Post on 15-Jan-2023
Autor: Antoni Kolek*
Tytuł: „Prekariat” jako nowa klasa społeczna. Geneza, istota, wyzwania
Title: "Precariat" as a new social class. Origin, nature, challenges
Streszczenie:
Termin „prekariat” pochodzi od angielskich pojęć „precarious” – niepewność oraz
„proletariat”, w literaturze występuje wiele definicji odnoszących się do „prekariatu”, jednak
wspólnym atrybutem większości z nich jest odwoływanie do przyszłej niepewnej sytuacji
jednostki. Zestawienie tych dwóch terminów pod pojęciem "prekariat", może być
charakterystyczne dla coraz większych grup, które pozbawione są stabilności zatrudnienia i
pewności zarobkowania. Zjawisko to determinuje powstawanie nowych wyzwań i zagrożeń
zarówno dla jednostek jak i dla społeczeństwa, a także dla polityk publicznych państw. Celem
niniejszej pracy jest przedstawienie istoty oraz skali zjawiska prekariatu w Polsce. W
pierwszej części praca zawiera definicję pojęcia, a także genezę oraz główne cechy zjawiska.
W drugiej części przedstawione są przedstawienie sytuacji jednostek na rynku pracy wobec
rosnącej skali nietypowych form zatrudnienia, a także możliwe konsekwencji jakie niosą za
sobą przemiany na rynku pracy.
Summary:
The term "prekariat" comes from the English terms "precarious" - the uncertainty and
the "proletariat", in the literature there are many definitions for "precarity", but the common
attribute of most of them refer to the uncertainty of the future. The combination of these two
terms, the term "prekariat" may be more characteristic of larger groups, which are devoid of
stable employment and earning confidence. This phenomenon determines the emergence of
new challenges and threats, both for individuals and for society, and for public policies of
states. The purpose of this paper is to present the essence and the scale of precarity in
Poland. In the first part of the work includes a definition, as well as the origins and main
features of the phenomenon. The second section describes the present situation of individuals
1
in the labor market to the growing scale of atypical forms of employment, as well as possible
consequences posed by changes in the labor market.
Słowa kluczowe: prekariat, klasa prekaryjna, praca, zatrudnienie, kodeks pracy, niepewność,
Wstęp
Światowy kryzys gospodarczy powodujący wzrost bezrobocia to niejedyny problem w
dla pracowników. Zmiany dokonujące się w sferze pracy powodują strukturalne zmiany w
obszarze zatrudnienia i pojawianie się nowej klasy społecznej jaką jest „prekariat”. Termin
ten odnosi się do agielskich pojęć „precarious” – niepewność oraz „proletariat”, czyli
określenie klasy robotniczej. Niniejsza praca ma na celu przedstawienie genezy, istoty i skali
zjawiska formowania się klasy prekaryjnej, a także określenie możliwych konsekwencji
wynikających z rosnącego braku stabilnoście w sferze pracy. Hipoteza zawarta w pracy
zawiera się w sformułowaniu „powstanie klasy społecznej – prekariatu powoduje powstanie
nowych kwestii społecznych”. Zjawisko to nie jest jeszcze zbadane w sposób zadowalający,
nie ma także obszernej literatury, ani różnorodnych badań, jednak wiedza potoczna oraz
obserwacje zmian w sferze pracy zmuszają do przemyśleń i skłaniają do zgłębienia tematu.
2
Część I Nowa klasa społeczna – prekariat
Pojęcie „prekariatu” powstało od złożenia angielskich terminów „precarious” –
niepewność, wraz z pojęciem „proletariat”. Mnogość definicji pojęcia może świadczyć
zarówno o jego świeżość w sferze nauki oraz braku zgody co do desygnatów tego termin.
