1

इतिहास अध्यापन २-२

इतिहास अध्ययनासाठी तिदागाराचा (knowledge base) उपयोग

'इतिहास' ही ज्ञानशाखा अभ्यासक्रमाि सामातिष्ट करिाना शालेय पािळीिर सिवसाधारणपणे पढुील

ध्येये समोर ठेिली आहिे. ििवनिादी धोरणानुसार ही ध्ययेे अध्ययन मुद्द्याला धरून, तितशष्ट कृिी करण्याच्या

कौशल्याला ि व्यतिमत्त्ि तिकासाच्या पैलूला धरून तनतिि होिाि. रचनात्मक अध्ययन पयाविरणाि प्रत्येक

तियार्थयावला स्ििःच्या कुििी, कल ि स्िारस्यानुसार कृिीि सहभागी होण्याची मोकळीक असिे. प्रत्येक तियार्थी

कृिीि सहभागी व्हािा ही अपेक्षा असली िरीही त्याला संबंतधि सिवच 'मातहिी' पनुरािृत्त करािी अशी अपेक्षा

नसिे. मात्र तितिध प्रक्रक्रयांि सहभाग देिाना अध्ययन कालािधीि व्यतितिकासासंदभावि पुढील ध्येये साधली

जािीि यादषृ्टीने अध्यापकाला प्रयत्नशील राहािे लागिे.

स्ििंत्र व्यिी ि जबाबदार समाजघटक म्हणून प्रत्येक तियार्थयावचा;

जीिनतिषयक दतृष्टकोन व्यापक व्हािा,

मानिी समाजाने जगाि तितिध ठठकाणी, तितभन्न कालखंडाि केलले्या प्रगिीची, कृिींची

त्याला ओळख व्हािी,

समानुभूिी, सतहष्णुिा ि गणुग्राहकिा अशा उदार मूल्य े स्िीकारण्याला आिश्यक जातणिा

त्याच्या बोधकके्षि याव्याि,

जीिन ि सृष्टी यातिषयी िैज्ञातनक दतृष्टकोन तनमावण होऊन अधंश्रद्धचेे तनमूवलन व्हािे,

व्यिीची प्रतिष्ठा, समानिेची भािना, लोकशाहीिरील तनष्ठा ि श्रद्धा या मूल्यांचा पठरपोष

व्हािा.

स्ििःिरील ि इिरांिरील अन्यायाबद्दल चीड यािी ि त्या तिरोधाि अहहसंक ि कायदेशीर

लढा दणे्याची िृत्ती िृहद्धगंि व्हािी ि

आधुतनक काळािील तितिध समस्यांना सुजाणपणे ि सहभागाने िोंड दणे्याची क्षमिा त्याला

प्राप्त व्हािी.

इतिहास अध्ययनाची िरील ध्येये समोर ठेिूनच आपल्याला इतिहास या ज्ञानशाखेचा पठरचय करून

घ्यायला हिा िसेच तियार्थयाांना िसा पठरचय करून घणे्यासाठी मदि यायला हिी.

इतिहास हा अति खादाड तिषय आह े अस े एका इतिहासकाराचे मि आह.े संस्कृिी, तिज्ञान, ित्त्िज्ञान

इत्यादी सिव तिषयांना इतिहासाि स्र्थान असिे कारण जीिनाच्या सिव अंगांनी इतिहास ही तियाशाखा मानि ि

मानि समूह यांचा सांगोपांग तिचार करिे. म्हणूनच इतिहास हा िर मांडलले्या ध्येयांना साध्य करण्याचे साधन

ठरिे.

2

इतिहास हा प्रिाही तिषय आह.े इतिहास संशोधक निीन मातहिी उघड करून गिकाळाला अतधकातधक

सुस्पष्टिा देण्याचा प्रयत्न करिाि. पुराित्त्ि, परुालेख, परुािन मुद्रा, नाणी, मूिी, कालमापन, भाषा, कालतनतििी,

रसायन, जलिाय ू इत्यादींशी संबंतधि अनेक साहाय्यक तियाशाखा इतिहासकार यासाठी मदिीला घिेो. या

साहाय्यकारी तियाशाखांच्या प्रगिीचा इतिहास संशोधनािर पठरणाम होिो. प्रमातणि ऐतिहातसक कागदपते्र, िस्ि ू

ि िास्िू म्हणजे इतिहास नाही. ही इतिहासकाराची कच्ची तिदा (data) असिे. ऐतिहातसक घठटिे ही ठरकाम्या

पोत्यासारखी असिाि. संकल्पनांच्या संजीिनीखेरीज िी उभी रहाि नाहीि असे ई. एच्. कार यांनी म्हटले आह.े

ऐतिहातसक घठटिे, घटना, िस्िू ि िास्ि ू यांना बोलके करण्यासाठी इतिहासकाराजिळ काही कौशल्ये असािी

लागिाि. प्रमातणि ऐतिहातसक मातहिीच्या आधारे इतिहासाचे ज्ञान रचले जाण्यासाठी समन्ियान े कायवरि

असण्यासाठी आिश्यक अशी उपजि ऊमी (व्यतिमत्त्िाच्या बोधीय, कारक, भािात्मक ि सामातजक क्षेत्रांचे संिुलन),

आकलन क्षमिा, समंजस युतििाद ि सजवक कल्पनाशिी या क्षमिा व्यिीकडे असायला हव्याि. स्ििःची उपजि

प्रतिभा इतिहासकाराला ऐतिहातसक साधनांबाबि सूक्ष्मदषृ्टी प्राप्त करून दिेे. या सूक्ष्म दषृ्टीला समंजस युतििादाची

जोड दऊेन इतिहासकार ऐतिहातसक घठटिांना स्ििःच्या सजवनशील कल्पनाशिीची जोड दऊेन समाजापुढे इतिहास

उभा करिो. इतिहासाच्या तिदागारािर सित्यान े प्रकाश टाकला जाि असल्याने, त्याचप्रमाणे अनेक िेळा निी

साधने ि िंत्र ेउपलब्ध होि असल्यामुळे इतिहास हा तिषय सिि प्रिाही असिो. त्याचे आकलन साित्याने बदलि...

तिकतसि होि जािे.

समंजस आकलनाच्या पद्धिीने तलतखि इतिहासाि िस्ितुनष्ठिा येि असली िरी कल्पनाशिीच्या

उपयोगामुळे इतिहासाि व्यतितनष्ठिा यिेे. जाि-पाि, हलगंभेद, िंशभेद, धमवभेद, उच्च-नीच इत्यादीं भेदांनी झापड

तनमावण केल्यामुळे अनेकांच्या बाबिीि समंजस आकलन माग ेपडि.े संकुतचि िृत्तीचे राजकारणी, संकुतचि िृत्तीच्या

व्यिी याचा खुबीने उपयोग करून घेऊन मूळ समस्यांना बगल दणे्याची खेळी खेळिाि ि कृिक-इतिहासकार

अतभतनिेशपूणव लेखन करून समाजाला गरैपरंपरांची... इतिहासाऐिजी स्मृिींची भुरळ घाल ू शकिाि.

इतिहासाबद्दलची ही िस्िुतस्र्थिी तियार्थयाांना माहीि झाली िरच समाजाि ऐतिहातसक घठटिांिरून माजिल्या

जाणार् या िादंगांची िीव्रिा कमी होईल अशी आशा करायला हरकि नाही. तियार्थयाांसमोर इतिहास आणणे म्हणजे

एखादी व्यिी तिभूिीच्या िा अतिमानिाच्या स्िरूपाि लोकांसमोर आणण,े तिला खरे-खोटे गुण तचकटिण,े तिचे

माणूस असणे तिचाराि न घेिा तिला देििा ठरिून टाकण,े तिच्याबाबि कोणिीही िस्िुतस्र्थिी पुराव्यांसह क्रदली िरी

िी नाकारणे, स्ििःला जे म्हणायचे आह,े जे स्ििःच्या सोयीचे आह ेत्यालाच खरा इतिहास म्हणून डांगोरा तपटणे अस े

होणार नाही याची खबरदारी इतिहास पाठ्यक्रम ियार करणार् या व्यिींनी घ्यायला हिी पण द्वषेाच्या ि भंपक

अतस्मिांच्या राजकारणािर स्ििःची पोळी भाजण्याचा उयोग करणार् यांना ह ेपटणार नाही. या व्यिींसाठी धमव हा

धारणेसाठी नसिो िर द्वषेभािना पसरिण्यासाठी ि त्यािर स्ििःचा ऐषाराम, पुढारीपण, भ्रष्टाचाराची पद े

ठटकिण्यासाठी असिो.

3

या संदभावि एतलफ शफाक या लेतखकेन े स्ििःचा अनुभि तलतहला आह ेआतण िो तिमशी हचंिनाचा एक

उत्तम नमुना आह.े तिची आई िुकव स्र्थानची असल्यामुळे तिच ेशालेय तशक्षण िुकव स्र्थानच्या अंकारा या राजधानीि

झाले. िुकी पाठ्यपुस्िकाि तिला देशभिीने ओर्थंबललेा िुकव स्र्थानचा इतिहास िाचायला तमळे. ‘आमचे ओटोमान

साम्राज्य कसे बलशाली ि गौरिशाली होिे, जेर्थ ेजेर्थ ेत्याचा तिस्िार झाला िेर्थ ेिरे्थे त्यांनी कसा न्याय ि संस्कृिी

नेली, लोकांना कसे दयाळूपणाचे धडे क्रदल,े जे जे प्रदेश आम्ही हजंकले, त्या सिाांनी आमचे आभार मानले पातहजेि,

आमच्याशी कृिज्ञ रातहले पातहजे, कारण आमची संस्कृिी श्रेष्ठ होिी, आमचे लष्कर सामर्थयाविान होिे आतण त्यांचा

तिकास घडिून आणण्याि आम्ही खूप मोठा िाटा उचलललेा आहे’, हा गौरिशाली तिन ेइतिहास िारंिार िाचला

होिा. पण निंर तिने Ivo Andric या युगोस्लािीय (त्या काळािील एक देश) लेखकाची ‘The Bridge Over the

Drina’ ही कादंबरी िाचायला घेिली िेव्हा तिची इतिहास ि सातहत्याकडे पाहण्याची दषृ्टी बदलून गलेी.

आई राजनैतिक अतधकारी असल्यान े तिचे पुढचे तशक्षण स्पेनमधल्या माक्रद्रद या शहरािील एका

आंिरराष्ट्रीय शाळेि झाल.े िेर्थ ेजगािील तितिध दशेांची मुल ेतशक्षण घिे होिी. जोपयांि तिचतलि करणारी एखादी

राजकीय, सामातजक, धार्मवक घटना घडि नसे िोपयांि िरे्थील सिव तियार्थी एकमेकांशी खेळीमेळीने िागि. पण

मधेच काही तिपरीि घडल े की त्या देशािील तियार्थयाांना लक्ष्य केले जाि असे, त्यांना तहणिले, अपमानास्पद

िागिले ि त्रास क्रदला जाि असे. एतलफला याची प्रचंड भीिी िाटे. िी सिि याचा तिचार करे. आईबरोबर तितिध

देशांि क्रफरि तशक्षण घिे रातहल्याने महातियालयािही तिला बाहरेच्या जगािल्या देश, संस्कृिी, भाषा, धमव

इत्यादींच्या हभंिी, त्यांची सिि िाढिी जाडी ि उंची अनुभिायला तमळाली. िर उल्लेतखलले्या कादंबरीच्या

अनुभिासंबंधाने तिने मोठेपणी सतिस्िर नोंद केली आह.े

‘जेव्हा मी Andricची कादंबरी िाचि असिाना शेिकर् यांचा संिाद असलेला प्रसंगापाशी पोहोचले िेव्हा

त्यािला एक शेिकरी म्हणि होिा, ‘आपण िर ओटोमान साम्राज्याचे ॠणी असायला पातहजे. त्यांच्यामुळेच

बाल्कनमधली आपली मलुं तशकली. जर आपली मलुं आणखी हुशार असिी िर कदातचि िी िजीरही झाली असिी.

यशाच्या पायर् या चढली असिी, िरच्या िगावि गलेी असिी, श्रीमंि झाली असिी, त्यांनी सत्ता, संपत्ती, मान-सन्मान

तमळिला असिा. पण आपलीच मुलं जरा कमी पडली.’ यािर दसुरा शेिकरी म्हणि होिा, ‘ओटोमान साम्राज्याचं

लष्कर बलिान झाल ंि ेआपल्या मुलांच्या जीिािर. त्यांच्या काळाि आपल्या लोकांनी अिोनाि हाल सोसले. या

मुलांना बळजबरीने त्यांच्या कुटंुबापासून िोडलं गलें, त्यांच्या परिानगीतशिाय त्यांच्यािर इस्लाम धमव लादला गलेा.

जी मुल ंिे घेऊन गलेे त्यांना पुन्हा आपल्या आईचं िोंडही पाहायला तमळाल ंनाही. त्यांना स्ििःची ओळख पुसायला,

भाषा ि आठिणी तिसरायला भाग पाडलं गलें. असलं साम्राज्य न्याय्य होि,ं चांगल ेहोि.ं.. असं कशािरून?’

