)(a 4 I 116 - University of Pretoria
-
Upload
khangminh22 -
Category
Documents
-
view
8 -
download
0
Transcript of )(a 4 I 116 - University of Pretoria
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
1.
)(a 4 I 116 .Jd:3/8/116-
Baparen, bag1 sek§r6re,
Jfat,1e, mokhekolo yo moroto ke Jlangana. Ge the rena dikharebe
go be go thena llakhowa mo tathene la Makhut6w1 batho babe ba
bolokela mabele diletesene, diletese e bee le one masoka goba
disego t!a go boloka mabele motho o be a epa motathe a dia molete
o mogolo o o t6elago masaka a tselelang kapa l~some la ma•aka.
Batho re be re thophega. Peu re be re boloka ka disutha tja _,,. maraka, e bee le yona polokelo ya peu. The sutha the be the
tetia mengwaga ye mebedi the epethwe tathe1 "Le go lema rebe •
re lema ka letAepe le lebego go rula basotho leina la lona ke
Lerale goba let§epe la theroka. Go be go rula basotho. Ebe e
le baga "Jlathibele, babe ba ene diforomo t§a mat!epe, ba 11e ba
2. emiswa ke makhowa gore ba thene mono Jlakhut§w1, morudi wa ditsipi
tea mat§epe ke "Thathaganya", o be a rula ka lfaukene. lllabele ba
be ba eba le ona, a go lema ka aat§epe go teta methene yeno ya
lehono.
Thekoltomale yena o kile a bitisa Jlaanare ka bouswa, Ebe e
le mabakene a dithala, babe ba ene thala bjale. Ge Thekokomale
a bona gore o Ja le Jbaan.are, yena a loya Mmanare. Jlmanare a
bethwa ke bouswa. 1'hekokomale yena a bu ja, 7aba Mmanare yena o
sithwa go met§a. 0 be a mo loyela gore a fet§e bouswa a• nosi.
Ya re bouswa bo tedile a loole lfmanare. ltmanare o be a kwa
dithabanene t6a ga Komana; lha1sw1 le noka ya Salate. Mmanare e
be• le wa ga Komana. Batho ba khale babe ba thopya ke thala, ba
be ba phela ka moreko, merogo le dienywa t6a dithare. Ke t~ona
t!e dipholosittego batho methane yela ya khale khale.
3. Bathe ba khale babe ba kwara ma.bole, lebole le logwa ka
pyepye e bee le d1kwaro t~a basadi. Pyepye yona e tomolwa mo
dithabene le mo mebottone ya dithaba, ba e tsema ba e othe ba diye
lebole. Lebole ka thekwaro kudu mo dikharebene, ke bona ba ba ba
le nyakago. Bashimanyana bona babe ba kwara mathalo a ditiipa,
Lebo Kankobo bakbalabje bona babe ba kwara megodu 7a ttwai: dikhomc
Jlododu wa khomo babe ba o soga, ba o thot!e ka letsoku. ~du
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842 /{84/116
e bee le lona lekhwesa la batala, babe bale kwa~a kudu'ge ha
e 7a bogwene go bona mosadi. Ge ba e ya bogwene mogodu oe ba
d11lego lekhwesa e bee le thona the tjepo. Thabona the the
bothe ge o thenalo ge o e ya go bona mosadi o be o ka adima,
••1werene ba gago gore mosadi yowe yena o tho re monna wa ka ga
se t~iwana le yens o tho thaba le ba gwera ba gagwe.
4. lharebe gee kabo gore monna wa gagwe ke yo a thokago o ya
thala. Jlethene ya khale lesogana le be le apara thetho ya mok:hopa
wa pudi. Ke yona t§ase 7a lesogana. Lesogana le be le• apara
bJalo ka pas1k1ti. Gape go be go thena theaparo the thengwe, ka
nthe le yona thetho. Lesogana le be• le 1• mosading wa lona le
tAere thedubelo, tha go t!ela makhura ka gare ga thona. Thedubelo
ke polokelo ye bothe go ttela makhura ka gare ga thona, tha go ya
bogwene ke the the nyana, go teta ke thelubelo tha mothe.
Lesogana le be le ya go bona mosad1, bogwene le tswere le"lope",
ke lona le le bont6ang gore lesogana o lla bo. KhSphe ka lon&
dikhare le t§ona· di be di thaba ge di bona gore masogena ba thile
~. le lekope. Dikharebe di tha lala di let6a lekope bosego ks moka.
Lekope ba betha phath• ya phaphathi ba e tere • themiwe e ome,
ba theme ka motato wa leseka, e be ke lona lakope. Lekope re x
tAa kudu la monad1, le go betha ga lethophe. »onadi ke ona
mothare o omela mo dinokene, ke mothare o mogolo kudu. ldonadi o
betha lekope la thesotho. Ke lona le le thebJang kudu ke
bakhalabJe. BakhalabJa bona ba let!a ge ba dit§i khorOne, le "'-<-1···
tokat6a kudu. Bakhale-khale bona babe bathe lekope ka lesika
la khemo ba otha ya bale lesese, ba theme ka lona, ba ope ka
6. lethokwa le lesese, e lekope le t§wa o tha ka motho wa lona a•
thetha ka molodi, le lona lekope e lona le lellang bjalo kaona
molodi. Le khathisa kudu ge motho a khona go le letta, lekope.
Ke 701,a phoka tAo ya thesotho methene yela ya khale. Methene ya
ge makhowa a theao a thena mo bathone ba baso. lb.ale ge go thane
batho ba go let!a lekope, lesona l• be le tha e pontAe gore o
nyaka go beka. Ge lesogana le ka thoma go betha lekope, ba
mothe babe.ha bona gore lesogana le rata go beka mosadi, ks gona
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
3 s842
go let4a lekope. !IEJthene y3no go gotha a tile kudu bstbo ba go
nyaka makope. Batho ge the gose the d1pela. Dipela t~ona di
7• let!wa kudu. Ee dikharebe le ttona ke papadi ya dikharebe bona
ba di yela ke mssogana gore ba letse le ona masogana ba letta kudu
gee le ka maabana. Otha bona ba phadisana ka td8na le gona k
bogwene o tha hwetta dills. Ile mophafisa na ka t!ona, e le
lethegone kudu ge motho a tha kb.one to letta, le t~ona ba letaa
ba thepela kudu t4a methene yeno gs di bJ&lo ka t,a kbale le go
betha ga t~ona ga go tswane 1~ lllebethele Y• khale, khale. D1pela
ba let!a ka metato, metato e ya khethwa ka lethapa. Uotato ya ba
phaphathi, t§a bewa gedimo ga lepolanka, ya ba di a letawa ka
menwana. D1khoth1sa kudu ge motho a khona go di letta, legodi
rula, ga bo the ka lona lethapa. lh&le, ge moshimanyana a dutsi
8. khoroco, o be a tiya thetswa, o be a pbuta letolo a le dule gedimo
ke gore o patile legore a the khone go tsunya, ge a be aka tsunya
go be go le moga gore o dutgi bjane. Gee baa tia thetswa o ya
botswa gore a the ka a dula bJalo ka mosad1. Le gona o phakisa
go thak:hoga ge a bitswa goba ge a bona thengwe, gobe.ne o dutsi ka
leoto o ph&kisa go t~~ba, le go ema. lhorone basimsnynna ba e le
tswa melao ya thenna gore ya re ge a gothe le yena a the a thebe
go elat§a bena b& gagwe, mosimnnyana yo a dula go, khorone o khona
kudu go dumedisa bakhalab~e le go losha o phakisa go khona go
losha. Go elaa maduma ka molao wa thenna.
9. llmatsie yena o thalosa gore ltilane Motshana le lriat~ika •• ga
lk>gale bo mmabone. ke bana ba mo tho ka u t11. Ba tswalana mogolo
ke MatAika, Vmarurt;.§ika ke J!atsole. Jlat61ka ke ngv:ana lloagi papape
ke Diose Mat§ika ke khaetied1 ya Uaphoo, wa ga Motshana. Ea leloko
Jlatt1ka ke matswale. Ke ngwana thebela. ltilane magwe ke
ltAipulane, Uaphoo, le Ue.ttika, ke bena ba motho. •t11ane c• yena
a bona Maphoo ore khaet§ed1. ltilane yena o dula khs1sw1 le
Lepono. lha1sw1 le moe go thogile go khosi Uatshengwane, morwa
thekhalabJana, yo we lehono o dula ka go ya thoko ya borwa bJa
bothabela • .Molala wa gona moe ba dulago gona ke o mosetha le
methi ke a masetha.
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842 X 3 4 j 11 G 10. Jlaboto Jloroto ke ma.sole, re bolothe Mothapuni re bolot41t~e
ke Timamogolo. Re bolothe the gorwana. Re bagwera ba llakhopo.
Jlaboto o tswala ke Mankhoko, papag~a ke Jlatswane, ngwana wa Uatswan•
ke Nkhone, Mat,1ldnyane ke 11.atsune, Katnane o be a dula ga Komane,
kha1sw1 le noka ya Salate. Jlaboto yena ngwana wa gagwe ke Lfodube
letje. Yo mongwe ke Kotho, ba bangwe ba hwile, Jlampi yena o t4ere
ke Sernane wa ge. Moagi. Yo mongwe ke llyama. Nyau o t§ere ke
Ka.thou. Ba dula Kheles1 (Caules). Maboto ore o tswalana le ba
ga Motshana. Komana le Motshana bathe bana ba ea Komana ke ba
thogolo ba Mothsana. Komana ge a pona ba ga Motshana ke maleme wa
gagwe. Maboto ke moswa wa ga Motshana, ka l4phokolo le Mogale yo
mogolo, .Mawet§e .lfaboto ge a bona Mmampholodi ore ke ngwana wa
ll. male.me. Jrlmampholodi ke yena Jlokolokoto, o dula kha1sw1 le Lepono.
12.
Maboto mmagwe ke Mankhoko. Mankhoko ke khait§edi ya Mawoet~e.
Xogat§a Mankho¥o e bee le lhltswane, babe ba agile dithabanene
tia ga Koman.a, moe khaiswi le noka ya Salate. Matswane o hwile
gona moe, khaiswi le noka leina ka Mamokhutu. Mamokhutu e si.moga
Mphara ga thene wa Kolokotone le Mamokho, ke dithaba, mokela wa
t~ona o lebile thoko ya borwa, ke moe go na go le namone t~a lekhowa
l~1na ke Sotatapu goba Se~rot. 0 egile sefate sago 1 ya ga
Mat~tS lehono mmuso o tisa ka go disa pata gore e tithe ga Jlattr& .
moe go epiwago marelarela. Ke pata e thupile e shoma ke mmuso.
JlpkhaJ.abJ! Jlrupogale.
lforoto ke llatuba, r~ botS1t8e ke Timamogolo. Ke borwa ba
Sekhukhune. Re bothetbe gorwana Mogotse. Moeta pele e be• le
Kabekane. Jlagwe ke Thegwapa, papagwe ke Rakholokwana goba 11.asekane.
O be a dula the gorwana. Masekane magwe ke Jladishego, e bee le
ngwana Thobe~ane, o be a ekwa bokhaga •bee le ngwana wa khosi,
ya bokhaga go kwals gore o tswet§e kha1sw1 le thepopo le maale.
