« ‘Αγαπητή, μισητή μου Αθήνα!’: σχόλια στα περιηγητικά...

Δ΄ Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών

Γρανάδα 9-12 Σεπτεμβρίου 2010

Π ρ α κ τ ι κ ά

Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο(από το 1204 έως σήμερα)

Τόμος Ε΄

Ε π ι μ έ λ ε ι α

Κωνσταντίνος Α Δημάδης

bull

Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών

Αθήνα 2011

Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα)

Identities in the Greek world (from 1204 to the present day)

Τόμος Ε΄

bull

Την ευθύ νη της έ κδοσης έ χει το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΝΣ

E-mail dimadiszedatfu-berlinde

ISBN (vol) 978-960-99699-7-0

ISBN (set) 978-960-99699-0-1

Σελιδοποί ηση ndash τυπογραφική φροντί δα

Κωστή ς Ψυχογυιό ς (pezanosotenetgr)

Copyright copy 2011

Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών (ΕΕΝΣ)

European Society of Modern Greek Studies

wwweensorg





Τόμος Ε΄



bull

Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών ΣπουδώνΑθήνα 2011

4th European Congress of Modern Greek Studies

Granada 9-12 September 2010

P r o c e e d i n g s

Identities in the Greek world(from 1204 to the present day)

Vol 5

Edited by

Konstantinos A Dimadis

bull


Athens 2011

laquoΑγαπητή μισητή μου Αθήναraquo σχόλια στα περιηγητικά κείμενα

των Φρεντρίκα Μπρέμερ και Βίλχελμ Λάγκους

Βασίλης ΛέτσιοςlaquoΑγαπητή μισητή μου Αθήναraquo είναι ο τίτλος της έκθεσης που έλαβε χώρα

στο χώρο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Φινλανδίας το Δεκέμβριο του

2007 αλλά και την Αθήνα και την Κέρκυρα αργότερα όπου παρουσιάστη-

καν εντυπώσεις και στιγμιότυπα από τη ζωή στην Αθήνα του φινλανδού

ελληνιστή Βίλχελμ Λάγκους ο οποίος έζησε για ένα χρόνο στην ελληνική

πρωτεύουσα (1852-1853)1 Με τη χαρακτηριστική αυτή φράση δηλώνο-

νται τα ανάμεικτα συναισθήματα τα οποία έτρεφε ο συγκεκριμένος ευρω-

παίος περιηγητής για την Ελλάδα κατά την περιήγησή του σε αυτήν στα

μέσα του 19ου αιώνα καθώς άλλα από τα στοιχεία που του επεφύλασσε η

καθημερινότητα τον ενθουσίαζαν και άλλα τον δυσαρεστούσαν Σε εισα-

γωγή τους σε τόμο ταξιδιωτικής λογοτεχνίας οι Β Κολοκοτρώνη και Ε

Μήτση αναφέρουν σχετικά ότι

η ταξιδιωτική λογοτεχνία για την Ελλάδα αντικατοπτρίζει τη διφορού-

μενη γεωγραφική θέση της χώρας μεταξύ Ανατολής και Δύσης αλλά

και μεταξύ του ιδανικού και τους ιδεατού της παρελθόντος και της

σύγχρονης εικόνας της Για τους περισσότερους δυτικούς περιηγητές η

Ελλάδα αντιπροσωπεύει την παράδοξη συνάντηση τόπου και χρόνου

ενώ η αρχαία Ελλάδα ανήκε στη Δύση η σύγχρονη Ελλάδα τουλά-

χιστον μέχρι την απελευθέρωση ανήκε στην Ανατολή ήταν τμήμα

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Στο ελληνικό ταξίδι συγκρούεται ο

ενθουσιασμός με την απογοήτευση η προσμονή με τη μεροληψία2

Για τις Κολοκοτρώνη και Μήτση τα ανάμεικτα συναισθήματα των ευρω-

παίων περιηγητών του 19ου αιώνα για την Ελλάδα αντικατοπτρίζουν μεν

laquoτη γεωγραφική θέση της χώρας μεταξύ Ανατολής και Δύσηςraquo αλλά

εμμέσως πλην σαφώς μπορούν να συσχετιστούν με το μετεπαναστατικό

δίλημμα του 19ου αιώνα για το ποιον δρόμο ήθελε η Ελλάδα ή τουλάχιστον

1 Βλ και τον ομώνυμο τίτλο στην έκδοση που επιμελήθηκαν οι Μ Φορσέν και Β Καρδά-

σης (Φορσέν amp Καρδάσης 2009)

2 Κολοκοτρώνη amp Μήτση 2005 9

Πρακτικά Δ΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών (Γρανάδα 9-12 Σεπτ 2010) ldquoΤαυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα)rdquo Τόμος E΄ (ISBN 978-960-99699-7-0) copy 2011 Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών (wwweensorg)

ποιος δρόμος της ήταν μοιραίος αυτός της Ανατολής ή αυτός της Δύσης

Η εν λόγω laquoσύγκρουσηraquo συναισθημάτων ως προς το ελληνικό ταξίδι είναι

το κύριο θέμα της παρούσας σύντομης μελέτης με ειδική αναφορά στις

εντυπώσεις δύο σουηδόφωνων περιηγητών των μέσων του 19ου αιώνα από

την παραμονή τους στην Αθήνα της Φρεντρίκα Μπρέμερ (1801-1865)

και του Βίλχελμ Λάγκους (1821-1909) Το παράδειγμα δύο περιηγητών με

κοινά σημεία αναφοράς στην καταγωγή και την εκπαίδευση που περιηγή-

θηκαν στην Ελλάδα την ίδια περίπου εποχή στα μέσα του 19ου αιώνα θα

αναδείξει ακόμη χαρακτηριστικότερα πιστεύουμε την απόκλιση ως προς

τον ιδεολογικό προσανατολισμό του ελληνικού ταξιδιού

Το προεπαναστατικό δίλημμα laquoΑνατολή ή Δύσιςraquo όπως καταθέτει ο

Αλέξης Πολίτης αναδεικνύεται ως σοβαρό θέμα του ανεξάρτητου πλέον

ελληνικού κράτους το 1842 από νεαρό λόγιο της εποχής τον Μάρκο

Ρενιέρη και laquoείναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πως όσο προχωρούν τα

