PRZEGLĄDWIĘZIENNICTWA

POLSKIEGO

Kwartalnik poświęconyzagadnieniom kryminologicznym

i penitencjarnym

Nr 76-77 Warszawa 2012III-IV kwartał 2012

Wydawnictwo Centralnego Zarządu Służby WięziennejMinisterstwa Sprawiedliwości

Redaguje Kolegium w składzie:Tomasz Głowik, Krzysztof Kowaluk (sekretarz redakcji), Krzysztof Krajewski, Zbigniew Lasocik, Stefan Lelental, Monika Marczak, Paweł Moczydłowski, Iwona Niewiadomska, Zofia Ostrihanska, Krystyna Ostrowska, Katarzyna Pawełek, Jacek Pomiankiewicz (przewodniczą-cy), Sławomir Przy byliński, Andrzej Rzepliński, Adam Szecówka, Grażyna Szczygieł, Teodor Szymanowski (honorowy przewodniczący), Paulina Wiktorska, Dagmara Woźniakowska.Wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, 02-521 Warszawa, ul. Rakowiecka 37a. Redakcja: 02-520 Warszawa, ul. Wiśniowa 50, tel.: 22 640-86-65, 22 640-86-66, faks: 22 640-86-67, e-mail: redakcja@sw.gov.pl

Warunki prenumeraty:„Przegląd Więziennictwa Polskiego” jest rozprowadzany drogą prenumeraty. Sprzedaż pojedynczych egzemplarzy prowadzi redakcja.Zamówienia na prenumeratę należy przesyłać do redakcji, ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warsza-wa, zaś odpowiednią kwotę przekazać na konto: Ministerstwo Sprawiedliwości CZSW Biuro Budżetu NBP o/o Warszawa 76101010100401522231000000. Cena pojedynczego egzemplarza czasopisma w 2013 r. wynosi 20,00 zł, egzemplarza podwójnego 40,00 zł, a cena prenumeraty rocznej – 80,00 zł.Zgodnie z ustawą z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 962 z późn. zm.) informujemy, że podane na przelewie dane osobowe będą przetwarzane przez Centralny Zarząd Służby Więziennej, z siedzibą przy ul. Rakowieckiej 37a w Warszawie, w celu re alizacji prenumeraty. Każda osoba prenumerująca czasopismo ma prawo dostępu do treści swoich danych osobowych oraz możliwość ich poprawiania. Podanie danych osobowych (imię, nazwisko, adres) jest dobrowolne, jednakże niezbędne do realizacji zamówienia prenumeraty.

Warunki przyjmowania artykułów do druku:1. Redakcja przyjmuje teksty zapisane w pliku tekstowym MS Word przesłane pocztą elek-

troniczną na adres: redakcja@sw.gov.pl, o maksymalnej objętości jednego arkusza wydawni-czego (22 strony maszynopisu, 1800 znaków na stronie – łącznie ze spacjami). Do artykułu po winno być dołączone streszczenie w języku angielskim (do 900 znaków).

2. W bibliografii ułożonej w porządku alfabetycznym powinna być zachowana następująca kolej-ność: nazwisko autora, pierwsza litera imienia, tytuł pracy, wydawca, miejsce i rok wydania. Jeśli w tekście są przypisy, powinny być umieszczone na dole strony.

3. Do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze artykułu.

Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w maszynopisach następujących korekt: zmian tytułów, dodawania podtytułów, skrótów i przeróbek technicznych oraz poprawek stylistyczno- -językowych.Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca.

ISSN 1230-4433

Drukarnia Offsetowa ATUul. Działyńczyków 21/21A04-495 Warszawatel. 22 673 46 48fax. 22 673 46 49e-mai: sekretariat@drukarniaatu.plwww.drukarniaatu.pl

DTP: Platin sp. z o.o., Warszawa, ul. Kopernika 30

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 76-77, Warszawa 2012

139

Piotr Łapiński

Aktualne wyzwania polskiego systemu penitencjarnego w obszarze promocji zdrowia

Current challenges of Polish penitentiary system in the area of health promotion

The article elaborates on the possible effects used in the legal regulations referring to the penitentiary system obliging the prison staff to regularly meet strict health and fitness criteria. These effects were considered in the context of their impact on health behaviour. Much attention was also paid to the system of training of prison staff applicable currently to the Prison Service. Current training programs have also been analysed .

Consequently, the author stresses the direction for changes in the field of health education of officers for several reasons, including improving the quality of their future activities promoting the health of persons deprived of liberty. The validity of the multidimensional health care for prisoners was included in the context of different aspects of social reality. Finally, the author indicated the need to take the system and different activities to promote healthy lifestyles throughout the prison environment.

Wstęp

Rada Europy (RE) w zaleceniach w sprawie Europejskich Reguł Więzien-nych1 podkreśla istotę potencjału zdrowotnego, moralnego i poznawczo-inte-lektualnego kandydatów do pracy w więziennictwie w ocenie ich przydatno-ści zawodowej. Ponadto zawarte w nich rekomendacje zalecają uzależnienie trwałości zatrudnienia personelu więziennego jedynie od czterech czynników, tj. od postępowania personelu, jego skuteczności, dobrego stanu zdrowia (fi-zycznego i psychicznego) oraz odpowiedniego poziomu wykształcenia. 1 Recommendation Rec. 2006/2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules.