Madisbego ke yena a tswe go Kasekane goba Bakholokwana. lgwana wa
Rakhololc,rana ke lladitjomporo, magwe ke Mantepa, o be a ekwa bo
khaga, yo mongwe ke Tbekhoro yo mongwe ke Ksdubo khait4ed1 yabo
ke Beshane, o ile khautswana o t~erwe ke khosi bare ke Maletof'ane
o ile go rakhadi wa gagwe. Ke Mamatime, ke morwedi wa Rakholokwana
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
5 s842
13. ke Thegwapa. Papagwe ke T~akane. Mose.di wa Rakholokwana ke wa ga
Mogale, Ma.bekftne ke ngwana bo Thekhalabjana J.n.s. mosadi e oe e le I
mogatia Rakholokwana ngwana wa llasodi ke Mokhotho mmagwe ke wa ga
Katho, ke morwed1 wa Maphamr,ha ke yens yoe e bego e le khosi gore
thetilo tha bo rana o bila a dula the tilone tha borena. Ya re
gore go e hwa ngwsna wa gagwe wa pele a thokega a thogela monna
wa ragwe a th~bolana le belemo wage Moagi •. Mosadi yo mongwe ke
Makhed1ng 1 Mantjana yena ke yoe a ileng a t§ia borena ka fore o
be a re o tswarela Maphampha thetilo ge go e ya pele MantJana a
re ke yenn morena. Ke yana K&phampha o bee le ga ke mo latele,
e bee le wa ga llathaba ke bona dinduna t§a ba Makhut§wi.
14. .Mrunogale o tswala ke MB.boke wa d1thou, Maboke & dithou o
tswala ke :Maboke wa Mokhoma. Ka moraeo a tswala lerumo. Ke mol'atho
wa J4aboke wa Jlokhoma. Yo mongwe ke Molobanagene. Maboke wa
.MekhoL18 a tswala Masikara le leruma, o be a bolaya motho wa
Kngakala a t!abela mosata ga khos1 ya pale ya ba Makhutswi ge a
t!habethe mosata ba ga Jdoagi bare a rs kolokene t!a go montja ba
koloka mat~epe ls d1pud1 go lafela ba lb.gakala. Khesi ya llagakala
khosi e bee le papagwe Mat~r,. Leruma o be a dula mosata a leta
Dit§wene, o bee lata le UanashBna, e bee le kh~it§edi wa khosi.
Go thoga moe Lerum.a s re ?lanashana opo e le £Ore babe ba leta
Ditswene bale babedi b~ thile ba beleta Diose. Ke moe go ilego
gwa perekana bogosi bjago r&:>agi, bare Diose o reta Jlashikara ke
Kothogolo wa khos1. Kamogale ke ngaka, bongak~ c rutile ka papagwe
15. papagwe ke llashiknrn. Mamo~ale ke 1le ks nweswa ke monna wa ga
llalatj1, le1na la r,agwe ke llokhomole, o ilea thalosi dithare,
r,e balaola, a re d1 wele golore, ke ge ditaya ba bagolo kapa ba
mosata dire, J&olare, ke gore mogolo eta pele ke the ka morago. Ie
tswanelwe ke motolo ke llokokome. Thapa di .bana yalewela molapo
lemela maoka le lapane letswe Molapone, Kotodi moropa a thape a
thape, a nalome, go lona tsebogo lewela ba tsakwe le b&khololo ba
le wela, le wo le thalosa motho yo a tswi t!ego thelo a thepelela
khole, ltapa a otswa thelo yena e le Mothipic'i o tia ke ngaka ke
e tomisa, toma seatoma. Ke gore dumela ke ngaka gee leola ka
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842
dikhagara. Ngaka e laola motho ka go tjoaha ore a thuthumele
16. ke moka a re ke wena. J!othale kho!!lo tbroto ke Uangana re bolothe
the Gorwana. Re t!it~e ke Rakholoh,vana. Leins le langwe ke
Uampe. llolobe wa rena e bee le tha~i papagws k$ motho, ke wa aa Ma tho. Ba be ba dulti lephat~i. Motijale khomo ke wa ga Mogale.
Papagv;e ke Khwadiyamothe o be a t§ore ke .Mabeknne, wa go Ma.tho
morwa lialJi.;,e goba Rakholokwana yens Mabekano o boa bwa. Mothale
Kho.mo e the karebe yan& a t§iwa ke thekhalabjsna ngwana wa go.g:18
ke Mosisile. Moratho ke M!\lobene (11) l(amokaile, (!ii) the a
gothe go kwala gorek bona ga ba belega ke tbekhalabJana yo a
belegego ke thekhalabjana ke nkokQ. Laina la the agothe lekwa 10
Mmagwe Diose, Moaisile o t~ere ga Magabane. Leina la ::nosadi ke
Nkeno. Ngwana wa gagwe ke Horabudi ye l'!lOngwe ke J.erum::i. Ko bon&
bana ba U.Osisile le nkeno ba dula lakau. Jrlothale Khomo ngwan& wa
17. gwe yo mongwe ke Malobane (II) .Malobane yena o t~ere mosadi ga ba
ga Ka.shumo leina la mosedi k• Jlashumo. Ngwsna wa gagwe wa pale ke
11.ampe, yo mongwe ke Thesego. Yo mongwe ke Morefanc. Ke bona ba
khomnr.a be boranego bJa Makhut§wi the agothe lo 1QC yena ke ngwana
Tia Mothalekhomo. Yena o be a t!erwe ke monna we ga Rakhwale, monna
l~ina ke Solomon Rakhwsle babe ba dula le Kheshene la pinoni
(Benor11) • Uonna o hVvele cona moe, lahono thoagothE> x o t4erwe ke
conna le1na ke bustane ke wa ta l!ail~ ba nGile Maila kha1sw1 lG
nasa ya Ma.t~hak.ane a ea llohlab~, I!amokaile ethe lesogana the le
mone thena tha 1949. Mothale Khomo ke wa ga Mcgale, o thalosa
gore Motshana ke leloko ka Makholo o t§erwe ga thebela gwa tswalwa
Nt!ipulene ~oratho ke Nttipulane gwa tswalwa mogolo bt§ika,
Mat§1ka ke yena mokhomana wa Makhut!wi o hwile bodikela bJa lekhane.
18. Katsole ke yona wa go belege Mat.§ika, le Nttipul&ne. Matsole
yena ke ngwana thebela ka ngwana wa mokhomana wage thebeln Matsole
la yena o hwile, Nt!ipulane yena ka thona thelemo tha 1949 o thale
gona o agile kha1sw1 le Lepono. ltA1pulane ngwana wa gagwe ke
Xad1sh1, Nt§1pulane (I) wa pele o be a t~erwe ke KawoetJe (I)
ltAipulsne (II) yena o be a t6erwe ke .14monnane e bee lo wa ga
Ila tho o hwile lea thekhothopyana. /1idawoetje {I) yena o be a lelwa
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
D
s842 7 ke ltilane. Kagwe o be a bolailwe ke llapono, Maswatsi. 111.woetje
ke monna wa ga Motshana. llatsole le Rt4apulane ba tswala ke ngwana
wa Ramaila T§1k1di, Katsole o be a t§ere ke Katjowela wa ga lloag1,
Mothale Khomo wa ga Uogale ge a bona Jlapho6 ore malome llaphoO ke
wa ga Jlotshana bana ba llothale Khomo ge ba bona ba llaphoO bare ke
bana ba malome wa bona, bana ba Jlapho6 bare ke bathogolo ge ba
19. bona bana ba .Mothale Khomo. lladike le Uotshana bona ba thenane ka
bo .Makholo wa bona. llawoetJe CI) ge a bona Molobedu (I) ore ke
Rakhad1. Jlolobedu e bee le wa ga lloagi. Jlolobedu • ke diose ba
ga Jladike ba ttwa Karotene ba t6ab1le ka ntwa kwa Jlarotone, go
thomile J4apono. Ba be ba thile go hula ga the Khukhune. Bjalo
ba bolaya morwa mot!e, ya ba gore ba t4abela gagobo Makhutjwi
Jlagakala babe ba 11• e le gore ba kwa Jlakhut§wi le gona mo
llakhutswi babe ba ile ba thoga ka gona go bona yona ntwa ya
Jlalwatse, le lehono ba ga Kadike ba gona Karotene ba bangwe ba gona
Jlakhutiw1 ba bant~i ba ga lladike ba gil• Karotene tels le gona
mona Makhutswi ba gona. ltwa ya llaswatse ke yona e pala ka nt,eng
batho ba baso gwa lalela Jlaburu. Thereto tha llothale lhomo wa ga
20. llogale ba bo ya lephat~i la !laseleka Sekobone, the bona ke mona
Lekhomo. llothena lhomo a the bone, o no hwa a the duma. Kenna
Mothale Khomo wa legodi Mogosadi a bo napo. Kenna kobo ya thudu
ke mathepela ka ya bokwebo nkarekwe ta nka re kwere e nane nna ena
kobo ya mmanare ena gaingwana. Xobo ya t4wene, kobo Mareka e
phuthllwe wa phulla e the nyathe ke nna dithokola t~a bo 11oles1
le bona bo napo. Wesu Ramodimoga; ke yana mosadi yo a bego a t41a
ke Jlabekane lehono o agile Jlarup1n1 a ba ga Rag any a. Ia go ya
borwa b3a bod1kela go na le methapu ye mentAi, mothapu ke megolo
gona moe ag1lego gona o dula le bana ba gagwe. Jloe lekau, lekau
ke nokana ela • lebile thoko ya leboya, • na le methi a makhalwa
21. ka thebaka e ya pya • .11.ankutu moroto ke Makgau. Re bothe the
gorwana, re bolot!itde ke Rakliolokwana. Jloeta pale e be• le
thekhalabjana Johannes, morwa Rakholokwana. •nkutu yena o t6wala
ke Timamogolo magwe ke llalatji wa ga .llalat&1 o kwa phalaborwa ke
kha1tied1 ya Jlakhushane wa phala borwa go ya Khalahar1 Jlakutu yena
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842
o thalosa gore monna ore go ttoga a ya go gotta mollO khorone, a
kha methi ka lenaka la khomo ke bjona boleke bja monna wa khale
khale. lfonna yo mongwe le yo mongwe ge a tsoga a ya khorone o ya
dumed1sa bashimanyana bona ba go roga barwele le gonye, la go gotAa
mollcS khorone. Khoro ke.moa go dulago banna tela. lh.ale khoro e
bee le yona e thusago go seba ge llaswatse ba e tha go hula mothe
lehono dikhoro ga di sa shomiswa bjalo ka methene ya khale.