हा संिाद िाचिाना अचानक तिच्या मनाची तखडकी उघडली अस ं लेतखकेन े पुढे तलतहल ं आह.े त्या

लेखकाला काय म्हणायचं आह ेिे तिला उमगलं असं िी तलतहिे. इतिहास कधीही एकच असा असि नाही. अनके

4

इतिहास असिाि. त्याचे अनेक पैल ूअसिाि. ह ेपलैू, त्यांचे संशोधन, कर्थन होण्याची िाट पाहाि असिाि. त्यांना

समजून घेिले पातहजे. िुकी अतस्मिेने भारललेा जो इतिहास िी तशकली त्याने शिकानुशिके क्रकत्येक लोकांचे जगण े

त्याने दषु्कर केल े होिे. आमनेीय िंशाचा त्यांनी नाश केला होिा. त्याचे काही चांगले पठरणामही झाल े होिे.

अशािेळी सत्य ह ेअनेक पदरी ि गुिंागुिीचे होि.े सातहत्याच्या माध्यमािून हा गुिंा मानिी पद्धिीन ेसोडिला जािो.

त्यातिषयी बोलणे राजकारण्यांच्या तहिसंबंधांना बाधा आणि े ि त्यामुळे ि े यासंबंधाने मौन पाळिाि ि अन्य

पद्धिीने ि े व्यि होि असले िर त्यािर बंदी आणिाि. खरे पाहिा सातहत्याच्या आधारे कोणत्याही समस्येकडे

अनेकतिध दतृष्टकोनांिनू पाहिा येिे. ि ेजो कोणी दसुरा आह ेिो िास्ििाि मीच अशी जाणीि व्यिीला करून देि.े

असे लेतखकेन ेतलतहले आह.े

अचूकपणा हा इतिहासाचा गणु नसून किवव्य असिे असे हाऊसमन यांनी इतिहासाबद्दल म्हटले आह.े आपण

तबनचूक अशी ऐतिहातसक पुराव्यांची जंत्री िाचू लागिो, त्यांच्याशी समरसण्याचा प्रयत्न करिो िेव्हा भव्य पण

तनजीि अशा िास्िूच्या अर्थिा कालप्रिाहाच्या काठाने चालि असल्यासारखे िाटिे. आपण या प्रिाहाि डंुबि नाही.

त्यामुळे त्या कालखंडािील घठटिांच्या अनुभूिी घणे्याला आपण असमर्थव असिो. यासाठीच पाठ्यपुस्िकाद्वारे

तियार्थयाांसमोर िस्िुतनष्ठ इतिहासच ठेिला पातहजे याि िाद नाही. परंिु त्या िस्िुतस्र्थिीिर प्रक्रक्रया करून

सुरुिािीला क्रदलले्या यादीिील ध्येये गाठण्यासाठी आिश्यक अशा कृिी करण्यासाठी त्यांना प्रेठरि करायला हिे. िस े

करिाना त्यांना स्ििःच्या अिंःप्रेरणांचा पूिवग्रहतनरपके्ष िापर करायला, समंजस आकलानासाठी लागणार् या

तिचारप्रक्रक्रया, तििेकपूणव मूल्यमापन ि सजवनक्षमिा यांचा िापर करायला, एकाच घटनेकडे तितिध व्यिींच्या

समूहांच्या दतृष्टकोनांिून पाहण्यास मोकळीक क्रदली पातहजे.

(आम्ही... मी ि प्रतशक्षणार्थी... जेव्हा तिदागाराचा शोध घेि होिो िेव्हा आम्हाला नॅशनल तजऑग्राफी या

तनयिकातलकाचे जुन े ि निे अकं संच उपलब्घ होिे. नॉलेज ि न्य ू नॉलेज या अतिशय जुन्या ि उत्तम गणुिते्तची

भरपूर तचते्र ि अभ्यासपूणव मातहिी असलले्या तनयिकातलकांचे जुन े अंकसंच उपलब्ध होिे. याखेरीज तितिध

िृत्तपत्रांच्या पुरिण्या, इंग्रजी, हहदंी, मराठी तनयिकातलके िाचायला उपलब्ध होिी. या बरोबरीने तियापीठाचे

ग्रंर्थालयही उपलब्ध होिे. तियापीठाबाहरे गले्यानंिर ही सुतिधा प्रतशक्षणार्थींना तमळेलच असे नाही म्हणून त्याचा

त्यांनी जास्िीि जास्ि उपयोग करून घ्यािा ि ियार झालले्या या सातहत्याचा उपयोग त्यांना पुढे शाळेि करिा

येईल असा माझा तहशेब असे. अपिादानेच काही प्रतशक्षणार्थी स्ििः पुढाकार घऊेन तिदागाराचा शोध घेण्याचा...

त्याचा अध्यापनाि उपयोग करण्याचा ... अध्ययनाच्या तितिध खेळी रचण्याचा प्रयत्न करि. त्यामुळे पाठ्यांश काय

आह ेह ेसमजून घऊेन मलाच असा शोध घेण्याचे काम करािे लाग.े अल्पसंख्य प्रतशक्षणार्थी मात्र ह ेकाम उत्साहाने

करि. पण मातहिी तमळिून पाठ रचनेसाठी साहाय्य दणे्याबाबि मी कधीही आळस केला नाही ि तचकाटीने उपक्रम

सुरू ठेिल.े)

उदाहरणादाखल, भारिाि मौतखक परंपरेच्या महत्त्िामुळे फारसे तलतपबद्ध पुरािे तमळि नाहीि. तगरनार

(गुजराि) यरे्थे असललेा अशोकाचा तशलालेख हा भारिािील तलतपबद्ध पुरािा आह.े िो इसिीसनापूिी तिसर् या

5

शिकािला आह.े म्हणजे या तशलाखंडाच्या तनर्मविीला आिा २३०० िष े लोटली आहिे. या तशलाखंडािर

अशोकाच्या राजाज्ञा ब्राह्मी तलपीि कोरल्या आहिे. राजाज्ञा म्हणजे लोकांना त्यांनी कसे िागािे याबाबि क्रदलले्या

सूचना आहिे. याि एकूण चौदा सूचना आहिे. त्याि प्राण्यांची हत्या करू नका, अनैतिक ििवन करू नका, आई-

ितडलांशी ि ज्येष्ठांशी चांगले िागा, माणसांसाठी ि प्राण्यासाठी रुग्णालये उभारा, औषधी िनस्पिींचे उत्पादन करा

इत्यादी सूचना त्याि आहिे.

पुराित्त्ितियेच्या अिंगवि या तशलालेखाच्या आधारे काय इतिहास रचला जाईल? तितिध ियाच्या

तियार्थयाांिर याआधारे इतिहास रचण्याचे काम सोपिल े िर िे काय करिील? ि े स्ििःसाठी या तशलाखंडाच्या

संदभावि कोणिे प्रश्न उपतस्र्थि करून आिश्यक मातहिी तमळिून त्यांची उत्तरे दऊे शकिील?

या तशलाखंडाच्या संदभावि कोणत्या कालखंडाि कोणिा राजा कोणत्या प्रदेशाि राज्य करि होिा? त्याच्या

साम्राज्याच्या सीमा कोठपयांि पसरलले्या होत्या? त्या प्रदेशाि कोणत्या भाषा बोलल्या जाि होत्या? त्या कोणत्या

तलपीि तलतहल्या जाि होत्या? साम्राज्यािील सिव लोक हा तशलालेख िाचू शकि होि ेकी िो िाचून दाखिण्यासाठी

लोकांची नेमणूक केली होिी? तशलालेख िाचायचा म्हणजे प्रजेन े त्या ठठकाणी पोहोचायला हिे. लोकांनी िो

िाचािा िा िाचला जाि असिाना ऐकािा म्हणून काही योजना केली होिी काय? प्राणी ि माणसे यांच्यासाठी

रुग्णालय े होिी याचा अर्थव रुग्णोपचाराचे तिज्ञान तिकतसि झाले होिे काय? त्याच्या कालखंडाि त्याच्या

अतधपत्याखाली असलले्या प्रदशेािील जलिायूमानाची पठरतस्र्थिी काय होिी? नैसर्गवक स्रोिांची पठरतस्र्थिी काय

होिी? या तिज्ञानाचे तशक्षण तमळण्याची सोय या प्रदेशाि होिी काय? ह ेतशक्षण घणे्यासाठी कोणाला प्रिेश क्रदला

जाई? अशोकाचे साम्राज्य त्या काळाच्या संदभावि प्रगि होि ेअसे म्हणिा यईेल काय? त्याच्या राज्याि जातिभेद

होिे काय? तशलाखंड िेिीस शिके अखंड रातहला याचा अर्थव त्या दगडाची तनिड करिांना त्याच्या गणुधमाांचा

अभ्यास केला असणार. मग संबंतधि भूतिज्ञान त्याच्या काळाि तिकतसि झाल े होि े काय? त्या काळािही िरुण

आपल्या आई-ितडलांना ि ज्येष्ठांना िाईट िागणूक देि होि े अस े म्हणिा येईल काय? या सूचनाचं्या

अंमलबजािणीच्या संबंधान े काही कायदे होि े काय? अशा सूचना आजही क्रदल्या जािाि याचा अर्थव काय होिो?

इत्यादी.

या तशलखंडािर रुद्रदमनाचाही तशलालेख आह.े त्याि राजा अशोकच्या ितडलांनी बांधलेल्या सुदशवन

िलािाचा उल्लेख आह.े हा िलाि एक हजार िषे िापराि होिा असे त्याि म्हटले आह.े त्याची डागडुजी रुद्रदमनला

एक हजार िषाांनी करािी लागली अस ेत्याि नमूद केले आह.े

या मातहिीिरून तियार्थी पढुील प्रश्न उपतस्र्थि करू शकिाि. इिक्या दीघवकाळ बांधकाम ठटकले म्हणजे

त्याच्या बांधकामाचे खास ि उच्च पािळीचे... अपक्षयाला दाद न देणारे िंत्र तिकतसि झाले होिे असे म्हणिा येईल

काय? त्याची साित्याने डागडुजी करण्याची व्यिस्र्था होिी काय? यािरून सम्राट अशोकाच्या राज्याि बांधकाम

तिज्ञान प्रगि झाल े होि ेअसे म्हणिा येईल काय? ि े तशकण्या-तशकिण्याची व्यिस्र्था िेर्थ े होिी काय? ज्या अर्थी

6

िलाि िापराि होिा त्या अर्थी िो प्रदतूषि होऊ नये म्हणून त्याचा िापर करणारे लोक दक्ष होिे काय? की त्याची

देखभाल ठेिणारी माणसे प्रामातणक ि कायवित्पर होिी? प्रामातणक ि कायवित्पर व्यिींच्या अशा अनेक तपढ्या येर्थ े

झाल्या होत्या काय? आज या संबंधािील काही अिशेष तशल्लक आहिे काय? त्यािरून त्या बांधकामाच्या

ठटकाऊपणाची कारण ेशोधिा येिील काय?

तियार्थी जेव्हा असे प्रश्न तिचारिाि िवे्हा त्या प्रश्नांची उत्तरे तमळिण्यासाठी त्यांना ग्रंर्थालयाि जाण्याची,

मातहिीचा शोध घेण्याची ि तिची सत्यिा पारखण्याची मुभा हिी ि अध्यापकांनी त्यांना हा शोध घ्यायला मदि

करायला हिी. अध्यापकांनी मागवदशवन केले िर िे इतिहासकारांना पत्र तलहून प्रश्न तिचारू शकिील, दरूभाष िा

चलभाष िापरून त्यांच्याशी बोलून शंकांचे तनरसन करून घेिील, संभाषणांची ठटपणे काढिील, स्ििःला तमळाललेी

मातहिी इिरांशी सहभागी करून घेिील. या कृिी (ज्ञानाजवनासाठी संप्रेषण कौशल्यांचा उपयोग) करिाना त्या

करण्याबाबि संबंतधि तिषयाच्या अध्यापकांकडून मागवदशवन घिेील. याि लेखन-कृिी ही तियार्थयाांसाठी कृतत्रम-

ओढून िाणून करायची गोष्ट होणार नाही. िी त्या तियार्थयावसाठी गरजेची असेल. दसुरे असे समूहािील सिवच

तियार्थयाांनी एकाच मुद्द्यािर प्रश्न तिचारण्यासाठी पत्र तलहायचे नाही िा िे एकाच व्यिीलाही तलहायचे नाही.