Piotr Łapiński

140

Określenie zalecanych obszarów, w których powinny usytuowane być podstawowe kryteria przesądzające o możliwości zatrudnienia w syste-mach penitencjarnych poszczególnych państw członkowskich RE, skłania do refleksji nad zasadnością ich doboru w polskim systemie penitencjar-nym. Ważny wydaje się przy tym namysł nad relacjami między poszcze-gólnymi zalecanymi wyznacznikami trwałości zatrudnienia, który może prowadzić do wniosku o dość szczególnej roli potencjału zdrowotnego personelu więziennego, ze względu na możliwość wpływania przezeń na czynniki pozostałe. Jednak warunkiem dostrzeżenia takiej zależności jest komplementarne (wieloaspektowe) postrzeganie zdrowia.

Zarówno zdrowie w ujęciu komplementarnym, jak i kształtowana w oparciu o potencjał zdrowotny ogólna i specjalna sprawność fizyczna personelu więziennego, znacząco determinują poziom jego przydatności zawodowej. Polskie regulacje prawne2 różnicują pod tym względem oczeki-wania stawiane przed funkcjonariuszami Służby Więziennej zatrudniony-mi w działach ochrony w porównaniu z funkcjonariuszami zatrudnionymi poza tym działem, określając dla tych pierwszych nieco wyższe wymagane wskaźniki zdrowia i sprawności fizycznej. Należy też zauważyć, że uregulo-wania te obligują cały personel więzienny do regularnego spełniania ściśle określonych kryteriów zdrowotnych i sprawnościowych.

Dbać o zdrowie i sprawność fizyczną, czy jedynie przebrnąć przez testy sprawności fizycznej?

Wskazane powyżej rozwiązania prawne mogą silnie motywować per-sonel więzienny do podejmowania działań ukierunkowanych na spełnie-nie określonych wymogów. Czy można jednak liczyć na to, że wzbudzona tym sposobem wola ich spełnienia w każdym osobniczym przypadku stanie się źródłem refleksji nad własnym stylem życia, a w konsekwencji internalizacji potrzeby pomnażania zdrowia i kształtowania sprawności fizycznej? Niestety tak być nie musi i często nie jest. Personel więzienny stanowi bowiem populację podejmującą zachowania zdrowotne na pozio-mie niskim (Łapiński 2007), co może być wynikiem deficytów w zakresie wiedzy i umiejętności pomnażania zdrowia i sprawności fizycznej. Inny-mi słowy należy liczyć się z tym, że część personelu więziennego może preferować poszukiwanie rozwiązań unikowych (zwolnienia lekarskie 2 Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 24 stycznia 2011 r. w sprawie wymagań w zakresie zdolności fizycznej i psychicznej do Służby Więziennej (Dz. U. Nr 20, poz. 108).

Aktualne wyzwania polskiego systemu penitencjarnego w obszarze promocji zdrowia

141

z podejmowania określonego rodzaju zadań ruchowych) lub minimali-stycznych (dbałość wyłącznie o te umiejętności ruchowe, które stanowią przedmiot pomiaru w testach sprawności fizycznej – i to w zakresie ukie-runkowanym na pokonanie progów minimalnych).

Także przypisywanie przez personel więzienny wysokiej wartości zdro-wiu i sprawności fizycznej oraz traktowanie zdrowia w kategoriach jednego z ważniejszych wyznaczników szczęścia (Łapiński 2011) nie daje niestety pewności podejmowania przezeń działań pomnażających zdrowie, ani za-niechania działań antyzdrowotnych (Juczyński 2001). Wyjaśnia to nieprze-strzeganie zasad zdrowego odżywiania przez szeregowców Służby Więzien-nej (Łapiński 2009a), mimo postrzegania przez nich zdrowia w kategoriach istotnej wartości w systemie aksjonormatywnym (Łapiński 2009b).

Jedynym racjonalnym sposobem na upowszechnienie konstruktyw-nych, metodycznych i zarazem skutecznych działań na rzecz zdrowia pozytywnego i sprawności fizycznej jest szeroko rozumiana działalność promująca zdrowy styl życia. Szczególną rolę takim oddziaływaniom przypisuje się edukacji zdrowotnej. Tylko wówczas oczekiwać można takiej ingerencji w obszar prozdrowotnych i prosomatycznych postaw funkcjonariuszy, która skutkować będzie dokonaniem pozytywnych zmian w obszarze ich zachowań zdrowotnych. Fundamentem tych zmian winno być uprzednie uczynienie dbałości o zdrowie i sprawność fizycz-ną (w drodze działań edukacyjnych) jednym z zawodowych i osobistych priorytetów możliwie jak największego odsetka funkcjonariuszy.