Można jednak wyróżnić atrybuty wspólne dla większości stosowanych definicji, należą do
nich odwoływanie się do przyszłej niepewnej sytuacji jednostki, brak stabilności,
funkcjonowanie w systemie kapitalistycznym oraz wykluczenie z powszechnego systemu
zabezpieczenia społecznego. Należy jednocześnie zauważyć, że pojęcie „prekariatu” nie
powinno być kojarzone tylko z osobami ubogimi, bezrobotnymi, czy pracującymi na umowy
czasowe. G. Standing zauważa, że zakres pojęcia prekaryjności może być odnoszony do
większych mas społecznych, wyłaniających się z nowych podziałów społecznych
determinowanych przez zjawiska i procesy związane z gospodarką kapitalistyczną.
Aby móc określić, że dane grupy społeczne tworzą klasę prekariatu należy przyjąć
założenie o klasowości społeczeństwa. Termin klasy społecznej jest jednym z głównych
sposób charakterystyki stratyfikacji społecznej. Za twórce pojęcia uważa się Georga Williama
Hegla, który dzielił społeczeństwo na klasy: rolniczą, przemysłową i myślącą1. Inną definicję
klas społecznych przedstawiał Karol Marks, który twierdził, że przynależność do danej klasy
związana jest z posiadaniem, lub brakiem środków produkcji, uznając przy tym, że w
społeczeństwie kapitalistycznym istnieją dwie zwalczające się klasy: burżuazja oraz
robotnicy2. Jeszcze inny podział proponował Wiliam Warner dzieląc społeczeństwo wg
potencjału ekonomicznego i prestiżu społecznego na trzy klasy: wyższą, średnią oraz niższą a
każda z nich dziali się jeszcze na wyższą i niższą3. Kolejną propozycją podziału
społeczeństwa na klasy zaproponował Gaetano Mosca, którzy za kryterium podziału
przyjmował możliwość rządzenia. Zdaniem G. Mosci w społeczeństwach posiadających
1 Hegel G.W., Wykłady o estetyce, Warszawa 1964 r.
2 Marks K., Kapitał, Warszawa 2012 r.
3 Warner W., Structure of American Life Chicago 1952r. 3
suwerenną władzę na danym terytorium można wyróżnić klasę rządzących i rządzonych.
Klasa rządzących z kolei dzieli się na elity i administrację, natomiast klasa rządzonych
pomimo swojej niejednolitości odznacza się uległością wobec klasy rządzącej4. Także Pierre
Bourdieu w swoich pracach dzielił społeczeństwo na klasy według hierarchii podlegania,
wyróżniając klasy, nazywane fakcjami: dominującą, pośrednią i zdominowaną5. Powyższe
teorie odnoszą się do całości społeczeństwa rzadko kiedy uznając, że poza wymienionymi
klasami w społeczeństwie mogą funkcjonować inne, nie uwzględnione w teorii klasy
społeczne. Guy Standing prezentuje z goła inną teorię nie dzieląc społeczeństwa w sposób
pełny, a jedynie twierdząc, że na skutek przemian w sferze pracy, a także wielu zjawisk,
powstała nowa klasa społeczna zwana prekariatem.
Należy także zastanowić się nad terytorialnym odniesieniem zjawiska prekariatu.
Nieuprawnionym wydaje się stosowanie pojęcia klasy prekariatu w kontekście państw
narodowych jako jednostek analizy. Odpowiednim natomiast wydaje się stosowanie terminu
„prekariat” do określania klasy społecznej społeczeństw cywilizacji zachodniej. Jak twierdzi
E. Wallerstein wyjaśnianie ogólnych zjawisk powinno dokonywać się nie odrzucając
europocentryczną koncepcję państwa narodowego, a właściwą drogą jest właśnie
rozpatrywanie zjawisk i procesów ujętych według optyki cywilizacyjnej6.
Ugruntowany przez kilkanaście dekad system zabezpieczenia społecznego, przyjęcie i
stosowanie międzynarodowych standardów pracy i płacy7, a także wspólnota kulturowa
wydają się być głównymi wyróżnikami cywilizacji zachodniej.