आपल्या पठरसराि अनेक अभ्यासू लोक असिाि. िे तितिध तिषयांचे व्यासंग छंद म्हणनू करिाि. त्यांची मदि या

कामासाठी तमळू शकेल. (आज यासाठी आंिरजाल उपलब्ध आह.े)

इतिहासाचा उपयोग व्यतितिकासासाठी व्हायला हिा असेल िर गिकाळािील तितिध घटनांच्या अनुभूिी

घेण्याच्या संधी तियार्थयाांना तमळायला हव्याि असे अभ्यासक्रम अभ्यासक फेतनक्स यांनी म्हटले आहे. या अनुभूिी

केिळ 'बोधात्मक' प्रक्रक्रयांिून तमळणार नाहीि ि त्याला भािात्मक प्रक्रक्रयांची जोड तमळायला हिी. अस ेहोण्यासाठी

शालेय पािळीिरील तियार्थयाांसमोर ऐतिहातसक घठटिे नाट्यपूणवरीिीने (नाटकाद्वारे नाही) यायला हिीि. असे झाल े

िरच अनुभूिी घणे्याचा कल असणारे, क्षमिा असणारे तियार्थी त्या घठटिाि समरसू शकिील. भाषा तिषय अध्ययन

िगळिा इिर तिषय अध्ययनाच्या िुलनेि इतिहास तिषयाच्या संदभावि तियार्थयाांकडून अतधक प्रमाणाि अनुभूिीपणूव

प्रतिसाद तमळायला हिेि. ह ेघडण्यासाठी तियार्थयाांना भूि कालखंडािील लोक, घटना आतण घठटि े यांच्याबद्दल

समानानुभूिीने तिचाराि घणे्याच्या संधी तमळाल्या िरच त्याला एखायाबरोबर माणूस म्हणून व्यिहार करण्याची

गरज त्यांच्या लक्षाि यईेल. िरच त्याला इतिहास हा मानिाच्या जीिनाचा अतिभाज्य भाग आह ेया िास्ििाची

जाणीि होईल. तितिध मानिसमूहांनी त्यांच्या तितिध उपजि िृत्तींमुळे केलले्या पयाविरणािील ि पयाविरणाच्या

बरोबरीने केलले्या आंिरक्रक्रया, त्यांची कारण मीमांसा, त्याचे शिकानुशिके क्रदसि असलेल े पठरणाम समजून

घेण्यासाठी उपयुि ‘प्रणाली दतृष्टकोन’ तियार्थयाांना तमळाला पातहजे. यासाठी इतिहासकालीन घटनांच्या कें द्रस्र्थानी

असलले्या व्यिीच्या ििवनाचे तचक्रकत्सक तिश्लेषण करण्याची संधी तियार्थयाांच्या तिकासाि महत्त्िाची भूतमका बजािू

शकेल.

इतिहास अध्ययनािून िर्थयांची जंत्री पठरतचि करून घेण्याऐिजी अध्ययन प्रक्रक्रयलेा महत्त्ि क्रदल े जाण े

जरुरीचे आह.े असे झाले िरच तियार्थयाांच्या इतिहास अनुभिण्यास आिश्यक असणार् या बोधात्मक, भािात्मक,

7

कारक ि सामातजक स्िरूपाच्या आंिरक्रक्रया करणार् या शिी कायवरि राहिील. या दरम्यान मातहिी... िर्थये

तमळिणे, तिची सप्रमाणिा पडिाळणे, तितिध घटनांिील परस्परसंबंध पाहण,े तनष्कषव काढणे, तनणवय घेण ेया कृिी

तियार्थयाांना स्ििंत्रपणे िा सहभागाने करण े शक्य होईल. यामुळे तितिध घटनांच्या पार्श्वभूमीिर िे स्ििःच्या

ििवनाची तचक्रकत्सा करू शकिील. यामुळे ििवमानािील तितिध समस्यांचा िे व्यापक पठरप्रेक्ष्यािून तिचार करू

शकिील. यािून साित्याने घडणार् या ििवमान घटनांशी स्ििःचा संबंध काय आह,े ि ेििवमानही इतिहास होणार

आह ेि त्याचे पठरणाम स्ििःच्या भतिष्यािर होणार आहिे याची जाणीि होऊन जर तियार्थी ऐतिहातसक घटनांशी

भािात्मक बुतद्धमत्ता िापरून एकरूप झाले िरच ि े तििेकबुद्धीचा िापर करून करून योग्य ििवनाच्या बाजून े

पाठबळ उभे करिील ि अयोग्य ििवनाच्या तिरोधाि उभे राहिील. तितिध घठटिांच्या पार्श्वभूमीिर स्ििःच्या

ििवनाचे परीक्षण करिील.

नाट्यपूणवरीत्या ऐतिहातसक मातहिी तियार्थयाांच्या समोर आणायची म्हणजे नाटके, कादंबर् या, कर्था,

पोिाडे, टीव्ही मातलका यांिनू मनोरंजकिेसाठी िस्िुतस्र्थिीचा तिपयावस करण्याची जशी मुभा घिेली जािे िसे

करायचे नाही ह ेनक्की. मग येर्थ ेकोणत्या प्रकारे नाट्यपणूविा आणायची हा तिचारही करायला हिा. उदाहरणादाखल

बुद्धाचा कालखंड घऊे. समजा बुद्धाच्या कालखंडाि जािीव्यिस्र्था होिी काय या प्रश्नाच्या उत्तराचा शोध एखाया

तियार्थयाांला घ्यायचा आह.े यासाठी काय करिा यईेल, यासाठी आिश्यक िर्थये कोठून तमळण्याची शक्यिा आह,े

त्यांचा अर्थव कसा लािायचा याबाबि तिचार करायला हिा. बुद्धाच्या काळािील म्हणजे अशोकाच्या पूिीच्या

काळािील तिनय तपटक, सुत्त तनपाि ि जािक कर्था ह े िीन लोकभाषेिील, प्राकृि ग्ररं्थ उपलब्ध आहिे. त्याची

भाषांिरे भाषािज्ज्ञ इतिहासकारांनी केललेी आहिे. या ग्रंर्थाि कारागीर ि व्यापारी अशा व्यिींनी बुद्धाशी केलले्या

चचाांच्या नोंदी आहिे. चचेसाठी ह ेलोक जेव्हा बौद्ध संघांना... मठांना... भेट देि िेव्हा दानही देि. त्यािील एक नोंद

पाहा. "कंुभार तसगुल ि त्याचा पुत्र माळी सौतिक यांनी दान क्रदले."

ही नोंद िाचून त्याचा अर्थव लािण्याची प्रक्रक्रया तियार्थयाांिर सोपिली िर त्याला त्या िस्िुतस्र्थिीच्या

पलीकडे जाणे कसे शक्य होईल, या िस्िुतस्र्थिीबाबिचे कोणि ेप्रश्न त्याला त्याच्या उत्तराकडे नेऊ शकिील? समजा

की तसगुलाचा व्यिसाय कोणिा आह,े सौतिकाचा व्यिसाय कोणिा आह,े तसगलु ि सौतिक यांचे नािे काय आह े

यासारखे प्रश्न तिचाराि घ्यायला तियार्थयावला मदि क्रदली िर काय होईल? त्यानंिर या उत्तरांच्या आधारे तनष्कषव

काढायला मदि दिेाना काय करिा येईल याचाही तिचार करायला हिा. अनेक तियार्थी िरच्या प्रश्नांची उत्तरे

सारखीच देिील. त्याि तितभन्निेला िाि नाही. पण तनष्कषाांचे िसे नाही. त्याबाबिीि अनेक तिधाने पुढे येिील.

उदाहरणार्थव, यरे्थे आपल्याला तियार्थयाांना त्या काळच्या समाजािील जािीव्यिस्र्थेतिषयी तिचार करण्याचे आिाहन

करिा येईल.

जािी या होत्याच असणार कारण जािींचा... तितशष्ट व्यिसायांचा उल्लेख आह.े

जािी असे काही नव्हिेच असणार कारण िडील ि मलुगा िेगिेगळा व्यिसाय करि आहिे.

8

जािी होत्याच असणार. कंुभारकाम ि माळीकाम यांना प्रतिष्ठा नव्हिी असणार. फि िंशपरंपरेने कामे

लादली जाि नव्हिी असिील.

सिव स्िरूपाच्या कामांना प्रतिष्ठा होिी असािी. त्यामुळे बाप ि मुलगा यांनी िेगिेगळे काम स्िीकारललेे

क्रदसिे.

त्या काळाि आजच्या स्िरूपािील जािी व्यिस्र्था नसणार. ज्या अर्थी व्यिसाय तनिडीची बंधने नाहीि,

त्यांचा दबाि नाही त्या अर्थी समाजाने लादलेल्या कामाि एखाया कुटंुबाला तपढ्यानतपढ्या सिीन ेबांधून

ठेिायचा अशी माणुसकीचा अपमान करणारी व्यिस्र्था बुद्धाच्या काळाि होिी अस ेमला िाटि नाही.

कंुभारकाम, माळीकाम ही श्रमांची कामे करणार् या लोकांची तमळून एक जाि होिी असािी असे मला

िाटिे. जेव्हा आपण हराप्पा संस्कृिी अभ्यासि होिो िेव्हा तनम्न जािींच्या लोकांच्या रहाण्याची व्यिस्र्था

िेगळी होिी ह े िाचल्याचं मला नीट आठिि आह.े या िगावि असे व्यिसाय समाजाच्या तितशष्ट

उपसमूहांच्या कुटंुबािील कोणीही व्यिी करि होत्या असिील. पण त्यांना िेदाध्ययन करण्याचा िा अन्य

अध्ययन करण्याचा अतधकार होिा की नाही ह ेसमजण्यासाठी ही मातहिी पुरेशी नाही.

याचा िकव ऐकल्यािर बौद्ध संघाि जािीभेदाला... व्यिसायािरूनच्या भेदांना स्र्थान नव्हि े त्यामुळे िरे्थ े

कोणत्याही जािीचे लोक िेर्थ े येि होिे ह े िर उघडच आह े असा िकव मला सुचिो आह.े पण त्यामुळे

आपल्याला कंुभारकाम, माळीकाम करणार् या लोकांना जािीभेदाला िोंड यािे लागि होिे िा नाही ह े

समजू शकणार नाही. कदातचि त्यांना स्ििःला उच्च समजणार् या लोकांकडून िेगळे िागिि जाि होि े

असेलही. सध्या समाजाला प्रगि तिज्ञानाची ओळख असूनही अनेकांना िंश, जािी, धमव, हलगं इत्यादींिरून

भेदभाि करण्याच्या िृत्तीला िोंड यािे लागि.े आणखी मातहिी तमळाली िरच या िर्थयािरून नेमका

तनष्कषव काढिा येईल.

एकच प्रश्न अनेक तियार्थयाांसमोर ठेिला ि त्यासाठी एकाच िर्थयाचा तिचार केला िर एकाच मातहिीच्या

आधारे प्रत्येजण र्थोड्या फरकाने िेगिेगळा तिचार करिो ह े तियार्थयाांच्या लक्षाि यऊे शकिे. अनेक िेळा त्यांचा

तिचार िकव संगिही असिो. दसुर् यांचे तिचार ऐकल्यान ेस्ििःची पठरप्रेक्ष्ये व्यापक होिाि. येर्थे ित्कालीन िर्थयाच्या

आधारे अध्ययन प्रक्रक्रया घडिून आणली आह.े या शोध-उपागम अध्ययनामुळे तियार्थयाांचे निीन बाबी स्िीकारण्यास

ियार असललेे मनोधारणा तितिध िर्थयांिील अंिस्र्थ (Interpolated) ि दरूस्र्थ (Extrapolated) परस्परसंबंध पाहू

शकेल.

तितिध स्िरूपाच्या तिदेच्या (data) आधारे तनष्कषव काढिाना अतधक पुरािे उपलब्ध करािे लागिाि याचा

प्रत्ययही तियार्थयाांना तमळायला हिा. उदाहरणादाखल, प्रगिी या सामातजक संकल्पनेचा पठरचय करून दिेाना

तियार्थयाांना पुढील पठरच्छेद िाचायला क्रदला ि त्यानंिर प्रर्थम लहान गटाि ि निंर पणूव िगावि चचाव घडिून

आणली.

9

"युरोपािील बर् याच इतिहासकारांनी इतिहासतिज्ञानाि 'प्रगिी' या संकल्पनेतिषयीचा स्ििःचा ग्रह तसद्धांि

म्हणून मांडला आह.े त्यांच्या मिे मनुष्यसमाज एकेकाळी रानटी (तनसगविादात्म्य) तस्र्थिीि- िन्यािस्र्थेि होिा. त्या

अिस्र्थेिनू िो आस्ि ेआस्ि ेसंस्कृि (समूह संस्काठरि) होि चालला आह.े मराठ्यांच्या इतिहासाची साधन े- खंड ६च्या

प्रस्िािनेि इतिहासाचायव राजिाडे यांनी यासंबंधी तिशेष परामशव घिेला आह.े त्यांच्या मिे, सिव मानि समूह

एखाया तितशष्ट कालखंडाि रानटी अिस्र्थिे होि ेअसा कालखंड इतिहासाि आढळि नाही. आज प्रगिी या शब्दाचा

अर्थव प्रामुख्यान ेभौतिक सुतिधांशी तनगतडि असिो. परंिु मानिी जीिनािील समाधान (िपृ्ती), शांििा, स्िास्र्थय

इत्यादींचा तिचार करिा असा ज्ञाि कालखंडही प्रगिीचा होिा असे राजिाडे यांना िाटिे. इतिहासाचायाांनी या

बाबिीि स्ििःचा तसद्धांि मांडला िो असा;

"एखादा सुसंस्कृि मानिसमाज कोठे िरी सदोक्रदि आह ेि दसुरा कोणिा िरी समाज त्या समाजाचा धागा

धरून संस्कृिािस्र्थिे येि आह ेअशी तस्र्थिी दषृ्टीस पडि.े"

इतिहासकार राजिाडे यांनी स्ििःचे मि मांडिाना काही पुरािे िपासले असणार, त्यािून उद्गमन प्रक्रक्रयेन े

िे या तनष्कषावप्रि आल ेअसणार. त्यांच्या या तनष्कषावला पुष्टी दणेारे पुरािे तियार्थयाांनाही आढळायला हिेि िरच या

तिधानाला त्यांच्या दषृ्टीने अर्थव प्राप्त होईल. यासाठी तियार्थयाांना दोन्ही मिांमागील पुराव्याचा शोध घ्यायला मदि

तमळाली पातहजे. ह ेपरुािे ज्या काळाि मि ेव्यि केली गलेीि त्या काळािीलच हिेि, की त्यापूिीच्या काळािील

हिेि, की आजच्या काळािीलही चालिील हा प्रश्न यरे्थे उपतस्र्थि होऊ शकिो. तियार्थयाांना पुरािे शोधण्यासाठी

कोणिे सातहत्य उपलब्ध आह े यािर कोणत्या काळाचे पुरािे त्यांनी गोळा करािे ह े अिलंबून राहील. त्यांच्या

पाठ्यपुस्िकाि आलेल्या संदभाांचा तिचार यासाठी करिा येईल. पण जर ििवमानािही ह ेपरुािे (अस्सल) सापडि

असिील िर त्या तनष्कषाांची व्यापकिा ि अर्थवपणूविा त्यांना समजू येईल. गलेी अनेक िषे राष्ट्रीय समाधानांक

(National happiness coefficient) ही कल्पना प्रचतलि आह.े याि आपल्याशेजारी असलेला भूिान हा आर्र्थवक

दषृ्ट्या गरीब देश आघाडीिर आह.े या संकल्पनेचाही या तनतमत्ताने तियार्थयाांना पठरचय करून देिा येईल.