22. Mankutu yena o t§ere ngwana Baganya. .Kosadi wa Jlank.utu ke
Mathwane, magwe ke the boye wa ga Raganya. Uakhokhele o be a t6are
Ma.thou mmagwe e bee le Kokhad1 wa ga Raganya, ba ga Raganya ba
boya Nkopet41. Mankutu o dula ttetalene tha Maubanene le lekhane
Nkopet§1 ke thaba ka go ya Mashilu, Nkopet§1 e ba thagane la thele
thou ya thoko ya bodikela. Ka borwa bja yona go na le yengwe •
ke 14agokolo ke yona thaba ye kholo lfakhut§wi thele thou Mathwane
ore rena re boya Nkppet§i bo dutha koma ba Katbari a namane ga
mmapolo e botbe bosego banna le the kwe bothoko ga se lerogo ke
lelopo. Selethou le lebola mo gare gone thefate tha go ya ka
Jlasbilo. Jlashilo ke moe go bego go sitwa Maswatse go ya go t1tha
23. ka baka la dithokhwa. llmankahwa moroto ke melau re bolothe ga
thebela kbos1 e be• le llot§aka. Papa Mot§aka ke Mathethe ke ba
ga thebela ba bina ph1r1 Jfaankahwa ke wa ga Jlanaso llmankahwa
papagwe ke llas1lo o kwa ga Moagi llmankahwa ba thile moho 11akhutswi
ka thelemo tha 1949 ba kwa Phokene. Ba thile ka the thereke tha
go tbopha ke llaburu a Phokane. Ga khosi lCholane, go be go elwa
bana ba khos1 Kholane yo mogolo le yo monyana ba ba ka borana.
Ke J.Cwakwa le Ditsepu le Khomesa ke bona bana ba khosi Kholane, bona
ba tapane ka gore Maburu a re batbo ba bereke polase ba tha gole
thelo. J.Cwakwa a re basadi ba re ba tswanethe gore ba bereke. ba
gola, leburu la kwana le khomesa ka go bareka ba tha gole. Kwaltwa
a gana a gana le batho ba bangwe ba ra kwa Phokene. lwakwa a
therekela nagene ya ilakhut§wi. ltwak.wa a thoga ls batho ba bangw•
24. ltwaltwa a khopela gago dula ga khosi Jlatsengwane. Khosi Matsengwane
a re bona a bage ka borwa bjale Xh.ane khaiswi le mogo agilego
kbos1 Matsengwane • .Mmankahwa yena ore moshepyane ke motswala
wa gagwe ba tswalana ka bopapa bona ngwana Jlokumo le Madikwele ke
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
{34/116 s842
yena a boleg1lego Mashepyene. Uashepyane le Jlat~ake ke mogolo le
moratho. Ba belega ke ngwana .b!okumo • .Lbankahwa ge a bona bana ba
Jlashepyane ore ke bana ba motswal£a wa ka. Bana ba Mashepyane ge
ba bona bnna ba Mmankahwa bare ke bana ba motswala wa bo mme.
Mashepyane le liat§ake babe ba dula Phokene, khaiswi le noka ya
Salete. lmt§ake yena o baa dut~i m.oswa leboya ga Salate. O be
~ dutfi l!motona. Wa go akomel~ nokene ya Batala; mmoto ka leina
25. ke Sefatane sage motho & ttia leeto l& go ya llagekala g& Mafet~.
lfothano ya thelemo tsha 1949 m.nuso o bulc thela ya dikoloi. Mothoro
go y;.,. ga ~et6. Mm.ut~nke o bo e le mor.J1a w& ngo.lro o be a ruile
Difud! t~o Jint§i le dipckolc la dikhct10. ?Jat§ake morwa wa gagwe
~ia 1=elG ke llperar..o le ?Jmathaupe, yo mcngue ke Nnkoma. Ba dula gona
mclg f'hokGne. f'apa bona 1j_it~ake yena o hwile, Nkoma • Mc.thaure le
~~of.no bs dulQ gona mola nugene ya Fhokene. 1Jowa go bogo go dut61
mokhokolo Mashe~yane. Ke mcswa wa borwa bJa noku ya Salato. Ka
fathe ga th~ba ya Kolokoton~ ks mo~~ thaba ya nags ya Phokene e
26. dirilego JlOkelekele wa yonM o lebile go thoko y& go ya budikela.
Ka tathe ga thaba ya Kolokotone go na le theb~be theb~ yebo the
yakw1ti 1 ka moswa ola le kti moswe ola. lCa mowe eo bero ro dut4e
mokhekolo Mashepyane lo monns. we garwe ~-'ftl.dt·1'o f:l 'tie ~ le -.oe go
bego ro dut!Ji lekhowa, le1na ke SethA.thaptt (Srorts) yenA Sethathapu
o be a lema mabel9, o gash:t.t~a dinal'Qone gon:-.:i l"loe go bego go dut61
mnkhe:tolo Masherrane. Yene Mao;hepyano bann be r~gwe ko Mantsopi
le Poula le Moeom,:,, le 1"lrnar.~ le Thekele le b~na ~a ~ula gona
mowe nok~ne ya Salate. Mant4op1 yena o hwile thelemone tha 1949.
Yana Mantsopi o be a tse:e mosadi ge baga Mmabilu. Mosadi le1na
27. ke Mat!lonana. Jlathonana le Mantso:p1 ngwana we b6ne wa :pele kc
lfponyane. Le1na go tupile la Legaf1. M'ogome ;-ena o t.§cre mosadi
ge baga Mangene, le yena thekale o t!e~e mosedi ee baga Mangena.
Ba dula gona mowe thabe thebene 7a khw1t1 ya noka y~ Salate. Ke
moe go bego go dutsi mokhekolo le mokhalabje Ma.dnbo. llokhalabJe
Madubo ke yena & belegilego Paola. Mokhelabje Me.<'tubo le
IIRshepyane bn hwile. JIA.dubo yenlij e be " le monnR W8. bo thale, e
le mogale o be a dula k gona tathe ga thaba ya Kolokotone.
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842 X3 4 / 1 t 6 /6
J.. '6-· Jlogome le thekale ke bona bana ba mokhelsolo Jlashepyane. Paola
7ena o tswerwe ga Jlotshana, o tsere ke morwa Mawoetse. Leina ke
llaphoO. Bona le ba kene leno la thelemo tha 1949. Ba agile borwa
_bja noka ya .Makhut4w1. Ba be ba agile ka borwa bja Jlakhut6wi, ba
1le ba kuduga le bakene la ge go le khaiswe le ge go thoba lepakano \
7a khosi MantJana le kbos1 the lhalabjana, wa .llakhut•w1. Ba 11•
ba ltuduga moe ba bego ba agele gona. Leina ke T4etuolod1.
T6etamolod1 go kk kwala gore ke le1na la letbapa. Khaiswi le gona
moe T§etamolodi thoko ya borwa bJa noka ya Jlakhut6w1 gene melala.
Fathe ga mmot8 wa Tdetamolodi e ya kare tAe go titba nokene ya
29. llakbutAwi ke moe ba bego ba lema gona leruwa. dikhomo. le kw1tin1
ya noka ya llakhut4w1 ge • theoga ka noka e kwa ka thetate tha go
ya ka Mashilu. Jlasbilu ke bodikela bJa moe go thomago go huduga
dipyapya t6a noka ya Makhut.6w1. Jlashilu ke naga ya go eyakwa ke
d1pud1 1 dikhomo le thonnld le batho ba phela bophelo ka gore go
ya ponya. Ga go tis1 llashilu le mathere; (Madera) ke melala le
meboto. Moe batho ba khona go go lema ka dipane go lema mabele
le metsakwan• le magapu. Go na moe Ma.there methene yeno gone
thekolo, leina ke Madera. Ke lekale la thekolo tha moshate.
30. Madera ke naga ye bothe ga go ponye ga go f1s1, go go na mothuthu
melo, (tire) lte melala ye megolo go fitha Llashilu le go thena
Jlagakala. llashilu le yona • ne ga yona mogole ngwang ka dikhomo,
le dipane tAa d1thonnk1, ge motho a thoga Kashilu a e ya Makhutswi
o thepe lela thoko ya Makhut~wi. Go kwa ka thefate tha thaba ya
lebola, le magokolo khaiswi le lebola, gone yona thaba ya Kolo
kotone, ka thoko ya leboya la llashilu. Lebola e d1rele mokelekele
e lebile thoko leboya go ya bodikela. Lebola ke thaba ye kholo
e ne le ditswene; le d1pela. Ka gedimo ga yona dit~wene ke metuta
31. ruta ya d1tjwene. Le ttona dipela ke metuta-tuta. 1Ca tathe ga •
lebola gone dithokhwa t§a dithare mo dithokhwane &One d1pho8t6lo.
D1t4osho, dikolobe le tAe dithathalosegego, Lebola le Xolokotone
ke dithaba dioka methe nokene ya Salata. Moe lebola, e direlego
thetate ge o ya ka llashilu, ke yona thaba leina ke Nkopet61,
Rkopet61 7ona e thakane le magokolo ke ye kholo le yona Kagokolo
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
11 1842
• ne ditswene, dipela le dinothi(honey). l'lagokolo ke thaba go
kamela lefathene la MakhutAwi. Jiakhutiwi ke letathe le le nago
le melala ye megolo le dithaba tte dikholo5 letathehe la llakhut§wi
32. methene yeno ga agile .illaburu. Go thoma Phokene go fitha ga
JlametJa ke dipolase t§a laburu • .11.aburu ba kwa mo thatae ngwana,
ba bangwe ga go thebege gore ba kwa kae, Maburu bona ba palakane
le melala ya tathe la naga ya ilakhutAwi, moshomo wa bona ke go
lema ba palaka nttitAe thet6haba tha KakhutAwi ka go diya dipolaae.
Batho ba bant4ho ba thophega ka go thoka masemo, masemo go ttare
Maburu, bona ba goshit~e mepopo, matamatis~ merepa, mstapola, le
bo mmanko, llaburu o a dulegile go feta benye bana ya Jlakhut~wi, ye
oe bo papagwe bona ba 1le go ba e lwe ge ba e lwa la .Maswatse 1
Kakhema le iilethophego ye ment61. BJano go th1le go dut!i Maburu.
33. J4aburu bona ba bibe et41tte naga ka go agela katharatha gore bona
ba khone go rua dikhomo t§a bona thetsheba the palakane. Go bona
gore bao ba go lwa le Maswatse ga ba tha phela, go sethe bana ba
bona, bana ba bona ca ba khone thelo gore bathe ba athege go bonala
gore Maburu lee bona ba tha ratego go agisan.a le batho ge Uaburu ba
ekwa nagene ya Jiothatsengwa ba lebathene la Kakhut6wi babe bare
go batho banna ke go kwana le gona babe ba phisa ka batho ba baso
ka go ba thusa ka buswa le ma.sw1 a d1khomo. Bjano ba lema merepa,
ba rekisa ka morago ga moe ba bona dijo tja bona be re goba ke
dikaforo. Xatoro batho gela gore banna ke go ag1aana. Ba thogela
34. gore dikaforo di be di thusa Maburu. Lehono Maburu ba ga thoropo,
mabenkele mo nageng ya dikhosi t~a 11.akhuttwi, tswelo pele ya bona
ke go lema, le go rua dikhomo le gona go aga mabenkele, ba di
phadisano ka go lema, le thoropo e agwe, the Tishine tha moe go
agwa go thoropo ke Toul Halt ke moe go nego le thekolo tha bana ba
llaburu. Bana ba Jlaburu ba thiswa moe go nego thekolo ka dilore
le mebothoro, thekolo the ne le hotela moe bana ba hwet!ago gona
dijo go a bona gore bana ba na le tswelo pele go phala basotho
ka gore bane le meshomo ya gore bana ba bona ba thusege ba thelle,
ka thala goba diaparo goba methi.