Geneza zjawiska:
4 Mosca G., Elementi di scienza politica, Rzym 2009 r.
5 Bourdieu P., Co tworzy klasę społeczną? O teoretycznym i praktycznym istnieniu grup, Recykling idei, nr11/2008 r.
6 Wallerstein I., Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Warszawa 2007 r.
7 Działalność Międzynarodowej Organizacja Pracy wpłynęła na sformułowanie podstawowych praw pracowników, a także minimalnych norm zabezpieczenia społecznego
4
Guy Standing Twórca pojęcia „prekariat” wymienia siedem głównych gwarancji
związanych ze sferą pracy, które powinny być zabezpieczone przez ustawodawstwo, układy
zbiorowe pracy, kontrolę pracodawcy, a których brak określa jako przejawy klasy
prekaryjnej:
- brak gwarancji podjęcia i świadczenia pracy, lub wsparcia w przypadku bezrobocia
- brak zapewnienie ochrony pracownika przed zwolnieniem
- brak pewności wykonywania danej pracy oraz wykonywania uprzednio umówionych
obowiązków;
- brak bezpieczeństwa w pracy, brak standardów BHP, brak zabezpieczenia społecznego
na wypadek chorób i wypadków
- brak gwarancji podnoszenia umiejętności, szkoleń, jak i właściwego wykorzystania
nabytych umiejętności w pracy
- brak gwarancji stałego dochodu
- brak możliwości reprezentacji i przedstawicielstwa interesów pracownika8,
Wymienione zjawiska związane są zarówno ze sferą regulacji państw, mechanizmów
ekonomicznych, a także postawami społecznymi prezentowanymi przez obywateli państw
głównie cywilizacji zachodniej. Nie trudno także zauważyć, że większość, lub wszystkie
wymienione przez Standinga braki gwarancji dotykają osobę zatrudnioną w polskim systemie
prawnym na umowę zlecenie, lub umowę o dzieło9.
Przyczyny wyodrębniania się nowej klasy społecznej należy wiązać z przemianami
dokonującymi się w sferze pracy, a także zmianami technologicznymi na nie oddziałującymi.
8 Standing G., Prekariat - Nowa niebezpieczna klasa. Londyn 2011 r.
9 Czyli na podstawie umów cywilnoprawnych, których regulacje znajdują się w Kodeksie Cywilnym 5
Wzrost udziału nietypowych form zatrudnienia10, obserwowany jest w Polsce od niemal
dekady. Poniższy wykres przedstawia zmianę odsetka pracowników zatrudnionych na czas
określony w stosunku do ogółu zatrudnionych w latach 2000-2011. Z wykresu wynika, że w
roku 2000 pracownicy zatrudnieni na czas określony stanowili zaledwie 5,7% , a także, że
odsetek ten rósł do 2007 roku osiągając wartość najwyższą 28,1% i utrzymując się na
podobnym poziomie przez kolejne 4 lata by w 2011 roku wynosić 27,1% zatrudnionych na
czas określony jako odsetka wszystkich pracujących.
Wykres 1. Pracownicy zatrudnieni na czas określony jako % wszystkich zatrudnionych
w Polsce w latach 2000-2011
Źródło: biuletyn 117 IPBBS za EUROSTAT, Warszawa 2012
10 Termin „nietypowe formy zatrudnienia” ma na celu obiektywne przedstawianie sytuacji. W debacie publicznejzarówno w Polsce jak i na świecie spotyka się nacechowane emocjonalnie „umowy śmieciowe” czy „junk jobs”
6
Takie zmiany związane są nie tylko z transformacją polskiej gospodarki, przyjęciem
koncepcji flexicurrity oraz dopuszczeniem i propagowaniem umów cywilnoprawnych w
polskim systemie prawnym, ale także z uciekaniem pracodawców od konieczności
zapewniania pracownikom stabilności świadczenia pracy i ponoszenia kosztów podatkowych
i składkowych za pracę wykonywaną przez zatrudnianych pracowników.