Działania edukacyjne na rzecz zdrowia personelu więziennego

Niewątpliwie proces doskonalenia zawodowego personelu powinien mieć charakter ustawiczny. Tak też się dzieje w polskim systemie peni-tencjarnym. Zaraz po wstąpieniu w szeregi Służby Więziennej funkcjona-riusze poddawani są bowiem szkoleniu wstępnemu, następnie szkoleniu wewnętrznemu w jednostkach w których pełnią służbę, po czym (po róż-nym okresie oczekiwania) kierowani są na szkolenie podoficerskie, cho-rążych lub oficerskie. Ponadto na różnych etapach kariery zawodowej funkcjonariusze kierowani są (nieraz wielokrotnie) na rozmaite kursy specjalistyczne. W sytuacji takiej mnogości i różnorodności szkoleń war-to przyjrzeć się kwestii występowania w nich treści promujących zdrowie. Wydaje się przy tym najbardziej zasadne przypisanie pod tym względem

Piotr Łapiński

142

wiodącej roli i odpowiedzialności szkoleniom podoficerskim, chorążych i oficerskim ze względu na:

1) mnogość i różnorodność realizowanych przedmiotów, i z tego powo-du możliwość włączenia do szkolenia treści promujących zdrowie,

2) relatywnie długi czas szkolenia, 3) fakt objęcia szkoleniem wszystkich funkcjonariuszy, 4) możliwość szerokiego stosowania oddziaływań profilaktycznych

ze względu na okoliczność kierowania na te szkolenia funkcjonariuszy z niewielkim stażem zawodowym3.

Z punktu widzenia promotora zdrowia – za najcenniejsze uznać na-leży takie działania promujące zdrowie lub w jakikolwiek inny sposób skutkujące zwiększeniem dbałości o nie (np. działania kontrolne), które obejmują całą populację lub jej znaczącą większość. Niezwykle ważne jest też, aby system oddziaływań kształtowania potencjału zdrowotnego i motorycznego był kompletny. W przypadku funkcjonariuszy bezpie-czeństwa publicznego cele oddziaływań powinny być usytuowane nie tylko w obszarze komplementarnie pojmowanego zdrowia, lecz także w obszarze ogólnej i specjalnej sprawności fizycznej.

Zdrowie stanowi niezbędny fundament w procesie kształtowania sprawności fizycznej ogólnej i zarazem warunek powodzenia tego pro-cesu. Stanowi też cenny, możliwy do pomnażania przez całe życie, lecz niestety ulotny, potencjał każdej osoby. Ze względu na szczególnie bliską zależność skuteczności zawodowej funkcjonariuszy bezpieczeństwa pu-blicznego od stanu ich zdrowia wydaje się, że mają oni moralną powin-ność (oprócz wskazanej we wstępie powinności prawnej) podejmowania stałej troski o swój potencjał zdrowotny. Ukształtowana na fundamen-cie zdrowia sprawność fizyczna ogólna stanowi najważniejszy warunek niezbędnej każdemu funkcjonariuszowi, odpowiadającej specyfice jego zadań służbowych sprawności fizycznej specjalnej (rys. 1).

Analiza programów szkolenia na pierwszy stopień podoficerski, chorą-żych i oficerski Służby Więziennej4 pod względem treści mogących mieć wpływ na zdrowie i motoryczność absolwentów oraz ich styl życia ukazuje przypisywanie przez autorów tych programów zdecydowanego priorytetu kształtowaniu sprawności fizycznej specjalnej funkcjonariuszy. Ów priory-

3 W przypadku osób kierowanych na więcej niż jedno z analizowanych tutaj szkoleń – uwaga dotycząca relatywnie krótkiego stażu zawodowego dotyczy oczywiście czasu odbywania szkolenia pierwszego. 4 Zarządzenie nr 89/2010 dyrektora generalnego Służby Więziennej z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie programów szkolenia wstępnego, zawodowego oraz specjalistycznego w Służbie Więziennej oraz czasu trwania szkoleń.

Aktualne wyzwania polskiego systemu penitencjarnego w obszarze promocji zdrowia

143

tet znajduje odzwierciedlenie w fakcie wyodrębnienia w programach szko-lenia dwóch przedmiotów: technika działań interwencyjnych oraz wychowa-nie fizyczne z elementami samoobrony. Nazwa pierwszego z wymienionych przedmiotów w pełni oddaje charakter jego treści nauczania, które zorien-towano na kształtowanie u osób szkolonych umiejętności dokonywania in-terwencji z użyciem przymusu – a więc specjalistycznych umiejętności ru-chowych i sprawności fizycznej specjalnej. Myląca i zupełnie nie oddająca istoty zakładanych i możliwych do realizacji celów jest nazwa przedmiotu wychowanie fizyczne z elementami samoobrony. Zdawać mogłoby się, iż jest to przedmiot ukierunkowany na kształtowanie postaw prosomatycznych i wybranych – według właściwości i istoty fizycznej edukacji – postaw proz-drowotnych (Osiński 2002). Tymczasem treści nauczania tego przedmiotu odnoszą się niemal wyłączne do owych „elementów samoobrony” przy zu-pełnym pominięciu treści odnoszących się do stylu życia osób szkolonych5. Za realizację celów prozdrowotnych odpowiedzialne mogłoby być (gdyby w ramach przedmiotu było realizowane) właściwe ku temu (i zawarte je-dynie w nazwie przedmiotu) wychowanie fizyczne.

5 Zarządzenie nr 89/2010…

Rys. 1. Działania na rzecz zdrowia funkcjonariuszy Służby Więziennej w kontekście obszarów, w których usytuowane są cele tych działań –

adresowane do całej populacji funkcjonariuszy lub znacznej jej części

Piotr Łapiński

144

Oczywiście fakt niewyodrębnienia w programach szkolenia autonomicz-nego przedmiotu odpowiedzialnego za kształtowanie prosomatycznych i prozdrowotnych postaw osób szkolonych nie oznacza zupełnego pomi-nięcia podczas szkoleń treści nauczania umożliwiających ich kształtowa-nie. Treści te są bowiem włączone m.in. w obligatoryjne dla wszystkich uczestników szkoleń podoficerskich, chorążych i oficerskich warsztaty sy-tuacyjne. Wspomnieć też należy o promowaniu zdrowego stylu życia osób szkolonych podczas zajęć fakultatywnych, choć z pełną świadomością, iż dotyczą one niewspółmiernego do potrzeb odsetka osób szkolonych.