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
JI(
)2 s842
35'. Mmenkahwa, ngwana wa gagve l':e Diko!".ket§o, Dikonket~o yena
moroto ke lle.ngana, ngwana wn Dikonket6o ke 11at4at§a, leina ke gore
go go sekwa melato yena o be a bot6a batho gore ditaba di eme
llat§at~a. Dikonket§o monna wa gagwe ke Mph&la, ke wa ga .Mangena,
papagwe ke Madipotane, Dikonketto yena magwe ke Mmankahwa.
Mmankahwa ke wa ga Mana10, ba boya Mait~en~, ba bins khomo, thereto
re boya makaka a malo, ba t6aa bo napo, Kak.aka maila go bobJa llaila
ga llyela gedimo. Re boya Mait§ene ilaswana a p ngwana lll0sad1 wa
Makhut6w1 ga Phokungwana, a Makhut~wi maatha theila. a mokwena, a
rago thepela gale theya ga lesia ba rekele theyana ke a thibe,
la.pa le mahufa. Ge llattnt§a a bona Mmankahwa ore ke ms.kholo,
ba dula hhaiswi le thaba ya lekhane ka thoko ya borwa, khaiswi le
36. yona thaba ya lekhaae. llokhobe~i .M&tho moroto ke Masole, Molobe
wa bon& e be a lo yena Mokhobed1 ke morwedi wa Timamogolo. •Re
bolothe go Rwana. Mokhobedi mm.agwe ke ngwana khari morodi wa
llok&fora. Ifgwana Khari ngwana wa gagwe ke ngwe.na khari le MJ?.yate(2)
le Mathuhu mmagwe nthobane, o dula (Lorraine). :Mokhobedi morwedi
wa 1'1mamogolo o t,erwe ga Shai, monna wa gagwe e bee le .Mot4ube
leina go be go thumile la llap1ti, llapiti mmagwe ke .Mapurane papagwe
ke Kapiti ke llashishimale, ke Jlotsubye, e bee le khosi ya tsubye,
o thile mono letathene la Makhut4w1 ka go t,aba moferefere, wa
borena. llokhobedi o be le monna wa gagwe Mapiti, ngwana wa gagwe
ke Taole, Shai, ye mongwe ke Khashane, o ile lefathene la llarotene.
lthaisw1 le ga the Khukhune ba bangwe ba hwil• Taola, Shai, mosadi
37. wa gagwe wa pele ke Kmatswene, magwe ke Nt§akhe, o kwa Phokene,
Nt6akhe ke wa ga Kangena, ke bakhoma.na ba Phokene ga Xholane, b•
dula Phepene, gona kawa Phokene. Ngwana wa Taola ke Mos1bud1, o
tAerwe ke lehwelebe,Lehwelebe ke wa ga the lhobela. Yo mongwe ke
Mapurane, o t~ere ke mokhotho, morwa Rakholokwana. Yo :nongwe ke
Nkaba-khogo, Khashane o t§ere. mosadi ga Lepono, leina ke ?.kngwedi,
ba ile Marotene. llokhobedi morwedi wa Tillamogolo ba duln ka bo
dikela bjale khane. Jlokhobedi o thalosa gore bolwethe bJa nthere
bo thena motho ka madi s basadi, ge o ka e thela le mosadi yo a
phumilego mpa gona mossdi yo a phumile go mpa o taela motho bolwethe
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
)3 s842
38. bja nthere, ge monna aka e thela mosadi yo bjalo ke·moka o thene
ke yona nthere. Nthere ke bolwethe bja mahubene, Ke bolwethe bJa
go seloke, mo mothone, yena llokhobedi le yena one yonn nthere.
Yena .llokhobed1 ke mosadi ore nthere e bek1lwe ke motho wa makhoma,
ge motho wa makhoma aka tswarela ditswana goba meethi ke moka
nthere e ya tsoga, ore gee le bosego motho wa yona ga e thele, ·,r
nthere e alafiwa ka yena mosadi yowe e ka bago ke yena a go t§ethe
nthere ye ke yena a ks go alafago ka mad1 a gagwe be thabela monna
ka mad1 a mosad1 ba tetola le ka tse dingwe dithare gona nthare e
atisa go tola ga go se bjalo motho wa nthere o a hwa.
39, Mokhobed1, morodi wa Timamogolo one nthere. Ke khale e mo
thene bjano a sita d1ngaka, go alata bone ga bathe gore thethare
• ka bane, Mokhobed1 ke mokhekolo ke yene mokhoms.no wa Borenene
bo ya Nkppetj1, bu dutha koma. Ga Mathari a namane, ga mapolo e
bothe bosego, banna le thekwe bothoko ga se lerogo ke lelopo,
Thereto Jloruti1n1 mmasega dime, a ke gadimi motfwaro tho
gagwe, ke ga madi go ya molemo, ke thona therotha ge go retwa ke
ba khale. Thego rwana ke moe go begone ba khalabja ba khalabja
ba Jlakhuttw1 ba bant4i ba ile ba hwa ks gafala ga bona ba tedile
kudu gona mo go agile go lepono, be dula budikela bje thabe ya
lekhane, lakhane ke thaba e ne pakane ge dimo ga yona. Kokolokoto
40. o thalosa gore thegod1 ke ngwana wa ngwe.na mohuba, ngwans mohubo
o kwa ga Jloag1, papagwe ke llpholo wa ga Motshana, thegodi Mpholo,
le yens ther.odi ke batho •• ks ba thi malokwane ke ngwana wa thegodi
ke mothogo wa Mphokolo o t§ere ke lepono wa ga Kagooge, Malokwane
ka motswala wa llawoetje (I) ka gore o belega ke thegodi. Kawoetje
ge a bona ore ke rakhadi ke khaitAe di,ya papa, lepono !l'agaoge
yena o dula theribane, theribane ke thaba e khaola nega ya thegorwa
na ka bogare, thegorwms. Methane yeno ke nags ya M&buru, llaburu
ba dula phuthe kha1swe le gona le lengwe leina ke thekothopy~na.
Ke moe go bego go agile Mokolokoto le Rtilane, Ntilane le Kokolokoto
ke bana ba motho le Ntilane. Mokhad1 moroto ke lfangana. Re bolothe
41. llashilu, re bolot§itAa ke MamotseyetJa lehono ba dula theduma. Re
thile mono theduma. Re thoga Mu)dinr Jlashilu, 11.ashilu re 1le ra
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842 ,(34 /116
raka ke Maburu. Leins la leburu e bee le Bebeelo. Yena a re bath1
boroko, bona bare a re thogene ba thogela nagene 7a theduma.
Kokhadi o belega ke llamosetjana. Mamosetjana yeno o belega ke
Mosekalem.1 bona ba agile bodikela ba Jlashilo. Mokhadi yena papagwe
ke Thebila. Mokhadi o t§ere ke Jlatsubene. Jlokhadi ngwana wa gagwe
ke thetswant§ho 7omongwe ke Makhasho, yo mongwe ke Selena le Jlapeu.
Tbetswanttilo o t4ere ke Rt61be wa ga Jfatho. Makhasho o t~ere ke
Zakaia Thekwane. Zakaria ke wa ga llametje.
42. morwa Lethodi, wa ga Moagi ba gile Mashilu.
Selena o t6ere ke
tethad1 ke mokbomana
wa Makhut~w1 Mapeu yena o tAere ke ba ge Moyene, leina la gagwe
ke Matome, papagwe ke Ramoyene, ba bina Phala. Ba kwa Makome,
Jlokhadi ge rebolla llolobe e bee le mogagane, wa ga Rakhwale papa
gwe ke Mamotseyetja. Kotseyetja ke monna wa ga Rakhwale, e bile
ntono le eo phela o t,ere thebaka the the telle. M'otseyetja e be
e le ngaka o be a khona go dira matape ge a bona madira a go phuma
methe o be• theba gore batho ba thekhone goba tenya, e bee le
monna wabo thale go lamolela batho ge go lwewa 'ka lona leina la
Kamotseyetja o be a tseyetAa batho ka metholo ya gagwe. Mokhadi
43. ke wa ga 11.ailula ke motho kwa ba kwa botbokwa k:hos1 ya bona ke
lfothokwa, Mokhad1 thereto tha gagwe ke thea
Kenna napyad1 1 Napyadi ke le gana gae,
Dwnet~a go ya, ba lata ke Phelad1
Mothefa d1atha mothopo ke nkhamatetha a karet6a
Meth1 a pula bohumo bokwe diathene.
~gopelle ke thaba • kholo go okamela ga llothaba. Ke thaba
ya ntha ye telle kudu e kapele ga Magokolo. Ka fathe ga Jlagokolo
ke raknbu le Molekediwana. llolekediwana ke moe go :tat 1lego
tathe ga thaba yewe Magokolo. Jlagokolo yo~a e thumile ka phef'Q
e ponya kudu. Ge le marega kapoko e ya wa ka thelemo tha 1936 go kile gwa be le kapoko ye ntt1ged1mo ga Magokolo kapoko e be ya
ret!a khwedi. Dinoka di tha mothe ga re ka methi ge a tologa go
na moe kapokone,
44. Ditaboa- Mokhekolo tbegwapaa Moroto ke makwa. Re bolot!ttt•
ke Timamogolo. Re bolothe thedikwe, molobe wa rena e bee le
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
15 s842
Uashosho e be• le ngwsna wa Mmantsobele• Mmant§obele mosadi ke
llokotwane yo mongwe ke lfosega, tbegwapa o belega ke M'othalekhomo.
Jlothalekhomo o belega ke Theagothe. Theagothe o belega ke ngwena
Tnpa. Ngwana Tapa o belega ke Motswapo. Thegwapa papagwe ke
T4hakane ke wa ga Uogale babe ba agile le phatdi e bile gona mowe
lephatA1 ke moe ba boyago gona. T~hakene o tswala ke Mokafota.
llokafofa ke yena Ms.kholo wa thegwapa. 1.'hegwapa ke yena yo e tAwe
thego lthosi theKhalabjana J.H.8. !hekhalabjana ke yena yo a tswe
thego khos1 Matshengwane khos1 Matshengwane yena mmagwe ke
lkherethene ke wa ga Mangena ga gabo ke ga !holane kapa Phokene.
Nkherethene ke m.okhomana wa Phokene kape ga Kholane. Kholane ke
4;. khos1 ya Phokene bona ba agile khaini fa thaba go batagana le noka
ye ba rego ks lenatswe, lenatswa e thefga gedimo ga dithaba e ela
e lobile go ya tboko ya borwa e tswo thoko ya leboya, lentswa ke
noka yonn e t§ela Salate (Eastte River) Salate yona e kwa ka
leboya la bodikela, go ya go kwa ska thetate tha go ya ga Jlafit3
Salate yona ke noka e na le methi a mabothe le dikhobe tie di
bothe, e na ls madiba a magolo, bodikela motagene le ngwampoto,
le Umpethane, 1'Jlolane ke yena khosi ye kholo ya ga Mengena.