χρόνια ο προσανατολισμός μεταστρέφεται η Ελλάδα αρχίζει να προσβλέ-

πει και προς την Ανατολή Απογαλακτισμός από τη μητέρα Ευρώπη

κομπορρήμων αυτοπεποίθηση ή δίλημμα πλαστό που κάλυπτε με ιδεο-

λογική χροιά ερωτήματα πιο δυσεπίλυταraquo3 Μάλιστα την εποχή της περι-

ήγησης των Μπρέμερ και Λάγκους στην Ελλάδα στα μέσα του 19ου αιώνα

η καινούρια ισορροπία έχει διαμορφωθεί καθώς η Ανατολή για πολλούς

είναι σημαντικότερη από τη Δύση Από την άλλη τοποθετήσεις όπως του

Ρενιέρη ότι η Ελλάδα laquoείναι Δύσις και όχι Ανατολήraquo υποστηρίζεται από

σημαντικούς πνευματικούς ανθρώπους της εποχής Σε κάθε περίπτωση

όπως αναγνωρίζει ο Πολίτης laquoαυτά τα χρόνια η απόσταση μεγάλωνε

και το χειρότερο πολλά ευρωπαϊκά κράτη έδειχναν πια εχθρική στάσηraquo

καθώς laquoμπροστά στη σκληρή πραγματικότητα χρειαζόταν κάποια αντι-

σταθμιστική θεωρία μια θεωρία που θα κάλυπτε τις εγγενείς αδυναμίες με

μια επίφαση της διαφορετικότητας της ιδιαιτερότητας της ιδιοσυστασίας

δήθεν του νέου ελληνισμούraquo4

Την εποχή της επίσκεψης των Μπρέμερ και Λάγκους στην Ελλάδα

εκφράσθηκαν στην Αθήνα αντιπαραθέσεις που συγκλόνιζαν τις ελληνι-

κές κοινωνικές ομάδες αλλά και όσες προκλήθηκαν από την επαφή με το

ξένο συχνά αλαζονικό στοιχείο δηλ με την αντιβασιλεία και τους βαυα-

ρούς στρατιωτικούς με τους ξένους διπλωματικούς εκπροσώπους με

ιεραπόστολους και ταξιδιώτες φιλέλληνες και μη παρατηρητές οι οποίοι

ανατρέποντας το φιλελληνικό κλίμα που είχε επικρατήσει στη διάρκεια του

Αγώνα στέκονταν συχνά αρνητικοί και επικριτικοί απέναντι στις καινού-

ριες πραγματικότητες όπως αυτές έτειναν να διαμορφωθούν στο νεοσύ-

3 Πολίτης 2009 91


218 Βασίλης Λέτσιος

στατο κρατίδιο Η προσήλωση στην κλασική παιδεία και την ιστορία συνε-

πικουρούμενη από το laquoνεοκλασικισμό των Βαυαρώνraquo σίγουρα εκφράζει

την ανάγκη του νέου ελληνισμού να επιβεβαιώνει με πράξεις και ενέργειες

αλλά και συναφή κείμενα την πνευματική και ηθική συνοχή του νέου ελλη-

νισμού με τον αρχαίο Σε εποχή μάλιστα που η θεωρία του Φαλμεράιερ την

αμφισβητούσε μια σειρά έργων ιστορικών έδιναν απάντηση στα συγγράμ-

ματα του τελευταίου με αποκορύφωμα την έκδοση από τον Κωνσταντίνο

Παπαρρηγόπουλο το έτος 1853 μικρού τόμου με τίτλο Ιστορία του ελληνι-

κού έθνους από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον5

Σε αυτό το ιστορικό και ιδεολογικό πλαίσιο επισκέπτονται την Ελλάδα

μεταξύ άλλων κυρίως Άγγλων και Γάλλων6 οι σουηδόφωνοι Μπρέμερ και

Λάγκους των οποίων οι προσανατολισμοί και εντυπώσεις όπως θα δούμε

αναδεικνύουν από τη μεριά των Ευρωπαίων το δίλημμα laquoΑνατολή ή Δύσιςraquo

ως προς τον προσανατολισμό αλλά και την ίδια την ταυτότητα της Ελλά-

δας ως ανεξάρτητου πλέον κράτους Και για τους δύο συγκεκριμένους

περιηγητές η Αθήνα υπήρξε laquoαγαπητήraquo και laquoμισητήraquo αλλά για διαφορε-

τικούς λόγους Η ενθουσιώδης Μπρέμερ λάτρης της αρχαίας Ελλάδας

σαγηνεύεται από τη χώρα που συγκεντρώνει τους τόπους για τους οποί-

ους έχει διαβάσει τόσα πολλά και παρατηρεί τη σύγχρονη Ελλάδα συσχε-

τίζοντάς την με την αρχαία Φράσεις όπως laquoη περιοχή έχει μια ειδυλλιακή

ομορφιάraquo ή laquoόταν φτάσει κανείς κάτω στην ακτή ίσως και να πιστέψει πως

στέκεται στην άκρη μιας ελβετικής λίμνηςraquo συμφωνούν με τη ρομαντική

νεοκλασικιστική (laquoβαυαρικήraquo) θεώρηση της Αθήνας Ωστόσο ο φινλαν-

δός ελληνιστής δείχνει να ενδιαφέρεται αποκλειστικά για τη σύγχρονη

Ελλάδα αυτήν που σύμφωνα με την τοποθέτηση των Κολοκοτρώνη και

Μήτση laquoανήκε στην Ανατολή ήταν τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατο-