Wydaje się jednak, że z uwagi na uargumentowaną powyżej istotność omawianych tutaj szkoleń, w trakcie ich realizacji warto byłoby poświęcić więcej uwagi zarówno problematyce zdrowia personelu więziennego jak i kwestiom związanym z kształtowaniem jego sprawności fizycznej ogól-nej. Celowe wydaje się zredukowanie dysproporcji polegającej na nad-miernym koncentrowaniu się na sprawności fizycznej specjalnej (rys. 1).

Zminimalizowanie bądź całkowite zredukowanie owej dysproporcji osiągnąć można m.in. poprzez wprowadzenie do programów szkoleń pod-oficerskiego, chorążych i oficerskiego treści ukierunkowanych na kształto-wanie zdrowego stylu życia personelu więziennego, a tym samym pomna-żanie jego potencjału zdrowotnego i kształtowanie sprawności fizycznej ogólnej, co zaproponowano na rysunku 1. Cel ten osiągnąć można także poprzez włączenie owych treści do przedmiotów już ujętych w progra-mach szkoleń. Jednak po analizie programów szkolenia podoficerów, chorążych i oficerów autor nie ulega pokusie wskazania takich przed-miotów, uznając iż w pierwszej kolejności należy dokonać rekonstrukcji zawartych w nich programów ramowych. Niniejsze opracowanie nie jest jednak próbą opowiedzenia się autora za którymkolwiek ze wskazanych rozwiązań, a jedynie jego apelem o trwałe włączenie treści promujących zdrowie do systemu kształcenia personelu więziennego.

Działania na rzecz zdrowia osób pozbawionych wolności w kontekście wybranych aspektów rzeczywistości społecznej

Wśród działań, podejmowanych na rzecz zdrowia ludności, wyodrębnić można takie, które kieruje się w stronę osób chorych oraz te, które adre-sowane są do ludzi zdrowych. Pierwsze z nich mają – uogólniając nieco – charakter przede wszystkim terapeutyczny. Drugie zaś przejawiają się głównie w przedsięwzięciach profilaktycznych, także edukacyjnych (w ra-

Aktualne wyzwania polskiego systemu penitencjarnego w obszarze promocji zdrowia

145

mach edukacji zdrowotnej) lub szerzej – promujących wieloaspektowo pojmowane zdrowie. Analizując w świetle tych właśnie dwóch aspektów działania Służby Więziennej na rzecz zdrowia osób poddanych izolacji penitencjarnej dojść można do przekonania o funkcjonowaniu w Polsce dobrze uporządkowanego systemu opieki nad osobami wymagającymi in-terwencji terapeutycznej przy względnie słabo usystematyzowanej organi-zacji działań promujących zdrowy styl życia. Relatywnie niska aktywność poszczególnych komórek organizacyjnych więziennictwa w obszarze pro-mowania zdrowia osób pozbawionych wolności spowodowana może być niepełnym dostrzeganiem zasadności takich działań dla realizacji ustawo-wych zadań więziennictwa i jego szeroko rozumianej misji społecznej.

Pierwszym ustawowym zadaniem Służby Więziennej jest „prowa-dzenie oddziaływań penitencjarnych i resocjalizacyjnych (…)”6. Istnie-ją jednak rożne sposoby postrzegania resocjalizacji (Ambrozik 2006, Stańdo-Kawecka 2010). Podejmując się określenia istoty tego pojęcia część teoretyków czyni analogie w stronę pedagogiki zdrowia. Niektórzy autorzy używają wówczas takich określeń, jak np. „choroba” (w odnie-sieniu do demoralizacji i niedostosowania społecznego), „zdrowienie” (w odniesieniu do efektów procesu resocjalizacji) czy „leczenie” – jako synonimu redukowania zachowań patologicznych (Górski 1985; Machel 2008; Utrat-Milecki 2003). Istnieją wątpliwości i wynikające z nich spory co do słuszności pojmowania w ten sposób istoty resocjalizacji (Pytka 2005). Wydaje się jednak, że czasami u ich podłoża leży intuicyjne przy-wiązanie części pedagogów resocjalizacyjnych do minionych – biologi-stycznych koncepcji pojmowania zdrowia.

O ile jednak można doszukiwać się słabości w koncepcjach wyjaśnia-jących istotę resocjalizacji wywodzących się z pedagogiki zdrowia, o tyle trudno byłoby znaleźć argumenty przeczące słuszności idei kształtowania postaw prozdrowotnych wśród osób resocjalizowanych bez rozstrzygania przy tym, czy jest to już resocjalizacja czy też może jedynie zwykła edu-kacja zdrowotna.