Nkherethene yena ngwana wa gagwe ke .Matshengwane modimo yo mongwe
ke Nthubi le ke bona ban.a ba 'l'hekhalabjana, Mabekane
ke ngwana wa Thekhalabjana. Mabekane mmagwe ke ngwana Kathebe.
46, Jlabekane ke tswuwana mmagwa o hwile o hw1 ba tha agile ka tbekotini
moe go sethego go agile lepono, mmagwe Kabekane ke Nkholethene ke
wa ga Matheba ba ga Mathe.bake bona bakbomana ba llakhut4w1,
Thegwapa ngwana wa gagwe ke Mabekane, o be a hw~, a be a tsiya
mosad.1 ga Mogale • .l!osad1 e bee le Mothalekhomo. Ge Mebekane a
hwile mosad1 o be a sala a t§ia ke Johannes Thekhalabjana. Fela
ge l!othalekhomo a bekwa go kwala gore Tbekhalabjana e bee the yo
monyana. !Ce. go rialo bana ba Mothalekhomo gn se gobothe gore go
kwala gore go belege yena Thekhalabjana madi a thekhalabje.na ke
Nkoko. Nkoko mmago ke Jlothalekhomo ke ge Thekhalabja e le monna,
47. ge go belegwa Nkoko. Thegwapa ngwana wa gagwe yo moncwe ke yena
khos1 Thekbabjsna kapa'Johannes. Mokhekolo Thegwapa o dula le
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
!b s842
iena .Matshengwme, Thegwapa ke mokhekolo wa Y.hale, yena o thalosa
goTe bagwera ba gagwe ga bathe gona, o bolela ditaba t~e e le ka
thele~.o tha 1949.
Jlokhekolo Thegwapa yens ke cotho yo a tharatego ro bona
lekhowa. Matho e gale bophela bja gagwe ga nyake go bonana le
Mnkhowa, o bJalo ka khosi t~a khale. Khos1 tta khale tda
Makhut!wi di be d1 tha ratene le Makhowa. Thegwapa yena ore khele
ge Jlakhowa a esu a thena mo letathone la lbkhut~wi babe ba phela
bophelo. Fela go be go no thopha Kaswatse le ona Uaswat~1 ba 1le
48. ba go:na. D1taba tta mokhekolo Ntth~khe, morot8 k~ Matebele. Re
bolot~1t§~ lm Lebeye, papegwe ke Ratotane o boat dula gn Msropo.
Rafota..'le o tswala ke llerir1, Hariri o tswala ke Ma.some, Jblsome o
tswala ke ~tsebe. Nt!haY.he le lebeye ba bins thou ke bakhalaka,
khosi ya bona ke mokhala.ka 1 o 1le a hwa Dl8une o be a ile ntwene
Yaune. Ntwene ya basotho. fft§hakhe o be a t!ere ke Kosari. Kosarj
ke mothogolo we Lekekt; l!oseri papagwe ke o 1le a hwa Marumone.
ltAhakhe rnm.ae~e ke lfotsakwe, papagwe Motsakwe ke Leruma ws ga
Moagi. Vonashana mmagwe k~ Matap& e bee le dikhosi t~a ts~apone.
Jlanashane o be a t~ere ke Loruma, Moagi, Motapa o bee t§ere ke
J4at!heng'!9ene, Uatjhengwane papagwe ke 1'hekor&r6. Yat§hengwane o
be agile lephat,1 le yena o ile e Maune, ntwene thereto tha
49. Jlat§heng~ane khosi ys. ba Makhutiw1 ke the dula a Kakhutiw1
T!heng~mie a Ilalesiba kwa wa leba mangwe malwesa mslwesaba the
corago • .Mer...hut!m. ga thekhor5rS bo moraps kh~mo wa Makhutfwi,
T!helll:wene a lesiba • .Kho!i thedula a Makhut!wi Theengwane kapelo
balata. f!tthe.khe mmacwe ke mogat~a Matshengwane mmagwe llt!hakhe
ka Matapa. Nt§hakhe mai'Jlolo wa ga{;".fe ke ye M&khutjwi makholo a
Nt§hakhe ke Uanashana. Mana5hana o belega ke ke Motswakwe le
Diose lfiothalekhomo le Mosibudi. Mos1bud1 o thatha Diose thereto
ke Mphet§eya ma~ a ga~o o thegoleeto Jdr banna bs angwa mothepele
ba lebe .fatene sa Maphuphe, a Mat§ebe ba bina khomo le ba Makhut6w1
;o. ba gile ka ~oswa :norola. Banarene ba khale babe ba tha ru1 tt
dikbogo ba rakedi fata mathala, Kho!i t~a Banarene le gona methane
yeno bona ga ba rui khogo. Ba be ba ere dikhogo ke dilo t~a
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842
Bathoka. MokhGkolo yo mongwe wa khale ore babe ba thebe kgogo
gore khogo yona e ka bit§a me.pono. llethene yage dintwn di elwa
Maswatse ba ile ba feta mothe bathe a o bone ys re ge ba e kwa
kbogo e lla mole. ba kwago ba eme be re tolla khogo yaba be re khogo
el& mole ba kwago Maswatse b~ goma ba e kwa tm:g« kbogo ba thepela
be teet~a khoeo ya phekhele go lla lo bona ba phekkela go thephela
khozo e bee le mothene owe o bego o phonthe M!lswatse. Uasw&tse .
ba ile ba bol~y3 bstho ba mothe owe, ba e ~e kho€o e ro thuaitse
ke gona r.o thoga yona methene yewe batho ba Benarene babe ba ere
;i. mokhomana ca a tswanela gore a rui khoeo, khoeo e bit6e. Mapono.
~atho be ~hale le mpya babe be the rui bee ~e le yona e ka bit§a '\
Mapono. P~thene yeno baa ruwa dimpya le dikhogo.
llokhelabjo llr:khwathene yena o kile ere 9 ya t;o tjorna ge a
thene thab~~e ya K Nok\,e a bone dimpye. t§e gagwe di ne matha a go
tsoma le ena a tis mstha. A bona dirakise a kitima ttiJ! cimpya di
be di rakisa !~elele. Lekwelele la th~ go yena ge a le bona a
t§aba a re ke thesele. Dimpya t!a gagwe t§ona t§a tha t~afeta
kha1s~1 le yena. Yena a nemela mothare dimpya t~a bona lekwelele
t§a le tsvara, a t§ab~ so fologa. Dimpya tta Ja lekwelele ge di
feditt~ rnonyewa tiona o be a the gedimo ga the thare a b1t~a dimpya
;2. ka maina a t~ona dimpya tta tha. Makhwathene yena o bee re o ya
t!aba ce a folega a kwa dimpya di re.k.isa s k1t1mela gape gedilllO
ea moth~re o be a t!ogile go re thesele the A ths y~ bB let§at§i
le ya dik~la a tha gediroo ga thathare, a thoma gora Nksrene, e nt§a
neke. ka.na pl!ne a let!a ~ thab!. mokhosi eore batho b1.1. the go thusa,
batho ee ba ttile yena a fologa a re monokwe gone the~ele bare o
the bone ere ee. Mokhelabje yo mongwe leina ke Khukbas1 a re go
Ma.khwathene ya se bit o bone Makwelele M&.khwathene a phekha a re
ke the bone. Khukhasi ke moee:ra wa M.-ikhwathene ka yone neJto yewe
e bee le bosego. Ba 1le be bit§a Ma3hwathene ba ya gae, b~ r9
5'3. ka mot swana re the go t~oma th~ sele , mokhala b.1 e Y.akhwa thene yena a
r9 ke ya the t~aba thasele, bare e riye a dumetta ge ba thene
gona mola noltwe. Makhwathene o be a nemela mothare lChukh~s1 le
ba bang'l'e bona be sala dimpya ool'ago, ba. rs Makhwathene o borJe
makwelele 1 babe ba bona dithela t6a ona. lhukhasi a bona dimpy-a
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s042 f<3 4 I 11 6
di ldtima le yann a let§a molo~i, fl k1t1ma dimpyn di be <11 bona
lekwelele. lhukh.asi a bit~a Makh~at~ene gore a the go thusA
mokhalabje a ean~ a re gape tha3ele the ya tagola. Mogwera wa
fagwe Khukhasi a re ke wena le pyeee theka, ga bo·bola1le lekwelele
ba bit§'- Nakhwathena. MakhwAthene ga aka a tha o ba e gana. Ba
ya eo y~na ba :re fologa. re ya gae, ~khwathene a fologa be YR le
54. yena fae. Mothilene a re go Khukhasi a ?a bone lekwelele, ba mo
fa a re 1aaabana ~e pone th~lo tha go ts~o.na le thatha bare gona
o bone lekwelale. Khukbasi thaka ya MnJr.hwathene lP. ba bangwa ba
ile ba 't'O thega bare ke l~pyega. M.akh~athene a re ka bo~e ge
the k1 tirr.!1ls ga t-1. ka ka re ls:o the sole, ba re ke ,:en!\ thethelila
ba ile b~ mo thoga go fithel~ ge ba thena gae. Kudu o ilea re
ke en-3 "J;t,n,a !hukhgsi o k1le wa tfaba nkwa, ware banna bo the go
go thusa b?..nn~ bane, M!khwathene le lthukhBs1 ba 1le ba thegana
thela ka ~DOka £0 fitha e;e be. thena eae. Gae ba ile ba hwet~a
l~shabe ba ~atho go go bona the3ele, leshaba la batho be ile b~
55. makala. ge ba benttwa lekwelele, ba re ekaba ke thona thesele.
Khukhssj a re ka nokwe ga gone disele. Batr.o ba ile bs re
mokhalabje V~kl':wathe~1 k~ na & ilea re o bone thesele, batho ba
1le bB re M'akhwathene ke lepyega. Ka moe mothene wa gR Makhwathene
go be go thile le batho be ka borenene go bona thesale leshaba l•
1le 1~ re tab~ ya l&lkh.wath~ne e mebt6s thetiaba tha !anarene.
Banaren~ ba :lle be re mokhalsbje yo ge bee the kh~le o bee tho
lara. Fela yen6 ba 1le beret re mo thegene bana be ile ba mo
theg:a b~ re :Makhwathene ke theth .. ela go ile gwa ema kii gore ke
thethaell;:.
56. ~sike mroto k~ meleu. Re bolothe the Gorr.an~. Re bolot§1tAt
k~ T1ma:ncgo1o ye::a Mosike ore batho ba lch&le ba khalabje gobe
bu:hekholo gale ba bagolo ge ba talls. £0 ya negen~ ye nrwe batbo
ba oe ge b~ rhele h ku~u o thalose k~ th€tfhaba tk tbs B~narene
gorf.) ba fedila r;ore be 11e batho mono molokone bakhalat,je ba :ile
'ba !ala. le £~ ba ile bs thoge the Gorwana :nokhekolo ea ba bona
be khals.bje ba hwilf!. l'bs1ke yens pepegwe ke Tima®golo yowe a
lego a. hwe. the Go:rwaria, the Gort1ana ke 1:10e ba becc ba ile ba
tswalwa gona ba 1le go aga molokone. llosike yena lehono o agile
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
JOI
s842 11
lekau. Lekan ba th1le ka baka la go talla. Ge lehono ga go tha
na bakhalabje. Ke moe go ile go gwa tela thetjhaba le bona ba ile
ba makala kudu ka go fela ga thetihaba. Re be re re ge re reta le
,7. thapene la mageketha ke moe go bego go khut§a baloi le thapene la
mageketha ke thekant~h• tha balo1, lethapene ga mageketha ke go
kwa ka thetate tha go ya ga mothaba lethapene la mageketha ge
motho a teta gona motho o thela ke go tjoga kudu ge le bosego.