ρίαςraquo και από αυτήν την άποψη δείχνει να πλησίασε με τον τρόπο της περι-

ήγησής του τη μεταγενέστερη τοποθέτηση της Βιρτζίνια Γουλφ για την

Αθήνα κατά την παραμονή της εκεί laquoΗ Αθήνα σημαίνει πολύ περισσότερα

πράγματα από την Ακρόπολη και το συνετότερο σχέδιο είναι να διαχωρί-

σεις τους ζωντανούς από τους νεκρούς το παλιό από το νέο έτσι ώστε η

μια εικόνα να μην ενοχλεί την άλληraquo

Οι δύο συγκεκριμένοι περιηγητές παρουσιάζουν ομοιότητες και ουσια-

στικές διαφορές ως προς το ελληνικό ταξίδι σε σημείο που οι εντυπώσεις

τους μπορούν να διαβαστούν παράλληλα ως προς το συγκεκριμένο θέμα

Γεννήθηκαν και οι δύο στη Φινλανδία και είναι σουηδόφωνοι (όπως και η

πλειοψηφία της πνευματικής ελίτ της χώρας αυτής κατά τον 19ο αιώνα) Η

Φινλανδία απέκτησε όπως κι η Ελλάδα κρατική οντότητα τον 19ο αιώνα

5 Βλ επιλεκτικά Βελουδής 1982 και Παπακωνσταντίνου 1962

6 Βλ επιλεκτικά Angelomatis-Tsougarakis 1990 και Augoustinos 1994

219Σχόλια στα περιηγητικά κείμενα των Φρ Μπρέμερ και Β Λάγκους

και βρίσκεται σε κάποιο βαθμό όπως και η Ελλάδα ανάμεσα στην Ανατολή

και τη Δύση και με μεγάλη εξάρτηση από τη Ρωσία η οποία ως την Οκτω-

βριανή Επανάσταση υπήρξε και ο κρίκος που τις συνέδεε

Είναι και οι δύο γνώστες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και κατα-

φθάνουν στην Ελλάδα το 1859 και το 1852 αντίστοιχα Με σπουδές

στη λογοτεχνία τη φιλοσοφία και τη θεολογία η συγγραφέας Μπρέμερ

αφιέρωσε τη ζωή της σε λογοτεχνικές δραστηριότητες και κοινωφελείς

σκοπούς Ο Λάγκους από την άλλη είναι ένας από τους σημαντικότερους

εκπροσώπους της ακαδημαϊκής διανόησης της Φινλανδίας Τη χρονιά της

άφιξής τους στην Ελλάδα η Μπρέμερ είναι 58 και ο Λάγκους 31 ωστόσο ο

νεαρός Λάγκους είναι σαφώς πιο δυσκίνητος από την Μπρέμερ ως προς τις

περιηγήσεις του στην Ελλάδα

Η Μπρέμερ εξασφάλισε γνωριμίες με τον Όθωνα την Αμαλία και την

αυλή τους αλλά θεωρεί την αντίδραση της αντιπολίτευσης στην επιμονή

του Όθωνα να διορίζει ανίκανους υπουργούς καθώς και στην αναποφασι-

στικότητά του δίκαιη και υποστηρίζει την ένωση των περιοχών όπου ζουν

Έλληνες με το ελεύθερο και ανεξάρτητο ελληνικό βασίλειο χωρίς να παρα-

βλέπει το ότι δεν ήρθε ακόμη η κατάλληλη ώρα και ο κατάλληλος ηγέτης

γιrsquo αυτήν την επέκταση του κράτους Ο Λάγκους αρνήθηκε ευγενικά αλλά

κατηγορηματικά την πρόσκληση της ελληνικής αυλής και φρόντισε να έχει

καλές σχέσεις με το ρώσο πρέσβη και προπαντός το δεύτερο γραμματέα

της πρεσβείας ενώ συναναστρεφόταν και με τις οικογένειες Ραγκαβή και

Παπαρρηγόπουλου

Ο Λάγκους αντιμετώπιζε επιφυλακτικά την κριτική του Παπαρρηγό-

πουλου προς τη θεωρία του Φαλμεράιερ σύμφωνα με την οποία οι Νεοέλ-

ληνες κατάγονταν από τους Σλάβους που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα

μετά την αρχαιότητα Η Μπρέμερ από την άλλη δε συμφωνεί με τον

Φαλμεράιερ λέγοντας ότι αν κάποιος ζήσει για ένα χρονικό διάστημα στην

Ελλάδα αντιλαμβάνεται πως οι σύγχρονοι Έλληνες είναι γνήσιοι απόγο-

νοι των αρχαίων Ελλήνων ως προς τη γλώσσα τα έθιμα και τις παραδόσεις

αναδεικνύοντας δύο κύριες αρετές των Ελλήνων την πίστη στην οικογε-

νειακή ζωή και την εργατικότητα

Ποιες θεματολογίες συναντούμε στις εντυπώσεις των Μπρέμερ και

Λάγκους από την παραμονή τους στην Ελλάδα Ποια πρότυπα διαμορφώ-

νουν τις επιλογές και τις τοποθετήσεις τους Είναι η Μπρέμερ ένα παρά-

δειγμα ενθουσιώδους κλασικίστριας που συνδέει συσχετίζει το αρχαίο

ελληνικό παρελθόν με το σύγχρονο ελληνικό παρόν και ποια η ιδεολογική

καταγωγή αυτής της αντίληψης του ελληνικού κόσμου Είναι ο Λάγκους

ένα παράδειγμα φινλανδικού οριενταλισμού και αν ναι ποιες οι ιδεολογι-

κές laquoστάσειςraquo της περιήγησης και ποια η απώτερη κατάληξή της εφόσον


αυτή επιτεύχθηκε Ο Βασίλης Καρδάσης αναφέρει ότι laquoη ακαδημαϊκή

καριέρα του Λάγκους οδήγησε τα βήματά του στην Ελλάδαraquo7 αλλά ποια

είναι η ιδεολογική κατεύθυνση αυτής της ακαδημαϊκής αναζήτησης

Α Η Φρεντρίκα Μπρέμερ και η θέα του laquoέκπτωτου μονάρχηraquoΤα πάντα λούζονται από το φως Ψηλά μπροστά μας βρίσκεται η Ακρό-