Sposób postrzegania zdrowia oraz wynikające zeń zachowania zdrowot-ne są ważnym wskaźnikiem jakości dostosowania do życia w społeczeń-stwie, a w tym właśnie obszarze wychowankowie zakładów karnych nie-rzadko przejawiają znaczne deficyty wychowawcze. Potraktowanie zdrowia pozytywnego – w ślad za czołowymi promotorami zdrowia – w kategoriach

6 Art. 1.2, pkt 1 ustawy z dnia 9 kwietnia o Służbie Więziennej.

Piotr Łapiński

146

wartości instrumentalnej, tj. jako środka umożliwiającego realizację pla-nów życiowych (Kuński 2000, Raczyński, Huk-Wieliczuk 2007) ukazu-je związki między stanem zdrowia osób opuszczających zakłady karne a perspektywami ich aktywnego włączenia się w życie społeczne. Zdrowie stanowi bowiem jeden z zasobów osobistych, warunkujących pozytywną readaptację więźniów (Kalinowski i wsp. 2010)7. Badania amerykańskie prowadzone wśród osób z wybranymi dolegliwościami w sferze zdrowia somatycznego ukazały m.in. ich mniej korzystne (w porównaniu z oso-bami, u których nie stwierdzono tych dolegliwości) wskaźniki zatrudnie-nia po odzyskaniu wolności oraz wyższe wybrane wskaźniki powrotności do przestępstwa (Kamala Mallik-Kane, Christy A. Visher, 2008).

Populacje osób uwięzionych na całym świecie cechuje wyższy poziom zaburzeń zdrowia w porównaniu z pozostałą częścią społeczeństwa. Oczywisty jest też niekorzystny wpływ izolacji penitencjarnej na wszyst-kie aspekty zdrowia, choć nie ustalono dotąd dokładnie (z wyjątkiem chorób zakaźnych) stopnia wzrostu zachorowań w wyniku uwięzienia (Fazel S., Baillaregon J., 2010). Tymczasem wieloaspektowo pojmowane poczucie bezpieczeństwa więźniów, w tym bezpieczeństwa zdrowotnego, jest warunkiem skuteczności prowadzonych wobec nich oddziaływań resocjalizujących. Praktycy zapominają jednak czasem, że stan zagroże-nia bezpieczeństwa ukierunkowuje aktywność więźniów na przetrwanie, dlatego poczucie fizycznego, psychicznego, społecznego i moralno-etycz-nego bezpieczeństwa jest warunkiem ich autentycznego zaangażowania się w proces resocjalizacji (Pollock J.M., 2012). Jeśli przyjąć przy tym, że strategia zapewniania więźniom poczucia bezpieczeństwa zdrowot-nego przejawiać się może m.in. w stwarzaniu im możliwości zachowania zdrowia (mimo niekorzystnych ku temu warunków) oraz motywowaniu ich do podejmowania prozdrowotnie ukierunkowanych starań, to można uznać, że oddziaływania promujące zdrowie wśród osób poddanych izo-lacji penitencjarnej stanowią ważne wsparcie dla prowadzonych w wię-zieniach oddziaływań resocjalizujących. Dodatkowym argumentem dla takiego rozumowania mogą być podkreślane w wielokomponentowych koncepcjach zdrowia wzajemne zależności i wpływy poszczególnych wy-miarów zdrowia na siebie (Corbin i wsp. 2007). Takie ujęcie wyklucza możliwość podjęcia skutecznej selektywnej dbałości wyłącznie o jeden

7 We wskazanym opracowaniu autorzy dokonali kategoryzacji zasobów istotnych dla procesu pozytyw-nej readaptacji społecznej karanych przestępców dzieląc je na cztery grupy. Zdrowie ujęto w tej klasyfikacji w kategorii tzw. zasobów stanu (s. 20).

Aktualne wyzwania polskiego systemu penitencjarnego w obszarze promocji zdrowia

147

z obszarów zdrowia, bez czynienia starań o prawidłowy rozwój pozo-stałych. Gdy przy tym przyjąć, że zdrowie to „stan, w którym jednost-ka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji” (Woynarowska 2007, s. 19) i konsekwentnie oddziaływania resocjalizujące uznać za skierowane do społecznego wymiaru zdrowia – należy jednocześnie uznać wspiera-jącą rolę promocji zdrowia wśród więźniów wobec ich resocjalizacji.

Ku upowszechnieniu kultury fizycznej i zdrowotnej w całym środowisku więziennym

Między dwoma głównymi subzbiorowościami środowiska więziennego, tj. między personelem więziennym a osobami pozbawionymi wolności, zwykło się dostrzegać szereg zasadniczych i oczywistych różnic, znacz-nie rzadziej podejmując namysł nad ich cechami wspólnymi. Tymczasem uważny obserwator ukierunkowany na całościową analizę obu wskaza-nych tutaj grup dostrzeże także kilka podobieństw usytuowanych wokół niektórych zagrożeń zdrowia związanych z negatywnym oddziaływaniem instytucji totalnej jaką jest więzienie. W konsekwencji możliwa jest iden-tyfikacja specyficznych acz wspólnych dla całego środowiska więziennego potrzeb w obszarze edukacji zdrowotnej oraz potrzeb, których zaspaka-janie wymaga podejmowania określonej co do intensywności, rodzaju i formy aktywności fizycznej. Ów wspólny obszar – choć zauważalny – jest jednak niewielki w stosunku do całościowych potrzeb oddziaływań w ob-szarze kultury fizycznej i zdrowotnej rozpatrywanych odrębnie dla perso-nelu więziennego i odrębnie dla osób pozbawionych wolności. Konieczną do uwzględnienia determinantą jest różne co do poziomu, ale często znaczące nieprzystosowanie społeczne odbywających karę pozbawienia wolności przestępców, co nakazuje daleko idącą powściągliwość8 w pro-ponowaniu im podejmowania niektórych rodzajów aktywności fizycznej. Jednak ograniczenia te absolutnie nie oznaczają ani braku potrzeb, ani też niezasadności wykorzystywania dorobku kultury fizycznej w pracy