Gee le mothegare mo lethapene o be a khut§a, ge o thaka wa khut6a
ge ba motho o rwele thelo o be pshaya goba go tellwa ke theoe
motho a nago le thona. Lethapa lena methene ya khale le be le
bola bolela motho, motho ge a le bona motho o be a makala gore
go bolabola motho. Fela motho athe yo bonale, gobe go ere ge go
thena thelemo motho o be a hwet§e baloi ba beile metuta ya mabele.
Jlabele go be go bey• baloi bosego. Ge batho ba teta moe
58. lethapene la mageketha go be go tuka moro wa balo1 1 baloi babe I I
ba thaka gona ba elwa gona. Dik:homo le t4ona ge di teta lethapene
la mageketha di be di kharoga. Baloi babe ba thibela batho ba
go ya tipene. lfothomone batho ba Kakhut,wi dikhomo t6a bona di
be di tipa ga Kothaba moe tipene l• gona e bee le thekantshe tha
balo1 le gona ge motho a teta mo t1pene ge ebo sego o be o ka bona
moro. Jloro ke moll8 wa baloi. Balo1 tipene ya ga llothaba babe
ba tet§a batho khale go be go feta motho ka go se go thebe ge o
go theba o be o ka se tete, ge le mothegare ka thebaka o be o ka
bona tswene, e thepela lehono ga go thele bjalo.
$9. D1taba tAa mokhekolo Xoto. Jloroto lee Jlakwa. Re bolot61t6e
ke Timamogolo wa Kakhut4w1, llorir1 sebeula thogo meshasha e aswa.
Timamogolo o be a sea kere thogo ya gagwe, o be a re motha ke
beulang meshasha ea swa. lCoto, yena ke mokhekolo wa Makwa a go
tia pele. Rena re bolothe the Gorwana. Re bolottit&e ke Tiu
mogolo. llolobe wa rena e bee le .Mashosha le Thegwapa. 'l'hegwapa
ke yena magwe Thekhalabjana Johannes. Thegwapa methane yeno o
dila le khosi llatdengwane ba dula mosunana. Xe thelemo tha 1949
gore ba ageile mosunana. Bo mokhekolo Kote ge ba bolls babe ba
kwere mabole, lebole ke thelo the the d1r1lwego ka pyere. Pyere
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
IOI
s842 J<a 4 I 11 6
Pyere e mela thabene. Kot8 o tswala ke Thekhobela. Thekhobela o
60. tswala ke Jlabuth1, llabuthi yena o tswalwa ke ngwana Matho (Kehlo)
mokekolo Kot6 yena o bone ge d1ntwa tta Maswatse di lwa. llaswatse
ba kile ba thenela go lwa le ba Makhut~wi batho ba Makhuttw1 ba 1le
ba talla ba talwa tAa ke Kaswatse. Rena bo Kota re be re phela
ka go t4aba llaswatse, llaswatse ba ba ba e kwa thoko ya Swatsene,
babe ba thepela ka go kwa thoko ya bothabela bja borwa. Ms.swatse
babe ba thopa batho babe ba khetha dikharebe t!e ba bona go di
ba khatha ge o sa khathe o ya bolalwa ke Jlaswatse. Jlaswatse ge
61. ba thene theletene tha llekhut~w1 ba ile ba bolaya batho. Re be re
phela ka go ethela d1thabene. Jlaswatse le ona gee le bosego ba
be ba ethela mowe ba ethelago gona, babe ba kwala ka go thetha le
ka mokhos1. Kaswatse babe ba ethela khai1wi le olithare, Gee
le bosego babe ba thaba mokhosi bs ba kwe bothoko ka go thaba •
1ta Jlarumo le go bolawa ka melamo. Ba be ba thopa batho ba
dikharebe, le dik:homo, dikharebe t4a Jlathupya di be di bereka go
thepela d1s1le la Kaawatse. Dikbarebe di be di thepela di rwad1s1-
tswe malwala, l& d1t§h1lo t6a go sila. Dikl,~rebe di be di rwala
62. diphatho, tAe di t4eyago lee Kaswatse. Ila ba khutsago gona
dikharebe di rweawa dikhonye ba bangwe ba aidiswa mabele, le ona
mabele ka mekotha. Jfekotha e bee d1r1lwe ka mathalo a dibstana.
Dik:harebe di be di dis& dikhomo, t6ewe di thupilego ke Uaswatse.
Go be go kheth1lwe masogana a Jlaswntse gore bake ba go pasopa
dikharebe, ba bangwe ba pasope dikhomo, babe ba thapa batho le
dikhomo. F•la dikhomo methene 7ewe di be di seyata. Di be di
63. balwa. Maswatse babe ba • re ge ba thupile batho, goba dikhomo
babe gomela gago bo bona le mathupya a d1kharebe le a dikhomo.
Uaswatse ba ile ba thopha batho ba ka bo thabela. Ba be ba thoma
ga Jlash1shimale go titha ga Letswalo, ba ile ba goma ka ge ba ile
ba bolwa tsola methi. Maawatse babe ba thupile nako lea 1t1 le
makhema bawe ba bego ba dila thapene le sebitta. Sebitia thapene
la makhema. Re be re thopha ke thala magaen• arena ge re pathile
ke Jlaswatse. Re be re e thela d1thabene, le modi thokhwene, moll&
64. re be re got6a mo thegare. llothegare re be re got6a mollB o
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
D
s842 ~4/116 2/ mogolo. llothegare ga let~at§i le d1kela robe re ora magala a
moll8. Le go apeya thewe motho eka baiO o thebone. Kethe le yona
e bee the a yata, batho babe ba palakana, le gona ba thena
d1thaban1 bJalo ka »aswatse. Maswatse babe ba thepela le
dikharebe t4a the gagabo. Le bona e bee le batswari ba marumo
go tisa moe ba hwet§ago ba gale le bona babe ba leka go thabe
gore masogana a llaswatse base ttabe • .llaswatse babe ba thep~la
ka bonntAi. Go be go thethe masogana dintwene t,a Maswatse.
6;. llaswatse e bee le batho ba bego ba khogaile bake, ke lona le•
b•go ba kwala go e th$tha ga ba kboga kudu gee le bosego ka gore
bona mo11e wa bona babe base a o uti, Rena re be re lebella
moll8 moe nego eona, le go ema mogo nago thethapet4o go lebella
mollS gore re fetele pele. R• ile ra thoga mo negene ya Makhutjw1
re t~aba llaswatse, bawe ba bego ba kwa Swatsene. Gape re be re
thena khutso Maswatse bale ba goma gore Timamogolo le ba Uarotene
ga Jlatefl le ba Phalaborwa ba thakane ba rera gore e be thethapha
66. ka the t11. Jlaswatse ge ba na ga khosi. Timamogolo bare a re
ba latene, ba ile ~a ba lata Tsolamethi ke JDOe ba ile go ba tet6a
Kaswatse go thoga moe Uaswatse ba ile ha t!haba go thwa ba tha . boya Jlakhut§w1. Xot8 yena o be a le gona ke yena yo a bonego
gore lamte Maswataa bare thupile ka morago ga moo ge be gwa then•
Kaburu lefathene la Uakhut~w1. Re be re phela dithabane t&a
.llagokolo. Le wene le re bego re phona mapone ke lewa le melora.
Ke thana the bo thethile go tl1a tepa batho ka go the kb.one go thena
ka bab. la d.1thaba t!ewe ba bego bathe ya khone go thena. Le
67. gona e be 10 ene dithokhwa tse nego le dithare t6e di kholo le
meedi ye megolo bo mogotse, le bo Monaswa, moe le gono gone go
khos1 Matjana, Timamogolo e bee le y~na thethaleti go thuaa batho
ba gagwe. ICa go ba khupa kn dipheko le ka go ba tyetja ba thebethe
mo ba ka yago gona. - Phekho e k:holo ebe e le phokungwana.
Phokungwana ke yona pheko ye kholo go toutatga Maswatse.
T1mamogolo ke yena khosi ye kholo ya Makhut~wi le go thoba dithare
t4a go thebela pheto le thefako, le gona o be a thaba pula. Pula
a eme gore a e hwa ya ba batho ba fyella ke dipheko t§a pula
methene yena pula ga gone yo a thebago.
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842
68. Ktwene ya batAubye go be go elwa UaJat§abothe le Lethamaga.
Majat§abothe le Letha.mags ke bana ba kbos1 e bet e le bana ba
monna, babe ba lwela borena. Papa bona e bee le khosi
Uashishimale. Ba be ba agile t!ubye. T6ubye ke phalaborwa ga
Malat§1. Bot§ubye bona ba lwale ka morago ga ntwa ya Maswatte.
Bat!ubye ba ile ba rapelana Maswatae, be be ba rapala e le gora
bathe ba lwe e le ka beka la Majat§abothe le Lethamaga. Mas~atte
ba ile bn rapa ke be.na ba l4eshishimale 1 bawe ba bego be baka borena
Jlap1t1 ba 1le ba mmolaya Sagale. Mapiti e bee le morlla Mashishi•
male. Tbet~ubye le Khashane bona ba ile ba t§habela .Makhut~wi.
69. Xot8 yena o be a tierweke lfekhalabje Uakhabela. Jlakhabela yens. e
bee le wa ga RagAnya, babe ba dula Lekhane, ba b9 be dula ka
borwa bya Lekhene. Ke moe Kakhabela a ileco a hwa gona, le lebitha
la cagwe le gone moe a beeo ~eile gona. Makhabola yen& ngwana wa •
eagwe ke t~wene, o ilea tsiwa Makubuni, o t6ero k$ l~shaphu, yo
mongwe ke 1Jokbad1, Mokhad1 o be a t!er-we ke Theselo, o hwile.
Yo mongY1e ke Makhomo. Jfakhomo yene. o tterwa ke Adam, Adam yeno
o 1le bogwaragwara, Xe lekholwa o ile Makhcwene. !Coto monyela
ke mophalaborwa, le khosi ya bona ke Makekele le morwa Lepata.
70. :Makekele Lepato ke mogolo le moratho, babe ba agile Phalaborwa,
Ga Malat!i. Ba Makhuttw1 be. ile ba bona d1khomo. Dikhomo di be
di ekwa liokokotbou, le ba ber1k1, ba bereke ba bone dikhomo t!a
go kwa ~kokothou. Di be t!a tha le baberek1 1 ba bereke be. be ba
etha le diphata. Mains a diphela ke bo r&>kokothou, le Tsegela,
Eopanat J.1e.shilele., fito ya Mothouma di be di :t the le babereki.