इतिहासाि कालखंडाबरोबरीने संबंतधि भौगोतलक स्र्थानही महत्त्िाची भूतमका बजाििे. त्या स्र्थानाच्या

िैतशष्ट्यांनुसार, ऋिुचक्रानुसार त्या प्रदेशािील व्यिी जीिन जगि असिाि. जागतिकीकरणामुळे,

हिामानबदलामुळे ही पठरतस्र्थिी हळू हळू मागे पडि आह.े तितिध िंत्रे उपलब्ध झाल्यामुळे, तितिध कारणांनी

झालेल्या स्र्थलांिरामुळे प्रदेशांची िैतशष्ट्य े हळू हळू लोप पािि चालली आहिे. ऐतिहातसक कालखंडांचा तिचार

करिा याला अजूही महत्त्ि आह.े उदाहरणादाखल, भारिाच्या इतिहासाला तजरायिी शेिांचा इतिहास या अंगाने

तिचाराि घ्यायचे िर िो अभ्यासकांसाठी माणूस ि मािी यांचे नािे स्पष्ट करिो. बदलि (िाढि) जाणारी लोकसंख्या

ि तस्र्थर प्रमाणाि (उपलब्ध) भूमी (तितिध नैसर्गवक स्रोि) यांच्यािील चंचल (अतस्र्थर) संबंध ह ेइतिहासाचे स्िरूप

मानल े िर एक चल ि एक अतस्र्थर अशा दोन घटकांशी (पठरििवकांशी) सुसंबद्ध असललेे सुटसुटीि समीकरण

इतिहासकार मांडू शकिाि. उदाहरणादाखल,

10

काळ स्र्थान

पतिम बंगाल + बांगला दशे

जतमनीची कसण्याची तस्र्थिी

१७७० िुटपुंजी लोकसंख्या न कसललेी प्रचंड जमीन

१९७० लोकसंख्येच्या घनिेि िाढ शेिमाल उत्पादन घटल े

१९८१ लोकसंख्या घनिा

प. बंगाल बांगला देश

दर चौ. क्रकमी. दर चौ. क्रकमी.

६१४ ६२५

शेिमाल उत्पादन िाढिण्याचे उपाय

शेिीप्रधान समाजािील तस्र्थत्यंिरे अभ्यासण्यासाठी शेिकर् यांच्या जतमनीसंबंधीची तस्र्थत्यंिरे अभ्यासायला

हिीि ह े िरील िक्त्यािील मातहिी स्पष्ट करिे. त्यासाठी शेिकर् यांच्या जतमनींचा इतिहास अभ्यासणे अतनिायव

असिे. यासाठी ‘पयाविरण’ ही साित्याने बदलि जाणारी संकल्पना इतिहासाच्या अध्ययनाि समातिष्ट करािी

लागि.े

पुराित्त्िीय पुराव्यांच्या आधारे तिशेषिः पयाविरणाचा इतिहास, तितिध कालखंडािील मानिसृष्टी ि

मानिेिर सजीिसृष्टी यांच्या परस्परसंबंधाचा इतिहासही समजू शकिो. उदाहरणार्थव, इनामगाि येर्थे िाम्रपाषाण

युगाि मानिाची िस्िी असलेल्या ठठकाणी झालले्या पयाविरण बदलाचा िकव संगि पुरािा तमळाला आह.े या

ठठकाणच्या उत्खननाि माळिा संस्कृिीच्या काळाि (इ. स. पूिव १५०० िे १२००) सापडलले्या अस्र्थींि गाय-

बैलांच्या अदंाजे ५०-५५% अस्र्थी आढळिाि. त्या नंिरच्या म्हणजे जोिे संस्कृिीच्या काळाि (इ. स. पूिव १००० ि े

७००) या कालखंडाि या काळािील याि गाय-बैल अस्र्थींचे प्रमाण २०% िर काळिीट ि शेळ्या-मेंढ्या यांच्या

अस्र्थींचे प्रमाण ६०- ७०% इिके मोठे आह.े दोन कालखंडांच्या दरम्यानच्या काळाि अस ेकाय घडल ेअसािे म्हणून

हा बदल आला असािा?

तियार्थयाांना ही संधी क्रदल्यास िे या िर्थयांचा काय अर्थव लािू शकिील याचा अंदाज बांधण्याचा प्रयत्न करू.

माळिा संस्कृिीि गायी-बैलांचा िापर खूप प्रमाणाि होि होिा असािा. दधू उत्पादनासाठी ि शेिीसाठी

त्यांचा िापर केला जाि असािा. या भागािील लोक दधू उत्पादक ि धान्य उत्पादक होिे असा अर्थव यािनू

काढणे शक्य आह.े जोिे संस्कृिीि गाय-बैलांची हाडे कमी प्रमाणाि तमळाली यािरून त्या काळाि त्यांनी

अन्य मांसाहार करण्याला सुरुिाि केली असािी असे अनुमान काढिा येईल. काळिीटांची तशकार करणे-

कारण काळिीट हा प्राणी जंगलाि आढळिो, मांसासाठी शेळ्या-मेंढ्या पाळण े या व्यिसायांची सुरुिाि

झाली असािी ह ेयािरून हचे तसद्ध होिे.

11

माळिा संस्कृिीि लोक गाय-बैल या प्राण्यांच्या मांसाचा आहाराि उपयोग करि होिे असिील. प्रोटीन

तमळािेि म्हणून... म्हणजे शेिी करण्याबरोबरीन ेदधुाचेही उत्पादन होि असणार आतण दधुाबरोबर मांसही

खाि होिे असिील. अर्थावि अजनूही अनेक आदीम समूह दधुाचे व्यापारी ित्त्िािर उत्पादन करि िा तिकि

नाहीि िर ि े िासरांना दधू तपऊ देिाि. आहाराचा भाग असल्यामुळे िेर्थ े त्यांची हाडे जास्ि प्रमाणाि

आढळिाि. पण नंिर जोिे संस्कृिीच्या काळाि गाय-बैलांचे मांस खाणे त्यांनी बंद केले असािे. म्हणजे

एखाया धमवगुरून ेलोकांना गाय-बैल ह ेपतित्र प्राणी आहिे म्हणून त्यांची हत्या करायची नाही असा आदेश

क्रदला असािा. काही लोक बुिांचे, बाबांचे ऐकून काही िस्िू खाि नाहीि ह ेमला माहीि आह.े

माळिा संस्कृिीच्या कालखंडाि पशुपालन ि शिेी करण्याला सुसंगि असे जलिायमुान चक्र िरे्थे होिे असािे

परंि ुहळू हळू त्याि फरक पडल्यामुळे अन्य प्राण्यांची तशकार करण्याकडे, लहान उपयुि पशू पाळण्याकडे

लोक िळल ेअसािेि. ककंिा एखाया सार्थीमुळे िेर्थे गोिंशाची जोपासना करणे शक्य झाल ेनसले.

शेिीच्या िलुनेि अन्य व्यिसायांची भरभराट झाल्याच्या पठरणामी जोिे संस्कृिीचा उदय ि भरभराट

झाली असािी. जसे मेंढ्या पाळून लोकरीची िस्त्र े बनिणे, या लहान प्राण्याच्या कािड्यांचा

िस्त्रतनर्मविीसाठी उपयोग करण,े कापूस तपकिून, रेशमाची पैदास करून िस्त्रतनर्मविी करणे इत्यादी. यामुळे

त्यांनी गोिंशाच्या जोपासनेिरील भर कमी केला असािा. बादशहा अकबर त्याच्या कालखंडािील जगािील

सिावि श्रीमंि सम्राट होिा कारण त्याच्या कालखंडाि त्याच्या अतधपत्याखालील प्रदेश िस्त्रतनर्मविीि

आघाडीिर होिा.

ह े तनष्कषव तियार्थयाांनी स्िानुभिांच्या आधारे काढले आहिे. इतिहासकारांचा त्या तिषयाचा व्यापक

अभ्यास असिो. त्यांचे तनष्कषव िेगळे असिाि कारण िे इिर अनेक स्िरूपािील िस्िुतस्र्थिीशी पठरतचि असिाि.

उदाहरणार्थव, माळिा संस्कृिीनिंरच्या कालखंडाि जलिायुमान एकदम बदललले े क्रदसिे. त्यामुळे कुरणांची संख्या

घटली असािी ि त्यामुळे रतहिाशांना गायी-बैल यासारख्या प्राण्यांना सांभाळण ेअशक्य झाल ेअसािे. गाय-बैल या

प्राण्यांना मोठ्या प्रमाणाि गििाची गरज असि े असा तिचार त्यांनी मांडला आह.े त्या िलुनेि शेळ्या-मेंढ्यांना

गििाबरोबर िा तशिाय काटेरी झुडुपांची पान ेचालू शकिाि. िसेच िलुनेन ेछोटे प्राणी सांभाळणे, त्यांची देखभाल

करणे सोपे असि.े जोिे काळाि रतहिासी प्रामुख्याने तशकारीिर ि छोट्या प्राण्यांिर जगू लागल्याचे क्रदसिे.

इतिहासकारांनी काढलेला तनष्कषव तियार्थयाांसमोर मांडािे ि त्यांचे त्यािरचे तिचार, त्यांची कारण मीमांसा समजून

घ्यािी. तियार्थयाांचे अंदाज करणे त्यांच्यापरीने िकव संगि आह ेह ेत्यांच्या लक्षाि आणनू यािे लागले ि त्याच िेळी

आणखी कोणि ेमुदे्द तिचारि घ्यायला हिेि ह ेलक्षाि आणून देिा येईल. त्यातनतमत्ताने ि ेतिचार प्रक्रक्रया करण्याचा ि

िी इिरांपुढे मांडण्याचा सराि करि आहिे. इतिहासकारांचा तनष्कषव ि िुमचा तनष्कषव याि कोणिा फरक पडला ि

िो का पडला याचा तिचारही त्यांना करायला लाििा येईल.

िरील स्िरूपाच्या कृिी िगावि घडून आल्यामुळे तियार्थयाांना एकक्रदक्-बहुक्रदक्-अिगमनीय-उद्गमनीय-

तिश्लेषक-संश्लेषक अशा तितिध स्िरूपाच्या तिचारप्रक्रक्रया करून पाहण्याचा अनुभि तमळिो. या तिचारप्रक्रक्रयांमुळे

12

तियार्थयावला मातहिीच्या पलीकडे जािा येि ेि आडाखे बांधनू त्या मातहिीची िपासणी करिा येि.े या प्रकारच्या

संधीमुळे इतिहास अध्ययन ह ेदडपण िा मातहिी लक्षाि ठेिण्याचा त्रास न िाटिा आनंददायी िाटण्याची शक्यिा

तनमावण होईल.