πολη πάνω στα πέτρινά της θεμέλια Η αρχαία ακρόπολη των θεών

μοιάζει με μονάρχη έκπτωτο αλλά μονάρχη όπως ο Οιδίποδας ή ο

βασιλιάς Ληρ Η θέα της ξυπνά νοσταλγικές και συνάμα μελαγχολικές

διαθέσεις Αλλά στα πόδια της κάτω από την πλατιά σκιά της ξεφυ-

τρώνει η νέα Αθήνα με χαρούμενα άσπρα σπίτια και πράσινους κήπους

καθώς απλώνεται πέρα από την Ακρόπολη και τον κωνικό βράχο του

Λυκαβηττού τριγυρισμένη από τον αιώνια πράσινο ελαιώνα αυτή η

μητέρα-πόλη με τους κατεστραμμένους ναούς και τους ιερούς τόπους8

Η παραπάνω περιγραφή της Μπρέμερ από την πρώτη της περιήγηση στο

χώρο της Ακρόπολης είναι θεωρώ χαρακτηριστική για τον τρόπο που

αντιλαμβάνεται την Αθήνα και γενικότερα την Ελλάδα Ο παραλληλι-

σμός της Ακρόπολης που όπως καταθέτει αλλού είναι laquoτο τελευταίο

κλασικό άνθος [hellip] που [hellip] αξίζει περισσότερο από όλους τους μαρμά-

ρινους ναούς και τα μνημείαraquo9 με laquoέκπτωτο μονάρχηraquo και ειδικότερα με

τους laquoέκπτωτους μονάρχεςraquo Οιδίποδα και Ληρ παραπέμπει στο μεγαλείο

της πνευματικής εξουσίας που χαρακτηρίζει τους δύο τραγικούς ήρωες

Η laquoέκπτωτηraquo τοποθεσία της όπως και στην περίπτωση των δύο τραγι-

κών ηρώων μπορεί να συσχετιστεί με την ίδια τη διαδικασία της αυτογνω-

σίας μέσα από την οποία μπορεί κανείς συσχετίζοντας το παρελθόν με το

παρόν να αντιληφθεί την αλήθεια Πράγματι η ειδυλλιακή περιγραφή της

νέας Αθήνας που ακολουθεί στο παραπάνω απόσπασμα είναι σύμφωνη

με το πνευματικό μεγαλείο του laquoέκπτωτου μονάρχηraquo απομονώνοντας τη

σοφία αιώνιων συμβόλων όπως του laquoπράσινου ελαιώναraquo και την πνευματι-

κότητα των ναών και των ιερών τόπων Το παραπάνω παράθεμα μπορεί να

θεωρηθεί χαρακτηριστικό και για τον τρόπο που το παρελθόν συνδέεται

με το παρόν στα περιηγητικά κείμενα της Μπρέμερ καθώς το σύγχρονο

πρόσωπο της Ελλάδας συνήθως προσεγγίζεται μέσα από το μεγαλείο του

αρχαίου ελληνικού παρελθόντοςΟι γνώσεις της Μπρέμερ για την αρχαία Ελλάδα είναι εντυπωσια-

κές και η περιήγησή της στη σύγχρονη Ελλάδα γίνεται μια τελετουργία

7 Φορσέν amp Καρδάσης 2009 63

8 Bremer 2002 I 30

9 Bremer 2002 II 314


αναγνώρισης διαδρομών με τις οποίες φαίνεται ότι είναι πλήρως εξοικει-ωμένη σα να ακολουθεί τις οδηγίες ενός πολύ καλού οδηγού σε δύσβατο μονοπάτι Τα πρώτα πράγματα που επισκέπτεται στην Αθήνα όπως ίσως θα περίμενε κανείς είναι εκτός από την Ακρόπολη ο ναός του Ολυμπίου Διός το Ωδείο του Ηρώδη του Αττικού η Πνύκα η Πύλη του Αδριανού ενώ πριν ακόμη πληροφορηθεί ότι μπορεί να παρατείνει την παραμονή της στην Ελλάδα έχει ήδη επισκεφθεί την Ακαδημία του Πλάτωνα όπου αποτίει φόρο τιμής στους φιλοσόφους Σωκράτη και Πλάτωνα ενώ αναφέ-ρεται και στον Δημοσθένη Επισκέφθηκε το χώρο της Ελευσίνας με το γιο της χήρας του γάλλου αρχαιολόγου Lenormant επίσης αρχαιολόγο όπου και αναφέρει τον Ομηρικό ύμνο στη Δήμητρα δείχνοντας πάλι ένα δείγμα από τον πλούτο των γνώσεών της σχετικά με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο και τη μυθολογία Επίσης με την ευκαιρία της επίσκεψής της στη Δήλο μας παρουσιάζει όλο το μύθο για τη γέννηση του Απόλλωνα και της Αρτέμι-δας μαζί με την ιστορία του νησιού τον καιρό της εμπορικής του κυριαρ-χίας Στη Θήβα έχει τη μνήμη της στραμμένη στους laquoεπτά επί Θήβαςraquo ενώ κατά την τελευταία της επίσκεψη στην Ακρόπολη παρουσιάζει την ιστο-ρία του Περικλή δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην ιδιωτική του ζωή και τη σχέση του με την Ασπασία

Το ελληνικό παρόν γίνεται αντικείμενο θαυμασμού ή προβληματισμού σε σχέση ή σε σύγκριση με το μεγαλειώδες αρχαίο ελληνικό παρελθόν σπανιότερα ανεξάρτητα από αυτό Για παράδειγμα η διεξοδική εικόνα της πορείας που ακολούθησε η Επανάσταση του 1821 συνδέεται με τα ιδανικά της αρχαίας Ελλάδας της αρχαίας πρωτοπόρου των ελευθέρων θεσμών Την εντυπωσιάζουν προπαντός σύγχρονα λαογραφικά και θρησκευτικά θέματα των οποίων η καταγωγή κάποιες φορές μπορεί να αναζητηθεί στην αρχαιότητα Την ενθουσιάζουν οι ελληνικοί χοροί και τα χαρακτηρι-στικά της εμφάνισης και της συμπεριφοράς καθώς και τα ρούχα των χωρι-κών όπως τα παρακολουθεί σε πανηγύρι για τη γιορτή του Δεκαπενταύ-γουστου ή την Καθαρή Δευτέρα (τη laquoγιορτή των κρεμμυδιώνraquo όπως την ονομάζει) όπου μεγάλο μέρος της αφήγησης αφιερώνεται σε λαογραφι-κές ενδυματολογικές ή χορευτικές παρατηρήσεις χωρίς να παραλείπει τις θετικές της κρίσεις σχετικά με τη χαρά που παρατήρησε στις θρησκευτικές εκδηλώσεις των Ελλήνων Το ατυχές περιστατικό ενός ξαφνικού θανάτου γίνεται αφορμή για τη συμμετοχή της σε μια βραδιά με μανιάτικα μοιρολό-για που κίνησαν την προσοχή της με το πηγαίο αίσθημα και τις ποιητικές τους εκφράσεις ή μεγάλος ήταν και ο ενθουσιασμός της για τον Ευαγγελι-σμό της Θεοτόκου στην Τήνο όπου μάλιστα παρευρίσκεται στον κεκλει-σμένων των θυρών τελετουργικό καθαρισμό της εικόνας της Παναγίας Ωστόσο την αποθαρρύνουν οι συνθήκες κράτησης των φυλακισμένων στο Παλαμήδι σε σημείο που αναφωνεί laquoΑλίμονο νέα Ελλάδα Στο θέμα αυτό