8 Ponadto zarządzenie nr 2/2004 dyrektora generalnego Służby Więziennej z dnia 24 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych (ze zm.) nakazuje nie zezwa-lać osobom pozbawionym wolności na uprawianie sportów walki podczas zajęć wychowania fizycznego i sportowych (§ 4.2). Wiele wątpliwości budzi także wykorzystywanie podczas tych zajęć zaawansowa-nego treningu siłowego, a ograniczanie do tego rodzaju aktywności fizycznej treści organizowanych dla skazanych zajęć wychowania fizycznego i sportowych – zarówno ze zdrowotnego jak i resocjalizacyjnego punktu widzenia nie znajduje żadnego uzasadnienia.

Piotr Łapiński

148

z osadzonymi. Specyfika izolacji penitencjarnej (zwłaszcza realizowanej w warunkach zakładów karnych typu zamkniętego) usytuowuje osadzo-nych w grupie osób najsilniej narażonych na szkodliwe oddziaływanie hipokinezji. Jeśli zauważyć przy tym, że jej skutki uzewnętrzniają się m.in. stanami niepokoju, zwiększoną drażliwością, agresją, dezorientacją i skłonnością do depresji (Miller i wsp. 2007, Osiński 2002) to wydaje się, że programowe przeciwdziałanie skutkom hipokinezji winno stanowić stały element strategii kształtowania właściwej atmosfery w oddziałach i pawilonach mieszkalnych zakładów karnych i aresztów śledczych.

Podjęte powyżej próby ukazania zasadności programowego pomnażania zdrowia w obu subzbiorowościach środowiska więziennego implikować mo-gą refleksję nad możliwością wykorzystania do realizacji obu wskazanych tutaj (jakościowo różnych acz częściowo podobnych) zadań – tych samych zasobów kadrowych. Wszak mimo wykazanych wcześniej daleko idących różnic między personelem więziennym a osobami pozbawionymi wolności, zarysy pożądanych kompetencji kadr odpowiedzialnych za promowanie w nich zdrowego stylu życia – rozpatrywane odrębnie w odniesieniu do każ-dej z tych subzbiorowości – będą jednak bardzo podobne9. Fundamentem przygotowania zawodowego obarczonych takimi powinnościami kadr powi-nien być oczywiście zespół kompetencji edukacyjnych (w obszarze edukacji fizycznej i zdrowotnej), organizacyjnych (pozwalających na stwarzanie wa-runków środowiskowych sprzyjających dbałości o zdrowie) i popularyza-torskich (dających możliwość skutecznego lansowania i upowszechniania zdrowego stylu życia). W szeregach Służby Więziennej kompetencjami taki-mi powinni dysponować wychowawcy penitencjarni do spraw sportu (obok innych kompetencji wynikających ze szczególnych potrzeb wychowawczych osób poddanych resocjalizacji penitencjarnej). Byłoby jednak swoistą nie-frasobliwością wykorzystywanie tegoż potencjału kadrowego wyłącznie w odniesieniu do osób pozbawionych wolności, zwłaszcza że – co próbowa-no wykazać wcześniej – pomnażanie zdrowia personelu więziennego jest też pośrednio działaniem na rzecz osób uwięzionych.

Każdy zawodowo i emocjonalnie związany ze Służbą Więzienną pro-motor zdrowia w tym stanie faktów podjąłby koncepcyjny namysł nad

9 Mając na względzie przytoczone wcześniej pierwsze ustawowe zadanie Służby Wieziennej oraz usta-wowy cel wykonywania kary pozbawienia wolności w Polsce (art. 67 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1977 r. kodeks karny wykonawczy) – organizowanie zajęć dla osób pozbawionych wolności wymaga pełnych kompetencji pedagoga resocjalizacyjnego, nawet jeśli główne cele konkretnych, wyodrębnionych zajęć usytuowane są w obszarze edukacji zdrowotnej. Ponadto personel taki powinien mieć odpowiednie przygotowanie z zakresu bezpieczeństwa.

Aktualne wyzwania polskiego systemu penitencjarnego w obszarze promocji zdrowia

149

ewentualnymi działaniami upowszechniającymi kulturę fizyczną i zdro-wotną w całym środowisku więziennym oraz w konsekwencji nad moż-liwościami ujednolicenia dotychczas podejmowanych w tym zakresie, mniej kompleksowych ale niezmiernie wartościowych działań. Zamiar ujednolicenia oznacza uznanie, iż wiele przedsięwzięć w przedmiotowej sprawie (czasem inicjatyw imponująco nowatorskich) jest już realizo-wanych. Pesymista powiedziałby, że choć działań jest wiele – to nie jest to jeszcze jednolity system. Ale optymista dostrzegłby w obecnym sta-nie rzeczy wiele elementów działania systemowego – tyle, że opartego o model rozproszony (o inicjatywy wielu lokalnych entuzjastów), kiedy za bardziej skuteczne uznaje się skoordynowane systemy komplemen-tarne. Stąd koncepcja ujednolicenia (i jednoczesnego upowszechnienia) przedmiotowych działań w wieloaspektowo pojmowanym interesie Służ-by Więziennej.