ह ेमुदे्द लक्षाि घेिा एखाया पाठ्यांशाचा, अध्ययन अनुभूिी रचण्यासाठी कसा उपयोग करून घेिा येईल

याचा तिचार अध्यापकाला करािा लागिो. आपल्याला "नव्या भूमीचा शोध" यासारखा एखादा मुद्दा

तियार्थयाांसमोर आणायचा आह ेअशी कल्पना करूया. आजच्या तियार्थयाांच्या दषृ्टीने या मातहिीला फि 'करोडपिी'

संदभाविच महत्त्ि आह.े आज दळणिळणाची तितिध साधने उपलब्ध आहिे. त्या सिव साधनांचा उपयोग बहुसंख्य

तियार्थी नेहमीच करि असिाि. त्यामुळे या गोष्टीि ि ेक्रकिी रस घिेील याची शंका आह.े शकंा माझ्या मनाि आली

िी माझ्या स्ििःच्या शाळेच्या अनुभिािरून ह ेिुमच्या लक्षाि येईलच. काही अध्यापक इतिहासाच्या पुस्िकािीलच

मातहिी पुन्हा रंजकिेन ेसांगि, काही कसेबसे सांगि, काही स्ििःच्या िहीिील लेखन फलकािर तलहून आम्हाला िे

उिरिून घ्यायला सांगि. मी सिावि पाठीमागच्या बाकािर बसि असे. त्यामुळे फलकािरील लेखन पाहण्या,

िाचण्याऐिजी पुस्िकािले लखेन िहीि नकलून काढणे मला सोप े जाई. यामुळे मी काय करिे आह े असा प्रश्न

अध्यापकांना पडे. मला हा पुस्िकािल ेिहीि उिरिण्याचा उयोग कशासाठी हा प्रश्न नेहमीच पडे. पण काही प्रश्नांची

उत्तरे शोधायची नसिाि असे स्ििःला समजािून मी गप्प बसे. िगावि या पाठासंबंधाने साधललेा संिाद र्थोडक्याि

पुढे क्रदला आह.े

पाठमदु्दा- निी भूमी संकल्पनचेे स्पष्टीकरण, नव्या भूमीिर पोहोचण्याच्या गरजा (क्षमिाः तियार्थी निी भूमी ही

संकल्पना, नव्या भूमीिर पोहोचण्याच्या गरजा स्पष्ट करिाि.)

अध्यापकः िुमच्यापैकी अनेकांनी आिापयांि 'नव्या भूमीचा शोध' हा पाठ िाचला आहचे. सिाांनी आपापली

पाठ्यपुस्िक प्रि समोर ठेिा ि गरजेनुसार िाचन करून आपण पुढे जाऊ. िो काळ लक्षाि घेिा, त्या

काळािील िाहिुकीची साधन े इत्यादी गोष्टी लक्षाि घिेा, आजही आपल्या राज्यािील काही दगुवम

भागािील िाहिूक व्यिस्र्था लक्षाि घेिा, 'नव्या भूमीचा शोध' हा मानिाच्या प्रगिीिील महत्त्िाचा

टप्पा आह ेह ेआपल्याला नक्कीच कबूल करण ेशक्य आह.े हा सगळा तिचार करण्यासाठी आपल्याला

क्रकिी शिके मागे जायचे आह ेप्रर्थम लक्षाि घ्या.

तियार्थीः आपल्याला जिळ जिळ पाच शिके माग ेजािे लागेल कारण आपण पधंराव्या शिकािील घटनांची

मातहिी अभ्यासणार आहोि. आम्ही हा कालखंड कालरेषेच्या मदिीन ेिहीि नोंदििो.

अध्यापकः प्रर्थम आपण 'निी भूमी' म्हणजे नेमकी कोणिी भूमी ह ेतनतिि करूया म्हणजे कोणिीही शंका न घेिा

त्याबाबि तिचार करणे सोपे जाईल. कोणत्या संदभावि कोणत्या करणासाठी निी भूमी ही कल्पना

िापरिा येईल ि या पाठाच्या संबंधाि कोणत्या अर्थावन ेआपण िी िापरणार आहोि ह ेतनतिि करू.

13

तियार्थीः जर मी एखादा प्रदेश पूिी पातहला नसेल, मला एखादा प्रदशे आह ेह ेमला माहीि नसले िर िो प्रदेश

माझ्यासाठी निा ठरिो./ जर एकाया प्रदेशाि मानि िस्िी नसेल िर त्या प्रदेशाि प्रर्थमिः िस्िी

करण्यासाठी जाणारा माणूस ि माणसांचा समूह यांच्यासाठी िो प्रदशे निा ठरिो./ आपण दसुर् या

देशाि स्र्थलांिठरि झालो की ककंिा पयवटनाला गेलो की िो दशे सुरुिािीला आपल्यासाठी निा असेल.

अध्यापकः शीषवकािील ‘निी भूमी’ या शब्दप्रयोगाचा अर्थव कोणिा आह?े

तियार्थीः या नव्या भूमीिर िस्िी होिी ि िी युरोपीय लोकांच्या पठरचयाची नव्हिी. काहीजण िेगळ्या मागावन े

त्या भूमीिर पोहोचलेही होि.े कॉन्स्टॅतन्टनोपल मधनू जाणार् या भूमागावन ेि ेआतशयाखंडाि यिे. आिा

फि िेगळ्या मागावने... जलमागावने... त्या भूमीिर पोहोचण्याचा प्रयत्न करायचा होिा. यरुोपािील

म्हणजेच पतिम गोलाधाविील लोकांना सागरी मागावने पूिेकडील देशाि पोहोचायचे होिे.

अध्यापकः या लोकांना पूिेकडील दशेाि का जायचे होिे?

तियार्थीः ह ेदेश नैसर्गवक साधनसंपत्तीन ेसमृद्ध होिे. मसाल,े कापड या नगदी िस्िूंचे त्यांना आकषवण होिे पण

त्याबरोबरीने त्यांना त्या देशािील ज्ञान परंपरेचे, िेर्थील तियेचेही आकषवण होि.े कॉन्स्टॅतन्टनोपल ह े

खुष्कीचा म्हणजेच जतमनीिरील मागाविर असलले ेशहर िुकाांच्या िाब्याि गले्यामुळे त्यांना निे मागव

शोधणे आिश्यक होिे. पुस्िकािल्या नकाशाि ह ेशहर दाखिले आह.े (सिवजण नकाशाि भूमागव परेुसा

िेळ देऊन पाहिाि.)

अध्यापकः व्यापारािर अिलंबून असलले्या लोकांना िाहिुकीचे... प्रिासाचे... कमी खचावचे मागव आिश्यक

असिाि. िेराव्या शिकाि माकोपोलोसारखे प्रिासी जलमागावने पूिावकडील देशांना भेट देऊन गलेे

होिे. त्यािेळी त्यांनी आक्रिकाखंडाला िळसा घालून पूिेकडे प्रिास केला होिा. (तियार्थी पृर्थिीच्या

बाह्यरेतखि नकाशाि माकोपोलोचा प्रिासमागव रेखिाि.)

पाठ्यमदु्दाः पंधराव्या शिकािील यरुोपाि पृर्थिीच्या संबंधाने प्रचतलि असलेल्या संकल्पना

क्षमिाः एखादी कल्पना, िर्थय म्हणून मान्यिा पािललेी गोष्ट मागे पडण्याची कारणे स्पष्ट करिो.

अध्यापकः पंधराव्या शिकाि यरुोपीय खलाशांची... सागरी मागावने प्रिास करणार् यांची पृर्थिीबद्दलची कल्पना

काय होिी?

तियार्थीः पृर्थिी एक प्रचंड चकिी असून िी सिव जीिांसह अर्थांग समुद्राि िरंगिे आह.े

अध्यापकः याचं एक चटकन् खाडाखोड न करिा रेखाटन करा. याच काळाि भारिाि पृर्थिी गोलाकार असल्याची

कल्पना प्रचतलि होिी. युरोपाि ही कल्पना िोस्कानेल्ली या गतणि िज्ज्ञान े पुराव्यांसह मांडली.

िोस्कानेल्लीच्या पूिी तिस्िपिूव तिसर् या शिकाि इरािोस्र्थेतनसने ि िसेच तिस्िपूिव दसुर् या शिकाि

14

िोलमािो यानी पृर्थिी गोलाकार असल्याचे मि मांडल ेहोिे. पण या कल्पना त्याकाळी माग ेपडल्या.

याची कारणे कोणिी असािीि?

तियार्थीः त्या काळी युरोपािील समाज हा धमावच्या िचवस्िाखाली होिा. त्यामुळे लोक धमवग्रंर्थाि सांतगिलेल े

खरे मानि ह ेआपण पातहलं आह.े बायबल या तिस्िीधमीयांच्या ग्रंर्थाि पृर्थिी चपटी असल्याचे तलतहल े

आह.े

अध्यापकः पृर्थिी चपटी आह ेही कल्पना कशामुळे तनमावण झाली असािी?

तियार्थीः आपणही फारसा तिचार न करिा पातहलं िर आपल्याला पृर्थिी चपटी आह े असंच िाटेल कारण

आपण पडि नाही. आपण समुद्राकाठी रहािो म्हणून आपल्याला जतमनीला लागून समुद्र क्रदसिो.

त्यापलीकडे समुद्रच क्रदसिो म्हणून िो अर्थांग म्हणजे ज्याची मयावदा समजू शकि नाही असा िाटला

असणार. त्यामुळे आपल्यालाही िी चपटी ि समुद्राि िरंगणारी आह ेअसं सहज िाटेल. दसुरं म्हणजे

िी चकिीच्या आकाराची आह ेअसं िाटण.ं समुद्रक्रकनार् यािर उभं राहून ककंिा एखाया डोंगरािर उभं

राहून पाहि असिा िळि रातहलं की तक्षतिजरेषा पण िळि जािे. म्हणनू पृर्थिी चकिीच्या आकाराची

िाटणे सहज शक्य आह.े पण ज्या लोकांनी समुद्र पातहलाच नसेल त्यांची पृर्थिीच्या आकाराबद्दल काय

कल्पना होिी असेल?

अध्यापकः हा प्रश्न चांगला आह.े िुम्ही कल्पना करून तिचार याचा जरूर तिचार करा. युरोपािील लोक दयाविदी

होिे. त्यांना सागराचा अनुभि होिा. सागराच्या पलीकडचं काही क्रदसि नव्हि,ं त्या पलीकडे

पाहण्याची कल्पनाही िे करू शकि नव्हि.े त्यामुळे त्यांची कल्पना पृर्थिी ही सागराि िरंगणारी

चकिी आह ेइिपि मयावक्रदि रातहली. पण ज्यांच्या आसपास समुद्र नव्हिा िे या पृर्थिीबाबि िेगळी

कल्पना करि होि ेअसणार.

तियार्थीः मला माहीि आह.े काही लोकांच्या दषृ्टीने पृर्थिी अजनूही नागाच्या फण्यािर आह,े िर काहींच्या मिे

िी कासिाच्या पाठीिर आह ेअशा कल्पना होत्या. भूकंप म्हणजे या प्राण्यांच्या हालचालीमुळे पृर्थिीचे

डोलण ेअसे त्यांना िाटे. पण ह ेप्राणी जतमनीिरच होिे. संपणूव समुद्र न पातहल्यान.े.. नजरेच्या टप्प्याि

न आल्याने... त्यांच्या कल्पना जतमनीिरील प्राण्यांशी तनगतडि होत्या ह े खरंच. कोठे िरी

टेकल्यातशिाय िस्िू तस्र्थर राहू शकिे ही कल्पना गरुुत्िाकषवणाच्या कल्पनअेभािी... त्या अनभुिाच्या

मयावदा ओलांडल्यातशिाय येण ेशक्य नव्हि.े इिर अनेक समूहाि िेगिेगळ्या कल्पना प्रचतलि होत्याच

असिील ना?

(त्या काळाि संशोधकांनी आपले म्हणण ेलोकांपयांि पोहोचिण्याचा प्रयत्न केला नाही काय की त्यांना

असे काही करण ेशक्य नव्हि ेकाय? पृर्थिी गोलाकार आह ेअसा तिचार त्याकाळी कशाच्या... कोणत्या

पुराव्यांच्या आधारे केला असेल?)

15

अध्यापकः अर्थावि प्रत्येक समूहाचा अशा कल्पनांचा खतजना असिो. त्यांना तमर्थके म्हणिाि. त्यांना िर्थये म्हणि

नाहीि. अनेक िेळा खर् या गोष्टी िर लोकांच्या धमवग्रंर्थाला प्रमाण मानण्याच्या सियीमुळे, तिचार

करण्याची इच्छा नसल्यान,े तिचार करायचा आळस असल्यामुळे, दांतभक धमवरक्षकांच्या,

संस्कृिीरक्षकांच्या दडपशाहीमुळे अशा कल्पना दडिून, दडपनू ठेिल्या जािाि. सोयीच्या कल्पना ि

समजुिी प्रसृि केल्या जािाि त्यामुळे अनेक युक्त्या करून लोकांना मूखव बनिणे सोप ेजािे.

तियार्थीः पण आिा कोणिेही दडपण नसिांना लोक सूयवग्रहण पाळिाि. शाळेि ककंिा घरी प्रयोग करून आम्ही

पातहलेल े आह े की ग्रहण कशामुळे घडिे. िरीही खेड्यािील शाळांि आजही सुटी क्रदली जािे.

शहरािील शाळांि देखील संस्कृिी रक्षक दगंा, मोडिोड करून पूिीच्या शिेीसंस्कृिीला अनलुक्षून

असलले्या, त्या व्यिसायांशी संबंतधि असलेल्या सणांसाठी शाळेला सुटी यायला लाििाि.