είσαι ακόμη σκλάβα της Τουρκίας και της βαρβαρότηταςraquo10 laquoΗ Τουρκία και η βαρβαρότηταraquo σύμφωνα με την παραπάνω αναφορά είναι παράγο-ντες ανασταλτικοί στην προγεγραμμένη πριν τον τουρκικό ζυγό laquoδυτικήraquo πορεία της Ελλάδας

Η laquoαγαπητήraquo Ελλάδα της Μπρέμερ είναι η Ελλάδα της κλασικής αρχαι-ότητας ενώ για τη σουηδή συγγραφέα η σύγχρονη Ελλάδα θα πρέπει να ξαναθυμηθεί την αίγλη του παρελθόντος ώστε να εξέλθει από τις laquoμισητέςraquo καταστάσεις στις οποίες έχει περιέλθει Χαρακτηριστικά είναι τα αποχαιρε-τιστήρια λόγια της Μπρέμερ για τη θέση της Ελλάδας στον κόσμο αλλά και την αντίληψη της Μπρέμερ για το ελληνικό μέλλον

Αντίο τώρα όμορφη Ελλάδα Με τη γιρλάντα σου από νησιά ndash όσο μπορώ να τα βλέπω ακόμη ndash με τους εραστές της ελευθερίας τους εργα-τικούς τους φιλόξενους τους αναζητητές της γνώσης κατοίκους σου είσαι ο ευγενής και εξευγενιστικός δεσμός ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση Αρχαία συ που μετέδιδες στην Ευρώπη αυτά που έπαιρνες από την Ασία αφού τα είχες επεξεργαστεί με τον δικό σου τρόπο Τώρα είναι οι ώριμοι καρποί της Ευρώπης που θα πάνε στην Ασία μέσα από σένα Τώρα κατακτάς και πάλι για τον εαυτό σου την κλασική κουλτούρα την ομορφιά και τον πολύπλευρο πολιτισμό τον οποίο συ έδωσες κάποτε στον κόσμο ως το μεγαλύτερο δώρο για να χρησιμεύσει ως μέσο για την κατάκτηση ενός υψηλότερου οικουμενικού πιο ανθρώπινου σκοπού11

Η ελευθερία η εργασία η φιλοξενία και η γνώση είναι για την Μπρέ-μερ ελληνικές αξίες που διδάχτηκαν από την Ασία και μεταδόθηκαν στην Ευρώπη laquoμε τον ελληνικό τρόποraquo Τα κλασικά ιδανικά η ομορφιά και ο πολύπλευρος πολιτισμός αναμένεται να κατακτηθούν εκ νέου (υπονο-ώντας έτσι ότι έχουν προς ώρας απολεσθεί) Η Μπρέμερ προσδοκά τη συνέχιση της οικουμενικής πορείας της Ελλάδας μέσα από την επανα-προσέγγιση με την κλασική Ελλάδα παραγκωνίζοντας οποιαδήποτε άλλη πολιτιστική παρέμβαση

Β Ο Βίλχελμ Λάγκους και το πέσιμο των κιόνωνΜία από τις πολύ λίγες αλλά πολύ χαρακτηριστικές αναφορές του Λάγκους σε μνημεία της ελληνικής αρχαιότητας στη διάρκεια της παρα-μονής του στην Ελλάδα είναι η αναφορά στην καταστροφή ενός κίονα του Ολυμπιείου μετά από καταιγίδα τον Οκτώβριο του 1852

Ο μεσαίος από τους τρεις κίονες στα δυτικά έχει πέσει τόσο όμορφα λες και κάποιος έχει τοποθετήσει τους σπονδύλους του στη σειρά τον ένα μετά τον άλλο12


11 Bremer 2002 II 365



Μόνο ένα τόσο συνταρακτικό (και καταστροφικό) γεγονός θα ευαισθητο-ποιούσε τον Λάγκους ως προς τα μνημεία της αρχαιότητας Το πέσιμο των κιόνων αποκτά στην περίπτωση του Λάγκους θεωρούμε συμβολική αξία καθώς μέσα από τη νέα laquoτοποθέτησηraquo των κιόνων δείχνει να αναζητεί μια καινούρια θεώρηση του αρχαίου ελληνικού κόσμου σε σχέση με το σήμερα

Είναι εντυπωσιακό αλλά ο Λάγκους αν και κλασικιστής δεν προση-λώνεται κατά την παραμονή του στην Ελλάδα στην κλασική Αθήνα αλλά στο Βυζάντιο όχι στην αρχαία ελληνική γλώσσα και την ελληνική αρχαι-ολογία αλλά στη σύγχρονη ελληνική γλώσσα και το λαό laquoΣκοπεύω να μελετήσω τη γλώσσα και το λαό κι αυτό απαιτεί πάντα σκληρή δουλειά στην αρχήraquo13 Πράγματι ο Λάγκους προσανατολίζει τον μελετητή προς τη σύγχρονη Ελλάδα διαχωρίζοντας σύμφωνα με τη Γουλφ όπως είδαμε laquoτους ζωντανούς από τους νεκρούς το παλιό από το νέοraquo Ίσως ως αντιπε-ρισπασμό στο laquoνεοκλασικισμό των Βαυαρώνraquo ο Λάγκους έδειξε τη μεγα-λύτερη αδιαφορία από περιηγητές που γνωρίζω για τα κατάλοιπα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού Αντίθετα από τη αεικίνητη Μπρέμερ δεν είδε τίποτε άλλο από όλη τη χώρα εκτός από κάποιες σύντομες επισκέ-ψεις στη Σύρο την Αίγινα και την Κόρινθο (στην Αίγινα μάλιστα αποκαλεί εσφαλμένα το ναό της Αμφαίας ως ναό του Διός) και από τα αρχαιολογι-κού ενδιαφέροντος σημεία απομονώνει τη θαυμάσια τοποθεσία και τη θέα μη δείχνοντας το αναμενόμενο ενδιαφέρον για τις αρχαιότητες