Każdy element struktury organizacyjnej więziennictwa bezpośrednio lub pośrednio oddziałuje na środowisko więzienne w specyficznym dla siebie obszarze. Jednak personel czterech komórek ma możność i powin-ność bezpośredniego oddziaływania na środowisko zakładu karnego lub aresztu śledczego m.in. w obszarze kultury fizycznej lub szeroko rozumia-nej kultury zdrowotnej (w różnym, charakterystycznym dla danej komórki zakresie). Rysunek 2 ukazuje istnienie osób zajmujących się zdrowiem personelu więziennego oraz służb działających w obszarze zdrowia osób pozbawionych wolności. Powstaje jednak pytanie, czy w szeregach Służby Więziennej funkcjonują osoby inicjujące takie działania promujące zdro-wy styl życia, których adresatem jest całe środowisko więzienne? Niestety żaden z elementów struktury organizacyjnej tej formacji podobnych za-dań nie wykonuje, stąd gwoli wypełnienia tej – zdaniem autora koncepcji – wolnej przestrzeni systemu penitencjarnego powstała koncepcja powo-łania terenowych promotorów zdrowia środowiska więziennego. Zrzeszo-no ich w nieformalnie działającej i całkowicie samozwańczej Centralnej Pracowni Promocji Zdrowia Środowiska Więziennego.

Pomysł zrzeszenia tej wciąż półformalnie działającej grupy entuzjastów powstał w Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej w Kali-szu, gdzie pierwotnie zaobserwowano istnienie bliżej nieokreślonej licz-by osób podejmujących z własnej inicjatywy niezwykle cenne działania w obszarze kultury fizycznej i zdrowotnej. Różna okazała się ich admi-nistracyjna przynależność do poszczególnych działów aresztów śledczych i zakładów karnych. Największy odsetek wśród nich stanowili wycho-

Piotr Łapiński

150

wawcy do spraw sportu, choć zidentyfikowano także innych wychowaw-ców penitencjarnych, psychologów, terapeutów, funkcjonariuszy pionu ochronnego, pielęgniarki oraz specjalistów do spraw BHP. Okazało się, że osoby te podejmują mnóstwo różnorodnych inicjatyw własnych, czę-sto znacząco wykraczających poza ich służbowe obowiązki a ukierun-

kowanych na popularyzację wolnoczasowych zachowań prozdrowotnych w całym środowisku więziennym (rys. 2). Koncepcja zrzeszenia tych osób w sieci terenowych promotorów zdrowia stanowić miała organizacyjny fundament dla wieloaspektowego wsparcia ich działalności.

Centralna Pracownia Promocji Zdrowia Środowiska Więziennego jest bytem, którego jedyna siedziba usytuowana jest w interprzestrzeni, a ści-ślej – na platformie edukacyjnej Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu. Narzędzie to służy promotorom nie tylko do wy-miany myśli i doświadczeń, ale także do realizacji formalnych szkoleń resortowych kształtujących ich kompetencje.

Rys. 2. Wybrane elementy struktury organizacyjnej więziennictwa i podmioty ich oddziaływań w kontekście zadań terenowych promotorów zdrowia

Aktualne wyzwania polskiego systemu penitencjarnego w obszarze promocji zdrowia

151

Uruchomienia pracowni oraz demokratycznego ustalenia zasad jej funkcjonowania dokonano w kwietniu 2011 r. podczas pierwszego sta-cjonarnego szkolenia terenowych promotorów zdrowia środowiska wię-ziennego przeprowadzonego w Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu. Wówczas to kursanci – oprócz zajęć teoretyczno-metodycznych z obszaru orientalnych metod relaksacji, objętych progra-mem kursu, uczestniczyli w realizowanym przez instruktorów Fundacji Art of Living programie Prison Smart. Współcześnie opracowane me-tody relaksacji stanowiły treść kolejnych dwóch szkoleń (jednego zre-alizowanego z wykorzystaniem metod nauczania zdalnego oraz jedne-go stacjonarnego – zrealizowanego w październiku 2011 r. w ODK SW w Ustce) adresowanych do istniejącej już wówczas, nowo powstałej sieci terenowych promotorów zdrowia. Przedsięwzięcia te dały promotorom kompetencje w zakresie prowadzenia zajęć relaksacyjnych dla personelu więziennego.

Pierwotnie terenowi promotorzy zdrowia stanowić mieli silne wspar-cie kadrowe dla ośrodków doskonalenia kadr SW realizujących obozy kondycyjne dla funkcjonariuszy. Dziś dostrzega się także możliwość wy-korzystania ich potencjału w realizacji innych służbowych przedsięwzięć edukacyjnych np. poprzez realizację zajęć relaksacyjnych (czy szerzej – prozdrowotnych) podczas kursów oddziałowych, dowódców zmian, czy szkoleń dla funkcjonariuszy grup interwencyjnych Służby Więzien-nej. Bardzo prawdopodobne jest także podejmowanie wspólnych działań promujących zdrowie przez personel służby medycyny pracy i działaczy pracowni.

Obecnie w pracowni działa osiemnastu terenowych promotorów zdrowia. Ich lista nie jest jednak zamknięta. Centralna Pracownia Pro-mocji Zdrowia Środowiska Więziennego jest otwarta na różne formy współpracy z entuzjastami popularyzacji zdrowego stylu życia w całym środowisku więziennym dla dobra służbowego, a tym samym – ogólno-społecznego.