अध्यापकः कोणत्याही काळाि बहुसंख्य लोकांना िकव सुसंगि तिचार करण े त्रासदायक िाटिे. देि-धमव-संस्कृिी

रक्षण यांच्या नािाखाली होणारा अत्याचार त्यांना क्रदसि नाही असे नाही. पण त्यांना सगळ्याचा

बाजार मांडून दबुळ्या लोकांना दबािाि ठेिायचे असिे. तिचार करण्याबाबि आळशी लोक ह ेढोंगी

धार्मवक लोकांच्या उत्पन्नाचे साधन असि.े आळशी ि मेंद ू िापरायला ियार नसलले्या लोकांमुळे

भ्रष्टाचाराच्या साखळ्या बांधिा येिाि. पठरतस्र्थिीि आपण कसे िागायचे हा स्ििःलाच ठरिायला

हिे. नाहीिर ग्रहणाची कारण े पाठ करायची ि सुटी तमळायला हिी म्हणून ग्रहणाचे कारण पुढे

करायचे असा दटुप्पीपणा बरेच लोक करिाि.

तियार्थीः पण संशोधकांची मिे जगभरािील लोकांपयांि पोहोचलीच नाहीि िर त्यांना खरे काय ह े कसे

कळणार? छपाई यंत्राचा शोध लागल्यानंिर या पठरतस्र्थिीि र्थोडा फरक पडला. पण आजही लोकांना

धमव, मूिीपूजा, त्यासाठी गोंधळ करणे, रस्त्यािरून कनठळ्या बसिणार् या आिाजाि िाये िाजिि

तमरिणुका काढणे, मुठींनी दगडाची पूड ि प्रदषूक रंग ओिलले्या रांगोळ्या काढून ि गुलाल उधळून

हिा प्रदषूण करणे याि फारच रस असिो. काहीही छापून त्याचे तितिध कारणांनी िाटप करून

तिचारक्षमिांना झापडे लािण्याचे उपक्रम सदैि सुरू असिािच.

अध्यापकः अशा उत्सिाि गुंड लोकांचा पुढाकार असिो. त्यांच्यासाठी ह े पैसे गोळा करण्याचे साधन असिे.

यासाठी आपण बेसािधपणेही िकव तिचार करण ेसोडिा नये.

क्षमिाः तियार्थी तितिध घटनाचंी िकव संगि कारण मीमांसा करिाि

अध्यापकः पृर्थिी गोलाकार आह ेया कल्पनेच्या आधारे िोस्कानेल्ली या इटली दशेािील अभ्यासकाने, त्यापूिी

कोणीही न मांडललेी एक कल्पना मांडली. िी म्हणजे अॅटलांठटक महासागरािून चीन, जपान या

पूिेच्या देशांना जािा येईल. (पाहा बरं... जगाच्या आिाच्या नकाशांि ही कल्पना.) िोस्कानेल्लीचा

16

नकाशा असा नव्हिा ह े लक्षाि घ्या. िोस्कानेल्लीची ही कल्पना पधंराव्या शिकाचा तिचार करिा

महत्त्िाची होिी. याची कारण ेसांगिा येिील?

तियार्थीः आजच्यासारखी उपग्रहासारखी साधन ेउपलब्ध नसिाना देखील त्यांनी ही कल्पना मांडली ही तिशेष

गोष्ट आह.े तिचार करून जे पाहिा येि नाही त्यासंबंधाने काही तनरीक्षणे करून, त्याआधारे काही

कल्पना करण्यासाठी त्याला बराच िकव तिचार करािा लागला असणार. ही कल्पना पूणवपण े िेगळी

होिी. त्यादषृ्टीने ही कल्पना तिशेष आह.े दसुरे असे की त्यामुळे जलमागव शोधण्यासाठी आिश्यक

साधन... उपकरण ियार झाले होिे.

तियार्थीः धमावच्या िचवस्िाचा तिचार करिा िोस्कानेल्ली िेगळा तिचार करू शकला हचे त्याच्या कल्पनेचे

िेगळेपण आह.े

अध्यापकः िुमचे म्हणण ेबरोबर आह.े अनेक लोक एखादी कल्पना मान्य करिाि ि िेच अंतिम सत्य आह ेअस े

मानिाि िेव्हा त्याच िस्िुतस्र्थिीसंबंधाने एखादी िेगळी कल्पना मांडण्यासाठी धाडसाची गरज असिे.

िेगळी ि िास्ििाला धरून अशी कल्पना मांडणे ह ेबौतद्धक कष्टाचे ि संघषावचे काम असिे आतण ि े

करण्याचे कष्ट घ्यायची अनेकांची ियारी नसिे. असे तिचार जेव्हा मनाि येिाि िेव्हा व्यिी अस्िस्र्थ

होिे. ही अस्िस्र्थिा शारीठरक िाणही तनमावण करि.े यािून स्िास्र्थ तमळिण्यासाठी धीराची,

तचकाटीची, साित्याची गरज असिे.

िोस्कानेल्लीने स्ििःची ही कल्पना मांडिाना त्यापूिीच्या संशोधन सातहत्याचा आधार घेिला होिा.

परंि ुया कल्पनेि अचूकिा आणण्यासाठी त्याला पृर्थिीचा आकार, युरोप, आतशया या खंडांची मातहिी

हिी होिी. स्ििःची कल्पनाशिी ि गतणि तिषयाचे ज्ञान यांचा उपयोग करून १४७४ मध्ये त्यान े

युरोपािून पूिेकडे जाण्याचा जलमागव दाखिणारा ििा, नकाशा, बनिला. हा ििा त्याने तलस्बनला

पोिुवगालचा राजा अल्फान्सो पाचिा याच्याकडे पाठिला. त्याबरोबर त्याने एक पत्रही पाठिले. िे पत्र

काळजीपूिवक िाचा.

(आम्हाला िोस्कानले्लीने तलतहलेली मातहिी ि ििा याबाबि अंदाज बांधून एकोणीसाव्या शिकाि

ियार केललेी नकाशाची प्रि संदभव सातहत्यािून उपलब्ध झाली होिी. आिा आंिरजालाि ही प्रि

उपलब्ध आह.े)

"I give you material proof of a navigational route shorter than which you take to

Guinea. On my chart there are clearly drawn your shores from which you will

have to start navigation, always bearing West, and the shores at which you

17

should arrive, also how many sea miles you should travel from the city of Lisbon

to the most noble and great city of Quinsy."

ह ेपत्र िाचून कोणत्या गोष्टी िमुच्या लक्षाि आल्या?

तियार्थीः पत्रासोबि नकाशाही आह.े या पत्राि तलस्बन ि ेक्रिन्सी हा प्रिास कोणत्या मागावने करािा हे क्रदल ेआह.े

क्रकिी सागरी मैल प्रिास करािा लागले याची मातहिी क्रदली आह.े त्या काळी फॅदम ह े एकक

अतस्ित्िाि आल ेनसािे त्यामुळे िेव्हा मलै या पठरमाणाचाच िापर प्रिासी करि होिे असािेि.

अध्यापकः बरोबर. क्रिन्सी म्हणजे चीनमधील तबहजंग ही आिाची राजधानी. पधंराव्या शिकाि हा प्रदेश

क्रिन्सी म्हणून ओळखला जाि असे. आिा जगाच्या नकाशाि त्याचा प्रिास मागव पाहा.

तलस्बन सागराच्या क्रकनार् यापासून पतिम क्रदशेन ेप्रिास करायचा आह ेअसं िोस्कानले्ली का तलतहिो?

त्यािून त्यांना पूिेकडच्या देशाि पोहोचणे कसे शक्य होईल. (तियार्थी लहान गटाि भूगोलाच्या

साहाय्याने पत्रािील मातहिीचा अर्थव लाििाि.)

आल्फॉनसोला हा प्रिास धोक्याचा िाटला म्हणून त्याने िोस्कानेल्लीच्या पत्राकडे दलुवक्ष केले. आिा

िुम्ही प्रश्नांिर तिचार करा. राजाच्या प्रतिसादािर िोस्कनेल्लीला काय िाटल े असेल? राजाला

िोस्कानेल्लीने सुचिललेा प्रिास धोक्याचा का िाटला असािा? राजाने पत्राकडे दलुवक्ष केले िरीही त्या

पत्राला त्याने म्हणा िा त्याच्या अतधकाऱयांनी केराची टोपली दाखिली नाही याची कारण ेकोणिी

असािीि? आिाचा नकाशा ि िोस्कानेल्लीचा नकाशा याि कोणिा फरक आहे? असा फरक पडण्याचे

कारण काय?

(ह े मुि अंि स्िरूपाचे प्रश्न असल्याने तियार्थी बहुक्रदक् तिचार करायला मोकळे रहािाि. त्यासाठी

घाईने उत्तरे देण्याची सिय असणार् या तियार्थयाांकडून िेगिेगळी उत्तरे तमळण्याच्या दषृ्टीने त्यांना

र्थोपिून धरािे लागिे. सिावि प्रर्थम उत्तरे देणारे तियार्थी इिर तियार्थयाांच्या संर्थपणे ि शांिपणे तिचार

करून उत्तर देण्याच्या हक्कािर गदा आणिाि, अनािश्यक स्पधावत्मक िािािरण तनमावण करून काही

तियार्थयाांना मनाने िगावबाहरे जायला भाग पाडिाि. अशा तियार्थयाांना कौशल्याने र्थोपिून धरािे

लागि.े यासारख्या काही तियार्थयाांकडे त्यांच्या भरपूर िाचन ि चचाव करण्याच्या सियीमुळे मातहिीही

असिे. िी त्यांना इिरांबरोबर सहभागी करून घ्यायची असिे. असे तियार्थी ओळखून त्यांना, "िुम्ही

िुम्हाला असललेी मातहिी सिावि शेिटी सांगणार आहाि. प्रर्थम आपण आपल्या गटािील/िगाविील

तियार्थयाांकडे कोणत्या कल्पना/अंदाज आहिे ह े पाहू." अशी सूचना यािी. याबाबि सुरुिािीला पूणव

िाक्याि उत्तरे देण,े तितशष्ट पद्धिीने िाक्यरचना करणे याचा आग्रह धरला नाही िर बरे. पण

आिश्यकिा िाटल्यास तियार्थयाांने क्रदलले्या उत्तराची योग्य शब्दांि ि उतचि पद्धिीन ेपण र्थोडक्याि

पुनरािृत्ती करून तियार्थयाांच्या जाणीि कक्षेि उतचि अर्थावने निीन शब्द आणण ेयोग्य ठरिे.)

18

अध्यापकः १४८१साली ह े पत्र ि ििा तजनोव्हा यरे्थे रहाणार् या तिस्िोफर कोलंबस या खलाशाच्या हािी

पडला. या िक्त्याचा अभ्यास करून कोलंबसन ेप्रिासाची योजना आखली. यासाठी त्याला दहा िषे

लागली. योजना आखण्यासाठी त्याला एिढा मोठा कालािधी लागण्याचे कारण काय होि ेअसािे?

तियार्थीः िक्त्यािील मातहिी प्रिासाच्या दषृ्टीने पुरेशी नव्हिी. त्या आधारे कल्पना करून प्रिासाची योजना

आखायला िेळ लागला असणार. प्रिासाचा मागव अपठरतचि होिा. त्यादरम्यान कोणत्या संकटांना

िोंड यािे लागले याची कल्पना करणे, त्यांच्या सामना करण्याची िजिीज करणे या गोष्टी करायला

िेळ हा लागणारच. हा प्रिास स्ियंचतलि यंत्राद्वारे करायचा नव्हिा. त्यासाठी खास जहाजे ियार

करायला िेळ लागला असणार. दीघव प्रिासाि लागणारे अन्न, पाणी ि औषधांचे साठे, िे

तशजिण्यासाठी इंधन याची व्यिस्र्थाही सोबि न्यायची व्यिस्र्था करािी लागली असणार.

अध्यापकः िुमचे अंदाज बरोबर आहिे कारण िुम्ही साध्या प्रिासाच्या ियारीचा, शाळेिनू घरी येिाना

करायच्या धाडसी प्रिासाच्या ियारीचा अनुभि घेिललेा आह.े एकूण पाहिा मातहिी पुरेशा प्रमाणाि

नसणे, तिची खात्री नसण ेयासाठीच फार मोठ्या धाडसाची ि जोखीम पत्करण्याची गरज होिी. िुम्ही

दोन महत्त्िाच्या गोष्टी लक्षाि घेिलले्या नाहीि.

यािली एक म्हणजे प्रिासाला लागणारी साधनसामग्री ियार करण्यासाठी पैशांचे प्रचंड पाठबळ

आिश्यक होि.े हा पैसा तमळिण्यासाठी तितिध देशांच्या राजांना, त्यांच्या अतधकार् यांना भेटून

स्ििःची योजना, त्यामागचा अभ्यास पटिून दणे ेआिश्यक होिे, ही योजना त्या दशेाच्या दषृ्टीने कशी

फाययाची आह ेह ेपटिून देणे आिश्यक होिे. स्पेनचा राजा फर्डवनंड ि त्याची राणी इसाबेला यांना

िो स्ििःची योजना पटिून दऊे शकला. राजा-राणीला केिळ व्यापारासाठी नव्या मागावचा शोध

घेण्याि रस नव्हिा. धमावच्या पगड्यामुळे सामान्य लोकांप्रमाणेच त्यांनाही मृत्यूनिंर स्ििःसाठी

स्िगावि व्यिस्र्था करायची होिी. यामुळे त्यांना जशा व्यापारासाठी िसाहिी हव्या होत्या त्याचप्रमाणे

धमवप्रसारासाठीही त्यांना िसाहिी हव्या होत्या. त्यांनी कोलंबसाला िीन बोटी क्रदल्या.