D1pud1 le dinku le ttona di be di se gona le t§ona, di letda tha
ka go ekettana be bareldse t~ana go fitha ge ~1pud1 le dinku di
ba gona mono lefathene la Makhut4wi. Ea be ba rekiset!ana kathe
71. bona lehono d1pud1 gona lefathene la l1akhut!wi di be di reka ke
bana ba bekhornana, Jfakhawene ba be ba eya ka maote ba be ba fetia
khwed1 th1lene ge ba eye. ~khowene, batho re be re a:;,ara mekhopa
ya dibata. Kudu go be go bonwa mathalo a ditholo, mollo re be re
got§a mo11e we. tsekha, tsekha, ke diphate t§e pedi ba tethela
god1mo ga e ngwe ka tathe babe maloko a dikhomo le mabyene, bare
go re ba fethe o tho bona mosi o tupa ke moe masogena ba tisago
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
J. 3 sS42
X.3 4 I 116
go fetha go f1thela ge mollo oe ba gona g tsekha e dir"a ka
moth&re o o nago le mollo. Moumo le Motbatswa le Mogoke o na o
bego o bon.a o la kaone go diya moll6. Mothare owa o mala molalene.
72. Kot~ yeua o bina Uoko. Noko ge ba ka e tswarela ba ba diso
t§ale khwekhwe. Koto le Paola wag& Motupa ka batho ba thii bina
noko. Ke bana ba th11 ka bo papa bona, .Koto ge a bona Paula ore
ke ngwana ~a khait!edi le ngwana l!.s.thou ngwana Matheu yona o dula
Lephat§i khaiswi le thaba ya Lskhane. Thereto tha bona .ge ba reta
bare age noko, age Mant§hana. 118.nt§hana a .Malatti, phuti thela
malobana mo thegara e th·lla s athethe. ,Re batho ba thek..."1opo tho
the tha bolabolego, the bolabola go lea lerato; Koto yata o ilea
nyalwa ka malepe, Malepe ke !Iat§ape, athe roka. Mat§epe go be
go rula basotho ba Phalaborwa ga Mashishimale.
73. Ditaba t§a mokhalabJe Seboshelct§e. Aioroto k.e :Aakhalwa, leina
ka Ma.tome fel& go tu:nile la Sebashelat~e, ke wa ga Rak-wale.
Sebeshelet~e ke mogwera wa Makhop6, morwa Timamogolo. Ge re bolla
moetapele e bee le Ditsipi. D1tsip1 o tswalwa ke Mamotseetsa •
.iiiiamotseet,a o tswalwa ke Themporwane. Themporwane yena o kwa
Tswetha. Thamporwane ke mokhomana wa Bo.thabine, khosi ya bona e
bee lQ Lesatte. Leset§a o ilea thabana le Themporwane.
Themporwane o lwele le khos1 ya Bathabine e bee le Leset~e.
Themporwane o be a ekwa bokhafa, o be a path1lwe a ya Makhut~wi
go khosi Timamogolo. Ge a thene Makhut§wi o ilea khopela go
thetha thokwa, Timamogolo o be a dumet§a gora Themporwane a thethe
thokwa le bana ba gQgwa. Ce ba fadit~e go thetha o ilea re go
74. Timamogolo ka feditto go thetha. Timamogolo yena o ilea bot~a
bakhomana ba gagwo goro Themporwane o khepela go bolot~a Magaola.
Ke bc:na ba ga;:we, bakhoma.nu, bo monye Lepbat.11 ba ile ba gane b&
re ge aka bolotta la rena re tho bolot4e. Timamogolo o be a
k~ana le 1'h.emporwane ya ba bakhoman:. ba gana, la yena Timamogolo
a bot~a '.rhe.lllporwane gore bakhomana ba ka ba gana, yena Themporwane
ge a bona gore o sitilwe, o 1le a t§uba thokwa y& bana ba gagwe,
bathe ya bolla. Ya ba ihemporwane o ya goma. Gee gomile, a
toyela bokhaga. Ge a thane nagene ya bokhaga o ilea t!iya
khai t ~ed1 ya gag·we leina e be e le Molobe-A-Molapone • :UOlobe-A-
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842 )\3 4) 116
Molapone o 1le a mo 1sa go khos1 llatefe go loba ka yena marumo1
ya ba khos1 llatetl o amogela Jlolobe-a-llolapone gore e be mosadi
7~. wa gagwe. Ma.tit&• ilea nt,a madira, a ntwa go ya go lwela
Themporwane. Le1na le lengwe la lfolobe-a-.llolapone ke Shoro.
Ma.tire a thusa T.hemporwane, ba thena bokhaga. Baile ba bolaya
Leset§e, khos1 ya Bakhaga, •bee le Thabine. Lesetje khos1 ya
Bothabine ba bokhaga o bola1le ka khos1 llafetl. Ya ba Bathab1na
ba khut§a Themporwane. Themporwane a ya a dula ga Tbebela, o ile
a hwa gona. llamotseetta, o be a ya go dula llashilu, Mashilu o be
a thosa ke go berek.a boroko bja Lebur~ bare ke Bebeelo. Bebeelo
ke Leburu, o be a dula Madere. Yena a re batho thane le mpereke,
batho ba 1le ba gana. Bebeelo o be a re ke nags ya gagwe bare
76. ke naga ya rena o re hwatdane gona. Bebeelo a re o rekile batho
ba Kashilu ba ya le yena Henesepeke (Heantzaburg) ba e ne aepe ke
ba 1le ba ema le Bebeelo. Batho ba Jlashilu le Jladere ba gana go ' ' \l I bereka boroko. Bebeelo e bee le leburu·1a lekwathe, batho k ba
kuduga Madere le Kash1lu ba tghaba go bereka-boroko. Jlamot,eet§a
o 1le a talela nagene ya llakhut4w1 a dula Theduma. llamotseetAa •
bee le ngaka o be a tseyet4a batho ka metholo ya gagwe, e be e
le sentha sa monna. Le ntwene e bee le mogale, Mamotseetja ke
monna, moroto ke lenala. O be a dula Theduma. Theduma ke gare ga
lleboto le D1thaba, ge ba thoga Jlashilu ba thugile e le lethabula
ba thogela mabele tela ba gapelet4a dikhomo gore di J• mabele m
77, aoe Bebeelo a bego a gopola gore e tha sala •lea gagwe.
Mokhalabje Jlamotseet,a mosad1 wa gagwe ke t§ike, •bee le wa ga
llanaso. Rgwana llanaso yena T,ike, ngwana wa gagwe ke Kathope,
yo mongwe e bee le Lekakarane, o ile Magakala, o t~ere ke
Serishane. Ser1shane ke ngwana wa khos1 ya ga Kater& yowe a dulago
Kagakala, Serishane o 1le a bolawa ke Katebele nagene ya Mamone.
Mamone ke kha1aw1 le Thebetiele (Zeabedeile). Thebet1ele ke
mo Lethane go agile llatebele, moe gone le dinamone t6e dintji le
ona Matebele ke a mant~i. Matebele ke batho·ba baso, ba tswana
le basotho ba gaka ka polelo, le ka metiri. Yo mongwe ke ltebat4o
78. o be a t6ere ke leruma morwa Diose wa ga Moagi. llamotseyet4a ke
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
1842
monna wa ga Rakwale 1 llamotseyetsa o be a t~ere basadi ba bant!i
fela ga ba thalosege. Ditsipi gobs Mabolane ke morwa Mamotseyetja.
D1ts1p1 o be a t~ere wa Phudi, o ilea hwa, yo mongwe ke
Mamokhapya. Ke wa ga Jlangena, a Masoma a llolapone, ba bangwe ba
thogile ba t~habile llabolo1, a bona go thwa ba ba tswa gore o ya
loya. D1ts1p1 ngwana wa gagwe ke Jfokhomase, yo mongwe ke !losebene.
Jfokhomase yena o tjere ga Jloraba. Kokhomase le Mosebene ke bana
ba monna ka o ti ke Dintona t4a khoro ya llakhut,wi, moe go t6erego
Jlokhomaee ga Moraba le gona ke dintona tAa ba llakhutdwi. Mokhomase
mosadi wa gagwe ke ngwana wa Jlashabe. llashabe ke kha1tjed1 wa
79. Mpoloma. llosebene ·o t§ere morwed1 wa llakhopo. Kakhopo ke yena
mokhomana wa ll.akhut6w1. Kakhopo o hwile ka thelemo tha 1949.
Mosilo go ba Samoule mosadi wa gagwe ke 11.athokwa. Kathokwa o
tswala ke lfathope, Jlathope ke Leloko ke ba ga Rakwale, ba bina
nok8. llathope le Thomporwene ke bans. ba motho. Samoule goba
Mas1lo ngwana wa gagwe ke Mabolane, bana ba gagwe ba bant41 ba
fedile. Mabolane ke moruti wa thekolo tha bana ba leloko la
Banarene. Thekolo tha Banarene the agilwe ka thoko ga (Northern
Transvaal) Leboya la bothabatAatdi moe go kwago thet~aba tha
80. Banarene, Leboya ls bothabat~at61 ke moe go kwago thet!haba tha
Banarene babe ba thepela le ba ga Letswalo, ba dila ka go t~haba
Mathopego le dintwa t!a Jlapono1 le J.1Ei.khema. Ge ba thene go kwa
tboko ya Jlapulane ba ile ba boya ka thase ga Le-wa-le-magodi.
Lewalemagod1 ke thaba ye kholo, khaisw1 le yona go dilo thetjhaba
tha leloko la Bakone. Lewalemagodi ke thaba e d1le mokelekele,
ya thoko ya e boya. Lewalemagodi ke thaba gedima ga yona go n~
ditau le metuta yohle ya diphootolo. Ditau t~a Lewalemagodi ke
t~e bogale. Lege e le mothegare ge digo bona ga di tjabe, di to
81. ema ka tathe ga yona eo ne melata. Melala ke ye megolo, moe go
ka lemiwago le go ruwa dikhomo le d1pud1 tela maru a gona aka
thopha ke dibata, kha1sw1 le lewalemagodi. Uethene yeno go dula
Maburu. Methi ba kha lepelle, lepelle ke noka ye kholo go tetha
noka tAa ka boya le bothabela noka yewe lepelle 1 e theoga dithabene
Dithaba die th1p1diset~e moe lawena o ka bonago gore e bonala e
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842 /{34/116 ~
ke e kwa fathe kha1sW1 le moe e thomago go bonala gore thelo the
82. ke noka. Yona e feta khaiswi le Lewalemagodi. Lepelle yena e
bonala e le yona noka ye kholo ka mono kha1swi le dithaba t4a
bothabela e lalelwa ke lethaba gar• ga melala ya go kwa nokene
ya lepelle le lethaba dinoka •• di gona. Ge motho a thoga nagene . ya lethaba goba Taanen• (Taaneen) go thoga lethaba ge motho a
tiiya leeto la maoto. Geo ka thoga le thaba o tsela noka leina
la yona ke let61tele, kha1swi le yona gone yengwe ke thabin~.