Ο Λάγκους με σπουδές στην κλασική φιλολογία τα αραβικά και τα εβραϊκά στις αποσκευές του αλλά και τη ρωσική αρχαιολογία και την πνευματική παραγωγή που αφορούσε το μεσαιωνικό κόσμο της Ανατο-λής ταξίδεψε στη Νότια Ρωσία και την Ελλάδα στα μέσα του 19ου αιώνα και παρέμεινε στην Οδησσό δύο χρόνια και πάνω από ένα χρόνο στην Αθήνα Ήρθε με τη σύζυγό του Κασταλία και τη μικρή τους κόρη Μαρία που δυστυχώς πέθανε στην Αθήνα από υψηλό πυρετό Κατά την παραμονή του στην Αθήνα έμαθε τα ελληνικά δημοσίευσε μάλιστα στα ελληνικά στο περιοδικό Πανδώρα το 1853 (την ίδια χρονιά που ο Παπαρρηγόπου-λος εκδίδει τον τίτλο που προαναφέρθηκε) μια μελέτη για την ιστορία των Ελλήνων της Μεσημβρινής (Νότιας) Ρωσίας από την αρχαιότητα ως τις μέρες του που θεωρείται και η πρώτη ιστορική μελέτη που με εμπεριστα-τωμένο τρόπο προσέγγισε το ζήτημα αυτό Επιπλέον πρωτογενές υλικό είναι το προσωπικό του ημερολόγιο ως το 1853 (παραμένει μέχρι σήμερα αδημοσίευτο) καθώς και η αλληλογραφία του (αλλά και της Κασταλίας) με τους συγγενείς στη Φινλανδία

Ο Λάγκους έχει συνείδηση της δυτικής του ταυτότητας (όταν επεξη-γεί πχ τα σύνορα της περιοχής στην οποία αναφέρεται στη μελέτη του



αναφέρει laquoπρος δυσμάςraquo όταν αναφέρεται στον Δούναβη) αλλά είναι κατά

βάση ανατολιστής επειδή όπως θα δούμε παρακάτω τόσο τα πορίσματα

της εμπεριστατωμένης μελέτης του για τον ελληνισμό στη Νότια Ρωσία

όσο και άλλοι παράγοντες που θα προσπαθήσω να ονομάσω περιληπτικά

αναδεικνύουν τη φιλορωσική του πολιτική σε σχέση με την Ελλάδα Ο

περιηγητής από το laquoΑυτόνομο Μεγάλο Δουκάτο υπό τη Ρωσίαraquo θεωρεί ότι

εκτός από τη δική του χώρα μπορεί και η Ελλάδα να βρεθεί laquoυπό τη σκέπηraquo

της Ρωσίας σε μια χρονική στιγμή μάλιστα που ο αρχηγός του ρωσικού

κόμματος Α Μεταξάς έχει πρόσφατα (1844) ηττηθεί

Φυσικά οι όροι είναι πολύ διαφορετικοί αλλά ίσως δε θα ήταν υπερ-

βολή αν λέγαμε ότι ο Λάγκους είναι ένας οριενταλιστής της εποχής

εφόσον αναλογιστούμε τον ορισμό του Edward Said ότι laquoο Οριενταλισμός

είναι ένας δυτικός τρόπος για την κυριάρχηση την ανασυγκρότηση και

την άσκηση εξουσίας επί της Ανατολήςraquo (με την έννοια της πνευματικής

εξουσίας στην περίπτωσή μας)14 Σε μια εποχή που η Αθήνα είναι προση-

λωμένη στην κλασική παιδεία και την ιστορία για τους λόγους που εξηγή-

θηκαν ο Λάγκους εισέρχεται ως ακροατής στο νεοϊδρυθέν κάστρο της στο

Πανεπιστήμιο και την ακαδημαϊκή ζωή εστιάζοντας το ερευνητικό ενδι-

αφέρον του όχι στο laquoνεοκλασικισμό των Βαυαρώνraquo αλλά στο σύγχρονο

πρόσωπο της Ελλάδας που διέσωσε γλώσσα και θρησκεία από το παρελ-

θόν όπως διδάσκει το παράδειγμα του ελληνισμού στη Νότια Ρωσία

Θα πρέπει να αναλογιστούμε τη συνειδητή αυτή laquoανατολικήraquo εστίαση

του Λάγκους σε σχέση με τη συμπάθεια των Ελλήνων για τη Ρωσία τη

δυσαρέσκεια για το βασιλικό ζεύγος και τη βαυαρική αυλή τη δυσαρέ-

σκεια προς τον Όθωνα που είχε οδηγήσει στο κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου

1843 Οι Βαυαροί ένιωθαν να απειλούνται όπως πιστοποιούν καταθέσεις

του Λάγκους όπως ο καθόλου ενθουσιώδης laquoεορτασμόςraquo της επετείου του

Συντάγματος στις 3 Σεπτεμβρίου (laquoΤρία σπίτια που βρίσκονταν ακριβώς

δίπλα στην αψίδα είχαν μερικά φωτάκια στα παράθυραraquo) ή η προτίμηση

των χωρικών της Αίγινας για ρώσο βασιλιά στη θέση του Όθωνα Καταγράφει σύγχρονες καθημερινές ιστορίες ή απλά ζητήματα που

αναδεικνύουν τις συγκρίσεις με την κλασική Ελλάδα ως περιττές Πολλά τα επεισόδια και οι απατεωνιές που αναφέρονται (laquoΜόνο στην Αθήνα λένε τόσα ψέμματα πουθενά αλλού στον κόσμοraquo) περιγράφονται με φρίκη δρόμοι που είναι γεμάτοι ζητιάνους οι υπάλληλοι των μαγαζιών που τριγυρίζουν γύρω από τους πελάτες μήπως και κλέψουν κάτι Η καθημε-ρινότητα ωστόσο επιφύλασσε και όμορφες εντυπώσεις όπως η χιουμορι-

στική ιστορία με την laquoερωτιάραraquo υπηρέτρια αλλά και ο ενθουσιασμός για

την αφθονία των φρούτων το φθηνό κρασί τις πρωτόγνωρες λιχουδιές

14 Said 1996 13-14


(πχ οι ντομάτες το πρόβειο γάλα) το laquoπαιχνίδιraquo των παιδιών με τους σωρούς των σκουπιδιών τους βραδινούς περιπάτους