याबरोबर त्या िसाहिीि उिरण्याचा परिानगी तमळािी म्हणून तसपांगुच्या (त्या काळचे जपानचे

नाि) ि कॅर्थचे्या (त्या काळचे चीनचे नाि) खानांना दणे्यासाठी दोन पते्र क्रदली. हा मुद्दा िमुच्यापैकी

कोणाच्याही लक्षाि कसा नाही आला?

तियार्थीः ...

अध्यापकः आपल्याला कोणाच्याही कंुपणाि तशरून, सीमा ओलडूंन िरे्थील फळे, फुल े तबनक्रदक्कि िोडायची

असिाि. आपण ही फळे, फुल े देिाला देणार... सत्कमव करणार आहोि िर िी इिरांच्या कंुपणािून

घ्यायला काय हरकि आह े असे आपल्याला िाटिे. यामुळे आपण त्यांना पुण्य तमळिून दिे आहोि

अशीही घमेंड आपल्याला असिे. एकीकडे देिाला सिवश्रष्ठ मानायचे िर दसुरीकडे त्याला त्यानेच

तनमावण केलले्या तनसगावला ओरबाडून त्याला लाच यायची असा हा प्रकार असिो. प्रिास करिाना

लोकांच्या शेिांि ि कंुपणाि आडोशासाठी तशरून िरे्थे घाण करून ठेिायची असिे. त्यासाठी

19

परिान्यांची गरज काय असा आपला साधासा प्रश्न असिो. दसुऱयांच्या शेिाि तशरून हुरडा ि उस

खाणे हा िर अनेकांना स्ििःचा जन्मतसद्ध हक्कच िाटिो. शहरािील मलुांना आपल्या िा दसुर् याच्या

कंुपणाि क्रक्रकेटसारखे खेळ खेळणे हा आपला हक्क िाटिो. त्यांचा हा हक्क (फुकटच्या सुतिधा) त्यांना

तमळिा म्हणून त्यांचे आई-िडीलही प्रयत्नशील असिाि. इिरांच्या तखडक्यांची िोडफोड करण्याचा

त्यांचा हक्कही ह ेलोक अबातधि ठेििाि. काय... खरं की नाही?

िुम्ही राजा-राणी यांनी क्रदलले्या पत्रांची गरज ि परिानगी मागण्याच्या आिश्यकिेचा तिचार करा.

स्पेनच्या राजाने कोलंबसाला क्रदलेल्या बोटींची नािे सान्िा, माठरया ि नीना अशी होिी. यासोबि

दतक्षण स्पनेमधील एका व्यिीने त्याला हपंटा ही बोट क्रदली ि शंभर खलाशी क्रदल.े बोटींची ही नािे

आपण पाठ करण्यासाठी तिचाराि घेि नाही. काय िैतशष्ट्ये असािीि या नािांची?

तियार्थीः कदातचि िी देिांची नािे असािीि. पण िी राजा-राणीचीही नािे नाहीि. हपटंा ह ेनांि त्या देणार् या

व्यिीचे नसेल. कोलंबसाला मदि देणार् यांनी स्ििःचे नाि देऊन त्यायोगे इतिहासाि अमर होण्याची

संधी दिडली असे िेर्थ ेम्हणायला हिे.

अध्यापकः स्पॅतनश भाषेि या नािांचा अर्थव काय आह े याचा शोध घ्या. शक्य झाल्यास राजा-राणीने क्रदलले्या

पत्रांची इंग्रजी रूपांिरे तमळिून िाचा. त्यािून िुम्हाला या पत्रांचे हिेू समजून घेण ेसोपे जाईल. या

प्रिासाि जे खलाशी क्रदले होिे त्यांच्यािर कोलंबसबरोबर प्रिास करण्याची जबरदस्िी करण्याि आली

होिी. याची कारण ेकाय होिी असािीि? येर्थील राज्यकारभाराबाबि काय सांगिा येईल?

तियार्थीः िेर्थे त्याकाळी हुकुमशाही असािी. म्हणजे राजा जुलमी असािा./ ह े खलाशी कैदी असािेि. त्यांना

तशक्षा म्हणून कोलंबसाबरोबर प्रिासाला धाडले असािे./ त्याकाळी माणसांना गलुाम म्हणून

बाळगण्याची प्रर्था असािी. या व्यिीने स्ििःच्या गलुामांना कोलंबसकडे काम करण्यासाठी सोपिले

असािे./ प्रिास धोक्याचा असल्याने स्ििः होऊन प्रिास करण्यासाठी कोणीही ियार झाल ेनसािे./

त्याकाळी उडि े गातलचे, डॅ्रगनसारखे महाभयंकर प्राणी यासंबंधाने अफिा प्रसृि करण्याि आल्या

होत्या./ त्यामुळे लोकांना जीतििाची भीिी िाटि होिी. या लोकांना स्ििःच्या कष्टांचा पुरेसा

मोबदला तमळेल याची शार्श्िी नव्हिी.

अध्यापकः असे जबरदस्िीने पाठिललेे लोक कोलंबसाने बरोबर घेिले याचा अर्थव काय होिो?

तियार्थीः कोलंबसला या लोकांपासून धोका होिा असणार कारण ि े स्ििःच्या आिडीखािर िा पैसे

तमळिण्यासाठी म्हणून प्रिासाला आले नव्हि.े/ िे खलाशी होिे त्यामुळे रागाने कोलंबसला ठार करून

िे स्ििः परि ूशकले असि ेिा एखाया अन्य ठठकाणी िस्िी करू शकले असि.े/ त्यांना सांभाळून घऊेन,

त्यांच्याशी गोड बोलनू, त्यांच्याकडून कामे करून घेण ेकोलंबसाला भाग होि.े याबद्दल अतधक मातहिी

िुम्ही (आिंरजालािून) तमळिू शकिा.

अध्यापकः कोलंबस ज्या काळाि. ज्या पठरतस्र्थिीि प्रिास करणार होिा िी लक्षाि घिेा प्रिासाठी त्याला

स्ििःजिळ कोणि ेगणु असण्याची आिश्यकिा होिी?

20

तियार्थीः उत्तम ि सुदढृ शरीर कारण प्रिास कष्टांचा होिा./ एकाग्रिने ेअभ्यास करून तमळालले्या मातहिीच्या

पलीकडे जायला लागणारी तिचार शिी/ तचकाटी. यामुळे िो दहा िष े ियारीसाठी दऊे शकला/

हरहुन्नरी. लोकांना सांभाळून घणेे ि त्यांच्याकडून आपल्याला हिे िे काम करून घणेे यासाठी त्याच्या

योग्य प्रकारे बोलणे, कामे समजािून सांगणे, िी बरोबर होि आहिे की नाहीि ह े पाहण.े/ धाडसी

असल्यान े िो अपठरतचि मागावने दीघव मदुिीचा प्रिास करू शकला./ धार्मवक. कदातचि त्यालाही

धमवप्रसार करून स्िगावि जायचे होिे./ खूप धन तमळिण े ह े त्याचे स्िप्न असािे. म्हणनू त्याने

पूिेकडच्या देशाचा मागव शोधण्यासाठी स्ििःच्या सिव शिी पणाला लािल्या./ दरूदशी. म्हणून िो

अशा धोक्याच्या प्रिासाची योजना आखून, िी इिरांना पटिून दऊेन, त्यासाठी लागणारी

जुळिाजुळि करू शकला./ उयोगी, उयमी. इिक्या गोष्टी करायच्या ि करिून घ्यायच्या िर सिि

काम करण्याला पयावय नाही./ सािधानिा. आपल्या आजूबाजूला काय चालल ेआह,े काय घडि ेआह े

याबाबि सािध राहून अंदाज बांधल्याखेरीज मानिी िा नसैर्गवक संकटांपासून स्ििःला िाचििा

येणार नाही.

अध्यापकः एकादे कायव हािी घऊेन ि ेपार पाडण्यासाठी व्यिीजिळ कोणिे गणु हिेि ह ेिुम्हाला माहीि आह.े

आपले ध्येय लक्षाि घऊेन या गणुांची जोपासना व्यिी करू शकिे, िे गुण स्ििःि बाणिू शकिे.

कोलंबसाच्या काळापयांि नौकानयनतिज्ञान बर् यापैकी प्रगि झाले होिे. होकायंत्राचा सोध लागला

होिा त्यामुळे सागराि क्रदशा समजणे शक्य झाले होि.े जहाजे चालिण्यासाठी तशडांचा िापर

करण्याचा प्रघाि पडला होिा. तशडांमुळे काय साधिे?

तियार्थीः त्याि िारा भरून फुगिटा ियार होईल अशा प्रकारे तशडांची (कापडी पडदे) रचना असि.े यामुळे

िार् याच्या क्रदशेने जहाज िेगाने प्रिास करू शकि.े त्यामुळे िल्हिण्याचे कष्ट कमी होिाि.

अध्यापकः पिन ऊजाव िापरण्याची ही युिी म्हणजे मानिाचा तनसगवऊजाव स्ििःच्या दािणीला बांधण्याचा...

त्यािर कबजा तमळिण्याचा हा प्रयत्न आह.े तशिाय ही ऊजाव खर्चवक ि प्रदषूण तनमावण करणारी नाही.

तशडांसाठी खचव झाला िरी कष्ट िाचणे, िेळ िाचण,े कमी खचावि प्रिास होण ेया गोष्टीही महत्त्िाच्या

असिाि.

कोलंबसाच्या िाफ्यािील बोटी अरंुद होत्या ि प्रत्येकीला िीन िीन तशडे होिी. त्या गडद रंगाने

रंगिल्या होत्या. त्यािर स्पने देशाचे ध्िज फडकि होिे. पंधराव्या शिकािील घटनेबाबिची ही

मातहिी आपल्याला कोणत्या साधनांमुळे तमळिे?

तियार्थीः त्या संबंधीच्या लखेी नोंदी, तचते्र, इत्यादीिरून.

अध्यापकः कोलंबसाने आपल्या प्रिासाच्या ियारीची ि प्रिासाची सतिस्िर दैनंक्रदनी तलतहललेी आह.े तशिाय

त्याच्या जहाजांची तचते्रही उपलब्ध आहिे. (मूळ पुस्िकािील तचते्र तियार्थयाांना दाखिली.)

कोलंबसाच्या दैनंक्रदनीिील शुक्रिार ३ ऑगस्ट १४४२ या क्रदिसाची एक नोंद पाहा.

21

"At Palos, A harbor north of (Adiz) at 8 o'clock and placed with wrong breeze till

sunset."

या नोंदीिरून आपल्याला कोणिी मातहिी तमळिे?

तियार्थीः आठ िाजिा आक्रदझच्या उत्तरेला असलेल्या पालोस बंदराि सूयव मािळेपयांि (अधंार होण्यापूिी)

जहाजे िार् याच्या तिरुद्ध क्रदशेने उभी करून ठेिली. कदातचि यािेळी प्रिासाला अनुकूल पठरतस्र्थिी

नसािी.

अध्यापकः कोलंबसने एकूण दोनश ेचाळीस क्रदिस प्रिास केला. भूमीिर पाय ठेिण्याची नोंद त्याने पुढील प्रकारे

केली आह.े

"गरुुिार ११ ककंिा शुक्रिार १२ ऑक्टोबर. सूयव मािळल्यानंिर मध्यरात्र होण्यापूिी िीन िास."

(चचेचे मुदे्द- कोलंबसने दोन िारांची नोंद का केली असािी? नोंदीि िेळ तलतहण्यासाठी त्याने कोणत्या

साधनाचा उपयोग केला असािा?- गृहपाठ)

भूमीिर पाय टेकिाच कोलंबसच्या/ खलाशाच्या/ एखाया अतधकार् याच्या/ जहाजांिरील धमवगुरूच्या/

डॉक्टरच्या िोंडून कोणिे उद्गार तनघाले असािेि याचे नाट्यीकरण करण्याची इच्छा असल्यास ियारी

करून या. पुढच्या िासाला त्याचे सादरीकरण करण्यासाठी काही िेळ राखून ठेिू.

अध्यापकः कोलंबस ज्या भूमीिर चीन समजून पोहोचला िी भूमी म्हणजे िेगळे खंड होि.े या भूमीिरील लोक

कोलंबस ि त्याच्या सहकार् यांशी तमत्रत्िाने िागल.े अर्थावि कदातचि सुरुिािीला त्यांच्यािर दहशि

तनमावण करण्यासाठी काही प्रमाणाि हहसंाचाराचा अिलंब केला गलेा असण्याचीही शक्यिा आह.े

परंि ुहा प्रदेश चीन नाही ह ेकोलंबसाच्या लक्षाि आल ेनाही. या खंडाच्या क्रकनार् या-क्रकनार् याने िो

िीन मतहने भटकला परंि ुत्याला कोणी राजा िा खान भेटला नाही. माकोपोलोने िणवन केललेे तसपांग ु

ि कॅर्थे ह ेदेश या भूमीच्या जिळपास असािेि असा त्याचा समज होिा. मात्र ही भूमी तनसगवसंपन्न

आह,े येर्थील लोकांना आपल ेगलुाम बनििा यईेल ही मातहिी स्पेनच्या राजा-राणीकडून शाबासकी

तमळिण्याच्या दषृ्टीन ेत्याला परेुशी होिी.