Jednym z głownych aspektów uelastycznienia wykonywania pracy jest możliwość
świadczenia pracy na czas określony. Z badań EUROSTAT-u wynika, że osoby zatrudnienie
na umowy o pracę na czas określony w najmniejszym stopniu dotyczy pracowników z
wyższym wykształceniem 18,5%, podczas gdy ich największy odsetek dotyczy pracowników
z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym 47,9%. Wyniki prezentuje wykres numer 2.
Wykres 2. Wykształcenie a czas wykonywania pracy
Źródło: EUROSTAT, za biuletyn 117 IPBBS, Warszawa 2012 r.
7
Jednocześnie warto podkreślić, że klasa prekaryjna reprezentowana jest najsilniej w
najmłodszych grupach wiekowych. Z poniższego wykresu wynika, że ponad 80% osób w
wieku 18-20 lat pracuje na podstawie umów cywilnoprawnych. Jednocześnie wraz ze
wzrostem wieku odsetek ten spada do poziomu 26% dla grupy wiekowej 30-32 lata. Wydaje
się, że bardzo wysoki odsetek osób pracujących na podstawie umów cywilnoprawnych w
najmłodszej grupie wiekowej wynika jednocześnie z braku odczuwania potrzeby stabilnej
pracy przez młodych ludzi oraz nadużywania tej formy zatrudnienia przez pracodawców.
Niepokój budzi wysoki odsetek osób w kolejnych grupach wiekowych, gdyż wówczas
stabilność pracy i pewność zarobkowania staje się jedną z podstawowych potrzeb, a wręcz
czynników warunkujących zaspokajanie innych potrzeb (mieszkanie, rodzina, samorozwój)
.
Wykres 3. Udział umów cywilnoprawnych wśród wszystkich umów wg grup wiekowych
Źródło: sedlak&sedlak, za: Raport „Młodzi 2011”
Powyższy wykres przedstawia udział osób w wieku 18-32 lata pracujących na podstawie
umów cywilnoprawnych. Największy udział zatrudnionych na podstawie nietypowych form
zatrudnienia występuje wśród osób 18-20 lat (83%). Zjawisko to wydaje się być związane z
8
wchodzeniem na rynek pracy, podejmowaniem pierwszej pracy, a także koniecznością
przyuczenia do zawodu. Z wykresu wynika tendencja spadkowa, gdyż w każdej z grup
wiekowych obserwowana jest mniejsza liczba wskazań wykonywania pracy na podstawie
umów pozakodeksowych. Warto jednak zauważyć, że co czwarty Polak w wieku ponad 30 lat
pracuje bez kodeksowych gwarancji świadczenia pracy.
Wykres 4. Jak długo pracuje Pan/Pani na podstawie obecnej umowy (na czas
określony)?
źródło: EUROSTAT, za biuletyn 117 IPBBS, Warszawa 2012 r.
9
Powyższy wykres przedstawia czas jaki pracownicy deklarują, że przepracowali na podstawie
umów na czas określony. Blisko 30 % respondentów wskazało, że na podstawie obecnej
umowy na czas określony pracują ponad pół roku jednak nie dłużej niż rok. Zjawisko to może
być oceniane jako sprawdzanie pracownika w nowym miejscu pracy, lub przyuczanie do
wykonywania określonej pracy. Znaczenie bardziej niebezpiecznym jest inne zjawisko, które
można zauważyć poprzez analizę wskazań, że blisko co piąty z respondentów deklaruje, że
pracuje na podstawie umowy na czas określony dłużej niż 3 lata. Taka forma świadczenia
pracy może być uznana jako nadużycie gdyż tak długi okres pracy bez stabilnej umowy o
pracę może powodować inne kwestie społeczne, a także jest jedną z przesłanek do
zakwalifikowania pracownika jako potencjalnie zagrożonego „prekariatem”.