Η πιο ειδυλλιακή κατά τη γνώμη μου περιγραφή που θα μπορούσε να είναι γραμμένη από τον Βύρωνα ή άλλο ρομαντικό περιηγητή όχι τυχαία είναι και η εντύπωση της πρώτης νύχτας του Λάγκους στην Αθήνα

Και τώρα καληνύχτα σε όλους σας αγαπημένοι εκεί στον μακρινό

Βορρά Η νύχτα αναπαύεται ήρεμη τα κυπαρίσσια και οι πανύψηλες

πικροδάφνες κρυφοκοιτούν στο δωμάτιό μου μέσα στο φεγγαρόφωτο

και τα αηδόνια στους κήπους απαντούν το ένα το άλλο15

Η πρώτη αυτή εντύπωση είναι σύμφωνη θα λέγαμε με το κλασικιστικό και ρομαντικό πνεύμα που επικρατούσε στη βαυαρική αυλή του Όθωνα αλλά ανάλογες εντυπώσεις σπανίζουν στη συνέχεια ίσως και απουσιά-ζουν λόγω της συνειδητής εστίασης του Λάγκους στη λιγότερη γνωστή laquoσύγχρονηraquo εικόνα της Ελλάδας

Τέλος η ίδια η μελέτη του Λάγκους είναι φυσικά στο κλίμα της συνει-δητής αυτής εστίασης καθώς αναδεικνύει ως λειτουργική τη συνύπαρξη του ελληνικού με το ρωσικό στοιχείο μέσα στην ιστορία Η Νότια Ρωσία κατοικείται κατά μέγα μέρος ισχυρίζεται ο Λάγκους από Έλληνες από τα αρχαιότατα χρόνια μέχρι τα μέσα του 19ου αι και μάλιστα με πολύ σπου-δαία συνεισφορά τόσο σε κοινωνικό πνευματικό οικονομικό αλλά και στρατιωτικό επίπεδο Οι σχέσεις με τους Ρώσους αναπτύσσονται διεξο-δικά και με την αναμενόμενη θέρμη laquoΟ δε ρωσικός αετός είχεν αναπετά-σει τας πτέρυγάς του φερόμενος με ασφαλή πτήσιν αείποτε υψηλότερα και παρετήρει με οίκτον και αγανάκτησιν την κατάθλιψιν των ομοθρή-σκωνraquo16 Πολλές οι ανάλογες αναφορές αλλά και πληροφορίες για το άσυλο και την υποδοχή των μεταναστών διαφόρων laquoΕλληνίδων χωρώνraquo laquoεν Μόσχα ως πρότερον εν Κιοβίωraquo που πιστοποιούν την τοποθέτηση του Λάγκους ότι laquoήρκει τις να ήναι Έλλην ίνα εύρη έκπαλαι δευτέραν πατρίδα εις την Ρωσσίανraquo17 Χαρακτηριστικές είναι και οι πληροφορίες που δίνει ο Λάγκους για το τμήμα του ελληνικού στρατού που επιστάθμευε στην Μπαλακλάβα και τη γύρω περιοχή το οποίο και διακρίθηκε επιτυχώς στις αναταραχές των ετών 1787-1791 αλλά και στον τουρκικό πόλεμο των ετών 1806 και 1812 Οι ένοπλοι γεωργοί της Μπαλακλάβας προφύλασ-σαν τα παράλια και μολυσμένα από την πανώλη και τη χολέρα αργότερα μέρη της χερσονήσου και για το λόγο αυτό έλαβαν από τους Αυτοκράτο-ρες φιλοδωρήματα παράσημα συντάξεις των απομάχων ανέγερση ευερ-

γετικών καταστημάτων κά





Ο Λάγκους με πολύ ενθουσιασμό παραθέτει διάφορες περιπτώσεις

που πιστοποιούν την ευμένεια της Αικατερίνης για όλους τους Έλληνες

(που φτάνει μέχρι την Μινόρκα) Θεωρεί ότι η κατάργηση προνομίων των

Ελλήνων της Οδησσού το 1797 (μεταξύ των οποίων και του στρατιωτι-

κού τους σώματος) οφείλεται στο σχετικά μικρό αριθμό των Ελλήνων (δεν

ήταν παραπάνω από 1000) Ωστόσο προνόμια αποδόθηκαν ξανά αργότερα

από τον Αυτοκράτορα Αλέξανδρο που συνέβαλε στην αύξηση του πληθυ-

σμού αλλά και της ευπορίας Μάλιστα εκτός από το γεγονός ότι η εται-

ρία των Φιλελλήνων είχε την πρώτη έδρα της στην Οδησσό ο Λάγκους με

υπερηφάνεια παραθέτει την πληροφορία ότι όταν το 1812 η Ρωσία κατα-

κλύσθηκε από το στράτευμα του Ναπολέοντα οι έλληνες κάτοικοι της

Οδησσού συνεισέφεραν 100000 αργυρά ρούβλια ενώ οι Ρώσοι αν και

περισσότεροι μόλις 9000 απrsquo όπου συνεπάγεται η υπεροχή αλλά και η

περιουσία τους

Συμπερασματικά σε αυτή τη σύντομη μελέτη και στην προσπάθειά μου να

αναδείξω δύο διαφορετικές τάσεις του περιηγητισμού σε μια εποχή κρίσιμη

για τον laquoδυτικόraquo ή laquoανατολικόraquo προσανατολισμό του νεοϊδρυθέντος ελλη-

νικού κράτους προσπάθησα να καταδείξω πτυχές της περιηγητικής διάθε-

σης δύο σουηδόφωνων περιηγητών του 19ου αιώνα Η πρώτη τάση που

επικράτησε περισσότερο στους ευρωπαίους περιηγητές του 19ου αιώνα

είναι η τάση της Φρεντρίκα Μπρέμερ η οποία αναγνώρισε στη σύγχρονη

Ελλάδα το φως της κλασικής αρχαιότητας και τη σημασία της μεταλαμπά-

δευσής του από τη Δύση καθώς και τη νοσταλγία αλλά και μελαγχολία με

την οποία συνοδεύεται η θέα του laquoέκπτωτου μονάρχηraquo (της Ακρόπολης)

