiyetin sa¤lanmas›na özen gösterilmeli; dinleyiciyekarfl› bir üstünlük aray›fl›ndan kaç›n›lmal›; do¤ru ve ye-terli nefes al›p verme sa¤lanmal›, dolay›s›yla konuflma-n›n ak›c›l›¤› bu yönüyle bozulmamal›; beden dilinin ko-nuflman›n önüne geçmemesine ve içerikle uyumlu ol-mas›na dikkat edilmeli; bilgilerin aç›k ve hedef kitlenindüzeyine göre oluflturulmas› sa¤lanmal›, çok özel aka-demik koflullar d›fl›nda, konuflma terimlere bo¤ulma-mal›; yer yer kat edilen mesafelere dair hat›rlat›c› bilgi-ler aktar›lmal›.

A¤ca, H. (1999). Sözlü Anlat›m. Ankara: Gündüz E¤i-tim ve Yay›nc›l›k.

Aksan, D. (2000). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle

Dilbilim. Ankara: TDK Yay›nlar›. Aktafl, fi., Gündüz, O. (2001). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m

Kompozisyon Sanat›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.Eker, S. (2003). Ça¤dafl Türk Dili. Ankara: Grafiker

Yay›nlar›.Ergin, M. (1993). Tük Dil Bilgisi. ‹stanbul: Bayrak Ya-

y›nlar›.Erkman Akerson, F. (2008). Dile Genel Bir Bak›fl. ‹s-

tanbul: Multilingual Yay›nlar›.Koç, S. (2008). Üniversiteler ‹çin Dil ve Anlat›m.

Konya: Tablet Yay›nlar›.Kops, G.,Worth, R. (2000). Etkili ve Güzel Konuflma

Sanat›. Çev. Melih Üzmez. ‹stanbul: Gün Yay›nlar›.Stuart, C. (2002). Baflar›ya Giden Yolda Etkili Konufl-

ma Yöntemleri. Çev. Ebru K›l›ç. ‹stanbul: Alfa Ya-y›nlar›.

fienbay, N. (2004). Al›flt›rmal› Diksiyon Sanat›. ‹stan-bul: MEB Yay›nlar›.

Toklu, O. (2003). Dilbilime Girifl. Ankara: Akça¤ Ya-y›nlar›.

Vural, B.(2003). Uygulama ve Örneklerle Do¤ru ve

Güzel Konuflma. ‹stanbul: Hayat Yay›nlar›.Yaman, E. (2006). Do¤ru, Güzel ve Etkili Konuflma

Sanat› Sözlü Anlat›m. Ankara: Gazi Kitabevi.Zülfikar, H. (2008). Do¤ru Yazma ve Konuflma Bilgi-

leri. Ankara: Zerpa Yay›nlar›.

Baflvurulabilecek KaynaklarTemizyürek, F. ve vd. (2007). Konuflma E¤itimi. An-

kara: Öncü Kitap.Topçuo¤lu, F. ve Özden, M. (2012). Diksiyon ve Ko-

nuflma E¤itimi. Ankara: Pegem Yay›nc›l›k.


Türk dili 2

Documents

Transcript of Türk dili 2