Część II Nowa klasa społeczna wyzwania
Uzależnienie świadczeń społecznych od stabilności opłacania składek, czyli de facto od
stabilności zatrudnienia na podstawie kodeksowej umowy o pracę, w sytuacji gdy blisko 30%
społeczeństwa wykonuje pracę na podstawie innych umów niż wynikająca z Kodeksu Pracy
powoduje wykluczanie z powszechnego systemu zabezpieczenia społecznego coraz
większych grup społecznych i osłabienia poczucia bezpieczeństwa i stabilności społecznej.
Stabilności zatrudnienia związana z prawem do ochrony przed arbitralnym
zwolnieniem, a także gwarancja wypoczynku i ograniczenie czasu pracy, możliwość
podnoszenia kompetencji zawodowych, prawo do zabezpieczenia społecznego, czy wreszcie
prawo do zrzeszania się i strajku, które są jednymi z podstawowych praw pracowniczych,
tworzących fundament stosunków pracownik-pracodawca, jaki ukształtował się w Europie.
Jednak osoby wykonujące pracę na podstawie innych umów pozbawione są tych praw.
Skazane są na gorsze warunki pracy przy pominięciu praw gwarantowanych osobom, które
wykonują niekiedy takie same zadania, ale na podstawie umowy o pracę. Zjawisko to może
rodzić negatywne konsekwencję w różnych sferach życia społecznego.
10
Brak stabilności pracy oraz nieposiadanie własnego mieszkania są często głównym
argumentem przesądzającym o odkładaniu w czasie decyzji prokreacyjnych. Młodzi ludzi nie
mogąc pogodzić pracy z życiem rodzicielskim nie decydują się na pierwsze dziecko. W 2010
roku średnia wieku kobiety rodzącej pierwsze dziecko wynosiła 26,6 roku11, co wpływa
negatywnie na podejmowanie decyzji o posiadaniu kolejnych potomków.
Jak wspomniano brak posiadania własnego mieszkania wpływa niekorzystnie na
decyzje prokreacyjne, jednak brak możliwości zakupy własnego lokalu mieszkalnego jest
także pośrednio związany z zatrudnieniem na podstawie umowy innej niż umowa o pracę na
czas nieokreślony. Wnioskujący o kredyt hipoteczny nie posiadający stałego zatrudnienia
staje się mniej wiarygodnym klientem dla banków i innych instytucji finansowych.
Osoby, za które pracodawca nie odprowadza składek i które same nie zdecydują się
oszczędzać, lub skorzystać z komercyjnych form ubezpieczeń mogą zostać pozbawione
środków finansowych w przypadku wypadku w pracy, czy choroby zawodowej. W rezultacie
konsekwencje zarówno finansowe jak i społeczne zostaną przeniesione na społeczeństwo i
budżet państwa.
Kolejnym wyzwaniem jest kwestia reprezentowania pracowników oraz ich udział w
zarządzaniu przedsiębiorstwem. Brak stabilności pracy, a także obawy przed potencjalnym
zwolnieniem wynikającym z braku ochrony stosunku pracy, nie zachęcają do tworzenia i
uczestniczenia w dialogu społecznym na poziomie zakładowym, często w ogólnie
uniemożliwiając zrzeszanie się w związkach zawodowych i branżowych stowarzyszeniach
pracowników12. Warto także zaznaczyć, że poprzez promowaną w społeczeństwach
zachodnich trójstronność i poszanowanie partnerów społecznych rozwiązywane są spory
zbiorowe, zawierane pakty społeczne, a także prowadzona jest bieżąca polityka społeczna i
gospodarcza pańśtw.
11 GUS, Podstawowe informacje o sytuacji demograficznej Polski w 2011 roku, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/l_podst_inf__o__syt_demograficznej_2011.pdf stan na 20.06.2013r.