Η δεύτερη τάση με έντονη πολιτική ατζέντα είναι η τάση του ανατολιστή

Βίλχελμ Λάγκους που σε πρώτο στάδιο άκουσε laquoαηδόνια στους κήπους

[να] απαντούν το ένα το άλλοraquo αλλά σε δεύτερο στάδιο είδε τους σπον-

δύλους laquoτον ένα μετά τον άλλοraquo ενός κίονα που έριξε η καταιγίδα και

laquoαγάπησεraquo και laquoμίσησεraquo ότι διαφορετικό είδε και άκουσε στην Ελλάδα Οι

δύο περιηγητές με κοινή αφετηρία και κατά την ίδια περίπου εποχή ταξί-

δεψαν με πολύ διαφορετικό τρόπο καθώς φαίνεται στην Ελλάδα του 19ου

αιώνα και laquoάνοιξανraquo με τα διαφορετικά τους εφόδια διαφορετικούς ιδεολο-

γικούς ορίζοντες σε έναν τόπο που laquoαγάπησανraquo και laquoμίσησανraquo για διαφο-

ρετικούς λόγους Η Μπρέμερ δείχνει να laquoμισείraquo περισσότερο την ανατο-

λική απόκλιση από το πολιτιστικό θαύμα του κλασικού παρελθόντος ενώ

ο Λάγκους δείχνει να μη συμβιβάζεται με την εξαναγκαστική επιβολή της

δυτικής laquoβαυαρικήςraquo τάξης σε έναν πολιτισμό με έντονο ανατολικό στοι-

χείο Σε κάθε περίπτωση επιβεβαιώνεται η απόκλιση στις προσδοκίες και

τις προδιαθέσεις των περιηγητών κατά τον κρίσιμο για τη διαμόρφωση της


νεοελληνικής ταυτότητας και συνείδησης 19ο αιώνα και ανοίγει ερωτήματα

περισσότερο παρά δίνει απαντήσεις στα πλαστά καθώς φαίνεται διλήμ-

ματα του τύπου laquoΑνατολή ή Δύσιςraquo Πάντως οι Μπρέμερ και Λάγκους

ακολούθησαν διαφορετική πορεία και στο ταξίδι της επιστροφής αλλά σε

κάθε περίπτωση συνέχισαν να σκέφτονται και να μελετούν την Ελλάδα

από το Βορρά

bull

Βιβλιογραφία

Angelomatis-Tsougarakis H 1990 Th e Eve of Greek Revival British travellersrsquo

perception of early 19th-century Greece New York amp London Routledge

Augoustinos O 1994 French Odysseys Greece in French travel literature from the

Renaissance to the romantic era Baltimore amp London Th e John Hopkins

University Press

Bremer F 2002 Η Ελλάδα και οι Έλληνες την εποχή του Όθωνα Ι amp ΙΙ Αθήνα

ΚάτοπτροΙστορητής

Said E W 1996 Οριενταλισμός Αθήνα Νεφέλη

Βελουδής Γ 1982 O Jakob Philipp Fallmerayer και η γένεση του ελληνικού ιστορι-

σμού Αθήνα ΕΜΝΕ ndash Μνήμων

Κολοκοτρώνη Β ndash Μήτση Ε (επιμ) 2005 Στη χώρα του φεγγαριού βρετανίδες

περιηγήτριες στην Ελλάδα (1718-1932) μτφ Σ Αυγερινού Αθήνα Εστία

Παπακωνσταντίνου Θ 1962 laquoΦαλλμεράυερ Ιάκωβος-Φίλιπποςraquo στο Μεγάλη

Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Τόμ 23 Αθήνα Φοίνιξ

Πολίτης Α 2009 Ρομαντικά χρόνια Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα

του 1830-1880 Δεύτερη φωτοανατύπωση τρίτης έκδοσης με διορθώσεις

συμπληρώσεις και ευρετήριο Αθήνα ΕΜΝΕ ndash Μνήμων

Ροτζώκος Ν 1999 laquoΗ Νεοελληνική εθνική ιδεολογία και η εθνική ιστοριογρα-

φίαraquo στο Γ Μαργαρίτης κά Ελληνική ιστορία νεότερη και σύγχρονη

ελληνική ιστορία Τόμ Γ΄ Πάτρα ΕΑΠ

Φορσέν Μπ ndash Καρδάσης Β 2009 Αγαπητή μισητή μου Αθήνα Στιγμιότυπα από

τη ζωή του φινλανδού ελληνιστή Βίλχελμ Λάγκους επ Μ Μαρτζούκου ndash Ρ

Οικονόμου Αθήνα Εστία

bull


Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα)

Identities in the Greek world (from 1204 to the present day)

Τόμος Ε΄

bull



ISBN (vol) 978-960-99699-7-0

ISBN (set) 978-960-99699-0-1



Copyright copy 2011



wwweensorg





Τόμος Ε΄



bull






Vol 5

Edited by


bull


Athens 2011






























































































































































































8 Bremer 2002 I 30













11 Bremer 2002 II 365










































14 Said 1996 13-14





























































bull






University Press



















bull




ISBN (vol) 978-960-99699-7-0

ISBN (set) 978-960-99699-0-1



Copyright copy 2011



wwweensorg





Τόμος Ε΄



bull






Vol 5

Edited by


bull


Athens 2011






























































































































































































8 Bremer 2002 I 30













11 Bremer 2002 II 365










































14 Said 1996 13-14





























































bull






University Press



















bull






Τόμος Ε΄



bull






Vol 5

Edited by


bull


Athens 2011






























































































































































































8 Bremer 2002 I 30













11 Bremer 2002 II 365










































14 Said 1996 13-14





























































bull






University Press



















bull






Vol 5

Edited by


bull


Athens 2011






























































































































































































8 Bremer 2002 I 30













11 Bremer 2002 II 365










































14 Said 1996 13-14





























































bull






University Press



















bull































































































































































































8 Bremer 2002 I 30













11 Bremer 2002 II 365










































14 Said 1996 13-14





























































bull






University Press



















bull












11 Bremer 2002 II 365










































14 Said 1996 13-14





























































bull






University Press



















bull









































14 Said 1996 13-14





























































bull






University Press



















bull





























































bull






University Press



















bull


« ‘Αγαπητή, μισητή μου Αθήνα!’: σχόλια στα περιηγητικά...

Documents

Transcript of « ‘Αγαπητή, μισητή μου Αθήνα!’: σχόλια στα περιηγητικά...