या मातहिीिरून कोणिी गोष्ट स्पष्ट होिे?

तियार्थीः कोलंबस इतच्छि ठठकाणी पोहोचला नव्हिा./ त्याचा प्रिासमागव चुकला असािा./ त्याला नकाशाचा ि

संबंतधि मातहिीचा अर्थव लाििा आला नसािा./ होकायंत्राने बरोबर काम केल ेनसािे./ िोस्कानेल्लीचा

नकाशा चुकीचा होिा असािा./

अध्यापकः यािर मौज म्हणून... तिरंगुळा म्हणून अतधक तिचार करा. १३ ऑगस्ट १९९१ च्या महाराष्ट्र

टाईम्समध्ये एक बािमी आली होिी. १२ ऑक्टोबर १९९१ या क्रदिशी िॉहशंग्टनमध्ये कोलबंसाच्या

अमेठरका शोधाला पाचशे िषे पूणव झाली म्हणून समारंभ केला जाणार आह.े (हा पाठ त्याच

कालखंडाि घेिला गलेा.) त्याला अनेक जणानंा तिरोध आह.े कोलंबसाने चीन समजून अमेठरकेचा

शोध लािला ह ेखरे नाही असा त्याि म्हटले आह.े अमेठरकेच्या शोधाचे श्रेय नॉिेजीय लोकांचे आह.े

22

रेड इंतडयन लोकांची िर िी मािृभूमीच आह.े त्यांना तिस्र्थातपि करूनच, त्यांची साधनसंपत्ती

बळकािून युरोपीय लोकांनी िरे्थे िसाहिी तनमावण केल्या आहिे. अशा प्रकारचे िाद तनमावण होण्याची

कारणे कोणिी?

तियार्थीः नॉिेजीय लोकांनी शोध लािला ह ेसिाांना माहीि नसले./ क्रकिीिरी घटना सहज घडिाि पण काही

लोकांना प्रत्येक गोष्टीचा गाजािाजा करायचा, त्याची बािमी बनिायची, त्याचे श्रेय घ्यायचे,

त्यासाठी बतक्षसे तमळिायची, त्यासाठी पुरस्कार तमळिायचे, कायम स्िरुपाच्या नोकर् या

तमळिायच्या यामुळे ह ेघडि.े/ काही दशेािील लोक आपल्याकडे घडणार् या सिव घटनांच्या पद्धिशीर

नोंदी ठेििाि त्या सिाांचा पद्धिशीर गाजािाजाही करिाि. स्ििःच्या सोयीने स्ििःच्या पराक्रमाचे

िणवन करिाि. त्यांनी केलले्या गोष्टी पराक्रम ठरिाि. दसुऱयांनी िेच केले िर िी लूट ठरि,े अत्याचार

ठरिो. या नोंदी इतिहासाचा भाग बनिाि.

अध्यापकः कोणत्याही मातहिीला अिास्िि महत्त्ि देिा नये कारण िस्िुतस्र्थिी पूणवपण ेिेगळी असण्याची शक्यिा

असि ेअसे आपण यापूिीही अनेकदी पातहले आहे. तिशेषिः त्यासंबंधािील व्यिीला िर फार महत्त्ि

देिाच नय.े एखादी तनर्मविी होण्याि, एखादी घटना घडण्याि अनेक व्यिींचा सहभाग असिो, पण

काही लोक काही काम न करिाच स्ििःचे नाि पुढे करिाि ि हसंहाचा िाटा उचलला अशी द्वाही

स्ििःच्या भाटांकरिी (आिा तितिध आंिरजाल सुतिधांचा िापर करून) क्रफरििाि. त्या िास्िूिर,

िस्िूिर ि सातहत्यािर कोरून ठेििाि. याला इलाज नसिो. िुमच्या आसपास असे अनेक ‘र्थापाडे

हसंह (धूिव कोल्ह)े’ िुम्हाला आढळिील. त्यामुळे याला फार महत्त्ि देण ेटाळािे हचे उत्तम.

स्िाध्यायः

१) संस्कृि िा अन्य भाषातिषयांच्या िातसकेला पुढील ऋचेचा अर्थव समजून घ्या.

चक्रणांसः परीणह ंतहरण्यने मतणना शंभमाना।

नतहन्िानासतस्ितिरुस्ि इंद्र ंपठरस्पशो अदधात्सूयेय॥

२) कोलंबसाचे गिवगीि ही कुसुमाग्रजांची कतििा तमळिून िाचा. किी कुसुमाग्रजांनी कोलंबसच्या

कायावची प्रशंसा केली आह.े त्याबद्दल िुमचे मि... तिचार दहा ओळीि तलहा. (त्याच्याकडे

माणसाच्या तजद्दीचे प्रतिक म्हणून पाहायचे की एक तनदवय आक्रमक म्हणनू पाहायचे की त्याला

त्याच्या धाडसाच्या बदल्याि तमळालेल्या तशक्षेमुळे त्याची कीि करायची...)

िरील पाठ आिंरक्रक्रयांबाबि अनेक िेळा पुढील प्रश्न उपतस्र्थि होिाि.

इतिहास तशकिणे म्हणजे तिज्ञान तशकिणे आह ेकाय?

प्रत्यके ऐतिहातसक घटनेची इिकी तचक्रकत्सा करायची ठरिली िर अभ्यासक्रम पूणव करण ेशक्य

आह ेकाय? (अभ्यासक्रम, पाठ्यक्रम म्हणजे काय, तशकणे म्हणजे काय याचा तिचार अध्यापकांनी

जरूर करािा. नव्या भूमीचा शोध घणेाऱयांची यादी िोंडपाठ असणे आिश्यक की त्यांनी केलेल े

23

कायव, त्यािून मानिाच्या जगण्याला तमळालले्या िेगळ्या क्रदशा ह ेमातहिीचा अर्थव लािून समजून

घेण्याचे कौशल्य त्यांना प्राप्त होणे महत्त्िाचे याचा या प्रश्नासंबंधाने जरूर तिचार व्हािा. िरील

पाठानंिर भूमी शोध घेणार् या अन्य धाडसी व्यिींचा अभ्यास तियार्थयाांिर सोपिणे शक्य आह.े

तियार्थयाांना गुणित्तापूणव बौतद्धक ि भाितनक गुिंिणूक नसेल िर त्यांच्या ऊजेला, उमीला योग्य

काम कोठून तमळणार.)

प्रत्येक ऐतिहातसक घटनेच्या संदभावि अशा प्रकारे पाठ घेण्याच्या दषृ्टीने सिवच तशक्षकांना सहज

अतिठरि मातहिी तमळू शकेल काय? (आिा हा प्रश्न तमटला आह ेअस े म्हणायला हरकि नाही.

गेली काही िषे ग्रामीण ि शहरी अशा दन्हा भागािील अध्यापकांबरोबर संिाद साधण्याच्या संधी

तमळाल्या. यािील बहुसंख्य अध्यापकांजिळ मातहिी तमळिण्याचे चलाख साधन आह ेपरंि ुत्याचा

व्यिसातयक (अध्ययनासाठी) उपयोग करण्याचे त्यांना जमललेे नाही. या व्यतिगि साधनाचा ि े

सिि िापर करि असिाि. यामुळे त्यांचे स्ििःच्या कामाि क्रकिी लक्ष असि ेहा प्रश्न पडिो.)

तियार्थी बोलिच नाहीि िर या पाठाि सहभागी झालेल्या तियार्थयाांप्रमाणे िे उत्तरे देिील काय?

(तियार्थयाांना सिि गडबड नको -िोंडे बंद ठेिा- ही सूचना ऐकण्याची सिय असि ेत्याचा िर हा

पठरणाम नाही ना ह ेिपासून पाहा.)

अशा प्रकारचे पाठ घऊेन काय साधणार? उगाचच तियार्थयाांचे आतण तशक्षकांचे श्रम, िेळ िाया

जाणार. करायचा काय हा इतिहास उकरून? परीक्षेपरुिी मातहिी लक्षाि रातहली की पुरे.

(अनेकांना अध्यापनाचा पेशा म्हणजे र्थािरु-मािुर काम करण्यासाठी तनमावण केललेी िहहयाि

िेिन तमळिून देणारी रोजगार हमी योजना िाटि असािी. काहीजण राजकीय पक्षांची काम े

करण्याि गुंिललेे असिाि.)

तियार्थयाांची डोकी म्हणजे काय पोिी आहिे?

तशकिण्याची ियारी करायला एिढा िेळ यायला आम्हाला दसुरे उयोग नाहीि काय? आम्हाला

घरं आहिे. संसार आह.े मलुं बाळं आहिे. िुम्हाला दसुरे काय उयोग आहिे?

आम्हाला शाळाबाह्य कामे असिाि. ह ेकधी करायचं?

अशा प्रश्नांची यादी खूप मोठी आह.े िी सनािन आह.े यािील अनेक प्रश्नांचा उपयोग नेहमीच काम

टाळण्यासाठी करिा येिो ह ेअनुभिाने मला माहीि आह.े मीही घरािली सिव काम े करूनच अध्यापनाची ियारी

करि होि.े घरािल्या कुठल्याही कामािून माझी सुटका नव्हिी ककंिा कामाच्या ठठकाणी कोणिेही काम टाळल े

नव्हिे. पण जेिढा िेळ तमळे त्याि तशकस्िीने जबाबदार् या पार पाडल्यामुळे मला समाधान िाटे. िगाविला माझा ि

तियार्थयाांचा िेळ िाया जाऊ नये म्हणून व्यिस्र्थापन करण्यासंबंधाने घरकामे करि असिानाच मी तिचार करि असे.

अध्यापनाची गरज म्हणून िाचनाची सिय जाणीिपूिवक तिकतसि केली. अध्ययन कशासाठी याची उत्तरे प्रयत्नपूिवक

तमळिली ि समजून घेिली. आिा िर आंिरजालाि सिव मातहिी उपलब्ध आह.े त्यामुळे तियार्थयाांनाही उत्कृष्ट

अध्ययन क्षमिा आत्मसाि करण्याच्या संधी देिा यिेील.

24

या तिचारांच्या पार्श्वभूमीिर इतिहास अध्ययनाच्या एका महत्त्िाच्या हिेूकडे लक्ष िेधणारा पुढील उिारा

िाचणे उपयुि ठरेल.

"Even the most gifted individual, whether poet or physicist, will not realize his full

potential or make the fullest contribution to his times unless the imagination has to been

kindled by aspirations and accomplishments of those who have gone before him. Humanist

scholars therefore… the privilege and obligation of interpreting the past to each new

generation of men who necessarily must live in one little stretch of time."

Commission on humanities U.S.A. 1962

पूिवजांनी केलले्या कृिी, त्यांच्या आकांक्षा, त्यांनी साध्य केलेल्या गोष्टी ििवमानािील तपढीि कल्पना जागृि

करिाि ह ेतनतिि. व्यिीची स्ििःच्या सिव क्षमिांना अतभव्यि करण्याची क्षमिा तिकतसि होण्यासाठी ही जागृिी

प्रेरक ठरिे. मानव्य िज्ज्ञांना प्राप्त असलेल्या तिशेष अतधकारांमुळे िे प्रत्येक तपढीसाठी इतिहासाचा अर्थव लािण्याची

जबाबदारी स्िीकारिाि. नव्या भूमीचा शोध या मुद्द्यािरील पाठादरम्यान काही प्रमाणाि तियार्थयाांना अर्थव संघठटि

करण्याची संधी क्रदललेी आह.े मातहिीिर प्रक्रक्रया करण्याच्या आनुषगंान ेत्या मातहिीचा स्ििःच्या दैनंक्रदन जगण्याशी

असललेा संबंध लक्षाि यणे्यास मदि होईल अशी अपके्षा आह.े तितिध प्राचीन संस्कृिींच्या अभ्यासािून त्यांना भूमी

ि त्यािील नैसर्गवक संपत्ती, काळ ि माणसांचे जगण ेयािील परस्परसंबंध लक्षाि यईेल. यामुळे तितिध प्रसंगाि ि े

स्ििःच्या भूतमका उत्तम प्रकारे पार पाडू शकिील.

ज्या तियार्थयाांना िाचनाची आिड आह ेत्यांना कोलंबसच्या इिर सफरी, त्याला बेड्या घालण्याचे, त्याच्या

छळाचे प्रसंग यासंबंधीची मातहिी िाचू शकिील ि इिरांना िी कर्थारूपाि सांग ू शकिील. राजा-राणीकडून

प्रिासासाठी धन तमळाल ेिरी त्याची मोठी ककंमि त्याला मोजािी लागली ह ेसत्य त्यांना पठरतचि होईल. त्याच

िेळी त्याने शोधलले्या मागावमळेु अमेठरकेि िसाहिी केल्या गेल्या पण या िसाहिी करिाना िेर्थील मलूिासीयांना

आक्रमकांनी केलले्या कोणत्या हालांना सामोरे जािे लागल ेयाची मातहिी िाचायला सांगिा येईल. यासाठी युिाल

हरेारी यांचे होमो सातपएन ह ेपसु्िक उपयिु ठरेल.

संपकव ः

rsatya.rawool@gmail.com