Ge motho a titile noka ya Thabine goba le Thabine ke nagene ya
83. Bathab1ne. Geo fetile gona o tsela ngwabits1. Ngwabits1 go agile
Mat§hakane le ba ga Thebela. Ge motho a tittle noka ya Hgwabit41
o ya go yengwe bare ke U.pethane. l(pethane yona ga se ye kholo
bjale lta tiewe di badilwego • .Mpethane e thebega ka madiba a
d!kwena le dithapi goba dikobe. Geo fitile Mpethane o tba thena
nokene ya 8alate. a. o tsela nokene ya Salata, o thana noka ba
re ka Jlakhut8w1 ke moe go agilego leloko la Banarene. Geo feta
84. nokgne ya Makhut,wi o thena nokene ya bosupa yona ke morola, ge
motho a ekwa nokene ya morola o •• thepela lea thela ya mothoro,
yewe a dilego ke Mmuso,. wa (Lyedsdorp) wa Lasethoropo, o thena
nokene ye ngwe ya go :roba monwana ya go phuth& ye mebedi ke
Moungwana. Ge t1t1le Koungwana, motho thsal taela noka bare ke
Jloetha41mo moethadimo ke khs1sw1 le thebitAo thapene la J.lakhema.
Geo tetile nokene yewe ba rego ke moe thad1mo d1nokana di gona,
go ya lepelle, te di gathabe ge kabs la gore ka thebaka di ye di
a;. pye methi. BJale o thathena nokene yewe • thebego go gore ke
lepelle, D1noka tsewe di sethego di badil•• ka mains kha1aw1 le
moe di bonala go gore thelo the ke noka, go agila batho, kwa
di thomega, go gona gone dithokhwa, tse dikholo. Batho ba agile
ka thase ga dithokhwa t§ewe. Lepelle yona e ela e lebile thoko
ya go ya bothabela b~a borwa, ke non ye kholo e na le madiba a
magolo. Jladiba a yona a dula diphoofolo t6ewo t4e dingwe di
thathibyigo ka maina. Dikhubu, le dikbokone, d1phalafala, di•
phukubye, dikolobe, d1tAwene, le dipit~i ke t§e dintsi • mo•
86. nokene ya lepelle. Lepelle tela ga e ne methi ga go theba math1
a yona a kwala gore e ka re a ne letswai, le gona ke a masetha,
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842
moe molalene ga lepelle, go tisa kudu gee le k:hwedine tda thelemo
gare ga yona melala yewe ge o ile ka go thepela o ya fyela wa
thethebe gore o kwaka kae o yaka kae, o fyet§a ke mebotO le
ditl&bana t~a moe molalene. Melala le meedi le dithabana t§a
gona di botswana ke ka moe di tet§ago. Kotho o ya t'yela batho ba
87. thabe mokhosi gore motho a yo nyoldwa, ko tswana ga meboto le
dithabana, go ya ba tsumi batsumi ba diphoofolo. Ge ba ka go
thaloset§a ka melala, ya moe ba rego ke hwelerene, ga ole boi
goba go kwafa go thepela o ka se ye ke khole, le gona gone
diphootolo t§a bogale, batho bawe ba yago manaka, ke batho bawe
ba khonago go ketima, bjalo ka ge ba tha go tithela moe phootolo
e ka tethago e rakiswa ke dimpya t,a motsumi. Motsumi ke motho
yowe aka gobotsago t§a naga le go emaga melala, goba dithabe la
88. Mebotwanana, yewe e lego ka bothabela bja leboya moe go kwago
Banarene. Banarene ba thepethe le moe lehono e lego gaga
diphootolo, ge ba e kwa bodilo 9 bodielo be ba t§haba mothephego
wa dintwa, ba phat~1tje le gona moe e lego gore ke manake.
Diphootolo di thepela go ka dipupu Si tha puputha, go bobolant~1
lain.a bare ke Mopyane, yona e nyaka motho wa go aga ntho ya ona
D1thebene tAa motho, goba phootolo go phootolo e t§ia malaka,
letiaka tsebene, manaka, ke telo mogo yo go batho ba sa e palalelene
go tisa ga let~atA1 ge le mothegare lethabola. Dikhato motho ya
89. sharelwa go thepela yaba ge o sharelwa ba lo thepela go le bona
ba go feta thilene, batho babe ba fetana dithilene ka go lapa 9
ga motho. Geo lapile, ba.geno ba go oka, le bona ge ba bonwa ba
siwa ka go tela pelo gore e r1 ye le bona ba go tela. Bathe ba
khale, bontAi bja bona bo lobile manaka kopallwa ga motho le gore
Mapono a basethe nthago. Bathe ba fetane bjalo methene ya go
tAaba mot§abo. Diphoofolo ke metutafuta. Jlanaka, ke moe methane
ya lehono go yago batSum1 1 batAumi ba ya ka dimpya le go kwana ga
bona ba bane goba ba bathano baa ya go tsoma manaka. Go ya ba
th1p1d1 1 e sogo batho ba go thepela ba khut~a.
90. Ditaba t§a mokhekolo -.sodi moroto wa bona ke Matebele. Re
bolothe Thegorwana, re bolot~1tje ke llasekane, goba Rakholokwana.
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842
Re kile ra thenela ke thala, ye kholo, thala leina la yona e be
e 'le thala ya lepelle. Batho babe ba thoga nagene tja moe e
lego llakhutAwi go ya go thela lepelle. Ba be ba ekwa matho a moe
go bego go thena lent~u la gore Mebele nagene ya gore, bjalo
lentsu le be la thena go more wa Banarene. Khos1 e bego bosa
Timamogolo. Ba be ba e ya go thela go lekhowa babe ba ere ke
Letwatwa. Letwatwa o be agile lepelle, mo lepelle o be agile
91°. lebenkele. Letwatwa e bile le kwa la pele go rekiset§a batho ba
Kakhut,wi ka thala ye kholo, batho babe ba thoga ga thebela le
ga Jlohlaba, lethabine le ga Maake, go ya go thela ga Letwatwa yowe
a bego agile lepelle, le yona leina la thela. Ke thala ya lepelle.
Ge go iwa go thela lepelle, batho babe ba ehwa th1lene ka baka
la go sitega, batho babe ba sitega thilene babe nego le wena ba
sitwe gore ba ka rene bJale ka ge motho wabona a ewa ka go kwa
thala, lepelle, go be f go tithwa ka mathatse bunt§i ba Banarene
le maloko a mat§akane a ga .llohlaba babe ba ehwa thilene ka go
92. thoka dijo. Thala e thene dikhomo pele ka morogo ya ba batho.
Batho babe ba thena pula, pula e bee gana go na, batho ba
Banarene babe ba pbela ka go rola mabjanye. llodila, leot~a le
gona le foka e bonala kudu ge • le lethabula, le mothote wa letoka.
Xe byonye bjanya bjo bo ile go bja fepa batho, babe ba tola
modila, boo se ke t§e, e be bjo bo ka khona go go re bo silwe,
ge bale thilene go ya go Letwatwa modila, o be o tolwa le ga
bale mo magae. Xa go thoka se motho aka jago goba go ra ngwana
wa gagwe e le ka baka la thala, thala e bee apaisa batho mekhopo
93. ya dikhomo. Mekhopa e be• enilwa meth1n1 gore mokhopo o kolobe.
Geo kolobile mokhopa e bee thusa batho go apeya gore ks yona ba
bone le gore ba hwetAe mothopu wa go t,uba megolo, ks go gobe go
le thala, bant!1 babe ba e hwa thilene le mo magae, a bona.
llagae babe ba telethwe ke mabele, tela e bile gore ge thala e
teta go ile gwa na pula e kholo, pula e ile ya misa metsakwane.
Jlasalabu marothe, maraka, le meroho ya metutafuta. Timamogolo o
ilea re go batho ba gagwe a re la seke la di lomola. Batho ba
ile ba thokomela bo se di tomole tAona be di midisitie ke pula
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842
94. di be di methe, mogolego dinoka. Batho ba ile ba phadiswa ke
.llaraka, marothe le met~akwane, di be di methe letokene, di bile
t4a makat6a batho bawe ba bego ba agile letathene la Makhut§wi.
Batho ba Ma.khut~wi ba ile ba p1d1swa ke dimela t§ewe di bego di
midisitswe, ke dipula ge di kwa di rwele dipeu mo mafokena, e bile
taba ya go makat!a batho. Ge ba ile ba thepela le dinoka go
thebela bakholo marothe le maraka. lagene ya Kakhut§wi batho ba
ile bare gore ba khut&e mo thophego wa thala ya lepelle e bile
95. moe go thenago Makhowa bare ke bo Jack, ke mo ba ilego batho
ba khutia go lewa ke magod1 thilene. llagodi a be a e ~a ba
th1lene ge ba ya go thela lepelle • .Motho o be a tetwa thilane ka
go the khone go tegela. Ga go thenwa ke thala. Ge motho a titiwe
thilene ka go se thebe theo ka morwala goo be a jewa ke magodi.
Magod1 a be a thoma go dukula matho ka morago a bolae motho, batho
babe ba retwa thilene ba thophela ba bangwe babe ba hwet6wa
thilene ba nt41tswe matho ke magodi a lefoka, e bile metholo gore
go thene thala ya lapelle, ke moe gile go gwa phelwa ka bothale e
96. le ka baka la thala moe ba ilego ba thagela ke magodi. J4agodi a
be a e Ja batho ba bego ba pallwa go thepela thilene e le ka ka
la thala. Go thoga JfakhutAwi batho ba bile ba thepela ba retana
go ya go reka mabele ga Letwatwa lepelle. Batho ba ile ba tha ba
pholoswa ke marothe awe a bilego gona moe bile go le dinoka.
Dinoka di be di rwala peu tsewe di tha thaka t§a t§ebJe ke msng gore
dimila. Di ekwa kae, batho ba bile ba lema mabele ba bale ona.
Ka ge pula e bile ye nt~i thelemone thewe go ilego gwa bale maraka.
97. Dipeu di be di feditiwe ka go ~ewa ka go di ya kwere yaba we ba
wago rathe ka go tsiwa ke moya wa thala, batho ba banarene ba bile
batho ba ba thophoto ge go le ge mabele a le gona ga ba khone go
ba balela mabele a bona. Timamogolo o be a ba eletja gore le se ke
la d1ra mabjalwa babe ba thaele thoko ka go re mabele a go di yo
bjala motho aka a raga khwedi. Mabele a fetswa ke go ena mela o
mont§i ya re dithala di thene batho bathe ba thoke the ba ka
ritago kwere ka thona, ke moe go ile go gwa bonaga la gee be bathe
98. ba telat th1lene go ya go thela mabele. Motho ore goba ote bawe
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021
s842
ba ile ba bona thala ya lepelle, ruri e be thala ya thethogo go
feta t§ewe di bilego gona go leloko la banarene. Batho ba bego ba
fetana oithilene e le bana ba motho. iiotho a fetwa ka go thoka
dijo e be o tha sala thilene moe o tha go jewa ke magodi. Magodi
ke dinonyana t6e di kholo t,a lefoka, t4ona • di phele ka nama,
le moe go bego phoofolo ye.e hwile go t6ona di ya go theba ge o
ka bona dikuloga kwa gedimo, di ya bona ka go nkbela dinkhela
tha khole.
Ji&DS.