12 Patrz też: Męcina J., Dialog społeczny w Polsce a integracja z Unią Europejską, Warszawa 2005 r. 11
Nie można również pominąć kwestii psychologii pracy i związanych z brakiem stabilności
zatrudnienia negatywnych konsekwencji takich jak wypalenie zawodowe, frustracja
spowodowana pracą poniżej kwalifikacji bądź na podstawie gorszych warunków niż inni
pracownicy, zjawiska te zwiększają koszt psychiczny pracy13 i wpływają na osłabienie
zachowań proinnowacyjnych.
Podsumowanie
W dyskursie publicznym lat ’90-tych dominowało używanie pojęcia „transformacja”
jako transformacji od systemu gospodarki nakazowo-rozdzielczej do kapitalistycznej.
Następnie pojęcia tego używano w wielu kontekstach, obecnie wydaje się, że właściwym jest
także używanie pojęcia „transformacja”, jako przemian w sferze pracy dokonujących się jako
przejście od stabilnego zatrudnienia na umowę o pracę 8 godzin dziennie przez 5 dni w
tygodniu na rzecz pracy niepewnej, wykonywanej skokowo, bez ochrony i na własną
odpowiedzialność.
Przerwy w świadczeniu pracy, niepełny czas pracy, a przede wszystkim brak
stabilności pracy może oddziaływać negatywnie na skłonność do ponoszenia kosztów składek
na ubezpieczenia społeczne. Zjawiska te zmuszają do refleksji nad całością systemu
zabezpieczenia społecznego, a także przekonują do zmian w części zbierania składek. Warto
się zastanowić także w jaki sposób przemiany sfery pracy i pojawienie się klasy prekaryjnej
wynikają z dostosowywania się do nowych warunków gospodarki kapitalistycznej oraz na ile
uzasadnione jest obliczanie obciążeń składkowych na zabezpieczenie społeczne od wartości
pracy. Do dalszych rozważań pozostaje także jak państwa (welfare state) powinny reagować
na przemiany w sferze pracy, a także jakie powinny być odpowiedzi polityk publicznych
wobec nowych wyzwań będących konsekwencjami przemian sfery pracy?
Podsumowaniem niniejszej pracy może być stwierdzenie, że tak jak kiedyś uznawano,
że bezrobocie jest przyczyną powstawania nowych kwestii społecznych, tak dzisiaj można
śmiało stwierdzić, że „brak stabilności zatrudnienia powoduje nowe kwestie społeczne”.
13 Hryniewicz J., "Stosunki pracy w polskich organizacjach", Warszawa 2007, str. 64 – 7012
Bibliografia
Bednarski, M., Frieske, K.W., Zatrudnienie na czas określony w polskiej gospodarce.Społeczne i ekonomiczne konsekwencje zjawiska, Warszawa 2012 r.
Bourdieu P., Co tworzy klasę społeczną? O teoretycznym i praktycznym istnieniu grup,Recykling idei, nr 11/2008 r.
EUROSTAT, biuletyn 117 IPBBS, Warszawa 2012 r
GUS, Podstawowe informacje o sytuacji demograficznej Polski w 2011 roku,
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/l_podst_inf__o__syt_demograficznej_2011.pdf stan
na 20.06.2013r.
Hegel G.W., Wykłady o estetyce, Warszawa 1964 r.
Hryniewicz J., "Stosunki pracy w polskich organizacjach", Warszawa 2007,
Marks K., Kapitał, Warszawa 2012 r.
13
Męcina J., Dialog społeczny w Polsce a integracja z Unią Europejską, Warszawa 2005 r.
Mosca G., Elementi di scienza politica, Rzym 2009 r.
Raport Młodzi 2011
Standing G., The Precariat: The New Dangerous Class, Bloomsbury 2011 r.
Wallerstein I., Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Warszawa 2007 r.
Warner W., Structure of American Life Chicago 1952r.
*Autor jest magistrem polityki społecznej, doktorantem na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego
14