Podsumowanie

Służba Więzienna podejmuje wiele wartościowych inicjatyw promu-jących zdrowie w środowisku więziennym. Są to jednak przedsięwzięcia niedostatecznie ze sobą skoordynowane i często pozbawione wystarcza-jącego wsparcia organizacyjnego oraz metodycznego. Wiele działań ma

Piotr Łapiński

152

zasięg wyłącznie lokalny. Istnieją także takie obszary aktywności służbo-wej, które wymagają pilnej interwencji specjalistów z zakresu promocji zdrowia. Przykładem (jednym z wielu możliwych i równie istotnych) takiej interwencji niech będą działania profilaktyczne ukierunkowane na ograniczenie urazów i wypadków związanych z podejmowaniem re-kreacyjnej i sportowej aktywności fizycznej (problem ten dotyczy perso-nelu więziennego jak i osób pozbawionych wolności). Niezbędna jest też reorganizacja kompleksowo pojmowanej edukacji zdrowotnej personelu więziennego – nie tylko w opisanej powyżej części.

Te właśnie spostrzeżenia prowadzą do wniosku, że działania Służby Więziennej w obszarze promocji zdrowia wymagają usystematyzowania. Konieczne jest utworzenie strategii promocji zdrowia w Służbie Wię-ziennej, która komplementarnie ujęłaby wszystkie najważniejsze obszary działania (wyodrębnione w wyniku pogłębionej diagnozy potrzeb w tym zakresie) dając jednocześnie nie tylko przyzwolenie, ale i wieloaspektowe wsparcie dla działań w ich zakresie.

Aktualne wyzwania polskiego systemu penitencjarnego w obszarze promocji zdrowia

153

Piśmiennictwo:

1. Corbin C. B., Welk G. J., Corbin W. R., Welk K. A., Fitnessi wellness. Kondycja, sprawnośc, zdrowie. Zysk i S-ka. Poznań 2007.

2. Fazel S., Baillaregon J., The health of prisoners. The Lancet, Early Online Publi-cation, 19 November 2010, doi:10.1016/S0140-6736(10)61053-7.

3. Kalinowski M., Niewiadomska I., Chwaszcz J., Augustynowicz W., Więzi spo-łeczne zamiast więzień – wsparcie pozytywnej readaptacji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym z powodu konfliktu z prawem. Raport z badań z reko-mendacjami. Europejski Fundusz Społeczny. Lublin 2010.

4. Kuński H., Promowanie zdrowia. Podręcznik dla studentów wychowania fizycz-nego i zdrowotnego. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Łódź 2000.

5. Łapiński P., Health-related behaviours of prison officers [in], M. Sokołowski (ed.): Biosocial effects of military service as a basis for further improvement of future physical education and sports programmes. AWF, Poznań 2007, s. 243-248.

6. Łapiński P., The changes concerning the body mass of students attending Prison Service Non Commissioned Officer’s (NCO’s) School in the contexts of shaping their aptitude for work [in] M. Sokołowski (ed.): Contemporary tasks, problems and perspectives of physical education in the army, Polish Scientific Physical Education, Warszawa 2009a, s. 155-164.

7. Łapiński P., Zdrowie w systemie wartości szeregowców Służby Więziennej [w:] Maciejewski J., Krasowska-Marut A., Rusak A. (red.), Szeregowcy w grupach dyspozycyjnych. Socjologiczna analiza zawodu i jego roli w społeczeństwie. Acta Universitatis Wratislaviensis No 3152, Socjologia XLVI, Uniwersytet Wrocław-ski, Wrocław 2009b, s.249-258.

8. Łapiński P., Health promoting activities and fitness of candidates for officers of prison service in relation to axiom-normative system [in] Kaiser A., Tomczak A. (ed.): Physical activity and health promotion in the military environment. Polish Scientific Physical Education Association Section of Physical Education in the Army, Warszawa 2011, s. 153-160.

9. Mallik-Kane K., Visher C.A., Health and Prisoner Reentry: How Physical, Men-tal, and Substance Abuse Conditions Shape the Process of Reintegration. Rese-arch Report. Urban Institute. Justice Policy Center. Washington 2008.

10. Miller E., Rutkowski M., Mrowicka M., Matuszewski T., Udział reaktywnych form tlenu w uszkodzeniu mięśni wywołanych hipokinezją. Polski Merkuriusz Lekarski XXII, 2007, s. 130, 314-317.

11. Osiński W., Zarys teorii wychowania fizycznego. AWF w Poznaniu. Poznań 2002.

12. Pollock J.M., Hogan N.L., Lambert E.G., Ross J.I., Sundt J.L., A Utopian Prison: Contradiction in Terms? Journal of Contemporary Criminal Justice, 28(1) 60–76, 2012, DOI: 10.1177/1043986211432194.

Piotr Łapiński

154

13. Raczyński G., Huk-Wieliczuk E., Uwarunkowania zdrowotne dzieci i młodzieży [w:] G. Raczyński (red.): Wybrane zagadnienia z higieny i promocji zdrowia. Ze-szyty Naukowo-Metodyczne AWF Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Warszawa 2007.

14. Zdrowie 21. Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku. Tłum. J.B. Karski., Warsza-wa-Kraków 2011.